CAMENA Early Modern Latin Texts

OPERAE HORARVM SVBCISIVARVM, SIVE MEDITATIONES HISTORICAE: Continentes accuratum delectum memorabilium historiarum, et rerum tam veterum, quam recentium, singulari studio inuicem collatarum, quae omnia lectoribus vberem admodum fructum, et liberalem pariter oblectationem afferre poterunt. CENTVRIA ET EDITIO CORRECTIOR, ATQVE AVCTIOR, Altera. Vna cum Indice locupletißimo. PHILIPPO CAMERARIO, I. F. IVRISCONSVLTO, ET REIPVB. NORIcae a Consiliis, auctore. Cum gratia et Privilegio Caesar. Maiest. ad decennium. FRANCOFVRTI, Typis Ioannis Saurij, impensis Petri Kopffii. Anno CIC IC VI.

VOTVM ET DEDICATIO AVCTORIS C. S. S.

COGITATIONES, CONATVS, LVCVBRATIONES, LABORES, OPERAE, ET RELIQVA, QVAE IN HAC ALTERA PARTE ET EDITIONE CORRECTIORE ATQVE AVCTIORE SVBCISIVARVM HORARVM COACERVATA CVMVLATAQVE SVNT, HAEC OMNIA POTISSIMVS PVBLICO BONO, DEINDE PACIS, QVIETIS ATQVE VERITATIS, BONARVMQVE ARTIVM ET PARTIVM, NEC NON HISTORIARVM STVDIOSIS INGENIIS ITERVM AC ITERVM DEDICATA CONSECRATAQVE SVNTO, QVAE RENOVATA ET REITERATA VELVTI LIBAMINA, SI REIPVB. VSVI, ET EIVSMODI HOMINIBVS INSTAR PABVLI ANIMI GRATA ACCEPTAQVE FVERINT, ET EX IIS NON SOLVM DELECTATIVN CVLAM PROPTER VARIETATEM RERVMET SIMILITVDINEM HISTORIARVM INVICEM COLLATARVM: SED ETIAM NONNVLLAM VTILITATEM HAVSERINT PERCEPERINTVE: EX VOTO AVCTOR LITATVM CENSEBIT: SIN SECVS, EA OMNIA, QVAE IN HAC DENVO EDITA SECVNDA CENTVRIA CONGESTA CVMVLATAQVE SVNT, PEREANT, DELEANTVR, IRRITA INFECTAQVE SVNTO. HAEC SVNT PRAECIPVA DESIDERIA ET VOTA AVCTORIS. QVAE SI RATA FVERINT, BENE ACTVM EST, ET IRE LICET AD INCHOATAS SIMILES OPERAS TERTIAE CENTVRIAE DEXTRIS ET FELICIBVS AVSPICIIS ABSOLVENDVM: SIN IRRITA, INTERMITTVNTOR, ET COEPTA TINEIS PASCENDIS SEPONVNTOR.

LECTORI AVCTOR S.

RECTE Cedrenus ita monet: Qui libros scribit, facit hoc, aut sibi commentarium parandi causa: aut vtilitatis, aliorumve gratia, aut vtriusque ergo: aut ad nocendum, aut coactus. Equidem exhac monitione, quae eligenda vel vitanda sint, mihique conueniant, quum quisque secum habitare debeat, optime mihi conscius esse videor.

Primum sane me facere solitum, non inficior: Lectio enim historiarum, et notationes memorabilium rerum ex iis, me mirum in modum delectant, et perturbato animo suave remedium afferunt. Quemadmodum enim videmus apem omnibus floribus insidentem, a singulis, quod vtile sit accipere, sic iuuat doctrinae cupidos, nihil non attingere, et vndique, quae sunt vtilia, colligere. Alterum vero, vtilitatem vel emolumentum priuatum, me potissimum respicere, plane nego: aliorum vero gratiam aucupari vlterius non sole o, nisi quatenus veritas et candor id patitur. Vtrumque autem ita obseruani, vt optem vtilitatem aliquam tam ad me, quam ad omnes legentes mea scripta redundare inde posse, vt animo cultiores, ex varia cognitione historiarum et diuersis euentibus euadere possimus: Fateor enim cum D. Augustino, me ex eorum numero esse, qui scribunt proficiendo, et scribendo proficiunt. Caeterum tertium, quemadmodum prorsus auersor: bonus vir enim potius ad benefaciendum, quam

ad nocendum aliis debet esse cupidus et promptus: Ita quo ad quartum, me nihil ostendandi causa scripsisse, simplex veraque narratio et allegatio genuina historiarum et factorum, me a tali vitio excusabunt. Etenim me non fugit, historiam nudam et simplicem decere veritatem, nullo maculatam fuco: Postremo ingenue fateor, me non sponte, neque ad editionem prioris, neque huius secundae Centuriae ingessisse, sed quodammodo hortatione et petitione magnorum et egregiorum virorum, in hoc veluti theatrum coactum prodiisse. Optime enim mihi conscius meae tenuitatis et imbecillitatis sum, mihique perpetuo Seneca aurem vellit, eumque ita monentem audire mihi videor: QVOTIES ALIQVID SCRIPTVRVS ES, SCITO TE MORVM TVORVM ET INGENII HOMINIBVS CHIROGRAPHVM DARE. In iudicando enim criminosa est celeritas, ait Mimus, vnde Isocrates suo Regi praecipit, considerare eum debere semper, quid vel dicat, vel faciat, ne in errata quam minima incidat. Quibus addo etiam subrusticum veluti pudorem meum, ne conatus mei egrediantur terminos pudicitiae, et continentiae. Vnumquemque enim, teste D. Hieronymo, fallunt sua scripta, et authorem praetereunt, atque vt filij etiam deformes delectant, sic etiam scriptorem indecores sermones sui palpant: Recte itaque monet Adrianus Iunius prurientem istam quiduis chartis illinendi libidinem infeliciter abortire solere, coecosque parere catulos. Meus autem conatus et intentio animi, in hoc et priori libro, potissimum eo spectant, vt vetera cum nouis similibus, veluti [gap: Greek word(s)] conferre studuerim. Non iniucunda sane varietate, ob diuersitatem rerum et historiarum. Quid enim est factum, inquit Ecclesiastes Salomonis, quod non futurum sit? Quid est, quod quisquam fecerit, quod non deinceps alij facturi sint? Nihil enim noui geritur sub Sole. Est ne aliquid, de quo possis dicere, ecce hoc nouum est. Nam ante quoque accidit, superioribus videlicet aetatibus, et temporibus, quae nos antecesserunt.

De historiarum autem laude et vtilitate, egregia multa scripta exstant, ita vt mei propositi non sit, ea veluti repetere, et vt in prouerbio de re manifesta et clara dicitur, probare niuem esse albam. Verum non possum me continere, quin vnum atque alterum elogium, et commendationem historiarum, vna cum hortatione, lectoribus in memoriam reuocem. Praeclarum

est, inquit Gregorius Nazianz enus ad Nicobolum, mentem historiarum cognitione instructam ac refertam habere. Historia enim conglobata quaedam et coaceruata sapientia est, hominumque multorum mores in vnum collecti. Qualis autem in historiis legendis, delectus habendus sit, nos ita docet Dionysius Halicarnassaeus in prooemio Romanarum antiquitatum: Historicis eligenda sunt argumenta praeclara et magnifica, et quae magnam vtilitatem lectoribus afferunt, deinde cum magna diligentia et industria idonea subsidia ad argumentum scribendum paranda. Postremo Basilij Imperatoris Graeci monitio et commendatio lectionum historiarum, ad Leonem filium successorem suum, in libello quem [gap: Greek word(s)] inscripsit, memoratu digna est: Per veteres, inquit, historias ire ne recusa, ibi enim reperies sine labore, quae alij cum labore collegerunt, atque illinc hauries, et bonorum virtutes, et improborum vitia: vitae humanae varias mutationes, et rerum in ea conuersiones, mundi huius instabilitatem, et imperiorum praecipites casus, et vt verbo complectar, malorum facinorum poenas, et bonorum praemiae, quorum illa fugies, ne in diuinae iustitiae manus incidas: haec amplectêris, vt praemiis, quae ea comitantur, potiaeris.

Fruere itaque, amice Lector, etiam his meis laboribus suauiter et iucunde, decerpens ex iis vtilia, relinquens vero odiosa, si forte talia in hoc libro (sicut non spero) inueniantur. Ita autem vtere et fruere iis, sicut Theophilus Alexandrinus monet, Origenis libros esse legendos: libros enim illius similes esse prato, omnibus florum generibus referto. Idcirco, inquit, si quid reperio in illis boni, illud decerpo: sin spinosi quicquam, hoc vtpote aculeis pungens, missum facio. Etsi autem mihi, quanto plura recentium seu veterum exempla reuoluo, tanto magis ludibria rerum mortalium in negotiis obuersantur, vt Cornelij Taciti verbis vtar, tamen ea me non absterrebunt, quin adiuuante DEO deinceps quoque subcisiuis horis, operam omnem daturus sim, vt paulo post tertia Centuria, quae nunc inchoata est, lucem videat, cui, si vita et tempus mihi vlterius procedere permittit, plures accedent, quod maturius fiet, si cognouero lectores labores meos approbare, et vt ij continuentur, desiderare.

Quemadmodum autem de bonis, doctis, et candidis viris, mihi optima quaeque policeor, ita inuidorum, liuidorum, obtrectatorum et eiusmodi

farinae hominum, bruta fulmina, et aculeata tela, tam manifesta, quam occulta, dicteria, calumnias et morsus, vtpote hebetia et innocua, sicut cae, quae histrices incassum emittere solent, potius derideo, quam metuo, fretus bona conscientia et innocentia. Innocentia enim periret, si semper nequitiae esset iuncta potentia: et praeualeret, quicquid cupit calumnia, vt D. Hieronymus monet. Sufficit itaque, postquam satisfactum est conscientiae, amplius non opus sit, vt satisfiat calumniae. Haec me consolantur, et cordatiorem faciunt, ad absoluendum id quod restat, cum praesertim, vt ille ait, nulla ratione fieri potest, vt in rectis factis effugias inuidiam: Quis enim vmbram effugiat inuidiae, nisi pariter et virtutis lumen effugerit?

Haec praefationis loco praemittere, et simul monitiunculam, quam in priori libro, ad Typographos, inserui, repetere volui, ne ij pensum alij concessum, inuito auctore, surripiant, et propria authoritate, et praesumptione, aliena sibi ipsis vendicent: Non enim, si id fecerint, ferent impune, sed cum damno operam et oleum perdent.

CAPITA OPERARVM SVBCISIVARVM SIVE MEDITATIONVM HISTORICARVM HVIVS SECVNDAE Centuriae. I.

CAstitatem et puritatem mentis et corporis in sacris, et omnibus aliis rebus, Deo et hominibus gratam acceptamque esse. f. 5.

Deum solum cognoscere, et videre cogitationes nostras, et cordis latebras. fol. 6.

Physiognomica signa exteriora. sicut non negligenda, ita nimium illis non tribuendum. fol. 8.

Non solum oculos sed totum vultum hominis peculiarem vim et efficaciam habere. fol. 16.

Reges, Principes, et magnos viros Deum custodem, in praesentissimis periculis et insidiis habere; nec non de Assassinis. f. 22.

Deum in natura nihil superuacuum ordinasse, quinetiam defectus in illa aliis remediis compensasse. fol. 27.

De cultu Draconum et Serpentum, nec non mira insolentia, et vesania eorum, qui se ex Diis natos gloriati sunt. fol. 31.

De appellationibus Romae vrbis, eiusque verum nomen ignorari, nec non de mira superstitione gentilium. fol. 36.

De mira superstitione hominum, libris, statuis, monumentis, figuris, et locis fatalibus attributa. fol. 40.

Deum non raro contem ptissimis bestiolis muribus, ad punienda scelera, veluti instrumentis vsum esse. fol. 45.

Nihil tam vile, minutum, et despectum esse, quod non habeat suas vires peculiares nocendi. fol. 49.

De B. Brunone, et periculosissimis locis nauigantium in Danubio, nec non de spectro quodam. fol. 60.

De Cabala, et spiritibus bonis et malis, qui Angeli vocantur, dedeque [?] distinctis eorum officiis. fol. 62.

De duello vel singulari certamine memorabili duorum generosorum virorum, Germani, et Itali. fol. 80.

Disciplinam militarem ad vincendum hostem non solum necessariam, sed etiam ad securitatem agrorum et agricolarum spectare. fol. 87.

De miseria extrema dedititiorum Christianorum in captiuitate Turcica, et Chieasium calamitosissimo statu. fol. 100.

De tormenti bellici origine, violentia, et impetu, quod Bombarda vocatur. fol. 114.

Ex luxu, deliciis, et mollicie nasci superbiam, securitatem, et tandem tam priuararum, quam publicarum rerum pemiciem atque interitum. fol. 126.

De vicissitudine et mobilitate fortunae in prosperis et aduersis rebus. fol. 131.

Otium, inertiam, desidiam, et multo deteriora vitia seipso parere, vna cum encomio laboris. fol. 135.

De odio otij, et amore laboris duorum heroum, L. Quintij Cincinatis, et Abdolonymi. fol. 140.

Voluptatem inhonestam esse hominibus, omni pemiciosiorem, et perpetuos comites habere, poenitentiam et dolorem. fol. 147.

Cupiditates mature extinguendas, et in modicis terminis natura constiturit manendum. fol. 152.

Bona intrinseca aeterma potius, quam extrinseca fluxa, et vana curanda, et continuo in prosperis et aduersis considerandum, se hominem esse mortalem. fol. 155.

De vero ornatu mulierum, et quam fucus detestabilis res, et hypocrisi comparandus sit. de que foetore humani cadaueris. fol. 160.

Comarum alendi vsus et desuetudo, et quam ignominiosum olim fuerit, capillorum et barbae rasura. fol. 170.

De pudicitia veterum, et libidine, quae oritur ex nuditate corporum, et luxuria. fol. 174.

De turpi amore virorum erga viros, ementito sexu, sub praetextu nuptiarum, et falsa foeminarum specie, nec non et declaratio L cum vir nubit, etc. singularis. fol. 178.

Commendatio publicae vtilitatis, et quod omnibus modis priuatae sit anteponenda. fol. 188.

Amicos veteres retinendos, et de symbolis atque significatione dextrae et sinistrae manus. fol. 194.

Quis sit optimus consiliarius, et de periculo, et clade secuta, si recte consulenti non obtemperetur, nec non de prauis consiliis. fol. 199.

Quo pacto, et quibus rationibus Ostrogothi et Longobardi suum Imperium in Italia firmarint. fol. 207.

De infelici gubernatione et furore imperitae plebis, et eius odio erga bonos et peritos. fol. 213.

Plebeios, et ex humili genere ortos, si ad dignitates et honores peruenerint, immemores suae sortis, plerumque ambitione, insolenter se efferre, et alios deprimere conari, et de funesto fine eorum. fol. 219.

Imperatores, Reges, et Principes viros, peculiaria signa commonefactoria mortis futurae, contra fastum et superbiam habuisse. fol. 226.

De virtutibus et magnanimitate heroica inferioris sortis virorum, qui ad Regias dignitates peruenerunt. fol. 230.

De munificentia et liberalitate Regum et Principum erga doctos et celebres viros. fol. 236.

De mira vicissitudine magnorum virorum, qui ex magna potentia et opibus in summam calamitatem et miseriam inciderunt. fol. 242.

De mira constantia ethnici herois M. Attilij Reguli, in exquisitissimis tormentis, et differentia Christianorum et gentilium, in perferendis suppliciis. fol. 245.

Proditores licet initio grati iis, quibus profuerunt, visi sunt, attamen, etc fol. 253.

Inimicorum vulnera et tela praeter ipsorum intentum, plerunque ad sanitatem et vtilitatem conducere. fol. 261.

De monstris et portentis, nonnulla memoratu digna, et plura de diligenti cura Romanorum in propaganda sana prole. fol. 275.

De mira quorundam et vegeta senecta, de longaeuitate, nec non de benedictione foecunditatis. fol. 277.

Aquae, thermarum, et aliarum rerum salutarium quae terra emittit, vsum omnibus communem esse debere. fol. 279.

Fraude periurium adstringi, non solui, et de illusionibus iurisiurandi. fol. 303.

De accuratis ritibus Romanorum in sanciendis foederibus, vt iis veluti fides rectius seruaretur, et periuria vitarentur. fol. 306.

Brutis vim nullam inferri, et de eorum fortitudine, aliisque virtutibus. fol. 313.

Grati animi memoriam et beneficentiam, non solum hominibus, sed etiam brutis naturam indidisse. fol. 321.

De peculiari affectione piscium, coniuncta memoria grati animi erga homines. fol. 323.

De insolito et miro amore lyncis et gruis erga homines, qui in arboribus quoque apparet. fol. 325.

De leaenae saeuitia, crudelitate, et voracitate, nec non de mole niuium, quae Schne Lewin vocantur. fol. 334.

Lupum haberi partim pro inauspicata, partim auspicata bestia, et de equis Lycospadis, odioque naturali inter haec duo animalia. fol. 342.

Equum esse generosum, et multis virtutibus praeditum animal, sed vnum genus aliud bonitate superare pro nationum diuersitate, et quam indulgenter a Turcis educentur. fol. 345.

Quomodo Germani nunc curent, doment, et instituant suos equos, deque precio eorum, et quod olim vsi sint equabus, et adhuc iis nonnunquam vtantur. fol. 350.

Canes quare rationis alicuius capaces censeantur, et de eorum distincta voce, forma, genere, et natura, peculiaria nonnulla. fol. 356.

Canes generosos fidem suam, tam erga dominos viuos, quam defunctos suos, testatos esse, et plura de huius animantis natura, sagacitate, atque epitaphiis. fol. 361.

Elephantes cornutos non dentatos esse, et de pietate et aliis virtutib. vix credenda, deque eorum ancipiti auxilio in bellis. fol. 369.

Quo tempore Elephanti in Italia, et aliis locis, in desuetudinem venere, nec non de hostibus eorum. fol. 372.

De taurorum nostratium, et irritatorum viribus, ac ferocia, nec non de bubalis nonnulla. fol. 378.

De tauris et bobus efferis Arelatensibus et Prouincialibus singularia, ac de lucta cum iis. fol. 382.

CATALOGVS AVTORVM ET LIBRORVM QVI CITANTVR, ET QVIBVS IN HIS MEDITAtionibus historicis autor vtitur.

HADRIANVS BORKIVS C. J. ASSESSOR PHILIPPO CAMERARIO I. C. Illustrissimi Principis MAVRITII Landgrauii Consiliario. G. E. P.

SIQVIDEM sub praelo est liber, acquiesco. Tua, inquis, causa propositum vrges. Possum id ita concedere, vt, quod in mandatis fit non parum saepe, mea hoc agam causa et tua: sed dicam sedulo, commoda me spectare et procurare publica. Nec inuidebis, si, qua publicum est hoc opus, in me etiam redundabit, cum tuum tamen ita maneat, vt, quod mihi, quod aliis largiris, ipse habeas, possideas immortalis, et, quod ita habes possidesque, quotidie etiam post fata, omnibus largiaris. Commendationem operis habemus publicam et luculentam a viris Illustriss. Nobiliss. et doctissimis, nec habeo post grauissimas et consensu summo dictas sententias, quod addam, nisi in Secunda hac Centuria te tuae diligentiae constare probe: dedisse hoc opus, doctrina plenum recondita et multiiuga: denique accessisse ad scribendum exemplo ad imitandum raro et exquisito. Etenim cum aetatem fere omnem, in negotiis tractandis, consiliisque dandis consumpseris, otium omne ad lectionem, rerumque humanarum cognitionem transtuleris, nunc post canos tuos, promis et recludis, quae tuis sunt studiis congruentia, eruditione foecunda, tempore matura, iudicio selecta. Et fateor, hoc vnum esse ex scriptis, quod in magno nimis numero librorum prodit notae probioris: quodque eruditissimi huius seculi florem posteritati commendabit. Huiusmodi ego solis solidisque germanae eruditionis monumentis iam dudum obdurui ad rutubam nostrorum, vt ita dicam, scriptiastronum, dum video in illorum cacoethe tamen per decora ingenia, literis, etiam seriis et grauioribus, constare honorem suum, imo creuisse quidem ad summum, et inolescere, vt iniquus seculi sui sit aestimator, qui illud laude cultissimi et omnium eruditissimi aeui fraudauerit. Et, quoniam id nunc in solum, quod dicitur, venit, et ad nostri commendationem

aeui pertinet, dicam obiter meam, vt sedulo exponam sententiam, aut explorem tuam. Reperio Historicum antiquissimum et non ignobilem, admirari [note: Paterculus lib. 1. circa finem.] satis non posse, quod priscis istis temporibus cuiusque operis capacia ingenia in similitudinem temporum et profectuum semetipsa ab allis separauerunt: Nobis magis puto esse admirandum, quod nostia haec aetas in singulis pene artibus et scientiis, excellentia, et ipsi antiquitati fere comparanda ingenia in idem tempus conclusit. Si quaeris, quid sperem? dicam. Cum omnia ad summum ascenderint, equidem vereor, vt in perfecto diuturna sit mora. Nam tua aetas, PHILIPPE noster, sexagenaria aliquanto maior, credo meminerit (et pattim audiuimus, vidimus) in omni genere doctrinae eminentissimos, siue Philosophiam, siue Medicinam, siue ius Ciuile, siue ipsam denique Theologiam spectas. Ne dicam de Historia, Poesi, Mathesi, de criticis, antiquariis: Musicis, denique pictoribus et sculptoribus, qui seculo hoc nostro effloruere, antiquis pene secundi aut similes. Sed in horum varietate studiorum, si quod mihi esset otium, non alia mihi pars, nec aliis amoris ignibus, post sacra scripta, coleretur, quam quae tibi est culta atque selecta historia: et haud scio, an ab omni aeuo, vti est amplissima fructuosissimaque, a paucis tamen condigno sit habita cultu et obsequio. Nam sunt quidem aliae eius partes, pene necessariae, quae et suam habent Venerem, ideoque a quibusdam, aetate praesertim hac nostra, ita illustratae, vt vna aliqua electa, alias reliquerint, sed sponsam hanc suam studio exquisito exornarint, quod in Chronologis, Genealogis, Geographis facile est videre: tamen dicam, quod sentio, gratia illis et laus debetur summa, quod studia nostra adiuuarunt: Sed pars ea, quam tu selegisti, quia rerum euenta, causas rationesque prodit et inuestigat, reliquarum profecto dux est et regina. Illis memoria iuuatur: hac iudicium: illis doctiores reddimur, hac prudentiores: illis fere Scholae, hac Curiae praeparamur. Vt in hortis, alios colorum, alios odorum capit suauitas: alij peregrina, et ab ipsis Indiis importata herba delectantur: alij moderate haec habentes gregaria saepe herba vel siccata, vel eliquata, vel demessa culmo prosunt ad vitae vsum, tum sibi, tum aliis: ita velim Historiae studiosum amoeniora illa, quantum satis est, colere, principem vero hanc et potissimam habere curam, condere aliquid atque promere, quod ex vsu sit prinato aut publico. Nam est, in simplicibus, vt Herbanj loquuntur, ea saepe medendivis, quam in flore ab ipsis Gangis, aut Indi ripis, quaesito, frustra quaesieris. Et in euentis illis quotidianis, si causas ruminemur, si contrarias quandoque sententias rationesque componamus, continget aureum illud, vt sit, quod quotidianum est: Eritque nobis salutare vitae documentum, ab aliis quod forte temere spretum est aut neglectum. Mitto quod

hac semel ratione consilia cuncta rimandi ruminandique inita Musaeum nobis fit Senatus, omnis aeui viri excellentissimi patres et Senatores, strumae ipsae et carcinomata humani generis monitotes. Et fieri non potest assiduitate huius studij, tum solertia tot magistrorum, vt sic dicam, morbicorum, vt assuescat animus in multis grauibus saepe discordantibus sententiis dignoscere, quid purum tinneat, tum reddatur ad prouidendos, et ad cosilium conuertendos casus omnes quotidianos instructior. Et optarem quidem in hoc genere iudicandi, aut pleraque ad examen reuo candi, quia propter aetatem et rerum vsum prudenter multa potuisses, plusculum tibi permisisses, saltim iuuentuti indulsisses. Id que exemplo Consultorum iuris, qui postquam aetatem in iudicandis litibus consumpsere, Decisiones, Practicas Obseruationes, et alia id genus edunt, quo suae professioni atque arti lucem foenerentur. Sed alia forte ratio iuris illius priuati, quam huius publici, quia illud data a Principibus licentia multis vigiliis auctum locupletatumque regulis iam suis constat, et sustinetur: hoc nondum legibus definitionibusque in artem redactum est, vel quia vulgari religiosius, vel dignitate et amplitudine (vt cornicum hic oculos figere fas non sit) fuerit etiam augustius. Tibi tamen hoc merito acceptum feret tui studiosus, modo in legendis tuis non oscitanter operam posuerit, nullus vt sit dies, quo rebus gerendis sese applicauerit, quin occurrat, quod precium referat nauatae in dustriae, nec doctis inutilis erit hic labor, cum in fasciculum, et sub obtutum quasi congesseris, quae ipsis longis vigiliis et multis libris euolutis, cum cura inuestigata sunt. Tristia sicubi notas atque misces, nihil alienum a temporibus monere te puto, in quibus nati, in quibus educati. Nec forte pars vlla nobis, aetatique nostrae (omen DEVS auertat) magis erit necessaria. Etenim praesentium facies rerum, et maxillae lentae quid non minantur? Sed pareamus, quo ducit, qui omnia regit ab aeterno. Si vrit atque furit immanis et barbarus aliquis hostis, in bona, in vitam saeuit, exuuias nostras, vtique cum hinc migramus, deponendas: Spes vna, vnicumque solarium (tibi vere pie senex et mihi) quod destinati meliori ciuitati, quodque neque mors, neque vita, neque praesentia, neque futura, neque res aliae creatae vllae, nos possum separare a charitate DEI, quae est in CHRISTO IESV Domino nostro. B. V. Spira V. Kalend. Sextil. Anno M. D C. I.

OPERARVM SVBCISIVARVM Siue, MEDITATIONNVM HISTORICARVM, CAPVT I. Castitatem et puritatem mentis et corporis in sacris et aliis omnibus rebus Deo et hominibus gratam acceptamque esse.

CASTITAS, quomodo in sacris literis inter praecipuas virtutes, et gratas Deo, vt pote profecta, et amata a Spiritu sancto, casto, et puro, passim commendetur, ex multis earum locis praeclara testimonia et exempla peti possunt, quae piis, et castis hominibus ignota esse, neque possunt, neque debent. In primis vero Iosephi filii Iacobi patriarchae castissimi adolescentis, exemplum memorabile est, cum a libidinosa Potypharis coniuge ad libidinem pelliceretur, et quodam modo cogeretur. Ita enim impudicam mulierem AEgyptiacam alloquentem, piis et castis argumentis eam redarguentem, et a suo pessimo proposito avertere conantem, Philo eum introducit: Hanceine mihi suaseris, vt grariam ei referam? Bonam scilicet gratiam, dignamque illius meritis? Herus me ex captiuo, et extero sua benignitate liberum, et ciuem reddidit, tractatum liberaliter: ego vero seruus domino iniuriam, ne captiuo quidem, et extero tolerabilem inferam? Et qua fronte potero post ad missum tantum scelus illum aspicere? Conscientia carnifex intestina non sinet me oculos in eum erigere, vt nemo prodat alius. Sed deerunt, qui prodant? Praesto sunt latentes exploratores plurimi, quibus silere non licet. Taceo, quod etiamsi factum nemo vel sentiat, vel enunciet, ipse meus ero proditor, colore, aspectu, voce, vt modo dixi, detegens

conscientiam. Fac nullum delatorem fore, assidentem Deo iustitiam, res cunctas inspicientem, nec timebimus, nec verebimur? Haectenus Philonis prosopopoela.

Recte itaque commendatur pientissimus ille adolescens, quod non proprio, sed Spiritus sancti motu castitatem tam pure custodierit, et hac ratione Deum placatum retinere atque suam conscientiam et bonam existimationem sibi et posteritati sartam tectam, vt dicitur, tueri et conseruare voluerit. Alia sane ratione, quam Hippolytus ille Thesei filius, nouercae Phaedrae, licet ei iurasset se quicquid peteret facturum, auersatus fuerit incestam eius consuetudinem, cum ipsius continentia abhorrens ab incestu, fuerit motus naturalis sine agnitione Dei, et absque motu spirituali: Aliud enim est spiritu mortificari actiones carnis: aliud, ratione frenare impetum affectuum. Laudatur itaque nihilominus iuuenisille generosus, ob castum animum, et quod habuerit, non tam actum elicitum, quam imperatum, quod fugerit aspectum nouercae, et ne ocioso libidines melestae essent, venationi indulserit. De hac re habuerunt aliqualem cogitatiunculam nonnulli viri prudentes, etiam apud gentiles, cum ratione humana accuratiore ducti, libidines auersati sint. Ideoque in sacris suis saltem specietenus, non solum manus, sed etiam mentem puram haberi, et custodiri voluerunt. Vnde hoc praeceptum fluxit: ABIMPVRO CAPERE MVNERA, [note: In Rudente.] NEQVEBONVM, VIRVMNEQVE DEVM DECET. Huc respexit Plautus, cum introducit personam ita loquentem: Atque hoc scelesti illi in animum inducunt suum, Iouem se placare posse bonis hostiis. Et operam et sumptum perdunt, ideo fit, quia nihil ei acceptum est a periuris supplicii. Facilius, si qui pius est a Diis supplicans, quam qui scelestus est, inueniet veniam sibi: Idcirco moneo vos ego haec: qui estis boni, quique aetatem agitis cum pietate et fide: retinete porro, post factum vt laetemini. Idipsum obseruauit [note: In sacrificiis.] Porphyrius: Nouit profecto, inquit, vir sapiens, daemones quidem malos, animalium victimis delectari, et in eis futura portendere. Deos autem huiusmodi victimis non egere, qui sane adorantium mores inspiciunt, maximum sacrificium existimanres, rectum de ipsis, atque de rebus iudicium. Nam apud Deos optima est oblatio PVRAMENS, et pertur bationum vacans animus. Quam in sententiam plura ex eodem Porphyrio et Theophrasto retulit Theodoretus Serm. 10. de Oraculis. Hinc Plato bono quidem viro conuenire ait, sacrificia operari, diuinisque interesse: malum vero [note: Cap. 15.] frustra in sacrificiis laborare. Quod praeterea Mercurius Trismegistus ob seruauit, vbi ita concludit suum Asclepium. Haec sunt summae incensiones [note: In serm. de era virgin.] Dei, cum aguntur gratiae a mortalibus. Gratias tibi agimus, etc. Idipsum mouit Basilium magnum, vbi vestales sacras ita monet, oportet ante

omnia virginem cogitariones suas puras inuiolatasque seruare; Anima quippe perdurante incorrupta, corpus quoque impollutum, immaculatumque seruatur, porro si pessimis cogitationibus contaminetur anima, quantumlibet corpus incorruptum manere videatur, non tamen munda eius censetur integritas, cum sordibus cogitationum inquinata videtur. Magis autem animum ad pietatem et castitatem accendunt, quae continentur [note: Cap. 21.] sacris literis, sicut sapientissimus Rex Salomon multa paucis comprehendit in proverbiis: Victima, inquit, impiorum est abominatio, quia cum peccato offertur. Et Lactantius pie lateque monet: Mentem esse, quae peccat, quae immoderatae libidinis fructum cogitatione complectitur. In hac crimen esse, in hac omne delictum. Nam etsi corpus nulla labe sit maculatum, non constat tamen pudicitiae ratio, si animus incestus est: nec illibata castitas videri potesti, vbi cupiditas conscientiam in quinauit. Pia est itaque haec monitio, nescio cuius auctoris:

[note: In prima oaetur. c. I. Fol. 215.] Ob hanc rem lauandi consuetudinem exteriorem introductam esse, antea demonstrauimus, sicut ritum illum pluribus indicat Caspar Peucerus in suo praeclaro libro de Diuinat. Demonstrat hoc tabella marmorea vetustissima, quae adhuc conspicitur Neapoli (quam in domo Adriani de Gulielmo vidimus) in qua vetus mos sacrificantium conspicitur in ara torunda, cui adstat sacerdos, manus lauans ex vase, quod in manibus gestat puella allata. Eodem modo Aristaeas scribit, interpretes XXII. cum essent occupati in AEgypto, iussu Prolomaei Philadelphi, in transferenda lege diuina ex Hebraea in Graecam linguam, quotidie bene mane in aulam venire, et salutato Rege, redire solitos in locum suum assignatum, lotisque manibus pro communi omnium Iudaeorum more, ex mari, et votis ad Deum solutis, perrexisse legere, et singula interpretari. Interrogati autem de hoc, quare post lotas manus vota faciant? Respondisse: Hoc fieri in argumentum, et testimonium nullius sceleris perpetrati, quoniam per manus omnes conatus soleant expediri: ita pulchre et sancte omnia ad iustitiam referebant. [note: Cap. 11.] Eadem nobis in colloquio Thespharis Naamathitis cum lobo monitio repraesenratur: VTPVRO CORDE MANVS AD DEVM EXTENDAMVS. Quare? Quoniam per infirmitatem nostram nobis non licet in coelum conscendere, vnde opus est aliquo signo, quod contestatur extrinsecus id, quod intus latet. Noster animus videri non potest. Quod si absque simulatione precemur, nosteranimus sursum attollitur, atque ita quasi comparemus coram Deo, vt ei toram mentem nostram exponamus. Id quidem inuisibile est sed

MANVVM EXTENSIONE, declaramus nos tendere ad Deum, et ad ipsum vnum confugere, propterea in sacris literis per exrernum illud signum oratio significatur. Non quod illud sit, aut totum, aut praecipua pars. Nam hypocritae sedulo quidem et manus, et brachia extendunt, adeo vt toti zelo flagrare videantur, et tamen nihil, quam mentiuntur, et illudunt Deo. Oportet igitur hoc signum ex syncero corde proficisci, quod etiam scriptura praesupponit, ideo recte et pie dicitur: COR ESSE PRAEPARANDVM. Hanc doctrinam pii viri super prius indicatum cap. lobi annotarunt. Eadem obseruantex Psal. 73. in Regio Propheta, vbi is laudes Dei a mundo CORDE exordirur: Ibi enim non dicitur de puro ore, vel puris manibus, vel puro corpore, ne locus sit hypocritis, et iis, qui corporum mundiciem crebris lotionibus (sicut ludaei et Mahometani facere solent) sectantur, et magnifaciunt, sed his, qui PVRO SVNT CORDE. Non quod oris et manuum mundicia ad pium non pertineat, cum et illa quoque requiratur, sed quod ista, [note: Psalm. 24. Centur. I.] quae cordis est, fons quidam veluti est huius externae. Quoniam autem in primo capite operarum sub cisivarum mearum mentio facta est, Magos vt simpliciores sub praetextu pietatis et castitatis magis decipiant, vel, quod spiritus et daemones propter similitudinem maxime diligant puros et castos, ideo quod sub praetextu castitatis ipsi non coeant, quasi vero coitus matrimonialis, qui ad procreandam sobolem legitime institutus est minime castus sit, visum fuit ad explicationem eius nonnulla adiicere. Ersi enim [note: Lib. 3. 6. 23. de prastig.] Wiero assentior, neque natura fieri posse, nec assentire Philosophiam, spiritus corpore nudatos amore foeminarum capi, aut ex eis generari naturali modo potuisse. Habere enim fontem suum, et inferiores ortus cupidiratis, sique desit causa, desinere quoque effectus: tamen concedendum est fuisse et nunc esse quoque alicubi apud profanos vsitatam valde, [gap: Greek word(s)] , et hanc requisiuisse diabolum, non quod delectctur castitate, sed vt castos et innocentes natura animos pollutosac profanatos in suos vsus ac ministeria sua praeparet atque expediat, quorum simplex aetas, et improvida, prius in laqueos cadit, et intricatur, quam cauere discat, sicut Peucerus pluribus demonstrat. Et hanc quaestionem de coitu daemonum ficto soluit D. Augustinus: Ex homine, inquit, ad hominem [note: De Magiae mihif 182. Contra Iul. 6. 9.] peccatum transit, etsi a diabolo in diabolum non transit: Quia homo ex homine nascitur, diabolus autem ex diabolo non item: ille enim, qui diabolus et daemon est factus, lapsus est cum sociis impietatis Angelis, et omnes simul (vt ait Damascenus) defecerunt, qui hodie diaboli sunt, et daemones seu maliangeli vocantur. Postremo, cum in fine I. cap. ex Chrysostomo allegatum sit: Magna et valida esse arma, iniuriam patientium hominum gemitus, operae pretium duxi, D. Ambrosii sententiam adscribere. Coactus,

[note: In Orat. contra Auxent.] inquit, repugnare non noui: potero dolere, potero flere, potero gemere: Aduersus arma, milites et Gothos quoque lachrymae meae, mea arma sunt. Talia sunt munimenta sacerdotum, aliter nec possum resistere. Idipsum his versibus in quadam Tragoedia expressum est:

Aurei quoque de puritate mentis Deo magis quam victimis praestanda, sunt versus antiquissimi Comoediarum scriptoris Philemonis, relati apud Iustinum Martyrem de Monarchia Dei, quos ita Latinis versibus expressit interpres:

Plane ita scribit, quasi Decalogum eiusque praeceptum de non concupiscendo exprimere voluerit: cuiusmodi et aliae piae sententiae apud gentiles Poetas pariter ac Philosophos extant plurimae.

Cap. II. Deumsolum cognoscere et videre cogitationes nostras et cordis latebras.

[note: Ad cap. 57.] DIXIMVS antea, nonnullos in hac opinione esse, vt existiment, Diabolis etiam cogitationes nostras non ignotas esse, idque acumine peculiari, quo illi spiritus praediti sunt, cum futura etiam citius ex naturalibus causis percipere possint, quam hominum montes, corporea mole grauatae. Etsi autem hac in re nonnullam praescientiam spiritibus illis maledictis et immundis concessimus; tamen eam limitatam et restrictam certis terminis esse, ab illo, qui solus omniscius est, neque aliis hanc absolutam porestatem concedere soler, statuimus. Fatendum certe est, sicut prolixior hac de re antea fui, ex certis signis interioribus et extetioribus Sanatam hominum complexionem ideo obseruare attentius, vt maiorem se insinuandi et nocendi occasionem habeat, sicut obseruatum saepe est, frequentius a daemonibus inuadi eos, in quibus bilis atrae maior est copia: quia succus iste cum primis idoneus illi videtur, vt homines in futorem et insaniam vertantur, quod daemones optant summopere: quare et atribiliariis maxime insidiantur, et morbos vt plurimum inferunt melancholicos. Vnde Gregorius Nyssenus: Nouit Diabolus, cui ingerat illecebrasgulae, cui adhibeat incitamenta luxuriae, cui infundat virus inuidiae, cui adhibeat escam cupiditatis; nouit quem fallat gaudio, quem moerore conturber, quem errore seducat, et causas quaerit nocendi, vbi quemque studiosius viderit occupari.

Physiognomica et metoposcopia ad cognoscendas complexiones hominum, et inclinationes interiores, quemadmodum non plane reiicio. et signa mentis, et cogitationes plerunque ea proferre et indicare non inficior, ita interiores recessus omnes, an tequam patefiant, ex illis deprebendi posse, constanter nego: Deus enim sibi soli reseruare voluit, sicut etiam ei soli solummodo haec notitia arcani pectoris et cordis in sactis literis attribuitur. Eleganter autem a doctis ingeniis excogitatum esse, Gilbertus [note: Sylua narrat. lib. 2:] cognatus dicit; Momum Ethnicum reprehensionis Deum taxasse, quod opifex ille hominis, quum cor indidisset recessibus, et cauis occultum, et

celandis fraudibus idoneum, non fenedram addidisse, quo perspiciposset, quid in hisspecubus lateret. Adeo autem occultisunt hi specus, vt ipse etiam homo plerun que ignoret, quid sit in eis abditum, errante videlicet conscientia humana, quo quid occultius? vnde Sapiens miratur cor hominis abditum et inscrutabile: Faciem hominis, inquit, intuentur homines, sed specus illos penitissimos cordis solus Deus introspicit; ea quoque omnia proferentur in die. Tesbis est hac in re egregius Iobus, dum in suis [note: Cap. 7.] grauissimis afflictionibus et crutiatibus ita exclamat: Peccaui, quid faciam tibi, ô custos hominum? Ibi enim notant pii viri, perinde ac si diceret, Deum nos obseruare, excubare oculisin nos intentis, vt quum alicuius dicta et facta sedulo explorantur. Deus enim omnia videt, contemplatur, [note: Psalm. 7. Ierem. c. 7. Ad Ebr. 4. c.] nec illum latere possumus, sicut Scriptura loquitur, ipsum scrutari corda hominum, et cognoscere cogirationes, denique omnia detegere, nec vllam vitae nostrae partem ei occultam esse. Monemur itaque, in commentariis Dei perscripta esse omnia cogitata, dicta, factaque nostra, et quamuis indicium dictatum nondum legamus, tamen olim libros esse aperiendos. Quomodo autem subsistent nonnulli irrisores, qui Christiani pethiberi volunt, cum Seneca, licet gentilis, iis perspicacior fuerit, et non obscura [note: Epist. 41. Epist. 11.] indicia pietatis protulerit. Prope, inquit, a te Deus, tecum est, intus est. Et alibi dicit: Magna pars peccatorum tollitur, si peccaturis testis assistat: ali quem habeat animus, quem vere adoro, cuius autoritare etiam secretum suum sanctius faciat. Ofelicem illum, qui non aspectus tantum, sed etiam cogiratus emendat. Merito itaque laudibus effertur sanctissimus et castissimus adolescens Iosephus, et a Philone commendatur, cum eius colloquium cum libidinosa foemina AEgyptiaca recenset, sicut id supra retulimus, vbi [note: Cap. 2.] eam inter alia ita compellat: Fac nullum delatorem fore, assidentem Deo iustitiam, res cunctas inspicientem, nec timebimus, nec verebimur? Beatus igitur omnis pius, qui conscientiae suae rationem habet, nec Dei oculum cuncta inspicientem et penetrantem, neque factis, ne que dictis, neque cogitationibus impiis et sceletatis offendit. Etenim rectissime D. Bernardus ita monet: Mala conscientia delictorum nostrorum ipsa testis est, ipsa iudex, ipsa tortor, ipsa carcer, ipsa accusat, ipsa iudicat, ipsa damnat. Idipsum viri pii in explicatione legis diuinae Decalogi hac similitudine denotare voluerunt: Si quis Rex edicto scortari, occidere, futari prohibeat, sanctione non tenebitur, si quis scortandi, occidendi, furandi cupiditatem animo conceperit tantum, nihil eoram perpetrarit, nempe quia mortalis legislatotis prouidentia non nisi ad externam ciuilitatem protenditur, non violantur eius interdicta, nisi patratis flagit iis. Deus autem (cuius oculum nihil fugit, et qui externam speciem non tam moratur, quam cordis

puritatem) sub scortationis, homicidii, furti interdicto, libidinem, iram, odium, alieni appetentiam, dolum, et quicquid tale est, vetat. Nam cum sit spiritualis legislator, animae non minus, quam corpori loquitur. Homicidium autem animae ira est, acodium, furtum, mala cupiditas et avaritia, scortatio, libido. Facessant igitur illi impro bi et mendaces homines ex lustris praestigiatorum emergentes, qui hoc nostro tempore de seipsis praedicarunt, se posse cognoscere praecogitata et intima cordis, sicut nuper impostor, ac tenebrio quidam ausus fuit decipere simpliciores, nescio, quibus documentis ad fallendum exhibitis. Illius enim vanissima ludibria a prudentioribus facile refutata et derecta sunt. Huic autem impostori, [note: Seneca in Thyeste.] vt ille dicit: Mors grauis imminet; Qui notus nimis omnibus; ignotus moritur sibi.

Cap. III. Physiognomica signa exteriora sicut non negligenda, ita nimium illis non tribuendum.

[note: De moribus popularibus.] QVAE spectant ad physiognomica, Hippocrates, qui iudicio omnium est seuerissimus, sparsim multa scripsit, quale est illud: Quicunque ruffi, naso acuto, oculis paruis, boni, Et rursum: Magni, calui, balbi, gracili voce praediti, boni: caput magnum, oculi patui, balbi, iracundisunt. Et rursum: oculi non nictantes, iracundi. Et iterum: magnum caput, oculi nigri et magni, nasum crassum et simum habentes, boni. Haec quoque [note: Desacra Philosoph. c. 32.] obseruauit Franciscus Vallesius, vbi addit, sed legibus etiam ciuilibus, in quibus iniquum sit censere esse aliquid futile, aut varium, cautum est: Vt si duo homines incidet int in criminis suspicionem, is primum torqueatur, qui sit aspectu deformior. Cuius legis ratio estin physiognomia. Ecclesiasticus enim bonam faciem vocat vestigium boni cordis. Hoc Albericum [note: Cap. 13. In explicat. l. 2. de malefic. et Math. C.] Gentilem mouit, vt dicat: Ego vt illam partem diuinatricem de vita et morte condemno, et condem natam cum reliqua omni diuinatione putoita coniecturam istam de moribus reprehendere non possum, cuius et in iudiciis nonnullum vsum esse antmaduerto. Quanta enim Ciceroni in Verrem, Vatinium, Pisonem, Antonium, et alios hinc petita atgumenta? Nonne ab imis vnguibus vsque ad verticem summum (si quam coniecturam affert hominibus tacira corporis figura) ex fraude, fallaciis, mendaciis constare totus videtut? Et nostri interpretes iuris vtique seruant, vt suspectiorem habeant deformiorem, et in quaestionibus ab eo rormenta incipiant, sicut etiam ab eo, cuius vel turpius nomen sit. Verum

enimuero indicia ista physiognomica tam certa non sunt, vt non interdum industria, accurata educatione et disciplina corrigi possint. Quamobrem nimium illis fidentes plerunque falluntur. Exemplum habemus in Socrate. Quum eius habitum corporis Physiognomon inspexisset, stupidum eum pronuntiasse dicitur, et bardum, quod iugula concaua non haberet obstructas eas partes, atque obduratas esse dixisset; Addidit etiam mulierosum, in quo Alcibiadem cachinnum ferunt sustulisse, quum in eo nihil tale obseruatum esset. Nam et errata naturae emendarat, et ex nataralibus causis nata vitia edomuerat, ac compresserat voluntate, studio ac disciplina, ad eum modum, vt nemo vnquam in eo vllum vestgium viderit. Physiognomica praeterea indicia ex naso haec obseruantur: Nasi summum si gracile fuerit, facilem iracundiam; si crassum et depressum, [note: Casp. Talia. cotius in sua chirurgia chirurgia notas. lib. I. cap 5.] consceleratos mores; si plenum, solidum et obtusum, quales leonibus et molossis, fortem et iactabundum indicat: sic nasus oblongus, gracilis, rostratus, eius genetis mores dabit. Nasus ad clinans, vitae, morumque honestatis signum est Nasus rectus, linguae intemperantiam; acutus, iracundiam; obtusus, mollitiem; aduncus, qui et aquilinus, regalem animum, et magnificentiam; simus, immodestiam et scortationem, qualis fuit in socrate; minor, fraudem, rapacitatem; adapertus, animi vim et corporis robur; augustior et rotundior obstructusque, stoliditatem, socordiam, vesaniam: obliquus et intortus, mentis et animorum obliquitatem portendit. Non absque ratioreitaque introduximus eos, qui ad duellum, in locis vbi adhuc frequentatur, et lites ex euentu eius deciduntur, instruuntur, physiognomiam et complexionem in aduersario accurate obseruare et perpendere, vt ex hac occasione hostem suum facilius vincendi, captare et habere possint: sicut Faustum Longianum in suo libro de duello id diligenter [note: Lib. I. cap. 7.] obseruasse indicauimus. Studiosi enim constitutionum et complexionum acumen tribuunt fere biliosis, id est, valde calid et siccis. Biliosus enim humorad celeritatem incitat. ludicii vero bonitatem, melancholicis, id est, leuiter calidis, et bene siccis: Melancholia enim frenum dicitur humorum, ne nimis praecipites feramur ad iudicandum. Sane impetus concupiscentiae plerunque ita erumpunt, vt non difficile appareat, quid intus lateat. Ii enim pro modo corporis incitantur, ac secundum eius mutationes [note: Plutarch. de virtute morali.] vel concitatiores vel languidiores fiunt. Et haec est causa, quod adolescentum cupiditates ob copiam et calorem sanguinis celeres, feroces, atque ardentes sunt. Senibus, quia principum concupiscentiae circa iecur restrictum estac debilitatum, magis viget ratio, elanguescente vna cum corpore affectuum capace parte. Hoc ipsum scilicet est, quod brutorum animalium mores et affectus format. Non enim opinionum alia bonitate,

alia praritate robur et audaciam, vel contra metum trepidationemque in gentem sortiuntur: sed facultates sanguinis, spiritus et corporis discrimina faciunt affectuum, quia pars eorum capax e carne, tanquam radice enascens, qualitatem propensionemque talem secum affert. Hominis autem, im petibus ab affectu ortis, etiam corpus vna efficit atque cieri, communiunt pallores, tubores, tremores, saltatio cordis, rutsumque diffusio in exspectatione voluptatam. At vero, quum ipsa perse mens absque vllo affectu mouetur: tum corpus quiescit ac consistit placide, nihil commune nimirum cum ea mentis actione habens. Recte itaque a veteribus dictum est: Intima per mores cognoscimus exteriores. Experientia sane demonstrat, quod pro nationum varietate etiam naturae varientur, vnde manifestum discrimen in libidinis incendio et amoribus inter variasgentes animaduerti potest, de quo late [note: Cap. 63. de vanitate scientiarum.] Cornelius Agrippa, et ex historicis praesertim recentioribus, qui In dos orientales et occidentales describunt, plura exempla peti possunt. Ex omnibus autem affectibus iracundia efficacia signa habet, quib. interiores motus [note: Inremedio ferend. iniuriarum.] deteguntur, sicut ea Donzellinus prolixe ostendit. Huc pertinent, quae de chiromantia, et qualis indicatio mentis ex forma manuum sumi possit, in auctuario cap. 35. notauimus. De lineis autem diuersis, et quae diuinationes physicae ex iis sumantur, Peucerus totam artem tradit in suo commentario de praecipuis diuinat. generib. Non dissimiles obseruationes ex pilis et auribus, vel potius naribus, ac reliqua proportione corporis habemus in equis, vel generosis, vel degeneribus, necnon et canibus, ex quibus in cap. 23. et 24. prioris Centuriae nonnulla recensuimus.

CAP. IV. Cor hominum Deum solum regere et mutare posse.

MANET, et manebit constans et immota sententia, Deum SOLVM cognoscere et videre nostras cogitationes, et animi concepta intima et [note: Psalm. 39.] extima. Et sic esse vnicum [gap: Greek word(s)] . Hinc Regius Propheta: Tu cognouisti sedere meum, et resurgere meum. Intellexisti cogitationem meam a longe. Imovero in ipsius SOLA potestate esse, vt dingat et gubernet cornostrum, quocunque voluerit, ipsique placuerit. Quod etiam prudentiores Philosophi Ethnici obseruarunt, inter quos fuit Themistius, qui hanc sententiam in fuis orationibus saepius commendat et laudat. Alioquin fatendume est, nobis corda lapidea esse, et ipsa duricie duriora, nec malitio sa tantum, sed etiam peruicacia inflexibili Deum auersantia. Idque multis et fere innumeris facrae Scripturae locis poterit probari. [note: Lib. I. Reg. c. 10.] Inprimis autem de Saule nuper iussu Dei et Samuele electo in Regem populi

Israelitici dicitur: Quum auertisset humerum suum Saul a Samuele, immutauit ei Deus cor aliud: sed et Saul abiit domum suam in Gabaa, et abiit [note: Lib. 2. Paralip. c. 30.] cum eo pars exercitus, quorum tetigerat Deus corda. Item: in luda vero facta est manus Domini, vt daret eis cor vnum, vt facerent iuxta praeceptum [note: Lib. 1. c. 28.] Regis et Principum verbum Domini. Eodem modo in Chronicis dicitur: Omnia corda scrutatur lehoua, et omne figmentum cogitationum [note: Cap. 29. Prouerb. 21.] intelligit. Et ibidem Dauid Rex et Propheta ita alloquitur Deum; Sed noui Deus mi te esse scrutatorem cordis. Et Salomon: sicut diuisiones aquarum, ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit, inclinabit illud. [note: Cap. 12.] Et Iobus: Qui immutat cor Principum populi terrae. Quod non solum de rege dictum est, verum et de cordibus seu animis singulorum hominum. Est enim in his verbis Synecdoche, et perinde argumentatur, ac si diceret: Inde maxime constare, corda omnium hominum, seu voluntates a Dei dependere arbitrio, quum dubium esse nequeat, cor etiam Regis vatiis mutationibus ob vatias occasiones et ministrorum varia consilia obnoxium a Dei pendete nutu et iudicio, a quo in hanc vel illam partem iustissime inclinetur. Sicut erudite et pie disputat, additis multis authoritatibus ex sacra Scriptura, et sanctis Patribus, Andreas Gorrutius, [note: De prouid. Dei, lib. 8. c. 3. cum seqq. August. li. 5. contra Iulian. cap. 3. lib. de gratia et li. arb. ad Valent. c. 20. Deut. 29. Cap. 17.] inter quos est doctrina Diui Augustini insignis: Nonsolum, inquit, in corporibus hominum, sed in ipsorum cordibus Deum operari, illaque, quo voluerit, et quando voluerit, inclinare, vel ad beneficia quibusdam praestanda, vel ad poenas quibusdam ingerendas, sicut ipse iudicat, occultissimo quidem iudicio, sed sine dubitatione iustissimo. Obseruandum sane est, nonnunquam vocem cordis in Scriptura sumi pro intelligentia, interdum pro veritate et conscientia pura Ideo vbi dicit Moses: Non dabit vobis cor intelligens vsque in praesentem diem; videmus cor sumi pro intelligentia, sicut quoque sumitur apud Iobum, vbi dicit ad amicos: Abscondisti cor corum ab intellectu; quasi diceret, Deum quasi obuoluisse oculos istorum, qui se sapientissimos putabant, vt bruti euaserinr. Est autem Bodini [note: In theatro natur. lib. 4. Psal. 4. et 21 Iob. c. 39.] sententia, haec dicta, Deum esse cordium scrutatorem: Et, cordi prudentiam esse insitam a Deo, ita in terpretanda esse, vt praecipuam corporis partem ad vniuersum corpus referant, idque trepo Synecdoches: quia cor prirnum est, quod viuit, et extremum quod interit, vt Galenus sentit. Haec, et quae antea satis prolixe recensuimus, perpendere et considerare deberent non solum praestigiatores et irrisores veritatis, sub vanitate subdola, licet simplicioribus tecti, atramen prudentioribus manifesti: sed etiam callidi simulatores et hypocritae, qui cum intus in corde sint pleni fraudis et proditionis, tamen externo fuco pietatis et simplicitatis alios et seipsos decipere [note: Apocal. c. 3.] solent. Hos sanctus Spiritus vocat tepidos, quia neque boni

sunt, neque conspicue mali, cum reuera sint omnium pessimi. Hos, vt dicit [note: De sacra Philo. c. 90.] Vallesius, euomit Deus, atque a se reiicit, et indurat, traditque non raro in reprobum sensum. Ergo, inquit, vtinam calidus aut frigidus esses, hoc est, bonus. aur aperte malus, et perturbationibus plenus, vt iis sedatis ageres poenitentiam, ac resipisceres. Sed quia tepidus es, hoc est, sub specie boni iniquus et impoenitens, et legis contemtor, incipiam te euomere, veluti qui tepida deglutierit iuscula.

Idipsum non ignorarunt discipuli post ascensionem in coelum sui praeceptoris et magistri, congregati, vt numerus duodenarius corum compleretur: tales enim preces instar legationis mittunt in electione Iosephi Bersabani, qui etiam Iusitus vocabatur, et Matthiae, e terra in coelum ad caput et Dominum suum Christum, vt voluntatem et approbationem diuinam cognoscerent, vter ex his duobus ad Apostolatum loco Iscatiotae proditoris magis idoneus esset: TV DOMINE, qui cognoscis corda omnium, ostende vnum ex his, quem elegetis. Cum igitur proprium et solius officium Dei sit scrutari corda, neque quicquam ab eo possit occultati, sibique SOLI hanc praerogatiuam seruet, neque aliicommunicet, omnis hypocrisis et simulatio abominabilis apud eum est: Contra eius oculi fidem, veritatem et integtitatem intuentur, vt Propheta Ieremias monet. Idcirco sacrae literae verbo Dei hanc vim et efficaciam tribuunt, vt dicant, id esse tanquam gladium acutum et ancipitem ad penetrandum, vsque ad intimas medullas, nullas esse cogitationes aut affectus in hominibus, qui non sunt nudi et retecti coram ipso. Tum etiam alio in loco dicitur, eos qui [note: Hebr. c. 4. I. Cor. 14.] ptoficiunt in verbo Dei, in seipsis debere redargui, hoc est, tanquam coram Deo comparere debere, et se eius throno coelesti sistere, vt illic peccatasua, quae antea tecta erant, retegant.

Non solum autem Deus vnus, et praeter eum nullus est scrutator cordium, sed etiam ea mutare potest, quando vult, et illi placet. Exempla plura hac de re ex sacris, et prophanis literis, et historiis, extant. Vtpote cum Iosephus dicit ad fratres suos: Vos cogitastis male mihi facere, sed Deus bene mihi fecit. Item Pharao cum ad se adduci iussisset vxorem Abrahami, statim ad plagas Domini, mutauit animum. Alexander Magnus male animatus erga Iudaeos, tamen statim aspectu Sacerdotis mutatus, humilis et beneficus factus est. Et Assuerus potentissimus Rex, cum decreuisset instinctu et calumniis Amani Iudaeos perdere, mitigato animo, cognita veritate, a pia coniuge, publicatum decretum regium, alioquin inuiolabile, iussit rescindi et irritum esse. Quare haec ratio et consolatio a piis viris [note: Chytraus in Viatico.] additur. Nec mirum, Deus enim, cum in sua manu habeat ignem, aerem, et coelum vniuersum, eaque omnia impellat et regat, multo facilius flectere

potest animos hominum. Quamobrem nihil est, cur impiorum hominum tyrannidem extimescamus; Deus enim mille viis et rationibus potest nos ab illis liberare.

Laban persequebatur Iacobum iratus et furens, sed Deus illum per somnum compescuit, iussitque ne Iacobo vllam vim faceret. Esau cum in Iacobum semper fuisset hostili animo, tamen ita immutatus est a Deo, vt illi occurreret obuiam, et in ipsius complexu fleret prae gaudio. Hae consolationes mihi nuper animo perturbato, hos elegiacos expresserunt, in precatione ad Christum,

CAP. V. De oculorum vi et efficacia.

IN cap. 57. nostrae primae Centuria enotauimus, in oculis veteribus religionem fuisse, si quidem in iis imago, et natura hominis, ac tacitus sermo mentis exprimitur, additis ibi non vulgaribus rationibus, et demonstrationibus. Id autem, vt apertius demonstrem, et edoceam, nemo negare recte poterit: oculos esse fidelissimos testes, recteque dici; [gap: Greek word(s)] . Et plus valere vnum oculatum testem, id est, [gap: Greek word(s)] , quam auriti decem, vt Plautus nos docuit, haec enim sunt eius verba:

[note: e. in nostra. de test. l. hac consultissima. C. qui test. fac. possunt. Sirac. c. 23. vers. 24.] Vnde visus oculorum etiam ad mentem transfertur metaphorica locutione, vt cum dicitur, oculi plus vident, quam oculus. Et vnus vel tres, melius, quam vnus vident, et intelligunt. Eadem ratione tribuitur oculus Deo, qui tam acutus sit, vt omnia contempletur, sicut ex sequentibus rectius intelligetur. Hinc euenit, vt quemadmodum a facie, quam a reliquo corpore, ita ab oculis plura, quam a reliqua facie capiantur argumenta. Quia veluti fenestrae animae sunt, atque inter caetera, a modo intuendi, sicut [note: De sacra Philosoph. cap. 32.] Franciscus Valesius diligenter obseruauit. Nam, inquit, recte despicere, oculis parum demissis verecundi: immotis, neque nictantibus, impudentis, et iracundi: plurimum nictare; timidi, aut insanire parati, oblique intueri, vt cum si e regione, habeat oculos in finibus terrae, est subdoli, et derisoris, quem stultum vocant diuina prouerbia. Illustratur praeterea hoc pia [note: Homil. 15 in cantica cantic.] similitudine a Theodoro Beza; Quemadmodum, inquit, in facie super caeteras corporis partes eminet pulchritudo, adeo vt formosos vultus, quamlibet caeterorum membrorum deformitatem tegat, et contra si turpis sit facies, nihil in reliquo coropore gratum appareat: sic in vultu principes partes ad conciliandam gratiam tenent oculi; praecipue in amoris affectu, qui vtique oculis hauritur, iisque veluti fenestris quibusdam apertis irrepens, ad intimum cor vsque penetrat: siue pudice ametur, vt testis est Iacob Rachaele [note: 2. Sam. c. 11.] chaele visa; siue illicita cupiditate feramur, quemadmodum de Dauide legitur. Hinc ex oculis vagis, et procacibus, de quibus loquitur Ioannes, et [note: 1. Epist. c. 2. 2. Petr. 2. Matth. 20.] Petrus Apostoli, impudicam libidinem argui notum est, sicut etiam toruo intuitu latens inuidia declaratur. Inprimis oculorum vim Itali in amoribus suis plerisque lasciuis obseruare, et praedicare suis scriptis miris modis solent. In his prae caeteris ab illis decantatur oda amatoria in Dialogo Stephani Guazzi, talis videlicet:

Sed omissis ludicris, ad seria et magis pia reuertamur. Vbi ita mandat [note: Deut. c. 15.] DEVS Israelitis: Ne sit malignus oculus tuus in fratrem tuum, ibi interpretes notant, quod per malignum oculum, scriptura parcum, inuidentem, immisericordem, qui non libenter miseretur pauperum, intelligat. Hinc nata Metaphora Hebraeis, quod animi habitus oculis se maxime prodat: contra oculum bonum, pro amico, liberali, et benefico accipiunt;

[note: Prouer. 22, et 23. Matth. 6. Math. 20. Matth. 25.] Bonus oculus benedicetur, quia dat de cibo suo pauperi; Et ne edas cibum oculi mali, et ne desideres delicias eius. Qua Phrasi vsus est Christus Dominus, et Seruator noster: si igitur oculus tuus malus est, quod ego bonus sum. Eadem interpretatio habetur, vbi mentio fit maligni oculi in fratrem tuum; Hebraismus, inquiunt, id est, invidebit fratri et vxori, etc. quasi dicat, mollissimus et delicatissimus quisque, qui tantum lectissimis et delicatissimis cibis vescitur, inuidebit fratri tuo, et vxori suae, quae dormit in sinu suo, et reliquis liberis suis, ita vt illos non faciat participes carnis filiorum suorum quibus vescetur; Malignum et nequam esse oculum alicuius, est illum esse illiberalem, tenacem et inuidum. Idipsum obseruauit Vallesius [note: De sacra Philo. c 84. Cap. 33.] super allegato cap. Matth. 6. Lucerna corporis tui, est oculus tuus, si oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit: si autem oculus tuus fuerit nequam, totum corpus tuum tenebricosum erit. Idem Vallesius ex iisdem rationibus apposite citat, sed et de Gadi transfugerunt ad Dauidem [note: Lib. 1. c. 12. Paeraelip.] cum lateret in deserto, viri robustissimi et pugnatores optimi tenentes clypeum, et hastam, facies eorum, quasi facies leonis.

Dipnosophi quoque apud Athenaeum obseruarunt, homini omnifarios [note: Lib. 8.] esse oculos, et in illis morum ingeniique certa indicia; Quibus enim, inquiunt, hominibus caprini sunt oculi, iis acutum natura visum esse, moresque probissimos: hominum vero aliis oculos extrorsum prominere, aliis introrsum condi: aliis vero medio situ collocari, et hos perspicacissimos esse, lenique ac sedato ingenio: pessimos quosque quibus exeruntur: quosdam nictare frequenter, impudentiamque id arguere, vt leuitatem, ac inconstantiam, oculos rigidos, ac intentos; mediocres autem mores optimos policeri. Recteque Cicero: animi, inquit, est omnis actio, et imago animi vultus est, indices oculi. Nam haec est vna pars corporis, quae quot animi [note: 6. Epist. sectione 4.] motus sunt, tot significationes, et commutationes possit efficere. Quod etiam medicorum ille princeps Hippocrates obseruauit, vbi dicit, oculi vt valent, ita et totum corpus. Haec vis, et efficacia figurate etiam ad Deum [note: In hierogly. Lib. 4.] translata est, sicut AEgyptii, teste Oro; Oculo picto Deum demonstrare solebant, sicut antea diximus; nam secundum Diodorum Siculum, in hieroglyphicis, oculus significat, seruatorem iustitiae, adeo vt vbicunque inueniatur sceptrum, cum oculo, adiunctis aliis sceptris legendum sit: Ego sum Ositis Iupiter iustus, qui vniuerso orbi imperaui. Sed rectius ex Psal. 2. interpretatio huius rei sumi potest, quem Widebramus ita transtulit:

Quo pacto autem Deus solus, non quidem corporeis membris intima cordis, et cogitationes obscuriores cognoscat, et perspectas habeat, docet nos Tertullianus: parenti, inquit, cunctarum rerum et ingenito Deo, non sunt manus, et pedes, et digiti, et anima, veluti creato, et composito animanti, vt Iudaeorum magistri putant. Neque ineffabilis ille Pater, et Dominus vniuersitatis huius venit in locum aliquem, neque deambulat, neque dormit, neque surgit, sed in regione sua, quaecunque tandem illa est, manet acutum cernens, et acutum audiens, non oculis certe quidem, nec auribus; Verum virtute infinita ille inspectat, et omnia noscit, neque nostrum quisquam illum latet, neque mobilis est, neque loco vllo, atque adeo neque mundo vniuerso comprehensibilis, vt qui antea extitit, quam mundus est [note: Homil. 33.] conditus. Hu spectat Macarii Eramitae AEgyptii doctrina, quum docet, quomodo anima Christianorum se erga Deum praeparare debeat. Ita n. concludit suam sententiam. Hoc pacto requiescet Dominus in bono animae proposito, constituens illam thronum gloriae, insidens, ac conquiescens in ea. Nam hoc ipsum apud Ezechielem Prophetam cap. 1. et 10. audiuimus de spiritualibus animalibus currui Domini subiugatis, quae tota o culata se nobis exhibent, cuiusmodi est anima, quae Deum portat, imo potius, quae portatur a DEO. Fit enim tota oculus. Caeterum, quae his conueniunt, antea multis argumentis demonstrauimus, et sequens caput plura docebit.

CAP. VI. Non solum oculos, sed totum vultum hominis peculiarem vim et efficaciam habere.

IN Ecclesiaste cap. 8. Salomonis legimus; sapientia hominis illustrem reddit vultum eius, et obfirmatio vultus eius mutatur. Quod etiam Galenus succincte, et grauiter expressit hisce verbis: Anini mores, temperamentum eius corporis sequuntur; Huiuscemodi obseruationes (modo non Magicae accesserunt) habuit AEgyptius ille philosophus, quem M. Antonio [note: In vita Antonii.] familiarem, et comitem fuisse tradit Plutarchus. Is diuersas hominum naturas, ex solo aspectu se cognoscere profirebatur. Antonio autem dicebat ejus fortunam splendidam esse, sed tamen hortabatur ipsum, vt Octauium vitaret, quia eius genius, illius genium formidaret. Genius autem communi Graecorum nomine [gap: Greek word(s)] appellatur propter intelligentiam, sapientiam,

ac facilitate n, quam hominib. praestare dicebatur, et exinde a poetis saepe pro animo ponitur. Quod autem ex aspectu, et exterioribus signis animi [note: Epist. ad Lucil. 53.] vigor, et intentio in bono, et malo plerunque cognosci possit, sicut ex Siracide in cap. 57. allegauimus, Seneca quoque obseruauit; omnia rerum, inquit, omnium si obseruentur, indicia sunt, et argumentum morum, ex minimis quoque licet capere. Impudicum et incessus ostendit, et manus mota, et vnum interdum responsum, et relatus ad caput digitus, et flexus oculorum: Improbum, risus, insanum vultus, habitusque demonstrat. Illa enim [note: Epist. 115.] per apertum in notas exeunt. Eodem modo, vt idem notat, oratio vultus animi est, si circum est, si circum tonsa est, et fucata, manifeste ostendit, illum quoque non esse sincerum, et habere aliquid fracti. Idipsum demonstrauimus exemplo Iuliani Apostatae, sicut ex gestibus ipsius animus a Nazianzeno, et Socrate depingitur. Non dissimile et recens exemplum habemus in Iohanne Basilide tyranno Moscorum, omnium crudelissimo, de quo ita scribit [note: In vita Basilidis.] Paulus Oderbornus; Antiqui vatis carmina eum Principem non obscure, formae ac ingenii lineamentis exprimere videbantur, qui propriae patriae, Liuoniaeque praesertim et Sarmatiae summas clades esset illaturus; Scribunt. Pergit ille, statim in eo prodigosae naturae indicia apparuisse, omnesque pueri mores saeuum quiddam, et immane prae se tulisse, ita vt de illo nemo id dicere posset, quod de seipso lason dixit; Aio me afferre doctrinam Chironis, redeo enim ex antro, a Choride, et Phylyra, vbi me castae Centauri filiae educarunt, fuique ibi annis viginti, nec factum ibi, nec dictum turpe locutus sum. Sermo pueri Basilidis fuit stolidus, et monstrosus, mores maligni, et peruersissimi, ex quibus magnates gentis de ingenio, et tota eius vita coniecturam facientes, eum indito poculis veneno occidere statuerunt, quando ab eius dira potestate, et luctum, et calamitatem vniuersis mortalibus impendere praeuiderent. Huc spectant versus Martialis de Zoilo, ab externis notis, internos motus notantes, vt omittamus Thersitem apud Homerum:

Hinc interpretes iuris indicia sumunt ex rei accusati, vel inquifiti malae Physiognomia, quam vt tacitam figuram corporis coniecturam adferre [note: In Orat. pro Rostio.] hominibus, Cicero ait. Eadem praesumptio oritur ex turpi nomine.

Ediuerso notauimus in praeclara, et generosa indole dignitatem et virtutem ex facie statim elucere, adducto Vlyssis naufragi exemplo, quem nudum, virtute tamen vestitum, Phaeacum multitudo venerata est. Sicut hodierno die adhuc Persae commendantur, quibus insitum est, vt in quocunque hominum genere virtutem elucere prospexerint, eam summo studio [note: Osor. lib. 10. dereb. Emam gestis.] celebrent, vsque adeo vt hostes etiam, quos armis acerrime persequuntur, laudibus summis afficiant. Sed ad Homerum reuertamur. Totam eius Poesin laudem esse virtutis, vel maxime eo in loco patet, cum fingit Cephalenorum ducem naufragio eiectum, tantum abfuisse, vt illos, quibus et solus, et nudus apparuit, verecundia aliqua auerteret: Quando quidem pro vestibus virtute illum dixit ornatum, et primum Regina eum reuerita; sic deinde reliqua Phaeacum multitudo, tanti putauit, vt relictis epulis, quibus commessabantur, vnum illum cuncti intuerentur, nullumque [note: Gylb. eogn. insylua narrat. lib. 2.] eorum esse, quieo tempore magis quicquam a Diis optaret, quam Vlyssem fieri, quanquam et nudum, et naufragum. Hoc enim loco Homerus clara voce clamare videtur: O homines, sit vobis curae virtus, quae et cum naufrago simul enatat, et in littore nudum eiectum fortunatum Phaeacibus venerabiliorem ostendit. Sed veniamus ad nostros Heroes, qui virture, et magnanimitate, neque non et corpotis praestantia, priscis non inferiores, sed saepe numero multis modis superiores, et excellentiores fuere, de qua re habemus praeclarum exemplum in Maximiliano Caesare huius nominis 1. Cum enim a Brugensibus captiuus detineretur, et indignis [note: Lib. 3. in vita Maximil et Philippi.] modis tractatetur; In hac rerum aduersitate, inquit Heuterus Delfius, solitudine. et summo vitae periculo nunquam tamen ab animi magnitudine discessit, nec quicquam se indignum fecit, nec locutus est. Horrebant eius vultum hostes infestissimi, reuerebatur praesentem populus seditiosus, eaque de causa hostes arctissime conclusum, ad populi conspectum raro admittebant. Emergebat enim ex eius vultu, ac oculis maiestas magno principe digna, rebellium conscientiam non ficte commouens, ac concutiens; in erat grauitas debitam autoritatem vel rofractariis extorquens, vniuersa adeo corporis lineamenta Imperatoriam, Regalemque dignitatem referebant, habitus, incessus decens, motus temperatus, verba pondus habentia, affectus hominum quolibet trahebant. Eadem de magnanimitate Francisci 1. Regis Galliarum post infaustum praelium prope Ticinum, in [note: De Gallborum imperio. li. 3.] quo captus cum praecipua nobilitate fuit, praedicari possunt. Ita enim (vt Stephani Forcatuli Verbis vtar) perstitit interritus, vt nullo modo oris maiestas

deformaretur, perinde ac si victus de victoribus triumpharet, et Hërico Nauarrensium Regi, Francisco Borbonio Principi, Annae Mommorancio, aliisque eiusdem monetae Heroibus, eandem aleam experientib. solatium sermone comi praeberet, non mirum esse dicens quia hominibus multa contingant, qui nolint, et Martem prae ceteris numinib. priscae vanitatis volubilem. Nam ideo ipsum Homerus [gap: Greek word(s)] appellauit. Nihil adeo pristini decoris decessit Regi, vt et hostes mira eum obseruantia reueriti sint, et cerratim ministrauerint victores clarissimi quique cultu regio, et dabibus, atque argentea supellectile. Nec ignorabant, opinor, victurum semper in pectore illius quicquid praesens necessitas iniunxisset, ideoque attonita pene veneratione ipsum prosequuti, ac vix adduci potuere Borbonius, Lanoius, et Daualus, vt iussi accumberent, vt quae omnib. notissima est, dicendi suauitatem auscultarent; qua facile auctores quoslibet, et immanes per mulcebat, cum haberet animum a literis, a Musarum dulcedine minime abhorrentem, vt qui primus velut e Galliae specula facem regnum totum illuminatutam ad bonarum disciplinatum iter perficiendum accendit, et ostendit, cum primis amabilis, et liberalis; ita vt non sub Francisco, quam propter Franciscum, Galli plus solito studia sua excoluisse credi queant Quemadmodum a. de Traiano, teste Dione, diximus, cum apud Agarenos in obsidione vrbis cuiusdam, cum fallendi hostes ergo sine regio ornatu, muros circumiret, magnum periculum vix euasisse: (Generosa enim canicies, et oris maiestas principem prodidit, vt hostes quem Regem suspicatierant, in eum frequentes sagittas coniecerint, quatum tanta vis fuit, vt qui pone Caesarem sequebatur transfixus fuerit,) ita non dissimile periculum adiit Lazarus Schuendius heros ille formidabilis Turcis, Anno CIC. IC. LXVII. in obsidione Zatuari Erdelii castri; dum enim ad collocandas machinas bellicas, ipsemet omnia circum hanc arcem loca perlustrat; et explorat, agnitus est ab hostib. ex insigni proceritate corporis, qua longe super caeteros eminebat, deque comitatus frequentia, et parum omnino abfuit, quin discrimen vitae adiret. Petitus enim globis aliquot tormentariis fuit e machinis maiorib. quorum vnus humerum ita strinxit, vt etiam vestis eius igne concepto, quia esset ad pellendum frigus hibernum [note: Leonclauius in suppl. Annal. Turcic.] suffulta pellib. arderet. Simile periculum is subiit in obsidione Magdebutgensi, dum propius munitiones perlustrar, et locum ad oppugnationem idoneum quaerit idem Schuendius, a praesidiariis enim agnitus, subita eruptione facta, multis globulis ex tormentis maioribus et minorib. petitus, virtute equi [note: In Epist. quadam ad Leonem X.] optimi transilientis fossam vix incolumis euasit Eodem modo (vt ad externa exempla redeamus) sumit Rhodi Magister materiam commendandi, et vituperandi, ex facie, et forma corporis Ismaelem Sophi Persarum, et Selymum Turcarum Reges. De illo enim ita scribit: Ad maximarum virtutum

cumulum, pulcherrimo naturae munere, decora facies accedit, magnanimo digna Rege. Ore namque roseo, radiantibus oculis, flaua barba, et quod antiquum apud Persas regiae stirpis insigne est, adunco naso, illustrique facundia omnium oculos, atque animos capit. Sicut quoque paulo ante ex Orioso retulimus, Persas in hordiernum diem etiam hostes celebrare, qui facie internas virtutes demonstrant. De hoc, inquit, in Selymo omne virtutis ornamentum inbumana crudelitas elidit, et obscurat, qui et poena, et praemio vim Imperii tuetur: sed et aliquando grauiore seucritatis quam beneficentiae fama. In hoc rege triste supercilium, praegrandes, toruique oculi, et Scythico pallore suffusa facies, rigentesque setae, a superiori labro ad ceruicem retortae, et nigrescens ad mentum subtonsa barba, ita vt naturam militarem, et inexorabilis animi vim exprimant. Etsi autem non raro in pusillo et despecto corpore, magnae, et egregiae virtutes latere solent; id que iuxta prouerbium Germanicum, In kleiner heuth/ stecken grosse Leuth. Vt ex multis exemplis vnum atque alterum recenseamus. Agesilaus enim ille Graecorum Dux fortiss. et prudentiss. Eodem modo Narses ille celeberrimus Heros: Vterque pusillo et exiguo fuit corpore. Sed animi magnitudine incredibili, quam maximis rebus feliciter gestis, saepenumero declararunt. Tamen eae in insigni, et pulchro corpore multo amabiliores, et splendidiores sunt, iuxta tritum versum:

Hinc aliqui populi reperti sunt, qui solum eos in Reges suos eligebant, qui caeteris forma, et proceritare corporis praestarent, inter quos fuerunt [note: Lib. 2. Annal.] olim Macrobii in AEthiopia. Quo respexit Tacitus, ita dicens: Tum C. Caesar componendae Armeniae deligitur. Is Ariobatzanem origine Medum, ob insignem corporis formam, et praeclarum animum, volentibus Armeniis praefecit. Simile exemplum habemus in sacris literis. Saulus enim primus Rex Israelitarum commendatur ob proceritatem, et formam egregiam corporis. Nullus enim inter tot millia repertus fuit, qui vertice suo, humeros eius aequatet. Nom sine ratione autem haud vulgaribus argumentis, et exemplis confirmauimus, oculos in homine maximam vim ad conciliandum, et terrendum animos habere, ad ducto Attila, qui vigore oculorum, [note: AElean in fin. lib. 5.] et vultu toruo hostes peiterrefecit. Idem fecit Darius Histaspis filius; cum enim cognouisset sibi in venatione, a nonnullis Persis, magnae authoritatis, insidias structum iri, non correptus metu est, sed iussit eos arma sumere, et equos, atque deinceps mandauit, vt proferrent, et intenderent arma, toruumque aspiciens eos: Quid igitur, inquit, non exequimini id, cuius gratia venistis? At ilii cum intrepidum Regis vultum aspicerent, non solum impetum

remiserunt; verum etiam vsque adeo terrore perculsi sunt, vt hastas abiicerent, Darium adorarent, eiusque arbitrio prorsus se dederent. Apud Cornelium Tacitum legimus de posthumi Agrippae caede: Quem ignarum [note: Lib. 1. annal.] inermemque, quamuis firmatus aninio, Centurio aegre confecit, ibi Annibal Scotus, haec pauca verba, multa in se complectentia perpendit. Etsi, inquit, Agrippa erat valido corpore, et ideo obniti potuisset, et difficultatem Centurioni praebere, ad se in: erficiendum tamen alia ratio praeter hanc Centurionem retinebat, maiestas nempe, quae in vultu principis elucet, quae quoscunque feroces et sanguinarios deterrere, et ab inferenda ipsis morte remouet. Simile legitur (pergit Scorus) auorum nostrorum memoria, de Alphonso Estensi 1. Duce Ferrariensi, quem cum saepe in manu sua coniurati habuissent, et potuissent eum occidere: tamen, vt postea confitebantur, vultu eius exterriti, nec manus, nec cor validum retinebant, id que vsque eo processit, donec ipsi ab Hippolyto Estensi fratre Ducis proditi, tandem facinoris concepti et non patrati poenas dederunt. [note: Lib. 10.] Eodem modo scribit Osorius, Persicum legatum ad Albuquercium mitssum, in eo nihil magis admiratum fuisse, quam vultus grauitatem, et caniciem, et oculorum obtutum, quae omnia acrem animi vim denunciabant. Vultum autem doctiores dictum esse volunt, quod voluntatem detegar, [note: In Chirurgia noua lib. 1. c. 2. In Pisone.] et quod appetimus, portendat, sicut Caspar Taliacotius notat. Habitus enim siue status faciei est, qui ob diuersos animi affectus, diuersas etiam mutationes induerit. Hinc facundissimus Cicero: Non enim nos color iste senilis, aut non pilosae genae, non dentes putridi deceperunt; oculi supercilium, frons, vultus denique totus, qui sermo quidam tacitus mentis est, hic in fraudem homines impulit: hic eos, quibus eratignotus, decepit. [note: Cic. 3. de Orat.] Et rursus: Imago animi vultus est, indices oculi, hic apud oratores vectis praecipuus ad euertendos iudicum animos et hominum voluntates coercenda. Quintilianus etiam de vultu haec scite protulit; Dominatur autem maxime vultus; hoc supplices, hoc minaces, hoc blandi, hoc tristes, hoc hilares, hoc erecti, hoc submissi sumus, hoc pendent homines, hunc intuentur, hunc spectant etiam antequam dicemus, hoc quosdam amamus, hoc odimus, hoc plura intelligimus, hic est saepe pro omnibus verbis. Quid, quod etiam in conuiuatore magnum ipse vultus momentum habet? Vnde illud apud Poetam non frustra ad commendationem dicitur:

Non absque ratione itaque paulo ante notauimus, in iudiciis ad ernendam veritatem, quoad indicia torturae, aspectum ex gestibus, et facie indicare

[note: In 6. Verrina.] interiora, sicut Cicero quoque notat. Est boni iudicis, inquit, paruis ex rebus coniecturam facere vniuscuiusque et cupiditates et continentiae praesum priones sceleris patrari. Sic alibi signa exteriora latentis sceleris [note: 3 in Catilin.] idem describit. Ac mihi quidem, ait, cum illa certissima visa sunt argumenta atque indicia sceleris, tabellae, signa manus, denique vniuscuiusque confessio: tum multo certiora illa, color, oculi, vultus, taciturnitas. Sic enim constupuerant, sic terram iutuebantur, sic furtim inter se nonnunquam conspiciebant. vt non ab aliis iudicari, sed ipsi a se viderentur.

[note: L. de minore §. tormenta. de quastion. Sobi DD. L. sitestium fides. de testib.] Haec etiam in legibus Caesareis, et earum interpretibus notantur. Hinc fluxit Imp. Adriani rescriptum, qui voluit, restibus, non testimoniis credendum esse. Facile enim ex testium persona, vultu, constitutione, et aliis signis et circumstantiis deprehenditur veritas, quid comprehendat testimonium

CAP. VII. Reges, Principes, et Magnos viros, Deum custodem inpraesentissimis periculis et insidiis habere, nec non de Assassinis.

DIXIMVS antea, et demonstrauimus ex historiis in priore Centuria, cap, 30. quomodo in manifestissimis periculis magni viri diuinitus plerumque conseruentur. Quod quidem pluribus aliis exemplis veterib. et recentibus confirmari poterit. Quod autem de Gabrino Fundulo Cremonensium Domino, eiusque sceleratissimo proposito et cogitationibus, antea recensuimus: ita confirmat Iustinianus de rebus Venetis; Cremonae apud Gabrinum [note: Tib. 9.] Fundulum eius vrbis Abduanaeque glareae dominum, vno tempore Ioannes 22. Pont. Max. Sigismundus Caesar et Mocenicus legatus absens delectus princeps Venetus, simul conuenerunt. Post Gabrinus seipsum parum mentis compotem appellasse, saepe dicitur, quod tres summos principes orbis, Romanum Pontificem, Germanum Imperatorem, et Venetum Ducem, cum eos in potestate inteterpere potuisset, liberos dimisisset.

Haec tutela diuina apparuit etiam in Tito Vespasiani filio, vt efficeret opus illud, quod a Deo illi in occupanda Hierosolymitana vrbe, et subigendis Iudaeis, iisque puniendis demandarum erat. Ita enim commendat eum [note: De bello Iudaico lib. 6. cap. 2.] Flauius Iosephus, cum ante obsidionem vrbis Hierosoly mitanae explorabundus situm ciuitatis in insidias Iudaeorum incidisset: Quo quidem tempore maxime intelligi potuit, et belli momenta, et Imperatorum pericula Deum curate. Tot enim aduersus Titum missilibus iactis, cum neque galea neque thorace septus esset (non bellator enim, sed explorator accesserat) nullum in eius corpus delatum est: sed tanquam, ne eum ferirent, ex

industria mitterentur, omnia praeteruolabant, gladio vero semper e lateribus instantes dirimens, multosque ante ora subuertens super cadentes agebat equum: Illorum autem clamor erat propter audaciam Caesaris, vt eum aggrederentur, cohortatio fugaque et discessio repentina, quocunque diuerterat cursum.

[note: De Repub. lib. 2. cap. 2.] De periculo Francisci I. Regis Galliarum ita scribit Bodinus: Certe quidem nostra aetate cum nobilis homo Franciscum I. occidere se voluisse, Franciscano sodali religiose confiteretur, et ab eo sceleratae istius cogitationis veniam efflagitasset, Rex tamen a fraterculo sceleris admonitus confitentem reum comprehendi, ac iudicibus curiae Parisiorum sisti iussit, a quibus capitis damnatus est: nec vero iudices id metu fecerunt, cum optimi et clementissimi Regis edicta impune, et quidem saepissime recusarent. Henricum item Francisci Regis filium Capito furiosissimus homo, cum occidere velle videretur, et in eum ensem exeruisset, capitis poenas dedit, tametsi furiosum hominem vbique leges a poena excusant, cum ipso furore [note: L. 14. Diuus. de offic. praesid.] plus satis torqueatur. Haec vera esse, quae de furioso Bodinus scribit in LL. nostris minime obscurum est, quod tamen de iis intelligendum esse existimo, qui in ipso furoris morbo delinquunt, siquidem in eos neque dolus neque culpa cadere potest: delicta autem absque vllo consensu committi non possunt. Vnde constat, furiosum pati posse iniuriam, minime tamen facere. Etenim quod per furiosum fit, perinde est, ac si casu, sine personae ministerio, sit factum, cum furiosus satis suo furore puniatur, de qua re prolixe disputatur in Epitome delictorum Petri a Plasa. Vt autem materiam coeptam prosequamur, mentionem quoque fecimus obiter in allegato capite Assassinorum, qui in expeditionibus Christianorum in Orientem, ad occupandum (vt vocabatur) sepulchrum Domini, Regum, Principum, Ducum, aliorumque magnorum virorum vitae et saluti, audacia et dolis, insidiati miris modis fuerumt, et quosdam ex iis interfecerunt, nonnullos vulneratunt, plerique autem diuinitus custoditi ab iis fuerunt.

[note: In Annalib.] Hos Chasios Nicetas Choniatas appellat, et ab vno ex his Conradum Marchionem Montisferrati (quem Caesarem nominat) in Palaestina occisum esse ait. Error autem inde fluxit, quod Conradus is Conradi Caesaris filius fuit, cum quo primum nupta fuit Maria Manuelis Constantinopolitae Imperatoris filia, et post hanc Isacii Angeli soror Theodora, et Isabella, alterius demum vxor.

Gens (inquit Nicetas) Chasiorum suos principes ita vereri et obseruare, atque iussis eorum exequendis adeo alacris esse dicitur, vt si tantum supercilio magistratus innuerit, statim de rupibus se praecipitent, in enses irruant, in vndas desiliant, in ignem se coniiciant, et ad eos missi, quos eorum

principes occisos volunt, vt hospites et amici adeunt, et aut se habere, quod eis dicant, aut legatos venire simulantes, saepe dominorum suorum aduersarios pugionibus occidunt, nulla difficultatis et explorati supplicii ratione habita, etiam si alterum non occiderint. Hic populus Orientalis a [note: Rer. Anglic. lib. 5. etc. 14.] Gulielmo Neubrigensi Hansesifiii vocatur, et addit eorum senem montanum, literis suis Hebraicis, Graecis et Latinis, non atramento, sed re multum inusitata, sanguine scilicet muricis ad Christianos principes scriptis, Richardum Regem Angliae (cui mors Marchionis Conradi imputabatur, cuius rei praetextu in reditu ex Palaestina naufragus, in Istria captus, Caesari et Archiduci Austriae, magnam vim auri pro redemptione soluere coactus fuit,) excusat, causaque necis a suis commissae inducit, quae literae ibi insertae sunt integrae. Si quis autem forte pleniorem huius gentis, quae vulgo Assassini vocantur, descriptionem legere cupit, is eam inueniet in libro de [note: Fol. 13.] reb. Turc. parentis mei optimi, post eius mortem a filiis edito.

Circum cellionum sane non diuersum fuit intentum, qui e factione Donatistatum, veluti eius monachi orti sunt. Ii enim zeli doctrinae et sectae suae praetextu defenden dae, ex agris et cellis, in quibus solitarii viuebant, orthodoxos transeuntes, aggrediebantur: imo vero in obuios quosque more immanissimorum latronum, irruentes, grassabantur. Primum quidem illi solum fustibus, deinde vero ferro saeuierunt in orthodoxos, quos, nullo sexus et aetatis et dignitatis discrimine habito, crudelissime trucidabant et necabant: adeo vt tandem et temporibus demum D. Augustini, de saeuitia horum apud Imperat. Arcadium et Honorium conqueri orthodoxi Episcopi cogetentur. Itaque imperatum est, vt imperio magistratuum Africae, atque manu etiam militari circumcelliones isti coercerentur. Ex his apparet verum esse, quod Lactantius Firmianus monet, Sectam videlicet vnamquamque omnes alias euertere conari, vt se suaque confirmet, nec vlli alteri concedere, vt sapiat, ne se desipere fateatur. Huc merito teferri debet miraculosa et diuina protectio Iacobi VI. Regis Scotiae, quae superiori anno CIC. ICC. 5. Augusti Perthi accidit, et cuius in proximo praecedenti capite quoque obiter mentionem fecimus. Cum enim Rex incautus et inermis ab Alexandro fratre Comitis Gauriae, praefecti regii Perthi, eo ex venatione cum paucissimis familiaribus miris persuasionibus attractus esset, inque horum fratrum et coniuratorum insidias praeparatas, in quodam cubiculo solus incidisset: Et vnius atque alterius sicarii impetum, partim maiestate sua et eloquentia, partim contra vincula intentata se viribus et nixu, clamando se liberum natum, liberum etiam moritutum, defendendo sustinuisset, donec quatuor ex suis familiaribus vnus post alium diuersis ex locis in auxilium venissent, et octo vel

plures coniuratos bene armatos vel interfecissent, vel male mulctatos abegissent illaeso Rege. Qui sublatis interfectisque capitibus coniuratorum, caeterisque remotis et fugatis: numeroque aulicorum suorum, animaduerso periculo Regis, aucto, atque ab insidiis et proditione in tutum constitutus: ideoque praesens auxilium diuinum sentiens, in medio suorum in genua supplex procumbens, Deo pro liberatione tam miraculosa, et victoria tam insperata gratias prolixe egit, sibique pollicitus fuit, non frustra se Deum ab imminente isto periculo liberasse, nec dubitare se, quin idem Deus a tanto malo incolumem seruarit, etc. sicut tota illa conspiratio, et euentus, nuper prolixe in Latina lingua edita est, digna profecto, vt diligenter legatur et obseruetur.

Experientia sane testatur, plerunque sicarios et male feriatos, vel potius assassinos, sicut tales scelerati homines nunc vocantur, ad necem magnorum virorum conductos, quando scelerata sua facinora perficere conantur, ex mala conscientia metu perturbatos, pusillanimes, stupidos et vecordes fieri. E contra qui in sua functione manent, et defendendo seipsos, et suos Reges et Dominos. praeter vires, fortitudinem, praesentem animum et robur, confirmante eos bona conscientia et causa accedere: sicut etiam Andreae Hunderiorto illi, qui Regem Scotiae interficere debebat, accidit. Is enim cum fratrem Comitis Alexandrum stricto pugione Regi necem minari videret, tremebundus, et timore ita est concussus, vt condemnato, quam de putato ad tale facinus patrandum, similior videri posset. Quae res occasionem praebuit, vt pauci familiares, non tam armis, quam praesenti animo, et bona conscientia armati et instructi vincerent, et illa exigua interposita mora Rex incolumis conseruaretur. Possem etiam plura recensere exempla memorabilia, praesettim de Rege Henrico IV. adhuc in Galliis regnante, et Regina Angliae, quam miraculose, in praeliis, et alias, non semel, in maximis periculis et conspirationibus, destituti auxilio humano, incolumes manserint: sed cum ea nota sint, prolixior modo non ero. De eodem loco communi praeclare omnino scribit eruditissimus vir Is. Casaubonus libr. 1. Animaduers. in Sueton. ad illa verba: Nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem violauerant, interemerunt. Hos, inquit, exitus fecere Caesariani conspirati omnes. Hos exitus faciant, quicunque principibus vitam scelere et perfidia eunt ereptum. Plena est omnium temporum historia huius generis exemplis. Sed nostra haec aetas quanto infamior perfidia subditorum in Principes: tanto insignior vltionis diuinae argumentis. Illustre inptimis est, quod nuper, dum haec scribimus, accidit; quando in Christianissimi Regis necem ciuis Parisiensis aetate pene puer, malitia veteranus, coniurare sustinuit: cuius parricidii detestatio expressit

a me haec Epigtammata. Haec ibi Casaubonus, qui et pro Coronide illius libri duo Graeca Epigrammata adscribit in illum Regiae Maiestatis percussorem, post illatum vulnus captum et supplicio affectum. Et Graeca quidem apud illum, qui volet, legat. Nos hic Latinam eorum interpretationem ab amico quodam confectam subiungemus. Primum tale est:

[note: In Matth. Homilia 52. ex cap. 25.] Nunc doctrina D. Chrysostomi, et monitione hoc caput concludam: Qui bene (inquit ille) sibi conscius est, fiducialiter et magnanimiter agit: quemadmodum si quis infuso oleo addat lumen lucernae: sic et ille consideratione operum suorum semetipsum confortat, et fidei suae addit audaciam. Qui autem sibi male conscius, semper pusillanimis et timidus

est. Et quemadmodum subducto oleo minuitur lumen lucernae: sic et ille consideratione malorum suorum operum semetipsum confundit, et infidelitatis suae adhuc diffidentiam addit. Postremo Bodini monitio est talis: Qui Theologorum, inquit, eruditissimi habentur, non modo non licere [note: De Repub. lib. 2. cap. 5.] putant subditis principes tyrannidis specie occidere, sed ne verbo quidem violare fas esse, nisi singulari Dei oraculo iubeantur, vt Iehu, qui Dei iussu ad regnum Israeliticum vocatus est, vt Regis Achab liberos ac posteritatem a stirpe deleret, etc.

Cap. VIII. Deum in natura nihil superuacuum ordinasse, quinetiam defectus in illa aliis remediis compensasse.

[note: Cap. 37.] IN priore Centuria recensuimus, quae frater meus, ego et alii Comburgi vidimus, quo pacto quidam ciuis in Salinis vicinis natus, carens brachiis, pedum adminiculo defectum manuum mirifice et solerter complebat: Inseruimus et versus elegantes D. Posthii nostri, qui tamen alio modo non minus eleganter ita mutati funt:

Hanc vim naturae, et compensationem defectuum naturalium, Plutarchus [note: De amore prolis.] quoque diligenter obseruauit. Etenim, inquit, natura cum omnibus in rebus accuratam artificiosamque adhibeat diligentiam, nihil mancum aut superua cancum ad mittat, et vt ait. Etasi stratus, nihil habeat ociosum aut friuolum: nulla oratione satis explicari potest, qua industria confecerit ea, quae ad humani generis procreationem attinent. Ac fuerit fortasse non satis decorum nimis subtiliter ea persequi, quorum vocabula parum honeste proferuntur, sed occultantur: vt intelligi possit, quae sit, et quam apta constitutio eorum membrorum, quae gignendo, fouendo, in lucem edendo, et enutriendo, homini natura destinauit, etc. Eodem modo, vt Adrianus [note: In Battania histor.] Iunius notat, cernimus, nullam regionem vndecunque beatam, aut felicitatis numeris omnibus perfectam dici posse, quando ita Deo opifici vniuersi mundi, a primis rerum primordiis placuit, pro ea quam gerit rerum humanarum cura, ne in vnum cuncta largitatis suae munera semel effunderet, singulis nonnulla benignitatis parte mutilatis, quo sic admoniti, mortales

discerent, mutuo auxilio et adiumento subleuari, in mutuis opibus subsidiisque conquiescere, per commercia bonorum, conspiratione amoris consentire, et societatis vinculo conligari. Idipsum obseruauit quoque Seneca: [note: Ad Lucilium Epist. 87.] Non in omnes, inquit, bonum cadit, nec quemlibet possessorem patitur. Vide:

Ista in regiones descripta sunt, vt necessarium mortalibus esset inter ipsos commercium, si inuicem alius ab alio aliquid peteret, etc. Haec autem non solum in regionibus, quae sibiipsis adminiculantur, ita, vt quod in alia deficit, ex alia transportetur, locum habet, sed etiam in hominibus, sicut in initio dixi; Ita vt industria et ars non raro suppleat naturales defectus. Sic cum homines natura magis habiles sint ad loquendum, quam ad scribendum, tamen arte et industria contrarium doceri posse, aperte indicasse Petrum Pontium Monachum ordinis Benedicti amicum suum, scribit [note: De sacra Philosophia, cap. 4.] Franc. Vallesius, qui natos surdos docebat loqui, non alia arte, quam docens primum scribere, res ipsas digito indicando, quae characteribus illis significarentur; deinde ad motus linguae, qui characteribus responderent, prouocando; itaque vt audientibus a loquela, ita auribus captis rectius incipitura scriptura. Mira etiam fuit solertia complens defectum naturalem [note: De dict. et fact. Alfonsi Regis lib. 3.] caecitatis in quodam homine, de quo ita scribit Anton. Panormita. Audiuimus, inquit, a Rege caecum natura Agrigenti adhuc viuere, quem saepenumero ducem venationis habuisset, monstrantem his ipsis, qui oculis cernerent; ferarum saltus et latebras; sed et de huius industria mirum adiecisse: nempe habuisse hunc aureos ferme quingentos, deque his valde solicitum, statuisse in agro defodere, defodientem a vicino eius compatre confpectum, eoque abeunte, pecuniam ablatam. Quum vero paucis diebus thesaurum reuiseret, neque inuenisset, animo angi, discruciari, exedi, neque alium coniecturare, nisi vicinum compatrem surripere potuisse, accessisseque ad illum, atque dixisse, esse quod consulere eum oporteat, tenere se aureos mille, quorum parte dimidiam abstrusisset iam in tuto loco; de reliqua autem dimidia anxium esse, vt pote caecum et rerum perquam incommodum custodem, propterea si ei quoque visum fuerit, hoc reliquum in eodem loco illo tuto quidem trudi et abscondi posse: compatrem approbasse consilium, et propere praecurrisse, quingentosque aureos, vnde nuper effoderat, recondidisse;

ratum totos mille sibi nequaquam defuturos. Post haec caecum in agrum recurrisse, repertaque pecunia compatrem appellando exclamasse, CAECVM OCVLATO MELIVS VIDISSE, laetumque rediisse. Sane experientia nos docuit, eos qui oculis capti sunt vel natura, vel per accidens: caeteris hominibus, [note: Cap. 37. prior. Centu.] qui visu praediti sunt, ingeniosiores esse. Id exemplo Ioannis Fernandi et Nicasii de Werda antea probauimus. Quibus addo, Q. Asconium Pedianum Grammaticum, atque historicum; Is enim cum septuagesimo suae aetatis anno oculis captus esset, atque ita duodecim annis vixisset, eleganter quasdam historias, diligentia, atque industria, superato aetatis atque oculorum [note: Lib. 8. de studio et industr. Decuria 7. Problem. 6.] impedimento, perscripsit, sicut Fulgos. obseruauit. Non absque ratione igitur Parens meus piae memoriae in suis Problemat. ita quaerit: Quare cum sensus oculorum acerrimus, et praestantissimus sit sensuum omnium, si qui a prima origine, vel hoc deficiantur, et nascantur caeci, vel sint starim ab infantia surdi et muti? Vbi inter alias solutiones huius quaestionis, considerandum et hoc censet, in cogitando hos esse necessario totos, quum nullae extrinsecus obiectae species, visa varia in animis ipsorum exprimant: quasi per fenestras oculorum ad animum quicquam penetret, quod illius intentionem impediat, aut obstet industriae. Itaque et noctu commentationes esse solent acriores, quod veteris quoque versus clausula indicat.

Et [gap: Greek word(s)] dicta est Nox, ad consultandum nimirum, et mentis agitationem maxime idonea. Narrat Cicero, Diodorum Stoicum caecum, Geometriae etiam munus potuisse tueri, verbis praecipientem discentibus vnde, quo, quamque lineam scriberent. Et nos excellentem Musicum vidimus, qui in cunis oculorum vsum amiserat. Democritum impediri aciem animi aspectu oculorum putasse, vt inquit Cicero, et hotum sensu priuasse intuitu speculorum [note: In libro de curiositate.] candentium, falso quidem creditum esse ait Plutarchus, non dubium tamen est, quin cogitationibus maxime intenti, minime sensibus vtantur, quique animo aliquid elaborare volunt, ii quaerunt loca sola, quae et Musis antiquitas consecrauit. Hucusque Parens meus.

Postremo experimur in senibus saepenumero prae caeteris sensibus, qui omnes paulatim languefiunt, visum debilitari, et interdum aciem oculorum subito prorsus corrumpi, de qua re extat apud Senecam faceta historia, [note: Ad Lucilium Epist. 50.] quam tamen, sumpta ex illa occasione, ille ad salutarem et moralem doctrinam transfert, dgna vt ascribatur, cum nostrae aetati et moribus conueniat. Harpasten vxoris meae fatuam, inquit, scis hereditarium onus in domo mca remansisse; Ipse enim auersissimus ab istis prodigiis sum, si quando delectari fatuo volo, non est mihi longe quaerendus, me rideo. Haec fatua subito desiit videre. Incredibilem tibi narro rem, sed veram: nescit se esse caecam: subinde

Paedagogum suum rogat, vt migret, ait domum tenebrosam esse. Hoc quod in illa ridemus, omnibus nobis accidere, liqueat tibi. Nemo se auarum esse, intelligit, nemo cupidum. Caeci tamen ducem quaerunt, nos sine duce erramus, et dicimus: Non ego ambitiosus sum, sed nemo aliter Romae potest viuere: Non ego sum sumptuosus, sed vrbs ipsa magnas expensas exigit. Non est meum vitium, quod iracundus sum, quod nondum constitui certum genus vitae: adolescentia haec facit. Quid nos decipimus? Non est extrinsecus malum nostrum, intra nos est, in visceribus ipsis sedet. Et ideo difficulter ad sanitatem peruenimus: quia nos aegrotare nescimus, si curari caeperimus, quando tot morbos, tantasve aegritudines discutiemus, etc. Et ea quae sequuntur.

Caeterum de eo quod paulo ante de defectu oculorum in senibus diximus, [note: Genes. c. 27.] documentum habemus in sacris literis, Isaacum non diu ante mortem (vixit enim centum octuaginta annos) sensum videndi amisisse, reliquis sensibus integris, sicut distinctim, ibi 5. sensus describuntur; Primo Visus; ita enim incipit caput; Senuit autem Isaac et caligauerunt oculi eius et videre non poterat, 2. Auditus; Cum Rebecca filium Iacobum subornasset, vt cibo. allato, fratrem Esaum praeueniret, et benedictionem paternam surriperet, inquit Isaacus, Audio, quis es fili mi, etc. 3. Tactus, Dixitque Isaacus (cum videre filium non poterat, et de voce dubitaret) Accede huc vt tangam te fili mi. 4. Gustus; ibi, Affer mihi cibos vt benedicat tibi anima mea, quos cum oblatos comedisset, obtulit etiam vinum, quo hausto etc. 5. Odor. Accessit, et osculatus est patrem, statimque vt sensit vestimentorum fragrantiam, benedicens illi ait, Ecce odor filii mei, sicut odor agri, cui benedixit Dominus, etc.

Vt autem hoc caput cum sensu visus concludamus, qui reliquis excellit, AEgyptii qui apud gentiles pro sapientissimis habiti sunt, Deum in suis [note: In bierogly. lib. 23.] hieroglyphicis, per figuram oculi commonstrare volebant, sicut Pierius Valerius, diligenter obseruauit, et Deum Optimum Max. mundi oculum, patrem luminum a Iacobo nuncupatum, omnia formositate transcendere, omniaque gubernare, atque vt ait Apostolus, nihil eum latere, cuius oculis omnia nuda et aperta sint, atque ita bonos et malos speculetur: vt quemadmodum quae pro facie sunt homo videt, ita quae delitescunt in imo corde prospiciat Deus, et perscrutetur. Afferunta. inter alias rationes, et hanc, cur ex humanis membris oculum pro Dei signo desumpserint, Quia oculus humanus mistura suae materiae aliquid lucis possideat: quod in nonnullis tam efficaciter exploratum est, vt per medias noctis tenebras, oculis repente patefactis clare cernant, id quod praecipue Tiberio Imperatori contigisse praedicant. Et aetate nostra (pergit Pierius) M. Antonium

Sabellicum, dum apud nos Graece disceret, de se affirmantem audiui, quotiescunque noctu excitaretur, aliquandiu et libros et instrumentum cubiculi vninersum liquidissime discernere Solitum. Sic et Iosephus Scaliger in [note: pag. 49.] vita patris sui, de se et illo scribit, quod oculis coeruleis interdum etiam noctu viderint, vt in crepusculo solemus: Idque sibi contigisse a pueritia ad vicesimum tertium annum.

Cap. IX. De cultu Draconum, et Serpentum, nec non mira insolentia et vesania eorum, qui se ex Diis natos gloriati sunt.

[note: Antiquit. Iud. c. 2. li. 2.] FLAVII Iosephi opinio est, Deum, Adamo et Eua contra expressum eius mandatum in Paradiso lapsis, serpenti vocem ademisse, ob malitiam qua erga Adamum esset vsus; venenumque linguae eius indidisse, et hostem eorum declarasse: simulque admonuisse, caput eius plagis impetendum esse: tum quod in hoc pernicies hominis sita sit: tum quod ipsa bestia hoc pacto facilime opprimatur; Ad haec pedibus priuatum, trahi ac volui per terram fecisse. Hisque poenis impositis Deum, Adamum et Euam ex horto in aliam regionem transtulisse: Fama autem est, serpentes tametsi totum genus hominum pessime oderunt, foeminas tamen potius insectari, quam mares, et saepius morsu necare. Rationem autem huius rei hanc reddit Mystagogus apud Bodinum, An, inquit, quia serpentinum genus versutissimum [note: In Theatre lin. 8.] intelligit, foeminas maribus esse imbecilliores, quae et facilius violari, et difficilius obsistere possint. An vero optimi opificis bonitate factum est, vt deteriora quaeque prius carperentur, praestantiora diutins seruarentur? An quia capitalis est serpentem inter et mulierem antipathia. vt sacris literis [note: Genes. 6.] docemur. Id enim ex eo maxime perspicitur, quod etiam in turba frequentissima virorum, serpens, vnius mulieris, etiamsi sola fuerit, calcibus insidiari consueuit, etc. Quum itaque tam inueteratum, et genuinum odium, inter hominem et serpentem sit. mirari satis non potui, quod tam venenatum, et inuisum omnibus animal, in tanto tamen honore, apud veteres gentiles fuerit, vt non solum progenitores suos, in id mutatos, recensere laudi duxerint, sed diuinitatem aliquam, et peculiarem cultum, illi attribuerint. Hancque impiam et fastu turgidam opinionem, mirifice auxit Sathan, impostor ille omnium maximus, vt homines eo grauius deciperentur: Sicut antea multis exemplis id declarauimus. Igitur Alexander Magnus gloriari [note: Cap. 69. Cent. 1.] non erubuit, Olypiadem matrem, a Dracone, sub specie Iouis Ammonis, cumpressam, ex illo se genitum esse. Vnde eius insignia fuere anguis, infantem

vix natum, et adhuc madentem sanguine, ore euomens, sicut in veteribus numismatis. eius sigillum reperitur, quose Ioue natum, per am bages ostendebat. Simile insigne Otto Vicecomes, quum Saracenum in Asia duello vicisset, eius galeae detraxit, suisque insigniis gentilitiis adiecit, sicut in Alciati Emblematibus depicta et descripta cernuntur. Quare non absque ratione Olympias non solum grauiter tulit, se Iunoni quasi pellicem datam, sicut ex ipsius literis apparet: sed etiam quum defuncto filio Alexandro, audiuisset, eum longo tempore sepulchro carere, grauiter ingemiscens [note: AElian. li. 12. c. 30.] atque acerbissime plorans: O fili, exclamauit, Tu vero quum inter coelites locari volueris, et id peficere summo studio conatus sis, nunc neque illorum quidem, quorum omnibus mortalibus aequale, et par ius est, particeps fieri potes, terrae sepulturaeque? Et sic simul infortunium suum luxit, simul ent fastum, et inanem filii superbiam, taxauit. Laudatur itaque oratio Tiberii [note: Libr. 4. Annal.] Caesaris apud Tacitum: Ego, inquit, P. C. mortalem esse, et hominum officia fungi, satisque habere, si locum Principem impleam, et vos testor, et meminisse posteros volo. Vbi Annibal Scotus commentator, ita ratiocinatur: Si Alexander ille Magnus, hanc Tiberii sententiam amplexus fuisset, principes esse mortales, et hominum officia fungi, et satis illis esse debere, quod principem locum impleant, hoc est, vt pro vniuersa Republ. excubent, et pastorum more, hostes ab illa arceant, in pace subiectos regant, et pro illorum securitare semper laborent; non autem quod in luxu, et voluptatibus summam principatus totius ponant, vt aliqui falso arbitrantur: Si inquam, Alexander hoc cogitasset, nunquam profecto se Iouis Hammonis filium, et Deum credi, et adorari passus esset. Quantumuis enim ipse errorem suum agnouerit, quum ab Assacana ictu sagittae Indicae, saucius et sanguinem effundens, adulatoribus subridens dixerit,

[note: De fort. Alex orat. 2.] Haec Alexandri insolentia, et quod spreto Philippo patre, caeleste genus affectaret, commouit Senecam, vt acriter in eum ita intonet: Alexandro [note: Lib. 1. de be nefic. c. 13.] Macedoni, quum victor Orientis, animos supra humana tolleret, Corinthii per legatos gratulati sunt, et ciuitate illum sua donauerunt. Quum risisset Alexander hoc officii genus, vnus ex legatis; Nulli, inquit, ciuitatem vnquam dedimus alii, quam tibi, et Herculi. Libens accepit delatum honorem, et legatos inuitatione, aliaque humanitate prosecutus, rogauit, non qui sibi ciuitatem darent. sed cui dedissent. Et homo gloriae deditus, cuius nec naturam, nec modum nouerat, Herculis, Liberique vestigia sequens, ac ne ibi quidem resistens, vbi illi defecerant, ad socium honoris sui respe[?]

a dantibus; tanquam coelum, quod mente vanissima complectebatur, teneret quia Herculi aequabatur. Quid enim simile habebat vesanus adolescens, cui pro virtute erat felix temeritas? Hercules nihil sibi vicit, orbem terrarum transiuit, non concupiscendo, sed vindicando. Quid vinceret malorum hostis, bonorum vindex, terrarum marisque pacator? At hic a pueris latro, gentium vastator, tam hostium pernicies, quam amicorum, qui summum bonum duceret, terrori esse cunctis mortalibus, oblitus, non ferocissima tantum, sed ignauissima quoque animalia timeri, vt virus malum etc. Caererum talis erat illorum temporum error, vt suae nobilitatis principes, aut in deos, aut in heroes, deorum nothos filios, referrent, sicut Antonii, ab Anteone, quem Virgilius Anrorem, siue Antonem videtur appellasse, Herculis filio, aut socio, originem duxisse, iactatum illis temporibus esse, scribit Antonius Augustinus. Qui praeterea in explicatione familiae Lutatiorum [note: De familiis Roman.] de Galba ita pergit. Itaque Galba statuarum titulis, se pronepotem Q. Catuli Capitolini, semper ascripsit: et cum generis sui imagines longo ordine, in atrio collocaret, paternam originem ad Iouem; maternam ad Pasiphaen, Minois vxorem retulit. Tanta erat illis temporibus caecitas, vt nobilissimum hic se esse putatet, si genus duceret, vel ab illo omnium cubilium adulrero, vel ab hac suae pudicitiae supra sexum, atque foeminae conditionem prodiga, etc. Sane Graeci ausi sunt nugari, totam gentem, ex eiusmodi adulteriis ortum suum habuisse, Iouem videlicet in formicam mutatum, Eurymedusam Archelai, compressisse, vnde Myrmidon genitus Myrmidonum caput. Ridicula ista est caecitas. Quis praeterea absque risu Caii Caligulae, multis alioquin horrendis sceleribus contaminatissimi monstri, fatuam, et deliram insolentiam, non rideat, vel potius detestetur? Is n. humano [note: Dio hist. Roman. lih. 59.] fastigio altior haberi volebat, se que cum luna coire, et a Victoria coronatum videri; Iouem se fingebat, eaque occasione, cum multis aliis mulierib. tum vero cum sororib. congressum esse prae se ferebat. Saepeluno, Diana, Venusque fiebat, mutato cum nomine etiam habitu. Inde aliquando muliebri ornatu conspiciebatur, craterem ac thyrsum gerens, modo viriliter compositus, clauam ac leonis pellem gestabat, alias barbatus conspiciebatur: alias imberbis, nunc tridentem tenens, nunc fulmen vibrans: iam virgini bellatrici se adsimulabat, mox in mulierem transformabatur, denique compositione vestitus, et ornatu imposito sibi, ac circumiecto, mirifice variabatur, quiduis potius, quam homo videri cupiens, etc. Digna ista sunt non vt reprehendantur, sed requirunt vel Heraclitum, potius, vel Democritum, quorum hic amentiam eorum rideat: ille deploret inscitiam. Sed vt ad cultum draconum, vel serpentum, redeamus. De hoc exstat historia in sacris literis, de idolo Babyloniorum, in forma Draconis, quem Daniel Propheta

arte quadam suffocauit. Notum praeterea est Ophitas sectarios, serpentem etiam Christo, impio dogmate, praetulisse. Quia nobis scientiam boni et mali dederit: quia erectus a Mose, sanauerit sua potentia Israelitas: quia ipse Christus eius potestatem in Euangelio sit imitatus, sicut ex Tertulliano [note: In Alexand.] constat. Cultus sane serpentum vel Draconum, olim frequentes fuisse sumpto forte exemplo, a serpente Mosaico, constat ex multis historiis, et ob eam idololatriam, similibus venenatis vermibus, et serpentibus, diuinitus [note: Cap. 15. et 16.] Israelitas punitos fuisse, scribitur in libro sapientiae Salomonis. Cuius libri tamen auctorem faciunt Philonem Iudaeum, hominem doctum, qui cum aliis legatis missus fuit ad Caium Caligulam, vt eius statua in templo Hierosolymitano posita, amoueretur: Inde eorum coniectura est contra tyrannidem Romanorum eum scriptum esse. Lepida quoque est narratio apud Lucianum, quomodo impostor quidam draconem circum duxerit, vulgoque persuaserit eum esse Pellaeum AEsculapium, certaque responsa ad interrogata dare solere. Memorabile autem est ibi, quod Epicureos, et Christianos, quasi deridentes suam imposturam, et praestigias, ferre nequiuerit, dicens, impiis et Christianis impleri Pontum, qui non vererentur in sese turpissime maledicere, iubensque eos lapidibus pellere: Ideoque si vellet oracula sua instituere, Atheniensium ritu denunciatio fiebat talis: Si quis impius, aut Christianus, aut Epicureus mysteriorum explorator accessit, discedat. Sub haec protinus expellebantur, illo praeeunte, dicenteque, FORAS PELLANTVR CHRISTIANI, etc. Habuit autem certis de causis ille impostor odium implacabile contra Epieureos, sed Sathanam per hoc eius organum Christianos (si modo spectatores impii mysterii esse voluerint) expulisse, mirum non est, quum ipsis praesentibus, tanquam membra eius qui caput et potentiam Satanae fregerit, praestigias suas tam libere exercere, et homines fatuos, et vesanos decipere nequiuerit. Similis superstitio fuit olim apud Romanos Lanuuii, vbi draco religiose colebatur, sicut ex hac Propertii elegia inscripta de Cynthia, et dracone apparet,

His versibus illustratur L. Roscii Fabati numisma, quod depingitur et explicatur ab Antonio Augustino in gente Roscia: Is enim fuit Lanuuinus, [note: De famil. Roma. lib. I. de diuinat.] de quo ita scribit Cicero: Quid, inquit, amores, ac deliciae tuae Roscius? num aut ipse, aut pro eo Lanuuium totum mentiebatur? qui quum esset in cunabulis, educareturque in Selonio (qui est campus agri Lanuuini) noctis lumine apposito, experrecta nutrix, animaduertit puerum dormientem, circumplicatum serpentis amplexu, quo aspectu exterrita, clamorem sustulit: pater autem Roscii ad aruspices retulit, qui responderunt, nihil illo puero clarius, nihil nobilius fore. Sed quoniam sermo noster in serpentes incidit, qualis obsecro fuit serpens ille in arce Vlmerfelden/ quae Frisingensis Episcopi est, in Austria sita, qui superiore aetate visus est, immensa magnitudine, pondere vero, vt captiuum in turris inferiorem partem, vbi ille stabulari solebat, coniectum, superne incumbens, et in spiras conuolutus valde premeret, alioqui innoxius. Stolidum vulgus gaudebat illo hospite, et fausta sibi ab eo omnia pollicebatur. Porro iam sunt plures anni, ex quo videri desiit. Fama v. haec constantissima est, et mihi, (inquit Marcus Vuelserus [note: In libro de conuersione et passione SS. Martyrii Afra, et Hilariae.] Patricius et Duumvir Augustanus doctissimus) de eo multa narrauit, probarae fidei, quantum ego quidem iudicare potui, senex, qui sibi visum aiebat, quales etiam plures arbitror superesse testes; Vbi plura quoque de ser pentib. collegit, adducens ex Seruio hanc distinctionem, angues esse aquarum: serpentes terrarum: dracones templorum. Postremo legimus Tiberium Caesarem serpentem draconem in deliciis habuisse, eique manu sua cibum ministrare solitum, quem cum is corrosum a formicis reperisset, monitus est, cauendum sibi esse vim multitudinis. Formicas enim populi significatum habere, non fabula tantum Pelei Thessaliae regis verum, et prodigiosa somnia declarant. Nam et Nero, paulo ante quam extingueretur, visus est sibi per somnium pennatarum formicarum multitudine oppleri. Idem Nero, qui serpentis spolium a matre, pro amuleto commendatum, brachio aliquandiu alligatum gestauerat, inde memoriae maternae taedio abiecerat, tunc id perquisiuit incassum, quum omnia contra se fremere comperisset. Caeterum quod ad serpentem corrosum a formicis attinet, quod loco portenti habitum fuit, naturali ratione fieri id potuit, sicut Rubeta virulentissimum animal, [note: In Theatro natura li. 3.] non raro formicis esca sit. Rationem hanc reddit Mystagogus apud Bodinum. Rubetas, inquit, senio ac veneno, quod a terris vndique contraxerunt, graues ac pingues, formicarum exercitus auidissime sugit, nec quicquam reliquum facit, praeter ossa, et Bofonium lapidem: Cuius ea vis est, vt omne virus eluat, ac curet; ita fit, vt animal illud, quod omnium impurissimum

iudicamus, non modo viuens, ab ipsis terris, venenum auferat: verum etiam moriens, veneni amuletum nobis relinquat, et incundissimum formicis praebeat alimentum.

CAP. X. De appellationibus Romae vrbis, eiusque verum nomen ignorari, nec non, et de mira superstitione Gentilium.

VIx persuadere amico cuidam meo potui, satis abunde ex historicis probatis demonstrari posse: verum et genuinum nomen vibis Romae vulgo ignorati, idque licet vbique terrarum alio nomine non nuncupetur, nefas fuisse enunciare: sed in suppressione eius, non minus, quam in occultatione Anciliorum vel Palladii, salutem Reipub. vti opinabantur, sitam fuisse. Quod etiam ex eo apparet, cum eius synonymon non habeamus. Etsi autem non ignoro Annium in Berosum censuisse, nomen vrbis fuisse Romanessus, qui etiam ex Fabio Victore et Varrone colligit, vt ab Ortelio in Synonymia Geographica citatur, quia ex quatuor locis et nominib. haec vrbs constet, atque Tetrapolis, Roma videlicet, Velia, Germalo, et Foro notentur: Festus praeterea eum primo Valentiam, et Cephalon appellatam dicit: tamen constat et receptum est, singulari superstitione Romanos genuinum nomen suae vrbis arcanum habere voluisse, idque patet ex Plutarcho et Plinio, vbi de Roma loquens dicit, cuius nomen alterum dicere arcanis ceremoniarum nefas habetur. Ob eamque causam Valerium Soranum neci traditum constat, quia arcanum nomen hoc propalare ausus esset, vt refert ex Vatrone, et [note: Lib. 36.] Solino Pierius in Hierogl. vbi ent putat, Angeronae, (sicut vulgo legitur, doctioribus a Angenora ab angere [gap: Greek word(s)] cohibere, Angina [gap: Greek word(s)] quia ora digito angit, id est, cohibet) effigiem obligato, obsignatoque ore Romanos habuisse, vt silentio praetereundum innueret, in cuius tutela Numiuis vrbs Roma esset, quodque proprium illi nomen, ob eam superstitionem scil. ne tutelares Dii sacris quibusdam euocarentur, deuouerenturve. Licet Massurius Sabinus in suis fragmentis autor sit, simulachrum Angeronae Deae, ore obligato, atque signato in ara Volupiae proprerea collocatum esse, quod qui suos dolores, anxietatesque dissimulant, perueniant patientiae beneficio, ad maximam voluptatem. Etythraeus in suo indice Virgiliano, qui etiam ab Ortelio allegatur, triplex vrbi Romae nomen fuisse dicit; Vnum, inquit, hoc quo vtimur peruulgatum: alterum, quod arcanum fuit, vnde Amaryllida suam, quae amorem proprie significat, in Bucolicon carmen poeta detorsit: Tertium sacrificiis debitum, de quo vocabulum Floralibus

impositum, quod Anthusam Graece Philadelphus interpretatur, a quo haec discimus. Id tu Latine vel Florentem, vel aptius fortasse Floram, aut Florentiam vertes. Et pergit Ortelius, sub Amaryllidis nomine eam Virgilium describere, annotauit Seruius. Posterioribus autem temporibus Gothiam eam appellari voluit Athaulphus Gothorum Rex, vt Orosius prodidit. Sacra, item AEterna, in antiquis inscriptionibus nominatur. Diuus Hieronymus vero Romam voluit significari vocabulo Babylonis a D. Petro Epist. 1. capit. 5. vbi scribit: Salutat vos Ecclesia, quae est in Babylona. Sed et vrbis Babylonis Romae non semel meminit liber de limitibus. Causam autem, cur veterum nomen vrbis suae Romani tam diligenter et accurare suppresserint, puto fuisse, sicut supra diximus, ne tutelares Dii sacris quibusdam, vt ipsis persuasum fuit, euocarentur. Erat autem apud [note: Saturnal. lib. 3. c. 9.] antiquos, vt Macrobius late attestatur, haec religio, vel potius magica superstitio, vt cum vrbem oppugnabant, a vatibus intelligere conarentur, cui genio, et quibus spiritibus vrbs illa esset commendata: et hoc intellecto, spiritus quibusdam sacrificiis eliciebantur, quibus elicitis, promittebant illam se incolumen restituturos, si a fauore vrbis desisterent. Ideo Galeot. [note: De dectrina promiscua, cap I.] Mart. ita ratiocinatur: Genius semper curam gerit eius rei, cuius est genius. Hoc autem nequaquam fieri potest, nisi sciatur proprium nomen illius vrbis: spiritus enim addicti ex astris nomini proprio, nunquam eliciuntur, nisi nomen loci proprium aud: ant, et ne hoc aduersus Romam per hostes fieri posset, semper proprium nomen maxima cura celatum est, ita vt nemo propalare impune potuerit. Nam si genii, qui curam habebant Romanae ciuitatis, audiebant Romam, siue Valentiam, siue Vrbem, quae appellatiua loci, et non propria sunt, non mouebantur, et hoc pacto nulla vnquam spirituum euocatio fieri potuit. Eodem modo, Hieronymo teste, Thalmudistis quoque Roma non solum robur, sed etiam sublimitatem cum tonitru, augurio et imperio significat. Hocque nomine publice vocata fuit. Alterum autem, et quidem genuinum nomen, suppressum, et nefas fuit id publice nominare, vtpote, teste Plinio, arcanis ceremoniis impositum, ne cognitus ab hostibus, Deus Romanus euocaretur. Vt autem Magorum traditio est, spiritus tantum genuino nomine audito, affici, ita iis quoque peculiaria nomina, quibus euocari possunt, indiderunt, certisque rebus singulos praefecerunt, sicut late ex Pseudomonarchia Daemonum, qui liber a Wiero in calce de praestigiis editus est, apparet. In hac opinione superstitiosa multis exemplis gentiles confirmati sunt, quod viderent, Deos tutelares vrbem aliquam veluti deserere, et ad hostes transite. Visa enim sunt, inquit AElius Lamprid. in vita Commodi, vestigia Deorum in foro exeuntia. Et Tyrii Diis suis vincula, vt Plutarch. in problem.

ait, iniicere soliti sunt, id fortasse indicantes, quod lento gradu in scelerum castigationem ferantur, verum aliam rationem habuerunt, cum ab Alexandro Magno obsiderentur. Multi enim Tyriorum per insomnium visi sunt sibi audire Apollinem dicentem, vt Plutarch. in vita Alex. commemorat, sibi ea, quae in vrbe agerentur, non probari, ideoque se ad Alexandrum abire. Atque ni quidem, perinde ac si hominem ad hostes transfugere aggressum, in ipso facto deprehendissent, colossum Dei eius catenis ligauerunt, [note: Lib 4] clauisque basi affixerunt, Alexandristam appellantes. Huius rei quoque post Diodorum Siculum Q. Curt. mentionem facit, et addit, quod arae Herculis, [note: In Laconicis] cuius numini Tyrii vrbem dicauerant, vinculum inseruerint, quasi illo Deum Apollinem retenturi. Similiter Pausanias refert, peruetustum Spartae exstare simulachrum Martis, compedibus irretiti, quo vinculo proprium sibi ac Reip. perpetuum bellatorem illum Deum, nec vnquam suae vrbis desertorem futurum, veluti in peculio obligatum habere voluerunt. Huc spectat id quod olim Romae accidit: Cum enim Victoriae simulachrum de coelo fuisset tactum, eiusque solae alae decidissent: illud prodigium a Pompeio interpretatum est, quod inde Victoria amplius euolare non posset, hoc disticho:

En quorsum euasere gentilitatis delira et superstitiosa Comnia, existimantis suis ineptiis Deum in ordinem velut hominem cogi posse? Quare [note: XI. Emblem.] stultum est, vt Adrianus Iunius ait, ne dicam impium ac profanum, putare, diuinum numen toti mortalitati iuuandae comparatum, tam pusillum esse et otiosum, vt palpationibus tantum non nostris, ac veluti poppysmis titillationibusque nostris cedat et expugnetur. Eodem modo apud Lacedae monios Venus cognomento [gap: Greek word(s)] pedicis circa pedes obuolutis ostendebatur; cuius rei alii aliam rationem affingunt. Sic apud eosdem Dianae simulachrum, quod Iphigenia et Orestes ex Taurica regione detulerunt, vimine colligatum colebatur. Imo apud Caphiatas Arcadiae populus non solum Dianae strangulatae simulachrum, atque eiusdem templum erat, verum etiam Mineruae signum obligato crure ostendebatur, quo significare voluerunt, quod vulnus ipsa a Theuthi Arcadum Duce acceperit, dum illi dissuadere et ob stare conatur, ne Graecorum societatem desereret, quam ob simultatem in Agamemnonem repudiarat. Teuthis autem apud Arcades colebatur, et certamen id cum Minerua illi laudi adscribebatur: Saturnus, vt Apollodorus ait, alligari per annum laneo vinculo solebat, nec solui ante diem festum, mense Decomb. atque inde prouerbium, Deos habere pedes laneos, ortum. Plato quoque in Menone dicit, Daedali signa nisi religata

fuerint, abire, et fugam arripere; vbi vero reuincta sunt, consistere. Vt autem misceamus recentiora priscis: Nonne similis superstitio inualuit apud Indos Occidentales, qui non ita pridem nostro orbi sagacitate Hispanorum innotuerunt? Apud illos enim, sicut in addit. Benzonis legimus, [note: Lib. 1. c. 26.] Regulus quidam, Gamaretus nomine, Zemis idolum bombycinum habuisse fertur, Corocottum appellatum. Hic Corocottus e summo domus culmine, vbi vinctus asseruabatur, saepenumeto exire, atque inter foeminas regii pagi, ac totius circa viciniae, Satyri aut Incubi instar, oberrare, et cum iis etiam ludere familiariter, epulari et coire consueuerat. Mox cum ab eo congressu foeminae partus gemina corona aut alia illustri nota insignes eniterentur, nemo ex Corocotti stirpe ortos esse dubitabat. Interdum etiam indignabundum delitescere ferebant, quod a Cacico vel Regulo ex cotidiano eius cultu et sacris praetermissum esset. Alteri praeterea cuidam Cacico Zemen fuisse ligneum memorant, quadrupedem Epilguanitam, qui subinde, quoties irritaretur, in syluas se proriperer. Moxque vt eum abesse senserat Cacicus, multos e suis mittebat, qui eum studiose conquisitum, et placatum venerabundi humeris referrent. Ita nimirum inter miseras illas gentes delicias facere solitus erat Satan; donec Christianis in Insulam aduentantibus, et iste et caeteri Zemes aufugerent, nec quaesiti reperirentur. Quibus rebus mutationem status, et peregrinae gentis dominatum portendi, [note: Decad. 1. lib. 9.] auguratos fuisse Insulares, scribit Petr Martyr. Mediolanensis. Sed vt meditationem coeptam prosequamur, sane carmen, quo Dii euocabantur olim, cum oppugnatione ciuitas cingebatur, huiusmodi fuit, sicut in Sammonici Sereni fragmencis, vnde etiam a Macrobio desumptum est, legimus: [note: Ex lib. 3. rer. conditar.] SI DEVS, SI DEA EST, CVI POPVLVS CIVITASQVE CARTHAGINIENSIS [note: Lib. 3. cap. 8. Saturnal.] est in tutela, teque maxime ille, qui vrbis huius, populique tutelam recepisti, precor venerorque, veniamque a vobis peto, vt vos populum ciuitatemque Carthaginiensium deferatis, loca, templa, sacra, vrbemque eorum relinquatis, absque his abeatis, eique populo ciuitatique metum, formidinem, obliuionem iniiciatis, proditique Romam ad me meosque veniatis, nostra vrbis loca, templa, sacra, vrbs acceptiorque sit, mihi quoque populoque Rom. militibusque meis praepositi sitis, vt sciamus intelligamusque: si ita feceritis, voueo vobis templa ludosque facturum. Caeterum vt has veterum superstitiosas ineptias omittamus, non inconsentaneum est, eas deprauata veritate, ex Bibliis ortum suum habuisse. Legimus enim in sacris literis non solum singulis gentibus veluti praesides Angelos, sed etiam vnicuique pio homini Angelos, qui sunt spiritus destinati ad salutem fidelium, custodes [note: Cap. 5.] datos. Sic quoque in libro Iudith, Achior Ammonita Holofernem principem militiae Regis Assyriae monet, Bethuliam vrbem neutiquam

eum capere posse, nisi prius Deus iratus ipsis, ab ea recesserit. Huc pertiaet vox audita Hierosolymis ante obsidionem et excidium extremum a Romanis: [note: Lib. 7. c. 2. de bello Iudaico.] MIGREMVS HINC; sicuti Iosephus notauit. Eodem modo vox illa audita ante aduentum Hunnorum, Duce Attila, veluti subtrahentis auxilium, [note: Lib. 3. dec. 1.] praesaga mali secuti, fuit: CAVE TIBI ITALIA; sicut Bonfinius scribit. Israeliticus praeterea populus duce Angelo per mare rubrum, et in Palestinam expulsis incolis, ex AEgyptiaca seruitute traductus est, a quibus Rex Moabitarum Balaacus seruiens idolis, opera Baalami maledictione sua emercata, Dei veri auxilium euocare conatus fuit. Quare autem Romani Deum Iudaeorum, sicut alii Diis gentium facere consueuerant, more apud illos, sicut diximus, recepto, in subiuganda Iudaea, et acerrima illa obsidione Hierosolymitana non euocauerint, rationem hanc reddit Diuus [note: De consensu Euang. lib. 1. cap. 12.] Augustinus: Solebant, inquit, Romani, Deos gentium, quas subiugabant, colendos propitiare, et eorum sacra suscipere. Hoc de Deo gentis Hebreae, cum eam vel oppugnauerunt, vel vicerunt, facere noluerunt. Credo quod videbant, si eius Dei sacra reciperent, qui se solum, deletis aliis simulachris, coli iuberet: dimittenda esse omnia, quae prius colenda susceperant, quorum [note: In orat. pro Flacco.] religionibus imperium suum creuisse arbitrabantur. Veriora haec esse videntur, quam Ciceronis opinio censentis, maiestatem Imperii non decuisse, vt vnus tantum Deus coleretur. Huc respexit ibid. c. 18. Augustinus, vbi ex praeclara sententia Socratis reprehendit. Romanos, qui ideo Deum Hebraeorum et Christum colere recusassent, quod solus coli vellet. Socratis, inquit, sententia est, vnumquemque Deum sic coli oportere, quomodo seipse colendum esse praecipit. Proinde istis Romanis summa necessitas facta est, non colendi Deum Hebraeorum: quia si alio modo eum colere vellent, quam se colendum ipse dixisset, non vtique illum colerent, sed quod ipsi finxissent.

CAP. XI. De mira superstitione hominum libris, statuis, monumentis, figuris, et locis Fatalibus attributa.

IN 60. capite prioris centuriae non vulgaria exempla retulimus, de fatalibus statuis et imaginibus, quae non tantum apud Ethnicos, sed etiam Christianos in vsu, et tanquam tutelaria numina mira quadam superstitione culta fuere. Inprimis autem ancilia, a Romanis tanquam res religiosae magna cura custodita fuere. Illis enim persuasum erat, in anciliis consistere [note: De famil. Rom. ex antiquis numismatibus.] salutem Reip. De quibus Sextus Pompeius, (ficut ab Antonio Augustino in explicatione eius gentis numismatibus allegatur,) scribit: Numa Pompilio

regnante e coelo cecidisse fertur ancile, id est, scutum breue, quod ideo sic est appellatum, quia ex vtroque latere erat recisum, vt summum infimum eius latius medio pateret, vnaque edita vox, omnium potentissimam fore ciuitatem, quamdiu id in ea mansisset. Itaque facta sunt eiusdem generis plura, quibus id misceretur, ne internosci coeleste posset, probatum opus est, maxime Mamurii Veturii, qui praemii loco petiit, vt nomen suum inter carmina Salii canerent. Ea ancilia in loco Antonius Augustinus, sicut in numismatibus reperta fuere, eleganter depingit, et ibi latius qualem significationem habuerint, explicat. Non absque vrgenti ratione autem antea diximus, huiuscemodi et similia ludibria Diabolica Ethnicis, carentibus cognitione veri Dei, ad eos excaecandos merito in pretio fuisse: deplorandum vero, etiam nonnullos Christianos, inprimis Graecos, iisdem superstitionibus implicatos fuisse, dum crederent, fatalibus statuis peculiarem vim inesse, adductis multis exemplis et historiis. Imo hodie adhuc Constantinopoli extat recte quidem neglecta, et a paucis obseruata, mira tamen, et antiquissimae figurae marmore incisae, inaedibus angulatibus vrbis Perae, prope portum Byzantinum, in publica platea praetereuntibus conspicuae, pedum altitudine trium, longitudine quatuor, absque vlla inscriptione. Figurae autem sunt tales: Stant in posterioribus pedibus erecti leo et lupus, duello inter se acerrimo pugnantes. Hic tenens sinistro pede veluti brachio clypeum, dextro vero pede clauam Turcicam, quam pusdiganam vocant, nixam in humero. Ille vero iuba circa collum sparsa, ac veluti erectis pilis, saeuientis instar, clypeum rictu mordicus prehendens, dextro pede superiorem partem faucium hiantis Iupi vnguibus compressam, at sinistris vnguibus manubrium clauae, quasi erepturus eam lupo, comprehendens. Pone hos duo pueri nudi inuicem se succolantes, tanquam lusitabundi conspiciuntur. Infra hos stat elephas submisso capite terram intuens, vinculo constrictus, veluti domitus. Illas figuras sequitur Harpya, pileo eleuato non absimili stramineo, balneatoribus vsitato, in capite, veluti laetabunda et gaudio gestiens duellum beluarum intuetur. Est autem ea pubetenus nuda, tumescentibus mamillis, pulchrae foeminae instar, sparsa et volitante circa humeros coma prolixa, instrumento musico, quod fiolam vocant, ludens. Inferius desinit in auem, veluti aquila pingi solet, alis non extensis, sed ad corpus applicatis, vna cum vngulis aduncis, et robustis, quales auibus carniuoris et rapacibus natura attribuit. In caudae vero pennis spiris suis implicati conspiciuntur duo serpentes erecti, qui linguis bisulcis, hiante ore, tergo foemineo, et instrumento musico minari videntur. Quid autem haec fatalis statua sibi velit, facilis, vt puto, coniectura est; Luxum videlicet, effoeminatos atque

molles mores, Graecorum Imperatorum, et subditorum, praesertim Asiaticorum, denotans. Dum enim illi deliciis suis vacant, seriisque omissis, ludicris incumbunt, Turci Africae, quam Elephas, et Asiae maiorem partem, necnon et Graeciam, (quam tanquam imbellem pueri lusitabundi, sicut etiam tempore Solonis, Graeci ob leuitatem pro pueris habiti sunt, et in prouerbium abiit: Nullum in Graecia senem reperiri, denotate videntur) occuparunt. Relictis tamen heroicis, et fortibus, et bellicis nationibus, qui eorum vim et impetum animose et fortiter pugnando cohibent, quas leo, strenue cum lupo dimicans, designare videtur. Facile autem concedo, aliam mysticam significationem in his figuris latere, ideoque meliora et perspicaciora afferenti, libenter subscribam. Caeterum admodum mirum mihi videtur, hanc fatalem statuam tam integram et inuiolatam, euersis et confractis aliis plerisque, sicut antea demonstrauimus, mansisse, et a nemine, quantum mihi compertum est, hactenus, nisi nuper a quodam fide digno viro, qui ex captiuitate Turcica euasit, eamque typis exprimendam curauit, obseruatam fuisse. Sed vt alia nunc omittam non dissimilia iis, quibus olim et adhuc in Admindane Constantinopoli fuere, de quibus antea ex Annalibus Turcicis et Leonclauio memorabilia recensuimus, notatu digna sunt, quae memoriae tradidit Gregorius Turonensis de [note: Hist. Franc. lib. 8. cap. 33.] Lutetia Parisiorum. Aiebant, inquit, Parisianam vrbem quasi consecratam fuisse antiquitus, vt non ibi incendium praeualeret, non serpens, non glis appareret. Nuper autem cum cuniculi pontis emundarentur, vt coenum, quo repletus fuerat, auferretur, serpentem glitemque aereum repererunt, quibus ablatis, et glires extra numerum ibidem et serpentes apparuerunt.

Aliae quoque obseruationes fatales in marmoribus tam scriptae, quam mutae, mysterium tamen in se continentes, compertae fuere. Scribit enim [note: Dereb. Scot. lib. 8.] Buchananus, Eduardum Regem Angliae, cum Scoriam totam subigere vellet, interalia lapidem marmoreum rudem, in quo fatum regni contineri vulgo persuasum erat, Londinum misisse. Memorabile praeterea inprimis est, quod Gulielmo Holandiae Comiti, teste Cuspiniano, accidit, quae etiam in Chronico Augustenfi, cum aliis non ita pridem a praestantissimo viro Marquardo Frehero edito, referuntur. Is enim, mortuo Rege Romanorum Henrico Landgrauio Thuringiae et Hassiae, cum Rex designatus fuisset, et debellata Frisia atque subacta, iuxta quandam ciuitatem miro opere exornatum reperisset sepulchrum, cuiusnam id esset, quaereret: Ciues responderunt, neminem hactenus ibi sepultum, sed quodam occulto fato id reseruari cuidam Romanorum Regi. Cum ergo Rex victor Frisiam egrederetur, a quibusdam fugitiuis secus viam in harundineto

latitantibus, cuspidibus transfigitur. Equitabat enim Rex Gulielmus cum paucis, diuerticiclum quaerens, vt exercitum reduceret, delatus in glaciem cecidit: Frisones, qui latitabant, erumpunt, et priusquam Regi subueniretur, caesus partim, partim galea suffocatus periit. Frisones deinceps conuocatis finitimis, Hollandinos expellunt ac trucidant. Sic ab indigenis, iuxta vaticinium, praefato tumulo, anno regni sui nono, Rex imponitur ac sepelitur. Sed filius eius Florentius V. eius nominis post viginti septem annos ossa patris ex Frisia deduxit in Seelandiam Mittelburgum, ac monasterio monialium Praemonstratensis ordinis, a filia eius Richarde fundato, et censibus aucto inseruit, anno Christi CIC. CC. LXXXII. cum occisus esset anno CIC. CC. LV. vbi et vxor eius Elizabetha sepulta iacet, quae fuit filia Otthonis I. Ducis Brunsuicensis et Luneburgensis, a Friderico II. creati. Hucusque Cuspinianus. Hanc vero historiam Crantius [note: Lib. 8. c. 19. Saxoniae.] aliter recenset. Huc spectant, quae antea de Toletano palatio, et arca in eo a Roderico Rege aperta, ex historia Toletana recensuimus. Nunquam sane curiositas, et cupiditas coniuncta cum auartia et superstitione cognoscendi res futuras, neque Gentilibus, neque iis, qui Christiani perhiberi voluerunt, impunis vel innoxia fuit, sicut AElianus quoque obseruauit: [note: Histor. Var. lib. 3. c. 3.] Xerxes, inquit, Darii filius, effosso vetusti Beli monimento, vitream vrnam reperit, vbi iacebat in oleo cadauer, non tamen plena fuit vrna, vacuumque e summis labris fere palmae spacium habuit. Adiacebat vrnae columna exigua, in qua scriptum continebatur: Eum, qui sepulchrum aperuisset, neque repleuisset vrnam, pessime habiturum. Quo lecto, Xerxes expauit, et oleum celerrime iussit infundi. Non tamen impletum est: qui iterum infundi iussit, sed neque sic impleri potuit, donec frustratus omni labore infundendi cessaret, clausoque monumento summa cum moestitia discederet. Neque vero falsum eum habuerunt, quorum praenuncia significatrix extiterit columna. Nam quinquaginta myriadum exercitu aduersus Graecos conscripto, magnam cladem accepit: reuersusque, turpissima morte vitam finiuit, noctu in stratis a proprio filio peremptus. Sed omissis Gentilibus, ad nostra et recentiora reuertamur. Petrus Bizartus de lapide fatali [note: De bello Pannonico.] vel Prophetico inuento ita scribit: Paucis mensibus interiectis, quum in vrbe Aurengiae fundamenta cuiusdam aedificii iacerentur, inuentus est: quidam lapis Propheticus, in quo quatuor rersibus Gallicis conscriptis summatim continebatur omnis ea calamitas, quae post fatum Henrici Galliarum Regis in eo regno exorta est, cuius quidem rei nouitatem multo minus admirabitur, quisquis in Genialibus Alexandri ab Alexandro, Iurisperiti Neapolitani, inspiciet, quidnam successerit

Taranti in regno Neapolis, paulo ante quam in illud regnum Carolus VIII. Galliarum Rex cum exercitu aduentaret. Quanquam, inquit, florente fortuna Ferdinandi primi Regis Aragoniae, vrbs Neapolitana, et regnum nullis adhuc belli calamitatibus premeretur, satis constat, Cataldum sanctum virum, qui ab hinc annis mille Pontifex vrbi Tarentinae praefuit, quem patronum Tarentini ciues venerantur et colunt, nocte intempesta ministro sacrorum cuipiam tunc sacris initiato, et in casta religione educato, semel atque iterum in somnis apparuisse, ac monuisse, vti libellum a se conscriptum, quem in abdito loco viuens abdiderat, in quo diuina arcana scripta erant, effodi, et protinus ad Regem deferri curaret, qui cum parum fidei somnio dedisset, eadem sibi per quietem saepius obuersata specie, cum primo diluculo solus moraretur, in templo ipsum Cataldum, qualis erat olim, dum in vita ageret, pontificia veste et infula amictum, eidem ministro plane vigilanti apparuisse, et praedixisse, vt postera luce, quam primum posset, libellum a se conscriptum in abdito loco, quem in somno praedixerat, conditum effodere, et Regi deferre, ne cunctaretur, poenam, nisi fieret, grauiter comminatus. Postero die solenni pompa ministrum cum populi comitatu ad latebram, in qua longissimo aeuo libellus latuerat, processisse, eumque plumbeis tabellis obsignatum, et clauis obseratum inuenisse satis constat. In eo certum est, futurum regni excidium, easque miserias, quae deinde subsequutaesunt, Regi praedixisse. Non dissimiles praemonitiones habuit Alphonsus Ferdinandi filius, magni illius Alphonsi prudentissimi et optimi Regis nepos. Ita enim de eo scribit Comminaeus: Etsi crudelis erat, [note: De bello Neu politano, li. 2] tamen ingenio praestabat, et ex ipsius familiaribus nonnulli mihi confirmabant, quum sacellum quoddam dirueret, repertum fuisse libellum, in quo perscriptum esset, quicquid postea pertulit incommodorum, eumque vbi legisset, paucis quibusdam adhibitis in ignem coniecisse. Eodem [note: In Annal. Fland. fol 275.] modo Maierius notauit, tabulam aeneam in amne a puero ludibundo repertam esse, in qua clades et calamitas vrbis Suessionum, antequam ea contigit, descripta fuerit; quae sane, sicut ibi describitur, fuit luctuosissima et miserrima.

Caeterum experientia testatur, eos qui statuis, praedictionibus, tabulis, et aliis superstitionibus fidem nimis facilem adhibuerunt, licet nonnunquam illis aliquantisper impune fuerit, non raro etiam prospere cesserit: tamen tandem tristem euentum, ac perniciosum exitum sensisse, idque fere innumeris historiis demonstrari absque difficultate posset. Memorabile autem inprimis est exemplum, quod Constantinopolitanis in obsidione et occupatione luctuosissima postrema anno Christi CIC. CCCC. LIII. accidit. Non solum enim multis inanibus superstitionibus veteribus et

nouis, quarum auxilio vim Turcici exercitus propellere sperarant, eorum animi occupati fuerunt: sed etiam oraculo, vel vaticinio veteri, nimiam fidem attribuerunt; quod tale fuit: Fore aliquando, vt ab hoste potentissimo occuparetur maior pars vrbis; verum cum is peruenisset in locum celebrem, qui a tauro aereo nomen habuit, eum tunc a ciuibus, et incolis coadunatis, repulsam passurum, et ex vrbe eiectum iri. Freti itaque hoc vaticinio, cum Turcae post frequentem oppugnationem pulsis propugnatoribus moenia transcendissent, tunc maiorpars ciuium in Taurum confluxit, reliquosque attraxerunt, sperantes hostem inde repulsuros, et patriam in fatali loco vrbis conseruandae, seruaturos.

Verum aliter euenit, nam tanta consternatio fuit ciuium, tantaque impressio hostilis, vt potius per aduersam portam versus mare, ad naues fuga sibi salutem quaererent, quam forriter Turcis resisterent. Imo hoc oraculo freti custodes portam fugienti agmini occluserunt, atque vt cogi non possent, ad eam denuo reserandam, claues extra muros proiecerunt, ita vt vanitas huius vaticinii, cum ipsorum excidio, et vrbis direptione mox apparuerit. Quocirca nonnulli sunt in illa opinione, hoc vaticinium causam praebuisse, vt ciues et milites in defendendis moenibus Patriae, minus fortes et constantes fuerint, ac potius ad fatalem illum, et illis salutarem locum, vt sibi persuaserant, intempestiue se recipientes desertis propugnaculis, festinarint, hostique aditum in moenia hac ratione maturius patefecerint.

CAPVT XII. Deum non raro contemtissimis bestiolis muribus ad punienda scelera, veluti instrumentis vsum esse.

ANNO salutiferi virginis partus D. CCC. XXX. Popelus II. Patri in regno succedens a maioribus eius libidinosis minime degenerauit, postpositisque negotiis Reipubl. vanis otiis choreisque et deliciis domesticis indulsit. Insuper non ille, sed vxor eius, quam insano amore prosequebatur, pro sui peruerso arbitrio imperabat. Quapropter magnates et equites regni, eum vt hominem nihili, Sardanapalumque Poloniae appellantes, spreuerunt. Popelus vero re considerata, veritus ne Poloni aliquem ex patruis suis in locum suum substituerent, vxoris asturo consilio infirmitatem simulauit, patruosque omnes, qui viginti numero erant, Principes Pomeraniae, accersiuit, et decumbens in lecto obnixe ab eis rogauit,

vt vnum si filium suum ex duobus, regno se decedente praeficerent; quod libenter patrui se facturos spoponderunt, si magnates regni consenserint. [note: Gesundttrunck. Mordttrunck] Regina interea poculum cum veneno mixto adornauit, et vnicuique bibendum pro sanitate regis obtulit Egressi illi a rege, maxima corrosione ex veneno hausto excruciari, omnes pariter expirauerunt. Regina autem cum laetitia dixit, Deos in eos, quod malum regi domino suo machinati fuerint, uiste anima duertisse. Ideo cadauera eorum inhumata quasi perfidorum, in lacum Goplo, reginae iussu, proiecta sunt. Statimque Deus iustus vltor et vindex nefandi homicidii murium vim numerosam, dictuque horrendam ex illis cadauerib. mira quadam metamorphosi excitauit, quae regem in arce laute conuiuantem, vxoremque et filios eius, cum terribili strepitu vndique inuaserunt, et neque armis, neque igne se arceri passae sunt. Rex metu inauditi, inusitatique periculi perturbatus, in arcem, quae est hucusque in lacu Goplo, iuxta Crusphiciam oppidum, cum vxore, et filiis profugit: mures vero adhuc plures, terram et aquas cooperientes, cum horrendis sibilis eum prosequebantur: Nautae praesens prae oculis exitium videntes, timentes, ne medio lacus nauem corroderent, ad ripam ocyus appropinquantes, aufugerunt: Popelus quoque in tutrim natura loci munitam et aquis opportune circumfluam, cum suis se recepit, vbi cum vxore et liberis a muribus corrosus, consumptusque est, vt ne monumentum quidem eorum relictum fuerit. Haec ex Chronicis Polonicis fide dignioribus, recensere volui. Inter quos est Alexander Ganguinus, vbi additi sunt sequentes versus, ex quibus hoc factum melius illustratur:

Et hoc modo totum genus Principum Polonorum fere vno momento extinctum est, ita vt maximis controuersiis inter proceres Polones, de electione ortis, tandem, vt ferunt, miraculo quadam principatus ad Piastum Crusphicensem

virum simplicem, et agrestem delatus sit, qui tamen summa virtute, fortitudine, et integritate, ita regnauit, vt ex eius sanguine Duces, Regesque Polonorum ad Ludouicum Hungarum vsque genus duxerint. Id sequentes versus declarant:

Imitatus autem est hic Popelus in alliciendis et tollendis agnatis astutiam Leonis morbum simulantis, vt alliceret bestias suum regem officii causa inuisentes, quas deinceps deuorauit, sicut fabula AEsopica nos docet. De murib. Hattonis II. crudelitatem erga famelicos homines, vindicantibus, [note: Rer. Spiren. Libro 10.] multi historici scripserunt: inter quos Gulielmus Isengrinius in sua Chronologia, quae ex aliis collegit, ita recenset, anno D. CCCC. LXVIII. Hatto II. Ostrofrancorum Dux, cognomento Bonosus, Abbas Fludensis, cum egregii animi speciem dedisset, Mogunriacensis Archimysta consecratur. Hic cum fame ingruente, pauperes non haberent vnde alerentur, multitudinem egentium in horrea quaedam, vt quae alimoniam ibi et frumenta acceptura esset, vocatam, admotis ignibus combussit: vnde diuinae animaduersionis vindicta in eum processit, eumque mirabili prius inaudito genere supplicii dure satis puniuit. Tanta enim turba murium vndequaque prorumpens, in eum glomerata irruisse dicitur, vt quocunque se verteret, istiusmodi bestiolarum morsibus premeretur, si erat in altiori vel eminentiori quodam loco, mures per parietes ascendebant: si vero inclusus per rimulas intrabant, eumque infinita multitudine obruentes, mordebant, lacerabant, ac deuorare penitus gestiebant. Quarum tanta fuit importunitas, vt quanto repellerentur impetu, tanto maiori furore incursabant: cumque se nusquam in terra tutum conspiecret pontifex, iam miserandus, aquarum se munime cinxit, ac iuxta oppidum Bingionum turrim in medio Rheni, ad custodiam patriae, olim constructam, scapha subuectus ascendit; sperans eo loci, mures per vndosi fluminis raptum, nullatenus esse venturos: sed non

est locus quo suam diuina potestas prohibeatur exercere vindictam, natantes per aquas infinita multitudine denuo mures, turrim per muros ascendunt, intrant, pontificem inquietant, todunt, infestant, tandemque nimia eorum multitudine obrutum miserabiliter necant. Turiris quae adhuc cernitut in Rheni fluminis medio, nomen ab euentu obtinuit prope Bingam, cuius futurae pestis praesagium erat, quod nomen ipsius e pictis quoque parietibus mures, adhuc ipso incolumi, abrodebant. Hucusque Isengrinius de Attone illo. Eius inscriptio est talis in serie edita Moguntinorum Episcoporum, Hatto der ander/ den die Mäuß frassen/ sasse zwey Iahr/ starbe an. etc. 970. Eadem refert Isengrinius, ibidem Wilderolfo, qui et Wilderadus, Argentoratensi antistite, qui eiectis ex D. Stephani aede, vestalib. Eaque igne cremata, a murib. Circumseptus corrosus fuerit. Similem historiam [note: De orig. Saxon. lib. 2.] refert Georg. Fabric. de milite quodam, quem mures corroserunt, qui neque in cista inclusus, neque suspensus, se saluate potuit. Hinc videmus licet despectissimae sint mures bestiolae, et omnibus inuisae, sicut Plutarchus [note: De inuid. Et edio.] quoque notauit, mures, Magos Parsarum interfecisse, quod et ipsi eos odio haberent, et Deo inuisos arbitrarentur; sic quoque ibi addit: Ex aequo et Arabes omnes, et AEthiopes murem abominantur: tamen iis Deum vti [note: Libr. 1. Reg. cap. 5.] veluti instrumentis ad punienda scelera. De qua re etiam extat exemplum in sacris literis, quodammodo Deus impios Palestinos ob captam arcam foederis, et contemptum eius, muribus puniuerit. Memorabile quoque tragicum est quod anno CIC. CC. LXXXIV. Hamelensium 130. pueris, sub praetextu glirium et murium contigit, sicut illud (licet a non nullis vis credatur) idque notorium et omnino verum est, et integra historia a Wierio [note: Libr. 1. c. 16.] recensetur, atque in hodiernum diem, platea illa quae tendit ad portam illam ciuitatis, in ipsorum lingua, die Bumellose (non die Burgelose Gassen/ sicut Wierio placet) Straßen vocatur: Appellant enim tympanum illud ad bellum et ludicras res destinatum, ein Bommel/ quod nos, ein Trommeln nominamus, eo quod interdictum sit, vt ad perpetuam tam funestae rei memoriam, in illa, nullum instrumentum musicum aliudue, audiatur. Senatus quoque illius oppidi adhuc hac subscriptione literarum vtitur, Nach Christi Geburt/ etc. vnnd nach Außgang vnserer Kinder/ etc. Hanc funestam et tragicam historiam, elegiacis versibus, eleganter conscripsit, Lucas Lossius, de bonis literis, et iuuentute optime meritus. Porro in historia Gallica parte 4. recitatur, quomodo Aumalius eques anno CIC. CCCCC. XCI. postquam S. Dionisii oppidum noctu occupare vellet, in illa irruptione hostili occisus fuerit: cum eius cadauer in sacello quodam, donec pompa funebris institueretur, collocatum esset, feretrum postero die plenum gliribus et muribus repertum fuisse, qui vix abigi potuerint,

praesertim vnus reliquis grandior, qui in vulnus altius se demiserat: vbi quoque aliquot lepida epigrammata inserta sunt. Simile diuinae vindictae exemplum accidit non ita pridem in vicinia nostra. Cum enim insons vir quidam militaris, cum vno atque altero, ex suis comitibus, insidiose interfectus esset, vnus ex illis paulo post conscientia tactus mania correptus, quasi defendens se, a iustitiae ministris, se ipsum pugnis petiit, donec cultro, incertum vnde illato, circa corictus lethales sibi ipse inflixit: Cumque interuenirent ii, qui curam eius gererent, animaduerterunt, murem vel glirem vulneri inhaerere, et veluti lambendo sanguinis fluxum inhibere. Mox repulso illo sanguinem tam copiosum ex vulneribus erupisse, donec nequicquam adhibitis remediis, ad restinguendum aptis, extinctus fuerit. Etsi autem ignotum non est, mures et glires sitim diutissime perferre posse, vnde prouerbium ortum, vt conuiuia in quibus tantum esculenta, et non potus apponitur, murium appellentur, ita v. sanguinem non solum ad sitim pellendam, sed nutrimenti causa propter dulcorem expetere videantur naturali quidem appetitu: tamen concursus talium bestiarum, praesertim in hominum frequentia, quam alioquin fugere solent, potius praeter naturam, et ostenti instar haberi debet. Postremo mira sagacitas in illa bestiola deprehensa [note: De ocult. miracu. li. 1. c. 21.] est. Mures enim aedes ruinosas, trimestri etiam spatio, antequam corruunt, deserere, et tutiora loca, sese conferre solent, sicut Leuinus Lemnius post alios obseruauit,

CAP. XIII. Nihiltam vile, minutum et despectum esse quod non habeat suas vires peculiares nocendi.

A D cap. 8. multa eaque memorabilia exempla congessimus, ex quibus apparet, etiam minimis et alioquin nullius fere momenti rebus potetiam et superbiam tyrannorum, saepe numero factam et euersam esse. Inprimis a. Deum non leonibus, non vrsis, neue aliis feris, sed vermiculis et insectis vilissimis Pharaonis pertinacem impietatem et insolentiam intolerabilem, compescuisse. Eodem modo in improuisis et maximis periculis de pellendis et inferendis, minimarum bestiolarum vsum interdum perutilem, interdum perniciosum, extitisse, ita vt in prouerbium abierit, etiam formicae bilem pertimescendam esse. Idipsum pluribus exemplis et rationibus [note: In quaestionib. de Tuscia.] demonstrare libet. Adduco a. inprimis Annium testem, scribentem, vere rem vrbem, ad Volsiensem lacum Contenebram appellatam, olim a formicis deletam, et locum illum vulgo castrum formicarum appellari. Etsi a.

in repentinis et fubitis subitis periculis, iisque rebus, quae inopinantibus nobis accidunt, deficere mentem, et perturbari animum plerunque necesse est, sic vt omnes tum temporis pessime soleamus deliberare, et consulere, vel vt Thucydides ait, consilium rapiunt repentina, et inexpectata et longe praeter opinionem accidentia. Eodem modo solicitudine ipsa impediente memoria elabitur: atque interdum nimia sedulitas, et importuna cura, plus quam ignauia, aut solertia nocet: tamen in eiusmodi improuisis casibus, vbi mora vel exigua praesens periculum aggrauat, omissa longiore deliberatione mature facto opus est, si, salui esse velimus. Haec si accidunt, non tam ad violenta et robusta, ex quibus speratur auxilium, quam ad minima, et alioquin spreta confugitur, et discrimen inter illa nullum obseruatur, sed inuicem [note: De bello Mithridutico.] sibi adminiculantur. Hoc modo Themiscyrenses contra oppugnationem Luculli se defenderunt; Ita enim de illis scribit Appianus Alexandrinus: Pars exercitus contra Themiscyrenses turribus vtebatur et aggeribus, et cuniculos tam amplos fodiebant, vt in eis pugnae committerentur subterraneae. Hos oppidani superne aperiebant, et per foramina demittebant in operarios vrsas, aliasque bestias, et apum examina

Caeterum quaerunt, et quaeruntur non immerito pii viri, cur pediculi, pulices, cimices, et alii vermes, et insecta, magnis aeque, ac paruis molesta sint, et veluti bellum inferant? Nullus enim eam defugere potest conditionem, et quamuis non omnes sint in foetore, et sordibus iaceant, Deus tamen imperium vermibus, quod in Reges ac principes vsque profertur, attribuit, ita vt vnumquemque ei conditioni subiici oporteat. Cur vero id efficit Dominus, nisi vt eo magis humiliemur?

Mira autem est, ne grauius dicam, hominum peruersorum opinio, et persuasio, quod putent impune fore, si aliquantisper eorum licentia peccandi, et insolentia proterue agendi, non compescatur. Habet enim Deus, vt pii viri in Hiobi afflictionib. monent, multa vel potius innumera instrumenta, vnde se nobis vlciscatur, propter quod stulte ausi fuerimus. Cur? Armabit omnes suas creaturas, tot aduersus nos aduocatos, et procuratores habebit, quot sunt volueres in aere, pisces in mari, et quot sunt animalia in terra, denique non opus erit, vt extra se excat homo, eo vt convincatur. An non enim videmus, in singulis summis digitis artificium Dei? Estne vnguis aliquis, qui non reddat testimonium, Deum esse opificem tam eximium, vt nos confulos esse oporteat, quoties eorum, quae nobis exhibet, vel minimum quid consideramus.

Eodem modo cum Deus promitteret Israelitis se terrorem missurum et interfecturum omnem populum, ad quem venturi essent, addit quoque, mittam crabronem ante te, qui expellat Hiuaeum Chananaeum, etc. Et

[note: Exod. c. 23. Cap. 7. Cap. 24. Cap. 12.] Deuteron. dicit Moyses, mittet Deus vester vespas, etc. Et Iosuae, misi ante oculos crabrones. Sapientiae libro. Milisti antecessores exercitus tui vespas, vt illos paulatim exterminarent. Germanica versio habet Hurneuseln. Vnde AEgyptii in suis hieroglyphicis pugnacitatem vespae pictura notarunt.

Quod praeterea mulierum chorus apud Aristophanem indicat, vbi [note: In Lysistrate.] quieturum se dicit, nisi accesserit aliquis, qui tanquam examen vesparum fodicare se, vel irritare aggrediatur.

Hinc videmus Deum armare solere etiam vilia animalcula, iisque addere robur, contra suos hostes expellendos, neque indigere magnis bellatoribus et validis rebus, sed sufficere muscas, vespas et insecta, quando ipse bella infert, et deprimere vult insolentiam suorum hostium, eorumque peccata punite. Sic ictus locustarum, muscarum et aliorum insectorum in deserto impiis Israelitis venenati, lethales, et incurabiles, fuere, sicut liber [note: Cap. 16.] Sapientiae nos docet. Idipsum ingeniose ita depingit Salustius, versiculis Gallicis:

Quod v. de plagis AEgyptiorum diximus, ibi in primis notandum est, vnde illis sint illatae. De aqua nimirum, ranis, pediculis, quos cyniphes vocant, muscis, peste, vlceribus, grandine, locustis, tenibris, et morte. Haec omnia erant AEgyptiis, vt et nobis, consueta et cognita, neque quisquam illorum cogitauerat, ex ipsis tantas posse vniuersae AEgypto inferri plagas. At qui omnia condidit et manu sua habet, ac pro sua voluntate moderatur, ex reb. consuetis potest iratus reddere omnium insolentissimas. Recte itaque et apposite in Germanico prouerbio dicitur: Wann Gott in seinem Zorn auffbeut/ so stehen also bald alle Creaturen im Harnisch vnd Waffen/ quoties Deus iratus classicum canit, toties omnes creaturae in armis praesto sunt.

Hoc nos docere voluit Salomon Sap. cap. 11. vbi ita Deum compellat. Non n. erat impossibilis omnipotens manus tua, quae creauit orbem terrarum ex materia invisa, immittere illis multitudinem vrsorum, aut audaces leones, aut noui generis ira plenas et ignotas bestias, aut vaporem igneum spirantes, aut sumi odorem proferentes, aut horrentes ab oculis Scintillas emittentes, quarum non solum laesura poterat illas exterminare, sed et aspectus prae timore occidere. Nam et sine his vno spiritu poterant occidi per

secutionem passi ab ipsis factis suis, et dispergiper spiritum virtutis tuae, sed omnia in mensura et numero, et pondere disposuisti. Vt autem id priscis, et deinde recentioribus exemplis demonstretur, narrat Heraclides Lemniusapud Athenaeum: In Paeoniaet Dardania tantamvim ranarum e coelo delapsam, vt publicas vias priuatasque domus implerent. Primis autem diebus incolas passim eas occidisse, aedibusque occlusis aliquantisper patienter eam molestiam pertulisse. Sed cum nihil proficerent, domesticaque supellex illis tota obtegeretur, ac cum cibariis elixas, assatasque ranas offenderent, aquarum erepta commoditate, et quia coaceruatis illis non erat pedem vbi promouerent, mortuatum odore ad extremum vexati, patriam deseruerunt. Sic ex Plinio allegauimus a cuniculis suffosum esse in Hispania oppidum. Etsi autem naturali modo animalia ista breui tempore, mirum in modum foecunditate sua magnam in multitudinem crescunt, tamen iis, tanquam instrumentis bellicis, quibus veluti cuniculis, suffodiuntur oppida et loca munita, Deus vtitur, vt puniat eos, qui eum suis peccatis irritarunt. Cuniculorum a. tantam esse foecunditatem scimus, vt ex coniugio vno (vtor verbis Adriani Iunii) intra vertentis anni curriculum septuagesima proles ferme existere queat, ideoque ea plerisque damnosa esset solet. Quod non ignorauit Strabo, Liberides eos nominans, et [note: Lib. 3.] [gap: Greek word(s)] , veluti lepusculos telluris effossores, in liberidum nomine non nihil deceptus: quandoquidem vocabulum istud in cuniculorum sobolem recens enatam ab omni prorsus pilo nudam conuenit, orta deinde paroemia. Quorum numerosissimas copias tametsi in Gymnesiis seu Balearibus insulis fuisse praedicet, ita in immensum auctas, vt missis Legatis Romam ab Augusto militare auxilium, contra earum prouentum, et iniuriam messes populantium, postularint. Vnde est quod animal istud [gap: Greek word(s)] , velut annonae penuriam faciens, famemque inuehens, apud Erotianum dicatur. Quamobrem praestitis auxiliis, plures ad eas capiendas repertae sunt venationes: potissimum vero catellae agrestes, ex Africa adductae, (vulgari sermone vel idiomate Furones appelant) (funiculis alligatae, intra foramina [note: Lib. 1. Para. Lip. Hispan.] immissae, aut vnguibus extrahunt, aut foras profugere cogunt, sicut Ioh. Gerardus pluribus obseruauit. Ex recentioribus exemplis habemus id, quod Attoni Moguntino a muribus accidit. Animalia enim illa impura, exosa et inuisa omnibus, ob crudelitatem erga pauperes famelicos, in horreo combustos, eo corroso, executores iustitiae et vindictae diuinae fuere, licet in Insulam Rheni et turrim in eo flumine aedificatam, tanquam in locum tutum, confugerit, sicut passim historici id, tanquam rem tritam, referunt: exratque haec turris adhuc in loco conspicuo prope Bingam oppidum, et nomen a muribus (der Meußthurn) in hodiernum diem retinet. Eosdem ministros

suaeitae et vindictae armauit Deus contra Popelum II Principem Polonorum, eiusque coniugem et liberos, ob parricidia et libidinem regnandi, quorum scelera describuntur ab Alexandro Guagnino, quae in antecedenti 12. capiterecensuimus. Caeterum vt hoc caput doctrina eleganti concludam, adscribam eam ex Nazianzeno sententiam:

Cap. XIV. De Geniis.

DEgeniis vetustas superstitiosa, deprauatadoctrinacoelesti, mira finxit, similis palpantibus in tenebris, quibus exigui radii lucis interdum emicant. Accidit autem iis, sicut Pythagoricus Lysis in epistola quadam ad Hipparchum scribit, vt qui corruptis obscoenisque moribus speculationes sermonesque diuinos immiscent, nihil omnino aliud agant, quam si coenoso puteo liquidissimam infundant aquam, quae et coenum conturbet, et suam ipsius contamiret puritatem. Quidam igitut genium Deum credebant esse, qui rebus praepositus esset, ac vim haberet omnium rerum gignendarum. Vnde et nomen Genio datum volunt. Genere enim dicebant antiqui, quod posteriores gignere. Aliigenium Deum statuerunt, in cuius tutela vnusquisque, cum primum natus fuerit, collocabatur. Qua de re celeberrimi sunt versus Menandri, relati a Clemente Alexandrino in 5. Stromat. Eusebio de praeparat. Euangelic. et Ammiano Marcellino lib. 25. quamuis apud hunc non nihil decurtati. Sunt autem versus isti:

Vnde genialis dies vocatur, quoniam in die natali laetitiae et hilaritati operam dabant antiqui, et genio indulgebant, quem et mero placabant, vt

velex Cod. Theodosiano constat. Et quoniam Genius naturae Deus fingebatur genialis lectus maritalis est appellatus, in quo opera detur generandis liberis. Eodem modo Seruius Genium numen putabat, quod nascentibus datur. Quem secutus est Censorinus, qui docuit, Genium nobis assiduum obseruatorem appositum esse, vt ne puncto quidem temporis longius abscedat, sed vt ex vtero matris acceptos ad extremum vitae diem comitetur. Haec etiam Socratis, Empedoclis, et Menandri sententia fuit, qui duplicem Genium vnicuique homini attribuerunt. Quod praeterea Plutarchus in suo libro, qui [gap: Greek word(s)] , id est, de tranquillitate animi inscribitur, approbat. Philo autem, sicut a Suida allegatur, genios facultates appellat, easque omnem animam occupare dicit; vnam salutarem: alteram perniciosam. Iste, inquit, ne per somnium quidem salutatem sensit, quantus quantus est ex materia illa perniciosa compositus. Porro Seruius Grammaticus super ea Virgilii verba, Quisque suos patimur manes, etc. ita scribit: Duos genios sortimur, vnum, qui hortatur ad bona; alterum, qui deprauat ad mala: necincongrue dicuntur genii, quia cum vnusquisque genitus fuerit, ei statim obseruatores deputantur, quibus assistentibus, post mortem aut asserimur in meliorem vitam, aut condemnamur in deteriorem, per quos [note: Lib. 2.] aut vacationem meremur, aut reditum in corpora. Ergo Virgilius Manes, genios dixit, quos cum vita sortimur. Hoc confirmatur a Martiano Capella de nuptiis Mereurii et Philologiae, vbi ita scribit: Sed quoniam vnicuique superiorum Deorum singuli quique deseruiunt, et illorum arbitrio, istorum comitatu, (id est, coelitum et secundorum Deorum) et generalis omnium praesul, et specialis singulis mortalibus genius admouetur, quem etiam praestitem, quod praesit gerundis omnibus, vocauerunt. Nam et populi genio, cum generalis poscitur, supplicant, et vnusquisque gubernatori proprio defendit obsequium. Ideoque genius dicitur, quoniam cum quis hominum genitus fuerit, mox eidem copulatur. Hic tutelator, fidissimusque germanus, animos omnium mentesque custodit, et quoniam arcana cogitationum superae an nunciat potestati, etiam Angelus poterit nuncupari. Hos omnes Graeci daemonas dicunt [gap: Greek word(s)] . Latini Medioximos vocitarunt, qui quidem omnes minus lucidae splendidaeque naturae, quam illi coelestes sunt: nec tamen ita sunt corpulenti, vt hominum capiantur obtutu. Haec Martianus. His opinionibus imbuti gentiles peculiaria sacra geniis instituerunt. Fingebantur autem interdum imagine serpentis, interdum puerili vel iuuenili forma, interdum etiam senis, vel vt apud lebetem, coronabantur platani foliis vtpote arboris genialis. Hinc videmus in nonnullis veteribus monetis Traiani et Adriani, aliorum que principum; Genium pateram dextra, super aram sertis ornatam porrigere;

laeua vero manu propendulum flagellum, vel simile quiddam tenere. Extant etiam tales inseriptiones Adriani et Diocletiani, GEN P. R. vbi ingenii sinistra cornucopiae, dextra patera conspicicut. Item in M. Aurelii numismate similis genius, cum hac inscriptione: GENIIS EXERCI. ET GENIO AVGVSTI. Eodem modo in numismate Fl. Valerii Constantii: GENIO POPVLI ROMANI P. L. C. vbi in dextra pareram cum stella, in sinistra cornucopiae tenet. Nec non et in Maximini, interdum cum tali inscriptione: GENIO AVGVSTI sis. Interdum. GENIO POPVLI ROMANI T. F. Interdum: GENIO IMPERATORIS. Has et similes inscriptiones ex veterum numismatibus peculiari libro diligenter collegit eximius Medicus, et eruditae antiquitatis solers indagator D. Adolphus Occo. In Appiani quoque antiquitatibus tales inscriptiones monumentorum, Tarraconae Arragoniae vrbe leguntur, ex quibus etiam apparet, sicut antea quoque diximus, vrbibus et populis peculiares Genios destinatos fuisse.

GENIO CONVENT. ASTVRICENSIS, ET GENRO COL. I. V. TARRAC. L. MINVTIVS APRONTANVS II. VIR Q. Q. TESMENTO EXAR. LIBRIS XV. PONI IVSSIT. Item Romae: DEIS ET GENIO RHODINIS DOMITIAE AVG. SER. EXACTOR HEARED. LEGAT. PROCVRAT. V. A. X. M. X. XII II.

Item Iteramnae: GENIO MVNICIPI ANNO POST ITERAMNAM CONDITAM D. CC. IV. AD CN. DOMITIVM AENOBARBVM.

Tanta autem fuit religio genii, vt qui consulto pergenium principis peieraret, is ex constirutionibus principum fustibus castigaretur, vt videre licet in l. 13. in fin. ff. de iureiur. grauiusque multo is, qui per Iouem peierauerat, puniebatur, quemadmodum doctissimus Raeuardus de ambiguit. iu i ris [note: Lib. 2. 0. 7.] putat, multisque auctoritatibus demonstrat. Caeterum vt ad historica exempla veniamus, inprimis memorabile est, quod Plutarchus de Genio Augusti et Antonii scribit, ex quo apparet, quod etiam Romanis persuasum [note: Hist. deor, synt. 15.] fuerit, alium genium alteri praestare, quod etiam Lilius Gytaldus at tingit. Cum enim Octauius Augustus, et M. Antonius, mutna consuetudine familiarissime vterentur, saepenumero sese ludo illis oblectantibus, aut pilae, aut tesserarum, aut altilium etiam certamine coturnicum, aut gallinaceorum, nunquam non victum Antonium abire solitum, reprehensumque eum ingenue saepe ab vno amicorum, qui vaticinandi peritia sese apud eum venditabat, iis fere verbis admonitum: Quid tibi cum hoc iuuene? facesse ab eo primo quoque tempore. Clariores rerum gloria, aetate seniores, pluribus imperas, operam in bellis nauasti, rei militaris vsu praestas: verum tuus, inquit, Genius, genium huius veretur, tuaque fortuna,

alioqui per seampla, illius fortunae assentatur. Quod nisi longissie hinc abeas, haud dubie te deserto, ad eum iam iamque transibit. Memorabile quoque est, quod de genio Bruti Plutarchus refert in eius vita. Cum enim in bello contra Octauium Augustum esset, ex Asia in Europam transportaturus copias, concubia iam nocte, cum in tentorio eius lumen esset, haud sane clarum, et totis castris quies, silentiumque, animo secum quippiam deliberans atque reputans, visus est sibi quendam audire ad se intrantem, respiciensque ad ostium, terribilem conspexit, et monstrosam inusitatae staturae corporis atque metuendae imaginem, tacite sibi astantis, ausus tamen percontari: Quisnam, ait, hominum, deorumne, aut cuius rei causa ad nos venis? Respondit eiimago: Tuus sum, ô Brute, malus genius, apud Philippos me videbis. Tum ille nihil tertitus, videbo, inquit. Cum id spectrum euanuisset, faraulos vocauit, qui neque vidisse se quicquam, neque vllam vocem audiisse responderunt. Etsi autem, cum Brutus Caio Cassio narrasset id, quod sibi acciderat, ab eo, vtpote imbuto opinionibus Epicuri, adductis rationibus aliquot confirmatus fuit, quasi non probabile esset, genios vel esse, vel hominum formam habere, voeemve, aut vim quandam ad nos pertinentem; tamen ea nocte, quae praecessit praelium in Philippis, Bruto rursus apparuisse dicitur ille genius vel spectrum eadem forma, neque vlla voce edita discessisse. Quinimo ipsius Cassii opinio, quam ex disciplina Epicurea, vt diximus, hauserat, haud fuit tam firma et solida, vt spectra non exhorresceret, licet Bruto persuadere voluerit, fortibus viris ea non apparere, sed tantum imaginationes esse. Siquidem tradunt historici, eundem Cassium pugna illa Philippica lulium Caesarem angustiore forma quam hominis, atroci et minaci vultu, concitato equo in se impetum facientem vidisse, quo aspectu illum territum, hosti tergum dedisse, postea sibi ipsi manus intulisse. Simile aliquid accidit Cassio Seuero. Parmensi, Poetae non ignobili, de quo ad Albium Tibullum Horatius:

Hunc secutum partes Bruti et Cassii, tradunt Ponphyrius et Acron, sicut a Lilio Gyraldo allegantur, Tribunum militum factum; postquam autem deuicti fuerunt, sese Athenas contulisse, quo cum Quintilius Varus ab Augusto missus esset, vt eum interficeret, et illum studentem offendisset, nihilominus interemit: Huius autem epistolas Plinius et Suetonius citant. Verum Valerius Maximus vbi de somniis agit, eius mortem ita recenset: Apud Actium, inquit, M. Antonii fractis opibus, Cassius Parmensis, qui partes eius secutus fuerat, Athenas confugit, vbi concubia nocte, cum solicitudinibus et curis mente sopita, in lectulo iaceret, existimauit,

ad se venire hominem ingentis magnitudinis, coloris nigri, squalidum barba, et capillo demisto, interrogatum: Quisnam esset? respondisse: Cacodaemona. Perterritus deinde tam tetro visu, et nomine horrendo, seruos inclamauit, sciscitatusque est, si quem talis habitus, aut intrantem cubiculum, aut exeuntemvidissent, quibus affirmantibus, neminem illuc accessisse: iterum quieti et somno se dederat, atque eadem animo eius obuersata estimago Ita fugato somno, lumen intro ferri iussit, puerosque a se discedere vetuit. Inter hanc noctem, et supplicium capitis, quo eum Caesar affecit, paruum admodum tempus intercessit. Simile aliquid euenit Dioni Syracusano, paulo ante quama coniuratoribus interficeretur, vt idem Plutarchus auctor est, in eius vita. Cum enim inclinato iam die solus forte in atrio domus sederet cogitabundus, subito strepitu excitatus, in alteram porticus partem respexit, magnamque contuitus est mulierem, quae habitu vultuque nihil a tragica Furia distans, domum scopis verreret. Grauiter eo spectro rerritus, atque consternatus, amicosad se vocauit, iisque visum exposuit, et vt secum eam noctem agerent, orauit, omnino metu quasi attonitus, timens videlicet, ne sibi soli rutsum id ostentum occurreret. Id quod tamen porro nonaccidit. Paucis post diebus filius eius ephebus ira, dolore leui, et ludicra ex causa orta, concitus, de superiore parte aedium se in caput deiecit, atque obiit. De hoc Dione, vitam eiusorsus, ita scribitidem Plutarchus, vbi eum cum Bruto confert: Vterque prius est interfectus, quam finem actionum suarum eum, quem multis et praeclaris certa minibus affectarat, consequeretur: Et quod maxime mirum est, vtrique etiam diuinitus obiecto spectrosinistro, mors sua praedicta. Approbare autem ibidem Plutarchus videtur eorum opinionem (quae quidem si in sano sensu accipiatur, a sacris literis non discrepat) qui censuerunt, malos et inuidos genios aemulari infensosque esse praeclaris viris, ac ideo actiones eorum impedire, terroribusque et metu obiectis virtutem concurere aclabefactare, nein proposito honesto persistentes absque lapsu, prost mortem meliori sint, quam ipsi, conditione. Ferunt quoque Cornelium? Syllam, cum in agris esset, daemonem quendam persomnium conspexisse, seque ab illo vocari existimasse, quod somnium cum amicis mane retulisset, summa celeritate testamentum conscripsisse, in sequentique nocte obsignato eo, cum sebris accessisset, sexagesimo exacto anno e vita decessisse. Memorabile porro est, quod Herodotus scribit [note: Lib. 7.] de spectro, quod Xerxi bis in somno apparuerit, eum que compulerit, additis minis, vt Graeciae bellum inferret. Quod cum Artabanus patruus ipsius contemneret, et insomniis tribueret, omninoque, vt vir prudens, dissua deret bellum, eidem illud spectrum in somnis apparuit, et cum acri

increpatione ne impediret fatale bellum, candentibus ferramentis oculos ipsius eruere illi videbatur. Non omitrendum quoque est ex recentioribus historiis, cum gentilium tenebrae splendore verae lucis paulatim resoluerentur, quod Iuliano Apostatae, cum declaratus ab exercitu Caesar esset, contigisse [note: Lib. 20.] scribit Ammianus Marcellinus. Nocte, inquit, quae declarationis Augustae praecesserat diem, iunctioribus proximis retulerat Imperator, per quietem aliquem visum, vt formari genius publicus solet, hunc obiurgando dixisse: Olim, Iuliane, vestibulum aedium tuarum obseruo latenter, augere tuam gestiens dignitatem, et aliquoties tanquam repudiatus abscessi. Sed si ne nunc quidem recipior, sententia concordante multorum, ibo dimissus et moestus. Id tamen retineto imo corde, fore, vt tecum diutius non habitem. Et libr. 25. paulo antequam in praelio contra Persas Iulianus oecumberet, ita pergit: Ipse ad solicitam suspensamque quietem paulisper protractus, cum somno, vt solebat, depulso, ad aemulationem Caesaris Iulii, quaedam sub pellibus scribentis, obscurae noctis altitudine sententiis cuiusdam Philosophi teneretur: vidit squalidius, vt confessus est proximis, speciem illam genii publici, quam antequam ad augustum surgeret culmen, eonspexit in Galliis, velata cum cornucopia, per aulaea tristius discedentem. Reuocant mihi ista in memoriam, quae de spectri apparitione satis copiose scribit Plinius Epistolarum lib. 3. quam narrationem lector ipse apud eum videre poterit. Ne autem nonnullis haec plane fabulosa videri possint, audiamus quoque nostrare, et sacris recens exemplum, quod in sequens 16. caput conie cimus.

CAP. XV. Quomodo et quaforma tam boni quam mali spiritus apparere soleant.

NOn absque grauissimis causis, vel potius cum ingenti indignatione ex Wierio recensuimus, quo pacto milleartifex ille oculos magorum perscrutantium thesauros praestringere, seque iis diuersa, sed semper admodum horribili forma conspiciendum praebere solitus sit. Etsi autem, vt nos docent sacrae literae, interdum sese Satanas instar angeli lucis transformat, tamen singulari certe iudicio et ordinatione dinina, Diabolus plerunque suis mancipiis, tetra quadam et horrenda specie apparere solet, prae se ferens plerunque aliquid ex assumpta superbia maiestatis, et insolentiae, neilla plane a se auertat, sed veluti authoritate quadam obtegens

atrociora et horridiora, sibi obstrictos retineat: Alioquin quae illius inexpiabilis superbia, et mpostura est, nullam ille vnquam aliam, quam praestantissimam formam indueret, nisi DEI imperio ageretur. Ideoque Deus exhibet ipsum nonnunquam etiam corporeis oculis, tam turpem et foedum, vt illum despicatui habeant, et summopere detestentur semel visum, qui alias incognitum veneratione, et cultu prosequebantur. Idipsum [note: Homil. 41. in Psalm.] obseruauit D. Chrysostomus, Quot, inquit, daemones feruntur per aerem? Quot aduersae potestates? Si illis Deus permitteret terribilem illum suum vultum et aspectum nobis ostendere, an non mente dimoueremur? an non periremus? an non omnino interiremus? Illustrant hoc, exemplum et historiae, quas de Euthimo ex Pausania, et nostrate quodam mihi noto et alioquin celebri viro ad duximus. Affirmant autem ii, qui eiusmodi vanissi [note: Cap. 70. cent. 1.] mis ludibriis deditisunt, in magicis coniurationibus euenire solere, quod occurrentia spectra, quo attentius aliquis ea intueatur, eo horribiliora appareant. In primis autem, sicet inanem formam videant, oculorum intuitu et incessu sese prodere, cum non naturali modo pedes alternatim artollendo se promoueant, et more animantium progrediantur, sed veluti leui vento, nauiculaeinstar, propellantur, aut quasi in terra leuigata, aut glacie obducta, lubrico motu elabantur. Idipsum exponit more Ethnico Calasiris [note: In AEthiopicis lib. 3.] apud Heliodorum: Dii, inquit, et numina venientia ad nos, et a nobis recedentia, in alia animalia rarissime, in homines autem vt plurimum se transformant, similitudine magis, vt visum insomnii esse opinemur, nobis imponentes. Ex oculis autem notari possunt, cum continuo obtutu intueantur, et palpebras nunquam concludant, et magis etiam ex incessu, qui non ex dimotione pedum, neque transpositione existit, sed ex quodam impetu aerio et vi expedita findentium magis autas, quam transeuntium. Quamobrem statuas quoque Deorum AEgyptii ponunt, coniungentes illis pedes, et quasi vnientes. Quae etiam Homerus sciens, occulte et inuolute versibus reddidit, relinquens intelligenda iis, qui possent. De Pallade quidem: [gap: Greek word(s)] . De Neptuno autem: [gap: Greek word(s)]

tanquam fluente in incessu. Hoc enim est perfacile remeante, non (vt quidam decepti) perfacile agnoui putarunt.

Experientia sane docet, tam bonos, quam malos Angelos et spiritus fere duobus modis hominibus apparere in vninersum, vel in humana figura, quae [gap: Greek word(s)] vocatur: vel in alia specie, in qua maiestatis diuinae species affulgeat: mali vero tetra et horrenda, in qua diuini iudicii facies et stigmata impressa videntur et cernuntur, ac proinde nos maxime terrent, sicut [note: Isagoge de bonis et malis angelis, c. 8. et 9. Cap 9. et 22.] Lampert. Danaeus erudite et pie obseruauit, qui paulo post ita concludit: Boni Angeli homines consolantur, et instruunt in Dei metu: mali vexant et fallunt. Adiecit autem idem egregiam consolationem, qua omnes pii ex sacris literis sese aduersus insultus et tentationes Diaboli tueri possint, talem videlicet: potestatem et robur Satanae et Angelorum malorum esse circumscriptum, atque etiam quod possunt, suapte vi non posse, sed quatenus illis Deus habenas laxat, ad amplificandam suam gloriam. Nec enim illi ipsi sunt potentiores et fortiores Deo, cuius viribus Diabolo resistimus, et ipsi nitimur, ac proinde eum vincimus. Nam angeli mali etsi voluntatem habent malitia iniusta, potestatem tamen non nisi iuste a Deo accipiunt, siue ad poenam, bonorum autem laudem.

CAP. XVI. De B. Brunone, et periculosissimis locis nauigantium in Danubio, nec non de spectro quodam.

[note: Lib. 5. Annalium Beiorum.] AVENTINVS ita scribit: Est oppidum Austriae, Greinon vocant, iuxta, supra id praeruptae rupes surgunt, saxeae moles cubant, ac prominent, per quas Danubius vasto impetu, ingenti fremitu, qui procul auditur, spumabundus fertur: crebri fluctus hinc proram, hinc latera pulsant, modo cunarum, nunc huc, nunc illuc nauigia succutiunt, vectoresque humido imbre aspergunt. Teutones hunc locum insamem, perniciosumque nauigantibus, a strepitu aquatum Strubel nuncupant, tum poenostonos a patiendo dicebatur. Nam si in illas naues impegerit cautes, illiditur. Vbi [note: Der Ressel.] hanc perniciem euaseris, aliud continuo malum periculosius cohaerens illi, te excipit. In rapidissimos vortices, quibus intorta nauis obliqua, et gubernaculi impatiens agitur, incidis. Vorticosum barathrum aquam contorquet, hiatu maximo haurit atque ab sorbet, nisi remis pro viribus incumbatur, naues attrahit atque subuertit, sed pertinacibus remigibus euerberatum, veluti nauigia classicis eripientibus cedit. Ergo nautae ingenti certamine concitant remos, quantaque vis humana esse potest, fluctus, qui in se vehuntur, euerberant, vndas findunt, gurgitibus nauem eripiunt. Circumcirca habitant remiges horum locorum ab ineunte aetate periti, hos nauigantes conducunt, his gubernatoribus haec pericula incolumes

euadunt. Caesarem (is fuit Heinricus III.) tum illac nauigantem Bruno Wirtzburgensis Episcopus cognatus eius alia naue comitabatur, dumque saxo cuidam eminentiori allabitur, atra AEthiophis imago, satis nimis apette ferale, vt exitus probauit, signum, ibidem consistit, Brunonem appellat: heus heus Episcope, malus sum, inquit, genius; meus es, et quouis gentium proficiscare, meuseris. Nihil quidem in praesentiarum aduersus te habeo, breui tamen iterum me videbis. Cunctis abominantibus, pestilens spiritus ab Episcopo signo immortali appetitus, adiuratusque carminibus sacris, sub oculis omnium euanuit. Atque hoc saxum adhuc monstrari solet, cui imposita turris lapidea, absque lignis, et tecto, cognomen ita sortita, adhuc retinet. Vnde haud procul (decem opinor millia passuum) Caesarem, et Comites eius in vico Bosenburg, vel Bottenburg, Richilta vidua, cuius maritus Adelbero ab Ebersberg primae Boiatiae Castelli, (nunc templum est) Dynasta non ita pridem decesserat, magnifico hospitio, et conuiuio excipit, oratque vt Bosenburg, et praedia, quae hisce locis maritus precario possederat, Welfoni tertio, nepoti suo ex fratre tradat. Caesar coenaculum conscendit, dum coram Brunone Episcopo, et Alemano praeside Ebersbergensi, atque Richilta, extendens dextram postulatis annuit, tepente contignatio collabitur, Henricus in alueum solii balnearii ab sque pauperie cecidit: Bruno, Alemanus, Richilta margine tabellisque lignei labri grauiter allisi; Paucis post diebus hoc casu extinguuntur. Haec ex Auentino adscribere volui, vt non solum historiae priori nostrae meditationis capiti conueniens exemplum, sed etiam celebris, et periculosa nauigatio in Danubio cognosceretur. Hic Bruno scripsit commentaria in Psalterium, et postea in numerum sanctorum relatus est. Continet autem chronicon Herbipolense manuscriptum, prolixius eandem historiam, quam ex Auentino modo recensuimus, et inter alia natratur, Brunonem hunc filium Conradi Franconiae et Garinthiae Ducis, et virum doctrina, et prudentia excellentem, magnaeque authoritatis apud Contadum et Henricum Impp. fuisse. Accidit hoc anno Christi CIC. XLV. sicut ex eius Epitaphio Herbipoli in crypta templi Cathedralis apparet. Illud est tale:

se forma humana exhibent, plurimum atros esse, aut proceriores aliis, aut exiliores, vt nanos, quod Bodinus in sua praesatione in libros de magorum daemonomania, ex Georgii Agricolae de spiritibus subterraneis libro adductis multis exemplis memoria dignis, citat, cum tamen vt nos sacra scriptura docet nonnunquam appareant, vt Angeli lucis, etc. De qua re paulo ante in cap. XIV. lector plura inueniet.

CAPVT XVII. De cabala, et spiritibus bonis et malis, qui Angeli vocantur. Deque distinctis eorum officiis.

DISPVTATIO degeniis, Cabalistis recentioribus (vera enim et diuina caballa, quae Graecis est [gap: Greek word(s)] id est scientia, auditione comparata, nec literis exarata, eo quod Caballam non licebat docere aliter, quam viua voce, et quidem eos, qui quadragesimum aetatis annum superassent, vt Bodinus vult, vna cum sanctis patriarchis, intercidit) praebuit occasionem, In [note: Idea Theatri.] vt teste Iulio Camillo tres animas distinctis nominibus, et officiis, vnicuique homini attribuerent; vnam humiliorem, et corporeae quodammodo sub stantiae illisque affectionibus, quae nobis cum brutis sunt communes, obnoxiam, Nephesch appellant: Alteram et mediam rationalem, Ruach: Tertiam Nessamah, quae secundum ipsorum opinionem a Pythagora lumen: ab Augustino portio superior: a Platone, Mens; ab Aristotele, intellectus agens, dicitur. Quemad modum autem, inquiunt, Nephesch subiecta est diabolo, a quo illi per daemonem vel malum genium, immittuntur tentationes: ita Nessamah est sub protectione Dei, qui illi custodem adiungit, suum Angelum; Media autem misella, ab vtraque parte insultatur. Quod si ea permittente Deo, consociatur Nephesch, et Nephesch copulatur carni, caro autem daemoni, tunc transit, et assumit prorsus diabolicam naturam. Verum si auxilio diuino, media illa anima sese abrumpit a malis persuasionibus Nephesch, seseque coniungit cum Nessamah, haec, sicut est plane diuina, ita assumit naturam Angelicam, et tandem diuinam. Conantur a. hanc triplicem distinctionem animarum, (sicut curiositas ingeniosa semper colores, sui noui commenti, callide praetexere solet) probare ex Moyse in Genesi. Vbi enim Deus dicit, Faciamus hominem, intelligunt animam rationalem. Et vbi habet textus, posuit eum in animam viuentem, intelligunt Nephesch. Vbi autem dicitur, Flauit in nares eius spiraculum vitae, intelligunt Nessamah. Sed has et similes curiosas, et nouas, vel dotius

Christiano homine indignas cogitationes, et interpretationes Caballistarum recentiorum, ipsis relinquentes omittamus. Et enim Deus ea sola scire nos voluit, quae interfuit hominem scire ad vitam consequendam: Quae vero ad profanam, et curiosam cupiditatem pertinebant, reticuit vt [note: In Histor. Neapolitana Lib. 5.] arcana essent. Impia sane, et profana vox celeberrimi viri Nicolai Neapolitani fuit, sicut a Pandulfo Collenucio refertur. Dicere enim solitus fuit, se binas animas in vno corpore habere; vnam quidem Deo dicatam: alteram vero cuicunque alii, qui illam vellet Sufficiat autem in simplicitate sua hominibus piis, quod sciant ex sacris literis, se constare corpore, et anima, sicut [note: De anima. cap. 5. In oratione de anima.] recte D. Augustinus, contra Vincentium, solummodo has duas partes in homine, et non plures admittit. Vnde Diuus Chrysostomus dicit; omnia nobis duplicia dedit Deus: duos oculos, duas aures, duas manus, duos pedes, vt si alterum horum laesum sit, altero indigentiam teleuemus. Animam vero nobis vnam dedit, quam si perdiderimus, quonam viuemus? Sufficiat quoque scire bonos et malos angelos esse: illos defendere, hos autem oppugnare eos, quibus salus sua curae est. Accidit a. in his plane simile quiddam oppugnationibus. Sicut etiam Psal. XXXXV. metaphora a militaribus excubiis sumpra, castrensi verbo vtitur, vbi dicit: Castra metatur Angelus Domini, in circuitu timentium eum, et eripit eos. Nam [gap: Greek word(s)] , sicut Graecus textus habet, non tam immittere, quam castra metari significat. Vnde [gap: Greek word(s)] vocabulum apud Polybium saepe legitur. Sic Angeli recte coelestis exercitus nominantur, cum praesertim pii habeant principem huius mundi hostem potentissimum, cum innumeris legionibus, contra cuius potentiam, vigili cura potentioris auxilio indigent. Siquidem teste Suida, Dynasten, id est, principem vel potentem sacra scriptura diabolum appellat. Dauid enim ait, Eripuit pauperem potenti, hoc est, naturam humanam, vt eo tempore destitutam a Deo. Sed audiamus similitudinem castrensem et militarem, quam D. parentem meum piae memoriae recensere memini. Quemadmodum in oppugnationibus non ad firmas, et munitas partes montium accedunt oppugnatores, sed vbi arbitrantur, muros esse fluxos, aut fossas planiores, aut incustoditas turres, eo omnibus copiis tendunt, et introgressi capiunt vrbem: Sic etiam diabolus, perpetuo insidians hominibus, quicquid senserit molle, et cedens, et male affectum in animo, hoc adoritur, et eo omnes admouet machinas, et si nemo defendat, neque resistat fortiter, non etiam nunquam praesidio, quod intus est, non sentiente, in neglectione custodiae, et incuria, ita animum expugnat. Vbi autem per portas, remittentis naturae aut aditus, et pontes aliquos introrupit semel, de caetero iam populari, et in cendio, ac caedibus vastare et diripere infelicem non cessat. Machinaciones autem

sunt ipsius abductiones a vero, et deductiones ad falsum, et turpium, atque nocentium cupiditatum flammae, etc.

Caeterum quod pii eiusmodi insulrus diabolicos grauiores sustinere cogantur, docent nos sacrae literae, et vnusquisque sibi testis locuples esse potest. Id quoque religiosa antiquitas exemplo confirmare voluit, sicut ab eodem parente meo didici. Narratur de hoc, aiebat tale quiddam. Quidam fidelis ex eorum numero, qui in sola loca secessissent, de ciuili, et promiscua turba, ad exercitationem religiosae virtutis, cum aliquando iret ad vicinam vrbem cellae suae, quocunque sane vsu hoc postulante, fortasse textam fiscellam, aut corbem deferens, quo vendito panem emeret. Hic itaque dum illo itinere per habitationes monachicas transit, cernit vndique tanquam examina quaedam diabolorum volitantia, cum stridore et strepitu circum eos, qui ibi manerent. Postquam autem appropinquasset ad vrbem, quae et plena simulacris, et pessime constituta, et omnibus vitiis referta esset, sublatis oculis, vidit vnum tantum spiritum immundum super alta turri, quasi in specula residentem. Quod cum miraretur, neque decernere secum posset, quidnam hoc rei esset, corroboratus fuit fide, et exorcissato in nomine Christi diabolo, iussit eum eloqui; qui fieret vt ipse solus otioso similis. seruaret in vrbe impiorum? Cum tam multi versatentur in illis solis locis neutiquam otiosi. At hic tali sibi admota necessitate, dixit; Nihil opus ibi pluribus, sed satis esse assiduovnum aliquem seruare, et speculari tantum, quo in statu vrbs esset, ne quid incolae nouarum forte rerum molirentur. Iam pridem enim occupatam esse vrbem a sese, et in profunda pace possideri. Sed conuentus illos solitarios, studii et apparatus, et operae multae indigere, ideoque ibi vt in bello tantas fieri expeditiones. Vigilare oportet igitur eos, quibus salus sua cordi est, et sobrios esse, et animum ad verbum diuinum aduertere. Nam diabolus aduersarius noster, inquit Sanctus Petrus, tanquam leo rugiens obambulat, quaerens quem deuoret, etc. Vt autem de geniis bonis, et malis meditationem nostram concludamus, vnusquisque omissis, vel gentilium nugis, vel nimis curiosorum hominum adinuentionibus, certo, idque ex sacris literis, quae neminem fallunt, statuere debet, bonis angelis mandatam esse a Deo humani generis custodiam, cum sine dubio vnusquisque homo pius habeat angelos, custode, et defensores, idque Christus veritas ipsa nobis reuelauit, [note: Cap. 18.] vbi apud Matth. dicit de paruulis credentibus in ipsum, quod angeli [gap: Greek word(s)] , eorum in coelis perpetuo aspiciant faciem patris [note: Psal. 91. Libr. 3. super. Matthaum.] sui. Et Regius Propheta: Angelis suis mandabit de te, vt custodiant te. Item Epistol. ad Hebrae. 1. Omnes Angeli ministratorii spiritus. Non quod naturae ipsorum proprietas, hisce epitheris, indicetur, sed officium.

Creauit enim Deus Angelos bonos, non tantum ad suam gloriam: Sed etiam ad nostram vtilitatem. Creauit eos, non quod sine illis non possit agere omnia: Sed vt nos inde ipsius maiorem clementiam agnosceremus. Quo respexit D. Hieronymus: Magna dignitas, inquit, animarum, vt vnaquaeque habeat ab ortu natiuitatis in custodiam sui angelum deputatum. [note: Homil. 71.] Et Origenes; Adest vnicuique nostrorum etiam minimis, qui sunt in Ecclesia Dei, angelus bonus, angelus Domini, qui regat, qui moneat, qui gubernet, qui pro actibus nostris corrigendis, et miserationibus exposcendis, quotidie videat faciem patris, qui in coelis est, etc. Quare curet vnusquisque sedulo, ne repellat impietate sua angelos praesentes, et auxiliantes, atque adeo paratos pro se propugnare. Vt enim foetentia, atque foeda, ac impura cuncta fugiunt apiculae: sic angelica caterua abscedere solet a libidinosa, ac petulante, et turpi hominum vita. Illis autem repulsis, in locum eorum malos angelos succedere, qui callidissimi sagacissimique sunt ad nocendum, et miseros homines in exitium perducendum, nemo sanae mentis inficiati poterit. Quare sicut isti recte [gap: Greek word(s)] nuncupantur, (interdum in singulari numero Belial [gap: Greek word(s)] , vt in Dominica oratione, quam Christus suos docuit. Vetustas enim in puriori Ecclesia pro liberatione a malo, precata est: Libera nos a maligno, id est, a Beliali, qui est, [gap: Greek word(s)] , et summum quidem malum:) ita illi nonnunquam [gap: Greek word(s)] , vt Matth. Et [gap: Greek word(s)] , vt apud Matthaeum, interdum simplicirer [note: Cap. 24.] [gap: Greek word(s)] Christo, et sacra scriptura vocantur. Vnde patet, Angelum bonum, esse naturam spiritualem, Dei ministram, cum immutabili voluntate, et consilio benefaciendi, confirmatam gratia Dei, ad obsequendum voluntati ipsius semper. Angeli mali vero, et ipsi naturam habent spiritualem, cum exciderint propria improbitate ex gratia, et perseuerant aduersando voluntati diuinae, et malefaciendo in omnib quae possunt. Non sunt tamen istae ita contrariae naturae creatae, sed vnius corruptela contraria est alterius consecuatae integritati. Idipsum rectius intelligitur ex Macarii [note: Homil. 2. 2. de duplici statu decedentium.] AEgypti Homilia. Cum anima, inquit, decesserit e corpore hominis, tunc magnum peragitur mysterium. Nam si fuerit illa peccati rea, accedunt chori daemonum, et angeli sinistri, ac potestates tenebrarum, apprehendunt animam illam, et imperio suo subiugatam, in suas partes pertrahunt. Nec debet hoc videri cuipiam insolens. Si enim dum viueret homo, et in hoc seculo ageret, subditus fuit, obtemperauit, et inseruiuit illis, quanto magis cum egreditur ex hoc mundo, detinetur, ac possidetur ab ipsis? Quod autem res ita se habeat, ex ea parte potes intelligere, quae felicioris est conditionis. Siquidem ex praesenti tempore sanctis Dei seruis angeli, ac sancti spiritus circumdant eos, et custodiunt. Cumque exierint e corpore,

chori angelorum assumunt animas in suam partem, in seculo puro et sic adducunt eas ad Dominum. Hoc discrimen et mysterium gentilibus ignotum fuit, ideo absque distinctione bonorum malorumque angelorum, et de Geniorum officio, tam inter fabulas confuse, tamque diuerse senserunt, et scripserunt.

CAP. XVIII. De purgationibus Innocentiae apud Veteres.

APVD veteres olim, et non ita pridem varia genera probationum in rebus dubiis, obscuris, et quae clam remotisque arbitris commissae erant, ad indagandam veritatem inuenta fuerunt, quae nunc tanquam illicita, patrim expresse abrogata sunt, partim tacite in desuetudinem abiere. Fiebant autem hae probationes tribus potissimum modis; per duellum, candenti ferro: et aqua oleove feruenti. De posterioribus duobus nunc, de primo, sequenti meditatione agemus. Auentinus in suis annalib. Boior. lib. 4. autor est, has probationes, vel purgationes ideo inuentas fuisse, quod maiores nostri religiosissimi, magis Deo, quam sibi confidentes, plus diuinae iustitiae, eiusque promissis, quam suo ingenio, aut sapientiae innixi, potiusque coelestibus decretis, quam suis opimonibus confisi fuerint. Officiis, inquit, omnibus, atque actis supremum numen interesse voluerunt, eaque tunc demum rata habere, cum diuinum auspicium addixisset; Cuncta quasi in theatro superum despectantium, in conspectuque DEI OPT. MAX. geri statuerunt. Proinde in causis ambiguis, maxime criminibus, quae nullo humano testimonio comprobari poterant, ad coelestia beneficia, ad summam maiestatem, quae falli non potest, tanquam ad arbitrum honorarium, et iudicem omnium confugiebant. Ponit autem ibidem Auentinus consecrationem aquae calidae, et ferri, quam in antiquis sacrificiorum libris se reperisse ait, tales videlicet:

CONSECRATIO AQVAE calidae.

Deus iudex iustus, fortis, et patiens, qui es auctor et amator Iustitiae, qui iudicas aequitatem, iudica Domine, quod iustum est, quia recta iudicia tua sunt, qui respicis super terram, et facis eam tremere. Tu Domine omnipotens, qui per aduentum filii tui Domini nostri Iesu Christi mundum saluasti, et per eius passionem genus humanum redemisti: Tu hanc aquam per ignem feruentem sanctifica, qui tres pueros, id est, Sidrach, Misach, Abdenago, iuffione Regis Babylonis missos in caminum ignis seruasti. Tu

clementissime praesta, vt si quis innocens in hanc aquam feruentem, manum mittat, sicut tres pueros supra dictos de camino ignis eripuisti, et Susannam de falso crimine liberasti, ita Domine manum illius saluam et illaesam perducas. At si quis culpabilis, vel incrassante diabolo cor induratum praesumserit manum mittere, tua iustissima pietas hoc declarare dignetur, vt in eius corpore, tua virtute manifestetur, et anima illius per poenitentiam saluetur.

CONSECRATIO FERRI.

Deus iudex iustus, qui autor pacis es, et iudicas aequitatem, te suppliciter rogamus, vt hoc ferrum ordinatum ad iustam examinationem cuiuslibet dubietatis faciendam benedicere, et sanctificare digneris. ita si innocens hoc ignitum in manus acceperit, illaesus appareat. Et si culpabilis atque reus, iustissima sit ad hoc virtus tua in eo cum virtute declarandum, quatenus iustitiae non dominetur iniquitas; subdatur falsitas aequitati: per Dominum nostrum, etc.

Etsi autem ibidem Auentinus dicit, tantum abfuisse, vt impia haec iudicarentur, vt apud sanctissimos pontifices, principes Christianissimos, viros atque foeminas sacratas, vsurpatas istas purgandi caeremonias inueniat: Et appellet istud sapere, fidem Deo habere, omnem spem in ipso collocare: tamen quemadmodum licet, et concessum est, pietasque hoc requirit, vt in prima cuiusque rei vsurpatione gratias Deo agamus, eiusque bonitatem celebremus, idque congruis, et decentibus laudibus, et collocati boni religiosum, ac sanctum vsum poscamus: Ideoque ea, quae iusta sunt fundamenta ex diuinis literis habent, recte adhibentur ad eruendam veritatem: ita quae superstitiosa censeri possunt, et curiositate quadam nimia sponte excogitantur, merito reiicienda sunt. Non enim ea est hominum conditio, et potestas atque auctoritas, vt suo arbitratu sacramentalia constituant. Nam cum Deus sit sapientissimus, non opus habet, vt nostro cogitatu, seu industria illi paremus instrumenta salutaria, absque ipsius mandato. Siquidem hoc nullus artifex in sua arte ferret, sed ipsemet vellet sua instrumenta sibi deligere. Non est igitur ferenda eorum hominum audacia, qui Deo veluti organa praescribere cupiunt, quibus ad nostram salutem operetur. Necque exempla tantae authoritatis, et ponderis sunt, vt veritati praeiudicium facere valeant, sicut paulo post ostendetur. Ob hanc rem eiusmodires [note: Cap. 6.] tanquam praeternaturales Salomon in prouerb. suis eleganti similitudine introducit: Vt enim, inquit, fieri non potest, quin gestans in sinu ignem adurat vestem, aut imprimens vestigia carbonibus pedes laedat, ita accedens, etc. Non ignoro sane olim purgationem candentis ferri, frequentem,

et vsitatam fuisse, de qua etiam est illustris narratio de Chunegunda vxore Caesaris Henrici Bauari, quae cum marito Pabebergae sepulta estin templo cathedrali, talis, videlicet, sicut a parente meo piae memoriae in Chronologia Necephori recensetur: Chunegundam illam, inquit, Franconicae stirpis Palatinam, licet in matrimonio Caesaris esset, maritum non attigisse, vt virginitas eius violata fuerit, pro certo habetur. Erat tum in moribus, vt insimulati occulti delicti, cuius neque palam conuinci, neque quod defendere ipsi plane possent, si insontes se perhiberi vellent, candens ferrum gestarent manibus, aut pedibus calcarent: aut in aquam feruentem,. oleum ve manum demittetent. Certis autem ad Deum et solennibus precationibus effici, impetrarique credebatur, ne innocentes laederentur. Quod imitatione praua in coetus Christianorum fuit nimirum introductum, ab illa potione iussu diuino suspectae pudicitiae olim mulierib. data secundum Mosis Constitutionen. Chunegunda cum esset adolescens, et formosa, neque agrestis, aut inhumana, a maleuolis fictum impudicitiae crimen vitare non potuit, rumoresque dissipabantur, cum nobili quodam in aula iuuene eam consuescere. Quo loco additur, diabolicam illius iuuenis speciem e cubiculo Augustae egredientem saepe esse conspectam. Neque ego omnia, que mirabilia sunt, commenta esse dicere audeam, et multis tamen significationes quasdam aliarum rerum implicari non dubito. Quis autem nescit, diabolicas esse architecturas, calumniarum, et obtrectationum ignominias, quibus non modo singulis inrerdum exitium infertur, sed bellis commotis multa millia hominum intereunt? Imperator fama ipsa sparsa, ab vxore fieri primum alienior, mox aperte crimen istud exprobrare. Magis autem solent, qui non cubant cum vxoribus, ea aemulatione, quam Graeci Zelotypiam vocant, affici, et perturbari vehementius. Chunegunda ad id confugit, vt calcando ignitos vomeres se esse declaraturam innocentiam suam diceret. Per hos XI. cum illaesa ambulasser, fertur institisse in duodecimo, et clara voce testatam esse, pudicitiam suam virum neminem virorum omnium delibasse vnquam. Hoc Imperator, quod ignominiam quandam sibi afferre posset, quasi incommodo marito, dictum oppressurus manum admouit ori coniugis, atque in festinatione impetus maior sanguinem extudit. Postea confessus iniuriam, reconciliataque gratia, cum coniuge amantissime et iucundissime reliquum vitae suae tempus peregit. Monstratur Pabebergae nunc etiam paruum fanum, cum columnis in orbem collocatis, propter templum magnum, quo in loco ea res gesta esse memoratur. Hactenus ille. Similem Historiam [note: Lib. 2.] recenset Regino, nec non et Auentinus atque Sigonius eandem ferunt, quae inter Carolum III. et coniugem ipsius Richardem contigit, circiterannum 887. Carolus, inquit, Imperator Luit waidum virum sibi

prius percharum, et in administrandis publicis vtilitatibus vnicum consiliarium, obiecto adulterii crimine, eo quod Reginae secretis familiarius, quam oportebat, immisceretur, a suo latere cum dedecore repulit. Deinde paucis interpositis diebus coniugem Richardem in concionem vocat, et publice protestatur, nunquam se carnali coitu miscuisse, cum tamen plus quam decennio ei coniugio fuisset sociata. Illa e contra non solum ab eius, sed etiam ab omni virili contactu se immunem professa, gloriansque de virginitatis integritate, idque se approbaturam diuino iudicio, vel duelli, vel ignitorum vomerum, cum fiducia affirmans, facto dissidio, in monasterium Andelaw, quod ipsa dedicauerat, velum sumptura discessit. Similes historiae passim reperiuntur, quod candenti aere ferrove res ambiguae decisae sint, imo tandem hic mos ita inoleuit, vt in publicis iudiciis hoc modo lites per sententiam diremptae sint. Hoc apparet ex pacto pro tenore pacis Childeberti et Lotharii Regum in legibus Salicis. L. 4. si homo ingennus in furto inculpatus ad aeneum prouocatus, manum incenderit, quantum inculpatus furtum componat. Praeterea ex controuersia quadam, quae anno CIC. C. XXXI. accidit, vbi Conradus a Witichausen eo modo contra Herbipolenses probauit, dioecesim quandam ad Saltzenses pertinere, sicut in Annalibus Herbipolensibus recensetur. Verum nihil noui hac in re accidit. nam etiam olim priscis gentilibus eiusmodi probationes non incognitae fuerunt. Id videre licet apud Sophoclem. Cum enim Creonpublico decreto, mortisque poena indicta corpus Polynicis sepeliri prohibuisset, custodes regi grauiter, acriterque incusari a seipsis, quod culpa vnius foret, non omnium, custodia per noctis pattes cuilibet distributa, cumque diligenter de ea inquisitionem fecisset, nuncium Crenti regi miserunt, qui praeter alia et haec in eorum excusationem dixit:

Imo memoriae traditum est, (sicut a Lilio Gyraldo in histor. deor. syntag. XI. recensetur,) quod in Castabalis Persicae Dianae fano illi dicatae, virgines super prunas nudis pedibus ambularent, nullo nocumento, id quod tamen, inquit. daemonum illusione ad montem Soractis Hirpinae quaedam familiae ad Ferroniae templum contigisse solitum, tradunt autores, Plinius, Solinus, Seruius; Pausanias miraculum hoc a se visum tradit. Edipsum quoque a Strabone lib. 5. confirmatur: Sub monte, in quit,

Soracte vrbs est Feronia, quo nomine et Dea quaedam nuncupatur, quam finitimi miro dignantur honore. Eodem in loco ipsius templum est mirificum sacri genus: nam qui eius numine affantur, nudis pedibus prunas, et copiosum inambulant sub hac daemone nulla laesione cinerem, etc. Huius Feroniae meminit etiam Dionys. Halycarnass. libr. 3. Fanum est, inquit, quod Sabinis aeque ac Latinis summa religione colitur, sacrum Deae Feroniae, quam Graeci in suam linguam modo [gap: Greek word(s)] vertunt, modo [gap: Greek word(s)] , modo Proserpinam. Eo statis diebus conueniebant e circumuicinis vrbibus, alii votiua Deae reddituri sacrificia, alii negotiaturi propter celebritatem mercatores, opificesque, et agricolae, quod forum ibi sit totius Italiae nobilissimum. Huius Feroniae simulacra in numismatibus inuenta, transtulit Antonius Augustinus in suum elegantissimum librum de familiis Romanis sub gente Petronia. Eodem modo legimus, virginem Vestalem Tuciam suspectae pudicitiae adhibitis adiurationibus, aquam cribro ex Tyberi apportasse: Et Claudiam cingulo nauem, quae immota constiterat, attraxisse; accusatorem quoque, tametsi artente requisitus, [note: In q. de pot. 6. art. 5.] nusquam amplius comparuisse. Est autem Thomas Aquinas in ea opinione, id quod hae duae virgines Vestales egerint, etiam ministerio bonorum angelorum, Deo sic volente, vt castitatis virtutem et praestantiam commendarent, et probarent hominibus, fieri potuisse. In alia tamen [note: In Apolog. 12. in fin.] fuit sententia Tertullianus, qui harum duarum Vestalium miracula non vlla diuina virtute facta, sed Diabolica illusione et potestate censet. Praeterea AEmiliam Vestalem fascia sua arae iniecta flammam excitasse, et sic innocentiam suam pugasse, cum prius vota hisce verbis fecisset: Vesta vrbis Romae cusses, siquidem pie et iuste sacra tibi annis paulo minus triginta perfeci, ostende mihi, nolique famam ac vitam meam negligere, vt Dionysius Halycarnassaeus refert. Hinc videre licet, eiusmodi purgationes vel ostentationes castitatis et innocentiae, etiam gentilibus non ignotas fuisse, eosque in idololatria mirifice confirmasse. Id quoque in aliis miraculis Ethnicorum accidit, quae confirmarunt errores et idola pugnantia cum verbo Dei, sicut Apasiae, ob pulchritudinem et prudentiam apud Reges Persarum Cyrum, et eo interfecto, Artoxerxi celeberrimae euenit, cum puella ignota et paupercula adhuc, sanata esset ab incurabili scabie, eo quod lauasset faciem, iussu Veneris, ex rosis contritis, quibus eius statua in sano coronata fuerat. Constat igitur, omnino periculosum esse, actiones exemplis moderari, nisi eaedem rationes non in vniuersum, sed singulatim omnes concurrant. Quare an recte fecerint, qui absque mandato sancti et veri Dei nomen suis coniurationibus adhibuerint, et id oleo, aquae, ferrove, veluti efficax, curiositate humana alligare voluerint,

idque exemplis secutis defendere conentur, quaerat is, qui dubitat. Neque [note: Num. 5.] obstat lex vel sacrificium zelotypiae in lege diuina, vbi sacerdos, adhibitis certis ceremoniis, et diris execracionibus, ex haustu aquae, quae adulterae amara, castae autem foeminae suauis et innocua erat, deprehendebat vel delictum vel innocentiam delatae vxoris. Ea enim tantum fuit ceremonialis, et ludaeis tradita, vt et aliae, propter ipsorum cordis duriciem, non vt essent perpetuae, sicut morales leges. Ob eam causam eiusmodi probationes vel purgationes, quae fiunt aqua calida frigidave, aut candente ferro, carbonibusve, vel duello, in iure canonico vulgares appellantur, vt pote quas vulgus inuenit et sequitur, atque expresse interdictae et sublatae sunt in c. Mennam. 2. q. 4. Nec non et c. dilecti. et per tot. tit. de purgat. vulgari. item c. consuluisti. 2. q. 5. quod Thomas de Aquino 2. sect. q. 95. art. 8. approbat. Et additur ibi causa, videlicet, quod nulla canonica sanctione sancitae sint, et iis Deus tentari videatur. Eodem modo in Concilio Tridentino proximo duella prohibita sunt. Nec dubitat Hotomannus in fine disputationis de feudis, furiosas appellare huiusmodi probationes. Fuit autem adhuc luonis Carnotensis Episcopi tempore admissa haec probandae innocentiae ratio in causis secularium, vt apparet ex eius epist. 251. at non in ecclesiasticis, de quibus ista sunt eiusdem verba in epist. 91. Monomachiam et ferri calidi examinationem, nec consuetudo Ecclesiastica in discutiendis causis Ecclesiasticis recipit, nec Canonica auctoritas instituit. Haec si Scardionio in mentem venissent, vix suam historiam de quodam Iesuita, miraculi instar, libro suo inseruisset, quamvis simplici obedientiae aliquid concedendum videatur. Expertus enim sum Patauii et Ferrariae, illos lesuitas vel Iesuatas, qui vulgo Zocolanti et fratres ignorantiae vocantur, vere simplices, et humanae societati vtiles, et erga omnes [note: De relig. Patau in templ. condend. lib. î. class. 5]. candide esse officiosos. Vel, vt Scardionius de iis scribit, sunt ii homines sine vllo sacro ordine, et absque lirerarum disciplina idiotae, qui in sanctae vitae constituto cum magna humilitate ostiatim victum quaeritant, funebres lampades in exequiis defunctorum deferre soliti, et aquas distillatas ex cunctis herbis medicinalibus aegrotantium vsui habere venales. Institutus est hic ordo coenobitarum a Columbino Senensi, sicut inscriptio arcus in nuptiis Florentinis Ducis Francisci Medicis, et Iohannae Austriacae demonstrauit. Eae sane, earumque apparatus diligenter conscriptae et editae sunt in Italica lingua, a Dominico Mellii. Fuit autem sub imagine paupertatis et patientiae talis inscriptio: ORIGO COLLEGII PAVPERVM, QVI ABIESV COGNOMEN ACCEPERVNT: CVIVS ORD INIS PRINCEPS FVIT IOHANNES COLVMBINVS SENENSIS, ANNO CIC. CCC. LI.

Non secus ac Essiei, qui ab operando dicuntur, quasi dicas operarii, olim fecerunt, quibus displicebant contentiones et pugnae de potentia, et dignitate Pharisaeorum et Saducaeorum: Quare conferebant res suas in commune, studebant caeteros vincere ieiuniis et eleemosynis, serebant, plantabant, benefaciebant multis, ibant in oppida vicina, exercebant medicationes, habebant suos conuentus, et tempora certa precationum. [note: In fastis suis manse Iulio.] Hosita Chytraeus describit:

In horum collegium admittebatur nemo, nisi quem castitatis fides, et innocentiae meritum prosequebatur, vt Solinus scribit. Pauperum liberos alebant, et suis imbuebant legibus atque moribus. Diuino cultui fuisse eos intentissimos, scribit Porphyrius, adeo, vt se occidi passi sint, antequam deflecterent a proposito: tantae aestimationis apud vniuersos, vt nullus vnquam hostis fuerit tam ferus, qui ausus sit eis nocere: nullus sophista tam malus, quialiquod crimen obiiceret. Philo et Eusebius illis attribuit amorem Dei ardentem, virtucis cultum purissimum, charitatem erga omnes homines effusam. Tanta autem eorum multitudo fuit, vt pro singulari gente, non vere tamen, a multis scriptoribus habiti. Durarunt vsque ad Epiphanii tempora: Eo superstitionis venerunt, vt nullum librum obseruarent, nisi Petri Epistolas, vt est apud Theodoretum. Ex horum numero fuit ludas Essaeus, Prophetico spiritu praeditus, qui mortem Antigoni Hircani I. filii praedixit. Praeterea quoque Manaimus. seuerissimus vir instituti, et fututorum sciens, qui Herodem conditionis obscurae puerum ad literarium ludum euntem, Regem ludaeorum salutauit, simulque praedixit, quamdiu regnaturus esset, sed omnis pietatis, iustitiae, veritatis inimicum, atque ludaici populi hostem iniquissimum, et [note: De Regibus Asmonaeorum et Idumaeorum, lib. 10.] principem plane abominandum: sicut haec Georgius Fabricius diligenter collegit.

Sed vt ad lesuatas reuertar, audiamus de his alios quoque autores. Platina scribit, eos circiter annum 1366. Senis ortos esse. Et Sabellicus; Colligebantur initio simplici habitu amicti, multa innocentia et pietate viri, victum suo labore et opera quaeritantes, Apostulici ab initio clerici

nuncupati. Hi neque sacris initiantur, neque celebrant Missas, tantum orationi vacant. Iesuati ab eo dicti, quod Iesu Regis summi frequens sit nomen in illorum ore. Quare dignum obseruatione est, quod Volaterranus notauit: Iesuatas istos, cum Apostolici nuncuparentur, et Iesu nomen frequens esset in ipsorum ore, Pontifici Vrbano suspectos fuisse, quasi cum fratricellis siue Waldensibus sentirent.

Narratio autem Scardionii in descriptione Patauinae vrbis. De sancti. [note: Lib. 11. class. 6.] ac beat. et praelat. insig. Patauinis de Beato Marco Iesuita, est talis: Accidit aliquando forte fortuna, vt praepositus quidam Praedicatorum Diui Augustini, illic apud hos ad prandium inuitatus accumberet, qui amotis epulis, semotisque arbitris, dataque loquendi venia, coepit de Dominicae professionis merito copiose admodum, atque arroganter disserere, tacite exprobrans eis, quod professionem trium votorum, cum inter coenobitas connumerarentur publice, palamque cum caeteris monachis solita non profiterentur forma. Ad id Iesuitarum praepositus, homo idiota sane, sed prudens et dilectus Deo, argute respondit: Vis, inquit, Pater, quoniam in hos sermones incidimus, vtrum vnus ex nostris fratribus, ita simplici quodam modo Deo oblatus, an comes iste tuus publice tria vota professus, superiori suo obedientiam exhibeat promptiorem? Annuit rei ignarus ille quidem lubens. Tum Iesuita ad Marcum quamprimum conuersus, qui ibi forte accumbentibus ministrabat, ait, Marce frater, hi sodales nostri frigent in virtute sanctae obedientiae: afferas huc eis cito e coquina nudis manibus ardentes prunas, vt confestim calefiant: At ille haud cunctabundus (vt erat ad obedientiam promptus) nihil fore credens, quod fieri non posset, si sub obedientiae praecepto mandaretur, festinans, nihilque haesitans, a coquina ad mensam ardentes prunas quamplurimas, ambabus manibus iunctis, absque vllo sui detrimento aut laesione portauit: vtrique eos porrigens ad frigus tollendum, quas iterum, iubente praeposito, cunctis admirantibus, ad locum, vnde detulerat, reportauit. Hinc praepositus ille Dominicanus vtra modum stupefactus, comitem suum intuebatur, quasi idem ei esset illico praecepturus. At ille cognita re, nihil cunctandum ratus, quamprimum in haec verba prorupit: Pater reuerende, apage te, ne me iubeas tentare Deum; afferam, si voles, ignem, prout soleo, testula, non manibus. At illi admirabundi ob tantum miraculum, hinc taciti intra se stupebant: hinc repentino comitis responso delectati, se mutuo inspicientes subriserunt, etc. Hucusque Scardionius.

Non inficior autem, ignem miraculose nonnullos laedere non potuisse, cum praesertim lis fuit de certitudine articulorum fidei, vel verae religionis,

sicut socii Danielis incolumes ab ignis violentia ab Angelo Dei, ad tutelam ipsorum conspicuo, praesente Rege Nebucadnezare seruati [note: Lib. 15. c. 23.] sunt. Et narratur historia a Cedreno et Nicephoro, tempore Anastasii duos Episcopos, vnum orthodoxum, alterum Arrianum principio verbis disputasse de fidei dogmate controuerso; deinde orthodoxum conditionem concertatori proposuisse, vt vanis disceptationibus praetermissis, rogum ignis secum ingrederetur, et fidei suae veritatem vterque hoc indicio Deo comprobaret teste: Arrianum vero detrectasse hoc certamen; orthodoxum nihil moratum ingressum ex ipso rogo multis disseruisse, et nec minimum vstulatum egressum fuisse. Sauanarola autem alias habuit rationes, ne prouocatus a Franciscano ignis iudicium subiret, sicut ex Cominaeo videre licet.

Caeterum negari non potest, arte veluti antidoto quodam candenti ferro aliisque metallis vim laedendi membra nuda, licet nonnunquam praestigia adhibeantur, cohiberi, sicut impostores et circulatores facere solent. De his facetam historiam de Turcico monacho et peregrinatore [note: Epist. 4.] recenset insignis ille Legatus Caesareus ad Turcos Augerius Busbequius. Descendit is, inquit, in aream domus, pauloque post reuertit, sublato vasti ponderis saxo, quo sibi in nudatum pectus aliquot ictus inflixit, quibus hoc pene percelli potuisset: Hinc manum iniecit ferro, quod in foculo ad eum vsum accenso candens factum erat. Id ori insertum, omnem in pantem aliquandiu versat non sine saliuae stridore. Erat ferrum illud oblongum, sed altero capite crassius, et quadrangulum, quod ore recepit, vi ignis sic feruefactum, vt a candente carbone nihil differret. Quo facto ferramentum in ignem recondit, meque falutato, et accepto munere, discedit. Admirabantur qui circumstabant mei domestici, praeter vnum, qui se plus reliquis intelligere arbitrabatur: Et quid vos, inquit, fatui, ista miramini? An fieri reuera creditis? praestigiae sunt istae, et mera oculorum ludibria, ac simul ferrum, qua parte e foculo extabat, arripit, probaturus, sine noxa contrectari. Sed non citius manu comprehenderat, quam reiecit: vola et digitis sic adustis, vt pluribus diebus persanari aegre potuerit: quem casum magnus sociorum risus consecutus est, rogantium, iamne illud calere, an nondum etiam crederet? inuitantiumque vt denuo contingeret. Idem Turca, pergit Busbequius, commemorabat, suum coenobiarcham vitae sanctimonia et miraclis clarum, consueuisse in lacum, qui esset coenobio propinquus, extendere pallium, in eoque sedentem, qua visum esset suauiter circumuectari. Eundem excoriato exenteratoque verueci nudum alligari solitum, vt priores pedes brachiis, posteriores cruribus eius aptarentur, ita coniectum in feruentem

furnum, manere, donec illaesus ipse se promi iuberet. Non credo, inquies: nec ego; audita modo refero: sed de ferramento candente, quod vidi, testor. Nec tamen ea res tantam habet admirationem. Haud dubie dum in area saxum quaerere simulabat, aliquo medicamento sibi os aduersus ignis violentiam praemunierat, qualia reperiri non ignoras. Nam memini, me in foro Veneto videre circulatorem plumbum igne liquefactum contrectare, eoque sine offensa tanquam manus lauare, etc. Rationem naturalem [note: De mirat. nat. lib. 2. c. 34.] addit Lemnius talem: Si succo maluae aut mercurialis manus oblinas, inoffense citraque laesionem plumbum liquefactum tractare poteris, modo celeri motu id perficias. Caeterum forte ista narratio et celebratio miraculorum coenobiarchae Turcici orta est ex eo, quod Cuspinianus ita refert: Turcorum religiosos quondam de proditione suspectos, Amiratem omnes comburi iussisse. Cum autem senior ex illis pro excusatione multa dixisset frustra, primus ardentem introiuit furnum intrepidus, illaesusque manens, incendium restinxit, ac miraculo illo Regis iram mitigauit, vt se suosque a mortis redimeret periculo. Omnes illius posteri hunc tanquam sanctum venerantur, eiusque soleas, quae in furno cum ipso intactae manserunt, pro testimonio veritatis hodie ostendunt.

CAP. XIX. De singulari certamine vel duello,

DE duello, quod a Graecis [gap: Greek word(s)] dicitur, multi tam veteres, quam recentiores Iure consulti prolixe scripserunt. Fuit autem id olim tam inter Ethnicos, quam inter Christianos, et adeo inter omnes gentes, sicut est hodie adhuc Christianis cum Turcis in finibus Hungariae et Dalmatiae, ad ostentationem forritudinis vsitatissimum. In quo exercitio non ita pridem felix, et quidem nouies, pugnans gladio Dalmatico, (quem duabus manibus, ore mordicus, tenens frenum equi, regebat,) victor, contra prouocantes Turcos fuit, Georgius Thurius Pannonius, praefectus militum Caesareanorum in. Hungaria superiori, atque terror Turcorum, ob eximiam fortitudinem, et immanes vires, appellatus fuit, donec in velitatione quadam, Anno 1571. pulsis aliquot hostium turmis, in insidias illorum, sibi dolose comparatas, incideret, quorum multitudine oppressus, multis vulneribus acceptis et datis, fortissime pugnando occumberet. Dignus perpetua laude et memoria heros magnanimus et praestans.

Habitum autem olim fuit duellum loco probationis rei occultae, et ex illo genere probationum, sicut proxima meditatione de ferro candenti, aquave calida diximus, vt liquere possit, aliquem habere ius, aut esse insontem. Vsque adeo autem hoc probationis genus violentum passim inoleuit, vt teste Saxone historico, Fronto Rex Daniae legem tulerit, vt omnes controuersiae, qualescunque eae essent, duello definirentur. [note: De Rep. libr. 4. cap. vlt.] Hoc adhuc in Moscouia vsitatum esse, refert Bodinus, vbi quoque multa memorabilia de duello recenset. Caeterum cum prudentiores animaduerterent, haec singularia certamina esse ad eruendam veritatem fallacia et incerta, et non raro iustiorem partem succubuisse, vulgaris haec probatio, tanquam vulgarium hominum inuentum, et quae non habeat vim, et a iure ac legibus interdicta fuit, tam per recentiores, quam priscos canones, vt in decretalibus de purgat. vulgari, et ibidem de cleric. duello certantibus. et 2. quaest. 5. capit. confuluistis. et capit. monomachia. Ideoque in capit. significantibus. de purgat. vulgari, describitur talis casus: Duos, quorum vnus alterum accusabat furti, inter se probationis causa pugnasse duello, et iustiorum cecidisse. Nam furtum inuentum fuisse apud alium. Non solum autem olim duellum in seriis vsitatum, sed etiam ludicris frequentatum fuit: vnde Gladiatorum nomen celebre apud Romanos erat, inter quos etiam Commodus Imperator potius versari, quam in curia maluit. Sed plerisque Christianis Imperatoribus eiusmodi cruenta spectacula non placuerunt. Sicut videmus in titul. Cod. de Gladiatoribus, vbi inserta est Constantini lex, quae ita dicit: In otio ciuili, et pace domestica cruenta spectacula non placent. Ob hanc causam Iustinianus in §. 1. authent. vt omnes pareant iudicibus, dicit, fortitudinem citra iustitiam non esse laudabilem. Appellat autem fortitudinem, quae cum virtute coniuncta est. Sic Theodosius Imperator populo in theatro petenti ab eo gladiatores, respondit, pium Principem oportere non tantum regnare, sed etiam spectare clementer. Vnde Abb. Panormitanus, in cap. felicis. de torneament. dicit: omnes ludos, in quibus periclitatur hominis salus, aut animorum, omnino tollendos esse, quod pugnent cum verbo Dei. Etsi autem Fridericus Imperator in titulo, de pace petenda, in vsibus feudorum, duellum inter legitimos modos probationum approbare videtur: Imo in lege antiqua Baiuuariorum peculiaris titulus est de campionibus et causis, quae ad eos pertinent: tamen cum ea rescripta, et leges secundum verbum Dei corrigi oporteat, eae paulatim indesuetudinem abire coeperunt, earumque loco iustiores probationes receprae sunt. Sed vt historicas nostras meditationes prosequamur, Plutarchus in vita Alexandri recenset

ex ludicro duello, et cetramine rixarum, Alexandrum magnum, felix omen victoriae contra Darium, cum mille hominum millibus descendentem, sumpsisse. Ministros, inquit, in duas partes se diuisisse, vtrique ducem fuisse, quorum ii alterum Alexandrum, alterum Darium nominarint: incoepisse primum glebas contra sese iaculari inuicem, mox ad pugnos, inde accensa contentione ad lapides quoque et fustes, a multis pertinaciter peruentum. Haec vt audiuit Alexander, iussit ipsos duces singulari praelio decernere, Alexandrumque ipse, Darium Philotas armauit: duellum exercitus spectauit, in omen futuri eam rem trahens. Dimicatum est acriter, Alexanderque ille victor, duodecim pagos, et amictum Persicum praemii loco accepit. Similes coniecturae factae sunt a Narsete, vt Procopius refert. Et Cornelius Tacitus in libro de moribus Germanorum scribit, eos habere eiusmodi obseruationem auspiciorum, qua grauium bellorum euentus explorant. Eius gentis, inquit, cum qua bellum est, captiuum quoquo modo interceptum, cum electo popularium suorum patriis quenque armis committunt, victoria huius vel illius pro praeiudicio accipitur. Imo non raro Reges, vel duces ipsi singulari certamine, vel ante, vel in praelio conflixerunt, vt habemus multa exempla apud Homerum, de quo et Virgilius duellum AEneae et Turni sumpsisse creditur. Et in numera [note: Lib. 7.] fere exempla reperiuntur apud historicos, praesertim apud Q. Curtium, inter quae prae caeteris memorabile est duellum Erigii, ducis Alexandri, et Satibarzanis transfugae, qui detractis galeis concurrerunt. Pyrrhum quoque aliquoties singulari certamine fortem et magnum animum suum demonstrasse legimus, in primis vero vulneratus in praelio cum Mamertinis, hostem, magna corporis statura, a quo fuerat prouocatus, prostrauit. Generosus enim Rex hanc prouocationem tam aegre tulit, vt cruore adhuc respersus, dolore simul, et ira percitus, truci et terribili aspectu, in aciem redierit, gigantemque repente adortus, adeo vehementi ictu eius caput percusserit, vt vsque ad infimas partes, ferro adacto frusta fissi corporis hinc inde ad terram deciderint. Simili felicitate Georgius Castriotus, a Turcis dictus, Schanderbeg, singulari certamine, cum antea quoque in hoc genere pugnae cum Persis, Scythis, et aliis saepius victor extitisset, deuicit Feribassam, a quo prouocatus ferociter fuerat, vt Barlet. de eius gestis [note: Lib. 5.] recenset. Memorabile autem inprimis est singulare certamen, quod Parisiis regnante Carolo VI. inter duos proceres ex famlia Petri Alenconii Ducis, laquetum Grisum, et Iohannem Carongium, accidit. Dimicandi [note: Lib 9.] causa, (vt a Roberto Gaguino Histor. Franc. refertur) haec fuit. Erat Io annes eques multa cognoscendi auidus. Ob id incidit illi animus, aliquorsum peregrinandi. Relicta igitur Argentolii, vxore, vt constituerat, abiit.

Iaquetus autem Grisus, vel quod mulierem, quae formosa erat, amabat, vel quod lohanni nocuisse aliquando gauderet, diluculo surgens, Argentolium mira festinatione contendit, vbi liberaliter exceptus, dicit se, videndae arcis causa aduenisse, quam speciosam esse acceperat. Iohanuis vxor, amicum viro suo hominem, reserato ostio, in arcem sola intromittit. At Grisus, solitudine loci audacior factus, renitentem foeminam stuprauit: statimque libidine expleta abeunti Griso, tu, inquit, vxor, foedissime adulter, stupri poenas aliquando lues. Flagitium autem in aduentum mariti caeluit. Cui tandem reuerso, Iaqueti violentiam moerens detexit. Qua re turbatus Ioannes, assumptis secum aliquot ex suis et vxoris amicis, ad Ducem Alenconium, rem omnem defert, petitque aut adulterum corripi, aut in certamen descendere pugnae sortem experturus. Id vbi Dux non admittit, ad Regium Parlamentum querelam retulit. Diem certamini Senatus edicit. Carolus Rex ex edito solio, duellum spectauit. Diem certamini Senatus edicit. Carolus Rex ex edito solio, duellum spectauit. Venerat quoque Ioannis vxor, curru vecta, ad quam vir accedens; Tu, inquit, mulier, vnica testis ades, illati in te stupri, cuius gratia duellum hoc ipse assumo. Dic palam: Si iuste adulterum aggredior. Mi vir, ait vxor, meae in te fidei securus accede; nihil tibi mentita sum. Ad haec verba, osculo vxori dato, Carongius in duellum procedit. Qui equestri congressu mox in foemore vulneratus, nec propterea segnior factus, in pedes desiliens, adulterum humo prosternit, atque occidit. Carongium autem mille Francis, et annuo ducentorum Francorum stipendio Carolus donat. Hac sorte interiit foedus adulter. Hactenus [note: Lib. 3.] Gaguinus. Hanceandem historiam cum Frossard. recensuisset, subiicit. Non hic caeca fortuna (quae solet alioqui in eiusmodi rebus dominari) sed aequitas potius et virtus exercuit suas vires: Nam qui coniugis suae pudicitiam, vita sua cariorem habuit, et in ea propugnanda capitis periculum non reformidauit, necato aduersario palam faciebat omnibus, Esse vindicem Deum, qui scelerum impunitatem non ferat. Quod si alterum vincere contigisset, iam ex decreto Senatus illa quidem, propterea quod falso credita fuisset accusasse, flammis obiecta: maritus autem eo, quo aduersarius ignominiae genere, post mortem etiam affectus fuisset. Dignum quoque relatu est [note: Lib. 1.] duellum Galli, et Itali, quod a Ferrono de Gest. Gallor. in vita Caroli VIII. LV. Regis Galliarum refertur. Id tale habuit principium. Gallus cum esset paruulo corpore, Landae nomine, quasi nanus ab Italo Christophoro Zerbulo Genuensi vasto corpore homine vocatus; At hic, ait, nanus Herculi tuo clauam est extorsurus. Inspectante Rege, pompaque insigni parata, et praeparatis longo ordine his rebus, quae ad singulare certamen, nescio vanius, an profusius parari solent, tandem congressi, diu gladiis acriter rem gerere. Vix vnquam alias tanto animo, et Galli, et Itali in certamen singulare vllos

venisse fatebantur. Dum successu aditur vtrinque certamen, dum neutri certum est cedere, dum Italorum praesentia Zerbulo, Gallorum Landae crescere vires videntur: tandem impacto per viscera gladio iacuit Zerbulus: lacentem se condonare Italorum nobilitati Landa professus est: isque in vicinum tentorium delatus curatus est. Zerbulo Rex victo trecentos nummos aureos, Landae victori quingentos donauit. His adiungere visum fuit singulare cartamen, quod in diuturna obsidione Florentina accidit, idque a [note: Histor. li. 28.] certamine Florentinorum quatuor iuuenum inexpectatae celebritatis spectaculum est editum, cum Ludouicus Martellius inter ciues nobilitate insignis, ac corporis et animi vigore florentissimus, Iohannem Bandium, pari virium, ac ingenii robore praestantem, quod in castris apud hostes esset, ex prouocatorio libello hostem communis patriae compellasset, propter eaque eum ad singulare certamen deuocasset in arenam, vt ibi Marte iudice, vter ipsorum honestiorem causam tueretur, ostenderet. Conditionem non abnuit Bandinus, dixitque ei, si Martellius sibi asscisceret in eam dimicationem socium, ei se parem iisdem instructum armis in stadium producturum; atque ita Martellius Dantem Castellioneum praeferocem ex tota iuuentute virum delegit, cui a Bandino oppositus est Albertinus Aldobrandus, vix dum pubescens immoderati spiritus iuuenis. Aurantius iuxta castra locum eis sub publica fide funibus circumseptum, triumque gentium praesidio vallatum, certantibus praebuit, cum pari numero a Germanis, Hispanisque et Italis delectae cohortes, pugnantes simul et spectantes ab omni iniuria defenderent. Arma fuere singulis, singuli militares gladii, neque aliud tegumentum, praeter vnam in dextris ex lorica ferrea chirothecam. Dantes cui forte ducta par Aldobrandus obuenerat, quanquam circa brachii dextri neruos, primo congressu graue vulnus accepisset, hostem in se insano procursu ruentem, ea impauidi animi firmitate sustinuit, vt ambabus manib. gladium praetendens in os incumbentis insereret, eumque euomentem cum sanguine animam extemplo conficeret. Contrario euentu pugnabat Bandinus. Nam alternante fortuna, Martellio supra oculum vulnus inflixerat, admirabilique iudicio, et gladiatoriae artis peritia, hostem eludens, adacto supra costas gladii mucrone, victum, et deditum fateri coegerat. Sed Martellium relatum intra vrbem, vsque adeo grauis ex aduersa sorte certaminis occupauit dolor, vt angore potius animi, quam vulnerum dolore, mortem accersisse crederetur. Id certamen sicuti eximiam virilis constantiae laudem Bandino peperit, ita Danti par fere decus attulisse videbatur, quanquam ille detractis spoliis, planeque integer, et omnis expers vulneris gloriosus, victoriae suae trophaeum praeferret, et spectatores praeclarum totius belli omen

acciperent, quod victis pariter atque victoribus non omnino laetum finem futurum arbitrarentur. Haec Iouius. Experientia autem et exitus singularium certaminum declarauit, plerunque accidisse, vt prouocans succubuerit, [note: Lib. 9.] et poenas suae audaciae dederit, idque fere infinitis exemplis demonstrari posset: inter quae ex veteribus est singulare apud Q. Curtium de rebus gest. Alexand. Magni. vbi Dioxippus Atheniensis pugil nobilis, nudus, et oleo nitens. coronatusque laeua tantum puniceum amiculum, dextra validum nodosumque stipitem praeferens, prouocatorem, Horratam Macedonem, iustis armis instructum, aereo videlicet clypeo, hasta, quam sarissam vocant, laeua, dextra lanceam tenentem, gladioque cinctum, cum in congressu exigua declinatione corporis lanceae iactum vitasset, hastamque antequam in dextram transferret, stipite mediam fregisset, mox gladiatoria agilitate occupatum complexu, pedibusque repente subductis, in terram arietasset, ereptoque gladio stipite interfecisset, ni prohibitus fuisset a Rege. Sed ne hoc caput, ob prolixitatem, in taediosam molem nimis accrescat, memorabiles et non vulgares historias de duellis in sequenti recensebo, etc.

CAPVT XX. De duello vel singulari certamine memorabile duorum generosorum virorum, Germani, et Itali.

IN historia Veneta Bembi, Iustiniani, et aliis recensetur, egregium et generosum certamen, vel monomachia, inter Comitem Iohannem Sonnebergium, ex prosapia Druchsessiorum Walburgensium, nobilissima, ortum, et Antonium Mariam Italum, in bello illo, quod Sigismundus Archidux Austriae cum Venetis, regnante Augustino Barbarigo Duce Veneto, gessit. Quae sane diuerse a diuersis recensetur, prout quisque erga alterutram partem fauore, vel odio affectus fuit. Res autem inter duos illos duello certantes, sicut in Genealogia vernacula lingua, generosae prosapiae Druchsessaniae Waldburgicae stirpis, relata est, recensebo. Anno post natum Christum CIC. CCCC. LXVIII. cum Sigismundus Austriacus, numeroso exercitu, et auxiliariis copiis Electorum, et Principum Imperii, Venetis bellum inferret, et Roueretum ad Athesim obsideret: E contrario Venetorum exercitus in subsidium oppidi veniret, accidit, dum vterque exercitus non procul inter se castra haberent, vt Antonius Maria Ruperti Mar. ae Sanseuerinatis copiarum Venetorum Ducis filius, Italus,

voce militari prouocaret Germanos, si vnus ex illis duello secum fortitudinis ergo, vtra gens bello praestantior esset, dimicare vellet? Accepit hanc conditionem Iohannes Comes Sonnebergius sicut paulo ante indicauimus ex Gente Dapiferorum Walburgensium; Conuentum itaque est, vt victor mille florenos, et equum, atque arma victi, trophaei loco lucraretur. Locus autem certaminis in ripa Athesis, intra duo castra medius destinatus est, additis campi custodibus, quos Griswerthel vocant, vnicuique parti quatuor, viris militaribus, addita poena suspendii, si quis alius praeter octo illos, vel verbo, nutu, aliove signo, indicium daret. Huc accessit pactum, vter ex pugnantibus nomen S. Catharinae exclamaret, vt is pro victo haberetur, et tunc demum custodes illi destinati potestatem haberent, succumbenti subuentendi, atuqe pecuniam, equum, atque arma Victori tradere tenerentur. Equites igitur armati ambo introgressi carceres et septa ad pugnam parata, mox hastis infestis concurrerunt. Aberrauit Sonnebergius; Anton. Maria vero in pectore eius cuspidem hastae, absque alia laesione fregit, cuius equus infrenis, concitato cursu carceribus impegit, et cum eo hoc impetu extra eos corruit; qui tamen hoc casu imperterritus, mox assurgens, licet ex equite pedes intro rursus se recepit, cui Sonnebergius stricto gladio in equo occurrit, et econtra Mariam obuium cum suo gladio habuit. Dum igitur impari pugna eques cum pedite paribus tamen armis fortiter pugnant, et Sonnebergii equus sese attolleret, et retrocedens congressum veluti subterfugeret, singulari agilitate ex arte gladiatoria, Maria Sonnebergio gladium eripuit. Is erat ex eius genere, quibus punctim vtimur, et Triecker/ vel vulgo Bratspieß vocantur; praeter opinionem Sonnebergio hoc accidit, qui se tamen ideo non deseruit, sed conuerso equo, de illo desiliit. Interea Maria, tam suum, quam hostis gladium in terram defigit, experiri volens, vtrius lamina firmior, et aptior ad inferendos ictus esset; mox abiecto suo, hostis sui retinuit, eoque fretus fortiter in illum irruit. Cui non cessit Sonnebergius, sed claua, et pugione fe defendit. Cum vero illam abiiceret, Germanicus exercitus, metu hoc fieri timens, admodum exhorruit. At Sonnebergius aliquot ictibus hostilis gladii pugione excussis, vtque a gladio minus periculi esset, propius ad illum accedens, luctari cum suo aduersario coepit, qui abiecto gladio, eum amplexum magna vi prosternere conatur. Sed viriliter a comite resistitur, donec ambo lassi luctando simul corruunt, ita vt Maria collum eius dextro suo brachio teneret, ille vero iacentem sinistro foemore sub se premeret. Resumptis deinde ex lucta paulisper viribus, Sonnebergius sinistra manu dissimulanter explorans, an luctator suus circa nates aliquo modo extantes lorica armatus esset, quam detegere posset: Id sentiens,

pugione a tergo ex dextra in sinistram translato, sublata lorica hostis sui, eum in natibus vulnerare coepit, qui ab illa parte corporis nudus, sentiens ictus ingeminari, absque mora Catharinae nomen proclamauit, quod vt diximus, erat signum deditionis. Audito hoc, eius custodes quatuor accurrunt, et Mariam prostratum, et vulneratum erigunt, atque subtrahunt ex pugna, ne occideretur. Hic fuit monomachiae finis, ex qua Germanicae nationis laus et honor admodum aucta, et hostibus formidabilior facta fuit. Hucusque Genealogia manuscripta Walburgica. Caeterum exitus huius duelli confirmat id, quod in praecedenti capite diximus, plerunque in duello prouocantem victum fuisse. Arma autem huius victi Itali, hactenus custodita fuisse in armario Walburgensi, tanquam peculiare trophaeum, donec ante pauculos annos Duci Bauariae petenti data sunt, mihi retulit Generosus Comes Ioachimus Ortenburgicus nuper defunctus.

CAP. XXI. De duello duorum Hispanorum.

ETSI praetor morem, et rationes meas diutius, quam forte par fuit in vna materia duo capita consumpsi, ideoque haec prolixa continuatio nonnullis saturis, inter legendum afferre taedium posset: tamen non potui cupiditatem meam cohibere, quin sequentem admodum memorabilem monomachiam, duorum Hispanorum nobilium, ex leui causa, nempe aleae lusu primo ortam, et post priuatum conflictum, reconciliatione veluti sublatam, sed deinceps irreconciliabilib. odiis, ex rumore quodam sparso, denuo resuscitatam, atque tandem post acrem congressum, auctoritate Caesaris interruptam recenserem. Duellum autem hoc a nobili Belga, oculato teste, ita descriptum est, vt singulare et iucundum artificium in eius enarratione appareat, et tale quoddam, sicut Liuio attribuitur, qui praelia, et pugnas inter Romanos, et Carthaginenses, praesertim pugnam ad lacum Thrasymenum, in sua historia tam artificiose, atque cum omnibus circumstantiis describit, vt pictor celebris ibi nihil aliud desiderare posset, quam imagines et loco designare, atque coloribus illustrare. Quod ipsemet cum sodalibus, discedens Perusia, hac iter faciens, in conualle, prope pagum Ossaium, qui ab ossibus occisorum militum in hac pugna ibi inuentis, nomen sortitum est, magna cum voluptate, ob descriptionem Liuianam, tam exactam, et artificiosam, obseruaui. Nam quid ni etiam de Oratoria ac Historia verum sit, quod Horatius canit de arte Poetica: Vt pictura Poesis erit? Et ob hanc rem heros ille nostri seculi Lazarus Schuendius

tam exquisite enarrare solitus fuit, res gestas quibus interfuerat, praesertim Turcicas, vt veluti ex picta tabella eae elucerent. Quod ipse aliquoties, eo referente, praesertim in Comitiis Spirensibus Anno CIC. CCCCC. LXX. inter prandendum, et distribuendum conuiuis esculenta, veluti aliud quippiam, et nihil serium ageret, diligenter obseruaui, cum assidentes et reliqui Duces militum egregii, Comes Guntherus Schwarceburgicus, Hatstadius, Staupitzius, Schertelius, et alii ab ore narrantis, vt dicitur, veluti penderent. Ingeniosus autem Liuianarum enatrationum Schuendius erat imitator in Latina, et vernacula lingua, sicut historiam Latinam sui temporis scripsisse dicitur, quae vtinam aliquando lucem videret. Cum igitur Belga ille nobilis simili modo egregiam operam praestiterit, in recensendo illo certamine duorum Hispanorum, mihi plane persuadeo, lectoribus suauem fore lectionem eius, et quidem potissimum ob ceremonias, et requisita varia, quae eo tempore solennia, et vsitata fuere.

[note: In Vita Caeroli V. Caesaris lib. 8.] Describitur autem tali modo, a Ponto Heutero Delsio, An. CIC. CCCCC. XXII. secund. Calend. Ianuarii, duo viri Nobiles Valledoleti, praesente Caesare, administranteque Castellae Conestabli, in foro, armati, singulari pugna, parua de causa orta controuersia, cortauere: cuius rei historiam ac ceremonias hic ad verbum inserere lubuit, vt eam vir nobilis Belga, eo tempore cum Caesare in Hispaniam profectus, ac certamini praesens, lingua Francica exactissime descripsit, vt eius rei consuetudinem, quae tum apud Castellanos vigebat, lector discat, ac non iniucunda digressione animum nouae rei grata natratione recreet. Nobiles adolescentes duo, vigesimum quintum aetatis annum singuli nondum egressi, orti natique Caesaraugustae (nunc Sarragossa) clarisque Hispaniae familiis, maiorum nuptiis inlerti, diu inter se animorum studiorumque coniunctione amici, tandem controuersia ex aleae lusu nata, eo deuenere, vt de vita, singulati certamine pugnaturi, horam locumque extra vrbem, nemine conscio, constituerent. Vni nomen erat. Petrus Torellius, alteri Hieronymus Anca. Prodeunt ad constitutum locum, gladio tantum ac cappa, (togae Hispanicae breuioris species est) vt erat conuentum, instructi. Congrediuntur, ac post aliquot hinc inde acceptos illatosque punctim caesimque sine vulnere ictus, Torellio manu gladius excutitur. Quid faceret inermis, armatum aduersarium contra se insurgentem, mortemque intentam, cernens? Concedit Ancae hac lege victoriam, victum se fassus, ne vlli mortalium, quae gesta erant, aperiret, sed res perpetuo silentio sepulta maneret: malle enim se mori, quam cum ignominia viuere. Promittit persancte silentium Anca; repositisque in vaginas gladiis, seque mutuo amplexi,

amici ad vrbem domumque reuertuntur. Post aliquot dies actae rei historia in omnium versatur ore, nil aliud in vrbe garruli garrulaeque narrabant. Accusat Torellius Ancam violatae fidei. Negat se authore in publicum emanasse, sed proximi Pagi sacrorum Ministrum (Pastores ac Curatores vocant Christiani) in propinquo deambulantem, pascentiaque pecora sua inspicientem, pugnam eiusque euentum conspexisse, ac hominibus narrasse. Examinatur sacerdos ruralis. Non satis sibi constat, ac plus quam decebat Ancae se deditum addictumque demonstrat. Reiicit hac de causa eius testimonium Torellius, persistitque in accusando Anca, eique datae fidei transgressionem viro nobili indignam exprobrat. Ille aliter rem se habere asserens, in eo obstinate perstat; Quumque aliter veritatem probare non possent, singulari certaminis iudicio rem committunt; oblatoque Caesari supplici libello, petunt, pro Regni Arragonici ac Castellani more, vtriusque petitioni subscribere, locum diemque certamini statuere dignetur. Caesar oes ad Castellae Conestablem reiicit, quod ad eum huiusmodi rerum spectet iudicium. Conestabilis omni ratione eos a pugna deterrere conatus, cum nil proficeret, neque secundum leges eis locum denegare posset, petitioni consentit, diemque se sistendi in foro Valledoletano vigesimum nonum Decembris huius anni statuit. Praeparatur in foro Valledoletano locus quinquaginta in longitudine, ac triginta sex in latitudine passuum, perticis acuminatis duplici ordine in terram defixis, ac trabalibus transuersis munitionibus inter se coniunctis. Primae interioris ordinis perticae quinque pedibus terra extabant, exterioris ordinis sex, eratque inter hos ordines interuallum octodecim pedum, in cuius medio (longitudinem areae aestimando) inuicem ex opposito duae erant e ligno erectae scenae. Si latitudinem areae spectes, vna ab eius dextra, altera a sinista eius parte posita conspiciebatur. In medio vtriusque scenae sublimis stabat sedes, aureo instrata panno, ac vmbella aurea protecta; scenae sericis tapetibus superbe erant tectae. Vna enim Caesari, altera Conestabli erat parata. Ab altera areae parte minores scenae modestius instructae, parataeque propinquis ac affinibus eorum, qui erant congressuri, stabant. Ad latera minorum scenarum duo erant erecta tentoria, in quibus pugiles se erant armaturi. Areae silices arena ac sabulo contra lapsum erant tecti. Hora deie vndecima erat constituta. Primus omnium Caesar adueniens suam ascendit scenam, dataque est ei virgula deaurata, qua in terram proiecta, pugna dirimebatur. Praecedebant aduenientem Caesarem viri Nobiles, tum legati eius Castrenses. Latera cingebant corporis custodes; pone sequebantur tubicines ac tympanistae. Paulo post venit et Conestablis, vir sexagenario maior, sed corpore animoque vegetus, oris, vultusque grauitate

dignitatem, quam sustinebat, referens. Indutus erat toga talari aurea, insidebatque equo Hispanico, qui sumptuosissime ex auro sericoque erat instratus: similique ratione exornati erant quadraginta viri nobiles, eius equum pedibus praecedentes. Sequebantur amanuenses sex in equis, vestiti holoserico lutei coloris, equis serico panno (quod satinum vocant) coerulei coloris instratis. Praeferebatur ei, vt Regis legato, gladius vagina conditus ob Regis praesentiam. Sequebatur ensiferum armiger, veste gentilitia eius arma habente. Quum in aream Conestablis venisset, ad Caesaris scenam accedens, eum inclinato corpore honorans salutat, tum scenam suam conscendit, ac in sede considet. Pedestres equestresque Caesaris corporis custodes aream circumdantes intra perticarum ordines stabant, neminique praeterea hic aditus patebat. Tum prodit Torellius pugnae prouocator, comitatus Legato castrensi, instructore (Parinum vocant) Ammirale Castellae, Duce Veiare, Alburquerquii, ac multis aliis illustribus. Indutus erat veste breuiori, texta ex auro et serico, martiumque pellibus suffulta. Praeferebatur illi bipennis ex eo genere, quas Franci Hachas vocant, gladius Hispanicus lateralis, quo nunctim vtuntur, tabula referens gentilitia signa, ac vestis militaris. Cum hac tabula ac aliquot aliis, quae certaminis leges breuiter continebant, ad Caesarem veniens, summo exhibito honore eum veneratur; idemque ad Conestablem conuersus faciens, tentorium suum ingreditur. Tum prodit in aream Anca, ad certamen a Torellio prouocatus, simili modo vestitus, nisi quod vestis fultura ex arminiorum esset pellibus consuta, comitatus, vt prouocator, legato castrensi, instructore, Marchione Brande burgensi, Comite Geneuensi, Duce Naiarano, Albano, Comite Bonauentano, Marchione Daguillare, multisque aliis; praeferebanturque ea illi omnia, quae Torellio. Venerato Caesare ac Conestable, ad tentorium deinde suum properat. Appensae fuere vtriusque tabulae, cum gentilitiis insignibus, ac veste militari, ante Conestablis scenam. De hinc Conestablis vtrumque ad se vocat, ac manum praesentis tenentes Sacerdotis, imponunt libro Euangeliorum, ac ligneo cruxi affixi Christi simulachro, iurant se in pugnam descendere opinione defendendae iustae causae, neque se vllo vsuros fraudis, doli mali, praestigiarum, nec veneficii genere, herbarum, nec lapidum potestate, sed corporis ingeniique tantum viribus pro victoria, Dei, Diui Georgii, Diuae virginis Mariae, ac instructorum suorum auxilio annixuros: Deinde instructores vtriusque pugilis arma in lignea arca ad Conestablem deferunt. Inspicit ille tam ea, quibus erant certaturi, quam quae corpora erant tectura. Deinde in stateram collocata pondus exquirit. Non enim minus nonaginta pondo simul pendere debebant, superare poterant. Quo facto,

arma in vtriusque tentorio reportantur. Tum ab vtraque parte vir nobilis ad tentorium aduersae partis mittitur, vt arma induentibus sint praesentes, dolumque prohibeant. Quod cum fit, Conestablis e scena sua in aream descendit, ac magna cum grauitate, quae necessaria videbantur, ordinat ac praecipit. Deinde, duodecim stipatus viris nobilibus, in vno e quotuor areae angulis considet, totidemque viros nobiles in angulum sibi oppositum mittit. Reliqui duo anguli a tribus viris nobilibus singuli custodiebantur. Tum facto tubis silentio, Caesaris legatus Castrensis in singulis areae angulis alta voce edicit, ne quis pugnae tempore, sub poena vitae, tumultum excitet, aut certantes verbo, voce, sternutatione, sibilo, nutu, manu, aut alio corporis motu signoque iuuet aut terreat; animum addat, aut minuat; attonitum reddat, aut inflammet; arma sumere aut ponere faciat, nisi ii, qui ad hoc sint destinati. Exinde prouocator Torellius ferro ex omni parte tectus, comitatus suo instructore in aream prodit, manu bipennem antiquam tenens, sinistro lateri appendebat gladius. Rogat Conestablis, quis esset, ac qua de causa armatus intrasset; prodit nomen, causamque aduentus. Conestablis faciem eius nudat, agnitumque admittit, reponit cassidem, ac ire iubet in alterum areae angulum, vbi a tribus viris nobilibus medius recipitur. Tum Conestablis ad oppositum it angulum, ac inter duodecim nobiles considet: recipitque hic eadem ratione, iisdemque ceremoniis prouocatum Ancam, ac in altero angulo inter tres nobiles stare iubet, tum scenam iterum suam ascendit, ac considet. Quum paulo post tuba iterum sonuisset, pugiles cum instructoribus in genua procidunt: preceque ad Deum facta, posteaquam instructores eos essent amplexi, ac ad fortiter agendum animassent, vale dicto, ad tentoria redeunt. Tum tertio tuba dat signum, progrediturque Torellius prouocator animose, ac, vt e gressus apparebat, magno animi cum ardore. Contra prodit temperato gradu prouocatus Anca. Cum inuicem appropinquassent, tam ingenti ictu Torellius Ancae caput ferit, vt eum paululum retrocedere cogeret. Sed statim Anca, recepto animo, par refert. Quumque aliquandiu crebris ac ingentibus ictibus se inuicem egregie contudissent, ac iactatis brachiis verbera ingeminassent, bipennibusque ruptis ad luctam fere conuolassent, Caesar fortium iuuenum corpora bello inutilia reddi eiusmodi nugis, vnique concessa victoria, alterum per omnem vitam inglorium cum ignominia viuere nolens, quum vtrumque satis pro honore fecisse iudicaret, coniecta in aream de aurata virgula, pugnam dirimit; conuolantesque statim triginta nobiles, areae custodes, inuitos renitentesque pugiles in eos, vnde in pugnam descenderant, areae angulos reducunt. Quumque de victoria ac honore inter eos orta esset controuersia,

Caesar eam sua authoritate deiremit, vtrumque honori satisfecisse, neutro victore pronunciato, affirmans. Exinde Conestablis in aream descendit, ac deauratam virgulam summa cum reuerentia e terra collectam, capitis sui tegumento impositam, procidens ante Caesarem in genua, dextramque eius exosculans, virgulam quoque deosculatam ei reddit. Iubet Caesar, pugiles inuicem conciliet, inque veterem amicitiam diremisse, quod vterque fortissime ac generosissime rem gessisset. Habere se vtrumque pro forti, honorato, ac nobili viro. Proinde cupere se, ac iubere, dimissa omni inimicitia, animique acerbitate, posthac inter se amice viuant, ac ab omni in caeterum pugna abstineant. Posse enim eos, qui vires experiri, pugnisque honorem quaerere volunt, id contra Mahumetistas, Christiani nominis perpetuos hostes, maiori cum honore, ac certa animae cum salute facere. Conatus est Conestablis omni ratione Caesaris mandatum exequi: sed quum eos nullam admittere rationem, nec Caesari hac in re obedire velle videret, vtrumque eodem momento area exigi iubet, idque per eam, qua intratant portam; magna constituta poena, si posthac armis inter se congressi fuissent. Tentatum est postea non semel a viris magnis, in gratiam redirent, sed frustra. Quam ob pertinaciam iratus Caesar, vtrumque in vincula coniici iubet: mansereque donec datis dextris inuicem amplexi, inimicitiam se deponere testati essent. Sed ex animo id non processisse, simultas ad alterius vsque mortem gesta probe docuit.

CAP. XXII. Disciplinam militarem non solum ad vincendum hostem necessariam esse, sed etiam ad securitatem agrorum et agricolarum spectare.

[note: Cap. 5. priorcent.] ALLEGAVIMVS antea legem ex C. Iustiniani de securitate agricolarum contra vim militum, et aliorum iniuriam hominum, cui alteram quoque eiusdem Imperatoris adiungere placuit; ita enim sanciendo mandat: [note: C. de agric. et censit. lib. 11. Cap. 31.] Nunquam sationibus, vel colligendis frugibus insistentes agricolae ad extraordinaria onera trahantur, quum prouidentiae sit, opportuno tempore his necessitatibus satisfacere, etc. Quocirca ex his verbis lobi: Si terra mea aduersum me clamet, et pariter sulci eius fleant; colligunt interpretes: si pauperes agricolas oppresserimus, qui terram colunt, vt illa nobis fructus, quibus vescamur, proferat, violentiaque et rapinis erga ipsos vsi fuerimus, et substantiam illorum eripuerimus, non solum testes ipsi

erunt, aduersus nos, sed terra ab ipsis culta testimonium aduersus nos proferet: quia illic suum sudorem, qui est tanquam sanguis ipsorum, posuerunt. Ad disciplinam autem militarem et securitatem agricolarum, atque annonam conseruandam, hanc cautionem sanciuit Henricus I. Imperator, Auceps dictus. Is enim, teste Corbeiense et Gemblacense historicis, in bello contra Slauos, ex militibus, qui in villis essent, nonum quemque in oppidis collocauit, cui reliqui agrum colendo victum quaererent; nonus vero tertiam omnium frugum partem conditam asseruaret, suisque sociis intra muros horrea et domicilia exstrueret, sed vice caeterorum ipse, quoties opus esset, militaret, et pro patria periculum susciperet, aliis domi seruantibus. Huius instituti commoda haec erant: primum, vt propter incursiones perpetuas, agris spoliatis, non esset timenda penuria: deinde, vt in vrbibus miles ne deficeret, quae bellis iam pluribus exhaustae habitatoribus [note: Cap. 2. de treuga et pace.] erant. Huc quoque spectat Lateranense Concilium, vbi ita statuit Innocentius, vt presbyteri, monachi, conuersi, peregrini, mercatores, rustici, euntes et redeuntes, atque in agricultura existentes, et animalia, quibus arant, et semina portant ad agrum, congrua securitate laetentur, [note: Libr. 9.] etc. Hanc ob rem Conestagius ita Albanum Ducem Lysibonae mortuum, postquam suas virtutes et dotes recensuisset, laudat: Seuerarum legum militarium, (a quarum rigore salus exercituum et regnorum conseruatio dependet,) asper erat, et inexorabilis executor. Haec autem securitas sarta tecta, vt dicitur, praestari non potest, nisi adsit constans et bene ordinata disciplina militaris: ad quam respexit Alexander Seuerus, in sua oratione ad milites, vbi apud Lampridium ita dicit: Disciplina maiorum Rempublicam tenet, quae si dilabatur, et nomen Romanum, et Imperium amittemus, etc. Quare Euagrius Graecus auctor rectissime et verissime scripsit, prudentia Ducum, et obedientia disciplinaque militum, bona ingentia effici solent. Quod si vnum ab altero destituatur, claudicare vtrunque, et isto praestantissimo iugo dissoluto, omnia euerti atque conturbari. Qualis autem, et quam arcta et prudenter constituta militaris [note: De bello Iudaico lib. 3. cap 3.] Romana vetus disciplina fuerit, Flauius Iosephus, postquam arma tam peditum, quam equitum eorum exacte descripsisset, ita eam recenset: Armorum quidem exercitatione comparant, vt non modo corpora, sed animi quoque militum fortiores sint. Maior autem illis est ex timore diligentia. Nam leges apud eos non desertionis solum, verum etiam minimae negligentiae sunt capitales, ducesque magis, quam ipsae leges terribiles. Namque bonos honorando redimunt, ne in coercendis noxis videantur crudeles. Tanto autem obsequio parent Rectoribus, vt et in pace ornamento sint, et in acie corpus vnum totius conspiciatur exercitus.

Sic eorum copulati sunt ordines, ita circumduci sunt mobiles, et acutis auribus ad praecepta, oculisque ad signa, et ad opera manibus, Vnde facere quidem semper strenui sunt; pati vero tardissimi. Nec est vbi praeliantes, aut multitudinem hostium, aut consilia sensere ducum, aut difficultatem regionum: Sed ne fortunae quidem succubere. Nam et ea certiorem putant esse victoriam. Quorum igitur (pergit Iosephus) actus a consiliis incipiunt, consultaque adeo strenuus exequitur exercitus, quid mirum si Euphrates ab Oriente, et Oceanus ab Occidente, itemque a meridiano tractau Africae fertilissima regio, et a Septentrione Rhenus atque Danubius sunt Imperii limites, quum minorem esse possidentibus possessionem recte quis dixerit? etc. Doctiores sane in sacris literis sunt in ea opinione, hanc exactam et accuratam disciplinam militarem Romanotum [note: In fin. c. 5.] praedictam esse in Isaiae Prophetae concione, hisce verbis: Ecce festinus velociter veniet, (videlicet exercitus Romanus) non est deficiens, neque laborans, non dormitabit, neque dormiet, neque soluetur cingulum renum eius, etc. Ob hanc causam recte miles Romanus ita a Vegetio [note: L. 1. §. miles. demilit. testam.] definitur, quo etiam leges Caesarea respiciunt; nempe eum esse, qui sub Imperii Romani signa iurans in castris habitet, ad arma contra hostes expedienda semper paratum; duritiam pro Imperio perferre, et malum hostile manu militari a Rep. Rom. arcere adsuetum. Praeterea ab Imperatoribus omne id, quod ad conseruandam militarem disciplinam, et ad securitatem sub ditorum spectat, diligenter in multis legibus sancitum est, sicut reliquiae extant in tit. C. 36. cum multis aliis sequentib. Inprimis vero lex Impp. Honorii et Theodosii AA. memorabilis est, vbi [note: L. 5. C. de metatis et epidemiticis, lib. 12.] ita Iohanni PP. rescribunt: Solam sane hospitalitatem sub hac obseruatione concedimus, vt nihil ab hospite, quod vel hominum vel animalium pascuis necessarium creditur, postuletur: omniumque sit acceleratum iter, atque continuum, nec vlli liceat residere, ne diuturnitas commanentium, vlla ex parte praedium vexet. Decem etiam librarum auri mulcta ferietur, quisquis administrator, erogator, apparitorve vllus, militans scilicet, vel iter agens, vllo in loco aliquid ab hoste postulauerit. In tantum enim inhiberi sce leratum morem iubemus, vt ipsis quoque praebentibus impunitum esse non patiamur, si quid contra praeceptum nostrum probati fuerint [note: Serm. 5. in Psalm. 118.] obtulisse. Haec stricta disciplina diligenter a D. Ambrosio obseruata, et ad salutarem doctrinam translata est: Miles, inquit, qui ingreditur iter, viandi ordinem non ipse disponit sibi, nec pro suo arbitrio viam carpit, nec voluptuaria captar compendia, nec recedat a signis: sed itinerarium ab Imperatore accipit, et custodit illud, praescripto incedit ordine, cum armis suis ambulat, rectaque via conficit iter, vt inueniat commeatuum sibi parata

subsidia. Si alio ambulauerit itinere, annonam non accipit, mansionem paratam non inuenit, quia Imperator his iubet haec praeparari omnia, qui sequuntur, nec dextra, nec sinistra a praescripto itinere declinant: Meritoque non deficit, qui Imperatorem sequitur suum. Moderate enim ambulat, quia Imperator non quod sibi vtile, sed quod omnibus possibile, considerat. Ideo et statiuas ordinat, triduo ambulat exercitus, quarto die requiescit: Eliguntur ciuitates, in quibus triduum, quatriduum, et plures interponuntur dies; si aquis abundant, si commerciis frequentantur. Et ita sine labore conficitur iter, donec ad eam vrbem perueniatur, quae quasi Regalis eligitur, in qua fessis exercitibus requies ministretur. Hanc legem (pergit D. Ambrosius,) esse praescriptam Christo ducente, sanctis commeantibus recognoscas velim. Profecti sunt enim et patres nostri de terra AEgypti, per longa spatia terrarum, quorum statiuae omnes mansionesque descriptae sunt, donec Cades, id est, ad sanctorum terram perueniretur, etc. Non solum autem Romani, sed etiam alii Reges et principes viri obseruarunt, quam necessaria res sit disciplina et obedientia militum: e contra quanta dam na et oppressiones subditorum, atque pernicies rerum, vbi ea negligitur et corrupta est, sequantur. Ideoque multae leges et ordinationes, tam veteres, quam recentes, passim extant. Inprimis autem libellus Graecus et Latinus, de moribus et poenis militaribus, Iustiniani Imp. iussu editus est. Et extat sanctio Imperii, in comitiis Spirensibus facta, et anno CIC. CCCCC. LXX. publicata, de disciplina militari equitum et peditum in Germania instituenda et conseruanda. Vtinam ea, quae tam prudenter et vtiliter constituta sunt, seruarentur! Sed et hic licet exclamare cum Horatio:

Corrupta autem disciplina inter milites, praesertim errones et tyrones, quam immensa damna sequantur, optime intellexit et perpendit Ferdinandus Hispaniae et Aragoniae Rex prudentissimus. Is enim longa [note: De reb. gestis Kimenii, libre. 6. in 3. parte histor. Hispanic.] experientia bellorum edoctus, dicere solirus fuit, vt Gomezius scribit: Delectus, qui ex ignotis et vagis hominibus haberentur, perniciem potius, quam vtilitatem in Rempublicam inducere. Nam obscuri illi, et immodesti, atque impuri homines, pessimisque exemplis famosi, quocunque accederent, ex rapto viuere, vicos et agros misere vastare, infimam plebem et rusticos homines affligere, milleque alia scelera patrare. Vnde idem Rex Ferdinandus saepenumero expeditiones aliquas non alia de causa parandas esse aiebat, quam vt furibus, sicariis, ganeonibus, et perditis hominibus iuuentus Hispana expurgaretur, quae malorum consortio inutilis

et vitiosa paulatim reddebatur. Hoc consilio iam olim in Atheniensium Republica Periclem clarissimum Imperatorem vsum esse, ex historiis nouimus, qui singulis annis classem ornare solitus erat, vt ignaua, turbulenta, et seditiosa plebe ciuitatem suam leuaret, ac velut sentinam improborum exhauriret ex naui Reipublicae. Non enim ignorarunt [note: M. Anton. Muret. erat. 14.] prudentissimi viri, bellum in se cum alia plurima, tum illud inprimis habere, quod et male animatis hominibus afferat peccandi facultatem, et plerunque principibus conniuendi necessitatem. Idipsum elegantissimis versibus expressit Hospitalius Cancellarius Galliae. Ita enim incommoda [note: Lib. 5. Epist.] belli depingit:

Illi sane et profani homines, qui tantum in ferocia et armis spem et fiduciam suam ponunt, ignorant, vnde victoria et prosperi progressus in bello veniant. Ideoque audiendus merito esset Hanani Propheta. Ita enim Asam [note: Paralip. cap. 16.] Regem Iudae, qui a Benededad Rege Syriae, contra Baasan Regem Israel aedificantem Ramam accitus erat, increpando alloquitur: Nonne AEthiopes, Libyes, multo plures erant quadrigis, et equitibus, et multitudine nimia, quos cum Domino credidisses, tradidit in manu tua? OCVLI ENIM DOMINI CONTEMPLANTVR VNIVERSAM TERRAM, ET PRAEBENT FORTITVDINEM HIS, QVI IN CORDE PERFECTO CREDVNT IN EVM, etc.

CAPVT XXIII. De Christianorum et Turcarum disciplina militari.

DE re militari et disciplina, multi scripserunt, et monuerunt, viri in bellis periti et prudentes, quum animaduerterent, hoc vnicum de esse Christianis auxilium contra hostes, praesertim Turcas, quibus, politicorum more loquendo, tam praeclaras victorias, tam longe lateque, in Europa Imperium, non ipsorum multitudini et fere in numerabilibus copiis adscribunt, sed multo magis obedientiae, tonstantiae in coeptis, perseuerantiae in praeliis, et obsidionibus, frugalitati, concordiae denique Quae omnia ex disciplina arcta, cui a teneris annis assuefiunt, proficiscuntur. De hac re audiui

saepius in comitiis Imperii Spirensibus, anno CIC. CCCCC. LXX. egregium illum heroem Lazarum Suendium conquerentem, et disserentem, quo pacto huic malo remedium afferri posset. In hoc conuentu, ipso potissimum auctore, constitutio illa salutaris, cuius supra mentionem fecimus, de disciplina militari instituenda conseruandaque, ordinata et publicata est. Extant et alia ipsius consilia hac de re edita, praesertim quomodo, adiuuante Deo, contra ingruentem hostem potentissimum, Turcicum videlicet tyrannum, feliciter bellum geri, et eius irruptionibus resisti posset. Memini autem non semel ipsum audire, magna eloquentia et grauitate, praesentibus militaribus viris, disserentem et edocentem, quibus viribus et artibus reliquiae Hungariae, et Croatici Regni, aliaque confinia, erga hunc hostem vigilantissimum defendi, illeque cohiberi posset, ne vlterius versus Germaniam procederet. Ipsius autem opinio erat, fieri hoc posse potius defendendo, quam bellum inferendo, et recuperandi spe, amissas munitiones: hac videlicet ratione, vt munitiones in confiniis, militibus, armis, annona, et reliquis rebus, ad resistendum et repellendum vim hostilem, necessariis non solum instructae essent, sed etiam spem in subsidiis, quibus, durante longiori obsidione, liberari possent, haberent. Aiebat enim, nullam arcem, vrbem, aliumve locum tam munitum esse, qui potentioribus hostibus diu resistere posset, si praesidiarii omni spe subsidii destituerentur. Etenim fieri non posse, quin animo deficerent, et timidiores ad resistendum efficerentur. Sed haec et alia copiosius docent huius herois militares libelli editi, qui nunc passim in manibus hominum versantur. Et alii quoque de hac re prolixe scripserunt, inter quos primas, [note: De re milit. contra Turc. instituenda.] meo iudicio, tenet Augerius Busbequius. Caeterum bella illa diuturna cum Turcis, quae post mortem Suendii secuta, et hactenus continuata sunt, docuerunt Germanos, si coniunctis animis et viribus constantes sunt, huic tam potenti hosti in praeliis, et oppugnandis expugnandisque munitionibus, nec non in stratagematibus, atque omni re militari, non modo pares, sed etiam superiores esse posse. Quare eis non tam defensiuum, quam offensiuum bellum contra Turcos feliciter gerere licere, sicut post [note: In libre, Turca vincilis.] alios, multis rationibus, docet Achilles Taiduccius, in peculiari capite, bellum offensiuum gerendum esse.

Sed vt coeptam materiam prosequamur, inter alios viros militares neglectum disciplinae militaris deplorauit Georgius Fronsbergius, patrum nostrorum memoria, dux militum veteranus, et fortissimus atque felicissimus, qui Maximiliano I. et Carolo V. Caesaribus, saepenumero vtilem opetam contra eorum hostes praestitit; is dicere solitus fuit: Tria militem abstenere a militia; Vastationem et de populationem hominum innocentissimorum,

a quibus nunquam aliquis fuit laesus: Deinde vitam dissolutam, et impiam militum: postremo ingratitudinem, quod bene meriti plerunque negligantur. Composuit autem ipse cantilenam Germanicam elegantem, in qua queritur, quid sibi ipsi, ob diuturna merita, et seruitia contigerit. Idipsum quoque neglectus videlicet disciplinae militaris, mouit Franciscum Guicciardinum, vt queratur factum esse magna sui aeui militiae iactura, vt milites nullum inter amicos et hostes discrimen ponant; et sic non minus populos prouinciasque vastent, ii, qui vt eas defendant, quam qui vt offendant, stipendia accipiunt. Hoc vitium et defectum nosttatium, non ignorant infensissimi et sagacissimi hostes Turcae, ideoque scommata eorum non obscura sunt, sicut ante ex Auentino, quid [note: Cap. 5. priot. Cent.] Rhodii hac de re ad Fridericum III. Caesarem scripserint, et ex Folieta, de Assano Bassa Turcico retulimus. Huc accedit discordia quoque Christianorum Principum, quae Turcis adeo grata est, vt eam omnibus artibus et conatibus foueant, et neque pecuniae, neque laboribus parcant, ne illorum consilia et arma coniungantur. Omnium enim prudentiorum constans sententia est, si solummodo Germania (vt de reliquis Christianis Regibus et Principibus taceam) concors, et vnita esset? fauente Deo, ei sufficere milites, opes, instrumenta bellica, annonam, et alias res necessarias ad Turcicam potentiam reprimendam, et eos ex Europa deturbandos. Sed hoc potius optandum, quam sperandum est, multis obstaculis, tam salutiferum opus, impedientibus. Turcis hanc dissensionem notissimam et iucundissimam [note: De periculis a Turea Mahometa imminentibus.] esse, ex oratione Bessarionis Niceni abunde patet. Referam, inquit, (quamuis nota sit vulgo) fabellam, qua nuper vsus dicitur Mahometes, quum ex suis quidam dissuadere ei bellum, aduersus Christianos, conaretur. Nam quum ille formidandum esse diceret, ne Christiam bello irritati, tandem in vnum conuenirent, bellumque aduersus eum communi consilio, et ope gererent; At ridens, meminisse, Tyrannus respondit, illius fabulae conuenit; Quum lupi aliquando magnam canum multitudinem aduentare aduersus se forte intellexissent, ingensque propterea terror eos occupasset: vnus ex iis, qui inter eos senior erat, in propinquum montem profectus, cacumen eius, vt canum specularetur aduentum, conscendit. Verum quum eos multos quidem, sed diuersorum colorum esse, conspexisset, laetus, gestiensque ad suos reuersus: Bono, inquit, estote animo. Tanta enim est in hostibus nostris colorum, morum, studiorumque diuersitas vt consentire vna, ac conspirare in aliquem simul omnes non possint: singulos vero, si venerint, absorbere sine difficultate poterimus. Easdem cogitationes habuit Imbraimus, interpres Turcici Imper. qui cum Busbequio Francofurti in electione Maximiliani II. Caesaris, legatus adfuit. Quum

enim illi tres Principes praecipui, Saxo, Bauarus, et Iuliacensis, antecedentes in equis Ferdinandum et Maximilianum Caesares, demonstrarentur, et admoneretur, vnumquemque ex illis propriis opibus, et viribus, esse tam potentem, vt iustum exercitum contra Turcas colligere, et ducere posset, aliosque plures esse similes illis in Germania, quid existimaret fore, si coniunctis viribus Impetatorem Turcicum aggrederentur? Subtisisse illum ferunt, et dixisse, se facile ex numero eorum, quos praesentes videret, colligere posse, et absentium potentiam, adeoque vires Germaniae esse immensas: sed sibi videri Germanorum animos, consilia, et actiones, similes esse belluae multorum capitum, et plurium caudarum, qui agitata sepem transire conaretur; Vnde cum capita diuersa, diuersa foramina transeundi quaererent, necessarium fore, vt simul et corpus, et caudae immotae manerent, et ne progrederentur vlterius, impedirentur: Imperatorem vero suum, se comparare belluae vnicipiti, que plures caudas haberet, ita vt si caputaditu patefacto, per vnicum transitum penetraret, necessario et corpus et caudae vna, absque omni impedimento cogerentur sequi. Per hanc similitudinem sane non insulsam, nihil aliud innuere voluit, quam dissensionem animorum, et distractionem virium Christianorum; e contra concordiam et potentiam vnitam Turcarum. Idipsum Romanis victotiam contra Britannos peperit; Ita. n. Tacitus [note: In vita Iulsi Agricola.] de Britannis scribit: Olim Regibus parebant; nunc per Principes factionis studiis trahuntur; NEC ALIVD ADVERVS VALIDISSIMAS GENTES PRO NOBIS VTILIVS, QVAM QVOD IN COMMVNE NON CONSVLVNT. RARVS DVABVS TRIBVSQ. CIVITATIBVS AD PROPVLSANDVM COMMVNE PERICVLVM CONVENTVS: ITA DVM SINGVLI PVGNANT, VNI VERSI VINCVNTVR. Cum quib. extremis verbis epiphonematicis plane congruit, quod de Graecis pronunciat Iustinus historicus: Graeciae ciuitates dum imperare singulae [note: Lib. 8. De reb. Tur. lib. 2. Lib. 5.] cupiunt, imperium omnes perdiderunt. Obseruauit eadem de Germanis ante centum et plures annos, Laonicus Chalcocondilas; Germanos, inquit, si concordiae studiosi essent, et sub vno degerent Principe, plane esse inuictos, mortaliumque fortissimos. Sumptum est hoc, vt puto, ex Herodoto, qui de Thracibus eadem scribit, et addit, sed quia id arduum illis est, et nulla ratione contingere potest, imbecilles sunt. Turcae sane semetipsos nominare consuenerunt Islamos, hoc est, vnanimes, et inter se pacificos, Deumque precari non cessant, vt inter se discordes perpetuo Gauros (ita enim Christianos, veluti gentiles aut paganos nominare solent) esse velit. [note: In Onomastico.] Notat autem Leonclauius noster, Osinanos milites et aulicos moleste ferre, cum eos quis Turcos (quod nomen est a pascuis deductum, et significatid quod Graecum [gap: Greek word(s)] ) ceu rusticos appellat. Ideoque in ipsorum Cornoediis semper introduci Turcum aut Turcman, veluti rusticum perinde

[note: In Pandect. Turci. c 241.] ac Italae Comoediae Zano suo non carent. Idem Leonclauius de Turcis ita dicit: Quam animose suas in speciem instituunt, et ordiuntur expeditiones: tam leui momento territi, rebus ex animi voto non succedentib. honoris omni respectu postposito, ceu timidae diffugiunt damae. Quare nihil eos magis rerret, quam concordia et constantia. Caeterum Turcas in sernanda disciplina militari (licet ea laxior esse coeperit, quam superiorib. annis fuit) reliquis nationib. excellere, non obscurum, imo notissimum, cum nostro magno damno et malo est. Ita. n. ex Renato Lusignaio refert Hippolytus [note: Lib. 1. c. 5. cap. 16.] de Collib. vir praestantiss. in suo Principe: Turcae, inquit, hoc tempore in seruando ordine disciplinaque militari, cunctas nationes antecellere dicuntur. Tanta. n. seueritate et iustitia eam exercent, vt veteres quoque Greacos, Romanosque superare putentur. Nulla vnquam pugna inter eos exauditur. Nam vel minimum delictum capite vindicatur. Prompte obediunt imperantib. ita vt nullum, quamuis manifestum, vitae discrimen subtersugiant: sine tumultu et clamore in castris versantui; et quamuis semper ibi maxi ma sit frequentia, silentium perpetuum, et stupendum obseruant. Manus minima significatione et nutib. reguntur, profunda tranant flumina; abruptos superant montes, vigiliae inediae que tolerantissimi, nec vnam quidem mulierem in castris habent, in expeditione nemini infensi: ideo agricolae ad eorum aspectum ne quaquam pauent, tantum abest, vt operas, aut domos deserant, quum nullam damnum, nullam vim reformident. Recensuimus praeterea antea ex [note: Cap. 5. prior. Cent.] Bartholomaeo Georgeuicio exemplum, quam seuere quidam, contra disciplinam militarem delinquens, punitus sit; qui et illud paulo post addit: Si quis, inquit, furatur aut violenter rapit, suspenditur: vt contigit Ienizaro cuidam, [note: De Turcar. moribus.] qui mulierculae cuiusdam, portantis in forum lac venale, ebiberat, non soluendo precium, quum accusatus coram iudice negaret factum, pedib. sursum suspensus, chordaque per medium ligatus, lac statim euomuit, atque illico iudicio strangulatus. Hoc me praesente (pergit ille) in Damasco contigit, cum ex Armenia Hierosolymam proficiscerer. Plura studiosus lector reperiet de [note: Epist. 3.] hac re apud Busbequium, vbi formam castrorum Turcicorum, et disciplinam militarem eorum eleganter describit. Quemadmodum. a. experientia, maximo cum damno Christicolarum testatur, hanc seueram disciplinam apud Turcas, multis veluti fulcris et columnis hactenus stabilitam et corroborntam fuisse, quarum viginti duae a Leonclauio nostro recensentur; ita ibi non minus [note: Inprooemio historiae Musulmana.] viginti septem causae, et vitia enarrantur, quae in florente quidem et hactenus vegeto, sed paulatim ad suam progrediente metam, periodumque Turcici regni corpore, cum morbi inualescunt, si non interitum, saltem mutationem aliquam insignem, ei portendentia; inter quae etiam sunt factiones, inter Veziros, et contemptus, odium, et execrationes Sultani Muratis, trepidi,

ignaui, expertis iudicii, stupidi, et epileptici. De quo in sequenti capite, ne prolixitas taedium afferat plura, etc.

CAPVT XXIV. De Genizaris, qui sunt Turcis praetoriani milites.

ET si diuersa sunt apud Turcos genera militum, vtpote Thimarci, Genizari, Assapii, et Accangi, tamen hoc capite potissimum de Genizaris, [note: Lib. 9. AEnead. c. 10.] tanquam praecipuis, agendum puto. De reliquis Sabellicus plura tradit. De Genizarotum vero nomine, et ordine, primo instituto, historici variant. Quidam enim a Ianua, quam Turci aulam dicunt, etymon sumunt, et a Murate II. institutam hanc militiam, et veluti cohorrem praetoriam esse. Verum annales Turcici, opera Leonclauii nostri editi, originem ipsorum rectius indicant, nempe a Murate I. profectam esse, cum Adrianopolim occupasset, quo tempore quinta pars praedae etiam Turcicis Imperatoribus initium suum coepit habere. Ita tunc mos, veluti ex mandato diuino, inoleuit, vt ex omni mancipiorum numero, liberalioris formae pueri, pro Sultano delecti, retinerentur; quae quidem in hunc modum exacta, tenerioris aeratis mancipia, deinde ad Imperatoris portam deducta, Murati offerebantur. Is vero pueros in Anatoliam transportatos; inter Turcos distribui iubebat, vt apud eos disciplinae, pariter ac laboribus adsuescerent, et Turcice discerent. Exactis autem duobus apud illos, vel tribus annis, iam ad labores adsuefacti, linguaeque Turcicae periti, ad portam reducebantur, Genizarorum ordinibus asscribendi. Genizari vero, Sultani Turcorum sclopetarii sunt, et inde ab illis vsque temporibus nomen hoc [note: In Pand. histori Turc. c. 35.] Genizatorum adepti retinent. Haec sententia de origine eorum Leonclauio nostro ita placuit, vt affirmet, nusquam se reperisse Genizarorum originem verius descriptam, ideoque existimat Ianizerorum, vel Genizarorum non a Porta, quae Turcis Capi est, vnde Capsilarum nomen dici, sed Genizaros dici Turcis veluri nouos homines, seu milites nouos, vel Latina voce tyrones. [note: Decad. 3. l. 9.] Huic opinioni adstipulatur Sabellicus: Turcorum Principum inquit mos est, ex omni capriuorum numero, quintam sibi partem vendicare: pueros fere a decimo anno, ad sextum decimum legunt: si captiui desunt, e prouinciis Christiano nomini ademptis, vel parentib. inuitis per inquisitores capiuntur. Eos a pio cultu auersos, Maomethana superstitione imbuunt; imbutos praescriptoribus militari disciplina instruendos, tradunt; vbi vero

adulti sunt, cum Principe militant, eosque Ianizaros vocant. Qui ingenio et indole praestant; ad dignitatem promouentur: Ex his Subassas, Flambularios, prouinciarum, vrbium, et arcium praefectos, legunt: caetera turba partim ad oppidorum praesidia, partim ante ianuam Principis excubant: illius latus, si quando domo egreditur, ferro stipant. Ex his lectissima illa et quasi praetoriana cohorte in bello vtuntur Reges, etc. Hi milites praetoriani, [note: In itinere Constantinop.] ita describuntur ab Augerio Busbequio: Budae primum mihi visi sunt Gianizari (sic Turcae praerorianum peditem vocant.) Eorum quum plenissimus est numerus, Rex Turcarum habet XII. millia: per omnes fere eius Imperii fines, vel praesidio, munitionibus, aduersus hostem, vel turelae Christianis, Iudaeisque, aduersus iniunas multitudinis, futuri, sparguntur. Neque vllus est paulo frequentior pagus, municipium, oppidumve, in quo non sunt aliquot Gianizari, qui Christianos, et Iudaeos, reliquosque opis indigos, ab improborum petulantia, defendant. Budae in arce perpetuum Gianizerorum praesidium est: Vestitu vtuntur, ad talos demisso, capitis tegumen habent ex penulae manica (nam inde, vt ipsi memorant, duxit originem) cuius parti caput insertum sit, pars tetro propendens, ceruicem verberet: a fronte surgit oblongus argenteus conus deauratus, gemmisque eliburatus, sed vulgaribus. Perpulchre sane et exacte describitur habitus a Basbequio Genizarorum, ex quibus vidi aliquot ita ornatos, in legatione illa Turcica ad Ferdinandum et Maximilianum Caesares, quum [note: De re militcontra Tur. instit.] Francofurtum proficiscerentur, de qua legatione paulo ante dixi. Seminatia autem Gan zerorum idem Busbequius ita, eleganter et exactius quam alii, describit: Mittit quotannis Turcarum Princeps certos homines, in diuersas prouincias, qui de pueris e Christianis hominibus natis, tertium aut quartum quemque poscant. Horum gregibus Constantinopolim perductis, qui liberaliore sunt aspectu, aut ingenii maiorem indolem prae se ferunt, ipsius Principis, aut Bassarum, aut aliorum Satraparum domesticis vsibus applicantur. Reliqui perducuntur in locum, in quem magna omnis generis hominum multitudo, praesertim rusticanorum, confluxit. Hi de istis pueris, ab eo, qui ei negotio praeest, quos visum est deposcunt. Ille accepto nummo aureo, puerum petenti tradit, item annis, signisque, quibus per omnem aetatem dignosci possit, in publicas tabulas relatis. Sic illi liberum est, seu rusticus sit, siue vrbanus, puerum trans mare in Asiam, seu quocunque terrarum velit, vbi domicilium habeat, abducere: vbi assidue, labore atque opere eum vt mancipium exerceat. Puero cibaria praebentur, panis et aqua, et interdum loco obsonii, pultis aliquid, aut fructuum, aut herbarum: Vestitus sappeditatur, quo se aduersus coeli iniuriam tueti vtcunque possit. Ad haec disciplina et religione Mahumetana instituitur.

Ita deliciarum nescius, procul a propin quorum blanditiis, in virum robustum, et cuiuis labori ferendo parem, adolescit. Hic cum est opus, ab illo fiduciario hero, reposcitur, et ad rem militarem deducitur: atque ex eo veluti seminario, diminutis Gianizerorum legionibus, supplementum subrogatur. Ad Gianizeros rescriptus, primo meret menstruo stipendio paulo plus minus, vnius ducati, cum dimidio. Id enim militi nouitio, et rudi satis esse censent. Sed tamen ne quid victus necessitati desit, cum ea decuria, in cuius contubernium assumptus est, gratis cibum capit; ea conditione, vt in culina, reliquoque ministerio, toti ei decuriae seruiat. Sed eum rursus, qui est eius decuriae armorum peritissimus, praeceptis militaribus etudit, quotidianaque exercitatione, arma scienter tractare docet. Et ea quae ibi sequuntur, ad quae tanquam lectu digna lectorem remitto, ne videar in describendis rebus exaliis, prolixior praeter decorum fuisse. Excusatus autem eto, si nonnulla huc pertinentia, quae paulo post idem Busbequius scribit, adscripsero. Saepenumero, inquit, sum admiratus vim disciplinae, atque institutionis Turcicae, quum videtem homines, apud nos contemtos, et abiectos, paucis annis tantum profecisse apud istos, no modo vt gregarii militis nomen egregie sustinerent,. verum etiam omnium Turcorum iudicio, digni haberentur, quorum disciplina alii militiae rudimentis imbuerentur. Nam qui inter eos armorum opinione tantopere excellerent, nescio quos Parthos, Bactrianos, aut Maslagetas cogitatione mihi fingebam. Sed audiebam hunc esse Hungarum, illum Croatam, tertium Germanum. Mirabar equidem: veruntamen hanc tantam praestantiam, ex. vsu armorum, quae apud nos tractassent, quod nobili loco nati, quod liberaliter instituti, quod militassent, proficisci suspicabar. Pergebam quaetere, num scirent, quem illi apud nos locum tenuissent, quodque genus vitae secuti fuissent. Illi cum aliquantisper cogitassent, in memoriam venire sibi aiebant, hunc solitum dicere, se nesio cuius coqui fuisse puerum; alterum se vitae monasticae initiatum: illum vero cauponi promendo vino locasse operas, eosque belli, vel induciarum tempore interceptos, atque in reliqua praeda Constantinopolim perductos, in istius vel illius Bassae familiam peruenisse, qui domi habuissent viros insignes, magistros atmorum, magno iudicio scientiaque rei bellicae praeditos. Sub quibus breui tempore tantum profecissent, etc. Quum igitur tantum illi, qui animo, et corpore praestant, promoueantur, mirum non est, quod huiusmodi iuuentutem, imperii sui fundamentum, Genizaros, non immerito Turcarum Princeps filios suos vocet. Verum enimuero, licet illi praetoriani milites, ab initio in acri disciplina, et metu, veluti mancipia educentur, et contineantur, tamen non ita pridem, nonnulla enormia argumenta contumaciae, et rebellionis

ediderunt, ita vt proprium Imperatorem aliquoties ad inhonestas [note: Epist. 3.] conditiones redegerint. Idipsum confirmatidem Busbequlus. quum ex numero Gianizerorum, suos laesissent, et nonnullis aureis vexatio redempta esset, Rustanem Bassam illi curasse nunciari, vt causam omnem contentionis, cum illis pessimis homimbus praecideret, an ignoraret bellum esse, quo ipsi regnarent, sic vt ne Sulimannus quidem, eorum potens esset, et sibi ab eis male metueret? etc Facile itaque fieri porerit, sicut olim apud Romanos quoque accidit, vt facta rebellione, imperium Turcicum turbent, et ad alios, quos ipsi per factionem elegerint, transferant. Et hac ratione id, quod ad custodiam Regni inuentum est, ad ruinam eius tendat. Id sane post alios, ante multos annos Claudius Seisellius praedixit, [note: De repub Gallica li. z.] Turcico nimirum Imperio, ruinam ex eo instituto imminere, quod Tutcici Imperatores, tanquam firmissimum fulcrum imperii excogitarunt, et hactenus seliciter experti sunt. Crudele est, inquit, institutum militum, quos vulgo Ianizros appellant, et immane; atque futurum aliquando perniciosum, atque exitiale Turcico Imperio. Ianizari enim milites perraesi tandem dominatum illum tyrannicum, et inhumanum, excitata rebellione, summam inter se Imperii partientur. Idque eo magis, quod nullas habent possessiones, et stipendiis tantum vitam tolerant. Idipsum [note: In supples. Annal. Tur cicor.] quoque Leonclauius noster obseruauit, vbi recenset, quomodo Genizari, Ramandana Tripolitanum Bassam, coeco perciti furere, nulla nec ipsius viri dignitatis, nec Sulrani sui ratione habita, qui huic eum prouinciae praefecisset, obtruncatint. Neque, inquit, Murates hactenus, hanc Bassae sui caedem, pro auctoritate Imperii castigare potuit. Quod nemini mirum videri debet: Quippe non amplius illa nun capud Turcos obedientia, nondisciplina militaris est, quae fuit olim apud seculum prius. Et addit aliud contumaciae insignis exemplum, quo pacto ante plusculos annos iidem Genizari Achmetem Bassam, Beglerbegum Cypri, Famagustae, cum suis trucidarint. Quod quurm Sultanus Murates aegre ferret. et alium Beglerbegum in occisi locum, cum decem triremibus misisset, vt subdolo rebelles Genizaros in ordinem redigeret, et puniret; Is quoque astu ab eis circumuentus, et vniuer si eius milites, ipsis etiam triremibus in potestatem redacti, trucidati sunt. Quare ita ibi suam narrationem concludit: Murates licet aegerrime ferret, alterum hoc Genizarorum in Cypro facinus, quo grauissime laedi suam, et prorsus imminui maiestarem videbat; tamen quod infeliciter hactenus gesti belli Persici causa, condonandum his aliquid censeret, ne nouas et intestinas praeterea turbas excitaret: iris animi dissimulatis, nihilamplius in eos rentauit. Caeterum de Ianizaris, eorum nomine, moribus, stipendiis, et aliis rebus pluta inueniet,

lector studiosus haec cognoscendi, in libro Lazari Soranzi cap. 20. qui nuper Iralice et Latinein lucem prodiit, cui auctor titulum fecit, Ottomanus, etc.

CAP. XXV. Demiseria extrema, dedititiorum Christianorum, in captiuitate Turcica, et Chiensium calamitosissimo statu

DE miseria captiuorum et mancipiorum, quae in bello, vel excursionibus, in Turcos hostes crudehssimos incidunt, nunc sermonem instituere non constitui. Exrant enim passim libelli, et picturae, quae abunde eam demonstrant. Inprimis vero Georgeuicius, tanquam testis [gap: Greek word(s)] , quid in sua diuturna captiuitate sustinuerit, et viderit, pathetice depinxit, et descripsit. Sed de dedititiis, vt potissimum dissererem, materiam mihi praebuere nonnullorum sermones, qui censent, multo mitius agi, cum illis, qui sponte Turcorum fidei se permittunt, quam cum eis, qui in bello capiuntur. Etsi autem non inficior, saepe numero Turcos captata occasione, pretio et pollicitis nonnullis persuasisse, vt ex munitioribus locis secedant, et sub Imperio ipsorum retentis bonis et libertate pacifice viuant: tamen quam fluxa eorum fides sit, exempla crudelitatis eorum multa extant, quae ostendunt: quum praesertim ex legibus Mahometanis, ipsis im pune sit, datam fidem frangere, quando commodum vel emolumentum, aliave occasio propagandi suam religionem et imperium appareat. Sibi ipsis igitur blandiantur, quamdiu velinti illi, qui fidei Turcicae fidunt, et se ruiturem liberrati praeponunt. Ego certe, absque distinctione, cum Busbequio sentio, si Turcarum arma praeualuerint, nobis vel dedititiis, siue debellatis, et victis nihil reliquum futurum: certe non pudor, non honestas, non dignitas, non libertas, non religio. Nullam vnquam gentem non vilius periclitatam esse. Extremum, inquit. mihi crede, malorum, vinci a Turca: nihil erit, quod illo victore (quod vtinam ne tam sit in propinquo) rapi, agi ferri, dissipari, incendi, conculcari, et profanari non videamus. Vt autem hac res manifestius appareat, sumamus calamicosissimum exemplum recens, quod instar multorum erit, a Chiensibus. Haec enim Insula diu pacem cum Turcis, soluto annuo tributo, metu, ne tam potens, et vicinus hostis offenderetur, constanter coluit: verum quum ob fertilitatem Insulae, et pulcherrimas foeminas, ob quas semper ea celebris fuit, Turcis aliud placeret, non attentis pactis, et fide data, falsis praetextis causis, eam subiugarunt.

[note: In supplem. Annal. Turcicor.] Audiamus autem hac in re Leonclauium nostrum, totam Tragoediam diligenter enarrantem. Eodem anno (is fuit CIC. CCCCC. LXV.) inquit, vere ineunte, Pialis Bassa prius, quam Constantin opolim, rebus ad Melitem infeliciter gestis, cum classe rediret: ne nihil hac egisse videretur, Chium AEgaei maris insulam a Christianis partim Italis, partim Graecis inhabitatam, sub iugum mittere statuit. Ea Genuensium in potestate iam vltra duo secula fuerat, inde vsque a Graecorum Imperatorum temporibus libera. Sed crescente tandem potentia Turcica, ne prorsus in seruitutem redigerentur, sponte sua tributum obtulerant. Eius tributi nomine quotannis 10000. nummum aureorum, quos Ducatos vocant, soluebantur, ac praeterea distribuebantur in Bassas Vczires, ad duo millia. Causae propter quas eam Pialis, abolita libertare pristina, subiugandam ducebat, hae praetexebantur: Prima, quod exploratis Turcorum consiliis, anno superiore, Melitensibus nunciassent, quae in eos Turci molitentur. Deinde, quod biennii tributum Sultano Solimani deberent. Id auaritia legati, Costantinopoli res ipsorum apud Portam gerentis. acciderat: qui etiam donanda Mechemeti Bassae Veziti, et aliis munera, suos in vsus verterat. Praeterea conferebatur in eos culpa recepiorum Christianorum mancipiorum, quae quotidie Constantinopoli ad ipsos profugerent, eque Chio domum ad suos remitterentur. Et paulo ante ferebatur. Mechemetis Bassae Vezitis nobile quoddam mancipium eo se contulisse, cuius ipse vel restitutionem vel pretium ab eis poscebat. Has igitur ob causas Pialis eos castigaturus, ad insulam vniuersa cum classe. feriis Paschalibus, quas Christianerum more Chienses tum celebrabant, adpellit; confe stimque iubet ad se praetoriam in triremem venire paefectum insulae, cum duodecim viris Rempublicam administrantibus. Interea dum hi ab ipso in praetoria detinentur, Palatium ciuitaris, in quo senarus haberi solebat, in potestatem a Turcis cum arceredigitur, magistratus eis Turcicus datur, templa Christiana solo aequantur. Vnicum Sancti Dominici relictum ritibus Turcotum initiatur, vt Messitae loco Turcis esset. ipsius praefecti, ac duodecim vitum familiae, cum aliis primariis Constantinopolim mittuntur, et hincinde in varias regiones deportantur, etc. Qualis autem facies huius miserae insulae paulo post, et quomodo incolae a Turcis tractati fuerint, [note: Dereb Constantinop. et Chii cum eo actis.] Iacobus Paleologus, olim primas in illa, quid ipse viderit, et sibi contigerit, in sua epistola, anno CIC. CCCCC. XCIV. edita, prolixe describit, ex quibus nonnulla adscribenda duxi esse operae pretium. Chium, inquit, veni, commoda est vniuersa ciuitas, quae non ciuitas amplius est, aut Chius, vbi ego maximus olim fueram: sed latibulum furum, et duobus rusticis a Pialio Bassa commendata, et si defuisset mandatum regium,

quod ego nabui Constantinopoli a Mehemto primatio Bassa, in optima forma, periclitatus fuissem. Nam quorquor Domini, ciuitanis et insulae, quum olim floreret, qui eo venerunt, suas quisque ob causas, post captam et desolatam ciuitatem, ab iilis rusticis, praefectis loco, periclitati sunt, et iniuria affecti, qui maiore, qui minore: foeminae etiam nobilissimae priuatae bonis, et multaelibertate, aliis vetitus discessus, ex inculta et dissipata vrbe. Arcem Turci tenent: palatia ampla olim habitacula principum et dominorum diruta et inhabitata, quod nullus sit, qui inhabitet. Vidi circuitum moenium, habitant Turci vigiles; portam vnam arcis, Aga Ianizerorum: alteram, Aga Asaporum seruant. Tecta palatiorum nudata, palatia ipsa facta praeda militum. Ita cum nullus sit qui habitet. aut emere velit. et perpluunt, et ruunt, et deformaritarcem. Pialius Bassa, qui cepit vrbem et arcem, triginta duo viridaria, et duodecim magna palatia adscripsit sibi, et alia alii: Octauus iam agitur annus, et in tam paruo tempore magna facta est vrbis desolatio: nullus nobilis ibi, nulla ingenua foemina, nisi quas aetas, aut grauis, aut recentis natiuitatis fugere ex tot malis prohibuit. Remanserunt aliquot monstra nobilitatis, qui olim fex et lutum erant. Multi Chii facti Turci, nonnullae foeminae. Exactiones autem crebrae, vt qui fugere velit seruitutem, fiat Turcus oportet. Nam omnes Turci, vbique gentium liberi sunt ab omni onere. Templa intra arcem Turcus habet, praeter arulam quandam, in qua sunt Dominicani. Extra vrbem Graeci sunt omnes. Vidi palatium erectum ex lapide quadrato, multisimpensis, non habuisse qui emere vellet 300. taleris. In arce inueni matrem, vegeto adhuc corpore, sed callosis plantis, quod moibo grauata, lectum desetere non potuisset: somnium se videre me conspecto putabat. Ita in arce habitabat, ex celeberrimo loco, vbi ego eam reliqueram, in quendam alium desertum a Turcis retracta. Nam vexatur cordis tremore, cum Turcos videt. Et paulo post (quum recensuisset, in quibus periculis a Graecis monachis et Romanis fuerit constitutus, diligenter autem propter saluam conductum a Turcis, ab eorum insidiis defemsus, et quale colloquium inter eos. conantes ei petsuadere immensis promissis additis, vt musulmanizaret, babitum sit) pergit: Chii, quum Turci lustrare vellent templum sancti Dominici, in quo pater meus fuerat sepulrus, omnia ossa et cineres eorum, qui in templo sepulti erant, collecta disperserunt in mare, omnemque memoriam monumentorum expunxerunt. Salutata autem matre valetudinaria, illique rebus necessariis prospectis, ac monumento Graecis literis parentibus crecto, post reditum suum Constantinopolim, ita vlterius pergit recensere, quid ibi viderit. Quum ibi innotuisser, menotum omnibus, adesse, visitauerunt me boni viri, et domini,

et dominae Chienses, quondam florentibus rebus, tum summam redactae in paupertatem, et libertate priuatae. Nam illis non permittebatur inde discedere, et in Italiam, aut Galliam, aut Siciliam nauigare. Erant autem cum liberis et familiis in luctu et moerore perpetuo. Hortatus sum, vna cum eis lugens patriae excidium, omnes ad patientiam, miserorum portum. Deplorabant autem illi, non bonorum direptionem, et captiuitatem, cum egestate grauissima, quam patiebantur: sed FILIOS PARVOS RAPTOS, ET SERVITIO REGIO ADDICTOS, PER VIM CIRCVMCISOS, ET FACTOS TVRCOS, ET ONVS FILIARVM NVBILIVM, QVOD SECVM TRAHEBANT, ET VIDVITATEM, QVAE OB MORTEM (de foeminis loquor) MARITORVM ILLIS CONTIGERAT. Quid his in malis facetem? Addebant illud, quod illi, qui patricii et optimates Chii, cum Chius esset, reuersi Chium, ab illis, qui Chio praepositi fuerant, rusticis, et vilibus blateronibus, fuissent male tractati, rogabantque me, narrarem, an nihi prospere cessisset. Quare animaduerti, consuetudinem fuisse, non adeo sine exemplo, illam, quam vrbs capta receperat. Nam similia quaedam, narrat Hieremias Propheta, accidisse Hierosolymae captae a Babyloniis. Haec ex Paleologi epistola allegata, nostrae materiae in hoc capite tractandae, conuenientia, excerpere volui: reliqua vero, lectu dignissima, in alium commodiorem locum differam. In hac narratione oculati testis, ii, qui clementiam et mitem animum Turcorum erga dedititios Christianos defendunt, et sibi, nescio, quam tolerabilem conditionem apud illos persuadent, veluti in speculo se intueri, et diligentius considerare deberent, quam ingentes calamitates et afflictiones miseri Christiani sustinent, qui amissa libertate, et bonis, arbitrio tam crudelissimorum tyrannorum viuere coguntur. Quae tamen omnii non tam grauiter parentibus accidunt, quam videre liberos distrahi, vendi, rapi ad impiam religionem Mahumetanam, futuros persecutores et hostes infestissimos suorum: denique filias nubiles desolatas et innuptas, atque libidini Turcorum expositas in conspectu habere. O miseria omnium miseriarum in hoc mundo misetrima, et non satis deploranda! Si enim talem crudelitatem et saeuitiam Turci in suos tributarios et veteres amicos exercent, quid staruturi et facturi essent in eos, cum quibus continua fere bella gessere, et quos diu hostes infestissimos habuere, atque voluntatia deditione sub iugum redegere. [note: In Theatre vol. 17. lib. 10.] Miseriam autem Chistianorum sub Turcis, vt hoc caput tandem concludam, ita accurate et succincte congessit Theodorus Zuingerus, quum multa exempla crudelitatis recensuisset. SED QVID vetera cum moerore reuoluimus, quum nostra aetate TVRCARVM

rabies animos vere Christianorum, hoc est, eorum, qui propter scelera sua hocce flagellum Christiano orbi diuinitus immissum norunt, ad stuporem redigere possit? Quantum illi Christiani sanguinis tam inde a Constantinopoli capta hauserint, quot cladibus occidentem in se coniuratum in Mysia et Pannonia affecerint, notius est, quam vt multis verbis declarari debeat. Sed quid de cladibus loquor? Quum occumbere felicissimum sit, superstitem illorum tyrannidi miserrimum: Quoscunque hostilis ensis extra aciem non hausit (haurit autem vel aetate tantum, vel valetudine confectos, ex quibus se nullum quaestum amplius facere posse sperant) eos teterrima manet seruitus. Infantes vtriusque sexus a complexu parentum auulsi, libidini et auaritiae victorum in seruituri, in certam corporis turpitudinem animaeque interitum abripiuntur: mares sacris initiati Mahumeticis, honoribus et praemiis inuitati, iam inde a teneris contra Christianos, a quibus ipsi per [gap: Greek word(s)] potius, quam per [gap: Greek word(s)] defecerunt, militare coguntur. Adulti, nisi Christum abnegare volunt, a crudelibus dominis man cipiorum instar exercentur. vexantur, cruciantur: fugitiui horrendis suppliciis afficiuntur. Eos vero, qui baptismo renunciarint, honoribus et opibus affluentes, reliquis veluti escam obiiciunt, vt qui per crucem a crucis confessione ab duci non potuere, voluptatis ille cebris a pietate deficiant. Eaque propter si quos monachos vel sacerdores in suam pertrahere sectam possunt, triumphum modo non canunt, quod illorum exemplo et auctoritate multos alios simplices, et in religione vera parum eruditos, se ad Mahometi furorem traducturi sperent. Promittit quidem impius Turcorum tyrannus religionis libertatem iis, qui iugo illius colla subdunt, sed fidem seruat, dum ob rem. Nam qui ex Alcorano didicit, Christianorum persecutione Mahometicam paradisum comparari posse et debere, nunquam Christiano parsurus est, nisi quatenus simulata dementia reliquos ad suum imperium perferendum pellici posse confidit. Corporum factus dominus, facile postea vel vi, vel fraude etiam animis Mahometem suum imponet. Nos interea securi daemonem et ceruicibus et animabus nostris imminentem negligimus: et quia nomini Turcorum iam assueuimus, arma politiae mag sequam Ecclesiae nomine horremus, quodque grauius est, eo impietatis saepe delabimur, vt sub Turco Christiani nominis haereditario hoste viuere, et cum illo sentite tolerabilius esse iudicemus, quam cum Christanis iis, quos nostrarum. opinionum vel censores iniquos, vel persecutores crudeles experimur.

CAP. XXVI. De lachrymis veluti auctarii loco plura. Et de risu nonnulla.

[note: Cap. 29. prior. cent.] RECENSVIMVS antea, additis rationibus et historiis, varias esse causas lachrymarum; easque erumpere hominibus multo citius in laetis et mediocriter moestis rebus, quam in subitis et ingentibus moetoribus, idque probat Tragicum exemplum Emanuelis Sosae vel Sepuluedae naufragi, [note: Cap. 57.] sicut plenior historia infra inserta est. Quum enim ipse, coniunx, liberi, et reliqui ex eius comitatu, spoliati a Barbaris AEthiopibus, nudi atque destituti omnibus rebus necessariis, in sterili arena relicti essent, praeterea cogeretur pater in sabulo sepelire coniugem et liberos, fame et moerore confectos, nullas in his maximis calamitatibus lachrymas, stupore nimio correptus, emisisse scribitur. Idem accidit olim stupore quodam Marcio Coriolano, quum in exilium, relicta matre et coniuge cum liberis solus [note: Roman. antiquit. lib. 1.] iret. Ita enim Halycarnassaeus introducit eius matrem, de filio loquentem: Quum aliquantulum a nobis semotus sine lachrymis, instar lapidis, et immotis oculis stetisset, etc. Quum tamen is, matre et coniuge cum liberis, aliisque Romanis matronis, in castris pro patriae liberatione deprecantibus, lachrymas continere nequiuerit. Sed has pietas expressit; illas vindictae cupiditas, et subita ipsius status mutatio, repressit. Ex laetitia quoque subita lachrymas fluere rarum non est. Exemplum habemus in Rege Philadelpho AEgypti, quum septuaginta interpretes Legem diuinam afferrent, de illo ita scribit Flauius Iosephus: Vt vero senes illi venerunt, cum [note: Antiquit. Iudaeor. lib. 12. c. 2.] munetibus a Pontifice missis, et cum membranis, quae legem aureis literis inscriptam continebant, primum de libris eos rogauit. Vt vero ex inuolucris depromtos, obtulerunt, multum diuque moratus, membranae subtilitatem et commissuras, quae ita latebant, vt visu discerni non possent; gratias se illis habere dixit, qui venerint, et maiores etiam ei, qui miserit, sed longe maximas. Deo, cuius Leges attulerint: Quumque seniores, eorumque comites, vno ore omnia fausta Regi acclamassent, prae nimia laetitia lachrymas non contiuuit, quae quidem moetoris insignia etiam magnum gaudium consequi natura voluit, iussitque libros accipere, quorum hoc officium erat, etc. Huc referri potest, quod de Thucydide scribunt historici. Quum enim puer adhuc, is Herodotum in Olympiis historias suas recitantem audiuisset, ferunt eum diuinitus quasi commotum lachrymas profudisse. Quod quum Herodotus animaduertisset, gratulatum fuisse patri ipsius Oloro felicitatem, hortatumque, vt erudiendum curaret filium diligenter. Memorabile quoque est exemplum apud Heliodorum, quum

[note: Lib. 10. in AEthiop.] Persinae Reginae, ex insperato filia Chariclea ex certis notis innotesceret, eamque amplexam lachrymaret, atque propter gaudii magnitudinem, quam reprimere non poterat, mugitus cuiusdam similem eiulatum ederet. Etenim excellentia gaudii, dicit ibi etiam luctum interdum gignere solet, parumque aberat, quin vna cum Chaticlea collaberetur. Rationem autem lachrymarum antea quoque recensuimus, et Seneca praeterea talem [note: Epist. 99.] in laetis et tristibus addit: Lachrymas naturalis necessitas exprimit, et spiritus ictu impullus, quemadmodum totum corpus quatit, ita oculos, quibus adiacentem humorem premit et expellit. Hae lachrymae per elisionem cadunt nolentibus nobis. Aliae sunt, quibus exitum damus, quum memoria eorum, quos amisimus, tractatur, et inest quiddam dulce tristitiae, quum occurrunt sermones eorum iucundi, conuersatio hilaris, officio sa pietas, tunc oculi veluti in gaudio relaxantur. His indulgemus, illis vincimur. Easdem lachrymas ex gaudio nimio erumpentes profudit Iuonia Regulus Valachiae, quum in conspectum Cosacorum in auxilium ipsius venientium, obuiam illis progressus primo venit. Eos enim prae nimio gaudio, paucis verbis salutatos singultus vi lachrymarum impediente, ne verbum quidem proloqui potuit; sed secum ductoribus illorum acceptis, eos sese in castra comitari iubet, sicut Leonhardus Gorecius descripsit. [note: In descriptio ne belli Iuo niae, 3. parte rerum Polon.] Aliud etiam est genus lachrymarum ex vindictae cupiditate, iraque manantium. Tales fuerunt lachrymae Mahumetis Turcici Imperatoris, quum illi obitus Iohannis Coruini, patris Matthiae Regis Hungariae, nunciaretur. Aiunt enim, eum confestim oculos humi defixisse, et conuersum in lachrymas dixisse: Neminem vnquam a mundi principio, illi sub alio principe fuisse merito, ac iure sibi indolendum, cui tantam ex clade accepta turpitudinem amplius vlcisci non liceret, sicut Anton. Bonfinius testatur. [note: Rer. Vngar. lib. 8. Decad. 3.] Restant etiam aliae lachrymae ad homines decipiendos fictae, quae inuitae velarte, vel dolo erumpunt: vnde prouerbium ortum est, [gap: Greek word(s)] , id est, Megarensium lachrymae, quia in agro Megarico multum allii nascitur; hoc prouerbium in eos dicitur, qui lachrymis expressis, simulate [note: Suida in historicis.] flent, non ex animo. Ex quorum numero fuere olim praeficae. Praeficae enim dicebantur mulieres, in hoc conductae, vn in funere lamentarentur, ac [note: Erasmus in adegiis.] defuncti laudes praedicarent, aliis plorandi modum praeirent: Vnde et praeficae dictae sunt, quasi praefectae, teste Festo, qui de his citat versum Naeuli:

Ab his iocus sumitur in eos, qui simulant amorem aut dolorem, quum lucri causa faciant, quicquid faciunt, de quo Lucilius, citante Nonio:

Aliud quoque est prouerbium, teste eodem Erasmo Roterodamo: Lachryma [note: De inuentione.] nihil citius arescit, ex eo ortum est, quod M. Tullius praecipiat; Ne Orator, posteaquam indicis animum ad misericordiam commouit, diutius commoretur in quaestione. Et ad hoc adducit Apolonii dictum, [gap: Greek word(s)] , id est, lachryma nihil citius arescere: quod vehemens affectus facile vertitur in odium.

[note: Daemonomaniae lib. 4. cap. 1.] Mira quoque sunt, quae Bodinus et alii scribunt, exploratum esse, nunquam lachrymari sagas, et ex eo praesumptionem validissimam, eas tales esse, sumi: Quia foemina tempestive et intempestive lachrymas et suspitia iaculatur. Et ibi addit: Paulus vero Grillandus, et Sprengerus Quaesitores scribunt, se ne a saga quidem vnica potuisse lachrymas exprimere, etc. Sed haec opinio plerisque non placet; quum secundum tritam regulam iuris, id non probet adesse, quod contingit abesse. Nam saepenumero ipsa doloris magnitudo lachrymas cohibet, et plane tollit, sicut antea monuimus, et exempla ad duximus. Enumerari possent quoque aliae rationes, quare sagae lachrymas contineant, vt videlicet ex torpore, nec non ex contumacia, obstinatione et peruicacia illis hoc eueniat. Sic inuenies non raro pueros nondum puberes (quibus alioqui natura lachrymae familiares, et nonnunquam salutares sunt) qui, licet virgis et flagris male mulctentur, tamen ne vnam lachrymulam vt profundant, cogi possunt. Vt autem ad aliam lachrymarum speciem, non vulgarem, veniamus, non absque ratione antea recensuimus, [note: Cap. 29. prior. cent. Lucae cap. 10. Iohan. 11. Lucae 19. Ad Heb. c. 11. Marc. cap. 7.] Christum Dominum et Saluatorem nostrum aliquoties visum fuisse flentem, et laetantem quidem, ridentem vero nunquam. Legimus enim insacris literis, eum ter fleuisse. 1. Mortuo Lazaro. 2. Cum fleret super ciuitatem Hierosolymitanam. 3. Moriturus in cruce. Gemitus quoque Christi grauiores absque dubio lachrymis in sacris literis indicantur, eosque ex grauissimis causis non propter seipsum, sed amore nostri ortos esse, a piis viris recensentur. 1. Ob peccatum, quod causa est omnium calamitatum

in humano genere. 2. Ob tyrannidem Diaboli, quia ita oppresserat genus humanum: cum qua tyrannide se bellum initurum nouit. 3. Ob legis maledictionem, quam in se reciperet, quo nos absoluamur a reatu. 4. Ob amarissimam suam mortem, quam erat perpessurus pro salute humani generis. 5. Ob maximae partis mundi ingratitudinem. Praeuidebat enim, quod multisuum beneficium essent contempturi prorsus: multi ignauia sua neglecturi Etsi autem non ignoro, non paucos esse in ea sententia, diuina Christi gloria videri indignum, quod moestitia et humanis passioni bus sublectus et correptus fuerit; tamen manifeste illis purior sententia piorum Patrum, ex sacris literis confirmata, obstat. Nam si nos timoris ac moestitiae, doloris ac lachtymarum eius puderet, tunc efflueret ac periret nostra reidemptio. Vnde D. Ambrosius apertius de humanis passionibus et affectionibus Christi contra eos, qui existimarunt, eum ab iis fuisse immunem, scribit: Non solum, inquit, excusandum non puto, sed etiam nusquam magis pietatem eius, maiestatemque demiror. Minus enim contulerat mihi, nisi meum suscepisset affectum: Ergo non pro me doluit? qui pro se nihil haberet, quod doleret, et sequestrata delectatione diuinitatis aeternae, taedio meae infirmitatis afficitur. Confidenter ergo tristitiam nomino, quia crucem praedico. NEQVE ENIM SPECIEM INCARNATIONIS SVSCEPIT, SED VERITATEM. Debuit ergo dolorem suscipere, vt vinceret tristitiam, non excluderet. Neque enim habent forritudinis laudem, qui stuporem magis vulnerum tulerint, quam dolorem, Hucusque Ambrosius. Huc praeterea spectarunt pii viri, qui sentiunt, non imbecillitate naturae Christi esse factum, vt Satan tentator in deserro illi oculos praestringeret, sed voluntaria dispensatione et permissu, deinde sic factos et illectos fuisse eius sensus, obiecta regnorum gloria, vt nulla intus cupiditas animum eius pupugerit. quum carnis libidines, tanquam ferae indomitae ad obiecta, quae nobis placent, ferantur, et nos rapiant. Nam Christus communem habuit nobiscum sensum, non autem appetitus incompositos. Neque obstat, [note: Marc. c. 3.] quod Marcus Euangelista cum iracundia Christum sanaturum hominis arefactam manum, Pharisaeos intuitum esse meminerit. Id enim ipse mox explicat, illam iram iustam et sanctam fuisse; eamque ortam esse, quod super cordis duritia et caecitate eorum condoleret. Nos quia propter corruptam naturam modum non tenemus, nunquam sine peccato itascimur, etiam iustas ob causas. Christi alia fuit ratio, in quo non solum viguit naturae integritas, sed absolutum exem plar iustitiae enituit. Idipsum [note: De gratiarum actione.] explicat Basilius, Episcopus Caesareae, quum famem et fletum in testimonium duarum naturarum in Christo asscriberet; sicut, inquit, ergo suscepit famem, dum forte cibo egesto eius in corpore, et fatigatus

est, musculis et neruis ex itinere protensis, non diuinitate domata labore, sed suscipiente corpore naturam, sequentis passionis. Sic et lachrymas fudit, naturalem casum carni aduenite permittens, quod euenit, quando concauitates cerebri exfumigatione tristitiae complerae fuerint, et veluti quosdam riuos, id est, foramina oculorum, humectationis onus egreditur. Caeterum lachrymas hominis poenitentis, ita explicat, et in suas partes distinguit [note: In Psal. 125.] Hugo: I. Pro stultitia culpae, quae lauant hominem a labe peccati. 2. Pro timore gehennae, quae hominem refrigerant abardore concupiscentiae. 3. Pro incolatu praesentis miseriae, et haeporant sitientem animam. 4. Pro miseriis proximi, et hae impinguant hominem. 5. Pro desiderio patriae, et haeanimam sterilem foecundant. Etsi autem haec materia ad Scholas Theologicas proprie pertinet, tamen vnum quemque pium hominem cognoscere ista et perpendere, potius iuuat quam nocer. Caeterum vt de contrario lachrymarum affectu, risu videlicet, pauca addam, triplicem eum esse, legimus. I. Naturae, quae potius hilaritas est: Hunc in Sara Abrahae vxore fuisse memoratur: 2. Risus stultitiae, sicut est omnium stultorum cachinnus. 3. Malitiae, qui in Chamo fuit, cum paternam derideret turpitudinem: Prohibetur sane risus effusior, non solum tanquam indecorus, sed etiam noxius. Nam extant exempla quod nonnulli ex nimio risu mortui sint, vt de Zeuxi pictore, Palaemone Philosopho, et aliis traditur. Sed materiam coeptam prosequamur. Postremo, licet lachrymari ex veris affectibus rationalibus proprie hominum sit: tamen nonnunquam [note: Lib. 9. AEn.] lachrymae etiam brutis asscribuntur, vt Virgilius, equo Pallantis in eius funere, his versibus: Quos ex Homero, vbi equos Hectoris descripsit, sumpsit,

Poeticum hoc est forte aliquis dicet, apud quos Tmolus habet aures: flumina, nauesque loquuntur, et saltant quercus. Imo equis vaticinium [note: Iliad. 19.] attribuitur sicut idem Homerus scribit, Xanthum equum Achillis, ei mortem praedixisse. Crocodilis quoque prouerbia liter tribui lachrymas notum est Verum ea, quae sequuntur, carent hac suspicione. Ita enim scribit [note: Delaudib. Provincia.] Quinqueranus Episcopus Senecensis, de Bistarda ane, quae in nostra vernacula Lingua ein Trappe/ vocatur, quam volantem, quum plus septem millibus passaum pernici equo secutus esset, eam tandem lassam, supereminentem fruticem passis alis deiectam cepisse, quam ore aspectuque suppliciter in se verso, mirum dictu, sed verissimum, omnium largiter lachrymas profudisse. Quum autem rhetorum more prolixe exaggerasset, quid precatura vel lamentatura fuisset illa auis, si sermonis facultatem habuisset,

tandem semidiscerptam a canibus, ne quicquam se prohibente, fuisse dicit, iterumque affirmans eam fleuisse. hisce verbis: Huius vero volucris fletum (vt certissime, quod citra iocum iterum dictum sit, fleuisse constet) cui acceptum feram? num ab intento ex grauiori motu calore potuit accidere, quum eiusmodi res non fere e caliditate, quae hinc inde euaporat, sed et e compressu, qui fere ex fi igido sit, contingant. Coniectura sit haec, eandem quae hominibus causam, nimirum mali sensum, aliti lachrymas extrudisse. Vt autem tandem hoc caput, sicut antea fe cimus, elegantissimis versibus, de conditione mortalium, lachrymis plena, concludam, visum est, terrastichon, quod Anconae in quodam Epitaphio legitur, adscribere.

CAPVT XXVII. De stupendis nauigiis, et pinguedine atque salsugine maris, alendis potius, quam extinguendis incendiis vtili.

[note: Cap. 26. prlor. Cent.] REcensuimus antea nonnulla obiter de immani et stupenda naui Suecica Megalesa, et quomodo cincta a classe Danica, igni consumpta sit: quemadmodum ego a viro fide digno, qui in illo conflictu interfuit, recenseri memini. Nunc vero ea latius explicanda censeo. Pugna illa inter Danos et Suecos accidit Anno CIC. CCCCC. LXIV. die 30. Mali, quae ita describitur [note: In commentario de bello Suecico.] a Casparo Ensio: Erat inter caete ras naues vna, quae eximia magnitudine et apparatus insigni copia, omnium admirationem superabat, sic vt multi nullam maiorem, vlla hominum memoria, in Septentrionali Oceano visam esse affirmarent. Suecorum Nauarchus, qui magnam spem in Magelesa sua (id nomen erat nauis) collocatam habebat, omnem vim in praecipuam Danorum nauem, Fortunam, conuertit, eamque crebro tormentorum grandine, impetit, vt subtus aquam, quatuordecim; in malo vero, et

antennis, plus quam centum ictus inflixerit. Anceps eius diei pugna fuit, quum vtrinque grauissima essent et accepta, et illata damna. Postero die praelium redintegratur. Danis ab vno latere Oclandia erat, ab altero hostium classis, qui vehementer eos, vt in continentem propellerent, annitebantur. Sed vento conuerso, Danicae naues, quae iam primo pro se aestum marinum habebant, Suecorum ordines perturbant, et disiiciunt: Magelesa fluctibus allisa et ab hostibus iactara, in breuia tandem et vadosa eiicitur, ibique illatis ignibus concrematur. Captus est Nauarchus Suecicus, Iacobus Bagge, Aroldus Trolle regni consiliarius, et Christophorus Andreae. Succi quum primariam suam nauem, qua plurium confidebant, flammis correptam fumare, et in fauillas redigi cernerent, fugam arripiunt, quas Danicae naues, quum et ipsae non leui detrimento affectae essent, persequi non potuerunt. Tanta enim tormentorum vi, concussae erant, vt vndique quasi perforatae viderentur, atque ad nauigandum inutiles essent. Quapropter in portum ductae et refectae sunt. Tanta vis porro praetoriae nauis Martis, siue Magelesae erat, vt plerique affirment, post homines natos maiorem mari Balthico non visam; in eamque omnem Sueci victoriae spem collocatam habebant. Sed fragilis haec spes fuit, quum nihil opere aut manu factum sit, quod non eadem vi, qua constructum est, rursus destrui possit, etc.

[note: De dictis et fact. Alphonsi lib. 3.] Idipsum, et inprimis fragilitatem huroanorum operum, obseruauit prudens Rex Alphonsus, teste Antonio Panormita. Cum enim Lupus Simoninus Durreae dominus, Prorex Neapolitanus Regi absenti, significasset, Nauem alteram, ex duabus, quas instar montium, Rex aedificari curaset, nautarum negligentia deflagrasse. Nuncio respondit, SCIRE se eam nauim, quamliber magnam, atque magnificam, paucos tamen postannos, aut labe, aut teredine perituram fuisse. Proinde secum aequo animo, si sapit, ferat infortunium.

Obseruatum autem est, plerunque ea nauigia, quae non solum ad vim inferendam, sed etiam propellendam, viris arrnis, maximisque sumptibus quasi pelago prae caeteris domitura, et ad terrorem hostibus incutiendum constructa fuere, non tantum nulli vsui, sed potius etiam insuper oneri, et damno fuisse quasi Deo et in his molibus inusitatis de monstrante, se omnia eminentia et superba aedificia, sicut olim etiam gigantes, odisse, et facile deprimere et in nihilum redigere posse. Nam vt Herodotus ait: [gap: Greek word(s)] : Amat Deus omnia quae modum excedunt eastigare ac circum cidere, cum pati non possit, quemquam se excelsiorem. [note: Rerum Scot. lib. 13.] Extant hac de re documenta plura. Sed in nostra coepta materia pergemus. Scribit Buchananus, Iacobum IV. huius nominis, Scotiae Regem in aedificationes

ciuitatum, et subitructiunes magnos sumptus fecisse: ad nauium vero fabricationes longe maximos. Tres enim, inquit, eximia magnitudine naues aedifi cauit, multasque mediocres: Sed omnium admirationem, et sumptus, et apparatus vna longe superauit, qua nulla hominum memoria in Oceano miorem viderat: cuius vt praeteream descriptiones, a nostris hominibus proditas, et mensutam aliquot locis seruatam, illud satis perspicue roagnitud inem eius indicat, quod Franciscus Rex Galliarum, et Henricus Octauus Rex Anglorum, aemulatione stimulati, quum vterque paulo capaciorem nauem extruere, conati essent, et iam vtraque perfecta, et omnibus rebus ad nauigationem ornata, ac in mare deducta, magnitudine sua immobiles, ad omnem vsum incommoda essent. Eodem modo, sicut paulo post ibidem Buchananus refert, illa Scotica immanis nauis vsui non fuit, sed Hamiltonius classis praefectus re infecta cum ea in Britanniam minorem appulitibi ea tanto sumptu ac labore aedificata, sublatis armamentis in portu Bristonico computruit. Quid Venetis cum Galeono illo immenso, qualem Mare Adriaticum vel etiam Mediterraneum antea nunquam viderat, superioribus annis acciderit, antea ex Iustiniano historico, retulimus. Et licet magnis sumptibus, et exquisita ingeniosaque [note: Cap. 26. prior. Cent.] industria et arte submersum, extrahi et erigere conatisint, tamen euentus et successus speratus defuit. Ingeniosissima autem ista, et nisi insperatus casus conatum artificis impediisset, quo ad suam structuram, perfectissima machina, in peculiari libello exacte et diligenter deseripta et delineata conspicitur, qui Venetiis Anno CIC. CCCCC. LX edirus est, cum hoc titulo, Descrittione dell' attificiosa machina fatta, per cauatril Galeone, col ritrato di quella, et dialtri suoi ordegni marauigliosa mente fabricati. Extat autem adhuc Venetiis nauigium, respectu eorum de quibus diximus, non tam magnum, quam ornatissimum, et celeberrimum, quod ita eleganter, sicut alibi melegere non memini, describitur ab eodem [note: Histo. Venet. lib. 14.] Iustiniano: Structura eius sublimis, columnellisque frequentioribus culta, auroque a prora ad puppim, praefulgida; hospitesque insignes, aliique eminentioris fortunae viri, qui ad Vrbem veniunt, ea nauigii machina, a principe, et patribus officiigratia, excipiuntur: Ducaleque folium in frontispicio, superiori tabulato, collocatum est; vbi princeps inter legatos, consiliariosque medius sublimis residet, et circum per subsellia summus ille patrum ordo, maiestatis et silentii plenus: In inferiori autem contabulato remiges nauigium contis agunt, et remulco interdum (dum aquae in contrarium stuunt) tanta moles trahitur, publicum erigitur vexillum, et iuxta illud principis atratum scutum, summitasque Bucentauri holosericum purpureum ve habet opertorium, funibus alligatum, ne ventus

rapiat: Ad proram positum est Iustitiae simulachrum, auro fulgens, cuius dextra nudum ensem: laeua autem aequilibrium tenet: rostrumque insigne prominet, vt nauigii forma conspectior sit. Dictaque Bucentaurus a Bu, quod magnum aliquid significat, et a Centauro, antiquo nauium insigni. Alii Ducentaurum appellatum, quasi ducentorum hominum nauigium capax, siue a Duce, quo ille publice vehitur. Talis autem machina instituta sub Sebastiano Ziano principe traditur, in aduentu Impetatoris Federici Barbarossae, Anno Domini CIC. C. LXXVII. dum ille pro componenda pace, cum Pontifice et Senatu, Venetias accessisset. Nonnulli recentiorem huius nauigii structuram esse affirmant, variaeque sunt opiniones. Anciliaque hinc seu scuta facta aiunt, quibus post principium tota aurea ornatur. Huius Bucentauri vel Ducentauri etiam mentionem facit M. [note: lib. 10.] Franciscus Sansouinus in sua Venetia. Porro non solum Osorius, altissimae et munitissimae nauis Diensium mentionem facit, quam Lusitani vix [note: Ca. 26 prior. Cent. Oser. lib. 7.] tota sua classe expugnare potuerunt, sicut antea recensuimus: Sed etiam idem auctor meminit alterius nauis firmissimae Sultani Zeinali, in qua se contra Lusitanam classem defenderit. In illa autem pugna nauali peculiare est, quod quoties Lusitani in eam scandere properarent, toties flamma subito vectorum opera suscitata, eos vehementer exterruit, et a naui longe discedere compulit: Vt autem postea compertum fuit, flamma illa articio quodam facta non exutit, et facile quandocunque ei qui illam excitauit libet, extinguitur. Caeterum quod maris aqua, si non copiose admodum in igneme effunditur, potius incendia foueat, quam extinguat, antea quoque rationibus, et experientia reste, probauimus, quibus addo Plutarchi [note: 1. Questio. naturali.] authoritatem; Multum nimirum pinguedinis adesse marinae aquae: adeo, vt etiam vna exardescat, ideoque prohiberi, ne in flammam ea iniiciatur: praeterea eundem allego dicentem: pingue est mare, idque in causa [note: Symposiaco. 1. quaest. 9.] esse puto, quod aqua eius non bene eluit. Pinguem vero aquam marinam, ipse Aristoteles docuit. Nam ipso teste, et salibus inest pingue quippiam; et lucernae melius ardent sale iniecto: et iniecta in flammam aqua marina, vna exardescit; neque vlla alia est aqua, quae perinde incendatur, vtque mea fert sententia, idcirco etiam est calidissima. Ideoque ibi ita concludit; Qui e mari emergunt, ii si in sole stent, tenuissimum et leuissimum humoris quod est, a calore dissipatur: quod autem salsum est, et asperum, id relictum inhaeret corporibus, salsugo quaedam concreta, donec potabili ac [note: In theatre naturaeli. 2.] dulci eluatur aqua. Caeterum vnde maris salsugo elicitur, late Bodinus disputat, et Aristotelis opinionem, anile esse figmentum dicit, eam videlicet a terrae commistion, et solis ardore tenuissima quaeque exhauriente fieri: Tandem autem concludit, salsuginem maris ab eadem efficiente causa,

qua Alcali, siue Salsula, qua cicer, qua saluia, salsa sunt, qua faccarum dulce, fel amarum: atque in eo summa creatoris sapientia elucet, qui omnibus animantibus ac stirpibus sal in didit, vt eadem a putredine tueretur, etc. Ex his se quitur, licet Venetiarum Vrbs, in mediis maris paludibus, sita sit, tamen saepenumero valde perniciosa incendia pertuliffe, quum aqua marina, perinde ac in nauibus, vim nullam vel exiguam extinguendi ob salsuginem et piuguedinem habeat, sicut antea incendii ex Sabellico mentionem [note: Cap. 26. Centur. 1. Histor. Venetalib. 6.] feci, quod sub Mocenico Duce euenit. De eodem ita scribit Iustinianus. Atque hoc tempore, Diui Marci aedes, pene ab sumpta est incendio repentino, aegreque Ducarium, quod illi incubat, seruatum, principisque Mocenici liberale hoc factum memoratur. Erat Senatusconsulto cautum, ne quis pro veteri Ducatio instaurando, ad Patres referre auderet, mulctaque ducatorum mille ei itrogabatur, qui legi non pareret, quae statim Triummuiris aduocatoribus exacta, fisco applicabatur. Tum princeps publicae maiestatis potius, quam priuati commodi rationem habens, id aurum pro mulcta in senatum, secum secreto attulit, ac patres rogauit, vellent ne iuberentque ipsam humilem, informemque Ducarii sedem, sedis faciem, sumptuosiore ornatu, in decus publicum instaurari. Id vbi triumuiti, aduo catoresque promulgatum audiere, quia contra Senatuscon sultum princeps egisse videbatur, ab eo starim publici decreti transgressore, mulctam perierunt; Ea autem continuo soluta a suscepta eousque actione non destitit, donec lege abrogata, senatus iuxta principis voluntatem, Ducarium instaurandum censuit. Atque ita veteri opere disiecto, sumptuosius aliud coeptum est erigi. Alia quoque incendia Venetiis plura accidere ingentia, vt in Riualto, de quo etiam ibidem Iustinianus, Item 18. Cal. Octob. Anno CIC. CCCCC. LXIX. in armamentario, quibus extinguendis aqua matina neutiquam profuit, etc. Haec de recentioribus stupendae magnitudinis et structurae nauibus huic capiti inserere volui, reseruans ea quae veteres de nauibus AEgypti, et aliorum Regum, ad luxum potius et ostentandas opes, paratis, scripsere, in alium commodiorem locum.

CAPVT XXVIII. De tormenti Bellici, quod Bombarda vorcatur, orgine, violentia et impetu.

NOtum est tormentigenus, quod a sono horrendo Bombarda vocatur,. eiusque vsus tam in oppugnationib. et propugnationibus munitorum locorum, quam in praeliis, cum pernicie generis humani, nimis frequens esse

coepit. Eiusautem tantum impetum esse experientia testatur, vt vix [note: Deregno lib. 7. tit. 6.] quicquam ab eius violentiatutum consistere possit. Huius bellici instrumenti faciem et formam ita describit Franciscus Patricius. Conflatum fusumque aes in subiectum scrobem, cui archetypus instar columnae subest, per canaliculum funditur, in cuius medio cauum relinquitur. Ad tertiam quartamve totius partem, clauso fundo, ore autem patulo, id cauum circa imam partem, argutum est; deinde pari ambitu ad os vsque crescit, imum illud puluere completur, ex nitro, sulphure, salignoque carbone contuso, deinde populneo cuneo intus vecte stringitur, lapideaque pila, quae ambitum lati oris implet, ad cuneum vsque adigitur. Tum paruo foramini, quod ad imam partem extetebratum est, ignis candenti ferro admouetur: clausus ille puluis, incendium tanta vi concipit, vt exacto per vim cuneo, pilam emittat tanto conatu, tanto tonitru, tanto concussu, ac turbine, vt vix maiora credas fulgura, quae attritis nubibus e coelo decidunt, quibus integras rurres deturbari, et montium vertices coocuti ac collidi cernimus. Nec vlla ex parte huic machinoe conferendus est antiquus aries, qui a forma proni arietis nomen accepit, quique reciproci ictus frequentia, collisis muris, rimisque fatiscentibus structuras omni ex parte laxabat. Vires etiam inferiores habebat aries, et difficilius ad muros adigebatur. Pulchra sane haec est descriptio [note: Degest Alphons lib. 6. De Gallor. Imperio et Philosoph. lib. 4.] Patricii, post Bartholomaei Faccii, quae non minus elegans et diligens est; Sed audiamus quoque alteram magis perspicuam, et de authore huius; machinae. Ita enim Steph. Forcatulus scribit: Germanis tribuitur inuentum machinae expugnatricis, globos igneos eiaculantis, impulsu incensi pulueris, tonitru quoddam terrestre simulantis, nisi quod non tantum terret, vt, tonitru, sed etiam perimit, conuellit, destruit. Adeo nihil pestilentius vrbibus est obsessis, vel salutatius, dum obsidentes arcentur, et missilis ignis regeritur. Quid n. natura boni dedit hominib. sine aliquo malo? Duo praecipua elementa, aqua et ignis, hoc patefaciunt, quibus vita maxime fouetur, et maxime perditur, absorptis vrbibus, nedum hominibus: Quibus etiam constat exitialis ille puluis, concinnato nitro, sulphure, aqua vitali, et quod caput est, saligno carbone, etc. Et paulo post: Verisimile est Deum, singulari quodam iudicio, siuisse tam perniciosum tormentum recenter reperiri, idque a Christiano homine, vt mutuo terrore affecti mortales, nec viribus ita confidentes, facilius alerent concordiam, et bella detestarentur, incerti et mortiferi ictus timentes aleam: tantum abest, vt virorum virtus hac aerate perierit, sicut olim questus fertur, Agesilao Rege satus, Archidamus, teli nouum genus e Sicilia allatum demiratus, cum potius hodie non nisi audacibus et fere desperatis sit praeliandum, inter grandines flammarum. Teutonicum vulgo fatemur inuentore, eumque nomine Bertoldum Schwartzum, vitae monasticae,

[note: Lib. cap. 6. AEneid lib. 9. cap. 9.] aut certe ociosae, etc. De inuentore autem huius violentae machinae alii alia scribunt. Virgilius Polydorus, et Sabellicus, testantur, Bombardam nouitium instrumentum esse, et a Germano homme ignobili, inuentum, quem id pro mercede accepisse ait, vt nomen eius perpetuo occultaretur, idque in hunc vsque diem ignorari. Polydori verba sunt haec: Fertur homo ad exitium humanum natus, seruasse aliquando domi in mortario puluerem sulphureum, cuiusdam medicinae faciendae causa, illudque texisse lapide, acinde contigisse, vt dum ignem ex silice prope excuteret, scintilla intro ceciderit, subitoque flamma eruperit, atque lapidem inaltum tulerit, et illum eius rei casu doctum, postea facta ferrea fistula, et puluere confecto, machinam reperisse, etc. Nonnulli, sicut verosimilius est, arbitrantur, Chymicum illum inuentorem fuisse, illum que ex illa arte medicamentum parare voluisse, et adhibuisse sulphur sublimatum, vel flotes sulphuris. Inde facilius ex natura elementorum, quum ea vacuum pati non possit, puluerem illum tormentarium, et deinde machinam ipsam reperire potuisse. De inuentore autem pulueris pyrii et Bombardarum extat tale epigramma Ioannis Pincieri Medicieximii,

Quomodocunque autem sese res habeat, etside inuentore huius perniciosae machinae non admodum solicitus sum (satius enim fuisset eam nunquam repertam esse) tamen in historiis de Indis Orientalibus legimus, hoc tormenti genus, cum puluere nitroso, sicut et ars typographica, Chinensibus, multis seculis antequam nostratibus, cognitum fuisse, magnamque copiam machinarum harum ibi reperiri: Quod quidem potius libenter credere, quam cum molestia experiri, malo. Vtrum autem illa machina fulminans, vel non dissimilis, etiam apud Romanos in vsu fuerit, habeo causas non inames, vel exiguas dubitandi. Concesso enim, quod Caligula machinam diuersam habuerit, qua tonitrubus obstrepuerit, ac contra fulgura fulguraret, ac quoties fulmen decidisset, lapidem eia culabatur, semper [note: Lib. 59. Libr. 6. AEneid.] Homericum illud addens, TOLLITOME, VEL EGOTE: Sicut Dio scriptum. reliquit: De simili machina etiam Virgilius scribit:

Ex Seruio quoque commentatore super hunc locum cognoscatur, aliud genus machinae id fuisse, dum scribit. Salmoneus AEoli filius fuit, non regis ventorum; sed cuiusdam apud Elidem, vbi regnauit, qui fabricato ponte aeneo; super cum agitabat currus, ad imitanda tonitrua, et in quem fuisset iaculatus facem, eum iubebat occidi: ideoque ictum fulmine a Ioue, et grauia pendere apud inferos supplicia, fingunt. Concedo, inquam, ista omnia, sed cupio erudiri, quales machinae illae Romanorum, vel tormenti genus bellici fuit, quod Suidas [gap: Greek word(s)] nominat. Acillis instrumentis terribilior erat stridor, et eorum quiferiebantur trepitus. De iis ita scribit [note: De bello Iudaico lib. 3. cap. 9.] Fl. Iosephus, quibus vsi illi sunt in oppugnatione Ioropatae, vrbis Galileae, vbi dicit: Missaque machinis saxa, et murorum minas (forte pinnas) anferebant, et frangebant angulos turrium, virorum autem nulli tam fortiter constipatierant, vt non vsque ad extremam aciem saxi magnitudine ac violentia sternerentur. Sciet autem aliquis, huius machinae vis quantum valeat, ex his quae illa nocte contigerunt. In muro cuidam ex circumstantibus Iosepho, saxo percusso, caput auulsum est, eiusque ad tertium stadium, veluti funda excussa caluaria. Interdiu quoque praegnantis foeminae, transiecto vtero, ad dimidium stadium infans abactus est: tanta tormento vis fuit. [note: Lib. 6. c. 7.] Et deinceps idem auctor ita scribit de oppugnatione vrbis Hierosolymitanae: Singula saxa talenti pondus aequabant, et vltra stadii modum torquebantur. Ictus autem non solum primis, quos offendisset, sed aliguando posterioribus quoque intolerabilis erat. Quaesiui de his machinis in libris Poliorcetic[?]n, siue de machinis, tormentis et telis, doctissimi Lipsii, sed vtrum similis machina, ex qua directa linea, et non ab alto, semicirculari motu et impetu tantae molis saxa, et tam longinque iaculari possit, ibi inueniatur, haud scio. Quare mihi in mentem venit, machinas forte tales illas fuisse, quas nostra lingua, Steinbüchsen/ vocamus. Quarum vsus frequens adhuc est, et in armamentariis passim conspiciuntur. Qualis praeterea fuit illa machina Regis Persarum Chosroes, quae a Ioan. Tzetze describitur, et ita e Graeco a Paulo Lacisio Latine versa est:

Caeterum nitrum etiam Plinii temporibus notum fuisse, constat ex ipsius [note: Lib. 31. c. 10.] scripris: vbi dicit, quercu crementa nunquam multum factitatum est, et iam pridem in totum omissum. Ex quo colligit Leonhardus Rauwolfius, [note: In suo itinere Babyl.] puluerem istum tormentarium etiam olim in vsu fuisse, vbi recenset, quod aliquot molendina vbi puluis ille conficitur, sed alia ratione, quam apud [note: Cap. 67. centur. 1.] nos, in Euphrate viderit. Allegauimus etiam antea ex Ariosto historiam, quomodo hanc machinam detestetur. Illa autem historia de Cimosco Rege Frisiae, et Biremo Zelandiae Regulo, filiaque Comitis Holandiae Olympia, et quod Zimoscus ille ictu sclopi patrem Olympiae, cum duobus filiis suis transuerberarit, atque illo sclopeto contra Comitem Flandriae Rolandum in duello vsus fuerit, sed errarit, ideoque a Rolando gladio interfectus, illaque bombarda in abyssum maris demersa, ne in perniciem aliorum bonorum amplius vsui esse posset; hanc, inquam, historiam, describit [note: De origine et statu Frisiae lib. 2. c. 20.] late Cornelius Kempius, ad quem lectorem plura cognoscendi auidum remitto. Addit enim ibi, se ideo ea recensete, vt demonstret, artem illam bombardarum, non Moguntiae primo supra centum annos, vt quidam asserunt, sed â praedicto Rege Frisonum a priscis temporibus adinuentam, et adducit testimonium Munsteri, dicentis, bombardas anno Christi CIC. CCC. LIV. apud mare Danicum in vsu fuisse, primumque inuentorem et auctorem fuisse Chimoscum, etc. De nostratibus autem tormentis bellicis vel bo[?]bardis elegans aenigma Iacobi Torelli Fanensis: cuius tamen nonnulli Collenucium auctorem faciunt. Sed siue huius, siue illius sit, illud abscribere operae pretium duxi:

Alterum epigramma vel aenigma de hoc monstro ad internecionem hominum, et destructionem aedificiorum inuento, est Iulii Caesaris Scaligeri:

Longo sane tempore bombardarum vsus tantum in operpugnandis et defendendis vrbibus et munititionibus, frequens fuit: Barbadicus vero Venetae classis praefectus singulos lembos ac triremes, binis his machinis armans, Genuenses insultantes, nouo commento vehementer terruit, primusque specimen edidit, volante igne belligerandi. Bartholomaeum praeterea Coleonem, qui viginti amplius annis Venetorum copiis cum Imperio praefuit, primus omnium in bello, quod aduersus Mediceae familiae principatum a Florentinis exulibus in Gallia togata excitum est, instituisse [note: In elogio illustr. viror. lib. 3.] dicitur, Iouius scribit, vt tormenta aduersus hostium aciem emitterentur, quum antea in expugnandis tantum, defendendisque vrbibus vsui esse solerent. Spingardas, inquit, ita vocabant, minora tormenta tricubitalis longitudinis, quae glandem pruni maioris magnitudine violenter effunderent. Haec paruis curribus inserta, post acies aduehi, et signo tuba dato, quo sua agmina relicto interuallo, hinc atque illic panderentur, in oppositos hostes dirigi iubebat. Quo inuento, ad Ricardinam Bononiensis agri hostilem aciem ita perterruit, vt quum Spingardae pila, Herculi Ferrariae principi calcaneum detersisset, maligno et barbaro more Coleo fecisse diceretur, qui viros fortes, gladio atque hasta pro virtute et gloria dimicantes, inusitata atque horribili pilarum procella, sternendos curaret. Ea enim humanitate milites ducesque extra cruorem per id tempus in Italia depugnabant, vt eo praelio, funalibus accensis, quum nox ingrueret, amplius quatuor millia cataphractorum equitum, admirabili ridendaque hodie spectaculi contentione, concurrerint. Recte scribit bella illa superiora, si cum nostris hoc tempore conferantur, propemodum ludicra videri posse. Nam non solum arma tam defensiua, quam offensiua, mutara, et ad accelerandam mortem, atque interficiendos homines, perniciosa arte inuenta sunt, verum etiam tormenta illa bellica tam maiora, quam minora, frequentiore in vsu, quam antea, esse coepere. In primis autem recens inuentum est, ex illis maioribus basiliscis et colubrinis, candentes globos in aggeres et munitionts firmiores iacere, qui non solum ignita viacrius penetrant, sed reperta materia incendia excitant. Eorum vsus admodum vtilis fuit Stephano Regi Polonorum fortissimo, quum superioribus annis cum Mosco bellum feliciter gereret. Ita enim de illis igneis telis [note: De bello Mescouit. lib. 2.] scribit Reinoldus Heidensteinius: Beckesius primo tormentis quatere arcem (ea fuit Sapolotta) instituit, quod vbi minus succederet, propterea quia cum ex materia constarent, potius perforarentur aliquibus in locis muri, quam sternerentur, candentes globos iacere coepit. Genus id incendiotum in superiorum temporum dissensionibus ciuilibus Vngariae a Rege ipso institutum: cum ea, quae ab aliis ex diuersis incendiorum

nutrimentis excogitata essent, magis ad speciem et terrorem comparata, quam magnam ad inflam mandum vim habere videret. Globi igni excocti, dum plane eum imbiberint, ita in tormenta mittuntur, vt inter eos et puluerem tot mentarium iustum spacium arena aut cinere primum, inde recenti ac humida herba compleatur, ne puluis ignem ex globis rapere, ab iisque inflammari possit. Itaque in aduersos muros eiiciuntur, quae res quod globi lignis impacti diutius lareant, candemque ob causam non tam facile, atque flamma opptimi possint, magnum ad incendia excitanda vsum habent, eaque ratione Pharum Gedanensium Rex exusserat, etc. Periculosum sane inuentum, praesertim iis, qui huic rei tractandae praefecti sunt. Illos enim cautissimos esse oportet, vt dum aliis nocere volunt, ne in ipsosmet damnum recidat. Postea vero quum duce Mieletio regii milites in eodem bello istorum globorum ardentium subsidio Soccolum munitam arcem expugnassent, et praesidiarios fere omnes militari impetu et futore trucidassent, atque militum focariae pinguedinem ex obaesioribus Moscis, ad varios vsus sanandi excidissent, Moscus epistola quadam sua ad Regem scripta, inrer alia, cum hoc, tum quod candentibus globis in oppugnando vsus esset: alterum tanquam immane crudelitatis facinus; alterum quasi non virtute atque acie, sed artificio quodam contra se niteretur, Regi exprobrauit: sicut ibidem Heidensteinius commemorat. Tanta vis est nitrosi istius pulueris, vt natura non ferente vacuum, pugnantibus inter se calido et frigido, omnia conuellat et disrumpat: sicut idem Heidensteinius [note: De bello Moscouit. lib. 5.] commentum artificiosum a Iohanne Ostromecio praefecto tormentorum excogitatum, his verbis recenset: In arca ferrea duodecim tubos Sclopetarios, quo citius rumperentur, ex industria tenuatos, ordine disposuerat, eosdemque subtilissimo puluere, ac arcam ipsam impleuerat, in medio eam Sclopeti partem, quae rota atque incumbente silice ignem ad puluerem incendendum elicit, tensam paratamque constituerat. Arca ea in ligneam cistam imposita, fibulam quae attracta, rotam luxare, ignemque excitare solet, duabus chordis, vna ad inferiorem ligneae cistae sundum, altera ad ipsum ferreae cistae operculum alligarat; ea ratione, vt siue ferream arcam ex lignea quis eximeret, seu ipsius ferreae tectum moliretur, necessario vtraque re puluis inflammaretur, tubisque atque arca ferrea fracta, adstantes percellerentur. Hac subdola machina, sub alio praetextu ingenioso ad Suiscium praefectum Plescouiae missa, parum abfuit, quin interficeretur. Nam dum illam cistam ligneam Mosci apetire conarentur, fibula conuulsa, puluereque inflammato arca ferrea, ac tubis disiectis, non modo adstantes omnes dissipauit, verum tecti etiam pars aliqua vi ignis ac fractorum ferramentorum conuulsum est: prae caeteris

autem maxime insignes Chorostinus Palatinus et Cosecius perire. Quod Suiscium mouit, vt contumeliosis literis Samoscium ad singulare certamen prouocaret, qui tamen comparente Samoscio, in designato loco, non comparuit. Similis machina cum tubis et puluere tormentario a nonnullis Italis, inuentore Lanfranco Fontano, nobili Mutinensi, vindictae cupiditate excoecatis, quum essem in Italia, ad interimendos aduersarios excogitata est, quae in formam scatulae, in qua saccharum et dulciaria condiuntur, inimicis suis missa, vnum ex eis aperta, cum vxore et liberis interemit. Reliquarum irritus exitus deprehenso dolo fuit. Vidi autem formam eius ex tenui ligno, miro dolo et calliditate confectam. Claudam hoc de bombarda caput lusu poetico duorum amicorum, in eandem pluribus hisce inter se distichis, aliquando concertantium:

CAPVT XXIX. De gladiis et clypeis.

[note: Cap. 76. cent. 1.] DISSERVIMVS antea de gladiis et clypeis, quae duo arma partim offensiua, partim desensiua, veteribus prae caeteris curae fuerunt. Inter alia autem mentionem fecimus gladij fortissimi illsus herois Rolandi, Caroli Magni sororis silij, cui peculiate nomen Durandano, vel Durandalo, a duricie forte fuit, nec non etiam Regis Britonum, Arturi, cui Caleburno

nomen fuit, quo gladio, aiunt, eum interfecisse gigantem mirae magnitudinis, in monte Michaelis, qui rapuerat Helenam, neptem Ducis Hoeli, nec non et Rithonem alium gigantem immanem, in Arauio monte, quiex barbis Regum, quos peremerat, fecerat sibi pelles, et mandauerat Arturo, vt barbam suam diligenter excoriatet, vt eam in honorem eius [note: In historia Britanniae lib. 10. c. 3.] caeteris anteponeret, scribit Godfredus Monumentensis. Etsi enim nonnunquam veteres rudi illo seculo hyperbolas, fabulis non absimiles, in decantandis laudibus heroum admiscuerunt: tamen ex hoc apparet, quod heroes illi tormentis et telis neglectis, gladiis suis, cuius vera sortitudo exercetur, [note: In historia vel Chronico Ludouici IX.] maxime confisi sint. Sicut quoque Ianuillaeus Seneschallus Campaniae, de Ludouico Rege Galliae IX. et in numero Regum XLIV. quem post mortem Sanctum nominarunt, scribit eum in conflictu illo acerrimo, quem cum Saracenis in AEgypto habuit, gladio Alemanico strenue rem gessisse. Eodem modo Osorius de Ismaele Rege Persarum scribit, [note: Lib. 10.] cum in venatione, quam legato Regis Lusitaniae exhibuit, adunco gladio multas bestias in duas partes vno ictu dissecuisse, et quandam secundum longitudine vno tantum vulnere discidisse. Erat enim, inquit, summis viribus et singulari in armis dexteritate praeditus. Tandem caedendi labore defatigatus, reliquis, vt bestiarum stragem ederent, permisit. De Attila praeterea [note: De reb. Geticis cap. 35.] ita scribit Iornandes: Addebat ei confidentiam gladius Martis inuentus, apud Scythatum Reges semper habitus, quem priscus historicus tali refert occasione detectum. Quum pastor quidam gregis vnam buculam conspiceret claudicantem, nec causam tanti vulneris inueniret, solicitus vestigia cruoris insequitur: tandemque venit ad gladium, quem depascens herbas bucula incaute cal cauerat, effossumque protinus ad Attilam defert. Quo ille munere gratulatus, vt erat magnanimus, arbitratur se totius mundi principem constirutum, et per Martis gladium potestarem sibi concessam esse bellorum. Turci sane in hodiernum diem multa stupenda de gladio Alis, quem Sulsicarem nominant, sabulantur, sicut in ipsorum annalibus, [note: Histor. Musulmana lib. 1.] opera Leonclauij nostri editis, inuenitur. Narrant enim, quoties is vagina ab Ali educeretur, ita se diuisisse, vt geminus efficeretur, cubitis 18. longus, et Alim eo contra Gauros (ita Christianos contemptim nominant) vtentem, ab vtroque latere non aliter ac segetum messores prosternere solitum, ac montes etiam, siue scopulos, eo dissecuisse. Pergit autem ibi ita Leonclauius: Mos indidem apud Turcos inoleuit, vt in militaribus signis Musulmanorum hic Alis acinax, siue Sulficar, velut inauspicatus Christianis, faustus ipsis, exprimatur. Solent praeterea quaedam amulota tam pro se, quam pro suis equis, consecta per Hozzas et Talismanos, siue Sacerdotes, equorum collo appendere, quum in hostem ituri sunt;

certo persuasi, se tutos iis aduersus hostiles ictus esse. Schidae oblongae sunt, et instar rotularum, quas vocant, conuoluuntur, precesque magicas et superstiriosas continent, et alis mentione nunquam carent. Huius generis ris amuletum (maili et nusca dicitur) videre memini, cui haec verba inscripta erant: Iafeta, iafeta, ille Alua seife, illa sulficar, id est, prodire de vagina debere acinacem, qui Alis acinax siue Sulficar sit. Imperatores sane Turcici, gladio suo, iuramenta cum aliis asseuerationibus sacris, confirmare solent, sicut Mahometes in obsidione Constantinopolitana, ad incitandos suos milites, longiori obsidione pertaesos, fecit. Nontantum enim ieiunium instituit, verum etiam iurauit per immortalem Deum, perque quatuor millia prophetarum, per Mahumetem, per animam patris, per liberos, per ENSEM, quo cingebatur, toto triduo ciuitatem militibus diripiendam daturam: Quod, expugnata vrbe, etiam praestitit. Omissis autem iis profanis, veniamus ad sacra. Sane Iudas Macchabaeus [note: Lib. 1. Miechab. c. 2.] gladium Apollonij, in praelio interfecti, relictis aliis spoliis, elegit, eoque, quamdiu vixit, in bello, pugnando contra Assyrios hostes Iudaeorum, vsus est. Gladius quoque in sacris literis saepissime pro poena [note: In lb. Ioseph. Siue de arcano Sermone. EZech. 12.] ponitur, ficut Benedictus Arias notat. Illi vero, inquit, tres exerci tus Dei plerunque in expeditionem ad vlciscenda publica scelera, ducuntur: gladius, fames, et pestis, sicunt scriptum est: Et telinquam ex eis viros paucos gladio, fame et pestilentia. Atque gladium quidem homininibus armatis exercere solet Deus: Famis vero afferendae complures acies sunt, in quibus vnum genus locusta est, cuius ducem seipsum Deus appellat, sicut scriptum est: Et Dominus dedit vocem suam ante faciem exercitus sui, quia multa sunt nimis castra eius, quia forria, et facientia [note: Epist. 76.] verbum eius, et c. Sed in materia gladiorum pergamus. Seneca gladium bonum esse dicit, non cui deauratus est baltheus, nec cui vagina gemmis distinguitur, sed cui ad secandum subtilis acies, et mucro munimentum omne rupturus. At qualis obsecro fuit ille gladius sacer, Iohannae, vel Ianae, quam vulgo puellam Tullensem vel Lotharingicam vocant, quem vt Steph. Forcatulus ait, neglectum et iam rubigine obductum, latentemque [note: De Gallor. Imper. et Philosoph. lib. 7.] inter scruta quaedam, et tela vilissima, in fano Catharinae agri Turonici, nullaque in re amabilem, nisi quod flosculis lilij insculptis perplacebat, inuenit, inque Anglos vibrauit, donec cius auxilio illis multis praeliis victis, Carolum VII. in regnum amissum restitueret. Natam scribunt illam viraginem obscuro genere in Barrensi Ducatu, Iacobo Dareo patre, ac Isabella matre, quae tamen, dum in obsidione Compendij eruptionem facit, ab Anglis capta, et Rotomagi, tanquam venefica, (falso vt putatur) viua exusta fuit. Admitandum est, quod Micquellus scribit, pirum arborem,

[note: Be obsidione Aureliana vrbis et reb. gestis Ioanna.] sub quailla, pascens gregem patris, sederat, et vocem coelestem, vt Carolum Regem adiret, audiuerat, neque cariem, neque vetustatem sentire, neque sulmine tangi, neque pluuia, grandineve, aut niue intingi. Vt autem tandem primum membrum huius capitis concludam, experientiam testem habemus, licet tormenta maiora, et sclopetarij, saepenumero in praeliis hostibus valde nocuerint, tamen in iis spem victoriae non semper collocandam esse. Hoc multis exemplis demonstrari posset: Ideoque gladij in eiusmodi conflictibus magis commendantur, praesertim in statariis praeliis. [note: In 3. orat. de bello aduersus Turcas.] Id mouet Ioannem Sturmium, quod ita dicat: Annon Hispani suis palatis maximopere nituntur et confidunt? Iulianus, Caroli Caesaris, atque etiam Philippi filij, praefectus peditum, quem bello Protestantium, in Gallia, singulari praelio vincere alterum Hispanum, qui ad Regem Galliae transfugerat, vidi, quum ipse Regi Angliae Henrico VIII. militaret: Is, inquam, Duci Sabaudiae confessus est, se sepe ad speciem solere vti sclopepetariis, non ad necessitatem, sed post primum impetum aciem hostium subiisse celeriter, et abiectis sulminalibus, gladiis comparasse victoriam, neque vnquam hac ratione frustra pugnasse. Henricus sane IV. Rex Galliarum nunc regnans, hoc ipsum saepius in conflictibus acerrimis, feliciter expertus est, et gladiis celeberrimas, contra pugnacissimos hostes, victorias consecutus est. Idipsum indicare voluit olim Lacon quidam sagitta percussus, quum animam ageret. Non me mouet, inquit, quod morior, sed partim, quod ab imbelli sagittario ac mulierculae simili; partim quod nullo tacinore edito morior. Haec querela eo spectauit: Victis solere esse solatio, virtute praestantis viri cadere. Lacedaemonij vero quoniam ensibus pugnare solebant cominus, non putabant esse virtutis, procul misla sagitta quem piam interficere, quod idem possunt et foeminae. Tum aequiore animo decedunte vita, qui recte factorum post se relinquunt memoriam. Quod ad clypeos, quae est secunda pars huius capitis, attinet antea diximus, eos praestantiores quam gladios ideo habitos olim fuisse, quod prior sui tegendi, quam hostis laedendi cura habenda sit. Ideo autem statuerunt veteres poenam militi, qui clypeum vel scutum in praelio proiecisset vel amisisset; cos vero, qui gladium vel hastam, nulla affi ciebant poena, vt ostenderent, annitendum esse, ne quid detrimenti patiamur potius, quam vt vulnera hosti inferamus. Quocirca Romani non dexteram militari annulo donabant, sed sinistram, quae clypeo hominem tegebat. [note: In famil. Rom. AEmilia.] Et ob hanc causam clypei, in quibus essent maiorum imagines, a veteribus Romanis dedicabantur, sicut cum in aliis veteribus monumentis extat, tum in inscriptione hac Nepesina, quam Antonius Augustinus ita ponit:

NESTORI AVG. NEPETE HIC LVDOS FECIT ET DEDICATIONE STATVAE PATRONI QVAM IPSE POSVIT ET CLYPEI SVI ITERVM MVNICIPIBVS NEPESINIS EPVLVM DEDIT.

Germanicis praeterea legibus militaribus, continebatur teste Tacito, quod scutum reliquisse praecipuum flagitium, et huic ignominiso, neque aut sacris adesse, aut coetum conciliumque adire fas esset. Qua re multi superstites, bellorum infamiam laqueo finierunt. Quo etiam lex Lycurgi spectat, quae praecipiebat pugnaturis contra hostes, aut redire domum, relato [note: Val. Max. lib. 3. c. 2.] clypeo, aut contra hostem stando, super clypeum occumbere. Idipsum mouit Epaminondam Thebanorum fortissimum ducem, quum in praelio lethaliter vulneratus esset: Primum vt quaereret, an suus clypeus esset saluus, deindean Thebani vicissent, quae postquam ex animi sententia comperit; Non finis, inquit, commilitones, vitae meae, sed melius et auctius initium aduenit. Nunc enim vester Epaminondas nascitur, quia sic moritur, inuictus enim morior, et educto ferro, protinus efflauit animam. Recte itaque Lacon cuidam perconctanti, quam ob causam apud Spartanos, qui scutum abiecissent notarentur ignominia, et infami vocabulo Rhipaspides appellarentur, qui galeas, aut thoraces, non item, respondit, Quoniam haec sua ipsorum causa gerunt; scutum vero communem vtilitatem, quam propriam. Qui galeam, aut thora cem abiecit seipsum prodit tantum, et exarmat, qui scutum abiecit, prodit vniuersam phalangem. Nam obtentu clypeorum tota acies tuta est aduersus hostium iacula. Idipsum mouit eundem Epaminondam, quod obaesum et corpulentiorem, ab exercitu submouendum censeret: Eius enim ventrem vix tribus, aut pluribus scutis tegi posse. Postremo locus est memoratu dignus, apud Franciscum Sansouinum, in descriptione Venetiarum, vbi duas columnas in area S. Marci describit, quem ex Italico, inhaerens forte nimium verbis, ita conuerti. Est longo vsu introductum, vtinter has duas columnas, iustitia delinquentium fiat, quod antea fieri solitum fuit apud S. Ioannem Bragolam: super vna ex illis columnis, viciniori Palatio, conspicitur S. Marcus, in forma aerei leonis, cuius caput orientem intuetur, quo denotatur regnum Orientale, quod Veneti olim in illa parte orbis habuerunt.

In altera columna, fuit statua marmorea S. Theodori Ann. CIC. CCC. XXIX. quando in fastigio posita fuit S. Georgij; In hac statua, notatur quasi erratum sit, quod habeat clypeum in manu dextera, quum in sinistra ille collocandus sit. Sed peculiari signisicatione, ab artifice et praefectis huic operi id eo tempore factum est. Voluerunt enim hoc Symbolo indicare, Reipublicae Venetae nunquam intentum et animum fuisse, aliquem offendere, sed solum se defendere, contra offendentes, et propterea demonstrat defendendi causa manum dexteram armatam clypeo, quae alioquin ad offendendum est accommodatior, et c.

CAPVT XXX. Ex luxu, deliciis et mollicie nasci superbiam, securitatem, et tandem tam priuatarum quam publicarum rerum perniciem, atque interitum.

EXperientia satis superque testatur ex luxu, deliciis et mollicie, semper nasci superbiam, insolentiam, securitatem et arrogantiam, quae vitia mox regna et vrbes in manifestam perniciem trahere solent. Exemplum vetus memorabile habemus in Capua Campaniae vrbe florentissima, quae cum insolentis arrogantiae, proteruiaeque vitio, laborare coepit, exitium sibi ipsiaccersiuit. Testatur a. M. Tullius, Campanos semper fuisse superbos, bonitate agrorum, et fructuum, magnitudine vrbis, salubritate, et pulchritudine, ex eademque copia, et rerum omnium affluentia natam arrogantiam, quae alterum vrbi Romae consulem e Capua postulauit, eamque luxutiem natam, [?] ipsum Annibalem armis inuictum, voluptate vicit, et eneruauit, etc. Eleganter igitur appellat Capuam domicilium superbiae, ac sedem luxuriae, aitque ingenerari hominibus mores, non tam a stirpe generis ac seminis, quam ex iis rebus, quae ab ipsa natura loci, et a vitae consuetudine suppeditantur, quibus alimur, et viuimus. Atque ita soli genius, sibi similes plerunque colonos gignit. Hic luxus ex superbia et voluptatibus natus, effecit, vt tandem Capua, illa aemula Imperij a Romanis obsessa, et fame expugnata, senatu securi percusso, ciuibus reliquaque multitudine, sub hasta venditis, vrbem ac agrum omem publicatint, eamque euerterint: ita vt nunc sparsim nihil nisi ruinae stupendae, et veluti minas spirantia cadauera tantae insolentiae et arrogantiae spectontur. Eundem calamitosum exitum, ob luxum et prosperitatem [note: Georg. lib. 6.] expertae sunt Sybaritae. Sybaris enim vrbs, teste Strabone, sita fuit ducentis a Crotone stadiis, ab Achaeis condita, in medio duorum fluuiorum Crathidis et Sybaridis; conditor eius Iseliceus. Tanta autem rerum prosperisperitate

vrbs ea excelluit, vt quatuor vicinis gentibus imperarit, et vigiuti quinque vrbes dicto audientes habuerit, et CCC. hominum millia in bellum contra Crotoniatas eduxerit, domiciliisque super Crathidem stadia L. compleuerit. Sed luxu Sybaritarum ac petulantia factum est, vt LXX. dierum spatio, vniuersam eis istam felicitatem Crotoniatae eriperent: captam enim vrbem, immisso flumine, aquis obruerunt. De eorum autem fastu et voluptatibus, et quomodo equitatus eorum a Crotoniatis victus sit, ante [note: Priori Centu. c. 20 Variar. histor. c. 24. lib. 9.] memorabilia recensuimus. Quibus adiungo Smindyridae luxum, de quo ita AElianus scribit: Sybarita ille, adeo in luxuriam mollitiemque prolapsus est, vt cum omnes Sybaritae deliciis vacarent, vitaque diffluerent, hic omnes longe post tergum relinqueret. Proinde quodam tempore, in rosarum foliis recumbens, somnumque in iis carpens, expergefactus dixit, se pustulas [note: Lib. 1. c. 59.] ex nimia lecti duricie inflictas habere, et c. Recte itaque AElianus ibidem dicit; Dictum vulgare et in omnes homines euulgatum, Sybaritis, et ipsi Sybari nimium luxum exitialem fuisse. Ego vero ea in medium proferam, quae vulgo cognita nonsut. Colophoniis etiam ipsis ferunt intolerandam luxuriam, perniciem et interitum attulisse. Etenim etiam illi splendidis vestibus superbiebant, et intemperantia mense supra modum abutentes, ad iniurias contumeliasque procliues erant. Ad haec Bacchiadarum regnum apud Corinthios, cum ad summum potentiae; gradum peruenisset, tandem per immoderatam luxuriam dissolutum est, et c. Ab hac mollicie et luxu fluxerunt plura prouerbia, vtpote Sybaritica mensa. Item [gap: Greek word(s)] , id est, luxu deliciisque, Suida teste, adeo notabilem esse, vt quicquid effoeminatum, quicquid molle, quicquid accurata atque ambitiosa luxuria paratum esset, Sybariticum diceretur. Praeterea Sybaritae per plateas contra fastuosius [note: In conuiuie septem sapientum. In dipnosoph.] ingredientes per viam, seseque veluti ostentantes. De Sybariticis autem deliciis plura scripsit Plutarchus, Athenaeus, Aristophanes, et alij: in primis autem Lampridius Sybariticum conuiuium et missus, describit, quo Heliogabalus vsus saepenumero fuit, ad quos cupidum lectorem remitto. Paulo post, cum Sybaritae semper nouas voluptates, et gulae irritamenta inuenirent, a Crotoniatis deuicti et vrbs illa luxuriosa cum suis voluptuariis euersa est. et quidem eo anno, sicut Lampridius scribit, quo missum ex [note: In vita Heliogab.] oleo et garo reperissent quem ob id Sybariticum vocabant. Vnde postea, aliud prouerbium, videlicet, Sybaritica calamitas, ortum est, quando de improuisa, et ingenti ruina et calamitate mentio incidit. Caeterum vbi luxus, insolentia, et alia vitia, regnare consueuêre, et veluti pro virtutibus habentur, fierinon potest, quin diuitiae et opes prodigaliter consumantur, ex quo egestas oritur, vnde varias mutationes sequi necesse est. Non absque ratione igitur Appius Claudius, contra Valerium a Dionysio Halicarcarnasseo,

[note: Roma. antiquit. lib. 5.] ita disserens, introducitur: Eos qui ventri et foedissimis voluptatibus indulgentes; patrimonium suum absumpserunt, dedecus et detrimentum Reipubl. existimandos esse, et Rempubl. magnum facturam quaestum, si ipsi vltro ex vrbe excedant. In primis autem conuiuiorum luxuria, [note: Epist. 114. lib. 5.] et vestium, vt inquit Seneca, aegrae ciuitatis indicia sunt. Hoc monuit Aristoteles: Fiunt, inquit, in Republ. mutationes, quum homines sua consumunt, prodige viuentes. Hienim tales res nouas quaerunt, et aut ipsi tyrannidi imminent, aut ad eam alios vocant. Huc quoque Salustius respexit, vbi ita dicit: Hi, quibus opes nullae sunt, bonis inuident, malos extollunt, vetera odere, noua exoptant, odio suarum rerum mutare omnia student. Eodem modo ij ferendi non sunt, qui ob diuitias, et opes, insolentes fiunt, fastu alios despiciunt, et luxui atque voluptatibus student, iisque ita superbiunt, vt existiment se aliis excellere. Etenim quemadmodum Plato, recte et prudenter dixit: Diuitias coecas esse, sine prudentia, et acutum cernere, quando sequuntur prudentiam; ita non tam recte, quam pie ratiocinari prudens potest: Diuitias spinas esse, sine pietate, rosas vero quando pietatem sequuntur. Egregia itaque est doctrina de vsu et abusu diuitiarum [note: In oratione ad Eccles. Cathol.] Timothei Episcopi: DIVITIAE, INQVIT, PER SE NON SVNT NOXIAE; SED MENTES MALE VTENTIVM CRIMINOSAE: NEC IPSAE OPES HOMINI POENAE CAVSA SVNT: SED DE OPIBVS SIBI POEN AS DIVITES FACIVNT: QVIA DVM VT! DIVITIIS BENE NOLVNT, IPSAS SIBI DIVITIAS IN TORMENTA CONVERTVNT. Idipsum admonet grauiter, licet succincte, [note: Cap. 10.] Ecclesiastes Salomonis, vbi dicit: Risui factum panem pistores, et vinum exhilarat vitam, et pecunia respondet omnibus. Vbi Theodorus Beza doctissimus paraphrastes hoc ita explicat: Quid homines plerique interea? Nempe vt ne perire quidem se sentiant; hinc quidem nonnullis pinsitur a pistoribus panis, id est a eoquis, omne cibi genus coquitur, vt procul ab omni cura pascendo ventri in dulgeant: Inde vero affatim funditur, et hauritur vinum, exhilaran dis illis, quibus vita alioqui non videtur vita. Et quoniam ista parari nisi pecunia, veluti regina quadam imperante, non possunt: idcirco hic labor, haecars, haec solertia est omnium hominum communis, pecuniam nancisci, quam quipossident, omnia sibi videntur possidere. Vt autem ad historias recentiores, post veteres, iucunda varietate, more nostro consueto, redeamus, nonnulla haud vulgaria, antea [note: Prior. Cent. cap. 20.] adduximus, quibus demonstrauimus luxum, et voluptates non solum Reipub. sed etiam ipsismet luxuriosis, et voluptuariis, perniciosas esse. Inter alias autem historias, Muleassis Regis Tunetorum ex louio recensuimus, [note: Lib. 4. derepub. cap. 1.] qui vnguentorum odore in fuga agnitus, captus et a filio excoecatus fuit. De quo ita scribit Bodinus: Hic Muleasses, quum ob luxum et intemperantiam

de regno deiectus esset, tametsi exul in Italia et Germania vagaretur, ac de opibus Caroli V. Imperatoris, in quo spes omnes collocarat, omnino desperaret, nihilominus ad pauonis vnius quo vescebatur condimenta, vix aurei nummi centum sufficiebant, vt idem Iouius scribit. Et vt suauitatem ac dulcedinem, quae ab harmonia proficiscitur, iucundius molliusque hauriret, oculos velabat, quod duobus sensibus duplicem voluptatem, simul percipi non posse didicisset. Sed non sine vltione diuina, ferro candenti, vt dixi, oculorum humores sensim exsiccante, iussu filiorum ob caecatus est. Eundem fructum voracitatis, et voluptatis sensit Vguccio [note: In Elogiis Illustr. viro. lib. 1.] Fagiolanus. Quum enim, teste Iouio, is Lucam, ad Castruccium de Antelminellis, (qui postea a Ludouico Bauaro, Dux Lucanus, Comes sacri Palatij Lateranensis, et vexillifer Imperij creatus est) securi percutiendum, maturaret, illique inter prandendum, Pisanos contra eum arma corripuisse, nunciaretur, nihiloque secius, tanquam primo nuncio parum credens, vti erat cibi capacissimus, et maxime vorax, per singulas tempestiui eius conuiuij dapes, vsque ad bellaria conuesci pergeret, eo quidem atrocis animi decreto, vt remotis demum mensis Castruccium captiuum securi percuti inberet, atque inde Pisas ad seditiosos opprimendos properandi agmine, teuerteretur. Sed cum a secundis mox tertiisque nunciis increbescente fama, Pisis res perditas esse, ciuitatemque miro consensu rebellasse, renunciaretur: Lucenses ad tantiexempli nomen, pari studio recuperandae libertatis, liberandidique Castruccij, ad arma concitantur. Carcerem refringunt, vinctum adhuc compedibus Castruccium educunt, et quod eius fato debebatur, principem ciuitatis salutant. Vguccio mox desperatis rebus cum praetorianorum satellitum manu, ad Canem Scaligerum Veronam aufugit: a quo licet summo, honore fuerit receptus, tamen fieri non potuit, quin in sua calamitate, nonunquam mordacibus dictis incesseretur: Vt tum accidit, quum in conuiuio Canis de edacibus, illato sermone loqueretur, et Vguccio se iuuenem quaternos altiles capos, et totidem perdices, assos etiam hoedi clunes, et elixum vitulae infarctum pectus, praeter salsamenta, recta in coena exedere solitum, narraret, Petrus Nauus e Conuiuio virsalsus: non est, inquit, Vguccio cur haec a te iuuene comesta, multum admiremur, postquam senex, nec plane dentibus instructus, duas vrbes integras, vno prandio absumseris. Erat enim fama, Vguccionem, si ab inchoato prandio temperasset, satis in tempore ad sedanda nascentis tumultus initia, Pisas regredi, et vtramque vrbem sibi incolumem seruare potuisse. Memorabilis quoque et elegans historia extat apud Nicetam Choniatem. [note: In annalib. prope fin.] Alexius enim Comnenus Imp. Graecus in festo natalis Christi, cupiens Legatis Caesaris Henrici VI. Friderici I. Filij, (qui ab eo Ammerigus

vocatur) terrorem suo luxu iniicere, et a petitione tributi eos deterrere, gemmatam vestem induit, et reliquos omnes auratas et laticlaui vestes induere iussit. Quo spectaculo, Alemanni adeo non obstupuerunt, vt eorum cupiditas, illo splendore magis etiam inflammaretur, et Graecos vt ignauos homines et seruilibus deliciis de ditos, quamprimum oppugnandi occasionem optarent. Quum autem astantes Romani, (ita Graecos appellat) eos hortarentur, vt gemmarum splendorem, quibus Imperator instar prati nitebat, aspicerent, et media bruma, veris suauitatem oculis perciperent; negabant, Alemannos talia spectacula desiderare, neque muliebria ornamenta admirari solere, quae fucis, flammeis, inauribus radiantibus, viri impensae studeant. Caeterum tempus instare aiunt, vt muliebribus ornamentis sepositis, autum ferro commutent. Nam si legatio foret irrita, nec Imperator Regis sui, et domini postulatis annueret, necesse eos habituros pugnare cum hominibus, qui non gemmis, vt prata niteant neque rotundis margaritis intumescant, autamethystis purpurae, et auro intertextis pauonis instar glorientur, sed qui Martis alumni, irae flamma oculos suffusi, non secus quam gemmae radient, et totos dies sudorem fundant, [note: De Portug. et Castell. coniunct li. 1.] margaritis splendidiorem. Hucusque Nicetas. Merito quidem, atque optima ratione, a Niceta Graeco homine praedicatur contemptus luxus, et viceuersa laudatur frugalitas et vera fortitudo Alemanorum, vel Germanorum, cum experti et veterani milites adhuc recte censeant. Quod quandocunque miles iturus in bellum, ornet se auro gemmis, et purpura, eum plerumque afferre secum mortem, et vincula. Quotiescunque vero is ferro splendeat, afferre secum victoriam, et diuitias.

Vel, vt Conestagij verbis vtar: Veri milites ita sentiunt, et statuunt, Eum qui vestibus serico, et auro insignibus, inducus, cum hoste congreditut, aut occumbere, aut catena ferrea vinciri. Eum vero qui ferre armatus pugnam init, victorem, et auro onustum, redire.

[note: Lib. 35.] Non dissimilem historiam recenset Iustinus historicus. Quum enim Galli legatos ad Antigonum Regem Macedoniae misissent, qui sub specie pacis, castra eius specularentur, eos Antigonus pro regali munificentia, ingenti apparatu epularum, ad coenam inuitauit. Sed Galli expositum grande auri argentique pondus, admirantes, atque praedae vbertate sollicitati, infestiores, quam venerant, reuertuntur. Quibus et elephantos ad terrorem, veluti inusitatas barbaris formas, Rex ostendi iusserat, naues onustas copiis demonstrari, ignarus, quod quibus ostentatione virium metum se iniicere existimabat, eorum animos, vt ad opimam praedam sollicitabat. Itaque legati ad suos reuersi, omnia in maius extollentes, opes pariter et negligentiam Regis ostendunt, referta auro et argento castra esse, et neque

vallo fossave munita, sed quasi satis munimenti in diuitiis haberent, ita cos omnia officia militaria, intermisisse, prorsus quasi ferri auxilio non indigerent, quoniam abundarent auro: Hac relatione auidae gentis animi satis ad praedam in citabantur, etc. Quomodo autem luxus et voluptates aliaque vitia, florentiss. Imperium Romanum euerterit, cum aliae quaerelae [note: Epist. 51.] passim leguntur, tum Seneca infelicitatem sui temporis, pluribus locis, praesertim in suis epistolis ad Lucilium deplorat. Inter alia autem ita monet, id agere debemus, vt irritamenta vitiorum quam longissime profugiamus. Indurandus est animus et a blandimentis voluptatum procul abstrahendus. Vim Hannibalis hyberna soluerunt, et indomitum illum niuibus atque alpibus virum, eneruauerunt fomenta Campaniae. Armis vicit; vitiis victus est. Debellandae sunt inprimis voluptates, quae saeua quoque ad se ingenia rapuerunt.

CAPVT XXXI. De vicissitudine et mobilitate fortunae in prosperis et adnersis rebus.

PRudenter Salomon Ecclesiastes prope finem CAP. IV. monet, quod nonnunquam e carcere aliquis educatur ad regnum. Alius vero in regno natus id amitrat, vel vt in Paraphrasi Poetica Viuiani dicitur:

Hoc multis memorabilibus tam profanis, quam sacris exemplis confirmari posset: Verum omissis nunc aliis mihi prae caeteris notatu dignum videtur, id quod de Masinissa Numida, quem Eiuius longe maximum omnium suae aetatis regum appellat, historici tradunt. Quoties. n. ille, nondum fauente fortuna, ad tegnum adspirauit, toties propemodum magna cum clade suorum, et ingenti periculo vitae suae, improspero successu deiectus est, donec superatis potentissimis hostibus, regnum auitum, idque ob eius fidem et constantiam in bello contra Carthaginenses munificentia populi Rom. auctore Scipione, admodum auctum, vsque ad summam aetatem, quiete administraret. Primo enim mortuo Patre Gela exclusus, sed mox recuperato regno paterno instinctu Asdrubalis, qui eius indolem et acre ingenium metueret, a Syphace Rege acie victus, et cum paucis in Balbum montem compulsus, ibidem rapto viuere coactus est, donec a Bocchare

praefecto regio, viro acri et impigro, cum exercitu in vallem arctam coniectus fuit, inde cum haud quinquaginta equitibus per anfractus montis ignotos vix sequentibus se eripuit. Tenente autem eius vestigia Bocchare ab eo in patentibus prope Ciupeam vrbem campis, ita veluti indagine inclusus est, vt caeteris omnibus praeter quatuor equites, cum iis ipsum quoque Masinissam saucium e manibus inter tumultum amiserit. In conspectu [note: Ab vrbe condita lib. 30.] erant fugientis, inquit Liuius, alae equitum dispersae lato campo, • quibusdam vt occurrerent per obliqua tendentibus, quocunque hostis flectebat: amnis ingens fugientes accepit, (neque enim cunctanter, vt quos maior metus vrgeret, immiserunt equos) raptique gurgite, et in obliquum relati, duobus in conspectu hostium in praeruptum gurgitem haustis, ipse periisse creditus, duo reliqui equites cum eo virgulta, vlterioris, ripae tenuerunt. Is finis Bocchari sequendi suit, nec ingredi flumen auso, nechabere credenti se, iam quem sequeretur. Masinissa in spelunca occulta cum herbis curaret vulnus, duorum equitum latrocinio per dies aliquot vixit. Vbi primum ducta cicatrix, patique posse visus est iactationem, audacia ingenti pergit, ire ad regnum reptendum, et cum fauore pristino et gaudio insperato, quod quem periisse credebant, incolumem cernebant, fecit, vt intra paucos dies sex millia peditum armatorum et quatuor equitum ad eum conuenirent, atque non in possessione paterni regniesset, sed etiam Masaesylorum fines (id Syphacis regnum erat) vastaret. Irritato ad bellum Syphace cum filio Vermina, Masinissam bipartita acie, a fronte et a tergo, aggreditur, caesoque eius exercitu, cum LXX. equitibus vix fuga euasit, atque ad minorem Syrtim peruenit, ibique permansit, donec opera, et auxilio Romanorum, inprimis Scipionis Africani, non solum patrium Regnum, sed quoque Syphacis hostis sui, obtineret, mansitque in fide et tutela Romanorum constanter vsque ad mortem suam, adeo vt non solum omnis Africa, sed etiam cunctae gentes scirent amiciorem Corneliae familiae, atque vrbi Romanae, quam sibimet fuisse. Quod etiam ex hoc apparet, sicut Valerius Maximus scribit, cum centesimum annum aetatis suae relictis magnis opibus regni, et quinquaginta filiis, attigisset, moribundus vxori, liberisque praeceperit, vnum in terris popul. Roman. et vnum in populo Rom. Scipionis domum nosse, integre omnia Scipioni AEmiliano reseruare, cum diuidendi regni arbitrium haberent, quod is statuisset, perinde, vt testamento cautum, immutabile ac sanctum obtinerent.

Alterum exemplum patrum nostrorum memoria sumi potest, ex vita Matthiae Regis Hungariae, Ioannis Huniadis Coruini Moldani, viri excellentis, et praeclarae virtutis, et qui Turcarum fulmineus terrorappellabatur,

filij. Is enim, mortuo patre, ab Ladislao Hungariae et Bohemiae Rege, ob caesum Vlricum Ciliae Comitem Regis cognatum, necato fratre suo Ladislao, in arctissimum carcerem inclusus, primo Budam, post in Bohemiam, vt ibi procul a patria quoque ad supplicium raperetur, abductus est Verum enimuero cum ita in vinculis absque omni spe, vtpote neci destinatus, detineretur, accidit, vt Ladislaus veneno, vti fama est, sublatus Pragae extingueretur. Consuetudinem is habebat, inquit Cominaeus lib. 10. iis locis, cum foemina quadam nobili, quae grauiter ferens, illum in matrimonium ducere Caroli VIII. Galliarum Regis filiam, contra datam sibi fidem et promissum, in balneo pomum ei dedit, per medium cultello diuisum, qui veneno tinctus erat. Mortuo itaque Ladislao, Hungariae proceres, partim beneficiorum patris Huniadis, qui saepius Turcorum conatus et irtuptiones hostiles singulari felicitate fiegerat, memores, partim Michaelis Zilagij eius auunculi auctoritate, nec non et Elisabethae Silagiae matris foeminae lectissimae precibus et largitionibus moti: denique calamitatem nobilissimi adolescentis auerruncare conantes, eum absentem et captiuum, et prope extremo supplicio destinatum in Regem crearunt. Praedixerat hanc felicitatem filij minimi natu patri ipsius diu ante Ioannes Capistranus, qui pro sancto viro tunc temporis habebatur, admiratus praeclaram indolem Matthiae. Caeterum electo Rege Matthia Coruino a proceribus Hungariae, cum Rex Bohemiae Georgius Pogibracius forte coenans, literis et legatis hac dere, quam antea ex rumoribus tantum senserat, fuisset admonitus, mox Matthiam accubantem sub se imo loco, in honoratiorem supra se collocari iussit. Cumque hac subita mutatione Coruinum inter spem et metum, memorem fortunae suae praesentis attonitum conspiceret, eum bono animo esse iussit. Exacta enim coena, faustum et felix nuncium se indicaturum; quod et fecit. Nam non solum eum antea pacto pretio redemtionis liberum esse iussit (hoc enim vnicum Matthias expetiuerat) sed etiam sancito perpetuo foedere. Regem Hungariae salutanit, filiamque suam Catharinam desponsauit. Quae multiplicia bona vno tempore cumulata Matthias laeto animo accepit, et gratias egit, cunctaque, quae vouerat, inuiolata fide praestiturum esse recepit. Habuit autem Rex Matthias non solum mirabilem fortunae vicissitudinem, ante quam in Regem eligeretur, sed in toto suo imperio in primis vix vnquam liber ab externo et intestino hoste atque insidiis esse potuit. Nondum enim plane inauguratus regno, tria bella atrocissima cum potentissimis hostibus vno tempore eum exceperunt. Primum fuit cum Friderico Caesare, qui coronam antiquorum Hungariae Regum reddere recusabat, et aemuli Matthiae, cum ad expellendum adolescentulum Regem, instigabanti: alterum gessit

cum Bohemis: tertium fuit Turcicum, quod durauit, quam diu vixit. Haec tria bella magna felicitate et gloria perfecit, adeo vt Imperator Turcorum post mortem Matthiae Regis fateri non erubuerit, nullum hostem se vnquam ita formidasse ac Matthiam. Parum autem abfuit, quin id omne perpetua nota ingrati et praecipitis animi maculasset, cum Michaelem Zilagium, auunculum et liberatorem suum, ex delatione obtrectatorum et inuidotum inaudita causa custodiri et necari iussisset, nisi is singulati astutia, [note: Rer. Vngar. decad. 3. lib. 10.] et fide coci sui ex carcere praeter opinionem euasisset. Quare Regi nunciari iussit, se plus coco, quam nepoti debere, quando alter inique in carcerem coniecisset, coniectum fide alter liberasset, vt Antonius Bonfinius refert. Eodem modo Zilagius quoque instabilem fortunam expertus est, cum in hanc caelamitatem deiectus, e summa dignitate tam subito praecipitatus fuisset. Qui enim modo Gubernator Regis et regni habebatur, occlusus in carcere vix mortem sibi imminentem euasit. Extorserant enim inuidi ipsius literas regio diplomate, quibus praefectis custodiae ipsius mandabatur, vt eum extremo supplicio afficerent. Ij autem aulicorum mores et liuorem non ignorantes, in tam arduo negotio, Regis prius animum explorare cupientes, dederunt hac mora Michaeli occasionem euadendi ex carcere. Qui paulo post cum Rege adauctis honoribus reconciliatus est. Sed tandem honestiori morte, captus ab Alibecho Turcico in praelio, Constantinopoli, iussu Imperatoris Turcici, capitis supplicium subiit. Vterque igiturtam Masinissa, quam Coruinus (de his enim potissimum instituta est oratio nostra) variam et mutabilem fortunam mira vicissitudine in aduersis et in prosperis rebus expertus est; sed hoc discrimen inter illos fuit, quod ille ad summam et ratissimam aetatem, superatis omnibus telis fortunae, triumplantis instar, peruenerit, ille vero in flore aetatis et felicissimo cursu fortunae, subito extinctus fuit. Rex sane dignus longiore vita, si fara [note: In Europa] non obstitissent. Recte itaque AEneas Syluius dicit, nunc quisquis haec legis fortuna praedicito. Singulare prorsus humanae inconstantiae documentum, ex duobus adolescentibus aetate, moribusque pene paribus, alter Ladislaus Rex ex regio solio, dum nouae nuptae thalamum exornat, defertur. ad tumulum, alter Matthias, dum capitalem sententiam in carcere expectat trepidus, ex carcere euocatur ad regnum. Mirabile, quod matrem. Matthias repentina laetitia non exanimauerit, cum tot cladibus afflicta prius Regem appellatum audiuerit filium, quam vinculis exemptum.

CAPVT XXXII. Otium, inertiam, desidiam, et multo deteriora vitia seipso parere, vnacum encomio laboris.

[note: Lib. I. Annal.] EX P. Cornelio Tacito discimus, otium militibus praebuisse occasionem seditiones mouendi. Ita enim scribit de legionibus Germanicis: inferioris exercitus miles in rabiem prolapsus est, orro ab vndeuicesimanis quintanisque initio, et tractis prima quoque ac vicesima legionibus. Nam iisdem aestiuis, in finibus Vbiorum habebantur per otium, aut leuia munia, etc. Ibi commentator Annibal Scotus Placentinus hanc doctrinam tradit: Qui ab exercitu suo seditiones arcere vult, is nunquam eum in otio esse sinat, aut leuibus muniis exerceri; sed laboribus et grauibus exercitationibus [note: Lib. 2. Annal] illum occupet. Sic de Corbulone idem Tacitus dicit: Ne tamen miles otium exerceret, inter Mosam Rhenumque triam et viginti millium spatio fossam produxit, qua incerta Oceani vetarentur. Quo respexit idem [note: Lib. eod.] Tacitus, vbi ita dicit: Languescet alioqui industria, intendetur socordia, si nullus ex se metus, aut spes; Vbi idem commentator addit: Qui politici aedificatores vrbium, debere situm sterilem potitus, quam fertilem eligere, contendunt; hac nimirum ratione adducuntur, vt habitatores hinc impulsi industriam exerceant, et ab otio incorruptos sese conseruent. Nam alioquin languescet industria, et intendetur socordia, si nullus ex se metus, aut spes inerit, sed securi omnes aliena subsidia expectabunt, sibi ignaui, [note: Lib. 2. hist.] principi graues. Et idem Scotus super verba eiusdem Taciti, de cotrupto exercitu: PER ILLECEBRAS VRBIS ET INHONESTA DICTV, CORPVS VITIO, ANIMVM LIBIDINIBVS IMMINVEBAT, etc. Certe corpus, inquit, otio, animus libidinibus imminuitur. Et saepe, imo fere semper, otium corporis libidines animis infundit et accendit, adeo vt et corpori et animo solum otium afferat perniciem. Curent itaque prudentes principes, primum ne ipsi huic vilissimo domino se mancipent: deinde ne ministri, et illi, quorum strenua opera praecipue vtuntur, id arripiant: alioquin regnum amittent cum dedecore, et vitam, etc. Sciuit hoc optime Cyrus ille maximus Persarum Imperator, qui post Medos, Bactrianos, Phryges, Lydos, victos et subditos, capta demum Babylone, cum finem bellorum adesse cerneret, suos amicos pulcherrima oratione adhortatus est, in hanc sententiam, vt otium fugerent, et semper ad arma prompti [note: Lib. 7. de padia Cyri.] essent, sicut Xenophon late hoc exponit. Operae pretium autem erit,

vt nonnulla ex ea asscribamus. Ita enim orsus est dicere: Mei amici atque socij, maxima iam Diis gratia debetur, quod copiam sint largiti nobis eorum, quae mereri nos statuebamus. Et tenemus enim modo solum amplum, atque fertile, et sunt qui illud colentes nos nutriant; habemus domos quoque, et has instructas. Neque quisquam vestrum ista arbitretur tenendo se possidere aliena: nam lex inter homines aeterna est, si in bello vrbs capta sit, penes eos, qui ceperint, esse ciuitatis illius et corpora et res. Quapropter non retinebitis, quicquid habueritis per iniuriam, sed si quid passi fueritis possidere illos, id per humanitatem non eripietis. Quod vero deinde restat, de eo sententia mea talis est: Si conuertamur ad leuitatem et inertiam, et mollitiem vitaesuauis, quam improbi homines sectantur, qui laborem miserrimam rem, expertem autem laboris vitam esse statuunt mollem ac suatiem: ita igitur fore celeriter, aio, vt ipsi de nobis haud bene mereamur; vtque cito partis bonis spoliemur vniuersis. Nequaquam enim viros aliquos fortes ac bonos extitisse ad id sufficit, vt boni quoque et fortes permaneant, nisi diligentiam atque curam rei illius habere perseuerent: Sed quemadmodum per negligentiam diminuitur aestimatio caeterarum quoque artium, itemque bene affecta corpora in remissione desidiae, male sese rursum habere incipiunt: ita et de temperantia et continentia et fortitudine fit, vt si quis exercitationem horum remittat, exinde ad improbitatem rursum conuertatur. Quocirca nobis cunctandum non est, neque ad praefentem suauitatem contendendum. Magna enim res est, vt opinor, imperium esse partum: sed multo maior, acceptum conseruare. Nam adipisci saepe audaciam tantum adhibenti contigit, sed acceptum retinere, id iam non absque temperantia, neque absque continentia, neque absque multiplice diligentia euenit. Et ea quae sequuntur. De detestabili [note: Cap. 15. cent. 1.] autem otio multa exempla et morales doctrinas antea induximus, quibus plura nunc addam, vt plenius constet, non leue vitium, et vt Theologi dicere solent, balneum et puluinar Satanae otium esse. Habemus autem praeclarum exemplum in sacris literis de fico arbore otiosa, cui Christus Saluator noster propterea maledixit, quod infructuosa solummodo folia [note: Lib. 2. Reg. cap. II.] ad ostentationem proferret. Praeterea quum Regius ille Propheta Dauid otiosus in superioribus partibus regiae domus deambularet, occasio inde orta est, vt Bethsabeam, Vriae vxorem pulcherrimam, et deinde matrem Regis Salomonis, se lauantem videret, et in eam illicito amore exardesceret, mox adducta ea, cum illa rem haberet, atque interfecto marito, eam in vxorem duceret. Quas poenas autem, irato Deo, ob eam rem dederit, lare ibi describitur. Eodem modo Iulius Caesar non ignorauit, otium et desidiam non solum gloriae, cuius cupidissimus fuit, sed multo magis valetudini

[note: De bell. cluil. lib. 2.] suae obesse: In bellis enim, teste Dione, firmiore valetudine vtebatur, quae tamen comitiali malo, et repentinis animi deliquiis, nunquam magis, quam in otio tentabatur. Ob hanc rem inter alias eximias virtutes, quibus Hugo Marchio Brandeburgensis, Vicarius Ottonis III. Imperatotis in Italia praeditus fuit, celebratur, quod is hominibus otiosis et asotis adeo infensus fuerit, vt eos in iudicium vocarit, ad reddendam rationem otij et sumptuum. Vnde in Hetruria, praesertim Florentiae, adhuc seruatur consuetudo ab ipso introducta, vt magistratus in otiosos et ignauos inquirat, atque ex eis percontetur, vnde sumptus faciant: qui si rationem et innocentiam vitae non probauerint, trahuntur ad supplicia, vel eiiciuntur, vt Georgius [note: In vita Hugonis Marchi. Brand. Lib. 15. c. 15.] Sabinus scriptum reliquit. Huc referri potest quod Olaus scribit: Quidam histrio ob nimiam pinguedinem, eo quod decem hominum quotidie cibos deuorare solebat, ne vtilium laboratorum escas, quasi publicus depopulator consumeret iussu Danorum Regis suspensus est. Quod etiam Albertus Crantius notauit. Hac poena dignus fuisset deses et iners Altades XII. Rex Babylonius, qui, teste Berolo, regnauit annis XXXII. Eius enim otiosi et inertis ratio et regula vitae haec erat, (sicut idem auctor recenset, et eius commentator Annius explicat,) Vanus et stultus est, qui continuo labore et miseria militat in exitium sui et humani generis. Item: Omnium stultissimus est, qui iugi desudatione thesaurizat, non sibi, sed genti. Amplius, qui abstinet vsu rerum et gloriae a se partarum, nequissimus est quia, teste Salomone, qui sibi nequam est, nunquam alteri beneficus erit. Ex hac inertiae philosophia duo colligebat: primum, abstinendum esse ab omni labore bellico et lucroso; quia in bellico sudore sibi labor, et gentibus caedes occurrit, et in lucro miser et infelix auarus efficitur, magis custos diuitiarum, quam dominus. Alterum, fruendum est bonis et gloria, aliena miseria et sudore partis, ne incidas in miseriam et sudores, dum bona parta sugis. Porro imperite vixit, quia more aliorum inter pellicum greges et calamitates degebat, et bonis partis et gloria non fruebatur, sed abutebatur, etc. Memorabilis itaque est sententia Senecae: Magna pais inquit, vitae clabitur nihil agendo, maior male agendo, maxima aliud agendo. Quod dictum Stigelio excellenti Poerae tale distichon expressit:

[note: Cap. 15. prior. cent. Antiquit. Iudaicar. lib 8. c. 4.] De Sesostre antea ex Herodoto recensuimus, quomodo in suis expeditionibus gentes otiosas et imbelles cippis lapideis, muliebribus genitalibus insculptis notauerit. Iosephus vero illas expeditiones Sesaco AEgyptiorum Regi attribuit, et putat, eius res gestas Herodotum per errorem Sesoltri adscripsisse. Hic enim Sesacus, inquit, quinto anno Roboami regni,

numerosissimum exercitum contra illum adduxit, in quo fuisse ferunt currus 10200. equitum 60000. peditum vero 400000. Et paulo postita pergit: Meminit huius expeditionis Halycarnassaeus Herodotus in nomine tantum errans, et quod persua sis multis aliis gentrbus, etiam Palaestinam, Syriam subiugarit, hominibus, non expectata vi, deditionem facientibus. Apparet autem satis, quod nostram gentem dicere velit ab AEgyptio subactam. Narratenim, hunc columnas reliquisse apud eos, qui priusqua Martem experirentur, deditionem fecissent, in quibus pudenda muliebria insculpta fuerint. Roboamus autem is fuit Rex noster, qui vrbem, antequam oppugnaretur, dedidit. De Sesaco autem Rege AEgypti, et quo pacto quinto anno Roboami filij Regis Salomonis, templum et domum regiam spoliauerit, etiam in sacris literis mentio fit. Merito quoque celebratur [note: Reg. lib. c. 14. Rerum Scoticar. lib. 7.] Alexander III. huius nominis, sed in ordine XCV. Rex Scotorum, a Buchanano, cum ob alias egregias vittutes, tum quod magistratibus in regno suo imperatet, vt ociosos, qui nec artem scirent, nec patrimonium haberent, seuere compescerent, eo quod omnium scelerum et flagitiorum ex otio veluti fonte primordia promanare existimaret. Memoratu fane dignum est, quod tium inter quinque peccata Sodomae, ob quae igne coelitus [note: Cap. 16.] deleta est, a Propheta Ezechiele recenseatur. Ita enim numerat peccata Sodomae, superbiam, saturitatem panis, prosperitatem et OTIVM, et manum pauperi ac egenti non porrigebant. Cum igitur otium tam perniciosa sit res, recte antidotum eius, labor videlicet, commendatur, cum praesertim fructus et vtilitas eius in promptu sit. Quod etiam Plato innuere voluit, vbi dicit: Virtutis ramos sudore ac labore produci. Hinc pulchrum et succinctum dictum, monens otium fugiendum, et laborem sequendum, fluxit: SEGNIS IVVENTA, EGENS SENECTA; quod tale epigramma, ex fabula cicadae et formicae, nescio cuius Poetae peperit:

Nemo autem facile ab honesto labore deterreri, eumque subterfugere, sed si coeptus est, in illo strenue pergere debet. Etsi enim omne principium in cunctis negotiis graue esse solet, tamen mox paulatim alleuatio laboris, si paulum progressus fueris (non secus ac si quis arduum montem

ascensurus, licet anhelitus illi ob altitudinem et praecipitia interdum prope deficere videtur, superatis vero iis ad fastigium peruenit, et inferiora despectans, voluptati potius, quam oneri, ea sibi sunt magno cum gaudio sentitur, donec ad finem perducantur. Hoc monere voluerunt veteres:

[note: De reparat. lapsi.] Non minus recte Chrysostomus monet: Natura est rerum, vt omnis labor tam diu grauis putetur, donec sola animi consideratione pensatur. Vbi vero ad rem ventum fuerit, et operis ipsius coeperimus aliquan tulum profligare: ibi iam pauor quidem omnis ac formido repellitur: successus vero operis dulcedinem parit, et laetitiam menti confert, recuperata denuo incrementa virtutum, redditque nos continuo fortiores, quum proxima videri [note: In historicis.] iam coeperit spes salutis. Idipsum innuere voluit Suidas, vbi dicit: Laborando et cupiditatibus resistendo, diuitiae acquiruntur. Non omittenda est [note: Politic. c. 6.] notabilis distinctio Aristotelis, laborum et operationum. Eae operationes, inquit, sunt artificiosissimae, in quibus minimum est fortunae, illae sordidissimae, in quibus maxime inquinatur corpus: illae seruilissimae, in quibus corporis est vsus plurimum: illae vero ignobilissimae, in quibus minimum requiritur virtutis. Postremo ex Catonis senioris monitione, quam commilitonibus ad fortitudinem et tolerantiam laborum inculcare solitus [note: Cap. 15. prior. cent.] fuit, quam antea allegauimus, si cum labore praeclari quiddam egeris, etc. fequentes versiculi emanarunt, digni profecto vt asscribantur:

Est autem conueniens sententia Graeca Musonij, relata a Gellio lib. 16. c. 1. quam alio modo reddidit Latine Ioan. Petr. Valeri. his nimirum versibus:

CAPVT XXXIII. De odio otij, et amore laboris, duorum heroum, L. Quintij Cincinnatis et Abdolonymi.

PRAEDICATVR, et quidem non immerito, Cincinnatis labotiosa industria, et fuga otij atque desidiae, a Liuio, et aliis auctoribus, eo quod ab aratro in curiam ad consulatum capessendum, vix abstractus fuerit, cuius [note: Cap. 12. prior. cent.] obiter antea mentionem feci. Quum autem dignus ille heros Romanus sit, vt eius mores et res gestae latius recensseantur, eas ex Dionysio Haly carnassaeo huc adscribere operae pretium duxi. Est enim oratio talis, ex qua pictor artis sui specimen absque alia delineatione ostentare poflet: [note: Cap. 21. Roman. antiquit. lib 10.] cuius artificij orationis supra quoque mentionem feci. Is de eo, quum Consul declaratus esset, ita secribit: AT SENATVS misit ad Quintium, qui eum ad magistratum capiendum adducerent. Tunc autem forte Quintius aruum quoddam ad sementem faciendam arabat, ipse sequens boues, nouale proscindentes, sine tunica, solo subligari succinctus, et in capite pileum habens. Vbi vero vidit cateruam hominum, qui in suum fundum ingressi erant, aratrum tunc retinuit, et din dubitauit, quinam ilii essent, et qua de causa ad se venirent. Deinde quum quidam praecurrisset eumque monuisset, vt se melius ornaret; ille in tuguriolum ingressus, et veste induta prodtit. Qui autem ad eum in vrbem deducendum missi fuerant, omnes eum non nomine, sed Consulem salutarunt, purpuraque induerunt, et allatis eo securibus, aliisque mag stratus insignibus, vt in vrbem sequeretur, rogarunt. Ille aliquantisper obticuit, fusisque lachrymis, hoc tantum dixit, ergo agellus meus hoc anno non seretur, et de victu periclitabimur. Deinde salutata vxore, iussaque rei familiaris curum gerere, in vrbem iuit. Nulla autem, pergit idem auctor, alia de causa oratio mea huc est prouecta, nisi vt omnes cognoscerent manifeste, quales essent ea aetate populi Romani principes, qui suis manibus victum quaererent, qui temperantes essent, nec iustam paupertatem grauate ferrent, nec regiam potestatem affectarent, sed etiam oblatam repudiarent. Sic enim apparebit, nostrae aetatis homines ne vel minimum quidem illis similes esse; sed contra longe alia studia sectari, praeter perpaucos quosdam, qui adhuc Imperij dignitatem sustinent, et priscorum illorum adhuc sunt similes. Hactenus ille. L Quintius

autem ille, finito consulatu, quum idem magistratus sibi tertium deferretur, eum repudiauit, designatis aliis consulibus, in suum illud exiguum tuguriolum rediit, victumque propriis manibus, labore et sudore, vitans otium, quaesiuit, et sicut ante vixit. Eadom continentia vsus est, quum paulo post maxime afflicta Repub. Dictator creatus esset. Quum enim illi occupato, in quodam opere rustico faciendo, XXIV. fasces cum ipsis securibus, purpura et alia regia insignia, oblata essent, non solum tanto honore sibi delato, laetatus non est: Sed etiam non sine indignatione, in has voces erupuit, peribit ergo huius quoque anni fructus, ob meas occupationes, et male omnes esuriemus. Parta autem insigni victoria ab AEquis. post triumphum, repudiato agro, armis quaesito, mancipiis, pecuniis, aliisque donis ex praeda, nihil eorum, quae a senatu, aliisque offerebantur, accepit, sed ad suum illum agellum rediit, et laboriosam vitam, regiae anteposuit, ob suam paupertatem magis se offerens, quam alij ob diuitias. Ad hanc laboriosam, et fugientem desidiam, at que fingalem vitam, nec non tuguriolum, et casam [note: Epist. 90. ad Lucil.] Quintianam resp xit Seneca, detestans simul luxum Romanum, sua aetate: Non inquit tecta coenationum, epulas receptura, parabantur, nec in hunc vsum pinus, aut abies deferebatur, longo vehiculorum ordine, vicis intrementibus, vt ex illa lacunaria, auro grauia penderent Furcae vtrinque suspensae falciebant casam, spistatis ramalibus, ac fronde congesta, et in procliue disposita, decu sus imbribus quamuis magnis, erat. Sub his tectis, habitauere securi: CVLMVS LIBEROS TEXIT, SVB MARMORE ATQVE AVRO SERVITVS HABITAT. Quocirca alibi ita [note: Epist. 8.] salutari doctrina praecip Luciliosuo. Hancergo sanam et salubrem formam vitae teneto, vt corpori tantum indulgeas, quantum bonae valetudini satis est. Durius tractandum est, ne animo male pereat: cibus famem sedet, potio sitim extinguat, vestis arceat frigus, domus munimentum sit aduersus infesta corpori. Hanc vtrum cespes, erexerit, aut varius lapis gentis alienae, nihil interest. SCITO, HOMINEM TAM BENE CVLMO QVAM AVRO TEGI. CONTEMNE OMNIA. QVAE SVPERVACVVS LABOR VELVT ORNAMENTVM AC DECVS PONIT, etc. Sed veniamus ad alteram partem huius capitis, ad Abdolonymum videlicet, cuius historia non minus memorabilis est, quam modo relata, dignaque [note: Curtius li. 4.] vt integra ascrib atur et hic quoque legatur. Quum enim Alexander, Magnus ad Sid. ona venisset, vrbem vetustate famaque conditorum inclytam: et in ea regnaret Strato, Darij opibus adiutus, sed quia deditionem magis popularium, quam sua sponte fecerat, regno visus indignus: Hephaestioni permissum est, vt quem eo fastigio Sidonis dignissimum arbitraretur, constitueret Regem. Erant Hephaestioni hospites clariinter suos iuuenes,

qui facta ipsis potestate regnandi, negauerunt quenquam patrio more, in id fastigium recipi, nisi Regia stirpe ortum. Admiratus Hephaestion magnitudinem animi, spernentis, quod alij per ignes ferrum que peterent, vos quidem macti virtute, inquit, estote, qui primi intellexistis, quanto maius esset regnum fastidire, quam accipere.

Caeterum date aliquem Regiaestirpis, qui meminerit, a vobis acceptum habere se regnum. Arque illi quum multos imminere tantae spei cernerent, singulis amicorum Alexandri ob mimiam regni cupiditatem adulantes, statuunt, neminem esse poticrem, quam Abdolonymum quendam, longa quidem cognatione stirpi Regiae annexum, sed ob inopiam suburbanum hortum exigua colentem stipe. CAVSA EI PAVPERTATIS, SICVT PLERIS QVE, PROBITAS ERAT, intentusque operi diurno, strepitum armorum, qui totam Asiam concusserat, non exaudiebat. Subito deinde, de quibus ante dictum est, cum Regiae vestis insignibus, hortum intrant, quem forte, steriles herbas eligens, Abdolonymus repurgabat. Tunc Rege eo salutato, Alter ex his, Habitus, inquit, hic quem cernis in meis manibus, cum isto squalore permutandus tibi est: ablue corpus, illuuie, aeternisque sordibus squalidum: cape Regis animum, et in eam fortunam, qua dignus es, istam continentiam perfer: Et quum in Regali solio residebis, vitae necisque omnium ciuium dominus, caue obliuiscaris huius starus, in quo accipis regnum: immo hercule propter quem. Somno similis. res Abdolonymo videbatur; Interdum, satisne sani essent, qui tam proterue sibi illuderent, percunctabatur. Sed vt cunctanti squalor ablutus est, et iniecta vestis purpura, auroque distincta, et fides aiurantibus facta: seroiam Rex, iisdem comitantibus, in regiam peruenit. Fama, vt solet, strenue tota vrbe discurrit; aliorum studium, aliorum indignatio eminebat. Ditissimus quisque humilitatem, inopiamque eius ad amicos Alexandri criminabatur: admitti eum Rex protinus iussit, diuque contemplatus, Corporis, inquit, habitus famae generis non repugnat. Sed libet scire, inopiam qua patientia tuleris. Tum ille, Vtinam, inquit, eodem animo regnum pati possim. HAE MANVS SVFFECERE DESIDERIO MEO. NIHIL HABENTI, NIHIL DEFVIT. Magnae indolis specimen ex hoc serraone Abdolonymi cepit. Itaque non Stratonis modo regiam supellectilem attribui ei. iussit, sed pleraque etiam ex Persica praeda; regionem quoque vrbiappositam ditioni eius adiecit. Hucusque Curtius.

[note: In Agamno[?]] Vterque itaque heros hic celebratus, absque dubio diligenter perpendit, id quod L. Anneus Seneca monet:

CAPVT XXXIV. De Zelotypiae tyrannide et saeuitia.

IN capite LIII. priotis Centuriae, postquam definitionem zelotypiae posuimus ex Cicer. 4. Tuscul. vbi Latine obtrectationem vertit, alle gauimus [note: Num. 5.] ex lege diuina, quod per Moysen Deus populo suo peculiaribus legibus contra truculentissimam perturbationem zelotypiae prospexerit. Has leges Iosephus paulo aliter et ita quidem recenset: Quod si quis adulterij [note: Antiquit. Iudaic. lib. 3. cap. 10.] suspicionem de vxore habuerit, offert hordeacae farinae assaronem, et immisso ex ea pugillo super altare, quod reliquum est, sacerdotibus vescendum datur. Dein de aliquis sacerdotum statuit mulierem ad portam, quae est obueria ad fanum, et inscripto primum Dei nomine in membrana defertei iusiurandum, cum imprecatione, vt si pudicitiam laesisset, luxato crure dextro, et ventre disrupto, misere moriatur: sin autem prae amore nimio, et prae zelotypia, maritus ad iniquam suspicionem sit commotus, decimo mense infantem masculum pariat. Peracto iuramento de membrana deletum nomen in phiala exprimit, et sumto e fano puluere humi collecto, atque in poculum asperso ebibendum portigit; mulier vero si iniuste est delata, praegnans facta mature, et feliciter enititur. Quod si coniugalem fidem, et Deum iurisiurandi testem fefellit, turpiter moritur, crure luxato, et ventrem aqua intercute inuadente.

[note: Derepub. li. 1. cap. 1.] Quemadmodum autem nationem vnam prae alia zelotypiae morbo obnoxiam esse, experientla testatur, ita Bodinus ex Irenico, et Munstero probat, Germanos minime zelotypia laborare; Imo praeclarum existimare, omnes foeminas cum omnibus maribus in publicis balneis simul perlui. Australes vero populos ne sacra quidem publica fieri pati, nisi vterque sexus pariete medio diuidatur, sicut Italorum quoque mos praesertim tempore quadragesimali, vel vti vocant, in carnis priuio est. At cum in Anglia (pergit Bodinus) legationis causa profectus essem, audiui Mendozam legatum Hispanorum, cum turpe esse diceret, viros simul cum foeminis in concionibus sacris permistos videri: cui Dalus Magister libellorum vrbane reposuit:

Turpe id quidem apud Hispanos, qui etiam in sacris locis cogitarent [note: In 2. Epist.] de explenda libidine, a qua proculabeant Anglorum mentes. Idipsum praedicat Poggius Florentinus, vbi thermas Badenses describit, et felicitatem Germanorum, qui zelotypia vacant, morbo Italis infesto, extollit. [note: Epist. 3. fol. 144.] Certe Australes zelotypiae morbo tantopere conflictantur, vt plerique angore animi pereant. Puna quidem Rex Indorum, vt ea cura sese liberaret, eunuchis suis non pudenda modo, sed etiam nares, et brachia amputari iubebat. Turcos praeterea non solum prae caeteris gentibus vxorum pudicitiae studere, sed etiam zelotypos esse, ideo docet nos Busbequius: Turcae, inquit, si qua alia gens vxorum pudicitiae studet, ideo conclusas domi seruant, atque abdunt, vt vix sol aspiciat. Quod si inpublicum necessitas euocet, ita tectas, ita pannis obuolutas emittunt, vt merae laruae, aut spectra occurrentibus videantur: ipsis quidem viros per linteum, aut seraceum videndi copia est: viris nulla earum corporis pars ad conspectum patet. Est enim apud eos recepta opinio; non posse mulierem, quam vel minimum forma, aut aetas commendat, a viro sine potiundi libidine, ac proinde sine mentis labe conspici, ob id omnes habent absconditas.

[note: In itinere Constantin.] Hoc aliquot exemplis confirmat Georgius Douza, vbi recenset quid Cologero Rutheno, solummodo ob nutum erga puetum mancipium Turcae cuiusdam in naui, et Armenio quodam qui cum muhere Turcica familiariter locutus esset, acciderit, et quam male et duriter tractatus vterque fuerit. Quo in loco ita concludit. Qui cum Turcis versaturus sit, a mulieribus, puetis, et mancipsis eorum abstinere, neque manus solum: Sed vero oculos, et linguam domitos habere oportet.

Zelotypiae autem fomenta, vim et efficaciam eleganter describit Petrarcha: [note: De remedio vtriusque fortunae Dialo. 65.] Zelotypiae, inquit, coniugis vir insomnis, nunc blandiciis. nunc querelis, fictisque criminibus excitandus, exercendusque per noctem, seu licentius oculos deflexetis, seu ridenti, lentius atriseris, seu vicinam salutaneris, seu formam alterius laudaueris, seu domum serius redietis, postremo aliquid feceris, aut dixeris, quo suspectus, laesique reus sis amoris, quae si vita dici debet, quae nam mors dicenda sit nescio. Hic morbus zelorypiae cum foeminas erga suum sexum corripit, vehementissimus esse solet, [note: Cap. 26. Vers. 8.] quod Ecclesiasticus monet, vbi dicit: Dolor animi, et luctus est mulier aemula mulieris. Vbi interpres: Dolor cordis, et luctus mulier zelotypa mulieris, id est, mulier aemulans mulierem, et flagellum linguae omnibus communicans. [gap: Greek word(s)] mulier hoc loco dicitur pro [gap: Greek word(s)] , quae in amore aemula est, et solicita ne riualem habeat, quae animi afflictio in viris quoque esse solet. Est autem in genere huiusmodi vitiosa aemulatio animi aegritudo suscepta ex communicatione eius, quo nos soli frui volumus, eiusque

rei adamatae socium et riualem pati non possumus, aut aegre, molesteque ferimus. Aliquando etiam ex eo, quod alius fruatur eo bono, quo nos caremus, et quo nos frui cuperemus, quo vitio laborabat Anna Helcanae [note: 1. Reg. 10.] vxor, quum ipsa sterilis riualem videret florentem liberis. Hoc malum vitiumque domesticum in coniugio, vbi purus, fidelisque amor vigere deber, cum maxima doloris acerbitate coniunctum est. Alterum vitium est mulieris, liberius ac familiarius cum omnibus communicantis, quae sua immodestia, et licentia hominibus materiam sinistri sermonis dat; huiusmodi autem libertas colloquendi cum omnibus familiatius, semper improbata, atque impudicitiae nomine suspecta fuit. Hoc morbo patrum nostrorum memoria, (vt ad recentiora, et notiora exempla veniamus,) Ioanna Regina Hispaniae, mater Caroli V. et Ferdinandi, laudatissimorum [note: Dereb. gest. Francises Ximenis. li. 3.] Imperatorum, affecta fuit, quae erga maritum Philippum Regem, vt Gomezius scribit, incredibili Zelotypia, stimulata, acerba ei et molesta erat. Vnde cum is relicta Hispania Belgas suos, vel coniugis taedio affectus, vel aliis de causis reuiseret, illa, absente marito, regnorum immemor, de eo tantum solicita erat, adeo vt noctu, diuque cogitabunda (quod eius temporis scriptores tradunt) verbum nullum nisi admodum coacta faceret. Vnum duntaxat cupidissime audiebat, si quando mater consolandi causa, classem iam adornari diceret, quae maritum in Germaniam sequeretur, quae vt tantisper obduraret, rogabat donec a partu esset libera; nam simul ac Fauonij spirarent, se eam statim voti compotem facturam. Cumque illa consolatio materna parum efficax esset, pergit Gomezius; Has ob res supra modum anxia Regina Isabella, in salubris coeli euitandi praetextu, Iohanna filia secum assumta, Complutum, vbi Ximenius agebat, se contulit. Vrit enim praecordia, aegritudo animi compressa, et in angustias adducta, mentem subuertit; nec alio medicamine facilius erigitur, quam cordati hominis sermone. Recensetur ibi quoque a Gomezio, quo pacto mitibus, et prudentibus alloquiis tam matris, quam filiae aegrum animum Ximenius consolatus sit, quae ne prolixior praeter morem sim, omitto et lectorem ad eam orationem, quum sit memorabilis, et plena grauissimis sententiis, et ad Zelotypiae affectus sanandos, accommodatis, remitto. Etsi autem Ximenius assidue his et aliis habitis colloquiis animum vtriusque Reginae mirifice confirmauit, et ab aegritudine subleuauit, tamen cum Iohanna ad maritum in Belgium nauigasset, et a marito Rege amantiss. suscepta fuisset, morbus paulo post recruduit. Nam cum per id tempus, vt idem Gomezius refert, puellae cuiusdam amoribus Philippianimus implicatus esse, quam secum Iohanna Regina adduxerat, mox ea Zelotypiae stimulis vehementer exagitata, criminationibus, iurgiis, et tragoediis totam

Philippi Regiam impleuit. Et cum ad eam per pellicis aemulos delatum esset, flaua puellae caesarie Philippum coniugem inprimis captum fuisse, rabie correpta, caesariem statim abrasit, puellaeque miserabiliter insultans pulchram faciem vibicibus foedauit: Indignatus amans adolescens, non iam amplius dissimulata ira, apertis contumeliis, et atrocibus verbis, vxotis dicitur peruicaciam multasse, atque ab eius congressu dies non paucos abstinuisse. Haec immoderata zelotypia vxoris, absque dubio, paulo post reuerso in Hispanias Philippo Regi, aegritudinem, accedentibus etiam aliis tam lati regni molestiis et curis, mirifice auxit, vt Medicus eius Martianus, eum in suo cubiculo secretiori, ad hunc modum ante suum decessum conquerentem audiuerit: Quis me in has coniecit miserias, et specioso magni Regis nomine grauatum in hanc rerum inopiam pertraxit? Fuit quoque hic zelotypiae morbus, non postrema causa Reginae Ioannae, quod sese mortuo marito in latebras abdiderit, et in moerore, et aegritudine animi, atra bile exagitata, tempus vitae suae misere consum serit. Licet, vt idem Gomezius ait, siue Belgicae pellicis, vt ferebatur, veneficiis, siue id morbi malitia acciderit, imaginandi vi, et memoria quidem polleret, [note: Lib. 20.] at prudentia ad distinguendum res propositas careret. Etsi autem in orationem quandam inseruit Buchananus, a Carolo quinto Imp. Ioannam, matrem suam, propterea in perpetuam custodiam datam esse, quod de secundis nuptiis cogitauerit: tamen priorem causam custodiae veriorem esse, alij quoque fide digni historici testantur. Inter quos est Heuterus Delphius, cuius verba asscribere volui: Ioanna, inquit, intellecta Regis mariti morte, adeo intemperanter doluit, vt ex eo tempore nunquam amplius mente satis valuerit, cum tamen LXX. annum praetergressa sit. Scio, pergit ille, qui aliam vitiati in Regina cerebri causam afferant, a Rege marito profectam, quod zelotypiae laborans vitio, eum importuno tempore ac loco ad iram prouocasset. Sed quoniam mihi de huius rei veritate parum [note: Lib. 13.] constat, malim ab alio, quam a me asseuerati, ac narrari, etc. Idem authorin vita Caroli V. Caesaris, plura de hac rescribit.

[note: De Republ. Angl. instau. Eib. 9.] Postremo contra hunc morbum Zelotypiae, grauiter intonat suis elegantiss. versibus Thomas Chalonerus eques Anglus, et simul instruit coniuges, quopacto officium suum recte facere debeant, quos asscribere operae precium duxi:

Vt autem hoc caput concludamus, adiiciendum putaui non dissimile epitaphium lugentis foeminae Perusinae insontis, a marito ob zelotypiam et [note: Cent. 1. c. 53.] suspicionem adulterij interfectae, sicut Iustinae Romanae nuper nuptae a zelotypo, et fatuo viro querelas supremas recensui. Illud est tale:

CAPVT XXXV. Voluptatem inhonestam, esse hominibus omni peste perniciosiorem, et perpetuos comites habere poenitentiam, et dolorem.

VOLVPTATES Imperator Adrianus pilulis medicorum recte comparauit, quae extrinsecus auro, et saccaro inductae, intrinsecus sunt amarissimae. Sic pomum primorum parentum nostrorum, quod aspectu iucundum, concoctu permolestum fuit. Prudenter itaque Seneca [note: Epist. 51.] Lucilio ita praecipit: Voluptates praecipue exturba, et inuisissimas habe, latronum more, quos Philetas AEgyptij vocant. IN HOC

[note: De remedio vtriusque fortunae dialogo 110.] NOS AMPLECTVNTVR VT STRANGVLENT. Hanc salutarem sententiam Petrarcha ita inculcat; Voluptates, inquit, ait Cicero blandissimae dominae, maiores partes animi a virtute detorquent. In hoc, monente Seneca, nos complectuntur, vt strangulent. Non aliter ergo quam latrunculi viatoribus insidiantes, eosque seducentes, ac perimentes declinandae sunt. In quod valde proderit, si illud praeclarissimum apud Liuium, a Scipione Africano dictum Masinissae, sibi, quisquis hac peste laborabit, accipiat: VINCE ANIMVM, caue deformes multa bona, vno vitio, et tot meritorum gratiam maiore culpa quam causa culpae est, corrumpas. Idque facilius fiet, si quis acriter rei vtilitatem, obscoenitatem, breuitatem, finem, cogitet; at longum dedecus horaeque fugacis, forsitan aut momenti vnius illecebras, multorum annorum poenitentia, vel aeterno fortasse supplicio, puniendas. Hoc Diogenes monere voluit, egregia similitudine: [note: Apud Laertium lib. 6.] Quemadmodum venenum, inquit, mulso commixtum, ob dulcedinem bibentibus primum gratum est, paulo post autem inde mortis agonem sentiunt: sic quoque formosis scortis operam dantes, initio voluptatem [note: Ca. 19. prior. Cent.] sentiunt, quam tamen perpetuus dolor consequitur. Etsi autem antea caput integrum, de fuga lasciuiae et voluptatum congessi; tamen quum sit materia haec non solum latissima, sed etiam vtilissima, plura memorabilia, ad dehortandos ab hoc vitio homines, voluptati deditos, maximeque iuuenes, quibus feruor sanguinis praecipue ad libidines incitamento esse consueuit, adiicere volui; quod faciliorem maioremque fructum afferet, [note: De republ. Angl. instauranda. lib. 6.] si illis effectus, et pernicies voluptatis exactius inculcatur. Effectus autem voluptatis elegantissimis versibus, veluti viuis coloribus, depingit Thomas Chalonerus Eques et legatus Reginae Angliae, ad Hispaniae Regem, ex quibus paucos, quum sint lectu dignissimi, adscribere volui. Quaestionem quare nostrum seculum, in proceritate et viribus corporis, prioribus non respondeat, ita soluit, cantans Bubo:

[note: Emblem. 37.] Eadem ratione motus Boissardus, Emblemati suo titulum fecit, VOLVPTATIS VSVRAEMORS. Nihil seruilius, inquit ibidem, abiectiusque est, quam voluptatibus obnoxium videri. Insaniam aufert medicus: voluptas quum aeque mentem eripiat homini, vix sanabile malum est. Nulla capitalior pestis hominibus a natura data est, quam voluptas. Nam ex hoc fonte prodit, quicquid est in hominum vita scelerum et calamitatum. Voluptati inhonestae parata est comes poenitentia. Quam optime hoc comparatum est, vt hae duas res sese inuicem comitentur, voluptas et dolor? Luxu nihil turpius: libido pecudem ex homine reddit. Fluit voluptas, et prima quaeque euolat, saepiusque relinquit causas poenitendi, quam recordandi. Et ea quae sequuntur, etc. Idipsum monere voluit Plato, vbi dicit: [note: In Phaedona.] Homines qui foedis concupiscentiis manus dederint, ventrique dediti per inertiam atque lasciuiam, ingloriam, inutilemque peregerint vitam. nec quicquam pensi pudorisve habuerint, in ASINOS post obitum deiiciuntur. Vt autem in historicis exemplis pergamus, experientia certe et innumerae historiae testantur, plures principes et tyrannos voluptatem potius, [note: Bodin. de repub. lib. 4. c. 1.] quam crudelitatem perdidisse. Licet enim homines crudelitate perterreantur: tamen libido tyranni non modo subditos ad odium, verum etiam ad contemptum excitat: quum intelligunt, hominem voluptatibus deditum, impotentis animi esse: nec imperio dignum videri, qui imperare sibi non possit. Testis est Sardanapalus, Canades, Dionysius iunior, Hieronymus, Heliogabalus, Amyntas, Periander, Pisistratus, Tarquinius, Aristocrates, Timocrates, Childericus, Andronicus, Appius Claudius, Galeacius Sforcia, Alexander Medices, Petrucius Senensis, Lugtacus et Megallus, Scotiae Reges, alijque multi, qui omnes ab Imperio exciderunt, quum impurae libidini, quam virtuti seruire maluissent, etc. Huc respexit Xenophon, quum introducit Socratem cum Theodota meretrice foemina formosissima disceptantem: Quumque illa [note: AElian. variar. histor. lib. 13. c. 32.] dixisset, ô Socrates, multum tibi praesto: nam cum tu neminem ex meis a me possis abalienare, ego, cum libitum est, tuos omnes a te auoco. Ipse mox respondit: quid mirum hoc est? siquidem tu ad decliuem tramitem omnes rapis: ergo vero ad virtutem cogo, ad quam arduus et plerisque insolitus est ascensus. Porro vrbs Volummensium opulenta diuitiis, ornata moribus, et legibus bene constituta, caput etiam curiae habebatur: sed postquam voluptatibus et luxuria prolapsa est, in profundum iniuriarum et turpitudinis decidit. vt seruorum se insolentissimae dominationi subiiceret,

qui primi admodum pauci Senatorum ordinem intrare ausi; mox vniuersam Rempubl. occupauerunt; testamenta ad arbitrium suum scribebant, conuiuia coetusque ingenuorum fieri vetabant; ducebant filias dominorum: postremo lege sanxerunt, vt stupra sua, aut in viduis aut in nuptis, impunita essent; ac ne qua virgo ingenuo nuberet, cuius castitatem non prius aliquis ex numero eorum delibasset. Hi sunt fructus et effectus voluptatis, qui licet initio suaues esse videantur, attamen mox amari [note: Emblem. 38.] fiunt, et non diu durant. Quod idem Boissardus in sui Emblematis inscriptione innuere voluit: DELECTAT ET ANGIT. Ibi quoque sub pictura aluearij voluptates venientes fucata facie blandiuntur, abeuntes autem poenitentiam et dolorem hominibus relinquunt. Vice versa quemadmodum [note: Lib. 1. Epist. 50.] virtutes receptae exire non possunt, teste Seneca, facilisque earum tutela est; ita initium ad illas eundi arduum: Quia hoc primum imbecillae mentis atque aegrae est, formidare inexperta. Itaque cogenda est mens, vt incipiat: deinde non est acerba medicina: protinus enim delectat, dum sanat. Vera itaque Scipionem apud Liuium ad Masinissam dicentem allegauimus: Non esse tantum ab hostibus armatis aetati nostrae periculi, quantum a circumfusis vndique voluptatibus, etc. A multo rectius D. Augustinus ita monet: Illi, qui vitiis et voluptatibus praedominantur, veri reges et domini sunt. Caeterum nihil magis ad pellendas voluptates prodest, quam vigilantia et temperantia in victu, quod Vlpio Marcello praefecto Britanniae, regnante Commodo, ignotum non fuit, ideoque mirifice commendatur. Nam quamquam, teste Dione, somno alioqui resisteret natura, tamen quo magis id facere posset, inedia perfecerat. Etenim ne pane repleretur, eum Roma ad se iubebat exportari, ne paulo plus, quam esset necesse, propter vetustatem comedere posset. Praeterea quoque vitanda sunt irritamenta et occasiones luxuriandi. Quocirca, [note: Epist. 7.] hortante Seneca, vitanda est turba, vitanda spectacula, vitanda denique etiam consuetudo singulorum, praeterquam eorum, qui nos meliores efficere, aut meliores a nobis effici volunt. Ob hanc causam idem Seneca [note: Epist. 22.] ita Lucilium suum monet: Proiice quaecunque cor tuum laniant,. quae si aliter extrahi nequirent, cor ipsum cum illis reuellendum erat. Voluptates praecipue exturba et inuisissimas habe, latronum more, etc. sicut in initio huius capitis hunc locum allegauimus. Quae si negliguntur, et voluptatibus, desidia et luxu veluti fenestra aperiuntur, mox, non secus ac ignis leui aspersione aquae magis accenditur, ita cupiditas et incontinentia, prima quaeque tradendo, non restinguitur, sed accedente, et paulatim sele insinuante intemperantia, inflammatur, et quicquid concessexis initio, ad vlterius penetrandum fit gradus. Accurate itaque Aristoteles

[note: Lib. 7. Ithic. cap. 3.] inter incontinentiam et intemperantiam ita distinguit: Vbi incontinentia regnat, per affectum perturbatum, seu [gap: Greek word(s)] , particularis notitia menti eripitur, ne malum obseruet in suo facinore, quod generaliter in similibus cernit: vbi deferbuit perturbatio, poenitentia extemplo succedit: Intempetantia autem non extinguitur aut frangitur peccati sensu, sed contra obstinate in suscepta mali e lectione persistit. Periculosior autem morbus luxuriae et voluptatis esse solet, quando magis intus latet, quam foris apparet. Id prudenter obseruauit idem Seneca, vbi de luxuria [note: Epist. 57.] ita disserit: Ea videtur aliquando cessisse, deinde frugalitatem professos, sollicitat, atque in media parsimonia voluptates non damnatas, sed relictas petit, et quidem eo vehementius, quo occultius. Omnia enim vitia in aperto leuiora sunt, morbi quoque tunc ad sanitatem inclinant, quum ex ab dito erumpunt, ac vim suam proferunt. Et auaritiam atque ambitionem, et caetera mala mentis humanae tunc perniciosissima esse scias, quum simulata sanitate subsidunt. OCCISI VIDEMVR, ET NON SVMVS, etc. Admonuimus insuper antea, laborem praesentissimum esse remedium contra voluptates et ocium, adductis multis exemplis et rationibus, quibus hoc in loco vnicum, idque memorabile ex Bodino [note: Mag. Daemonem. lib. 3. cap. 3.] addam, quo docemur, licet Satanas ad suum regnum propagandum maxime voluptatibus et ocio vtatur, ita vt prouerbialiter balneum et puluinar Satanae dicatur; tamen more suo, sub ambiguo responso, innuere ipsum voluisse, laborem verum, omissis supernacuis et inanibus conatibus et artibus, sequendum esse. Ex Constantino, inquit Bodinus (qui inter peritissimos Pyrotechniae et artis metallicae in Gallia numeratur, estque in toto regno celeberrimus) audiui, socios ipsius, cum perdiu flantibus nulla spes speciesve boni ostenderetur, consilium a Diabolo petiuisse, rectene facerent, et rem optatam confecturi essent? illum vero vnico verbo respondisse, TRAVAILLEZ, id est, laborate: hoc exhilaratos flatores perrexisse et flauisse adeo strenue, vt omnia in nihilum multiplicauerint, etiamque porro flatutos fuisse, nisi Constantinus dixisset ipsis, hunc esse morem Satanae, vt ambigua responsa edat: illud autem verbum, LABORATE, innuere, abiiciendam esse Alchymiam, et in laborem aliquem, ac honestam artem, vtilis ad vitam scientiae incumbendum: hominis pure dementis esse, si quis cogitauerit, tam breui temporis spatio aurum effingere, in quo efficiendo natura annos amplius mille solet consumere. Itaque illis hominibus, qui scientias arte Diabolica student comparare, similiter dici oportet, TRAVAILLEZ, laborate, siue (vt maiores nostri pronunciabant) TRESVEILLEZ, vt in versu Lucilij:

Et orandus Deus, vt labori nostro (quod rei totius est caput) successum felicem tribuat: Quod in principio sapientiae Salomo admonet, singulos inuitans, maximum et germanum sapientiae acquirendae modum explicans, [note: Cap. 12.] etc. Hucusque Bodinus. Concludam itaque hoc caput ex Ecclesiaste eiusdem Salomonis vtilissima commonefactione, sicut elegantissimis versibus eam transtulit Iacobus Lectius Iurisconsultus:

CAPVT XXXVI. Cupiditates mature extinguendas, et in modicis terminis natura constitutis manendum esse.

INTRODVXIMVS querelas et historias non vulgares, ex quibus constat, [note: In prima centuria, cap. 46.] paucos imo fere neminem sua sorte contentum viuere, sed semper vitiata quadam cupiditate plerosque ad vlteriora respicere et tendere consueuisse. Hancque cupiditatem homines eo perduxisse, vt iis euenerit, sicut fabula trita de miluio docet. Aiunt enim, miluium cum vocem similem haberet caeteris auibus, hinnitum instar equorum nobilium appetiisse. Postea cum illam amisisset, neque hunc satis consequi posset, vtroque excidisse, atque omnium auium postremam in canendo extitisse. Idipsum Michael Hospitalius Galliae Cancellarius, vir prudentissimus, et patriae suae, dum vixit, amantissimus atque vtilissimus, elegantissimis versibus exprimit, ex quibus nonnullos saltem asscribere volui:

Recte itaque AElianus tales homines ita monet: cui pauca non sufficiunt, ei nihil satis est: inde sequitur, vt idem pergit: cui nihil satis, eidem etiam nihil turpe. Etenim cupiditas cupiditate accenditur, quae nisi per continentiam superetur, nunquam sedatur, sed latius serpens in insaniam furoremque conuertitur. Haec illa sitis, quae bibendo magis magisque incendit. Illuc enim prouerbium spectat, quo dicitur: Si aqua fauces exsiccat, quid iam optare oportet? Restinguenda est igitur flamma nobis scelerata et atrox, dum adhuc velata cineribus, ac sopita facultas restinguendi leuissima data est, ne, cum omnia comprehenderit, nos frustra postmodum furibundam atque exultantem restinguere cupiamus. Neque rectorem nauis audiendum prorsus existimo in ipso moecore calamitosae tempestatis, quam illi fugere facilime licuisset consurgentem primo, sibique ac rebus suis naufragium minitantem; neque item gubernatorem vrbis in ipius excidio et calamitate ciuitatis, quam impendentem prius ipse consilio suo, suaque prudentia sustinere quodammodo ac propulsare potuisset.

Merito itaque praecipitur, vt cupiditates nimiae et intempestiuae cito, et veluti in herba, vt dicitur, necentur: multi enim, secundum Demosthenem, dum plura maioraque appetunt, etiam praesentia atque parua amiserunt. Tam incerra sunt omnia humana atque mutabilia. Huc spectat Valerii Maximi sententia: Caduca, inquit, sunt, et fragilia, puerilibusque consentanea crepundiis, quae vires atque opes humanae vocantur. Affluunt subito, repente dilabuntur; nullo in loco, nulla in persona stabilibus nixa radicibus consistunt: sed incertissimo fortunae flatu huc atque illuc acta, quos in sublime extulerunt, improuiso recursu destitutos in profundo cladium miserabiliter immergunt. Itaque neque existimari, neque dici bona, quae influxione malorum amaritudinem desiderio sui duplicant. Pie ergo [note: Cap. 27.] Ecclesiasticus dicit: Sensatus homo in sapientia manet, sicut Sol: stultus sic ut Luna mutatur. Allusit enim ad insanos et lunaticos. Sic quoque Luna hieroglyphice significat stultos et inconstantes homines, ob assiduas mutationes. Idipsum in Emblematibus a Geergetta Montenaia nobill foemina

Gallice scriptis, per e quum currentem cum vespis pungentium instat circumuolitantibus, ingeniose depingitur, cum hac inscriptione: FRVSTRA CVRRIS; addit s hisce rhythmis;

In hunc finem antea etiam Manilii elegantissimos versus introduximus, quibus conuenit Chrysostomi vtilissima monitio, vbi dicit: Quemadmodum [note: In orat. de diuite et paupere.] qui male sibi conscius est, etiamsi omnium pecunia circumiectus sit, omnium est miserrimus: ita qui perpurgatam habet conscientiam, etiamsi detritis pannis amictus sit. et cum fame luctetur, aequiore animo est, quam qui vehementer luxu affluit. Memorabilis praeterea est doctrina et praeceptum [note: Cap. 2 vers. 21.] Ecclesiastis, vbi dicit: Nonne igitur hoc bonum est homini, vt edat et bibat, et ostendat animae suae bonum ex labore suo, quod etiam vidi ex manu ipsius Dei esse. Vbi doctissimus Beza instruit, quae ad vitam sapienter ac prudenter, honeste denique et recte instituendam requiruntur. Quaenam, inquit, vita illa est? Nempe (vt primo loco de iis agamus, quae ad fouedam hanc vitam requiruntur) vt ab illis non aliud expectes, quam cuius causa sunt res illae conditae, et tibi, quisquis es, diuinitus eo, quo Deo visum est, modulo concessae. Sunt autem non ad hoc factae, vt ab illis pendeas, aut in iis conquiescas, quas tam instabiles esse ostendimus: non etiam vt illas vel recondas, scilicet neque tibi, neque aliis vtiles futuras, vel profundas, quasi non satis cito perituras: sed vt illis ad alendum hoc corpus pro sortis tuae ratione, minime tamen otiosus, tranquillo sedatoque animo vtaris: et iis contentus, quae nactus honesto labore fueris, hanc vitam exigas. Quod si aliud quicquam praeter hunc vsum ab his rebus expectas, falleris omnino ipso illarum vsu, etiam si recto consumantur. Sed illud praeterea memineris, quod res istae tibi vel aliunde, veloperae tuae interuentu

obuenerint, et quod illis haec vita sustentetur, nec fortuito, nec rerum ipsarum vi euenire: sed vnius Dei beneficentia singulari tibi concessum: cui proinde gratias de his omnibus agere tenearis, a quo etiam vno potes obtinere, vtillis pacate et tranquille frui possis. Quare idem Ecclesiastes [note: Cap. 9. vers 7.] alibi ita monendo praecipit: Vade, vescere iucunde pane tuo, et bibe hilari animo vinum tuum. Enimuero iam grata sunt Deo opera tua. Vbi idem paraphrastet: Quod cum ita se habeat, tui sum huc redeo, vt te, quisquis es, admoneam, vt relictis illis, quae penes vnum Deum sint, arcanis tuis contentus, alienis minime inhians, tuis ipsius denique bonis hanc vitam hilari tranquillaque mente transigens, in hoc vnum sis intentus, vt opera tua [note: Od. 9. lib. 4.] Deo probes. Hucusque ille paraphrastes. Idipsum gentiles quoque obseruasse, apparet ex his Horatii versiculis:

CAP. XXXVII. Bona intrinseca aeterna potius, quam extrinseca fluxa et vana curanda, et continuo inprosperis et aduersis considerandum vnicuique, se hominem esse mortalem.

PIE et recte monemur, nullam partem vitae, praesertim piorum, vacuam dolorum, sed potius omnibus laborum molestiarumque generibus expositam esse. Adeoque infantes videri iam simul cum lacte sugere ipsa calamitatum primordia, et crescentibus annis, itidem miseriae crescere videntur. Pii sane in cruce et aduersis rebus habent suas consolationes peculiares, quae ex sacris literis depromendae sunt, quibus alios carere necesse est. Quaesiuerunt consolationes quoque gentiles in suis calamitatibus, sed profecto fragiles, et nullius roboris; ita vt recte dicatur, Philosophorum praecepta non idonea esse ad sananda vulnera, sicut sacrae litae, sed tantum ad cicatrices nonnulla afferre remedia, Animaduertunt

certe prudentes et politici viri, miseriam humanae vitae, et quam multis calamitatibus ea sit exposita, sed originem ipsatum nesciuerunt: ideoque in varias opiniones delap si sunt. Nonnulli enim aduersas et prosperas res fortunae ludibrio, quidam fatis, alii aliis causis atribuere, ignari veri fundamenti, ac principii hominum miseriae, quod videlicet omnes calamitates et infortunia ex lapsu primi hominis, et corrupta natura, ob transgressum mandati diuini, impulsore Satana, fluxerint. Caeterum Seneca, vt pote gentilis, sed acutior et religiosior caeteris, hanc miseriam sentiens, internaque bona pluris facienda, quam externa, monens introducit Deum ad bonos, quibus externus splendor oculos et etiam mentes praeter modum nimis non nunquam perstringit, ita dicentem: Quid habetis, quod de me queri possitis, vos, quibus recta placuerunt? Aliis bona falsa circumdedi, et animos inanes, velut longo fallacique somnio lusis: Auro illos, argento et ebore adornaui: Intus boni nihil est. Isti, quos pro felicibus aspicitis, si, non qua occurrunt, sed qua latent, videritis, miseri sunt, sordidi, turpes. ad similitudinem parietum suorum, extrinsecus culti. Non est ista solida et syncera felicitas: crusta est, et quidem tenuis, dum illis licet stare, et ad arbitrium suum ostendi nitent et imponunt: quum aliquid inciderit, quod disturbet et detegat, tunc apparet, quantum altae et verae foeditatis alienus splendor absconderit. Vobis dedi bona certa mansura: quanto magis verfauerit aliquis, et vndique inspexerit, tanto videbit meliora maiora: quae permisi vobis metuenda contemnere, cupienda fastidire. Non fulgetis extrinsecus: bona vestra introrsus obuersa sunt, etc. Verum enimuero nulla meliori ratione intrinseca perpendi possunt, quam si extrinseca diligentius considerentur, fragilitas nimirum humana, et quam facile pulchra facies et corpus corrumpatur, et omnem splendorem et vigorem amittat, ita vt felicissimus quisque in perpetuo metu, ne infelicissimus fiat, versetur. Facilime enim totus status hominis, et, vt ita dicam, vno momento mutatur: ita vt nihil in hac vita, siue spectes pulchritudinem, aetatem vegetam, opes, honores, coniugium optatum, liberos morigeros, fauorem principum, et aliorum, diuturnum et firmum maneat. [note: Cap. 12. prior. cent.] Quare antea multis memorabilibus exemplis adductis, monui, talem statum esse rerum humanarum, vt innumeris telis fortunae obiectae sint, proindeque in rebus prosperis nemo se efferre, in duris et aduersis nemo animo prorsus abiecto esse debeat. Et inter alia recensuimus AEgyptiorum morem, qui in conuiuiis suis mortis simulachrum circumferre, et conuiuas admonere solebant, vt inter edendum et bibendum illud intuerentur. Hoc simulachrum fuit humani cadaueris reliquiae,

id est, compages ossium corporis mortui. Graeci [gap: Greek word(s)] vocant, dequo Plutarchus in conuiuio sapientum; Illa compages, inquit, ossium corporis humani, quae ab AEgyptiis studiose in conuiuiis profertur, cum cohortatione, vt quisque meminerit, se breui ipsum quoque talem fore. Haec igitur etsi ingrata alienaque quasi commessatio est, opportunitatis tamen nonnihil habet, si incitat, non ad bibendi voluptatem, sed caritatem mutui amoris, monetque, ne vitam spatio breuem, rerum negotiorumque prauitate et vitiis, faciamus longam. Admonitio autem AEgyptiaca fieri solebat hisce verbis:

Sic et alii apud veteres solebant in conuiuio mortis mentionem iniicere, et vel laruam, vel oscillum, vel cranium hominis mortui in mensa apponere manibus que versare, vel e tholo suspendere, vt semper in conspectu esset, commonefaciens conuiuas mutationis ac breuitatis vitae: ideoque bibendum, et velut raptim viuendum, ne quid de fructu huius vitae periret: [note: Lib. 2. Auso. lectio. ca. 26.] vt eruditissime docuit Ioseph. Scalig. Oscillum autem, sicut Festus hoc verbum explicat, vel oscillatio fuit, velut imago quaedam vitae humanae, in qua altissima ad infimum interdum, infima ad summum efferuntur. Huc spectat monumentum Tarracone repertum, Romamque delatum, cui figura hominis supina, saxo insculpta fuit, ad cuius caput, ramus florescens, ad pedes vero ramus marcescens, aut exsiccatus, cum hac inscriptione:

Idipsum obseruauit et considerauit Maximilianus I. huius nominis Caesar optimus, quor integro ante mortem biennio, quocunque proficisceretur, aream ligneam, ad mensuram corporis humani fabrefactam, circumuectarit, in qua erat alia e plumbo facta, ea forma, qua eae fieri consueuêre, quibus mortuorum corpora sepulturae mandata, includi solent, paucissimis e comitatu, ac famulatu scientibus, quid in arca conclusum circum ferretur. Exteriora enim ornatum ad decipiendos aspicientes habebant, ac proinde ob pondus ingentem arca thesaurum concludi existimabant, non parum admirantes, tanti nominis Imperatorem, perpetuam mortis memoriam ante oculos praeferri sibi voluisse, quo vitam actionesque ita instituert, vt aliquando immortali Deo, rationem reddendam sciret, insigne ac memorabile successoribus pietatis ac timoris, quo erga diuini numinis

Maiestatem affici debemus, exemplum relinquens. Eiusdemintentionis quo ad considerationem vitae humanae fragilitatis, extra tamen solidam consolationem fuit Philippus Rex Macedonum. Quum enim in Chaeronea fudisset Athenienses, licet fortuna euectus: tamen appetitum rationi subdidit, neque contumeliose, aut intemperanter, aliquid fecit; Proinde consultum esse putabat, quendam ex pueris quotidie hoc ei manein memoriam reuocare, QVOD ESSER HOMO. Quare pueto delegauit hocofficium, neque ipse prodibat antea sicut fertur, neque quisquam qui eum conuenire vellet, priusad cum introibat, quam singulis diebus [note: Histr. varia lib 8. c. 15. roman. an tiq. lib. 8.] puer hocter proclamasset, dicens, PHILIPPE HOMO ES, sicut AElianus, post alios, scriptum reliquit. Salutaris itaque est monitio Minucii ad Marcium Coriolanum, ferocem successu rerum, apud Dionysium Halicarnasseum: Qua in re inquit, maxime potes, et in qua numen diuinum tibi fauer, in ea moderate te geras, et fortunae beneficia prudenter dispenses, hisque sapienter vtaris. Cogitans res omnes esse mutabiles, et nihil vnquam in eodem statu permanere solere. Quicquid enim excellit, quando ad summum claritatis fastigium euasit, indignationem Deorum effugere nequit, et rursus ad nihilum redigitur, etc. Hoc autem potissimum accidit suaeuis ac superbis ingeniis, quae humanae naturae terminos transgrediuntur. Testis est Pausanias. Is euim quum a Simonide in conuiuio [note: Alian. li 9. var. bisto. 6. 141.] admoneretur, Meminisset SE HOMINEM ESSE, elatus superbia, et successu rerum ferox, hanc monitionem tunc temporis nihil curabat, sed paulo post quum in aede Mineroae inclusus, fame sibi moriendum esse videret, recordatus sermonum Simonidis, ter magna voce exclamanit, ô Cee hospes, magnum quiddam in tuo sermone inerat: ego vero, inani persuafione eram adductus, vt eum nullius momenti putarem. Caeterum homo seipsum recte cognoscere nequit, nisi perpetuo cogitet, se mortalem, neque certum esse, quo anno, quo die, qua hora, quo momento, cum mors abripiat. Hae enim cogitationes eum veluti in freno continent, ne cupiditatibus, et fluxis rebus, nimis indulgeat, sed extrinsecis et caducis, quasi fluxis, relictis, intrinseca bona retinere et augere; desideret. Hoc monere voluit [note: Cap. 9.] Ecclesiastes, describens miseriam et periculosum statum hominum. Nescit homo, inquit, tempus suum; sed quemadmodum pisces tapiuntur hamo, et volucres laqueis, ita quoque homines irretiti tenentur, tempore non bono, quum subita calamitas, magno in eos irruit impetu. Quocirca [note: Cap. 7. Inorat. funebri Blanca Maria coniugis Cas. Maxi. 1.] diem mortis alicuius praestare dicit, diei quo natus est. Hucrespexit Vdalricus Zasuis, vbi dicit: Non tam parentem quam seueram natura nouer cam, se nobis exhibet. Aut enim aegri viuimus, aut sani AEgros imperiosa, ne dicam periculosa medicorum iussa constringunt, sub quorum manu, (vt

Plato voluit) vluere miserrimum est. Sanos mille vincula circumueniunt: hunc superciliosae superbiae fastus, alios cretata ambitio, quosdam inuidiae liuor, impura Venus multos nectir, et colligat: et in summa quot sensuum affectionibus, quas passiones vocant, homo comprimitur, tot laqueis misere catenatur; atque adeo vndique nobis angustiae sunt, et vt cum Prophetaloquar, tot nos laquei praeuenerunt, in medio tot laqueorum ingredimur, vt merito Divus Antonius, mundum totum plenum laqueis esse exclamauerit. Non absque ratione itaque:, malares dicitur, vitae cupiditas, quum non omnia diuinae prouidentiae mandantur, et committuntur, sed terrenis rebus, quasi firmialiquid habeant, inhiatur, vnde peccatorum examina scatent. Vel vt Bearus Augustinus dicit, Amor temporalium est viscus spiritualium [note: De riparat lapsi.] poenarum. Prousdit enim bonitas Dei sicut air Chrysostomus, vt in hhacbreui, et exigua vita breues agones essent, et labores: in illa vero quae [note: Homil. 54. in Matth.] aeterna, est corona, et praemia meritorum, vt labores quidem cito finirentur, meritorum vero praemia sine fine durarent. Et alibi hanc vicissitudinem diligentius idem inculcat. Vniuersum terrarum orbem, inquit, ita Deus gubenat, vt modo hoc, modo illud adhibeat, nec secunda semper succedat, nec aduersa incuriat. Et quemad modum nox diei succedat, hiemi, et e conuerso, eodem nos quoque modo, alias dolor vexat, alias voluptas permulcet, et nunc quidem aegrotatione laboramus, modo autem fruimur sanitate. Non ergo admiremur, quoniam etiam quando nobis sanitas adest, admirari oporteret: nec conturbemur, quando dolor nos exagitat, quoniam ent quando gaudemus. conturbari par esse, etc. Licet itaque ob mobilitatem, et vanitatem extrinsecarum, et fluxarum rerum, exclamare:

[note: Cap. 1.] Sumpta haec sunt, ex Ecclesiaste, siue concionatore Salomonis, vbi Paraphrastes Theodor. Beza, ita addit: Huius concionis summa est, falli vehementer, et certa cum sua pernicie cunctos, qui in rebus vllis mundanit,

siue mundum ipsum supra et infra, siue seipsos, foris et intus, siue quaecunque in mundo geruntur, spectent, inuenire se posse sperant firmum quidpiam, in cuius adeptionie merito conquiescant. Nam ego contra iterum atque iterum affirmo, nihil esse mundanum in mundo, quod non sit inconstans, fluxum, euanidum, vanissime denique vanitas: Ex quo illud consequitur, vanissima esse omnium illorum studia, qui a rebus tam vanis, stabile quidpiam, nedum perenne expectent, etc.

CAP. XXXVIII. Devero ornatu mulierum, et quam fucus detestabilis res et hypocrisicomparandus sit, deque foetore humanicadaueris

CRegotius Nazianzenus ornatum verum mulierum ita describit, MVLIEAVM ORNAMENTVM EST, morum probitate, et elegantia, florere, domi vt plurimum manere, colloquium cum diuinis oraculis habere, fuso et lanae operam dare, (hoc enim foeminarum munus est) ancillis opera mandare, seruos vitare, labiis, oculis, genus vinculum iniicere; pedem limine non admodum frequenter efferre, pudicis quidem omnibos mulierbus oblectari; Caeterum eo duntaxat viro contentam viuere, qui tibi [note: Lib. 20.] legitimo matrimonio virgineam Zonam soluit, Huc pertinet locus Iustini historici; Verum, inquit, ornamentum marronarum pudicitia est, non vestes. Idemque paulo ante frugaliratem genetricem virtutum appellauit. [note: Ca. 10. prior Cint.] E contra antea comprobauimus, quam versutum et intolerabile animal sit foemina, quae repudiato honore, et virtutibus matrimonialibus, tantum suas cogitationes et actiones eo redigit, vt oculo tenus bella, et elegans videatur, et fuco atque aliis illecebris, vel libidine impulsa, vel lucriauiditate adducta, amatores ad se alliciat, et veluti blandimentis in casses adductos capiat, et perdat: In primis autem hoc facere solent in Italia, et alibi, foeminae Curiales vel cortegianae (ita enim ob morum elegantiam, vestitum et ornatum, vocari volunt, pleraeque animo et corpore fucatae:) [note: In histor. ticinensi lib. 1. cap. 6.] praeserrim Romae, quas Bernardus Saccus Ticinensis historicus eleganter suis viuis coloribus ita depingit; Venus sub haec verna tempora suas vices; suaque spectacula habet, et sine amore Roma esse nullo modo potest. Curiales itaque sese ostentant foeminae, corporis venustate acornatu comptae, quae visae ignotos simul ac notos alliciunt, nugisque et illecebris captos detinent, et longa expectatione frustran tur, aut bonis expilatos, pilis quoque denudant, pluresque interdum ex stultis insanos saciunt.

Et viceuersa illa, quae inter alias lese prouidam et cautam censet, ac profitetur prima omnium nonnunquam effluit, etimplicatur, et dum eludere adolescentes cogitat, ipsa prior cluditur, ac deridetur. Recte itaque ita detestatur fucum, et mala atque deformitatem inde prouenientem [note: De instit Republ. li. 4. cap. 5.] Franciscus Patricius: Quid enim est aliud poenitere sui ipsius, et seipsam odio habere, quam aliam faciem inducere? et visco, cerussa, fuco, aliisque pigmentis naturam violare? Quid quod paulo post ablutis adulterinis coloribus, ad formam pristinam redit non sine irrisione omnium familiarium, et cum damno etiam natiuae venustaris? Ex illis namque venenis rugae ante tempus faciem arant, oculi caligant, dentes obscuriores fiunt: animaque vxoris pessime olet. His commentitiis coloribus foeditatem aspectus, et contemptum sibi comparant, odiumque viri. Et praesertim:

[note: In hippe nact.] Quo respexit Iulius Caesar Scaliger in hoc suo eleganti Epigrammate:

Hincerudite talis compatatio fucatarum mulierum cum hypocritis instituitur: Quemadmodum mulieres, quae fuco faciem illinunt, quum ad Solem accesserunt, earum deformitas fit ita conspicua, vt cogantur se occultare: sic hypocritae propter suas simulationes magna sunt apud homines in existimatione et admiratione, ab omnique vitio et culpa alieni esse videntur. Deus igitur illos ad tempus sinit lucere coram hominibus, sed tandem illorum hypocrisim deridet: ita vt omni illa specie et forma ac veluti larua externa nudentur, et illorum garrulitas, et inanis loquentia, ambitio, splendor, et simulatio plane deficiat. Idipsum elegantissimis elegiacis illustrauit Nathan Chytraeus, comprehendentibus salutarem doctrinam, qui digni sunt, vt adscribantur:

[note: Emblem. 35.] Idipsum sane ingenioso Emblemate illustrauit Boissardus, cum hacinscriptione; PRAETEXTV NOCENTIOR, cui additum est hoc tetrastichon:

Praeterea in explicatione huius Emblematis ita dicitur: Hypoerifis teterrimum est vitium, qua societatis humanae, omnisque amicitiae vis corrumpitur, et concidit. Cumque in omni genere hominum reprehendenda sit, in iis abominanda metito debet esse, qui suas iras, inimicitias ambitionemque praetextu pietatis et religionis tegunt, et satiant: animae malae et incendiariae, seditionum et discordiarum fomites, tecta fraude, serentes, etc. Hinc videmus, licet hypocritae superbia ad coelum vsque ascenderit, et caput [note: Lib. 3. 20.] eins nubes atrigerit: tandem tamen quasi sterquilinium peribit, et qui viderant eum, dicent, Vbi est? At qui Dominum timuerint, et in veritate permanserint, in aeternum non peribunt. Cum igitur fucus et externa species illa splendida mulierum; nihil nisi meram hypocrisin redoleat, vel potius latenrem eam in se contineat; merito origo et fragilitas humana,

quantum foetoris, et in ortu, in vita, denique in morte; secum circumferat, considetanda diligentius esset; quod idem insignis Poeta Nathan Chytreus ita depingit:

[note: Cap. 11. Cen. 1. In explitae. Euangelii die paschatis.] Non ergo absque tatione antea recensuimus, quare ex foetore cadaueris, humani vermes, angues et serpentes nascantur: quod etiam obseruauit Philippus Melanchthon, quia homo, inquit, est afflatus veneno serpentis in Paradyso, diabolus vere assumpsit formam serpentis. Hodie adhuc in Asia circumferuntur serpentes, in quibus habitat diabolus. Bonum est adolescentes hoc scire; sunt quidam praestigiatores in Asia, qui circumeunt per totas Insulas, et gestant serpentes, quibus saltantibus, putant purgari domos, sic vt nulli serpentes intrent, aut inficiant eas aedes, (audiui ista a bonis et honestis viris qui viderunt.) Ita autem agere solent; Gestant serpentes in vase cupreo, vnum atque alterum, et cum veniunt in domus, aperiunt vas, et incipiunt ludere tympanis, tunc paulatim assurgit serpens, et aperit rictum oris, ex quo post incantationem prodit caput facie virginea pulcherrima. Est imaguncula similis capiti virginis, tandem iterata incantatione sensim retrahit serpeos, et abdit caput in os: ipse vero serpens fit languidus, et quasi exanimatus recidit, quia diabolus cruciat eum. Haec non sunt fabulosa, et sic diabolus transformauit se in serpentem, quando decepit Euam et Adam. Quod autem ex homine purrefacto nascuntur serpentes, significatur origo et foeditas peccati. Hucusque Melanchthon. Caeterum, vt ad foeminas redeamus, prudenter sane Hypalia foemina Alexandrina, apud Suidam, defectum et fragilitatem naturae suae considerauit. Cum enim alio modo et consilio nequiret amantis impottunam solicitationem abtumpere, panniculos ei suos, fluore menstruo maculatos, obiecit; Hoc, inquiens, est adolescens, quod amas: nihil autem pulchrum. [note: Epist. 53. li. 2] Elegans praeterea historia eaque memoratu digna describitur a S. Isidoro Pelusiota, sicutex Graeco a Iacobo Billio interpretata est. Quum aliquando, inquit, iuuenis quidam ad libidinem propensus, ac mulierum seruus, pulcherrimam virginem conspexisset, eiusque amore captus fuisset, atque quo cupiditate

sua frueretur, nullam machinam mouisset, illa principio quidem eius postulatum repudiauit. Nam et nobilis et casta erat, seque et animum et corpus ab omni libidine intactum seruaturam esse Christo promiserat. Vt autem certior facta est, eum propterea furore ac rabie praecipitem agi, rationem excogitauit, per quam et pudicitiam suam incolumem retineret, et ipsius ignem extingueret. Attonso enim, vel, vt rectius loquar, abraso vniuerso crinium suorum ornatu, et elegantia facieque sua cinere aqua permixto delibuta, eum ad se acciuit, eique cum ingressus esset, dixit: Tu ne hanc deformitatem amas? Ille vero tanquam ex furore reuocatus, non modo libidinis ignem extinxit: verum etiam ingenti postea castitatis amore flagrauit. Itaque ipse quoque admonetur, adscititio ornatu, minime vti, nec igni vi naturae insito fuci ac praeposteri ornamenti materiam adiungere, ne grauissimorum lapsuum causae sint. Praestat enim futurorum malorum auersionem inuenire, quam eorum, quae iam acciderint, supplicium sumere. In illa allegata epistola Isidori, haec doctrina historiae praemittitur. Mulieres, quae honestatis ac pudicitiae existimationem habere cupiunt, naturae quidem pulchritudine contentae sunt: eam autem in melius excolere, non repudiant. At vero eae, quae vere pudicae sunt, in animae cura studium suum omne positum habentes, corpus quidem vt animae organum mediocriter curare, minime defugiunt: at ipsum exornare ac delinire haud quaquam dignantur, ne quod naturae seruum est, aduersus animam, cui principatus attributus est, impudenter insurgat, verum illud ordinem suum agnoscere docent, nec libidinis igniculum, ac materiam tanquam escam proponunt: quin potius ignis huiusce materias, quoad eius fieri potest, eximunt. Hoc considerare et perpendere debuisset Veneta illa delicatula, de qua Leander et alii ita scribunt, sicut hanc historiam ex Italico transtuli: Duxerat Dominicus Siluius Dux Venetus in vxorem foeminam nobilem Constantinopolitanam, plenam superbiae, et molliciei, vt sicut Petrus Damianus refert, non dignaretur manus aliam ve corporis partem aqua puta, et limpida lauare; multo minus cibos nudis digitis attingere, sed solummodo instrumentis aureis, quae Italis forcelette sunt, vtebatur. Praeterea tanta copia odorum, et fomentorum pretiosissimorum in ipsius cubiculo continuo incendebatur, vt fragor eorum non assuetos, stupidos et attonitos efficeret. Vetuntamen haec mollities, luxus, et deliciae immensae, sinem dignum sortitae sunt, (quemadmodum resomnes momentaneae et vmbratiles, et quo immoderatiores, eo periculosiores esse solent.) Eae enim mox in tantam foeditatem degeneratunt, et haec delicatula et mollis foemina, quae paulo ante aqua pura putabat se inquinari, suis deliciis, ita infecta fuit, vt ex toto corpore sanies et corruptissimi humores,

cum intolerabili foetore, guttatim effluerent, et hac ratione vnusquisque deprehendere posset, eam sibi ipsi ex nimia mollicie et luxu hoc malum peperisse, etc. Hanchistoriam attingit quoque parens meus, et dicit, [note: In Chronologia Nicephori.] nonnullos tradere, hanc foeminam fuisse sororem Nicephori Botoniatae Imperat. Graecorum, anno Christi 1066. foeminam excellente forma et venustate corporis incredibili, et mirifice delicatam, adeo vt cibum non nisi minute concisum, tubulis aureolis attraheret, et nunquam aliter, quam aut coelesti roris aqua collecta, aut rosacea lauaret. Quae tandem foedo et horrendo morbo, membris omnibus putrescentibus, interierit, etc. Ita in foetorem omnium dererrimum desit, quod antea res foerida et lurida fuit. Recte itaque dicitur: Qui nitidiores solito sunt, suspecta sua bona habere debent. Huc respexit quoque Iac. Augustus Thuanus, vir dignitate et eruditione praestantissimus, atque Poeta eximius, in hoc suo tetrasticho:

[note: 1. Macchab. cap. 2.] Hac intentione consolatus fuit Matathias moribundus filios suos, quum videret, tormatam esse superbiam et castigationem, ac tempus ac aestus in dignitatis, eosque ad constantiam horratus fuit, vt exponerent animas pro lege et foedere maiorum, hisce verbis; ET A SERMONIBVS VIRI PECCATORIS NE TIMEATIS, QVIA GLORIA EIVS IN STERCORA ET IN VERMES ABITVRA EST.

Idipsum inculcare vult inscriptio illa Neapolitana, sub statua foeminea marmorea:

Poltremo memorabile est epitaphium cuiusdam Regis Galliae, miram vicissitudinem vitae humanae continens:

CAP. XXXIX. De vestibus, et earum vero vsu et abusu.

ETSI de vitiis ex libidine et prauis cupiditatibus, quae depositis vestibus, ex nuditate corporis conspecta, plerunque oriri solent, in cap. 34. prioris centuriae multa disseruimus: tamen eiufmodi peccata ex animis eorum, qui dediti et imbuti sunt malis concupiscentiis, ortum habent. Si enim animi castitate, pudicitia et pietate imbuti sunt, nullum ab hac re castitatis [note: In historia nauigationis in Brasiliam.] aut pudicitiae periculum, nulla iactura aderit. Et ob hanc rem Lerium obiter introduximus, scribentem, Ameticanas nudas foeminas, licet nostratibus pulchritudine corporis inferiores non sint, in sua simplici et naturali nuditate, minus lasciuis moribus esse, neque libidinem excitare, quam Gallicas mulierculas, quae elegantibus et exquisitis vestibus ornatae sunt. Haec enim sunt eius verba, cum respondet obiectioni, quod frequens commercium cum barbaris nudis, ac praesertim cum foeminis, ad lasciuiam et libidinem prouocet: Dico, inquam, quamuis in speciem nuditas illa concupiscentiae esca non immerito censeatur; tamen, vt res ipsa comprobauit, inculta illa nuditate certum est, multo minus opinione viros ad libidinem pellici. Itaque ausim asseuerare, splendidum illum cultum, fucos, supposititias comas, capillos calamistratos, ampla illa tanto artificio complicata amictoria pretiosa, mamillaria, laciniatas et vndantes vestes, caeteraque eiusmodi, quibus foeminae nostrates tam sedulo formam mentiuntur, plura incommoda et mala parere, quam faciat barbararum nuditas, tametsi forma ab illis non vincantur. Ac ne diutius (pergit) immorer, eorum testimonium hic appello, qui mecum in Brasiliam nauigarunt, quique vtrasque conspexerunt, etc.

Vera haec esse nemo cum ratione negare poterit, si praesertim origo vestium, ex transgressione videlicet primorum hominum, in Paradiso nata, recte [note: Cap. 3.] consideretur. Quod sane pii viri in Genesi obseruarunt, vbi dicitur, Deum fecisse Adae et Euae vestes pelliceas, quod voluerit in illo habitu primos homines, non secus ac prius post lapsum in nuditate conspicere suam foe ditatem, atque ita peccati reminisci: simulque nobis exemplum proposuerit, in quo nos ad frugalem ac minime sumptuosum vestitum assuefecerit. Hoc potissimum delicatis in mentem venire deberet, quibus nulla videtur esse ornatus mundicies, nisi quae luxu diffluit; non quod praecise damnandus sit quilibet ornatus, sed quia vbi curiose appetitur immodica elegantia et splendor, non tantum spernitur magister, qui vestitum Te voluit insigne verecundiae, sed bellum quodammodo aduersus naturam geritur.

[note: In armilla aurea. Cap 3.] Easdem pias cogitationes habuit Gulielmus Perkinsi, vbi dicit: Non est mirandum, Prophetam Isaiam tam acerbe inuehi in excessum vestitus, et lasciuiam: Quia est, I. Profusio donorum Dei, quae in alios bonos vsus conferri possent. II. Est indicium, et quasi vexillum superbiae, quia quis se aliis vult praeferri. III. Est signum orti et ignauiae: qui enim in cultu corporis multum operae impendunt, ii plerunque aliarum rrrum negligentes et laboris impatientes sunt. IV. Est argumentum leuitatis, quae quotidie aliquid noui inuenit, aut saltem imitatur. V. Est confusio ordinum et officiorum, quae in vita Deus constituit, quia homines plebeii more nobilium se amiciunt. Ideo pergit paulo post: In vestitu debet esse decor sanctus; decor iste apparebit, si obseruentur vestium fines, qui sunt quinque: 1. Necessitas, vt corpora muniantur contra iniurias caloris et frigoris. 2. Honestas, vt tegatur nudi corporis deformitas, quae secuta est peccatum. 3. Commoditas, qua pro ratione vocationis et opificii, et vitae modo vestes aptantur; hinc alia aliis decota. 4. Frugalitas, qua habitus est iuxta proportionem facultatum. 5. Distinctio personaram, id est, sexus. aetatis, officiorum, tempotum actionum. Nam alius habitus virum, alius foeminam, alius iuuenem, alius senem decet. Ideoque indecorum est, a viro geri instrumentum foeminae, vel contra; Praeterea quid in vestitu decorum sit, modestorum, [note: Deut. c. 22.] grauium, et candidorum in omni statu hominum iudicio et exemplo definiendum est, et potius intra medium subsistendum, quam vltra illud progrediendum est. Hucusque Armilla. Vtilis sane et pia monitio est ista: Nam si vel mas foeminave attentius cogitaret, qualis nuditas, amissa puritate et innocentia, ex transgressione primaeva, et in nobis propagata, vel potius vitiosum farctum, idque natiuum, sub veste licer pretiosissima lateret, certe deposito omni fastu, insolentia et superbia, ad illud interius potius, [note: Instractatu de Nebucadnezare.] quam ad externa respiceret; de quo D. Ambrosius pie ita monet: Nescit, inquit, natura diuites, quae omnes pauperes generat. Neque enim vestimentis induti nascimur, nec cum auro argentoque generamur. Nudos fudit in lucem, egentes cibo, potu, amictu: nudos recipit terra, quos edidit, nescit fines possessionum, sepulchro nos includit cespes angustus, qui et pauperi abundat et diuiti, et terra, viuentis quem non ceqit affectum, iam diuitem capit. Etalibi idem: Audi, omnes nascimur nudi, et morimur: nulla distinctio inter cadauera mortuorum, nisi forte, quia grauius foetent corpora diuitum, distenta luxurie.

[note: In procem. 11. lib. nat. hist.] Idipsum obsetuauit quoque Plinius, licet gentilis, vbi ita dicit: Anteo o. mnia natura nouerca, vnum liominem animantium cunctorum alienis velat opibus: caeteris varia tegumenta tribuit, testas, cortices, cortices, coria, spinas, villos, setas, pilos, plumam, pennas, squamas, vellera. Truncos etiam arboresque

cortice interdum gemino a frigoribus et calore tutata est. Hominem tantum uudum, et in nuda humo, natali die abiicit, etc. In hoc igitur statu, vt exiit e matris vtero, ita nudus reueititur, vtabeat, sicut venerat, nec reportat quicquam ex labore suo, quod asportet manu sua, sicut [note: Cap. 5. Epist. lib. I.] Ecclesiastes Salomonis nos monet. Hoc considerauit Hospitalius, olim magnus ille Galliae Cancellarius, in sua eleganti Epistola ad Georgium Armeniacum Cardinalem, dum inculcat integritatem, et instissimum iudicem, cui mortales in resurrectione rationes dictorum et factorum omnium reddere tenentur, hisce versibus:

Caeterum quod ad vestes attinet, veteribus in foro honeste vestiri mos erat, domi quod satis esset: aliud enim homini, aliud humanitari satis esse censebant, vt ait Varro. Inde est alia vestis domestica, siue [gap: Greek word(s)] alia forensis, siue [gap: Greek word(s)] Ciceroni ac Suctonio, et Plutarcho in Sylla. Qui igitiur foede vestiti in publicum prodirent, odio erant et [note: Satyra 3. Epist. 93.] irrisui, vt indicat luuenalis. De raundicia autem in vestitu, locus est elegans Senecae: Mundae vestis, inquit, electio appetenda est homini. Natura enim homo mundum et elegans animal est. Itaque non est bonum per se munda vestis, sed mundae vestis electio: quia non in re bonum est, sed in electione: quia actiones nostrae honestae sunt. non ipsa quae aguntur. Quod de veste dixi, idem de corpore me existimo dicere. De hac re studiosus lector plura videre poterit apud Casabonum, in Theophrasti characteribus. Vestimentorum autem veterum distinctio late destinctio late describitur inl. vestis. de auro et argento legato. Inter alias haec ibi reperitur: Vestimenta omnia aut virilia sunt, aut puerilia, aut muliebria, aut communia, aut familiaria. Et paulo post: Communia sunt, quibus promiscue vtirur mulier cum viro, veluti si eiusmodi penula palliumve est, et reliqua eiusmodi, quibus [note: Lib. 5. c. 16.] sine reprehensione vel vir vel vxor vtarur. De qua distinctione latius Alex. de Alexandris.

[note: Deuter. 22.] Lex autem diuina absque distinctione prohibet: Ne induatur mulier veste virili, nec vir vtatur veste foeminea. Abominabilis enim est apud, Deum, qui facit hoc. Vnde eam ita explicat Philo: Voluit lex, virum in vestitusuo se, vt virum decet gerere, quam cum die noctuque circumferat, talis esse debet, vt eum semper decori, honestatisque admoneat: sic et mulieres ornans pro dignitate, vetat virilem vestem sumere, longe submouens tum effoeminatos viros, tum plus aequo viriles foeminas. Et Flauius

[note: Lib. 4. untiquit.] Iosephus: Cauete maxime in bello, vt neque mulier habitu virili vtatut, neque vir stola muliebri.

Praeterea in Gangrensi Concilio mulieranathemate feritur, quae virilibus vtitur vestimentis.

Non nulli autem mystice hanc legem interpretantur, sicut Clemens Alexandrinus dicit: Quam rationem habet haec lex? An non vult nos esse viros, et nec corpore, nec factis, nec mente, nec verbis effoeminari? Et [note: Epist. 15.] Diuus Ambrosius: Arbitror quod non tam de veste, quam de motibus dixerit haec lex, vel de vsibus atque actibus, quod alius virum, alius soeminam deceatactus. Simile est praeeeptum ibidem in lege diuna: Ne [note: Lib. 2. exerci tat. insermone, ibant Magi.] induito vestimentum varie commixtum. Cardinalis vero Cusani sententia est, hanc prohibitionem in lege diuina, ne vir indueret vestem muliebrem. et e conuerso, propter idololatriam factam esse, quia mulieres vestes viriles, et arma in honorem Martis in duebant, et viri muliebres, in honorem Veneris.

Qualis autem parsimonia et vilitas vestium olim in sobrio seculo fuerit, multis exemplis demonstrari posset. Idcirco etiam antiquitas Herculem pelle leonina amictum pingebat, et fingebat cum claua, vt homines antiquum vestiendi corporis morem recordarentur. Primum enim pellibus corpora texerunt, et non dum armorum vsu reperto, vim aduersariorum suorum lignis propulsarunt. Deinde elegantiorem atque operosiorem vesticum repererunt. Quoniam autem in Herculis mentionem iterum incidimus, sciendum est, celebrem apud gentiles non solum Herculem Thebanum, (gui a Poetis patronymico nomine Alcides vocatur, et a Graecis diuinis laudibus effertur) sed etiam Herculem AEgyptium fuisse, qui Gigantes vna cum Osiride in Italia deuicisse fingitur, cuius templum et columnae Gadibus olim fuit. Imo Hercules Alemanus colebatur, qui, teste Beroso, tempore Mancalaei XIV. Regis Assyriorum, apud Tuisconas regnauit: ita dictus ob fortitudinem, quia omnes, qui aliquid fortiter [note: De moribus German.] egissent, Hercules vocabantur, vt Macrobius in Saturnalibus scribit. Et ob hanc causam, vt Tacitus estautor, Germani ituri in praelium, hunc Herculem canebant, animosque militum hisce carminibus accendebant, futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurabantur.

Vt autem ad, vestimenta nostra redeamus, ex legibus Francorum antiquis. consat, quam frugales leges sumpruarias habuerint: Ex illis vna fuit talis: NEMO PLVRIS VENDITO, AVT EMITO, QUVAM SAGVM OPTIMVM ET DVPLVM XX. SOLIDIS: SIMPLEX. VILNOS AVTEM MINORIS: ROCCVM MARTRINVM, SIMPLEX X. VILNOS AVTEM MINORIS: ROCCVM MARTRINVM, SEV LVTRINVM OPTIMVM XXX. SOLIDIS. SISMVSINVM OPTIMVM X. SOLIDIS.

Caeterum non semper vestitus vel animi humilitatem, vel faltum in dicat, vel tegit, cum non solum sapientia, sed saepius etiam ambirio sub sordido pallio lateat, neque vlli homines magis sitibundi gloriae esse soleant, quam qui eam fugientium specie persequuntur. Nou secus acilla puella vitipeta, quae fingendo verbis, se plane a nuptiis abhorrere, lotis manibus recusanti similis, citius illa, quam aliae, eas exsiccaret. Hocenim erat signum propositum, vita prius nubere deberet. Vnde Plato Diogeni Cynico, qui se in Platonis veste ornatiore eius fastum calcare diceret: calcas, inquit, sed [note: Ipist. 5.] alio fastu. Et Aristoteles sordidum ac neglectum Lacedaemoniorum vestitum, ad arrogantiam refert, sicut Muretus in verbis Senecae, Ambitionen peruersa via sequitur, notauit.

Postremo, quamuis ex prioribus satis superque constet, qualis vestis sexui masculino et foeminino decora et conueniens sit, cum tamen foeminae in vestibus et ornamentis comparandis et ostentandis plerunque curiosiores sint, Christianarum foeminarum vestimenta et ornamenta vera, et [note: In lib. de cultu foeminarum.] cultum, atque mundum non periturum, ex Tertulliano adscribam: Prodite, inquit, vos iam medicamentis entis et ornamentis exstructae Apostolorum, sumentes de simplicitate candorem, de pudicitia ruborem. depingite oculos verecundia, et spiritus taciturnitate, inserentes in aures sermonem Dei, annectentes ceruicibus iugum Christi: caput maritis subiicite, et satis ornatae eritis. Manus lanis occupate, pedes domi figite, et plus quam in auro placebunt. Vestice vos serico probitatis, byssino sanctitatis, purpura pudicitiae. Taliter pigmentatae, Deum habebitis amatorem, etc.

[note: Pet. 3. vers. 3. et 4.] Quae Tertulliani verba praeclaram continent explicationem eius, quod scribit D. Petrus de ornatu mulierum Christianarum: [gap: Greek word(s)]

CAP. XL. Comarum alendi vsus et desuetudo, et quam ignominiosum olim fuerit capillorum et barba rasura.

ALIEGAVIMVS in cap. 36. prioris centuriae nonnulla, vt mihi videtur, memoria digna, de barba et coma, et de vtriusque mystica [note: Cap. 21.] signigicatione, inprimis, quomodo Hesychius Hierosolymitanus dictum Leuitici,

vbi prohibetur in lege diuina filiis Aaronis, ne caput neve barbam radant, interpretetur. Quemadmodum autem ipsius pias cogitationes et ioterpretationes amplector, ita etiam aliae causae huius prohibitionis esse possunt: inter quas non postrema est, quod plurima erant vetita in lege diuina, quae ritus gentium haberent, et aliquam redolerent idololatriam. [note: Cap. 19. 21.] Hincillae in Leuitico ceremoniae de rasura capitis vetita, quae in vsu idololatris. Sic quia Ethnici comam ad delicias alerent, coeperunt viri nostri [note: Carthag Concilio 4. de vita et honestase clericorum De actor fabul. c. 7. In Chronice Gallico Sabaudia lib. 2. cap. 155.] pii comas tondere: Sic vetitum clericis comam alere, etiam barbam radere. Etsi verbum hoc postremum sit de decretali rasum, sicut Albericus Gentilis notauit. Indicauimus quoque, apud Graecos vsitatam olim poenam stupri fuisse, securi barbas publice huius stagitii conuictis, praecidi, atque ita illos vt infames dimittere. Hocillustratur memorabili et lepida historia, quam ex Gulielmo Paradino transtuli: Quo ritu et ceremonia poenae loco iuueni fere imberbi ex aulicis Comitis Sabaudiensis Ama daei VI. huius nominis, Constantinopoli publicae barbae nascentis, vel potius lanuginis crumpentis, pili a tonsore praecisi sint, eo quod violenter compresserat nobilem virginem hospitis sui. Quum vero postatrocem accusationem patri violatae virginis, hac tonsa lanugine (nihil enim amplius petierat) satisfactum esset: Comiti autem res ludicra videretur tam atrox crimen, quod alioquin capitale esset, tantum abrasione plusculorum pilorum, veluti expiari, noluit tamen tunc temporis (quum nobilem suum propter fidem et fortitudinem amaret) seuerior lege municipali esse, et in illum grauiori poena animaduertere. Verum addidit hanc comminationem, si is, vel alius ex sua familia denuo tale aliquid perpetraret, se more Sabaudico, cui castitas virginum magis cordi esset, non Graeco, delinquentes seuere puniturum. Similem poenam etiam olim erga homicidas apud Graecos vsitaram fuisse constat, cum a Graecis Genuenses nonnulli Perae habitantes, in seditione quadam occisi essent. Imperator enim barbas homicidis in poenam sceleris radi iussit, quae mulcta apud eos admodum ignominiosa fuit. Qua non contenti Genuenses, Imperator, sed admodum ludicra et obscoena, maleficii reos puniri iussit, sicut Poggius refert.

[note: In facetius.] Caeterum quam grauis infamia et iniuria fuerir olim praecisio crinium, antea quoque multis exemplis et historiis declarauimus: Sicut quoque accidit tempore Henrici Imperatoris (quem Aucupem appellatunt, eo quod illi in aucupio occupato, renunciatum fuerit, se Imperatorem a Principibus declaratum.) Quum enim eius legati ab hostibus, qui munitissimum locum Hartesburgum in monte prope Goslariam occuparant, violati, et crinibus praecisis, virgis quoque male multari essent: mox punitis seuere

violatoribus pacis, munitionem illam Imperator funditus euertit, ficut in [note: Lib. 2. 6. 37.] Chronicis Slauorum Reineri Remeccii studio editis, continetur.

Sane apud Turcas superioribus seculis comas alere et barbas vsitatum [note: Lib. 4. in Vita Vrchangasi.] fuit. Ita enim legitur in historiis Musulmanicis Leonclauii nostri operaeditis: Barbam forficula tondere non erat in vsu. Tam proceres, quam caeteri Bassae Vezirlai prolixas barbas alebant: si cui Rex iratus esset, ignominiae et poenae causa barbam homini praecidi iubebat. Mos ipse tam praecidendi, quam tondendibarbas, a Franckis, (hoc est, Italis) ad Turcos manauit. Et [note: Lib. 10 in Vita Emir Suleimanis.] ibidem tefertur, quod Suleimaues, Chassani Agae, propter verba tum duriora, tum ace: biora, quam audire principem a subdito prolata par esset, ignominiae causa, more natiooibus illis familiari, barbam praecidi mandauerit, propter quam summam contumeliam is ad hostes transfugit, et autor fuit, vt Emir Suleimanis a suis proceribus et militibus desereretur, que mox captus et strangulatus fuit, quod accidit anno Christi CIC. CCCCC. XII. Facile autem assentior iis, qui putant, cum experientia testaretur, ex longioribus comis in praelio et vulneribus multa impedimenta et pericula inferri, tum quoque valetu dini obesse, praesertim fluxiones capitis alere, nostrates et alios de industria comas aliquo modo praelecuisse. Quo forte. respexit Carolus Magnus in priuilegio, quod Frisionibus Romae in Lateranensi palatio, anno Dominicae in carnationis octingentesimo secundo, concessit, in quo haec verba inserra sunt:

ITEM STATVIMVS, VT FRISIONES VOLENTES MILITARE, ET IN SVBSTANTIA HABENTES, SINT VSQVE AD SVMMITATEM AVRIVM CIRCVMTONSI, AVRO IN EORVM PALVPAMENIO VNDECVNQVE SPLENDENTES, VT PER HOC SVAM VALEANT OSTENDERE LIBERTATEM IPSIS A NOBIS ESSE COLLATAM. Hoc priuilegium integrum inseruit Ludouicus Guicciardinus in sua descriptione Belgii. Caeterum plane diuersa, vel potius contraria ratione Claudius vel Clodron II. Rex Francorum, qui ab habitu comatus vel capillatus dictus fuit, cum Romanos continuis bellis fere ex tota Gallia feliciter expulisset, mandauit suis militibus et subditis, vt in signum libertatis comas et prolixos capillos portarent, quum antea Romani, tanquam in notam seruicutis ex decreto Caesarum, tonderi Gallos iussiisent. Accidit hoc circa annum Christi CCCC. XLIII. Hucrespexit Sidonius in suis versibus:

Athenis sane olim quoque mos hic fuit: Iuuenes Comam alebant ad annos pubertaris, tum a parentibus ad tribules adducebantur, vt comam tonderent, quae [gap: Greek word(s)] dicebatur. Fere autem et Graeci et Romani, comam hanc primumalicui Deo consecrabant, et cum illam alere se in eius honorem dicebant; tum tibi tonderentur, illam in eius Dei templo ponebant, cuius rei apud Pindarum, AEschilum, Festum, aliosque sunt testimonia.

Alius ritus fuit apud Perfas, teste Curtio, qui in lugubti veste Persarum [note: In lib. vlt.] coniuges et liberos, in funere tonderi prodidit: Hancque tonsuram non modo ad homines, sed ad iumenta quoque peruenisse scribit Herodotus, cum de nece agit Masistii, viri apud Persas spectatissimi. Suetonius etiam Tranquillus, cum Germanici interitum describit: Quin et barbaros ait, quosdam regulos ferunt barbam posuisse, et vxorum capita rasisse, ad indicium maximi luctus. Eodem modo scribit Plutarchus, Graecos si quid eis aduersi accidisser, vitos capillos aluisse, foeminas totondisse. Idem Herodotus scribit, Atgiuos capita totondisse, cum superatia Lacedaemoniis fuissent, [note: Gyrald devario sepeliendi ritu.] in agri Thyrael conrentione, ac si in maximo luctu constitutifuissent. Vnde ait, legem tulerunt, ne quis comam aleret, donec Thyreas recu perassent.

Quo tempore autem apud nos et in inferiori Germania, vsus comarum et barbarum prolixarum desiit, in prioris Centuriae cap. 36. nonnulla indicaui, cum Philippus Bonus. Dux Burgundiae, circa annum CIC. CCCC. IX. morbo impulsus, comam raderet, et aulicis nobilibus suis, vt itidem facerent, [note: De Republi. lib 4. c. 6.] praeciperet. Ad hoc deinceps accessit, vt, teste Bodino, Franciscus I. huius nominis Galliae Rex, accepto vulnere, capillos, quo facilius curaretur, tonderi iusserit, tunc repente domesticos omnes principes, nobilitatem, magistratum, opifices, omnes denique ordines, capillos omninode capite decuti curasse; Ac si quis maiorum vestigiis insisteret, ac tonderi turpe duceret, eum omnium risu exceptum. Cum tamen Regum insigne, ab huius imperii primordiis semper antea fuisset, nec nisi patriciis, ac nobilibus capillitium nutrire fas esset. Caeteri seruili habitu tonderi tamdin coacti sunt, quo ad Petrus Lombardus Parisiorum Pontifex obtinuit, pro ea, quae tunc erat, in reges Pontificum autoritate, vt plebi capillos alere liceret.

Hoc etiam apud Graecos accidit. Theophilus enim Imperator Graecus, quum a natura paucos capitis capillos habetet, et esset caluaster, edito Edicto iussit, crines ab omnibus tonderi, neque ab viio Romano vltra Collum demissos gestari; Sanxitque edictum, graui flagrorum supplicio, priscorum Romanorum virtutem reuocare studens, sicut eius Constitutiones

testantur. Postremo vt hoc caput concludam, histotiam memorabilem vel potius stratagema ad emungendam pecuniam, ex Nicephori chrondlogia optimi parentis mei opera edita, referam, ex qua apparet, qualis mos et honos in oriente fuit, in barbis nutriendis et conferuandis. Balduinus a Burgo, inquit, qui Edesam teneret, duxerat vxorem, cuiusdam Armenii principis Melitenae Gabrieli filiam, nomine Morphiam. Hic captus ad Carras, cum magna pecunia aestimatus vixpost quinquenium reuersus esset, laborare inopia pecuniae coepit, qua socer minus liberalis abundaret. Sic igiturrem componit: Suos equites, quibus stipendia debebantur, iubet se proficiscentem sequi ad socerum, et quasi de improuiso petere solutionem eius, quod deberetur, aut obligatum pignus auferri sinere. Contendentibus autem illis, quemadmodum conuenerat, vehementius, clamoribus rixae excitatus Gabrielus, accedit, et quid rei, negotiique sit, perconctatur. Cumque omnia cognouisset, pergit sciscitari: Quodnam igitur pignus auferre equites velint? Ibi Balduinus tacere, quasi pudore verum confiteri prohiberetur. Tum is qui causam equitum susceperat agendam: Barba, inquit, generi tui obligata est, et solutionis dies praeteriit: aut pecunia igitur, ant barba nobis tradatur. Gabrielus mirari, et indignari: quaerereque, ex genero, verumne diceretur? Qui veluti inuitus, ita esse respondit. At ille magis etiam commotus, qua necessitate impulsus tantam et tam pretiosam, et maxima cura tuendam viro rem, oppignorauerit, interrogat. Quia enim, inquit, vrgebant equites solutionem debiti, et nullo alio pignore satisfieri postulationi eorum poterat. Ibi Gabrielus ignarus de composito rem geri, ignom iniam extremam, vt arbitrabatur, generi persoluta pecunia equitibus redimit, et salua barba, eum filiae remittit. De Coma vero qui plura cupit cognoscere, is eruditissimum adeat Commentarium, quem de ea confecit Hadr. Iunius.

CAP. XLI. De pudicitia veterum, et libidine, quae oritur ex nuditate corporum, luxuria.

[note: Cap. 34.] ALegauimus in priori centuria legem Romuli talem: QVI SENVDVMA FOEMINA VIDERI PASSVS FVBRIT, CRIMINIS [note: In hist. Roman. lib. 58.] CAPITALIS REVS HABEATVR. Huius legis reliquias tempore Augusti Caesaris adhuc durasse constat ex Dione. Quum enim Liuiae coniugi Augusti, obuiam facti, quidam viri nudi, eaque de cauas necandi essent, ita eos eripuit morti, quia diecret, pudicis mulieribus hos nihil a statuis differre. De modestia optimi Caesaris Maximiliani Lantea quoque diximus, qui se nec viuum

[note: De dict et fact. Alphem si lib. 3.] nec mortuum ab aliis nudum conspici voluit. Nec minor probitas, et modestia fuit in Alphonso Rege Arragonum, cuius abore omnino verbum obscoenum excidit nullum, vt Ant. Panormitae verbis vtar. Nunquam interiora membrorum eius quempiam vidisse, nunquam iurasse. nisi per ossa patris, et id quidem raro, et ob causam. Idipsum quoque Graecis Giatiano, Valentin et Theodosio Impp. curae fuisse, eosque pudicitiam, et mundiciem amasse, obscoenam vero nuditatem pati noluisse constat ex ipsorum legibus. Nonn. solummodo flumina, prope castra fluentia, ab omnibus sordibus puta esse voluisse, sed etiam prohibuisse, ne aliquis nudatus publicos oculos incestet. Ideoque procul a cunctorum obtutibus in inferioribus partibus fluuiorum hoc ipsum fieri, mandasse. Neque et tam proiecta fuit impudicitia [note: L. cum supra C. dere milisur. lib. 12.] meretricum Romanarum, quae in honorem Florae Deae ludos nudae celebrare solebant, vt non graues viros, memores turpitudinis propriae, venerarentur, et honore afficerent. Caton. cum in theatrum, in quo eiusmodi India nudis scortis celebrarentur, ingressus fuisset, ac mulieres tanti virigrauitate, et autoritate permotae, nudare se noluissent, monitus is fuit a Fauonio, vt discederet. Sicut haec, et alia docte et crudite ex Seneca, et aliis autorib. obseruauit Henricus Salmuth. in fuis vtilissimis Notis ad librum Guidonis [note: De habitu Imperat.] Pancirolli IC. clarissimi, et praeceptoris, dum Patauii essem, mei obseruandissimi Rerum memorabilium iam olim deperditarum, etc. vbi addit, Eodem respexit Martialis, dum in Epistola libro illi praefixa, ita scribit, Epigrammata [note: Lib. 1. Epigram.] illis scribuntur, qui solent spectare Florales. Non intret Cato theatrum nostrum, aut si intrauerit, spectet. Hinc illi hoc natum Epigramma.

[note: Lib. 18. De spectar. c. 10.] Idem vero theatrum illud, idem et prostibulum Isidorus putauit, eoquia post ludos exactos, meretrices ibi prosternerentur, vt Tertullianus non absque ratione, eas tanquam publicae libidinis hostias, in scena proferri dicat. Eodem modo Britannis longo tempore mos inoleuir, coniuges, et nurus nudas, et succo herbarum delibutas, ad templa ducere, et ita supplicare, ac captiuorum sanguine Diis litare. Recte itaque D. Augustinus ita ratiocinatur: si nihil in libidine illa inesset pudendum, non texissent sua genitalia primi homines post peccatum, Nam genitalia potius, quam ora, per[?] comederant, texerunt, et occultarunt: atque ea ipsa non manu, sed ficu, ne ea vel ipsi attingerent, tanta nimirum turpitudo in iis post peccatum inhaesit, etc. Horresco legens impudentiam, lubricitatem, et libidinosam coecitarem veterum, in primis a. de Venere Gazaea. In triuio, enim, vel quadriuio stabat statuama

marmorea, cuius effigies erat Veneri, vti habebatur, instar nudae foeminae, quae palam ostendebat verenda sua. Statuam hanc in honore habebant omnes ciues, maxime vero midieres, lucernas accendentes, et thure suffientes. Dicebant etiam eam in somnis respondereiis, quae vole bant inire mattimonium. Decipiebantur autem: saepe vero iussis a daemone contrahere matrimonia, pessime illis cedebat. Plerunque enim rixae, et diuortia inde oriebantur. Tali forma alibi quoque Venerem cultam esse, multi historici testantur. Sed transeamus ad eos, qui tanquam monarchae totius orbis obseruabantur. Nota enim est flagitiosa vita, et mores turpissimi Tiberii, Heliogabali, et aliorum Imperatorum obscoenorum, qui nudas puellas, sibi coenantibus, ministrare, atque etiam currum trahi, voluerunt, et eiusmodi obscoenis, et libidinosis actionibus, iisque publicis, admodum delectati sunt. Vnde non immerito Euripides, mulieres et virgines Laconicas (quae lege Lycurgi, nudae in publicis spectaculis se exhibebant et exercebant) appellat [gap: Greek word(s)] . quod impudica suorum corporum nuditate, mulros ad furorem turpis amoris, et libidinis adigerent. Recte itaque reprehenditur potentissimus ille Tartarorum Imperator, quem vulgo Tamerlanem vocant, quod inter alia ludibria, quibus Barazeti captiuo aegre faceret, vxorem eius, quam vna ceperat, eamque prae reliquis vnice amaret, crepidulis tantum calciatam, sagoque militari breuissimo indutam, denudatis obscoenis partibus, dedecorose ante mariti oculos, Scytharum proceribus vna discumbentibus, pocula infundere, et seruire coegerit. Quae ignominiosa obscoenitas, Baiazerem Zelotypum in furorem adegit, vt cum alia instrumenta ad manus sibi inferendas deessent, capite frequentibus ictibus ferreae caueae petfracto, illisoque cerebro, violentam mortem acceleraret. Verum haec historia, et colloquium [note: Cap. 52] inter Tamirum, et Baiazetem infra prolixius recensetur. Caeterum licet Turcae, sicut antea monuimus, ob nimiam Zelotypiam vxores suas, et pellices plerunque domi contineant, et abdant, inprimis autem caueant, ne in conspectu virorum lauent: ac si in publicum necessitas euocet, ita tectas, ita pannis obuolutas emittant, vt merae latuae, aut spectra, occurrentibus videantur: tamen nadae in balneis muliebribus, nonnunquam inter se illicito amore, et libidine, inuicem accenduntur, vt manifesto appareat, nullam custodiam a libidine tutam esse, nisia nimus castitate, et pudicitia antea probe sit munitus. De qua re audiamus Busbequium Legatum Caesareum recensentem mira, quae vitia in nudis mulieribus, licet viri absint, intereas nonnunquam pullulent. Cum vero, inquit, mulieres promiscuis sui sexus balneis vtantur, in quibus puellae multae sint, eximia forma, ex diuersis orbis regionibus, variis casibus collectae, quae cum

nudae, vt in balneis, reliquarum oculis exponantur, miros in quibusdam excitantamores, nihilo minus quam quibus apud nos adolescentium animos virgines commouerint. Vnde quid proficiat custodia? Quanquam non omnia fugit, qui vitauit adulterums. Mulieres inter se amant, consiliatrices vero nefariorum amorum sunt balneae, a quibus propterea quidam suas mulieres, quod possunt, arcent, penitus tamen abstinere non possunt, permittente lege. Euenit vt in tali coetu mulier magno nacu caperetur amore iuuenculae, filiae cuiusdam incolae Constantinopolitani, hominis in tenuire. Cumque apud eam precando, et blandiendo non tantum proficeret quantum eius insania postulabat, iem ausa est nostris moribus pene incre dibilem; murato cultu mentitur virum, conducit aedes in propinquo, vbi habitabat puellae pater: nomen edit inter mancipia Imperatoris, de numero Chiaussorum, breuiqup (vt fit inter vicinos) insinuat se in eius consuetudinem, nec multo post de filiae nuptiis entionem iniicit. Quid multa? visa est conditio patri non aspernanda: libenter innun: dicitur dospro faculcatibus, et item dies nuptiis: qua ingressus in thalamum ad nouam nuptam, bellus ille sponsus, vbi capitis tegmen deposuit, et colloqui coepit, statim agnoscitur. Exclamat virgo, et parentes renocatiilli cognoscunt se non vire, sed foeminae collocasse filiam. Postridie ducunt ad praefectum Gianizarorum, qui per absentiam principis vrbi praeerar. Is increpat mulieris tam grandis natu vesaniam, ecquid puderet propudium tam foedae libidinis, tanquam vecordis incoepti: tum illa, Abi sis, inquit, nescis quid valeat amor: faxit Deus, ne eius vires vnquam experiaris. Ad vocem tam absurdam, non tenuit risum Praefectus, statimque e conspectu amoueri illam, et profundo mergi iussit. Sic vetulae male processerunt sui amores. Turcae in occalta flagitia non valde inquirunt, ne locum aperiant calumniae: manifestaria et comperta grauiter puniunt, etc. Caeterum de mulierum inconeinentia et luxu, apud veteres quoque graues [note: Epist. ad Lucilium 95.] querelae extant. Interquas Senecae memorabilis prae caeteris est haec. Maximus ille Medicorum et huius scientiae conditor, foeminis nec capillos defluere dixit, nec pedes laborate. Atqui hae iam et capillis destituuntur, et pedibus aegrae sunt. Non mutata foeminarum natura, sed vita est. Nam cum virorum licentiam aequauerint, corporum quoque virilium viria aequauerunt. Non minus peruigilant, non minus potant, et oleo et mero viros provocant. Aque inuitis ingesta visceribus per osreddunt, et vinum omne vomitu temetiuntur, aeque nuiem rodunt, solatium stomachi aestuantis. Libidine vero, nec maribus quidem cedunt, patinatae. Dii illas, Deaeque male perdant, adeo peruersum commentae genus impudicitiae, viros ineunt. Quid etgo mirandam est, maximum medicorum, ac naturae

peritissimum, in mendacio prehendi, cum tot foeminae podagricae caluaeque sint. Beneficium sexus sui, vitiis perdiderunt, et quia foeminam exuerunt, damnatae sunt morbis virilibus, etc.

CAP. XLII. De turpi amore virorum erga viros, ementito sexu sub praetextu nuptiarum, et falsa foeminarum specie, nec non et declaratio L. cum vir nubit, etc. singularis.

PRaebuit mihi occasionem Busbequiana historia, in proxime antecedente capite relata, de mutuo amote, et libidinosis actionibus mulierum Turcicarum, vlterius cogitandi, et inueni, in conuerso casu, olim tempore Romanorum, nonnunquam tam profligatae pudicitiae mares inuentos fuisse, qui ad excitandam libidinem, vestibus, habitu, et omnibus aliis muliebribus ornamentis (sicut Turcica illa foemina, vestitu virili, foeminam decipere, et ducere conata fuit) vir viro ementito sexu, sub quadam falsa muliebri specie nupserit, et nuptias contraxerit. De quib. scribit ad hunc modum [note: Lib. 7. de pronidentia.] Saluianus Massiliensis Episcopus: Quis credere, aut audire etiam posset, costuertisse in muliebrem tolerantiam, viros non vsum suum tantum, atque naturam, sed ent vultum; incessum habitum, et totum quicquid penitus aurin sexu, aut in vsu viri? adeo versain diuersum omnia erant, vt cum viris nihil magis pudori esse debeat, quam si muliebre aliquid habere videantur, nihil magis pudoriesse debeat, quam si muliebre aliquid habere videantur, nihil viris quibusdam turpius videretur quam si in aliquo viri viderentur. Et paulo post idem Saluianus deplorat vesaniam corum, qui sub foemineo habitu et velamento, viri viris se curius nuberent. Cum, inquit, muliebiem gradum fingerent, cum indicia quaedam monstruosae impuritatis sibi innecterent, atque hoc publice in ciuitate Romana, vrbe illic summa, et celeberrima, quid aliud quam Imperii de decus erat, vt in medio Reipubl. sinu exectandissimum [note: De iuris umbiguit. li. 4. 6. 20.] nefas palam liceret admitti? Quo in loco Iacobus Raeuardus (qui haec diligenter, et erudite obseruauit) pro monstruosae, menstruosae, legendum censet: Quasi dixerit Saluianus, non eos solum babitum, formam, et incessum muliebrem assumpsisse, sed ent in dicia quaedam menstruosae impuritatis [note: In vita helingabali.] sibi innexuisse. Qualis a. obsecro olim fuit monstruosa et vesana libido Varii Aurelii Heliogabali Bassiani. Is n. vt testatur Aurelius Victor, cupiditatem stupri quam adsequi naturae defectu nondum poterar, in se conuertens, muliebri nomine Bassianam pro Bassiano iusserat appellari. Vestalem virginem, quasi matrim onio iungens suo abscissisque genita libus fotre antea

effera libidine putridis et corruptis, matri se Magnae sacrauit. Hic postquam occisus, et corpus eius per Vrbis vias, more canini cadaueris, a milite tractum est, militari cauilio, indomitae, et rabidae libidinis catula appellatus fuit. Hoc [note: In vita Varii Heliogabali.] Ioban. Baptist. Egnatium quoque mouit, vt tali encomio cum celebraret: Nullus principum ad hanc diem maiore libidinis flagrauit iufamia, vri se in muliebrem sexum execari cutarit, etc. D. Neronis, vesani, et libidinosissimi hominis, forte fuit iste Heliogabalus vesanus sectator, qui similibus vitiis [note: In vita Neronis.] imbutus fuit. Nam Suetonio teste, puerum Sporum exsectis testiculis, etiam in muliebrem naturam transfigurare conatus est; cundote et flammeo per solenne nuptiarum celeberrimo officio deductum ad se pro vxore habuit. Extatque cuiusdam non inscitus iocus Bene agi potuisse cum rebus humanis si Domitius pater talem habuisset vxorem. Hunc Sporum Augustarum ornamentis excultum, lecticaque vectum, et circa conuentus, mercatusque Graeciae, ac mox Romae circa sigillaria comitatus est, identidem exosculans. Quin etiam contaminatissimus, et libidinosisimus homo, Doryphoro liberto, si cut ipsi Sporus, ita ipse denupsit, vt voces quoque et eiulatus vim patientium virginum imtatus fuerit. Quare ibidem Suetonius ita concludit: Ex nonnullis comperi, persuasissimum habuisse eum, neminem hominum pudicum, aut vlla corporis parte purum esse: verum plerosque dissimulare vitium, et callid tate obtegete. Ideoque professis apud se obfcoenitatem, caetera quoque concessisse delidta. Ita obscoenae, et turpes actiones Imperatorum corruptissimorum, causam praebuêre, vt multi alii (sicut fieri solet, quod exempla principum, veluti contagia, serpant ad subditos) imitati, eorumque gratiam tam impudicis moribus aucupatisint. Ideoque posterioribus temporibus, huiuscemodiatrocibus delictis et libidinosis, atque turpibus actionib. ne latius serperent, neue impune committerentur, laudati Imperatores, et Caesares, quibus sua suorumque pudicitia et honestas curaefuit, obuiam ire, et poenis capitalibus constitutis, coercuerunt. Id circo ex eiusmodi obscoenis, malis, et pessimis moribus, bonae leges ita vt fit, ortum suum habuetunt. Inprimis a. extat lex Constantii, et Constantis memorabilis, in nostro Codice, quae incipit, cum vir ni. bit, etc. C. ad l. Iul. de aedulter. quae licet ab Accursio, et aliis interpretib de iis, qui muliebria passi sunt, intellecta, ideoque ob turpitudinem sodomiae in scholis publice lecta [note: De iuris ambiguitat. lib. 4. 6. 20.] non fuerit: mihi tamen Reuardi opinio, vtpote sincerior, et commodior magis arridet. Sic a. illam restituendam putat: Cum vir nubir, vt foemina viris paritura, quid cupiatur, vbi sexus perdidit locum? Id est, cum vir nubit, vt foemina viris paritura, cur ibi quaeritur sexus, vibi sexus perdidit locum? Cum vir nubit, vt foemina, huiusmodi scelus est, eniusmodi scire non proficit, ingunt, Imperatores: credo, quia sexus pdidit locum. Cum vir nubit, vt foemina,

Venus mutatur in alteram formam. Quomodo? ita nimirum, vt vir sub falsa muliebri, siue Venerea forma, delitescat. Denique cum vir nubit, vt foemina, amor quaeritur, et ille qui quaeritur amor, non videtur. Quaetitur enim ab impuro marito, abominanda quaedam in viirum libido viri, et quia sub forma muliebri libido huiusmodi, cum vir vt foemina nubit, occultatur, ideo ille, qui quaeritur amor, non videtur. Nec sane dubito, quin ad hanc constitutionem tunc etiam respexerit Saluianus, etc. Haec Raeuardi interpretatio hulus legis, cum sit singularis et contra communem opinionem interpretum, quemad modum mihi, vt commodior, sempec placuit, ita ad firmandam eam, alia quoque fulcra conquirere, conatus fui. Inueni autem in Antonii Gomezii Iurisconsulti celeberrimi commentariis, nonnulla, si non in tocum priori correctioni legis, attamen in effectu, congrua: quea me in dicta sententia admodum corroborarunt. Ita enim scribit, cum plurimos DD allegasset, qui Accursii opinionem in d. l. cum vir, etc. secuti sunt; De qua lege dicit Barrolus; quod non consueuit legi in scholis, propter turpitudinem materiae: Dicit etiam Albericus, quod illius legis est pulcher stylus, turpis materia, sententia iusta. Verum tamen est, quod verba illius legis, si bene inspiciantur, non probant hunc intellectum, nec videtur loqui in nostro casu. Nam dicit, cum vir nubit in foeminam: Vnde videtur loqui, quando masculus matrimonium cum alio masculo contrahit, et ad eum habuit accessum, sub colore matrimonii; Et iste videtur sensus illius legis, in quantum dicit; Cum vit nubit in foeminam, id est, vir nupsit alteri tanquam foemina; et istud crimen proprie punit illa lex, non vero simplex crimen Sodomiae, sine matrimonio, et istum intellectum apette tenet gloss. ordinaria, inc secundum leges de haeretic. libr. 6. Et circa hoc interrogaui peritissimum in lingua Graeca, et Latina commendatarium proprietatis carhedrae, in hac nostra Salmaticensi Vniuersilate regentem, qui dixit mihi, quod iste erat verus, et realis sensus illius legis, et verborum eius. Hoc etiam confit matur ex libris authenticis poetarum, quibus cauetur, quod illo tempore antiquo, contrahebantur talia matrimonia inter masculos, et dotes constituebantur, vt habetur in Suetonio, in vita Neronis, de puero Sporo, quem exectis testibus, in muliebrem naturam [note: Les 1. Satyra.] transfigurate conatus cum dote et flammeo, pro vxore habuit. Habetur etiam per Iuuenalem; dicentem:

Pro hoc intellectu etiam facit text. in l. stuprum. ad leg. Iul. de adult. vbi expresse statuitur, quod stuprum committitur cum virgine vel vidua, vel puero: ergo aperte ibi probatur, quod pro delicto simplici Sodomiae non imponatur poena mortis, sed tantum poena stupri, quae est longe minor. Hucusque Gomezius. Quod autem de poena simplici puerum stuprantis hic dicitur, aliae leges correxerunt, praesertim Iustin. constitur. Ne luxurientur contra naturam, et constitutio Carolina in crimmalibus ordinatiobus Imperii, cap. 116.

CAPVT XLIII. De legibus Massiliensium nonnulla memoratu digna.

NOn absque ratione, instituta et leges Massiliensium laudantur, ex quibus nonnullas in cap. 47. primae centuriae recensuimus, et plures Valerius Maximus recenset, qui etiam refert, venenum cicuta temperatum in ea ciuitate publice custodiri, quod datur ei, qui causas sexcentis (id enim Senatus eius nomen est) exhibuit, propter quas mors sit illi expetenda, cognitione virili beneuolentia temperata: quae neque egredi vita temere patitur, et sapienter excedere cupienti celerem fati viam praebet, vt veladuersa, vel prospera minus vsi fortuna, (vtroque enim finiendi spiritus, illa ne perseueret, haec ne destituat, rationem praebuerit) comprobato exitu terminetur. Equidem primo illo haud aliud humanius, honestius, et prudentius, si mors naturae iniuria minime est, sed tributum. Ecquid ignauius, quam ea a volentibus rationi non dari, quae postmodum spatiis tem, porum vel inuiti daturi sumus? Quid stultius, quam properum aliorum exitum vlulando, nostrum insuper accelerari? Nimirum vt noua semper [note: L. 2. de iis qui ante sentent.] materia fletibus praeparetur. Sic enim leges aduersus eos, qui ante sententiam mortem libi consciuiilent, iiqui ex animidolore, aut sceleratae vitae conscientia, aut poenarum acerbiorum metu sibi manus attulissent, sepul tura fruebantur: quia etiam eorum testamenta rata erant crudelissimi Tiberii principatu, quo tempore, Tacitus scribit, pretium illud fuisse festinandi, ac mortis praeoccupandae. Ingeniosa et speciosa sane commenta nonnullorum sunt ista, sed non Christianae fidei et pietati congrua. Quis enim nescit, non solum prohibitum esse alium occidere, vel laedere, sed etiam eiusmodi violentos actus in proprium corpus seuere inter dictos esse. Ob hanc rem etiam Iurisconsulti censent; occidentem alium, etiam ipso petente, non esse immunem ab iniuria, cum et ille non fit dominus

membrorum, nec vitae suae: Eodem modo, qui seipsum interficit, iniuriae [note: Lib. 1. c. 23. De laudibus prouincia lib. 3.] reum esse, de quibus late Petrus a Placa in sua Epitome. Sane Petrus Quin queranus Belloiocaanus, Episcopus Senecensis, licet huic nostrae sententiae tandem adstipuletur, institutum hoc Massiliensium Christianae pretati haud leuiterrerragari, tamen quodam modo defendere videtur: Ration, inquit, temporum habita, nescio an vtilissimum istud, non dico omnium, quae Massiliae obseruabantur, sed caeterarum quoque gentium meritissimum asseram. Vt que interim non dicam, quam humanum inde iis auxilium, qui deplorato morbo doloribusque ductim excarnificantur, quid vtile magis inhibendae eorum procacitati, qui velut senex ille AEsopicus, momentum (dicam) mortem questibus cuocant? Adde, quod ex huiusmodi cogitationum licentia, quamquam non vere mors appetatur, subit tamen quadam tenus vitae taedium, morumque et formae suae et forrunae grauedo quaedam, quae minutim intabescentem animum dissoluit, prorsus ignauum gerendis rebus efficit, et veluti inutite terrae pondus destituit, etc. Sed ornetur hoc institutum qualibuscunque coloribus et rationibus, manet tamen, et manebit vera lex diuina, qua tam de alio, quam de seipso mandatur, NON OCCIDES. In aliis non inficior, Remp. Massiliensem multis salutaribus legibus et praeceptis ex disciplina Graeca ornatam et commendatam et celebrem fuisse; inprimis autem frugalitatis vitae et continentiae [note: Lib. 4.] maximum hoc indicium existimari potest. Quod dos apud eos maxima, teste Strabone, centum aurei fuerint, et eo amplius in vestem quinque, et in mundum muliebrem aureorum quinque, amplius autem doti [note: Lib. 5. c. 2.] dicerenon liceat. Quoniam autem in dotis mentionem incidimus, recte Bodinus de Repub. censet, in omni Reipublicae statu certas de dotibus leges esse oportere, tum ne dotium magnitudiue domus exhauriantur; tum etiam, vt dote moderata foeminae ad pudicitiam et obsequium virorum facilius cogantur. Quibus autem dotes amplissimas dari videmus, necesse est, turpiter viris imperare, et contra decus et dignitatem viros vxoribus inseruire. Danda igitur sunt frena impotenti natura, et vt Censorius Cato dicere solebat, indomito animali. Nam vi semel pares esse coeperint, exremplo superiores erunt. At in Massiliensium (pergit Bodinus) Republica, quam omnium florentissimam Cicero iudicauit, centum aureorum dotes maximas, et quinque aureorum vestes nubentium pretiosissimas fuisse legimus. Veneti tamen lege de dotibus lata, mille sexcentis aureis patriciae dotem definierunt, ne familiarum illustrium opes doubus exhauriantur: Si vero patricius plebeiam vxorem duceret, duobus quidem aureorum millibus dotem terminauerunt. Nobis vero, inquit, lata lex est, Carolo IX. Rege, quadotes omnium maximae decem libellarum millibus terminantur:

poena mille aureorum constituta, qui fraudem legifecisset. Sed lex ista non antiquitate, sed nouitate sua euanuit, tamersi nec Philippus Bellus Elizabethae Anglorum Regi nuptae: nec Carolus V. filiabus Regum marorem dotem constituissent. Quod si quis putet, anti et argenti summam, quae tunc erat in Europa, inopiam, legibus illis causam dedisse, non quidem male putabit: sed aetate nostra dotem filiarum Henrici II. Regis Francorum constitutione quadringentis aureorum millibus definitam fuisse videmus, qua ratione centum viginti dotes maiorum vni exaequantur. [note: Dout 22.] At lege diuina, maximam dotem quinquaginta siclis, id est, tredecim circiter aureis nostris constitutam habemus, qua mulcta tenetur erga patrem is, qui virginem seduxit, quam etiam domum ducere, si quidem pater puellae assentiat, per legem cogebatur. Caeterum quod ad institutum Massiliensium a nobis ex Valerio Maximo introductum de armis in vrbe [note: De Rep. C. 7. lib. 4.] seponendis attinet, multis iisdemque egregiis rationibus nititur. Ex iis Bodinus tales recenset: Arma, inquit, seditiosis eripi possunt, quod non modo tuendae ciuium saluti singulare est, sed etiam bellorum ciuium curandorum necessaria mediana. Quanquam Italia, aemulto magis etiam Orientis principes arma ferre, aut longiotibus gladiis subditos, praeterquam eos, quos adhibent ad corporis custodiam, accingi non patiuntur: Neque nouum est illud institutum, sed ab vltima aetate repetitum. Nam Aristoteles [note: In polit.] babaros in ipsis ciuitatibus ferro accinctos esse miratur: At nostris aeque, ac Germanorum et Anglorum moribus, id non modo licet, verum etiam Heluetiorum legibus necessarium est; vnde caedes ac seditiones saepe deriuantur. Nam qui armatum se contuetur, arrogantior fit, et ad inferendam tenuibus iniuriam audacior. leuissimaque affectus iniuria, ad caedem ferocior; qui vero exatmatus est, nec quenquam iniuria violabit, nec violatus occidet, nec ignominiam contrahet eorum, qui ferro accincti iniuriam illatam armis repellere, ac vitae discrimen subire recusant. At Turcarum legibus, etiam militiae exarmatum esse oportet, si hostes longius ab sunt, arma vero carris ac iumentis fere circumferuntur. Ob eamque rem ibidem censet, Turcarum Regem, ac caeteros principes Orientis, inuentum illud Nolarum, cum a suis ciuitatibus quam longissime repulissent, maximam bellorum ciuilium occasionem a suis ceruicibus depulerunt: Quod factum etiam esse scribit in Monspeliensi ac Burdegalensi seditione, quas tamen restitui non sine magna mercede placuit, quam sapienter, non vult disputare. Luteciae quidem (pergit Bodinus) Parisiorum, ne breuissimos quidem gladios baiulis ferre licer, quod antea in contentionib. quibus saepissime implicantur, ad caedem irati prorumperent. Eadem lex in omnes, si valeret, plures

caedibus ac seditione vacuas ciuitates haberemus. Neque enim prudentis legislatoris est, parricidia tam acerbe vlcisci, quam ne fiant prospicere, ac modis omnibus cauere. Sententia itaque non nullorum politicorum est, optimum esse arma priuatis adimere, quae sunt instrumenta rebellionum, et addunt animos rebellibus, non minus, quam tyrannis. Allegant ad hoc inter alia exemplum ex sacris literis; Quod tempore Sauli Regis non inueniebatur [note: 1. Reg. 6. 13.] faber ferrarius in Israele: cauerant enim Philistini, ne forte facerent Hebraei gladios et lanceas, cumque venisset dies praelii, non est repertus ensis aut lancea in manu totius populi, qui erat cum Saule et Ionatha. Vurum haec exarmatio subditorum, metu rebellionis diuturna esse nequit, praesertim iis, qui libertati antea assueti suêre: sicut multa exempla allegari possent. Nihil enim violentum diuturnum esse posse, experientia docet. Vtantur igitur hoc remedio violentum, quibus magis placet subditos metu, quam beneuolentia et amore regere. Recte enim dicitur: Arma in manu viri prudentis pacem apportare. Caeterum de hacre [note: De iure belli lib. 3. c. II.] disputat Albericus Gentilis, An Cato, victis Hispanis, recte ademerit arma, cum tamen nec vitam sine armis habendam duxerint. Sed quid faceret? inquit, Hispanorum inquieta, auidaque in res nouas ingenia: gens nata instaurandis reparandisque bellis: ferox, bellicosa, fera, barbara, temeraria, vt censebat, qui nec fidebat eis propterea, Annibal ille eorum alumnus, affinisque. Consciuerunt sibi mortem multi, ademptis a Catone armis. [note: Caesar. 2. lib Gall.] Quid tum? illi in Gallia iustius poenam istam deprecabantur, quod sibi finitimi omnes essent inimici, a quibus exui atmis non possent. Et est huic casui prospiciendum: nam iniustum fuerit hos sic tradere interficiendos. Etiam Hispanis arma relinquenda fuissent, si relinqui sine periurio potuissent.

CAP. XLIV. De causis incrementorum et decrementorum Rerumpublicarum.

ROMANAM vrbem, quum adhuc Aristocratica gubernatio ibi esset, prae caeteris floruisse, et moderato illo et aequabili imperio, magnam partem orbis in suam potestatem redegisse, ex multis historiis constat, ita

vt eam veluti aeternam et caput orbis, et nunquam interituram praedicarint. Mansit sane hoc Imperium florentissimum, et auctum fuit, quamdiu publica vtilitas charior priuata fuit. Verum quum regnandi cupiditas, occultum odium, priuatum commodum, insuper consilia iuuenilia accederent, tunc tuta ab externis hostibus victrix Regum, viribus ac opibus abundan, seipsam vincere, intestinis bellis et malis aggressa est. Et hoc ideo accidit, quod illa harmonia corporis et membrorum, quae mutuo vinculo connexa esse debet, obseruata non fuit, capite alio, et membris in diuersum, [note: Cap. 32. Cent. I.] rupta illa pulcherrima compage concordiae, tendentibus. Ob hanc causam antea egregiam illam similitudinem allegauimus, humani generis societatem corporis vnius instar esse debere, vt vnum quodque membrum suum officium faciat, ne alij impedimento sit. Sed ea rectius ex Halycarnassaeo [note: Roman. antiquit. lib. 6.] intelligi poterunt. Ille igitur introducit Menenium Agrippam inter alia ad populum Romanum, qui, secessione a Senatu et patriciis facta, in montem sacrum se contulerat, ita dicentem: Respublica quodammodo humano corpori similis videtur. Vtrumque enim est compositum, et constat ex multis partibus, quarum singulae nec eandem vim habent, nec vsus pares exhibent. Si igitur humani corporis partes singulae proprium sensum et propriam vocem separatim accipiant, deinde orta inter eas seditione, reliquae omnes partes conspirent contra vnum ventrem, et pedes dicant, sibi totum corporis onus incumbere; manus vero, se artes exercere, et victum comparare, et cum hostibus pugnare, et multas alias vtilitates in commune conferre; humeri vero, se omnia onera ferre; caput, se videre et audire; os se loqui, et reliquos omnes sensus, quos a natura accepit, in se complecti, quibus ipsa corporis vniuersitas conseruatur: Deinde ventri dicant; Tu vero quid horum facis? quam gratiam nobis refers, et ad quid prodes? Certe tautum abest, vt nos aliqua in re iuues, et aliquid in communem vtilitatem conferas, vt etiam nobis sis impedimento, nobisque officias, et negotium facessas, quia cogis (id quod minime ferendum est) nos tibi inseruire, et vndique conquirere, quae tuas cupiditates expleant. Eia cur non asserimus nos in libertatem, et tot molestiis nos liberamus, quas huius gratia perferimus? Si igitur haecipsis placeant, et nulla corporis pars amplius suum faciat officium, fierine potest vllo medo, vt corpus diutius duret, ac non intra paucos dies fame, pessimo mortis genere, consumatur? Nullus certe est, qui possit aliter dicere. Eodem sane modo et de ciuitate sentiatis, etc. Quaequum distincte et diserta oratione ibi explicasset, tandem suam orationem ita concludit: Hoc igitur sciatis, Quirites, quemadmodum venter in nostris corporibus, conuiciis immerito a multis petitus, dum alitur, alit corpus, et dum seruatur, id seruat, estque veluti

commune quoddam penuarium, quod omnibus membris id impertitur, quod ipsis conducit, et quod pacem omnium conseruat: Sic etiam in ciuitatibus Senatum, qui Rempublicam administrat, et qui solicitus est de eo, quod vnicuique conuenit, omnia seruare, custodire et corrigere. Quare desinite inuidiosas in eum voces iactare, etc. Et ea quae sequuntur, etc. Hac commoda similitudine Symmetriae corporis, et distinctione membrorum, quodque Senatum non in superiori loco instar capitis, omnia regentis, sed in medio loco ventriculi reliqua membra nutrimento suo seruientis, collocasset, tantum apud iratam plebem Menonius effecit, vt deposita indignatione, rursus in vrbem rediret, et membra diuulsa cum corpore suo veluti coalescerent. Hoc tam diu, vt ante dixi, durauit, quam diu vnitas et coniunctio illa mansit, et tandem ea dissoluta, cum internecione tam felicissimae et potentissimae Reipublicae corruit. Idipsum Sallustius in sua oratione, veluti oculatus vates praedixisse videtur, vbi ita dicit: Ego sic existimo, quoniam orta omnia intereunt, qua tempestate vrbi Romanae fatum excidij aduentatit; ciues cum ciuibus manus conserturos: ita defessos et exangues Regi aut nationi praedae futuros. Aliter, non orbis terrarum, neque cunctae gentes conglobatae, mouere aut contundere queant [note: De Fardin. 1. Rege Neapol. lib. 1.] hoc Imperium. Iouianus sane Pontanus grauis scriptor, quum plerasque Respublicas Italicas inter se contulisset, et causas augmenti et decrementi earum indicasset, in Senensi grauiter taxat dissensionem ciuium. Senensis, inquit, Reipublicae administratio, propter diuersa ciuium studia, inquietior est, nec satis ex eo libera. Itaque ciues dum parum inter se consentiunt, quae Reipublicae in commune bonum haberi potest ratio? Memini me quoque audire et legere rhythmos, satis vulgares in nostra vernacula, continentes, occulta odia, cupiditatem nimiam propriorum commodorum, et iuuenilia consilia, Troiam et Romam, itidem Moguntiam et Leodium euertisse, et e liberis Rebuspublicis et ciuitatibus in aliorum ditionem peruenisse; Et ibi clausula admonitoria addita erat, vt aliae ciuitates liberae cautiores aliorum exemplo sint, ne eandem fortunam ferre cogantur. Rythmi illi facti dicuntur, quum Leodium (in quo loco olim Eburones habitasse dicuntur) a Ludouico XI. Rege Galliarum, et Carolo Burgundiae Duce expugnatum et direptum esset. Moguntia autem inter liberas ciuitates Imperij esse desiit, tempore dissidij inter duos Episcopos, Dietherum Isenbergensem, [note: In crat. ad principes et ardin. Imper. in fine.] et Adolfum Nassauiensem, anno Christi CIC. CCCC. LXI. Recte itaque monet Sleidanus: Nihil esse procliuius. quam vt talis Respublica nutet, languescat, intereat, et collabatur tota, quando hoc illi proprium est, vt in ea suum quisque priuatim spectet emolumentum, et cogitet, quemadmodum ipse vel tueri sua possit, vel amplificare etiam. Quod vbi fit,

quis alius expectari possit exitus, quam qualem Graeciae fuisse videmus. Quamdiu coniunctis vitibus, et communicatis consiliis, libertatem illi suam defendebant, erant inuicti: Distractis autem animis, et in sua priuatim commoda respicientibus, facti sunt praeda tyrannis, et ita pessundati, nullus vt hodie sit populus calamitosior, graui seruitute pressus immanissimi vastatotis, etc. Postremo operae pretium duxi adiicere historiam memorabilem, eamque peculiarem, ex Antonio Nebrissensi, quam etiam Annibal Scotas in commentariis ad Tacitum allegat. Intercedebant Hentico a Methymnia Asincicae Duci, ex Guzmanorum familia oriundo, veteres simultates cum Roderico Ponze et Leon, Marchione Gaditano. Quumque Marchio consilium cum aliis, intercipiendi vrbem Alamam e Mauris Granatensibus iniisset, et expeditionem instituisset, Ducem huius rei participem esse noluit. Ille vero a Rege Granatensium in eodem oppido obsessus, quum vndique auxilia conuocarentur, iterum Dux neglectus est. Verum ipse simultatum, quae illi cum Marchione intercedebant, magnanima obliuione memoriam delens, equites peditesque suae ditionis, aut sua aera merentes, euocando, amicos rogando, et omnes in commune ad ferendam laborantibus opem accendendo, maximum exercitum comparauit, et cum ipso mature adneniens Alamam, soluendo obsidionem, Marchionem cum omnibus obsessis liberauit. Hostes enim aduentum eius non expectauerunt, sed fugam arripuerunt. Quumque postea Marchio liberatus, prior Ducem ad iisset, atque illi pro tanto beneficio gratias referret; magnanimiter et breuiter illi Dux respondit: Missa isthaec fac Marchio; neque enim decet in causa maxime religionis Christianae, bonos viros priuatarum simultatum meminisse, quin potius omnes offensas, si quae hincinde aut illatae, aut acceptae sunt, condonemus patriae, ac nomini Christiano, aeternaque obliuione sepeliamus. Nunc quando bene vtrisque cessit, genialis agatur iste dies, sitque inter nos gratiae reconciliatae testis sempiternus. Sicque hospitia iunxerunt, et amici postea semper vixerunt. Digni itaque sunt versus Graeci cuiusdam poetae, vt asscribantur:

CAPVT XLV. Commendatio publicae vtilitatis, et quod omnibus modis priuatae sit anteponenda.

[note: Dio Romanar. hist. lib. 53.] LAVDATVR, et quidem merito M. Vipsanius Agrippa. Is enim, quum Augusto Caesari familiarissimus esset (nam cum eo et Mecoenate omnia sua secreta communicare solebat) omnia sua opera publicae vtilitati potius destinare voluit, quam priuatae. Quo facto, non modo inuidiam nullam, sed magnos honores apud Caesarem, omnesque alios, inuenit. Etenim omnibus rebus Caesari, quam maxime clementium, gloriosarumque et vtilium actionum auctor adiutorque cum esset, nihil tamen eius gloriae sibi arrogabat: honoresque ab eo sibi tributos, non in priuatum suum commodum aut voluptatem, sed in Augusti, ac Reipub. vtilitatem conuertebat. Huc pertinet praeceptum Claudiani: Tu ciuem patremque geras, etc. [note: In musamonitrice, princ. car. 2.] quod Henricus Stephanus ita in versus Iambicos transtulit:

[note: Cap. 32. prios. cent.] Et hac intentione peculiare caput antea multis historiis et moralibus doctriuis compleuimus, eique titulum fecimus: Priuata beneficia a publicis separanda, haecque illis praeponenda esse. Quam materiam, quum illa non solum prolixa, sed etiam vtilis sit, pluribus exemplis et rationibus declarare operae pretium duxi. Adducam itaque primo egregiam doctrinam [note: In Antigone.] ex Sophocle, quae constat hisce versiculis:

Hanc Ethnici salutarem monitionem, si etiam nostro tempore homines illi, qui solummodo priuatae rei augendae, seposito et neglecto publico emolumento, student, considerarent et obseruarent, res Germaniae afflictior,

quam existimatur, in statu feliciori maneret. Recte enim a Solone dicitur. Intrant in thalamos publica damna tuos. Dolendum itaque, quod plerique homines, proprij commodi causa, tam coecutientes reperiantur, vt sua cuique proxima sint: quae autem damna, atque incommoda et tempore longo remota sunt, et non priuatas rationes, sed communem vtilitatem [note: De bello Pelopones. lib. 2.] tangunt, de iis mortales, minus laborent. Quum tamen illis in mentem venire deberet, id quod Pericles apud Thucydidem, prudenter ita monet: NAM QVVM EVERTITVR PATRIA, IS CVI PRIVATIM BENE EST, NIHIL TAMEN MINVS ET IPSE EVERTITVR: CVI AVTEM MALE, IS IN ILLA PROSPERE AGENTE, MVLTO MAGIS INCOLVMIS EST. Quo respexit etiam Caesar, in sua oratione ad suos legatos et Centuriones, apud [note: Roman. hist. lib. 38.] Dionem: AC PRIVATIM, inquit, QVIDEM NEMO OMNIVM ITA POTEST LAETIS REBVS VTI, VT NON IDEM CVM REPVB. CORRVENTE PER EAT: AT RESPVB. SI PROSPERO SVCCESSV VTATVR, ETIAM PRIVATORVM OMNES POTEST CALAMITATES SVBLEVARE.

Idipsum considerauit Antoninus Pius, quando iis, qui publica salaria habebant, neque Patriae inseruirent, ea detraxit, teste Iulio Capitolino dicens: [note: In Vita Antonini Pii.] Nihil sordidius esse, imo crudelius, quam si Rempbl. ij atroderent, qui nihil in eam suo labore conferrent.

Extant quidem insignia exempla non nullorum, qui neglecta salute, et vita propria, vel pro salute et incolumitate patriae, vel amore Imperatorum, et Ducum suorum, seipsos deuouere, et morte sua, patriam conseruare, conati sunt. Deciorum sane, patris, et filij, in deuouendo, pro patriae dignitate, (quemadmodum ipsis tanquam gentilibus persuasum erat) cupiditas, et pertinacia, trita est, sicut ex Liuio et aliis historicis constat. Formulam autem huius superstitiosae et ambitiosae deuotionis, memini me non [note: In coniectaneis super Teren. Varronem de linguae Lati.] legere alibi, nisi eam, quam (quantum ex aliis concipere potuit) tradit Iosephus Scaliger, talem videlicet:

IANE IOVIS PATER, MARSPITER, QVIRINE, LASES, DIVI NOVENSIDES, DII INDIGETES: DIVI, QVORVM EST POTESTAS POPOLI ROMANI QVIRITIVM, MEIQVE: DIIQVE MANES, SVB VOS PLACO VENEROR Q. VENIAM PETO, OBSECROQVE, VTI POPOLO ROMANO QVIRITIVM VITAM SALVTEMQVE PROSPERETIS, VTI EGO AXIM PRAE ME FORMIDINEM METVMQVE OMNEM COELESTIVM, INFERVMQVE OMNIVM DIRAS. SICVT VERBIS NVNCVPASSO ITA PRO RE POPLICA POPOLI ROMANI QVIRITIVM VITAM SALVTEMQVE MEAM DIIS MANIBVS TELLVRIQVE DEVOVEO. Similes deuotiones, Manibus et Terrae, extant in monumentis Hispaniae, vna cum inscriptione, Piedra de Vique: HIC MVLTAE. QVAE SE MANIBVS Q. SERTORII TVRMAE, TERRAE MORTALIVM OMNIVM

PARENTI DEVOVERE. DVM EO SVBLATO SVPERESSE TAEDERET, ET FORTITER PVGNANDO INVICEM CECIDERE, MORTE AD PRAESENS OPTATA IACENT. VALETE POSTERI.

Tali vel simili Epitaphio digna essent aliquot signa Hispanorum, qui nostra aetate, nescio ob quae delicta, iussu Viceregis Siciliae, sub alio praetextu, triremibus impositi, et in Insulam quandam arenosam et incultam quasi aquandi causa id fieret expositi, discedentibus triremibus, et custodientibus littora, ne illis subsidia, vel annona adueherentur, quum viderent sibi siti et fame moriendum esse, vnanimi consensu, duas acies, veluti hostiles ordinarunt, et infestis armis et animis concurrerunt, seque mutuo trucidarunt, arbitrantes gloriosius esse fortiter ferro cadere, quam inedia misere consumi. Sed alteram, similem priori, inscriptionem deuotionis, ex Hispanicis monumentis adscribam, ex qua apparet ardentissimus amor et affectus militum, erga Sertorium, cuius titulus est, Piedra cerca de Logrono.

DIIS MANIBVS Q. SERTORII M. F. BERRICIVS CALAGVRRITANVS DEVOVI. ARBITRATVS, RELIGIONEM ESSE, EO SVBLATO, QVI OMNIA CVM DIIS IMMORTALIBVS COMMVNIA HABEBAT, ME INCOLVMEM RETINERE ANIMAM. VALE VIATOR, QVI HAEC LEGIS, ET MEO DISCE EXEMPLO FIDEM SERVARE. IPSA FIDES ETIAM MORTVIS PLACET CORPORE HVMANO EXVTIS.

Insigne praeterea testimonium erga patriam extat, in monumento prope Eboram Lusitaniae, Fabij Metelli, qui labente Republic. Romana, ipse quoque diutius superstes esse noluit, sicut ex hac inscriptione apparet:

FABIO METELLO F. M. FILIO, QVI LABENTE REPVB. ROM. CVM. PATRIA CECIDIT, MORTE OPTATA, LVCE INVISA, QVVM OMNIA QVORVM TAEDERET, AMISSA IAM LIBERTATE ROMANA, INIVERETR

Constat sane, et multis exemplis demonstrari posset, Hispanos et Lufiianos, pertinacissime, vel suis Ducibus, vel opinioni et libeitati inhaesisse,

[note: De gest. Roman. lib. 41] et ab ea nisi morte diuelli non potuisse. Quod etiam L Florus testatur, hisce verbis: In Edulii montis obsidione, quem perpetua 15. millium passum fossa comprehensum (de Caesare loquitur) cinxit, vndique simul adeunte Romano. Postquam extrema Barbari (Cantabros putat) vident, certatim igne, ferro inter epulas, venenoque, quod ibi vulgo ex arboribus taxis, exprimitur, praeripere mortem, seque pars maior a captiuitate, quae videbatur, vindicauere, etc. Vbi I. Stadius commentator, ita dicit: Cantabros ex more toxicum, quod ex herba apio similima, coniponunt, semper, [note: Lib. 5.] ne quid inuiti patiantur, in promptu habere. Strabo quoque testatur, eosdem morti se, etiam pro iis quibus sunt propensi, deuouere, et immolandos praebere, quo more etiam pro Augusti salute Sextum Pacuuium, se [note: Lib. 13.] deuouisse, Dio scribit. Itidem bello Cantabrico, a matribus filios, ne in hostium potestatem viui venirent, interemptos, Strabo tradit. Quendam etiam puerulum, parentes et fratres suos, quum vinculis essent astricti, iussu patris vniuersos gladio confecisse: itidem mulierem quandam, captiuos necessitudine sibi iunctos, trucidasse: aliquot etiam, cum captiui ipsi [note: Lib. 44.] in crucem agerentur, laetitiae carmina cecinisse, etc. Huc respexit quoque Iustinus, Dura, inquit, omnibus Parsimonia, (de Hispanis loquitur.) bellum quam otium malunt, Si extraneus abest, domi hostem quaerunt. Saepe tormentis pro Silentio rerum creditarum, immortui: adeo illis fortior taciturnitatis cura, quam vitae celebratur. Non praetereundus quoque est insignis amor, atque pietas, erga patriam, duorum fratrum Philenorum, qui vt fines patriae Carthaginiensium dilatarent, optione illis a Cyrenensibus data, vt vel illi, quo loco fines populo suo peterent, ibi viui obruerentur, vel eadem conditione, sese, quem in locum vellent, prorocessuros. Phileni conditione probata, seque vitamque suam Reipubl. condonauere, ita viui obruti. Carthaginenses, in eo loco, Philenis fratribus, aras consecrauere, [note: De bello Ingurtino.] aliosque illis domi honores instiruere, sicut Salustius, latius hanc historiam describit. Vt autem ad recentiores historias veniamus, recensebo memorabile exemplum regis Quiloae et quidem Mahometani, qui co tempto regno, et priuata vtilitate, atque dignitate, amici sui filium, a priore Rege interfecti, vtpote haeredem, publicae vtilitatis ergo, sibi anteponere [note: Lib. 4.] maluit. Eam historiam ex Osorio succincte referam: Franciscus Almeida praetor Regis Lusitaniae, quum in Quiloae portu classem constitueret, misit confestim, qui Regem illius nomine salutarent. At ille sceleris conscientia perturbatus, noctis silentio, vrbem deseruit. Almeida nomine Regis Emanuelis ei Mahumetem Anconium fauentem Lusitanicis rebus substituit. Qui quum fidem suam iuramento astrinxisset, fore se semper Imperio regis Emanuelis obsequentem, et nouus ille

Rex Almeidam de more salutaret. inter alia postulata omnium praeclarius interposuit: Mihi quidem, inquit, fuit magnus vsus, et amicitia, sancto admodum foedere constituta, cum Alfudailo rege, quem tyrannus hic, quem regno expulisti, per insidias interemit. Alfudailus si in vita maneret, ego illi regno cederem. Nec enim is sum, qui vllas regias opes, fidei, et officio praeferendas existimem. Sed quoniam is vita priuatus est, te, quantum possum oro, et obsecro, vt facias mihi potestatem accersendi illius filium, quem regni haeredem instituam. Filij mihi quidem sunt isto honore, vt mihi videtur, non prorsus indigni. Verum si filios meos, in regni successione liberis defuncti Regis, quicum coniunctissime vixi, praetulero, videbor mihi maculam ignominiae sempiternam subire, quae non mihi tantum, sed vniuersae posteritati meae sit insigne dedecus allatura. Itaque malo liberis meis fidei, et honestatis exemplum, quam amplissimum patrimonium testamento relinquere. Attulit, (pergit Osorius) hoc postulatum magnam admirationem nostris, quum animaduerterent, hominem Mahumetanis disciplinis imbutum, ea fide amicitiam colere, et tanta animi magnitudine, regni opes contemnere, vt facile officium, amico mortuo debitum, caritati filiorum praeponeret. Omnes igitur illum certatim laudant, et eo solo nomine, quod regnum vellet a filiis suis ad Regis filium transferre, maiore regno dignissimum iudicant. Itaque defuncti Regis filius accersitur, et ab omnibus ciuib. Almeidae iussu fides datur, vt post Mahumetis illius obitum, illum regium adolescentem, Regem habeant. Hucusque Osorius. Laude dignus sane est hic Mahumetanus, quod dignitatem, et vtilitatem propriam, suorumque filiorum, postposuerit legitimo haeredi, in qua re procul dubio etiam ad publicam vtilitatem Regni, et commodum sub ditotum, non minus ac Ferdinandus Aragonum Rex, qui fratris filium, adhuc infantem, quum sibi regnum omnium votis deferretur, in solium regium collocauit, ad cuius pedesipse primus procumbens, in ipsius verba iurauit, idemque vt omnes facerent, exemplo suo adegit: Sicut antea ex Fazello [note: Cap. 32 Cent. 1.] prolixius retuli. Huc pertinet Scoti Gulielmi Setonij, praefecti Beruici, eiusque coniugis eximia fides, et constantia, qui postposira propria, et duorum filiorum salute, eam vrbem Regi suo, saluam conseruare, quam fidem [note: Lib. 9. Rer. Scotiaca.] frangere, et priuatum commodum respicere maluerunt. Hanc historiam ex Buchanano succincte referam. Huius praefecti duo filij, in potestate Anglorum, acriter obsidentium Beruicum erant, vnus captus, in excursionibus: alter obses, ex pacto, ni ante III. Calend. Augusti, auxilia a suis missa, obsidionem soluerent, vrbem Anglo se dedituros. Antequam autem dies constitutus aduenisset, Eduardus Rex, misso faeciale, vt pactis staret, praefectum monuit, cum comminatione, nisi oppidum statim dederet,

se animaduersurum in filios; Ibi, quum caritas, misericordia, metus, et officium ergo patriam varie animum paternum versarent, et propiorem terrorem Anglus admouerer, crucemque in loco, ad quem prospectus ex oppido patebat, erigi iuberet, et duos praefecti filios, ad supplicium produci iuberet, vxoris eius, matrisque iuuenum, persuasione, proposita ante oculos fide erga regem, caritate in patriam, dignitate nobilissimae familiae, liberos alios, illis extinctis, superesse, nec dum suam illiusque aetatem, aliis gignendis, praeteriisse, aliisque rationibus, quae auctor diserte enarrat, tandem confirmatus est, vt filiorum salutem patriae postponeret; Ideoque ne supplicij foeditatem oculi praeferre non possent, maritum in diuersam partem, vnde conspici nequibat, auertit. Et ita de illis nobilissimis iuuenibus supplicium ab Anglo, etiam plerisque suorum ingratum sumtum est. Digna sane esset ista foemina, et virago, vt in superiorem numerum heroinarum, eius nomen referretur. Verum enimuero, ne diutius in externis exemplis, cum habeamus in Germania praeclara, haereamus, adiiciam [note: In historic. Bohem. C. 57.] alterum non minore laude, quam priora, dignum, quod AEneas Syluius, describit, quum Alberto Duci Boiariae, mortuo Alberto Rege, Bohemicum regnum offerretur. Albertus, inquit, ea virtute, atque animi moderatione vsus est, quae postquam Reges esse coepêre, rarissime comperta fuit. Nam venientibus ad se Bohemorum legatis, amplum et nobile regnum offerentibus, gratias egit, qui se vnum ex omnibus elegissent, cui parere vellent: dignumque tanto imperio iudicassent: multa se idcirco debere Bohemis, neque id vnquam beneficij obliuioni daturum. At cum Regis Alberti soboles extet, indecorum esse, cum alterius iniuria, regnum quaerere: paternam haereditatem nulli auferendam: qui pupillos suo iure dispolient, Diis atque hominibus inuisos, poenas aliquando patrati sceleris dare: cognouisse se, non vano rumore; foedus antiquum inter Bohemos, et Austriales extare, deficiente masculina sobole principem ne foris assumant: fidem seruare, pulchrum, ne cui temere noceatur, cauendum. Scelestam execrabilemque vocem illorum, qui regnandi causa, ius violandum astruunt. ATQVE ITA MAIOREM SE REGNO MONSTRAVIT; ET SI VERVM FATERI LICET, CLARISS. EGIT REGEM. NAM REGNVM APVD EOS QVI SPERNVNT, NON QVI CVPIVNT.

Huc spectat etiam quod non solum publicae res, priuatis anteponendae sint, sed id in personis quoque obseruandum sit, vt videlicet, Rex tanquam persona publica, vindictam exercere non debeat, in illis, q[?] sibi antequam ad eam peruenerit dignitatem euenere[?], vel vt verbis Alberici Gentilis, vtar: INIVRIA, QVAM PRIVATVS SVSTINVERIS, NON EST

[note: De legationib. lib. 2.] IN MAGISTRATV EXERCENDA. Id enim non boni exempli est, quod Liuius non semel monet; Adrianus Imperium nactus quid agit in eos, quos priuatus habuit inimicos? Dixit illis, EVASISTIS: significans, non spectare ad Imperatorem ista. Quid Rex Galliarum Ludouicus XII. Dux Aurelianus, quum esset, iniurias quasdam sustinuit, quas vt rex factus vlcisceretur, respondit monentibus; Regem non decet Galliarum inimicitias persequi Aureliani Ducis. Idipsum Regio et generoso animo imitatus est Franciscus I. Rex, successor Ludouici XI. Priuatus enim adhuc Carolum Borbonium ob quaedam ad Ludouicum ab eo delata, ad [note: Ferron. In vita Francesti 1.] duellum prouocarat, palam e domo Borbonia, quae Lutetiae circa arcem

Luparam sita est. Harum simultatum tantum aberat, vt regnum illud adeptus meminisset, vt vltro Magistrum eum equitum defignaret. Ratio ciuscemodi est, publica persona non vindicat priuato sibi illata. Ergo nec in publica persona vindicantur a priuato patrata. Meminisse autem debemus potiorem personae publicae rationem esse, quia haec est dignior, et dignius quod est, id rapere minus dignum ad se, certum notumque dicitur, [note: Li. 3. de Port. Et Castr. reg. conium.] etc. Quamobrem non immerito Henricus Rex Lusitaniae, successor Regis Sebastiani in Africa interfecti, reprehenditur a Conestagio, quod priuatam vindictam, publicae vtilitati anteponens, contra quam Ludouicus Rex Galliae fecit, constituit vindictam et poenam ab iis exigere, a quibus cum Cardinalis esset, sibi iniuriam allatam iudicabat: Si iniuriam Principi facere potest inferior, qui non statim ei summam exhibet reuerentiam. Sed ne iustos fines huius capitis excedam, reliqua huc conuenientia in sequentia coniiciam.

CAPVT XLVI. Amicos veteres retinendos, et de Symbolis, significationeque dextrae, ac sinistrae manus.

[note: Cap. 25. Cant. 1.] Allegauimus antea morale praeceptum Solonis: [gap: Greek word(s)] . Amicos ne cito compares; quos autem acquisieris, ne reiicias, contemnasve. Et recte quidem. Etenim ob hanc causam omnes Principes, qui sapientia maxime insignes fuerunt, in amicorum copia magna, sibi et posteris comparanda, diligentiam praecipuam adhibuerunt. Inprimis autem, Octauij Augusti, qui sex et quinquaginta annos florentissima in pace, vniuersum fere orbem seruauit, exemplum

est memorabile. Is enim praeter multos alios, Mecoenate, et Agrippa, fidelissimis semper amicis est vsus, eosque beneficentia, et muneribus amplissimis sibi beneuolos, et amantes, ad summum red didit: postquam vero hi obierunt, et ipse Iuliam filiam impudicam, relegauerat, quadam die solus in cubiculo stans, ad eorum memoriam illachrymauit, et eos nomine vocauit, [note: De benisic: lib. 6. c. 32.] saepe exclamando: HORVM mihi nihil accidisset, si aut Mecoenas aut Agrippa vixisset, vt est apud Senecam. Tanti prudens Priceps aestimauit, duos bonos amicos, vt se, dum illi vixerint, res suas in tuto, et cum decore seruare potuisse, sperauerit; post mortem vero; domum suam in damna, et dedecora infinita incidisse, cuidenter confessus fuerit. Ex hoc fundamento, amicos certos eligendos, neque electos, temere reiiciendos esse, mysticum illud Pythagoricum: Non vnicuique dexteram porrigendam, id est, non temere esse quempiam in amicitiae familiaritatisque foedus admittendum, adduximus, atque multis argumentis, historiis, et rationibus, comprobauimus, Dexterae vim maximam apud veteres autoritatem habuisse. Idque ita esse, [note: Lib. 18. c. [?].] praeterea constat Fl. Iosephi testimonio. Artabanus, inquit, Rex Parthorum, Anilaeo Iudaeo, porrecta dextra, per patrios deos deierauit, tutum accessum habiturum, fratrem Asinaeum, quod apud Barbaros conuenturos, certissimum est argumentum fiduciae. Nam post datam dexteram apud eos nec fallere, fas est, nec diffidere, cessantibus omnino suspicionibus. Ideoque cum instigaretur a Magistro militum, Artabanus, vt Asinaeum interficeret, negauit se hoc permissurum in hominem, qui se credidisset suae fidet, data [note: Alex. de Ale lib. 5. c. 3.] dextra confirmatae, et iuramento adhibito, etc. Eodem modo Romani milites, Imperatorum victrices dextras deosculabantur, quia fideli illorum Imperio, hostes vicissent. Darius sane, cum a Besso, et aliis proditoribus, vulneratus esset, militi Alexandri, qui forte in ecum inciderat, moribundus, vnicum pignus fidei regiae, dextram ferendam Alexando dedit, post haec porrecta [note: L. 2. iuncta gl. De orig. Iur. l. Fin. De emancip. Cum gl. L. Manumissiones, vbi Ias. De iust. Et iur.] manu expirauit, sicut Lustinus et Curtius scriptum reliquerunt. Dextrae porro manus significatio, metaphorica translatione, eximiae potestatis, et quandoque regiae maiestatis signum fuit: Quandoque etiam paternam, Quandoque possessionem et dominium significauit. Imo Physiognomia, post faciem in manibus potius, quae Chiromantia dicitur, quam in vlla corporis alia parte, locum habere solet. Imprimis autem humanae manus forma talis laudatur: Bene magna multis lineis descripta, neque omnino glabra, neque pilosa, et longi digiti, nec ad naturalem proportionem inaequales, qui facile, et adducantur, et abducintur. Eam. n. sapientiae, et bonorum morum indicem esse perhibent. Curta vero, rotunda, breuibus digitis, et aequalibus glabra nimis, aut valde pilosa, qualis erat Esau, aut vngues habens incuruos, et longos, et nullis aut paucissimis lineis, distincta, haec belluina censet, et ad aliqua

brutorum genera referuntur. Quare pilosa manus significare videtur hominem agrestem et ferum, more vrsi: vngues incurui, rapacem, more accipitris: rotunda ac breuis, et sine lineis, stupidum, qualia quadrupedum plurima. Ita etiam, et a passionibus, qui contractas semper gerunt manus, timidi, et auari, esse dignoscuntur. Contra qui extentas, audaces et liberales; qui pendentes, aut dimissas, aut aliam super aliam, desides: qui elatas aut mobiles, soliciti et negotiosi; qui ad faciem, aut os adducunt, cogitabundi. Ex his (tandem ita concludit Franciscus Vallesius) constat chiromantiam, nisi vltra physiognomiae fines se effundat, vanam non esse: nisi vero intra illos se contineat, vanissimam, velut et ipsa physiognomia, suos egressa fines vana fit, vt cum physiognomi non solum naturales cuiusque mores, et ingenium volunt dignoscere, sed et fortunam praenunciare, dicentes alios esse Iouiales, et fortunatos alios Saturninos, et infelices. De his autem alias plura diximus. Caeterum vt ad sacras significationes, de manuum Symbolo veniamus. Ea certa magnam vim in demonstrandis mysteriis habuit. Obseruatum enim est, eos qui benedicere solebant, impositis manibus, significare voluisse, auxilium et fauorem Dei: Ideoque eum cui imponebatur manus, denotare voluerunt, esse sub fauore, et protectione Dei, et benedici a Deo. In benedictione, optabatur auxilium, et fauor Dei: In sacrificiis hostiae dicabantur Deo: in sanationibus manus Dei se exeruit, dum sanitati restituit, sua potentia, aegrotos: similiter in donationibus Spiritus sancti, manus significabant praesentiam Dei: in consecrationibus sacerdotum, haec erat significatio impositionis manuum, quod qui ordinabantur, dicarentur Deo, tanquam hostiae, probarentur Deo, et ordinabantur ad opus diuinum. Dexteram Dei autem felicitatis, et dignitatis locum esse, sinistram vero infelicitatis, et miseriae, ex sacris literis discimus, non quod Deus immensus, et incomprehensibilis, pro sua diuinitate, membris humanis indigeat, vel praeditus sit, sed vt imbecillitas humana, facilius id quod eo notetur, comprehendi possit. Cum enim scriptura Deo adscribit os, oculos, aures, manus, pedes, et similia, non propterea corporeum debemus imaginari, quod olim Antropomorphitae fecerunt. Tales enim loquendi formae, non tam exprimunt qualis sit Deus, quam eius notitiam incomprehensibilem tenuitati nostrae accommodant. Iis enim. Veluti nutrices cum infantibus solent, balbutire nobiscum voluit Dominus. Vt cum naturam eius intelligere nequeamus, quasdam suas proprietates, membrorum nomine, nobis adumbraret. Vt prouidentiam oculis, fortitudinem brachio, iram naribus: [note: In Psal. 18.] Atque ita de reliquis, sicut pie notauit Chytraeus. Ideoque Dextra Dei in sacris literis, varie accipitur. Dextra enim Dei, pro vnigenito filio eius,

[note: Augustin. tomo 4. de essentia diuinitatis. Psal. 118. Psal. 110.] accipitur: De quo in Psalmo, ex persona hominis assumpti: Dextera Dei fecit virtutem: Dexrera Domini exaltauit. Aliter autem dextra Domini gloriam patris significat, id est, aeternam beatitudinem, de qua Regius Propheta ex persona patris ad filium: Sede a dextris meis, etc. Dicitur autem etiam dextra Dei, omnis electa creatura in coelo et in terra: sicut per sinistram eius intelligitur reproba creatura, id est, daemones, et omnes impij, qui ad laeuam positi, aeterna supplicia sustinebunt. Manus Dei patris, filius accipitur pro eo, quod per ipsum facta sint omnia, sicut est in Esaia Propheta: Omnia haec manus mea fecit, et sancta sunt omnia. Aliter vero, [note: Cap. 18.] manus potestas eius intelligitur, de qua potestate in libro Ieremiae scriptum est: Sicut lutum in manu figuli, ita vos in manu mea, domus Israel. Manus Domini flagellum ipsius accipitur, de cuius percussione in Sophonia Propheta scriptum est: Extendam manum meam. De qua percussione beatus lob ait de semetipso: Manus Domini tetigit me. De dextrae et sinistrae autem manus significatione Benedictus Arias plura collegit, quae lectu [note: In libro Ioseph. Siue de arcano sermone.] Psal. 110. digna sunt: Manus dextera, inquit, agentem, et qui praecipuus in opere est, indicat: contra, sinistra eum, cuius nihil in opere efficiundo interest: vt, Nesciat sinistra tua id, quod dextera facit tua. Significat etiam opus, actionem, [note: Matth. 6.] et efficientiam: vt, Nec dicet, forte mendacium est in dextera [note: Isaiae 44.] mea. Haec dicit dominus Christo meo Cyro, cuius apprehendi dexteram, [note: Isaiae 63.] vt subiiciam ante faciem eius gentes. Et, qui duxit ad dexteram Moysen. Et, [note: Isaiae 17.] dextera tua suscepit me. Et. a resistentibus dexterae tuae. Et, dextera tua inueniat [note: Psal. 18.] omnes inimicos tuos. Et, haec mutatio dexterae excelsi. Et, dextera [note: Psal. 16.] Domini fecit virtutem. Dextera praeterea Meridiem, et laeua Septentrionem [note: Psal. 20.] significat: vt. Ad dextram enim et ad laeuam penetrabis. Potentiam [note: Psal. 54.] et Imperium: vt, Ponam in mari manum eius, et in fluminibus dexteram [note: Psal. 86.] eius. Et, Dixit Dominus Domino meo. sede a dextris meis. Gratiam quoque [note: Psal. 110.] diuinamque tutelam, significat dextera, et sinistra improbationem et [note: Matth. 25.] repudiationem: vt, Statuet oues quidem a dextris, hoedos autem a sinistris. [note: Thren. 2.] Auxilij vim habet: vt, Auertit retrorsum dextram suam, a facie inimici. Rectitudo, et consilium rectum, dextrae nomine indicatur; contra vero sinistrae: [note: Eccles. 10.] vt, Cor sapientis in dextera eius, et cor stulti in sinistra illius. Iuramen ti symbolum dextera, sicut scriptum est: Iurauit Dominus in dextera sua. Et apud Ezechielem charissimae rei symbolum habet dexterum latus: vt, [note: Isaiae 2.] Cum compleucris haec, dormies super latus tuum dexterum. Secundo, SINISTRA [note: Ezech. 4.] manus ad res agendas minus habilis, quam dextera est; ad ferenda [note: Iud. 5.] vero onera, atque ad res fortiter comprehen dendas aptior. Iahel enim [note: Iud. 7.] manu dextera malleum, sinistra vero clauum arripuisse legimus. Et Gedeonis milites tenuerunt sinistris manibus lampades, et dextris sonantest tubis.

[note: Genes. 49.] Est autem sinistra inferioris conditionis, in quocunque argumento. Quamobrem Iacob manum dextram posuit super caput Ephraim, minoris fratris: sinistram vero super caput Manasse, dicens: Iste quidem erit in populos, et multiplicabitur; sed frater eius minor, maior erit illo. Vnde pro inferiori nota vsurpatur: vt, Non declines ab ea ad dextram, vel ad sinisti [?]m. Dextera et sinistra vel claram, vel minus perspicuam rationem significant: [note: Deut. 17. Iccles. 10. Iob. 23. Isaiae. 54. 1. Cor. 6. Cap. 49.] vt, Nec declinet in partem dexteram, nec ad sinistram. Significat etiam errorem sinistra: vt, Cor stulti in sinistra eius. Vt dextra Meridiem, sic etiam sinistra Septentrionem significat: Si ad sinistram quid agam, non apprehendam eum. Et, Ad dextram enim et laeuam penetrabis. A dextris et a sinistris, pro secundis et aduersis rebus, dixit Paulus Apostolus, etc. Hisce testimoniis ex sacris liberis adiicere volui ex Isaia Propheta consolationem omnium efficacissimam, qua pij et afflicti in moeroribus et tentationibus rectissime consolari se possunt, nempe Deum magis sollicite eos curare ac iuuare, quam matrem suos liberos, eosque in MANIBVS eius descriptos esse. Hunc enim homines motem habent, vt quae probe animo, et memoriae infigere, ac perpetuo ob oculos sibi statuere volunt, ea in manu annotent, vel etiam annuli alicuius certo posito sibi repraesentent, aliove quopiam charactere subiiciant. Sic igitur et Deus piorum curam sollicitissimam gerit. Cui consolationi et altera accedat ex Psalmo:

Hanc egregiam et omnibus afflictis praesentissimam consolationem, ita [note: In viatico itineris extremi.] elegiacis elegantissimis expressit Nathan Chytraeus, dignam sane, quae aureis literis in cordan piorum inscriberetur.

CAPVT XLVII. Qui sit optimus consiliarius, et de periculo et clade secuta, si recte consulenti non obtemperetur, nec non de praeuis consiliis.

[note: Roman. autiquit. lib. 10.] PRVDENTER Dionysius Halycarnassaeus introducit T. Romilium, ita loquentem: Optime administratur ciuitas, quae se pro rerum statu fortunae accommodat; ET OPTIMVS CONSILIARIVS ILLE EST, QVI NON PRIVATIS INIMICITIIS IMPVLSVS, AVT GRATIA ADDVCTVS, SED PVBLICA VTILITATE COMMOTVS, SVAM SENTENTIAM DICIT. ET OPTIME DE FVTVRIS CONSVLTANT, QVI RERVM FVTVRARVM EXEMPLA [note: Lib. 2.] EX PRAETERITIS SVMVNT. Talis fuit Pericles, teste Thucydide. Is enim quum suasisset, Athenienses ita demum contra Lacedaemonios, et socios, victores euasuros, si bello abstinerent, rem nauticam curantes, neque imperium acquirerent in bello, neque ciuitatem in periculum vocarent. Illi tamen haec omnia e contratio agerent, et caetera quae extra bellum esse videbantur, ex sua quisque ambitione atque priuato quaestu, in suam suorumque perniciem administrarent. Quae si prospere cessissent, fructuosa priuatis hominibus, et honorifica potius fuissent; quum vero improspere cesserint, perniciosa in bellum Reipublicae extiterunt. Tandem quum domi inuicem perturbantur, mutuisque certa minibus de principatu contendunt, re infeliciter in Sicilia gesta, bellicoque apparatu, cum maiore parte classis amisso, intra vrbem seditione laborantes, deficientibus sociis et prioribus hostibus Siculis inprimis ad hos adiunctis, post triennium, non prius succubuerunt, quam ipsi priuatis inter se conllisi discordiis defecerint, et in miseram seruitutem redacti sint. Pericles autem tanquam fidus et optimus consiliarius in suo proposito constanter erga patriam mansit, vsque ad extremum spiritum vitae. Quum enim animam agenti, nec vires modo, verum etiam sensus pene eum defecissent, contigit, vt inter amicos, qui in lecto iacenti adstabant, de eius victoriis atque eloquentia, quae in eo mira fuit, mentio haberetur, eamque ceu admiratione [note: Fulgos. de bonitate et clement. lib. 5.] capti, laudibus efferrent. Haec cum ipse moribundus audiret, apertis oculis, aliquantisper nixus, vt loqueretur, mirari se dixit, quod victorias eloquentiamque in eo laudarent, quod earum rerum partem fortuna sibi vindicabat: Ipsos quidem potius laudare debere, quod quum longo tempore Athenes rexisset, NEMO IPSIVS CAVSA LVGVBREM VESTEM VNQVAM INDVERAT.

[note: De sacri Consistorii consult. fol. mihi 353.] Qualitatem autem boni consiliarij Paleotus quoque describit. Haec tria verba, inquit, amicitia, beneuolentia, charitas inprimis, ea omnia excludit, quae puro sinceroque maiori aduersantur, ne scilicet aliquis vnquam quidquam Reipublicae noxium, aut quod dedecus afferre possit, siue quod minus honestum aut iustum, aliqua spe gratiae aut ambitionis adductus, siue periculi metu deterritus, vel quocunque proprij amoris velo obcoecatus, consulere audeat. Vnde olim apud Athenienses, quoties aduocabatur concio, legimus, praeconem maxima voce horrendisque verbis dirum exitium illi, atque eius posteritati imprecari solitum, qui malum perfidumque consilium Reipublicae dedisset, etc. Experientia sane satis superque demonstrat, quam atrocia pericula et damna ex malis consiliis orta sunt. Nihil enim noui accidit, quod nonnulli reperiantur, qui licet alioquin polleant acumine ingenij, doctrina et eruditione: tamen priuatis et liuidis affectibus suis, ambitione quadam et insolentia ita indulgeant, vt actiones et consilia ipsorum tecta, et inuolucris verborum ambiguis atque aculeatis, de industria fallendi causa contexta, potius eo dirigantur ac spectent, vt iis, quos versutis sua opprimere, quibusve nocere student, aegre faciant, quam vt aperte ac sincere animi sensus ad Reipubl. vtilitatem proferant, ita vt de iis recte dici possit: VEL INVIDENT, VEL FALLERE CONANTVR, QVI OBSCVRE DICVNT DOCENTQVE, AC MONSTROSA ORATIO, MONSTROSAE MENTIS CERTVM INDIC[?]VM PERHIBETVR. Hoc genus hominum, ea quae proferunt et agunt, ideo obstinate defendunt, non quod illis ea vera, et vtilia Reipub. esse videantur: sed quia voluptati est, ab illis, qui aliter censent, praefracte dissentire. Ideoque contentionis, quam veritatis cupidiores, suam sententiam, fucatis coloribus ornatam, pertinaciter et mordicus tenent, et dissentientes ab ipsorum opinione, eorumque rusticam insolentiam flocci facientes, aculeatis dicteriis, odiosissime, superbis et elatis superciliis criminantur, et cauillis suis exagitant. Sic enim facere solent, non tantum vt prorsus imperit, de quibus recte Comicus:

Verum etiam, et quidem inprimis, qui per [gap: Greek word(s)] , sapientiae et intelligentiae dono sibi concessae, abutentes, iniuriae loco ducunt, si quis ab ipsis dissentiat. Hos callide tergiuersantes Pericles sapientissimus praetor, apud [note: De bello Pelopones. lib. 2.] Thucydidem, grauiter reprehendit. Nam, inquit, qui nouit, neque id, quod sentit, explicat, perinde est, ac si nesciret: Qui vero vtrumque habet, nisi studiosus Reipublicae fuerit, is peraeque nihil ex vtilitate ciuitatis [note: Li. 1. de offic.] loquetur. Et de his ita scribit Cicero: Pestem nullam maiorem et capitaliorem

esse generi humano et iustitiae, quam eorum, qui, dum maxime fallunt, [note: Epist. 115.] id agunt, vt boni viri esse videantur: vel, vt Senecae verbis vtar, Oratio vultus animi est, si circumtonsa, et fucata est, et manu facta, ostendit, illum quoque non esse sincerum, et habere aliquid fracti. Recte quoque alius monet: VITIA VIRTVTIS SPECIE, VENENVM ESSE VALIDISSIMVM. Huc spectat vetus et grauis, licet rhythmis, quorum illud seculum studiosum fuit, comprehensa monitio:

[note: Rer. Scotis. lib. 11.] Habemus certe exemplum memorabile apud Buchananum, quum prorex Scotiae, et Cancellarius, a quibus pendebat salus regni, impubere adhuc Rege Iacobo, propter intestina bella, odia, et factiones, consilia pro patria, sepositis simultatibus priuatis, communicarent, in quorum colloquio multae egregiae sententiae leguntur, quorum vnam vel alteram huc asscribam. Vna ratio (inquit prorex) est, si priuatas obliuiscamur iniurias; omnia nostra consilia et cogitationes conferamus ad publicam vtilitatem, meminerimus Regis incolumitatem nostrae fidei commissam, regni salurem ita nobis creditam, vt rationibus obnoxij simus. Igitur, veluti antea prauo studio certauimus, vter nostrum honoribus et auctoritate auctior esset, ita in posterum contendamus, vter moderatione et iustitia alterum antecedat; ita demum efficiemus, vt plebs, quae nunc aduersa est, et nobis calamitates imputat suas, nos amet et reuereatur. Et paulo post: Priuatam si quam a te accepi iniuriam, eam publicae salutis causa libenter condono: si quam feci, bonorum virorum arbitratu satisfaciam, neque committam posthac, vt mea vel damna, vel emolumenta publicam vtilitatem remorentur, etc. Cui inter alia respondit Cancellarius: Non committam, vt modestia prouocatus, mea pertinacia commodis publicis obstare videar. Et paulo post: Illud breuiter profitebor, mea me omnia priuata incommoda et iniurias patriae remittere: ciuium incolumitate nihil vnquam aut fuerit, aut erit mihi antiquius, etc. Haec consilia ad salutem et vtilitatem patriae spectantia, omissis et obliteratis priuatis studiis [note: Cap. 35. cent. 1.] et odiis, laudanda sunt: sicut non absque ratione antea allegaui optimi Regis Alfonsi, Regis Arragoniae, memorabile dictum, se videlicet, si vixisset tempore priscorum Romanorum, constructurum fuisse templum Ioui positorio, in quo, priusquam venirent in senatum patres conscripti, odium, amorem, ac priuatos affectus omnes deponerent. Notat enim [note: Act. 1. in Verrem.] prudentissimus Rex ex praeceptis Ciceronis: Ferendo iniurias, maiorem laudem, quam vlciscendo mereri: Et eos, qui iniurias suas persequi volunt,

dolori suo, non Reipublicae commodo seruire. Praeterea dolorem atque inimicitias priuatas Reipublicae concedere, magni cuiusdam hominis [note: Lib. 5.] et persapientis videri. Quare a Liuio tam praeclarum encomium meruit Camillus, vbi de eo ita scribit: MALVIT HIC TANTVS VIR PATRIAE SVAE, QVAM SVAE INIVRIAE MEMOR ESSE; ideo etiam alter Romulus appellatus est. Adduximus quoque antea duorum praestantissimorum Consiliariorum et Senatorum Aristidis et Themistoclis reconciliationem, [note: Plutarch. de praecept. gerenda Reip.] quando de salute patriae ageretur. Ij enim quoties ab obeundam legationem aut ducendum exercitum proficiscerentur, inimicitiam in finibus patriae deposuerunt, reuersique domum, eam resumpserunt: sicut et Veneti [note: De ciuit. Dei lib. 5.] ingredientes in senatum, iniurias apud D. Marcum seponere solent, de quibus antea diximus, et sequentibus capitibus plura dicemus. Recte itaque Beatus Augustinus ita loquentem introducit Catonem: Nolite existimare, maiores nostros armis Rempublicam ex parua magnam fecisse, sed alia sunt, quae illos magnos fecerut: DOMI INDVSTRIA: FORIS IVSTVM IMPERIVM: ANIMVS IN CONSVLENDO LIBER, NEQVE DELICTO, NEQVE LIBIDINI OBNOXIVS.

CAPVT XLVIII. De Reipubl. Venetae, et aliorum regnorum felicitate et diuturnitate.

ANtecedente 44. capite de Repub. omnium potentissima Romana, et quid eam ex diuturna felicitate, infelicissimam fecerit, attigimus. Nunc vero de Veneta Repub. (quae cautissima est, ne sibi eadem contingant) sermo nobis instituendus erit. Non frustra igitur in cuiusdam capitis [note: Cap. 33.] prioris centuriae principio, cui titulum fecimus, priuatos affectus in consultationibus publicis abesse debere, introduximus laudabilem morem Venetorum Senatorum, ingredientium in senatum: Eos videlicet priuatas inimicitias et simultates inter ipsos apud D. Marcum deponere solere, vt liberiori et tranquilliori animo de rebus pertinentibus ad salutem Reipub. deliberare possint. Huic conuenit votum Friderici huius nomini tertij Imperatoris. Is enim optare fuit solitus, vt eius consiliarij in palaij vestibulo duas res deponerent, SIMVLATIONEM ET DISSIMVLATIONEM. Felix itaque et florens hactenus mansit Veneta Respublica. Licet enim intestinis seditionibus et factionibus, Bochonianis, Falerianis, [note: De Repub. lib. 6. c. 4.] Tepolianis, Baiomontanis, item Iustinianorum, Scaeuolarum, Seliorum, Bassierarum, saepius misere afflicta fuerit, sicut Bodinus eas recenset;

Licet etiam saepenumero potentissimos hostes, qui eam ad extrema propemodum coegerint, habuerit, tamen nunquam oppressa fuit, aut succubuit; At libertate non solum retenta, in Italia amissa recuperauit, sed etiam imperium dilatauit. Ratio autem huius felicitatis ex Oratione Leonardi Lauretani Ducis Venetorum, de propugnanda vrbe [note: Hist. Itall. lib. 8.] Patauina inuenitur, sicut a Guicciardino refertur. Inter alia enim ibi ita Dux disserit: Habuit patria nostra eodem tempore et originem suam, et libettatem, neque vnquam Venetiis ciuis aliquis natus et mortuus est, qui non liber et natus et mortuus sit, neque eius libertas vnquam turbata fuit, tanta felicitate EX CIVILI CONCOR DIA manante; quae sic in hominum pectoribus radices egit, vt eodem tempore Senatum, nostraque consilia ingrediantur, et priuata dissidia controuersiasque deponant: huiusce rei causa est administrationis forma, quae ex optima quaque Reipub. ratione temperata itaque composita, vt omnibus instar suauissimi concentus, optima proportione sibi inuicem respondentibus, tot iam seculis, sine ciuili seditione, sine armis, sine suorum inter se ciuium sanguine, inuiolata imaculataque perstiterit; quae laus nostrae Reipublicae proptia est, quod nec Roma, nec Carthago, nec Athenae, nec Sparta, nec vlla ex iis Rebuspublicis, quae apud veteres clariores fuerunt, gloriati potest; imo talis Reipublicae forma apud nos re ipsa constituta cernitur, qualem illi, qui ciuili sapientia caeteris praestiterunt, neque excogitare, neque describere vnquam potuerunt, etc. Hanc felicitatem mirifice auget pacis studium, [note: Lib. 5. de Repub. c. 5.] de quo Bodinus ita scribit: Ac siquidem bella non nisi propulsandae iniuriae ac pacis fruendae causa suscipienda sunt: ac beata ciuitas esse putetur, quae parta pace, suis finibus contenta sit: profecto Respub. Veneta videatur, quae non modo Imperij sedem in loco, arte et natura inexpugnabili, collocarit, verum etiam continentes arces ad Imperij adiumentum valde opportunas tantis praesidiis firmarit, vt nec hostium impetus valde metuere debeat, et subditos imperiis ac legibus facile tueri possit, propagandi vero Imperij curam penitus omiserunt: Quinetiam bellorum causas omnes studiosissime declinant, et illata difficillime suscipiunt; suscepta vero finire, ac pacem modis omnibus, magnoque saepius cum detrimento inire conantur, vt videre est in foederibus cum Iulio II. Pontifice, cum Maximiliano Imp. cum Alphonso Rege Neapol. iisdem temporibus et non ita pridem cum Selimo principe Turcarum percussis, a quo pacem petere, amissa Cypro, non dubitarunt. Idipsum confirmat Ioannes [note: De Ferdin. I. Rege Neapol lib. I.] Iouianus Pontanus, vbi de incremento vrbis Venetae ita scribit: TANTAM rerum felicitatem concordiae studium maxime peperit, ac viuendi inter se aequa bilitas e statuendis et seruadis legibus nata. Hunc itaque tuendarum legum

consensum, secuta est administrandae Reipublicae concordissima securitas. Nam ne vnquam nobilium animi per ambitionem insolescerent, qui eam initio constituêre, vnum et quidem summum statuerunt magistratum, quem, qui gereret, Ducem vocauere, Senatus quidem, Principem; caeterum cui iniustu Senatus nec pace agere, nec bello publicum quicquam liceat. Dux ipse Senatum consulit: Senatus auctor decernit, cuius tamen decreta Ducis nomine feruntur, etc. Hoc concordiae studium, et aequabilitas gubernandi effecit, vt, politico more loquendo, aduersus omnem vim et iniuriam temporis, mille iam et ducentos annos incolumis maneat: quum tamen haud semel ad illius interitum potentissimi Reges incubuerint, et sic licet aliquoties pressa, attamen nunquam oppressa sit. Quam felicitatem aliae, licet potentissimae vrbes, nunquam habuerunt. Etenim Troia, illa celeberrima vrbs, anno trecentesimo postquam [note: De bello Pelusgico In epitome, De temporib.] condita fuit a Dardano Tusco, vt numerant post Myrsilum, Archilochus et Eusebius, occupata, et penitus euersa ab hostibus fuit. Taceo nunc de Roma, quae caput orbis passim nominatur. Quoties enim ea ab hostibus oppugnata, occupata, vastata, et desolata fuit? Diligenti enim supputatione facta, comperies ex certis et probatis historiis, eam sexies a Vestrogothis, Ostrogothis, Herulis, Vandalis, Hunnis, Longobardis, intra centum et quadraginta annorum decursum, captam, moenia conuulsa, castella deiecta, aedificia combusta, nobiles captos, plebem spoliatam et relegatam, vrbem denique ipsam longo tempore desertam fuisse. Non frustra itaque antea, plenus admirationis dixi, nullum aliud exemplum in historiis me recordari legisse, quod regnum vel vrbs ongine tenus, Venetiarum excepta, nunquam victa et debellata sit. Nisi Hiberniae, quae Insula ab Aristotele et Claudiano Iernae nominatur; et incolae se hodierna die Erinos appellant, haec felicitas asscribenda esset. Ita enim de ea scribit Gulielmus Neubrigensis: [note: Rer. Anglic. lib. 2. cap. 26.] Hanc singularem prae cunctis regionibus a natura praerogatiuam et dotem a natura habet, vt nullum gignat venenatum animal, nullum reptile noxium. Quinimo certa citaque mors eorum est, ad primum Hibernici aeris attractum, si forte aliunde adue hantur. Porro quicquid inde auehitur, contra venena valere probatum est. SANE hoc quoque de hac Insula mirabile est, quod quum maior Britannia, aeque Oceani Insula, nec spatio longiori seiuncta, tantos bellorum casus experta sit, totiens exteris gentibus praeda fuerit, totiens externam dominationem incurrerit, expugnata et possessa primo a Romanis, deinde a Germanis, consequenter a Danis, postremo a Normanis: HIBERNIA, Romanis etiam Orchadum insularum dominium tenentibus, inaccessa, raro et trepide ab vllo vnquam expugnata et subacta est, nunquam externae subiacuit ditioni, vsque ad

annum a partu virginis CIC. C. LXXI. qui fuit Regis Anglorum Henrici II. Octauus decimus, etc. Licet autem concederetur, Hiberniam, aliquo modo participem fuisse felicitatis Venetae vrbis, quod tamdiu libera manserit: et hac in parte natura loci, sicut Venetiae, adiutam fuisse. (Sita enim est in mari importuoso et reciprocante, et tali quidem loco, ad quem paucis in oris appellere concessum eit:) tamen maxima pars felicitatis, Hiberniae defuit, qua Veneti floruerunt, videlicet concordia, et bonae leges: Habet enim Hibernia, teste eodem Neubrigense, populos moribus incultos, et barbaros, Legum et disciplinae fere ignaros, in agriculturam desides, et ideo lacte, magis quam pane viuentes. Huc addo maiorem perniciem, odia et bella intestina perpetua, cum quibus in hodiernum diem adhuc conflictatur. Omissa sane Hibernia, si vnquam felicitati Venetae Reipubl. regnum aliquod comparari vel etiam praeferri posset, quo ad perpetuam libertatem conseruatam, puto recte nominari posse Abyssinum, vel AEthiopicum, in finibus Africae, versus mare rubrum. Illi enim Reges continua serie elapsis bis millenis sexcentis annis, recto tramite de masculo semper ad masculum, ex Melecho filio Salomonis Regis, quem ex Regina Sabae Maqueda genuisse dicitur, (vt ipsi gloriantur) regnarunt. Et licet Abyssini vndique cincti sint ferocissimis gentibus, et potentissimis Regibus, tamen suam libertatem impigre eam defendentes, hactenus conseruarunt. Sicut eorum Rex Athane Thingil, id est, thus virginis, qui et Dauid nominatur, in Epistola quadam ad Papam Anno CIC. CCCCC. XXIV. scripta, inter alia his verbis vtitur: Praedecessores mei, nulla alia ope adiuti, quam diuina, fidem in latissimis regnis propagarunt, quod et ego quotidie efficere contendo. Maneo etenim inter maximos regnorum meorum fines, vt leo ingenti sylua circumdatus, et septus aduersus Mauros obsidentes, et alias nationes fidei Christianae inimicissimas, quae nolunt audire verbum Dei, neque cohortationes meas, et ego gladio accinctus eos persequor, et paulatim extrudo, diuino scilicet fretus auxilio, etc. AEthiopes vel Abyssini patrum nostrorum memoria, ex legationibus, ad Papam, et Reges Lusitaniae missis, notiores esse coeperunt, quum ad eos in meditertaneis Africae locis interioribus, intrusos, rarus accessus antea patuerit. Qui etiam non ita pridem a Turcis, occupatis vel obstructis omnibus portubus maris rubri, per quos ad eos perueniri antea poterat, prohibetur. Neque quantum ego scio, in historiis Romanis eorum mentio reperiatur, neque arma Romana, multo minus Macedonica, qui tamen fere totum orbem concusserunt, ad illos peruenerint. Compertum autem est ex eorum literis, eos semichristianos et Iudaeos esse, retenta circumcisione et baptismate. Illum ritum a Melecho, hunc vero ab Eunucho Reginae

Candacis, qui inter Gazam et Hierosolymam domum reuertens a [note: D. AEthiopum morib.] Philippo Apostolo baptisatus fuit, accepisse, et hactenus constanter retinuisse: Sicut liber Francisci Aluaresij, et epistolae et confessio fidei eorum, Damiani a Goes opera editae, pluribus demonstrant, ad quas cupidum lectorem remitto. Sed vt ad Rempub. Venetam reuertamur, eam inter alias salutares leges, tam diuturnam potissimum conseruat, quod ne priuatos quidem nobiles patiantur, de minimis iniuriis inter se contendere, aut odia, et inimicitias fouere; sed eos in Senatum suum vocant, precibus, monitis, rogant, hortantur, vti se omnes sancti Marci (quod illi suae Reipubl. nomen indiderunt) filios esse meminerint, fratres et ciues tantae libertatis, et felicissimi Imperij, indignum illis esse, alere priuatas simultates, et dissidia, quae postea in publica conuerti queant, summo cum periculo reipublicae. Ad coniunctionem autem animorum retinendam, multum profuit statutum Venetum, que etiam in aliis Italiae Vrbibus praecipuis, viget, De compromissis inter coniunctos. Hac enim ratione materia fere omnis litium, et sumptuum, adimitur, ita vt absque grauissimis causis, aliis alios, in ius pro suo libito vocare concessum non sit. De hoc statuto extat peculiaris liber Marci Antonij Blanci Iurisconsulti Patauini. De origine autem Venetorum, quod ab Henetis Paphlagoniae populo, quum bello Troiano victi ex Asia profugissent, in hanc oram intimam Adriatici maris classic appulsa, orti sint, et deinde ab vicinis, Attilae tyrannide expulsis, Vrbis formam assum serint, alij plures prolixe scripserunt, sicut quoque de situ eius, que in mediis aestuariis, absque moenib. posita sit, inter quos Franciscus Sansouinus de ea libros [note: Lib. 12.] quatuordecim scripsit, et allegat nonnullos sentientes, Prophetiam Ezechielis de hac ciuitare interpretari posse, vbi dicit: Ascendam ad terram absque muro; Veniam ad quiescentes habitantesque secure. Hi omnes habitant sine muro, vectes, et portae non sunt eis, etc. Videri quoque potest Iohan. Igneus in repetit. §. non alias. nu. 775. vbi ait ex Strabone, Venetos sinum Adriaticum colentes deductos esse a Venetis Brit onib. Gallis: quod idem et Petr. Crinitus habet lib. 4. de honest. discipl. cap. 14. Et idem Igneus in tract. An Rex Franciae recognoscat Imp. disputat, potuisse Venetos contra Imperium praescribere. num. 59. Qua de re etiam agit in d. §. non alias. nu. 686. et 973. Extant et versus de mirabili situ eius vrbis tales:

Caetetum ne prolixior contra decorum sim, si quis plura de Veneta ciuitate, eius origine, situ, gubernatione, legibus, incremento et aliis rebus, scire desiderat, habet Contarenum, Bembum, Sansouinum Leandrum, Stephanum Forcatulum, postremo Ioannem Michaelem Brutum de in stauratione Italiae, Bodinum de Republ. aliosque auctores, lectu dignissimos publice editos, in quibus desiderio suo satisfacere poterit.

CAPVT XLIX. Quo pacto et quibus rationibus Ostrogothi et Longobardi suum Imperium in Italia firmarint.

NIHIL noni est, quando metus est insidiarum, vel rebellionis, Reges, vel Principes armorum vsum, subditis suis, vt contineantur sub Imperio, interdicere, eosque exarmare solere. Hac enim ratione ceu solido fundamento olim Theodoricus Rex Ostrogothus, Theodimeri filius, qui in Italia circa annum CCCC. LXXXVIII. victo, et interfecto Odoacre Herulorum Rege, rerum potitus est, firmauit suum Imperium. Omnibus enim Italis armis summo studio interdixit, telis e domibus ablatis, quod post Blondum notat Sabellicus, et Nauclerus, vt militiae desuetudine Itali prorsus imbelles fierent, ac imbecillitate torpentes Gothicum iugum patientius ferrent, minimeque ad Imperium aspirarent. Nullus itaque sub eo Italus miles, nullus armiger militauit, et bellica re cogente Gepidarum copiis Gothorum phalanges adiuuit, Hilba duce vsus. Idem Italiae fines Alpibus viciniores, suis proceribus in possessionem dedit, clausitque Italiae aditus, oppidis etiam communitis, praecipue Tridento, ita vt neque vicinitas Italis, cum externis gentibus, neque familiaritas constitui posset. Iisdem rationibus ductus muniuit etiam Falconis montem, cum non ita pridem ante Grandisia ab Odoacro, qui tunc Italiae imperitabat, exaedificata fuisset: Quam tamen paulo post, Theodoricus a Zenone Imperatore, contra Odoacrum cum exercitu missus, occupauit. Harum arcium et munitionum extruendarum causa eadem fuit, que Venetos ad aedificandam Palmam, contra Turcos mouit. [note: In Ottomano c. 80.] Sicut Lazatus Soranzius obseruauit. Quos praeterea viros, aut ingenio, aut potentia suspectos habuit, aut ex suis ciuitaribus in remoriora loca relegauit, aut, carceribus indicta causa, aut etiam morti destinauit, Symmacho, et Boetio Seuerino Romanis patriciis, ac consularibus, e medio sublatis. Iisdem fulcris, et munimentis ad stabiliendum suum Imperium vsi sunt Longobardi, quadruplici ratione. Concordiam miram inter se ac inuiolatam societatem

seruarunt: erga finitimos vero, praesertim Romanos, immites, et atroces [note: Lib. 3. c. 7.] fuere, quos sibi tributarios, ac pene colonos effecisse, refert Paulus Diaconus, tertia parte frugum singulis annis ab iis exacta. Alterum fulcrum, et firmam entum Regni, in quo cura illorum viguit, fuit in alendo equitatu. [note: Lib. 7. 1. Decad.] Greges enim praestantissimarum equarum eos habuisse, atque ab Hungaria in Italiam traduxisse, praeter boum armenta constat, vt scribit Blondus [note: Lib. 2. c. 7. in fin.] et Paulus Diaconus, cuius quidem equitatus copia, atque praestantia, celeritateque [note: Lib. 5. Octauo Ennead.] plura confecisse eos vnius anni spatio bellica negotia in Italia, quam credibile sit, Sabellicus notat. Loca autem praecipua, in quibus equarum armenta collocata primum a Longobardis perhibentur, Aquilienses, siue Foroiulienses saltus fuisse accepimus: equique illius tractus, ac etiam Ipporedienses inter Transpadanos, hodie etiam valde probantur tanquam agiliores, durabilioresque. Tertium, in quo belli getendi compendia consistebant, fuit tributorum quota, aequalance ab omnibus ducibus Regi persoluta. Dimidium enim aeris sui vnusquisque regi pependit. Quartum mit, quod nusquam in Italia post dimissos Saxones, alio milite, quam Longobardo, initio rerum suarum vsi sunt, habuisseque eos equitatum viginti millium virorum, et septuaginta millium peditum, primosque eos composuisse ferreas feries ex orbiculis consertas (quas maculas malias vocant) aliqui putant. Ex quibus tegi pectus ac brachia nostrates hodie tutissimum, [note: Lib. 7. c. 11. et lib. 18. cap. 14.] et ornatissimum putant.

De Longobarda etiam immanitate, in alabardam redacto, auctores feruntur Longobardi. Haec et alia Ticinensis historia, Bernardi Sacci nos docet.

CAPVX L. Difficilius esse rem partam seruare, quam acquirere.

[note: Rom. histor. lib. 43.] IN Dione legimus, cum C. Caesar in Pharsalicis campis vicisset, interalios honores a senatu illi decretos, quos admisit, fuisse, vt currus ipsi aduersum Iouem spectans in Capitolio, collocaretur, ipse quoque super imaginem orbis terrarum positus statueretur, cum hac inscriptione, SIMIDEVS EST, vnde si non fallunt me coniecturae, in heroicis Gabrielis Simeonis Symbolis depingitur Caesar, stans super globum mundi, sinistra tenens librum, dextra vero gladium, cum inscriptione Ex VTROQVE, quae pictura in 2. capite primae centuriae subcisiuarum operarum mearum, praebuit mihi occasionem, vt ibi dissererem, adductis non vulgaribus rationibus, et historiis, Difficilius esse tueri parta, quam quaerere, vel vt Claudiano placet:

[note: In politicit.] Vnde doctissimus Lipsuis ita suadet Regibus et Regulis, quies vobis tutior, nec de obtinendo laborate, sed tenendo; scitote (referr ex Liuio) testudinem, vbi collecta in suum tegmen est, tutam ad omnes ictus, vbi exserit partes aliquas, quod cunque nudauit obnoxium, atque infirmum habet. Quare non absque causa ibidem Augustum Caesarem introduximus admirabundum, quum Alexan. Magni res in oriente gestas legeret, dixisse, eum non induxisse in animum suum, qua ratione et via quaesita conseruaret, ac regeret, sed tantum, quomodo quaesiris alia adiiceret. Huius enim cupiditati immoderatissimae, ne totus quidem hic terrarum orbis, et si plures fuissent, sufficere posse videbantur, quum imperium vix degustare coepisset, iustas tot fusi sangninis, non solus ipse veneno sublatus, poenas luit, sed etiam integra ipsius soboles, non matre Olympiade, non fratre, non sorore, non liberis, et eorum nepotibus exceptis. Nec tot ipsius successores, diuisa inter se maiore parte orbis terrarum, feliciores et strenuiores in conseruandis tegnis fuere: Id enim demonstrant diuturna et fere continua bella inter ipsos gesta, quibus vniuersum pene terrarum orbem [note: De binefit. li. 1. c. 10.] cruentarunt. Idipsum mouit Senecam, vbi comparationem Herculis et Alexandri instituit. Quid enim, inquit, simile habebat vesanus adole scens, cui pro vitrute erat felix te meritas. Hercules nihil sibi vicit, orbem terrarum transiuit, non concupiscendo, sed vindicando. Quid vinceret malorum hostis, bonorum vindex terrarum, marisque pacator? At hic a pueris latro, gentiumque vastator, tam hostium pernicies quam amicorum, qui summum bonum duceret, terrori esse cunctis mortalibus; oblitus non [note: In orat. contra Aristegit onem.] ferocissima tantum, sed ignauissima animalia timeri, vt virus malum. Prudenter itaque Demosthenes suos ciues hisce verbis hottatur: Iam cum duo sintc ommoda intota vita humana: Vnum, quod maximum atque praecipuum est fortunae prosperae: alterum, hoc illud quidem inferius; sed inter caetera maximum, consilii boni. Non solet vtriusque simul copia contingereho minibus. Neque quisquam rebus secundis terminum sibi constituit, neque finem imponit cupiditatibus acquirendi plura. Itaque permulti saepenumero dum maiora concupiscunt, ea, quae iam obtinebant, amiserunt. Et paulo post: nam qui cupiditate acquirendi plura aggrediuntur, atque tentant ea, quae fas non est, maximis difficultatibus implicantur, [note: Rom. antiq. lib. 11.] conatusque irritos, et spes vanas fortuna deridet, et frustratur. Hinc recte et prudenter ratiocinatur Dionysius Halicarnassaeur. Non esse prudentum, neque generosorum hominum res alienas fortitudine quaerere, et pati suas per ignauiam amitti. Huc respexit Basilius Imperator, Consiliariis,

[note: In monitione ad silium cap. 18.] inquit, vtere iis, qui rebus propriis bene consuluerunt; non autem, qui per imprudentiam male. Nam qui suis rebus male prospexerit, nunquam ille bene consuluerit alienis. Easdem cogitationes habuit Plutarchus [note: In Philopoemone.] vbi dicit: Bona propria oportet possidere eum, qui alienis velit abstinere. [note: De pronidentia Dei lib. 5. cap. 11.] Recte itaque concludit ita Andreas Corrutius, postquam multas, casque memorabiles recensuisset historias, de iis, qui potius aliena regna inuadere, et acquirere, quam partis, pacifice frui voluissent. Percurrantur omnium regnorum historiae, nec vllum seculum inueniemus, in quo diuinae prouidentiae luculentissima non extent edita in illos exempla, qui suis non contenti aliena inuaserunt. Contra veropulcherrima, et certissima singularis ipsius beneuolentiae testimonia cernimus in illos, seu priuatos homines, seu publicum munus administrantes, et in soliis sub limibus collocatos, qui suis cuntenti, et vitae innocenter traducendae studiosi, Spartam a Deo acceptam ornare studuerunt. Idipsum Tartarorum princeps, licet alioquin barbarus, notare voluit, cum non ita pridem poculo ex capti Mosci caluaria, vt fertur, maiusculis literis inscribi curauit: Hic ALIENA APPETENDO, PROPRIA AMISIT. Recte itaque tales homines satagentes [note: Cap. 1. AElian. var. histor. lib. 4. cap. 14.] circa aliena, et propria negligentes, Antigonum Regem aleatori assimilasse, diximus, qui spe faturi lucri, proprias opes prodigit, nec vnquam contentus est eo, quia in alea vicit. Nun secus ac pecuniae, quas multo cum labote, quis sigillatim per obolos vix comparserit, vniuersae in scorti (intestinum) marsupium effunditur. Quemad modum enim echinum, sicctiam nummos [note: In libr. de regno.] capere facilrus est, retinere vero difficile. Vnde Anaxagoras, inquit, magno [note: Lib. 7.] cum negotio pecunias cogi, sed multo maiori opera conseruari et custodiri. Huc respexit Strabo; Dissicilius, inquit, est prouinciam obtinere, quam facere, viribus parantur, iure retinentur; Quibus verbis vtitur Lucius Florus, cum [note: Lib. 4.] Vari Quintilij cladem succincte describit. Non absque ratione igitur monemur, non minus nobis iucundos, arque illustres esse hos dies, quibus consernamur, quam illos, quibus nascimur. Caeterum non solum prisci Monarchae reges, et principes, rudentiores, sed etiam recentiores, admodum soliciti fuêre, quo pacto eorum filij, et successores eiusmodi artibus in bello et pace instituerentur, quibus imperia et regna non tam acquirere, quam tueri et conseruare possent, ob eamque Iustiniani Imperatoris legem, et alia exempla introdusimus, [note: Cap. 1.] quibus nuncadiicere volui Alfonsi I. Aragoniae et Neapolitani regis fortissimi et prudentissimi, qui non tam in armis, quam in bonis literis curauit institui filium Ferdinandum, cui tale elogium tribuit Bartholomaeus [note: Rer. gessar. Alph. 1. regis Neapolitani im princ. li. 9.] Facius; Ingenio fuit eximio, et ad cunctas optimas artes docili, liberalibus disciplinis institutus, iuri quoque ciuili operam dedit, vt vna arma legibus; iungeret, quae duo ad Respublic. gubernandas aptissima putantur.

Armoram quoque tractandorum scientiam didicit, equitandi peritissimus, sucta, saltu, iactu, equestrique certamine, vel cum vetetanis contendere, facilitare et modestia, cum omnibus certare, gloriae cupidus, calorem, frigus, inediamque, laboremque facile pati. Cumque aequalesgloria et dignitate superaret, [note: De Ferd. Alphonsi 1. silio in fin. l. 6.] ab omnibus tamen (quia rarum est) valde diligi, arque obseruari. Idipsum Iouianum Pontanum mouit, vt suam historiam ita concludat: Igitur Neapoli Ferdinandus pace parta, rebusque e sententia compositis, supra triginta annos regnuit, cum interim multa bella pro sociis arque amicis suscepta fortissime gesserit. Turcas quoque qui Hydruntum, bonamque Salentinorum partem ex improuiso adorti, occupauerant, Alphonsi filij industria atque opera victos Italia expulerit. Qui, si quibus artib. in initio regnum sibi comparauit, easdem in pace, ocioque retinuisset, vt maxime felix est habitus, sic inter optimos fuisset principes numeratus. Haec cum ita sese habeant, non immerito ab Ennio reprehendunturij, qui contempto iuris et aequitatis ordine, mox absque legitima causa ad arma prosiliunt, et neglecto iustitiae cultu, fortitudinem in violentia quaerunt, in his versibus:

Hi enim merito considerare deberent; Nihil violentum posse esse diuturnum, et si non adsit institia custos acquisitorum, ea fluxa et momentanea esse, et sicuti flosculos praecoces euanescere.

Animaduertere id quoque Turcicam gentem, in eodem capire ex Iouio retulimus, licet ipsorum imperium magis metu et violentia partum sit, et adhuc conseruetur, quamdiu Deo visum fuit, dum Talismannus aedituus nouo Imperatori ingredienti in ipsorum delubrum peculiare, ad sacra Mahumetica peragenda, occurrat et suggerat, vt meminisse velit imperium iustitia et virture bellica partum, non aliis, quam iisdem artibus, conseruari, propagarique oportere. Et vere quidem, nisi enim legi Mahometicae prudentiores et iustiores inter ipsos viri praeficerentur, qui tam metu et poenis, quam praemiis et honoribus tam latum imperium, in varias et barbaras atque ferocissimas gentes, et nationes distinctum, continerent, fieri non posset, illud tam diu florere et in tantam amplitudinem crescere. [note: Pand. Turchist.. ca. 2. 4.] Recte itaque scribit Leonclauius noster. Hoc genus barbarorum longe omnium vaferrimum esse et ram praesentibus, quam futuris circum spiciendis ac pensitandis solertissimum.

Ad conseruationem autem partorum omnino requiri, grauitatem et auctoritatem magistratus, qua subditis timorem et renerentiam quandam incutiant, non absque ratione monuimus, quod etiam Plutarchus inculcat, vbi dicit; hominem homini obsequentem vltro cicuremque nihil aliud facere,

quam fidem beneuolentiae, integritarisque et iustitiae opinionem. Experientia enim testatur, obedientiam, quae Regibus debetur, rem esse fragilem, [note: Buchan de reb. Scoticis lib. 15.] nili adfittimor quidam et reuerentia. Si quidem auctoritas, vt bonis atribus comparatur, ita malis amittitur, maiestas quoque virtute destitura, leui momento euanescit. Vnde M. Cicero apicem senectutis auctoritatem esse dicit, quod Poetas mouit, vt auctoritatis vel maiestatis honorem et reuerentiam, tanquam filias finxerint. Confirmatur id insigni exemplo Caroli sapientis Regis Galliae. Is enim cum videret torum suum regnum superioribus bellis, regnantibus patre Iohanne, et auo Philippo, multis malis, et cladibus attritum, in primis autem Aquitaniam totam, et partem Normanniae, et Picardiae ab Anglis occupatam, essetque illi res cum Rege longe omnium, quicunque in Anglia regnarunt, felicissimo et fortissimo Eduarto III. quique paucos ante annos Gallos magnis praeliis duobus fregerat; Accedebant ad haec mala, ingentes seditionum procellae commotae, tum Luteriae, tum aliis in Galliae locis: is, inquam, cum videret torstragibus et cladibus regni opes attritas, non solum de restaurando, sed conseruando potius eo cogitauit, ideo plura consilio, quam vigerenda censens, nihil temere, nihil improuide, nihil nisi consultum et cogitatum agebat. Raro arma induebat, sed vbi opus esset, et belliartium rudis non erat, viros idoneos et strenuos legere norat. Ergo Rex Eduardus, quum eius solertia, videret armorum suorum aciem retundi, et labesactari victorias suas; En, aiebat, eccui rex alius visus est, vel magis armorum insolens, vel qui maiorem rerum laborumque molem strueret? totos dies domi sedens, epistolas dictat, at me grauius inermis, armarum literis fatigat, quam patris et aui ipsius arma, copiaeque fecerunt. Adeo pollebat prudentia Carolus, vt illi hanc laudem hostis tribuere non dubitaret. Quippe non modo ille populum egestate prius, ac miseria perditum, primum pace, de inde larga opulentia, recre auit; verum etiam tam ingentes cumulauit diuitias, quas reliquit filio, vt inde non tantum sapientis cognomen, sed etiam dinitis ferret. Hae et similes artes requituntur, in acquirendo et conseruando imperio et auctoritate apud suos et hostes. Caeterum non est rarum, quod tam saepe gerantur in toga res praeclarae, quam victoriis bello partis, [note: Lib. 1. Offic.] illaeque his non solum aequantur, sed et praeferuntur. Nam vt ait M. Cicero: Non minorem vtilitatem afferunt, qui rogati praesunt publice, quam qui bellum gerunt. Itaque eorum consilio saepe, aut suscepta, aut confecta bella sunt. Et in Catone maiore inquit: Dux ille Graeciae nunquam optat, vt Aiacis similes decem habeat, sed vt Nestoris: quod si acciderit, non dubitat. quin Troia sit breui peritura. Vnde non dubitauit idem Tullius pronuntiare:

CAPVT LI. De infelici gubernatione et furore imperitae plebis, et eius odio erga bonos ac peritos.

[note: Epist. 45.] PRVDENTER Seneca suum Luciliura monet, beatum cum non esse, quem VVLGVS appellat, ad quem pecunin magna confluxit: sedillum, cui bonum omne in animo est: erectum, et excelsum, et MIRABILIA CALCANTEM, qui neminem videt, cum quo se commutatum velit, qui hominem ea sola parte aestimat, QVA HOMO EST; Qui natura magistra vtitur, ad illias leges componitur, sic viuit, quomodo illa praescripsit: cui bona sua nulla vis excutit; qui mala in bonum vertit, certus iudicii, inconcussus, intrepidus: quem aliqua vis mouet, nulla perturbat; quem fortuna, quum in eum, qui habuit telum nocentissimum. vi maxima intorsit, pungir, non vulnerat, etc. Recte sane, mi Seneca, tanquam vir prudens, et maximarum rerum experientia diuturna praestans, dixisti: sed multo rectius, imo rectissime dixisses, si Christianis praeceptis (sicut multi putant, te primordia, Paulo Apostolo praeceptore, hausisse) imbutus fuisses. Nihil enim nocent homini vere Christiano, et firma conscientia recte factorum munito, ictus, aculei, obttectationes insulsae et stolidae plebis, et eorum, qui ab ea veluti poplicolae pendent. Sed pergamus in exemplis Ethnicis, qui solummodo sua integritate et innocentia freti, plebis conatus contemptim [note: AElian. lib. 14. c. 8.] deriserunt. Inter quos fuit Polycletus, qui eodem tempore duo simulachra fecit; alterum ad arbitrium plebis; alterum iuxta peritiae artisque normam: gratificatus vero plebi hoc modo est; Ad singulorum accessum transposuit et commutauit aliquid, morem gerens vniuscuiusque voluntati et dictationi. Itaque proposuit vtrumque, et alterum quidem onmes admirationi, alterum vero ludibrio ac risui habuerunt. Respondens autem Polycletus: Ad hoc, inquit, quod vitu peratis et reprehenditis, vos fecistis; quod vero suspicitis, ego. Eodem modo Hippomachus tibicen, quum disupulus eius aberraret ab arte inter canendum, et nihilominus plausum auditorum assequeretur. percussit eum baculo, dicens: perperam cecinisti; nam alicqui tibi non applauderent. Huc spectant versus:

[gap: Greek word(s)] etc. hoc est: Nihil aeque cauendum sapienti, atque illud, ne ad aliorum opinionem viuat; neve quid populus probet, circumspiciat, sed rectam rationem potius ducem ex gubernatricem vitae statuendam esse: VT, SIVE OMNIBVS MORTALIBVS ADVERSANBVM, SIVE PROPTER. HONESTATEM PERICVLA SINT ADEVNDA, DE RECTA SENTENTIA TE DEPELLI NVLLO MODO PATIARIS. Experientia sane demonstrat, et antea [note: Cap. 41. cent. 1.] memorabilibus exemplis demonstrauimus, quan. calamitosa gubernatio instituatur, si populus, repudiatis salubribus consiliis pro suo libito, administrare Rempublicam, vel vi, vel dolo satagit. Quare prudens est monitio [note: Roman. antiquit. lib. 5.] Appij Claudij Sabini, apud Dionysium Halycarnassaeum, Rempublicam similem esse vni homini, dicentis. in quo per quandam proportionem ac similitudinem animus, senatum; corpus vero, plebem refert. Si igitur patiantur plebem dementem imperare Senatui, ita illos facturos dicebat, vt qui animum corpori subiiciunt, et qui non ex rationis praescripto, sed pro sua libidine viuunt. Quod si assuefecerint plebem, vt patiatur se regi et duci a Senatu: Ita facturos, vt qui animo corpus subiiciunt, vitaeque genus degunt, et sectantur, quod est optimum, non autem quod est iucundissimum, etc. Huc spectat Maximij Tyrij Philosophi similitudo: Non vides, inquit, vt vnus gubernator nauigationem moderetur, vt animus corpus? vt venti nauem impellant, quemadmodum virtutes fortunam? Qui si tempestas exoritur, manente naui, in columique gubernatore, salutis nunquam committitur spes, siue nauis ipsa recto feratur cursu, siue arte tempestatem deuitet, dum tamen a gubernatore regatur. At si gubernatorem ipsum abstuleris, inutilis nauis efficietur, etiamsi firmitatem propriam seruat, et inutilis erit ventorum afflatus, etiam si secundus ac prosper fuerit. propterea vt in mati, et in naui. et in nauigatione pretiosissimus est gubernator: sic in vitae nostrae curriculo animus supremum sibi vendicat honorem, quemadmodum in naui gubernator, etc. Nobilis etiam est [note: In Catons.] illa M. Tullij de gubernatore sententia; Similes, ait, sunt, vt si qui gubernatorem in nauigando agere nihil dicant, quum alij malos scandant, alij per foros cursitent, alij sentinam exhauriant, ille autem clauum teneat, sedens in puppi. Saepenumero autem bonos, et de patria bene meritos viros, odium et furorem imperitae plebis expertos esse, multis historiis demonstrati posset. Respiciamus enim Scipiones, Cicerones, Rutilios, Metellos, et alios Romanos, qui rebus praeclare gestis malam gratiam retulerunt. Non secus apud Graecos, Hermodoto, Aristidi Iusto, Themistocli, Thucydidi, aliisque a[?]cidit, ab Atheniensibus, qui patria pulsi sunt.

Miltiadem vero carceribus, Socratem veneno iidem necarunt. Inprimis [note: Cap. 4. cent. 1.] autem Phocionis exemplum, cuius antea obiter mentionem fecimus, memorabiledignum est, vt prolixius recenseatur. Quamuis enim is non modo Atheniensium, sed etiam omnium suae aetatis virorum clarissimus haberetur, et qui quadragies quinquies Atheniensis exercitus Imperator creatus, vitam summa integritate vitae ac innocentia sine vllo probro transegisset; nihilominus calumniator quidam de sece plebis ansur est ad populum, quem intelligebat Phocioni iracum, rogationem huiusmodi ferre: VELLENT IVBERENT PHOCIONEM AC SOCIOS NECARI. Hanc vocem populus tanto plausu excepit, vt omnes assurgerent, ac manibus elatis ciues fortissimos ac innocentissimos capitis damnarent; nec defuerunt, qui sertis et corollis redimiti, cum seruis ac foeminis in comitium profecti sunt, vt sententiam capitalem ferrent. Quare perspecta, Me quidem a vobis, inquit Phocio, damnari facile patiar; sed curisti? Ad quem populus: Quoniam, respondit, tibi suntamici; nec prius furor plebis insanientis conquieuic, quam omnes sine iudicio, [note: De Repub. lib. 6. c. 4.] sine accusatione, sine vlla causa necarentur. Nec vero, inquit Bodinus, quum hanc historiam ex Plutarcho retulisset, sperandum est, VT PLEBEM, QVVMBONIS INSVLTARE COEPERIT, PVDOR VLVSA TVRPITVDINE, AVT RATIO A FVRORE REVOCARE POSSIT. Non desunt autem plerunque Oratores rurbulenti, et Demagogi seditiosi, tumultus, bella, et dissensiones inter optimates et plebem excitantes, nec non et prineipes ac populum ad vim et caedem, atque arma ciuilia multis modis inflammantes. Sicut idem Bodinus multa exempla vetera et recentia refert. Inter alia autem Nestorium introducit, qui coram Imperatore, et tunc in clarissima Constantinopoli luce, ausus est ita dicere: Da mihi Caesar, da, inquit, terram haereticis vacuam, ego tibi coelum: exscinde mecum haereticos, ego te victoriam de Pesis spondeo relaturum. Hunc propteroa [gap: Greek word(s)] (Gallice boute feu) appellarunt. Recte ita que ibi subiungit Bodinus: Est igitur ab eloquentia improborum ciuium multo magis metuendum, quam a peste, quam a gladio furentis; ea tamen nihil laudabilius aut admirabilius est, si quis vir bonus, ad laudem vtatur, vc et sceleratis exitio et innocentibus praesidio, et improbis terrori, et probis ornamentosit, et ea quae ibidem sequuntur. [note: De bello ciuili. lib. 3.] Huc spectat monitio Antonij ad Octauium Augustum, apud Dionent: Plebs, inquit, vt ex Graecis literis nuper didicisti, est res instabilis, instar marinorum fluctuum, accedentium et recedentium, quemadmodum et in nostra Republica saepe cultores suos, plebs in altum sublatos, deicit in genua, etc. Falluntur itaque, vel potius admodum decipiuntur,

qui praesidia in promiscua multitudine quaerunt: quae neque alios recte, [note: Herodot. Polymnia Soneca lib. 6. de benefit. cap. 31.] neque seipsam commode regere potest. Quod animaduertit Demaratus Lacedae monius, qui Xerxem bellum Graeciae inferentem, et ob innumeras copias tumentem, monuit; Multitudinem indigestam et grauem metuendam ess; ducenti: non enim vires, sed pondus habere. NEC DIV DVRARE, QVICQID REGI NON POTEST. Et recte quidem. Nam animus carens certis et salutaribus sapientiae et prudentiae praeceptis, quibus certos fines sibi praescribit, quos non transgredi, et hinc inde vagari licet, nunquam satiari, sed semper noua absque certo iudicio expetere [note: Roman. an tiquit. lib. 5.] solet. Quod claudius Sabinus apud Dionysium Halycarnassaeum prudenteranimaduertit, dicens: Nequeunt hominum expleri amentium cupiditates, etiamsi, quaecunque petierint, consequantur: sed continuo aliamaioraappetunt, et in infinitum progrediuntur: quod praecipue multitudini accidit. Quae enim vnusquifque solus, aut pudore proprio, aut ab alio impeditus facere veretur, ea si more publico recipiantur, ab eo in sua voluntate aliorum exemplo et consuetudine confirmato facilius et audacius patiuntur. QVVM IGITVR CVPIBITATES STVLTI VVLGISINT INEXPLEBILES, ET INFINITAE, EARVM PRINCIPIIS OBSTANDVM EST, QVAMDIV SVNT ADHVC INFIRMAE, NON AVTEM, QVANDO IAM ITA SVNT CORROBORATAE ET AVCTAE, VT EVELLI NEQVEANT. OMNES ENIMINIQVIORE ANIMO FERVNT, SI REBVS SIBI CONCESSIS PRIVENTIS, QVAM SI REBVS SPERATIS FRVSTRENTVR. Indicauimus [note: Cap. 40. tint. 1. Rom. hist. lib. 48.] praeterea antea, quod plebs commota, modum nullum tenere possit, sed pro arbittio inconsulto, modo hos, modo alios pro amicis inimicisve absque certa discretione habeat. Quamobrem Dio historicus conquetitur, quum Octauius, Antonius, et Lepidus triumuiratum costituerent, et alter in alterius gratiam misere et crudeliter in proscriptos saeuiret; Adeo, inquit, in seditionibus et bellis omnia praeter rationem cueniunt, vbi non iure, sed vtilitate sua ac necessitate amicos inimicosque suos, ii qui rerum potiuntur, aestimant, ac pro opportunitate temporis, eosdem et hostes et necessarios suos iudicant. Non absque ratione insuper ibidem monuimus, quando vulgus et plebs religionis vel superltitionis praetextu commouetur. eam vel multo atro cius furere, vel mitescere eorum mentes solere, adductis non vulgatibus doctrinis et exemplis. Quoeriam respexit lex Numae Pompilii II. Regis Romanorum, qui statuit, Religionibus et ceremoniis feroces animos vulgi et hominum esse allegandos, alioquin non posse eos in officio retineri, nisi Deorum metu. Vnde Liuius dicit: Praestat esse superstitiones et prauas religiones, quam omnino

[note: Annal. lib. 1.] nullas. Exemplum memorabile hac de re nobis tradidit Tacitus, vbi di serta oratione seditionem legionum Pannonicarum describens, eam religione quadamex defectu Lunae sopitam expressit. Noctem minacem, inquit, et in scelus erupturam fors leniuit. Nam Luna clariore pene coelo visa languescere. Id miles rationis ignarus omen praesentium accepit, ac suis laboribus defectionem sideris adsimulans, propereque accessura quae pergerent, si sulgor et claritudo Deae redderetur. Igitur aetis sono, tubarum. cornuumque concentu, strepere, prout splendidior, obscuriorve laetari, aut moerere, et postquam ortae nubes offecere visui, creditumque conditam tenebris, vt sunt mobiles, ad superstitionem perculsae semel mentes, sibi aeteanum laborem portendi, sua facinora auersari Deos lamentantur. Vtendum inclinationc ea Caesar, et quae casus obrulerat, in sapientiam vertenda ratus, circumiri tentoria iubet, etc. Caeterum licet caedes et deprae datio Iudaeorum Olysipponensium. cuius ex Osorio integram historiam recensuimus, ex negatione imaginatiui splendoris, emicantis e vulnere statuae, nata, ingens et deploranda fuerit: tamen eandem, si non maiorem cladem et saeuitiam, eadem ex caecata gens, experta fuit in Anglia, praesertim Eboraci, anno CIC. C. ab irritata multitudine, quam prolixe describit Gulielmus Neubrigensis, ad quem lectorem remitto. Ad Splendorem autem [note: Rerum Anglicar. lib. 4. C. 1. et 8. cum swquentib] emicantem ex vulnere statuae, coopertae operculo vitreo. quod attinet, is vel ratione naturali, extrorsus radios, vel a cereis incensis, vel aliunde immissos, vel etiam arte fieri poruit. Non raro enim repertisunt impo stores, qui ab imaginibus seu simulachris ligneis velaereis, quibusdam dolosis machinationibus, vel lachrymas, vel sudorem, sanguineum liquorem, aliud quidpiam admirandum, quod vulgi oculos et mentes praestringeret, excuterent, et ita rudi populo imponerent. Extat hac dere historia, quid patrum nostrorum memoria Bernae, impostura Dominicanorum acciderit, qui magicis suis ludibriis statuas lachrymantes effecerunt, et alia mira perpetratunt. ideoque etiam poenas meritas dederunt. Sic olim quoque solebant idolorum gentilium sacerdotes saepe suis technis homines decipere; quemadmodum apparuit in statuis Alexandrinis, a Christianis deiectis. Quum enim euerterent templum Serapidis, omnia simulachra inuenta sunt, siue lignea, siue aerea, ita elaborata, vt caua pars, et terga templorum parietibus adaptarentur, occultis quibusdam meatibus in muro relictis, per quos deinde, per alia quaedam arcana adyta, in simulacrorum cauum subibant, et inde, quae visa eis fuissent, responsa dabant. Neronem praeterea templum diruisse, eiusque sacerdotes necasse, ob similes derectas imposturas. scribit Dio. Tyranni porro sacrificuli Saturni, ex Eusepio et aliis, impostura notoria est, qui per statuam aeneam concauam matronas

ad Saturni idolum, vt suam libidinem expleret, allicere solitus fuit, donec subterraneis commeatibus, fraude et sceleribus detectis, poenas meritas daret. Detexit et Daniel Propheta absconditum introitum, quem fecerant sacerdotes Beli, sub mensa templi, super quam proponi faciebant a Rege singulis diebus escas, et vinum, affirmantes, Belum ea vorare. Hoc templum Beli, iubente Rege Persarum, (cuius nomen omittitur) ob imposturas detectas destructum esse, non solum constat ex sacris literis, sed etiam ex Arriano videtur probari posse, dum scribit, Alexandrum Babylonem [note: De exped. Alex. lib. 3.] ingressum, templa quae Xerxes subuerterat, instaurari Babyloniis iussisse, et. in his templum Beli, quem praecipue Deum Babylonij colunt. Etsi enim ante Xerxem, filium Darij, tempore Cyri destructio ista facta fuerit, tamen facilis error in nomine committi ab Arriano potuit, cum Xerxis vel Artoxerxis (quod significat Bellatorem, vel magnum Bellatorem) commune nomen Regum Persarum fuerit, sicut Pharaonum, Regum AEgyptiorum. Vt autem materiam coeptam morali doctrina more nostro concludam, sequentia ex sapientissimorum virorum scriptis hausta, in sine [note: Lib. 5. Stromat.] hic addenda censui: Et primo quidem Cleanthis versus, relatos a Clemente Alexandrino, quos ita Latinos fecit Ioachimus Camerarius parens meus beatae memoriae:

Quorum et aliam versionem adscribere placet, confectam a Marthia Bergio, Academiae quondam Altorfinae Professore eruditissimo: quae sic habet:

[note: Epidorp. lib. 2.] Eodem modo Iulius Scaliger eos, qui a vulgi opinione pendent, eleganti hocepigrammate depingit:

Idem innuebat Pythagoras, quum inter sua symbola hoc poneret: [gap: Greek word(s)] . hoc est, Popularibus viis ne incedito. Quod ita exponit Athenaeus: [gap: Greek word(s)] : Multitudinis sententiam ne secteris; (nam vnusquisque temere, vt fors tulit, et prout sibi visum fuerit, respondetac statuit) sed potius rectam insistas viam, mente vsus gubernatrice.

CAPVT LII. Plebeios, et ex humili genere ortos, si ad dignitates et honores peruenerint, immemores suae sortis, plerumque ambitione insolenterse efferre, aliosque deprimere conari, et de funesto fine eorum.

[note: In lib. 9. cap. 11.] VALERIVS Maximus acriter inuehitur in quendam, quem tamen non nominat, sed paulo post eius nomen audiemus. At quid, inquit, ego ista consector, aut quid iis immoror, quum vnius parricidij cogitatione cuncta scelera superata cernam? Omni igitur impetu mentis, omnibus indignationis viribus, ad id lacerandum pio magis, quam valido affectu rapior. Quis enim amicitiae fide extincta, genus humanum cruentis in tenebris sepelire conatum, prosundo execrationis debitae, satis efficacibus verbis adegerit? Tu videlicet efferatae barbariae immanitate truculentior, habenas Rom. Imperij, quas princeps parensque noster salutari dextera continet, capere potuisti? aut te compote furoris, in suo statu mundus mansisset? Vrbem a Gallis captam, et trecentorum inclytae gentis virorum stragem foedatam Alliensem diem, et oppressos in Hispania Scipiones, Thrasymenum lacum, et Cannas, bellorumque ciuilium domestico sanguine madentem AEmathiam amentibus propositis furoris tui repraesentare,

et vincere voluisti. Sed vigilarunt oculi Deorum, sidera simul vigorem suum obtinuerunt, etc. Et paulo post: Qui autem haec violatis amicitiae foederibus tentauit subuertere, omni cum stirpe sua populi Rom. pedibus obtritus, etiam apud inferos, si tamen illuc receptus est, quae meretur, supplicia pendit, etc. Fateor, me hanc Valetii Maximi inuectiuam acrem et aculeatam saepius legisse, sed certo intelligere non potuisse, in quem directa fucrit, licet commentatores quisque pro sua opinione diuersa addoxerint. Verum dum diligentius de explicatione planiore cogito, et inquiro, mihi Stephani Pighiisententia veritati consona videtur. Ille enim ita eam de Valerio loquens explicat: Omnes istic insigniores populi Romani clades bello acceptas enumerat, quas vna furiosa cogitatione Seianum repraesentasse, atque vicisse dicit. Verum vt lectori studioso scopum huius exempli clarius aperiam, quem minus attigisse commentatores video: Cognoscimus ex historia, Valerium hoc loco inuectiuae suae mucronem stringere aduersus L. AElium Seianum, Tiberio Caesari prius familiaritate coniunctissimum, sed postea ob suspiciones inimicum factum. Hunc principis amicitia illustrem fecerat, atque ad summos honores euexerat, adeo vt eius natalis publice velut Caesaris celebraretur, statuae omnis generis, atque etiam aureae, passim ab omnibus ponerentur, colerenturque, vtque tandem apud Senatum, omnemque populum maiore in autoritate, quam ipse Tiberius esset. Itaque nimis exaltatum, iamque metuendum, astu ac dolo subuertit. Spe etenim affinitatis, atque tribunitiae porestatis obiecta, deceptum, nihilque sinistri suspicantem, subito aggressus, velut tes nouas aduersus Rempub. atque se molientem, longa et criminosa epistola e Capreis (vbi tum manebat Tiberius) ad Senatum scripta infensissime accusauit. Seianus mox ab omnibus desertus, iussu Senatus in carcerem raptus, cum omni stirpe et familia occiditur. Cadauera triduo publice ludibrio habita, demum in Tiberim proiecta sunt, et acerba in quisitio, contra eius familiares et amicos instituta. Ipsius nomen, non diu antea consulis, tanquam populi Romani hostis, efastis ac monumentis publicis erasum, statuae passim deiectae atque conflatae, atque memoria, decreto abolita est Atque hoc ipsum in causa est, quod Valerius eum non nomine licet acerbe in ipsum, Tiberio placere cupiens, inuehatur: Ideoque etiam non velut ciuem inter domestica scelestorum exempla, sed velut hostem inter peregrinos et externos extremo loco collocat. Igitur ex his etiam animaduertere est, eodem anno, quo Seianus occisus, Valerium hunc librum nonum conscripsisse, etc. De calamitate huius viri ita scribit Dion: Ex casu Seiani intelligi potest imbecillitas rerum humanarum, et inconstantia; nec nos vnquam extolli oportere. Nam quem omnes mane, vt potiorem se

comitati in senatum fuerant, etiam paulo post in carcerem trahebant, vt abiectam et nefatium hominem: Et cui coronam paulo ante dederant, eundem postea vinculis constringebant: quemque antea satellites stipabant, vt Dominum; eum deinde, vt fugitiuum, custodiebant. Haec tam prolixe ideo referre volui, vt non modo cognoscatur, quam lubrica et fluxa fortuna sit eorum, qui in aulis ex inferioribus ad summos gradus, ambitiosis artibus, peruenire conantur (licet Seianus ex equestri familia genus suum duxerit) et quibus calamitatibus, ex suspicione principis, expositi sint, sed etiam vt locus Valerii hactenus obscurus, dilucidior et explicatior [note: C. 9. Cent. 1.] fieret. Sed in nostra coepta materia pergamus. Allegauimus antea obiter inter alia Maionis exemplum, qui cum ob insolentiam intolerabilem ad. [note: De veb. Sic lib. 7. 6. 4.] Regnum Siciliae aspirare coepisset, a Matthaeo Bonello occisus est. Fuitis, sicut Thomas Fazellus prolixe describit, natione Apulus, patria Barensis, humili ortus genere, quippe cuius pater oleum Bari vendere solitus fuit. Hunc ex tenui fortuna Gulielmus, (fuit is primus huius nominis rex Siciliae, et ob crudelitatem et auaritiam Malus appellatus) primo in curia, post modum gradatim Cancellarium, ac demum magnum regni Admiratum instituit, et ad opes maximas prouectum, longe supra caeteros regni proceres amore prosequebatur. Quibus hic opibus licentiaque abutens, nihil crudelitatis, nihil violentiae, vt aliquid ageret, praetermittebant. Ingenium illi ad omne versatile, cui facundia non dispar, atque simulandi et dissimulandi quaecunque vellet, facilitas inerat: In Venerem praeceps, stupro virgines foedare, laudi sibi ducebat, tantoque se clariorem existimabat, quanto splendidiores concubitus quacunque ratione assequi potuisset. Is itaque cum iam totius regni ad ministrationem haberet, Regemque (cum quo solus regni negocia, caeteris proceribus exclusis tractabat) quo veller attrahere posse confideret, in regnandi cupiditatem prolapsus, etc. Quinimo ad confirmandam suam authoritatem, Matthaeum Bonellum genete Siculum, nobilitate insignem, multorum oppidorum Dominum, affinitate cum pluribus Calabriae proceribus coniunctum, integrae apud omnes opinionis, militia strenuum, in generum delegerat. Qui tamen paulo post ob humilitatem generis, a nuptiis coepit adhorrere, et vt dixi, genersocerum, ob affectatum regnum, occidit. Approbante id primo Rege, sed postea Bonellus, falsis delationibus Eunuchorum oppressus, effossis prius oculis, neruisque super talum incisis, in perpetuum carcerem detrusus est. [note: De instaur. Italia lib. 1.] De hoc Maione, Iohann. Michael Brutus, ita iudicat; Vni homini improbissimo, et malis artibus conciliato, quum quidem dissimulantem Imperii cupiditatem, obsequio et assentatione perniciosa semel animo victo, agnoscere haud facile posset, potestatem omnem Imperii ad ministrandi,

ipse (Gulielmum Regem innuens) turpi otio atque ignauiae deditus, magno sui ac totius Regni discrimine permisit. Erat is Maio quidam ex humili admodum fortuna, quum pater Barij taberna olei instructa, quaestum sordidissimum fecisset; per Regis gratiam, aerario primum ac postremo Regiae classi praefectus. Qui quidem honos elato homini fortunae temetitate, eos spiritus et fiduciam attulit, vt de medio sublatis quicunque illius cupiditati impedimento esse per priuatam potentiam viderentur, partim sibi multitudine largitionibus concilianda, partim suppliciorum immanitate principibus deterrendis, iam de inuadenda tyrannide, atque interficiendo Rege consilia agitare spe animisque inflatus instituerit. Eo autem dicitur hominis amentia erupisse, vt cum iam id minime dissimulanter praese ferret, et mentionem facere cum amicis de Regno Gulielmo abrogando, et tueri exemplo etiam ambitionem cupiditatemque animi tantam sit ausus: quum Gallorum regnum memoria maiorum, post Magistros equitum, Regibus luxu atque ocio perditis, administraretur, a Zacharia Pontifice Pipinum Caroli Martelli filium, priuato Chilperico regia dignitate (quod Genti Gallorum faustum felixque fuit) ad Regnum euectum. Atque cum hos inter amicos sermones serebat, tum ab iis per interpositam iurisiurandi religionem, fidem accipiebat, socios futuros ad regnum a Malo vindicandum, vbicunque gerendae rei occasio, atque oportunitas adesset, quae viris fortibus minime diu videretur defutura. Et ea quaese [note: Lib. 11.] quuntur. Similis historia de Cleandro extat, apud Herodianum. Is erat quidam Phryx genere, ex ea nota hominum, qui publice per praeconem veneunt. Hic cum in domum Imperatoriam seruitio esset traditus, et cum ipso Commodo accreuisset, eo scilicet honoris atque authoritatis prouectus est, vt et corporis custodiam, et cubiculi curam, praeterea militum praefectutam, solus ob tineret. Caeterum diuitiae et luxus, etiam illum ad Imperij spem inflabant. Quocirca grandi coacta pecunia, plurimum frumenti coemit. Id autem occlusum habebat, sperans sibi Rom. Pop. atque exercitus voluntates adiuncturum, si prius rerum necessariarum penuria laborantes, magnis repente largitionibus demereretur. Idem Gymnasium maximum aedificauerat, publicatis etiam balneis, vt eo modo populum inescaret. At Romani infensi iam pridem, ac totius causam pestilentiae in eum conferentes, simul perosi hominem, diuitiis inexplebilem, prius quidem confertim per theatra identidem traducebant; deinde agente in suburbanis Commodo, repente vniuersi magnis clamoribus, concurrerunt, Cleandrum ad necem deposcentes. Recenset deinde Herodianus, quomodo is se diu autoritare Imperatoris, inscij eius scelerum, armatis equitibus principis, tutatus, et bellum cum populo in vrbe, et militibus stastionariis

gesserit, donec Fadilla maxima soror Commodi, quum alioquin nemini Caesari in alto secessu suburbani, voluptatibus indulgenti, metu Cleandri accessus pareret, insidias et bellum ciuile fratri detexit. Qui cognica perfidia Cleandri, ei caput amputari, contoque praefixum, circumserri, voluptuosum scilicet atque optatum populo spectaculum, praebiturus, iussit. Ita id malum sedatum, atque vtrinque dimicatio dirempta. Hunc finem paulo ante Perennis, cui Commodus curam totius Imperij demandarat, ob inexhaustam diuitiarum sitim, intolerabilem superbiam, libidinem imperandi, et alia vitia, sortitus. Iussu enim Commodi vna cum [note: Rer. Scor. lib. 17.] filio interfectus est. Huc referenda est recens historia, eleganter descripta a Georgio Buchanano, Dauidis Rizij: Is erat inter aulica ministeria, Reginae Scotiae, (dequa postea in Anglia supplicium sumptum est) Augustae Taurinorum natus, e patre homine probo, sed pauperculo; vt qui elementa Musicces docendo, aegre se et familiam sustentaret. Hic cum nullum, quod suis patrimonium relinqueret, haberet, liberos vtriusque sexus psallere docuit. Ex iis quum Dauid in adolescentiae vigore constitutus, et non inamoena voce praeditus, et a patre in musicis institutus esset, in spem fortunae liberalioris erectus: Niceam in aulam Ducis Sabaudiae, nuper in suam ditionem restituti, profectus est: sed ibi non pro spe acceptus, cum omnium rerum egenus, omnia circumspiceret, tandem in Morrettium incidit, iam tum, Ducis missu, iter in Scotiam adornantem. Hunc cum secutus eo venisset, nec Morrettius, homo non admodum copiosus, operam eius, aut necessariam, aut vtilem sibi existimaret, ibi subsistere paulum et fortunam denuo experiri, decreuit; eo maxime adductus, quod regina diceretur cantionibus valde oblectari, necipsa Musices omnino imperita esset; Igitur, vt primum sibi aditum ad eam patefaceret, egit cum cantoribus, quorum plerique Galli erant, vt inter eos appareret: semel atque iterum auditus, placuit, statim in eorum collegium ascriptus est. Ibi breui, cum Reginae sensum atque mores intellexisset, partim adulando, partim alios ministros calumniando, perfecit, vt non minore esset apud Reginam gratia, quam apud caeteros esset odio. Neque tamen hoc fortunae blandientis fauore contentus, quum aequales omnes partim viliores fecisset, partim variis criminationibus expulisset, paulatim assurgere, et maiora negotia tractare coepit: donec ab Epistolis assumptus esset: et hoc praetextu, secretius, et seorsim a vulgo, agere cum Regina posset. Iam sermonibus materiam dabat repentinus hominis, tantum non mendici, ad opes non mediocres progressus, et supra virtutem, fortuna, supra fortunam, arrogantia, et aequalium contemtus, et cum superioribus, aemulatio. Alebat hanc vanissimi hominis insaniam, magnae partis nobiliorum adulatio,

qui amicitiam eius captabant, salutando, orationi eius subserulendo, foribus obambulando, exitus reditusque eius obseruando, etc. Tandem autem, quum Buchananus prolixe vitam et insolentiam huius hominis recensuisset, inqui, Eo peruentum est, vt ille, cum vno atque altero, quotidianus Reginae conuictor esset. Vt autem loci angustiae facti quadam ex parte minueret inuidiam, nonnunquam in cellula exigua, interdum apud ipsum Dauidem epulae apparabantur. Sed haec inuidiae minuendae remedia infamiam augebant, suspiciones alebant, et sinistris sermonibus materiam suppeditabant. Accessit ad hominum iam in peius procliues cogitationes inflammandas, quod supellectili, cultu corporis, equorum et genere. et numero, longe Regem superabat: quae res eo videbatur indignior, quod non faciem honestabat. sed facies cultum destruebat. Igitur Regina, cum naturae vitia non posset emendare. diuitiis et honoribus cumulandis, in supremum ordinem eum nititur protrahere, vt nascendi humilitatem, et corporis vitia, fortuitae claritatis obtentu tegat. etc. Peruenit autem is tandem in tam intrinsecam familiaritatem cum Regina, vt solus cum ea in cubiculum ingressus, ad quod Rex clauem se penes semper habebat, isque ostiolum interius oppessulatum, inueniret, et pulsanti nemo responderet, hanc rem cum rex ingentem irarum molem animo coquens, cum familiaribus fidioribus, de tollendo Rizio, quo saluo, neque rex dignitatem, neque nobilitas incolumitatem tueri posset, deliberare coepit. Igitur paulo post Dauid in cellula angusta, vna cum Regina et aliis paucis coenans, a Rege, introductis familiaribus, ab iisque extractus multis vulneribus confossus est. Idque addit Buchananus, praeter omnium, qui in caedem eius conspitauerant, voluntatem, qui eum publice strangulandum, populoque cui gratissimum fore sciebant, id spectaculum praebere destinabant. Constans fama est, eum a lohanne Damiaeta Gallo sacrificulo, qui magicae artis non imperitus vulgo habebatur, non semel admonitum, vt re confecta, se alio transferret, et potentiorum odio, cui par non esset, se subtraheret. Respondit: Scotos magis minaces, quam pugnaces esse; Iterum itidem paucis ante caedem diebus admonitus, vt a notho sibi caueret; nothum illum se viuo, in Scotia eam potentiam non habiturum, vt sibi timendus esset, respondit; a Morauio enim periculum sibi denuntiati putabat. Verum dictione illa siue expleta, siue elusa, primum ei vulnus a Georgio Duglassio; Comitis Angusiae notho, fuit illatum, etc. Vera itaque est sententia, Dedecus et detrimentum esse comites, et veluti pedissequas, superbiae et insolentiae. Pie sane in sacris literis monemur: Quicquid est sublime in oculis hominum, esse abominationem coram Deo. Et apud Salomonem,

[note: Prouerb. 16. In explic. dominicae II. post Trinit.] omne elatum vel superbum cor humiliabitur. Vnde concludit Melanchthon: Omnes superbos esse fatuos, et omnes fatuos esse superbos. Si vis, pergit ibi, irritare fatuum, dicatur tantum aliquid contra eius opinionem, quam habet de se, quia naturales fatui habent opiniones se esse tales, et tales. Ista quando reiiciuntur, tum irascuntur. Caeterum experientia testatur, plerumque eos qui ex opificum progenie et sordida plebe, (licet nonnulli, sed raro, ex iis multis virtutibus claruerunt, sicut ex sequenti capite apparebit) emergunt, atque ad dignitates altiores, vel ingenio suo, vel alia solertia ascen dunt, multo insolen tiores, et propemodum intolerabiliores, magna cum iactura Reipubl. esse solere, quam qui nobili, veteri et celebri stirpe geniti sunt; Ita vt veterum ille recte dixerit: Baiuli imperant, et mali sunt, superiores bonis: metuo ne nauem fluctus opprimat. Inprimis autem obseruatum est illos plebeios, veluti terrae filios, aliis bono et claro genere natis, inuidia, et obtrectatione, vel aperta, vel clandestina, maxime infestos esse, suaque dona, quibus excellunt, omni conatu adhibere, ad eos deprimendos, et emergendi ex despicientia aliorum gloriam quaerere. Non secus ac rubecula prima in cubiculum vel caneam immissa, in reliquas posteriores sui generis auiculas, ex praesumpta prioritate, cristas erigendo, tantam arrogantiam sumit, vt iis, absque spe reconciliationis, perpetuam litem moueat, atque illas continuo abigere, et expellere cupiat. Ilis autem insolentibus, qui seipsos magnifaciendo, et exaltando, reliquis excellere satagunt, euenire solet, sicut Prouerbium Italicum innuit, sumta similitudine a simiis. Le scimie, inquit, quanto piu s'inalzano, tanto piu seuoprono le loro vergogne. Id sane paulo ante hoc capite historiis egregiis veteribus et recentibus probauimus, et aliis [note: Lib. I. in Eutrop.] quoque pluribus clarius explicari posset. Rationem vero hanc reddit Claudianus:

[note: De Caesarib. part. 2.] Idipsum obseruauit Sext. Aurelius Victor, vbi ita dicit: Quibus rebus, quantum ingenium est, compertum habeo, humilimos quosque maxime vbi alta accesserunt, superbia atque ambitione immodicos esse. Postremo hoc caput paucis elegantissimis versibus concludam:

Et in triumpho humilitatis contra superbiam, illa introducitur exprobrans victae insolentiam suam:

CAPVT LIII. Imperatores, Reges, et Principes viros, peculiaria signa commonefactoria mortis futurae contra fastum et superbiam habuisse.

[note: Cap. 12.] In priore Centuria inter alia exempla, quibus Imperatores et Reges in ingressu regni moneri voluerunt, maiestatem et dignitatem suam, fluxam et non diuturnam, introduximus morem vetustum Imperatorum Graecorum, ex Isidoro, quibus eo die, quo coronam acciperent, sedentibur in regio throno, Caementarius aliquot lapidum genera proponere solebat, vt deligeret vnum ex his, ex quo sibi tumulum fabricari vellet; verbis autem, sicut ex Graeco translata sunt, talibus vsus fuit:

Introduximus quoque Saladinum Aegypti, Syriaequa Sultanum, qui prohibita omni pompa, tantum atri coloris obsoletam tunicam funeri praeferri in lancea, et vna sepeliri voluit, quasi nihil praeterea secum ex hac vita in tumulum auferret. Celebratur autem non solum hic Saladinus, vt summus vir, animi magnitudine et prudentia, sed aliis virtutibus, atque adeo humanitate praeditus. Inter alias res gestas eius non postrema fuit recepta Hierosolyma: Fuit enim cupidissimus Imperij dilatandi, et gloriosum [note: Rer. Anglic. lib. 5. C. 12.] nomen sibi adquirendi. Recensetur autem a Gulielmo Neubrigensi, quo pacto ex vsu vini immodico, duos monachos ordinis Cisterciensis, conuincere conatus fuerit, legem Mahometanam esse praestantiorem Christiana. Eo intento, videlicet, mortis in memoriam reuocandae, apud Abys sinos AEthiopes Christianos, perpetua obseruantia receptum est, vt Principi vel Regi ipsorum, quoties iter illi faciendum est, vel in publicum pro cedit, praeferri soleat, imago crucis, et vas aureum, terra plenum. Hac vt commonefiat fidei Christianae, et trophaei salutis; Illa, caducae et mortalis fortis, cui tanquam homo subiectus est, vtque habeat semper ante oculos, vitae mortisque memoriam, et harum recordatione, fastum, superbiam, et alios vitiosos animi impetus frenare, et compescere discat.

[note: In suo itinerario.] Idipsum designare voluit Calipha in vrbe Bagdad, sicut Beniamin Tudelensis scribit. Is enim, quum in festo illorum, quod Ramada dicitur, se conspiciendum populo, qui ex variis, et remotis regionibus ad illud festum, ipsius faciei videndae causa concurrebat, praebebat, et mula, regiis vestimentis ex auro et argento contextis, indutus vehebatur, caput Cydari ornatus, incomparabilis pretij gemmis splendenti: Super Cydarim vero nigrum sudarium ge stabat, quo gestamime seculi huius verecundiam profitebatur, ac si diceret: Hanc maximam quam conspicitis amplitudinem, tenebrae obscurabunt in die mortis. Et recte quidem, nam quid aliud designat pictura mortis coronatae, quam Paradinus inter sua symbolahaeroica, cum hac inscriptione retulit: VICTORIA LIMES. Interrogatus, inquit ibi, ab Adriano Caesare Epictetus Philosophus, quam ob causam, mortui coronis insignirentur, respondit, vt sic indicarent, quod labores et aerumnas, seu molestiarum immensum pondus huius virae, morte superassent. Eius quoque coronationis mentionem facit Plinius, eamque mortuis admodum competere testatur: sicut et S. Chrysostomus. Quo modo autem hae et similes commonefactiones, Christiani, soliciti de sua salute recte im intelligere et applicare debeant, pij viri hanc salutarem doctrinam praescribunt. Nec sine ratione inquiunt, illi, qui natales suorum, moerore aclachrymis, funera solenni gaudio, prosequebantur, sed id faciebant, sine profectu, quia rectae fidei doctrina orbati, non videbant, quomodo piis in bonum cedat, quod per se nec beatum, nec desiderabile est, itaque iudicium suum desperatione terminabant. Hic ergo sit scopus fidelium, in aestimanda mortali vita, vt dum intelligunt, nihil per se, nisi miseriam esse, eo alacriores, et magis expediti, totos se ad futurae illius et aeternae meditationem conferant. Vbi ad eam comparationem ventum est, tum vero illa non modo secure negligi potest, sed prae hac penitus contemnenda, ac fastidienda. Nam si coelum patria est, quid aliud terra, quam exilium? si migratio e mundo est in vitam ingressus, quid aliud mundus, quam sepulchrum? in ipso manere quid aliud, quam in morte demorsum esse? si liberari a corpore est, asseri in solidam libertatem, quid aliud est corpus, quam carcer? Si Dei praesentia frui, suprema felicitatis summa est, nonne ea carere miserum? Ergo si cum coelesti terrena vita comparetur, non dubium quin facile et contemnenda et proculcanda sit, etc. Mirum itaque non fuit, Ethnicos, qui nullam spem, vel consolationem certam, melioris vitae, in tantis et innumeris humanae sortis miseriis, et calamitatibus habuêre, earum accuratiore cogitatione pertaesos, despera bundos sibi ipsis, nonnunquam manus intulisse. Quod Ptolomaeum Regem AEgyptiorum mouit, vt Hegesiae Philosopho Cyreniaco, interdixerit, ne posthac publice de miseria

[note: Valer. Max. lib. 8. c. 9.] seria huius vitae diceret. Is enim tanta valebat eloquentia, vt quum saepius mala huius vitae mieriimae, docendo, vel declarando repraesentaret, mise, randa imagine inserta pectoribus, multis voluntariae mortis oppetendae libidinem ingeneraret. Confidentiori sane animo fuit Seneca, siue futurae resurrectionis, siue tantum immortaliratis animae certus, siue etiam Christianorum doctrinae gustu aliquo, Paulo Apostolo auctore (quemadmodum [note: Epist. 107 ad Lucil.] nonnulli autumant) imbutus. Ica enim inter alia disputat: Impereturae quitas animo, et sine querela mortalitatis tributa pendamus. Hyems frigora adducit; algendum est: aestas calotes refert; aestuandum est; intemperies coeli valetudinem tentat: aegrotandum est. Et fera loco nobis occurret, et homo perniciosior omnibus fetis. Alium aqua, alium ignis eripiet. Hanc rerum conditionem, mutare non possumus: Id possumus, magnum sumere animum, et viro bono dignum, quo fortuita fortiter patiamur, et naturae consentiamus. Natura autem hoc quod vides, regnum mutationibus temperat. Nubilo, serena succedunt; Turbantur maria quum quieucrunt. Flant inuicem venti. Noctem dies sequitur, pars coeli consurgit, pars mergitut. Contrariis rebus aeternitas constat. Ad hanc legem animus noster aptandus est, hanc sequatur, huic pareat; et quaecunque fiunt, debuisse fieri putet. nec velit obiurgare naturam: optimum est pati, quod emendare non possis, et Deum, quo actore omnia proueniunt, sine murmuratione comitari. Malus miles est qui Imperatorem gemens sequitur. Is paulo post, secutus Ciceronis exemplum, ita precatur:

Ethnicis sane et gentilibus cordatioribus, et prudentioribus, minime ignotum fuit, mortem omnibus hominibus, quamprimum nascuntur, imminere, vnde MORTALES dicti sunt; Imprimis vero Valerius Maximus, memorabile exemplum recenset de Anaxagora. Is enim audita morte [note: Lib. 5. 6. 10.] filii, Nihil, inquit, mihi inexpectatum, aut nouum nuncias: ego enim illum ex me natum sciebam mortalem. Has voces, (pergit ille) vtilissimis praeceptis imbuta virtus mittit: quas si quis efficaciter auribus perceperit, non ignorabit, ita liberos esse procreandos, vt meminerit, his a rerum natura et accipiendi spiritus, et reddendi, leodem momento temporis Legem diciatque; vt mori neminem solere, qui non vixerit, ita nec viuere aliquem quidem [note: In dedica. templi homil. 5.] posse, qui non sit moriturus. Haec omnia paulo altius, D. Bernhardus ad regulam Christianam examinat et perpendit, dum ita monuit, Dei beneficio

nonnunquam de anima cogitans, videor mihi in ea veluti duo quaedam contraria inuenire. Si ipsam, prout in se est, et ex se intueor, de ea nihil verius dicere possum, quam ad nihilum esse redactam. Quid modo necesse est, singulas eius miserias numerare, quam sit onerata peccatis, offusa tenebris, irretita illecebris, pruriens concupiscentiis, obnoxia passionibus, impleta illusionibus, prona semper ad malum, in vitium omne procliuis, postremo ignominiae et confusionis plena. Nimirum si ipsae quoque iustitiae omnes, ad lumen veriratis inspectae, veluti pannus menstruatae, inuemuntur, iniustitiae deinceps quales reputabuntur? Si lumen quod est in nobis, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae erunt? Quid igitur? sine dubio vanitati similis factus est homo; in nihilum redactus est homo; nihil est homo. Quomodo tamen penitus nihil est, quem magni sacit Deus? quomodo nihil, erga quem appositum est cor diuinum? etc. Merito igitur illi, qui ob dona, illis diuinitus concessa, elatis superciliis superbiunt, aliosque contemnunt, et si possunt, fraude, dolo, et calumniis supplantant, non audiendi, imo deridendi sunt. Si enim illa insolentia in iis, qui geuere et opibus excellunt, recte reprehenditur: certe multo magis eos, qui ex sordida plebe emergunt, et autoritatem atque opes aliquas, per fasque nefasque sibi acquirunt, vel potius corradunt, exosos et ridiculos efficit. Quid enim? alij praestant acumine, alij iudicio superant, aliis mens agilior est, ad hanc vel illam artem discendam. In hac varie tate gratiam suam nobis commendat Deus, ne sibi quisque veluti proptium arroget, quod ex mera illius libera lirate fluit. Vnde enim alius alio praestantior, nisi vt in natura communi eniteat specialis Dei gratia, quae multos praeteriens, nemini se obstrictam esse clamat? Respiciat itaque vnusquisque seipsum, et cogitet, se tantum in his terris peregrinum esse, et qualis finis et exitus illum maneat, neve solicitus de alio, quid ille agat aut omittat, sed ad veram patriam et mansionem respiciat. Id admonere voluit hisce versiculis suis patens meus, piae memoriae:

Nec D. Augustini elegans doctrina praetereunda est: Vbi, inquit ille, demum verus est Christianus, qui in domo sua, et in patria sua peregrinum esse cognoscit. Patria nostra sursum est, ibi hospites non erimus. Nam vnuiquisque hic, et in domo sua, hospes est, quandoquidem ei singulis horis

expectandus est exitus et transitus ad aliam vitam: Cessit tibi locum pater tuus, cessurus es et filiis tuis, etc.

CAPVT LIV. De virtutibus et magnanimitate heroica inferioris sortis virorum, qui ad regias dignitates peruenerunt.

CElebratur passim Agathocles ob suas eximias virtutes, eo quod ex humili et sordido genere ad Regiam dignitatem dotibus suis peruenerit, et merito quidem, licet vitiis enormibus non caruerit, sed illae haec [note: Lib. 22.] superarint. Quippe, vt ait Iustinus historicus, patre figulo natus, non honestiorem pueritiam, quam principia originis habuit. Cum autem manu strenuus, et inconcionibus perfacundus haberetur, breui Centurio, ac deinceps Tribunus militum factus est. Deinde variam fortunam, aduersam et secundam expertus, Praetor Syracusis constituitur. Post pulsis poenis, totius insulae imperium occupauit. Verum cum dolus, fraus, et aliae malae attes huius viri victutes admodum obscuras faciant, solummodo de eius parsimonia, et recordatio ne suae humilis originis, nonulla in laudem illius adducam. Etsi enim, vt diximus, ex Careino patre figulina arte vix cognito, Rhegij Brutiorum natus fuit, et ob oraculum, ex eius matre grauda infantem natum iri, a quo Carthaginensibus, atque vniuersae Siciliae variae clades imminerent, pater eum natum exponendum suffocandumque, conductis ad id famulis tradidit, sed ministri eius pulchritudine in commiserationem caedisque innocuae formidinem attracti, a suffocatione abstnentes, more gentis duntaxat eum expofuerunt; quo cognito, mater noctu filium e vado raptum, ad auum maternum Heraclidem dam educandum detulit; tamen postquam plurimas aduersas res adultus supetasset, solus Rex Siciliae effectus fuit, et initio principatus non tam armis, quam comitati studuit, pauperes benignitate prosecutus, muneribus pluribus, affecit; in peruicaces durus animaduersor. At quanquam autoritate regia niteretur, diadema tamen suscipere noluit, vel satellites regio more ad sui custodiam habere, sed facilis ad eum vnicuique accessus aditusque. Vasa praeterea fictilia (licet pecunia regalique instrumento nemo Regum praeter illum ditior fuerit) nomine suo in ansis Graece sic impressa, AGATHOCLIS, (cuiusmodi apud Elorum anno saluris CIC. CCCCC. LV. mense [note: De reb. Sicul. poster. decad. lib. 4. I.] Iulio vnum se vidisse, Thomas Fazellus scribit) quippe quod ipse figulus, et figulo patre genitus esset, inter anrea ponebat, non alias maiorum imagines vel triumphos aut consulatus ostentans, quod gloriosius existimaret,

[note: In libro Epigramm.] regnum propria virtute, quam haereditate adipisci. Vnde Ausonij versus triti, sed elegantes fluxerunt, continentes moralem vtilem doctrinam:

Alterum exemplum habemus in Pipino filio Caroli Martelii: Is Childerico III. huius nominis Rege Galliae, ob segnitiem et voluptates abdicaro ex praefecto Palatij in regiam dignitatem successit. Fuit autem Childericus vltimus ex familia Merouaeorum, quae cum illo terminata est, cum annos trecentos regnassent. Ab huius autem Pipini patre gens Carolaea ob res streune gestas appellata est, quibus domum suam euexit tantopere, vt Merouaeorum regnum ad Carolum Magnum recideret. Carolus autem Mattellus, quum aliquot Regum Galliae praefectus Palatij fuisset, tandem paucos post dies, anno CCCCCCC. XLI. mortuo Rege Theodorico, cognomine Chellensi, et ipse obiit Carisij, atque cum ipso in aede S. Dionysij Francisci sepultus est, cui successit filius natu maximus Childericus tertius, qui septennio paruit authoritati Pipini, et Carlomanni filiorurn Martelli, qui praefecturam Palatij effectam haereditariam ipsis diuiserat. Pater autem ipsorum Martellus fuit dictus, a mallei siue martuli (martellum Galli vocant) ferrum domantis comparatione: quemadmodum [note: Cap. 50.] Ieremiae Nabuchodonosor Rex malleus totius terrae appellatur. Nam quo tempore deerant ognomina, assumebantur adie ctiua in eorum locum, vt verbi gratia, Caluus, brachio ferreus, et id genus alia, sicut Iohannes Tilius obseruauit. Caeterum qui Childerici voluptuaria vita [note: De reb. Gallia. lib. I.] et desidia omnibus exosa esset, missi sunt legati, Vegardus Episcopus i Herbipolitanus, et Folcadus Pipini Capellanus, ad Zachariam Papam, vt de Pipino eligendo assentiret: Qui Bonifacio Moguntino Archiepi scopo sedis Apostolicae legato mandauit, vt Pipinum Sacrans coronaret Regem. Hoc facto Childericus abdicatus, postquam nouem annis regnasset, monachus apud Suessiones effectus est, anno DCC. LI. Pipinus itaque consectatus primum a Bonifacio Archiepiscopo Moguntino (quodantea in familia Merouaeorum vsita tum non fuit) et Rex institutus fuit, et quum annos septendecim et dimidium in dignitate regia transegisset, ex hydropisi Lutetiae Parisiorum obiit, die 24. Septemb siue

vt aliis placet, Octob. Anno DCC. LXVII. et in aede S. Dionysij sepultus est, sicut haec et alia idem Tilius scriptum reliquit. Porro exemplum Willegisij Archiepiscopi Moguntinensis est valde memorabile, cuius specimen humilitatis, et recordatio infimae sortis, postquam ex infimo genere ad maximas dignitates peruenisset, perpetuam memoriam posteritati relinquere [note: In Epitome lib. I.] voluit. Ita enim de illo scribit post alios Siffridus presbyter: Tempore sancti Henrici Imperatoris, Willegisius (vel, vt alij, Wlligis) Archiepiscopus Moguntinus viuebat. Ille, quia humilem progeniem habuit, et patrem, qui currus et bigas facere solebat, in thalamo ornatis et grandibus literis haec scripta habebat: Willegis, Willegis, recole vnde veneris. Haec et in Teutonica lingua scripta erant. Appende bat etiam rotas, et huiusmodi instrumenta in pariete circumquaque, in quibus suam prosapiam recognoscebat. Adhucusque habentur duae rotae quasi aratri in vexillo, et vna in clypeo Ecclesiae Moguntinae. Haec ita expressit elegiacis Panthaleo Candidus:

Lesco praeterea II. huius nominis in principem Poloniae, quamuis plebeius esset, electus est ob virtutes suas, anno DCC LXXX. mortuo Premissao siue Lescone I. Attamen talem se praebuit, ac si regali ortus esset prosapia, id que totis diebus vitae suae diligenter obseruabat, quod ornamentis regiis solenniter induturus, vestes, quas olim ex vili lana gerebat, desuper indueret, pro monumento prioris vitae id haben, vt que fortunam instabilem, quae rursum eleuatos ad ima deiicit, eluderet. Quam consuetudinem multi principes Polonorum solenniter obseruabant. Is tandem pluribus heroicis gestis exactis, filioque huius nominis tertio relicto, vitam [note: Rer. Polonic. tomo I.] cum morte mutauit. Sicut haec ab Alexandro Guagnino prolixe describitur, qui hos versus adiecit:

Lesconi adiungendus est Pyastus Crusphicensis, de quo ita scribit ibidem Guagninus: Anno incarnatronis diuinae DCCC. XLII. Popelo II a muribus portentose absumpto, multae controuersiae in Crusphiciensi conuentu de electione Principis exortae sunt. Eratautem tunc temporis in Chrusphicia, Pyastus quidam, vir simplex, virtute tamen et pietate praestans. Huic eodem conuentus tempore filius natus est, cui ad nomen solen niter gentili ritu imponendum, mellis mulsati duo vasa praeparauit, propter conuiuas tractandos, porcumque mactauit. Tunc temporis autem in Chrusphicia, ob magnum confluxum populi, ad comitia electionis plurimi commeatus, pabulique penuria laborantes, ad Pyastum, vt sibi aliquid pro victu venderet, veniebant, qui singulis gratis necessaria suppeditabat, quantum cuique opus fuerat r carnis autem suillae et mellis panisque copia apud eum non deficiebat: nam incrementa omnium rerum a copiosissimo largitore et remuneratore illi procedebant. Omnes igitur manum druinam cum Pyasto esse videntes, communibus suffragiis et vocibus monarcham eum salutant, regnumque oblatum, quamuis agresti familia natus, strenue cum summa sortitudine et dexreritate viginti annis gubernauit. Postea 120. annis aetatis suae exactis, relicto filio Semouito, extremum diem clausit. Ex huius sanguine Duces Regesque Polonorum ad Ludouicum Hungarum vsque genus duxerunt. Versus huic Pyasto asscriptos [note: Supra, cap. 12.] in historia Popeli corrosi a muribus, asscripi, quos ideo hic omisi Eodem modo quum Primislaus III, Bohemorum Dox a Libussa ab aratro [note: AEneus Syluius in hist.] in maritum assumtus esset, ex hoc indicio, quod in ferrea mensa comedisset, isque in equum impositus, calceos querno robore factos, secum afferret, interrogatus, cur hoc faceret, seruandos in arce Vissegradensi, respondit, ostendendosque posteris, vt scirent omnes primum qui principatum inter Bohemos accepisset, ex agto fuisse vocatum, neque insolescendum esse, qui ex humili fortuna solium ascenderit. Seruati calcei diu apud Bohemos, religiose habiti, ac per sacerdotes templi Vissegradensis ante Reges delati, dum pompa coronationis educitur. Is cum coniuge aucto tegno, et Praga condita, eaque muto circundata, dui feliciter regnauit,

et longinquam posteritatem reliquit. Postremo addendus est Tamerlanes Scytharum Imperator, qui a Leonclauio nostro Temir Chan, et a Soranzo, Tamurhan appellatur, et ob maximas res gestas orbis terror et clades [note: In Elog. Illustr. Virer. lib. 2] Orientis nominatus fuit. Is ex humili militiae loco, vt Iouius scribit, per omnes honorum gradus ad eximiam bellicae virtutis opinionem, et denique ad summum Imperium ascendit, insigni praesertim applaudentium militum studio, cum adulatione quadam Temir Cuthlus vocaretur, quae vox Tartarice fortunatum ferrum significat. Eum Samarcandae, vel potius Maracandae vrbis, quae est ad Iaxartem amnem Sogdianae regioni finitimum, infimae classis ciuem, et altero crure debilitatum, ideoque deformiter incedentem fuisse tradunt. Opilionem eum in adolescentia fuisse constat, et cum in eo statu priuato et humili latro cinia exerceret, murumque conscendisset, vt in stabulum pecoris abigendi causa se demitteret, conspectus a pastore, praecipiti saltu euadere cupiens, crus fregit, sic vt postea claudicate coactus fuerit. Vix autem reperitur alibi, ex gregario ducem militum factum, tam immensum exercitum vnitum habuisse. Fuere enim in ea tot gentium colluuie centum myriades, teste eodem Iouio, peditum et equitum, ingensque maioris et minoris pecoris numerus. Apparet autem ex eius colloquiis habitis cum Gilderune Chane, (ita enim nominatur Baiazetes in Annal. Turc. opera Leonclauij nostri editis) Temirem hunc licet Mahumetanus fuerit, multis virtutibus praeditum fuisse. Quum enim in praelio illo, in quo supra c. et XL. millia hominum caesa ferunt, inter duos lenge maximos orbis Imperatores, apud Stellam montem, (memorabili Pompeij Magni victoria et calamitate Mithtidatis celebratum) in campis, qui hodie a Tutcis Cassonas, id est, campi an serum appellantur, quod id volucrum genus statis anni temporibus, eo conueniat, vt in Europam agminibus atque imperio ducum prouolet, Baiazetes victus, et captus, et ad Temirem perductus esset, ei pedes obuiam processit, exceptumque magna cum honoris delatione suum in tentorium deduxit, et humi pro more gentis, in eodem ambo tapete consederunt. Prior Temir Chan de suis rebus cum Baiazete vel Gilderune Chane colloqui coepit. Inde cum cibum vna sumerent, rursum Temir colloquium exorsus: ô Chan, ait, infinitas praepotenti Deogratias et hymnos debemus vterque, tum quod mihi mifere claudicanti, ab ipsis Indiae finibus, ad portas vfque Siuastae vrbis Imperium largitus sit: tum quod ex altera parte tibi a Siuastae moenibus ad ipsos vsque limites Vngariae dominatum concesserit. Si Deo luberet vniuersum orbem terrarum partiri, quid magis claudo dare posset? Idcirco non abs re magnis ipsi gratiis agendis obnoxij sumus. Sed heus tu, egistine vnquam Deo illi conditori rerum gratias, quod te Regem Turcarum constituit?

Ibi cum Baiazetes fassus esset, se nunquam de gratiis agendis Deo vel cogitasse. Subiunxit Tamerlanes: Ergo non debet tibi mirumvideri, quod homo ingtatissimus in tantas incidisti calamitates. Caeterum cum tu altero oculo orbatus es, ego vero loripes sim, tuque regno Turcico praefueris, ego autem Tartarus adhuc meis praesim, aune ex isttimabimus, conditorem mundi nos duos diguos censuisse, qui visu et robore nobis superioribus, imperatemus? Nequaquam. Quae cum dixisset, denno Baiasitem interrogans, mi Can, ait, si tua situm esset in potestate, mecum vt ageres pro libitu tuo, quid obsecro de me faceres? age, veritatem dicito. Tum Gilderum Can, quem ferocis et iracundi animi hominem fuisse accepimus, non sine bile respondisse fertur: Equidem te, si fortuna propitia meam in potestatem venisses, ferrea conclusum cauea mecum hinc inde circumduxissem. Quo Temir audito, mox e ferro caucam parari iussit, et in eam carceris loco Baiazetem inclusit, in qua etiam moerore et indignatione, dum caput illi caueae de ferro factae diu allisisset, sibi mortem consciuit, anno 1403. postquam triennio captus fuisset, secundum Leonclauianam computationem [note: Hist. Pers. lib. 9.] annorum, quae a reliquis discrepat. Scribit quoque Pizarus, Temirem hunc, Baiazete capto, misisse accipitres et canes, et reliquum huiusmodi apparatum, vt qui venatori potius, nec Imperatori in hostes ducenti, comparandus esset. Aiunt enim, Baiazetem habuisse ad septem millia virorum, qui accipitres curarent, praeterea aluisse canes sexies mille. Respondens itaque Tamiri Baiazetes: Verum, inquit, ô Tamires, qui Scytha et latro, latrocinan dique artem vsque exerces, satis scio, parum tibi conuenire, cum canum accipitrumque studio. Mihi vero, qui sum natus et educatus ab Amurathe, Orcanis filio, qui ambo Reges extitere, congruit canum et accipitrum studium. Rex Tamires hoc responso grauiter offensus, impositum mulo, per castra agi iubet, propinans eum militibus detidendum. Vt autem iam omnibus saris ridiculo fuit, reductum ad se interrogauit, an etiam sui generis et ista studia siut, quemadmodum accipitrum et canum? Deinde Baiazetem in vincula coniecit. Ait etiam Laonicus, ipsius coniugem, Eleazari Despotae filiam, quam prae caeteris ardentissimo amore complectabatur, et secum in castris habebat, captiuam abductam ad Tamirem, et seminudam iussam esse in conspectu mariti sui vinum infundere. Hinc Baiazetem ira accensum, in haec verba prorupisse: Neque paterno, neque materno tuo genere dignafacis; quum enim natus sis ex obscuris ingloriisque parentibus, haud tibi decoum est, adeo turpiter Regum liberis et vxoribus insultare. Temir autem vastata pene tota Asia, spoliis onustus Samarcandam redit, vbi paulo post fato functus est, de quo Faerni elegantes versiculos louius adiunxit, ex quibus solummodo posteriores asscribam:

Possem certe recensere plura exempla, tam ex sacris literis, vtpote de Saule. Dauide, et aliis, quam de nostratibus et exteris, qui ex humili genere ad Regiam dignitatem euecti sunt. Sed cum alioquin in hac materia prolixior fuerim, illud tandem paucis moralibus additis concludam. Vere respondit ille sapiens vir, quum interrogaretur, quid faceiet Deus; eum alta deiicere, et humilia engere. Quo etiam spectat illa oda:

CAPVT LV. De munificentia et liberalitate Regum et Principum erga doctos et celebres viros.

[note: Lib. 6.] ELEGANTER Chalonerus eques et legatus Angliae Reginae ad Hispanos in suo elegantissimo tractatu de Repub. Angl. instauranda, Platonis dictum, quod Cicero ita exillo transtulit, Honos alitartes, heroico versu expressit, hoc modo:

Hoc praecipui monarchae, Reges et Principes potentissimi diligenter obseruaruut, praesertim autem ij, qui docti ipsi, doctorum virotum famiiliaritatem et consuetudinem adamarunt, et honorificam sibi esse duxerunt. Inter quos primo loco collocabimus Ptolomaeum Philadel. hum AEgypti Regem potentissimum. Is enim postquam septuaginta interpretes regiis et amplissimis muneribus auctos in patriam remisisse, Eleazarem Pontificem inter alia rogauit suis literis, vt si quis ex his viris vellet ad ipsum redire, hoc permireret: quando quidem plurimi faceret, cum dotis confue [?] vsus ipsumeret. [?] Alexander

quoque Magnus quamdiu incorrupta et integra eius mens ab adulatoribus et crapula mansit, munificus erga doctos et amator eorum fuit. Inprimis hoc ostendit in Aristocele suo pratceptore, quem, quo ad animum vtilibus praeceptis informandum, patenti suo Philippo Regi, praeferre non erubuit, donatis illi ob historiam animalium talentis 800. qui faciunt coronatorum aureorum millia quadringenta octoginta. Alexandro enim inflammato cupidine animalium naturas noscendi delegataque commentatione [note: Plin] Aristoteli, summo in omni scientia viro, aliquot millia hominum in totius Asiae Graeciaeque tractu parere iussa, omuium quos venatur, aucupia, piscatusque alebant, quibusque viuaria, armenta, aluearia in cura erant, nequid vsquam genitum ignoratetur ab eo: quos percunctando quinquaginta ferme volumina illa praeclara de animalibus condidit. Idipsum [note: Lib. 9.] obseru auit La trentius quidam Romanus apud Athenaeum, vnus ex diponsophistis, vbi de tetrace aue ita disserit: Ego autem existimans virum doct issimum Aristotelem dignam auem putasse de qua mentionem faceret, cum tractatum illum eius, tot ralen tis aestimatum adiissem; (nam Stagyriten ipsum octingenta talenta ab Alexandro accepisse fama est, ob historiam [note: Lib. 2. de Asse.] animalium) nihil quicquam in eo de ea auc inueni: His Athenaei verbis, (inquit Budaeus) elogium habemus summi Regis Alexandri in doctri na literatum indicaturum; qui vnum tractatum Aristotelis praeceptoris sui quadringentis et octoginta millibus aureorum nostri tempotis, aestimauit ac redemit. In aedem munifica liberalitate permansit idem Alexan der Magaus, cum Apellem pictorem, ob eius imaginem artificiosissime depictam, talentis viginti auri donasset, quanti hodie Comitatus non mediocris emi posset. Haec pictura, teste Plinio, fuit in templo Dianae Ephesiae Alexandri, fulmen tenentis, in qua digiti eminere videbantur, et fulmen extra tabulam esse. Faciunt autem viginti auri talenti ad minimum teste Budaeo, Centum ac viginti millia aureorum coronatorum. Inprimis insignem liberalitatem eiga Medicos, Romanos, proceres et alios quoque exercuisse exemplis antea et historiis, demonstrauimus: quibus hic plutes adiicere volui. [note: Lib. 29.] Plinius scribit ducenta et quinquaginta sestertia, id est, sex millia ducentos et quinquaginta auteos, annua metcede, multis Medicis celebribus Romae a Priucipibus numeratos esse. Idem scriptum teliquit, Archontio vulnerum Medico, sestertiis centum condem nato, adem isse Clandium Principem, eidemque in Gallia exulanti, et deinde restituto, acquisitum [note: De Asse lib. 2.] non minus intra paucos annos. Vbi legit Budaeus, Neque enim pudor, sed aemuli precia submittunt, et Archontio vulnerum Medico, sestetium centies. Claudium ademise, bonis euis confiscatis. Et pergit ibidem; Vt autem doreret liuius quam. quaestousa tunc medicina esset, vulue[?]

Archontium dixit, ducentis quinquaginta millibus aureorum confiscatione amissis, intra paucos annos totidem in exilio quaesiuisse. Caeterum quam honorifice et munifice Medici et olim, et postea ab Imperatoribus, Regibus, et omnibus gentibus humanioribus habiti sint, late et eleganter [note: Desacra Philosophia c. 74.] describitur a Francisco Vallesio, vbi etiam Medicinam, Iurisprudentiae, sed cum distinctione quadam, anteponit. Iurisperitia, inquit, duas habet partes; alteram ciuilem, quae versatur in gerenda Republica; alterum litigiosam, quae in agendis causis. Prima haud dubie, medicinae praeferenda est. [note: 2. Ethic. c. 13.] Nam Aristoteles ita dicit; Facultas ciuilis, honorabilior, medicina est, atque praestabilior. Causa vero est, quod Medicus de seruanda solius corporis valetudine agit, atque si quando de temperantia et cohibendis animi affectibus, id quoque resert in corporis valetudinem: Ciuilis vero, de formandis moribus et continendis omnibus in officio. Quod quanto sit praestabilius quam bene valere, satis constat. Alteram etiam et litigiosam partem praefert Medicinae, hominum auaritia, et inscitia, tamen hanc immerito fortasse. Haec Vallesius qui suas rationes ibi addit. Sed de his an firmae sint nec ne, aliorum prudentiorum iudicium esto. Nos redeamus ad nostrum propositum. Sane inter eos nonnulli, qui liberales videri volunt, sunt tam morosi, et duri, vt suis exprobrationibus et iactationibus, si quid boni et [note: De bonefic lib. 2. c. 11.] liberaliter fecerint, plane corrumpant. Hi audiant Senecam, docentem: Non esse dicendum quid tribuerimus. Qui admonet, repetit. Non est inquit instandum, non est memoria reuocandum, nisi vt aliud dando, prioris admoneas. Ne aliis quidem narrare debemus. Qui dedit beneficium taceat, narret, qui accepit. Dicetur enim quod illi vbique iactanti benefificium suum, num negabis pergit ille, te recipisse, et cum respondisset, Quando? saepe quidem, inquit, et multis locis, id est, quoties, et vbicunque narrasti. Quid opus est loqui? quid alienum occupare officium. Et ea quae sequuntur. Huc spectat Martialis festiuum epigramma:

[note: Ethic. c. 4.] Etsi enim secundum Aristotelem, liberalis qui largitur, beatior est eo, qui recipit mercedem iustam, et prodigus minus malus habeatur, quam auarus; tamen non omnino, neque semper ita habet. Nam sunt vtriusque vitij,

tam auatitiae, quam prodigalitatis, multigradus. Est siquidem prodigus. qui sua omnia sibique necessaria distribuit, etisi non omnino indignis: deterior adhuc qui talibus largitur sua, et aliena, Aliena scilicet rapiens, vt det quibusuis: Omnium pessimus, qui consumptis iam propriis, tapit aliena, tribuitque indignissimis. Porro auarus est, qui non largitur ex suo pro modo facultatum; multo autem magis, qui penitus largitur nihil; magis adhuc qui retinet sua et aliena: Omnino pessimus, qui sibi etiam denegat necessaria ad victum, et aliena quacunque ratione arripit, atque omnia congerit Constat ergo quosdam prodigos deteriores esse auarus. Sicut prolixam et elegantem disputationem, lector de differentia liberalis, auari et prodigi, [note: De sacra Philosophia cap. 88.] inueniet apud Franciscum Vallesium. Sane ob munificentiam et studium erga doctos non immerito praedicatur, etiam Sigismundus Imperator, et quod literatos reliquis, qui genere tantum erant nobiles, praetulerit. Ob hunc fauorem interrogatus a Principibus qui literas oderant, cur homines obscuro genere natos, ob literarum commen dationem tanti faceret? Quibus respondit, se iure illos colore, qui caeteris singulari dono diuino antecederent; illos a Deo solo posse creari, verum in sua potestate esse, vt titulis et praediis nobiles faciat, quoscunque et quandocunque velit.

[note: Lib. 14.] Non absque ratione igitur Plinius, Luxuriam posteriorum temporum, et rerum honestarum incuriam infectans, Reges, inquit, innumeri honore artium colebantur, et in ostentatione has praeferebant, opem et immortalitatem sibi per illas protogari arbitrantes. Quare abundabant et praemia, et opera vitae. Posteris laxitas mundi et rerum amplitudo damno fuit; postquam senator censu legi coeptus: iudex fieri censu: magistratum ducemque nihil magis exornare quam census, postquam coepere orbitas in autoritate summa et potentia esse: captatio in quaestu fertilissimo, ac sola gaudia in possidendo, pessum iere vitae pretia, omnesque a maximo bono liberales artes, in contrarium concidere, ac seruitute sola profici coeptum, eodem tamen habendi, quo erat spes omnium tendente voto Conferat nunc aliquis Pliniana haec cum nostri temporis seculo, et moribus: nonne inueniet obsecro, talem similitudinem, qualem neque claudicantem neque dissimilem esse, affirmare possumus. Huc addo Taciti querelam vel potius vaticinium tale: Sub latis studiorum pretiis, etiam studia peritura, [note: Lib. 1. de Clementia.] vt minus decora. Caeterum Senecae praeceptum est; Clementiam non tantum honestiores, sed tutiores praestare, ornamentumque esse simul Imperiorum, et certssimam salutem. Hoc confinnat Ciceronis memorabilis doctrina: [note: Lib. 2 de finibus.] Liberalitare qui vtuntur, beneuolentiam sibi conciliant, et quod aptissimum est ad quiete viuendum, caritatem.

[note: Annib. Scotus in Tacit histor. lib. 4.] Principe viuunt, si talis Princeps vsquam reperitur, qui et in puniendo et in praemia conferendo, neutrum egit ex merito. Cum secundum Solonem his duabus rebus, poena inquam et praemio Respub. omnis contineatur, iisque sublatis, ne punctum quidem temporis subsistat. Quam obrem non absque ratione Antisthenes philosophus ei ciuitati, in qua nullum est inter probos et improbos, strenuos et ignauos, discrimen, perniciem minatus est:

[note: Debenefic. lib. 6.] vt ex Homero inquit in Politicis Aristoteles. Caeterum, vt tandem meditationem hanc de liberalitate et munificentia Regum et Principum absoluam. Prudenter introducit Seneca M. Antonium apud Rabitium poetam, cum fortunam suam transmutationem alio videret, et sibi nihil relictum, praeter ius mortis, id quoque, si cito occupauerit, exclamantem; HOC HABEO QVODCVQVE DEDI: vbi ita Muretus in suis notis addit; [note: Lib. 8. [gap: Greek word(s)] ] Egregia vox, ad quam illustrandam valde pertinent ea, quae Cyrus et fecisse et dixisse narratui, vt Croesum doceret, optime pecunias apud amicos deponi, neque vllos ei tutiores ac fideliores esse thesauros. Sed et Alexandri Magni quidam simile memoratur, tum apud alios auctores, tum apud Ammia. Marcellinum et Alfonsus Siciliae Rex interrogatus, quid seruaret sibi, qui tam multis, tam multa donaret: Ea, inquit, ipsa quae dono: caetera enim in meorum numero non habeo. Concludo hanc materiam scito et eleganti Martialis Epigrammate:

CAPVT LVI. Honorem alere artes, et liberalitatem, gloriam.

IN capite 4. prioris Centuriae introduximus liberalitatem Regum et [note: De Repub. Ang. instau. libr. 6.] Principum erga bene meritos, et honorem alere artes, vel vt nobilis poeta ille Anglicus Chalonerus Platonis dictum eleganter expressit:

Praecaeteris autem Veneti longissima temporis recepta obseruatione, non tam grati, quam liberales et munifici ita erga patres sunt, vt etiam in liberos eorum, ea libera litas propagetur, qui vel in toga, vel sago, patriae vtilem operam praestiterunt. Non solum enim stipendia, et salaria parentum defunctorum filiis superstitibus, veluti haereditatio iure conferuntur: sed etiam filiae nubiles ex fisco honotifice dotantur, vt studium et cupiditas inseruiendi, et etiam moriendi pro patria et Republica spe recompensationis, ceu stimulis exacuatur. Hoc etiam regibus Castiliae consuetum fuit; ita enim Franciscus Ximenius Cardinalis et prorex Hispaniae, scribit ad Carolum V. Caesarem, quum filium alicuius de regno bene meriti in praefecturam parentis defuncti substituisset. Interalia Regum nostrorum, eam semper consuetudinem memorabilem fuisse constat, vt quae inclitis factis beneficia parentes meruissent, ea quoque illis decedentibus, ad eorum filios transferrentur, praesertim si dum regi seruirent, morerentur. Nam ita homines alacriores ad munera commissa fidelius obeunda red duntur, si suae quoque virtutis praemia ad liberos esse transferenda intellexerint, quos naturali quodam affectu quam maxime ornatos et prouectos cupiunt.

Idipsum obseruauit ante plusculos annos fortissimus et bellicosissimus [note: De bello M[?]scouitico li. 6.] Rex Poloniae Stephanus, postquam Liuoniam Mosco extorsisset. Ita enim de eo scribit Remoldus Heidensteinius. In toto hoc bello id ex lege obseruatum fuerat, vt si qui in eo periissent, qui publicas possessiones iure aliquo tenerent, easdem liberis eorum, quamuis infantibus, partim etiam puellis, confirmaret. Multis etiam ex plebe cum superioribus expeditionibus, tum maxime hac, ob praeclara facinora aliqua, ius nobilitatis datum fuit. Vt autem vicissitudine quadam iucunda, more nostro, ad veteres deflectamus [note: Thucyd. de bello Pelopenesiaco lib. 2.] historias: Similem egregiam et munificam liberalitatem, non absque causa praedicat de sua Repub. Pericles, in sua oratione funebri elegantissima; quam habuit in honorem eorum, qui in hello illodiuturno Atheniensium contra Peloponesios, occubuerant, Iidero, inquit, erga multos vltro virtutis officiis fungemur, quippe, qui non accipiendis, sed dandis beneficiis amicos comparamus. Quoniam meliore conditione est, qui bene facit, peiori cui bene fit, quum ille quod fecit tueri debeat bencuolentia: hic sciat se in dando non gratificaturum, sed gratiam redditurum. Et tandem ita eam concludit. Defunctorum liberos, ciuitas hinc ad pubertatem vsque publice alet vtilem profecto, et istis et futuris proponens lauream talium certaminum. Quae enim vberrima virturis proposita sunt praemia, ad ea oprimo quisque in remp. animo contendit. Iam postquam suos quisque necessarios deploraueritis abscedite, etc.

Idipsum obseruarunt leges nostrae Caesareae, quae luctum immoderatum inhibent et certa tempora definiunt, etc.

CAPVT LVII. De mirae vicissitudine magnorum virorum, qui ex magnapotentia et opibus in summam calamitatem et miseriam inciderunt.

[note: Cap. 12. prier. Centur.] RECENSVIMVS antea non vulgaria exempla eorum, qui ex summa felicitate et opibus, subito casu, ad extremas miserias deuoluti sunt, inter quae Giradesci Pisani prae caeteris memorabile est. Fecimus quoque obiter mentionem Polycratis Samij Tyranni, qui primo omnium hominum felicissimus, paulo post omnium calamitosissimus habitus fuit, is habuit [note: Lib. 3.] confoederatum, sicut Herodotus refert, Amasim Regem AEgypti, qui audiens summam felicitatem amici et hospitis sui, veritus fuit, tanquam prudens Rex, ne illa non diu duraret, ideoque monuit illum per literas tales: Amasis Polycrati ita inquit: Mihi quidem feliciter agi cum viro amico meo, et hospite audire voluptati est: tamen tuae magnae, prosperitates, mihi non placent, qui intelligo, quam inuidum numen sit. Quod ad me attinet, malim tum meas ipsius, tum eorum qui mihi curae sunt res, nunc prospere ire, et per varias fortunae vices aeuum traducere; quam in omnibus mihi prospere cedere. Tu itaque mihi ob temperando hoc aduersus prosperitates agito: Dispice quid tibi est, quod plurimi facias, quodque amissum maxime doleas; Id ita abiicito, vt nunquam ad homines veniat. Quod si prospera tua, deinceps non variabuntur, aduersus ea medeare tu tibi subinde eo modo quem tibi subieci. Paruit Polycrates, et annulum cum gemma signatoria Smaragdo preciosissima, quem vnice carum habebat, in mare proiecit, qui tamen paulo post in ventre piscis repertus, et Polycrati restitutus est; Quod vbi resciuisset Amasis, illi ius amicitiae, et hospitij tenunciauit, ne amicum calamitate oppressum lugere cogeretur. Hunc igitur paulo post, Oraetes praeses Cyri Regis Sardibus, ad se callide vocauit, eumque cruci affixit, quum ante abitum eius, filia in somno patrem vidisset, in aere sublimem esse, qui a Ioue quidem lauaretur, a sole autem vngeretur. Quod ita accidit; quum enim plueret lauabatur, a sole [note: De anima cap. 46.] autem exudante e membris ab domine vngebatur. Huius somnij Tertullianus quoque mentionem fecit: Polycrati Samio, in quit, filia crucem prospicit de solis vnguine, et lauacro solis. Ex hac imaginatiua felicitate Polycratis opinantis, ipsi nolenti omnia prospera euentura, sumpsit M. Claudius Paradinus suum Symbolum, piscem videlicet ore annulum cum gemma

[note: Ad Marad lib. 5. c 3.] ma mordicus tenentem, cum hacinscriptione: INVITVM FORTVNA FOVET. Hoc considerauit D. Ambrosius. Quum enim apud diuitem quendam hospitandi gratia diuertisset, et ille se nihil vnquam in vita aduersi passum iactaret, e vestigio cum suis recessit, dixitque ideo se inde fugere, ne vna cum homine perpetuis prosperitatibus vso, periret. Haud ita procul excesserant, et respicientes, videntaedes illas, cum omnibus, qui ibierant, terrae hiatu iam absorptas.

Libet hic adiungere Vgolini Giradesci lugubri et calamitoso fini, (cujus initio huius capitis, obiter et quidem relative saltem, mentionem feci) fimilem mutationem lubricae fortunae, Pauli Guinisij Lucensis, qui tyran [note: In Theatre vrb. Italic.] nidem post Castrucijdominatum Anno 1400. occuparat, quam ita recenset Petrus Bertellius. Hic dominatum, inquit, annis 30. feliciss. potitus, ingenti opum viaccumulata, auro, argento, gemmis, pecunia multa, locuples, et numerosa prole felix, gloria, fortunaque, et existimatione apud Italiae proceres amplissimus, vt adeo non sibi solum ipsi, verumetiam aliis beatus, stabileque ac firmum, fundatumque imperium habere videretur, mutata subito aura, spectaculum miserabile, et exemplum mortalibus insigne, factus est, quo euidenter apparuit, in humanis rebus, perpetuum omnino esse nihil, oportereque reuerenter, et cum timore casus gerere. Tam igitur excelso in gradu felicitatis constitutus, quia Florentinis hostibus fauebat, cum quinque filiis, impetu popularium vinctus, et Mediolanum ad Philippum Vicecomitem ablegatus, tandem in obscuro squalidoque carcere, cum liberis supremum diem expleuit, Anno post Christi natiuitatem 1430. Acita dignitatem, opes, imperium, gloriam, hberos, tot annis parta, parataque, simul cum anima perdidit.

Possem certe cumulum exemplorum veterum et recentium recensere eorum, qui e summis opibus, et dignitatibus, mox ad summas calamitates peruenerunt, sed tantum ex recentioribus vnum praecaeteris, memoratu dignissimum, recensebo. Estautem historia plane tragica, et calamitas stupenda, quae post naufragium circa Bonae spei promontorium, Emanueli Sosae, cognomento Sepuluedae, qui nomine Regis Lusitaniae, Diensi arci praefuerat, eiusque coniugi, liberis, seruis, et vniuerso comitatui; ab AEthiopibus accidit, quum diu summa felicitate, et dignitate vsus, pressam diuitiis rosttatam, rediturus in Lusitaniam, Cocini, in qua fuerunt capita hominum ferme sexcenta, conscendisset, quae prolixe, et facunde refertur [note: Mapheus. lib. 11.] in historiis Indicis, ita vt absque lachrymis, vix legi queat, ibique fragilitatis et vicissitudinis humanae conditionis, atqque fluxae fortnnae imago ad viuum depingitur; Inter alia autem, dignum memoratu ibi extat exemplum, pietatis, et castitatis ipsius Sepeluedae, eiusque coniugis, virilis

animi foeminae. Quum enim amissa ex naufragio naue, omnibus rebus, in littus, magna difficultate, seminudi eiecti, omnique sperecuperandi sua, destituti estent, fidentes incolarum fraudulentis promissis, AEthiopum Reguli iuslu, non solum exarmati, sed etiam vestibus spoliati, in sabulo nudi, et omni auxilio rebusque necessariis orbati, et fame, atque siti, in arida regione, fere enecti essent, metu ac pudore confusis, qui ex infelici naufragio restabant, atque a tanta rerum vicissitudine, et indignitate, stupentibus similes auertentibus oculos, Eleonora coniunx Sepuluedae, Garziae Salae praetoris Indiae filia, quum barbaros, in detrahendis, et exuendis vestibus, occupatos generis dignitatis, ac pudoris memor, vltro pugnis colaphisque ad necem suam nequicquam irritasset, huicque castae matronae nudae, tristior omni morte, lux videretur, e vestigio sese defodit arenae, et partes corporis, quae extabant, soluto raptim fusoque obtexit crine. Mox abire, sibique ipsis consulere, iussis superstitibus ex infelici comitatu viris, moestum silentium immobilis tenuit. Cara tantum intuenti pignora, iuges riui lachrymarum, denso cum gemitu, et singultu, profluebant. Sepuluedae item altus moeror ac dolor vocem indulerat, quum defixo intuitu in terram, aliquandiu attonito, ac stupenti similis, astitisset, paterna demum exstimulante cura, proximam in syluam, quaerendo qualicunque nutrimento secedit. Inde regressus Eleonoram coniugem, cum triduano ieiunio, fletuque pene consumtam; e filiolis alterum prorsus extinctum offendit, eumque suis ipse manibus terrae mandauit. Postridie eodem pabulandi functus officio, coniugem vna cum filio, exanimem reperit, et lamentabili circum vociferatione complorantes ancillas. Hisce confestim summotis, in dextram iacentis manum, aliquandiu reclinato capite, incubuit: dein iisdem adiuuantibus ancillis, cadauer vtrumque sepeliit; nihil vnquam effatus; Postremo sese iterum abdit in syluas, ibi laniatum a feris, putant: nunquam deinde comparuit. Hunc tragicum exitum, (ita concludit auctor) inter paucas miseranda Sosae peregrinatio terra marique sortita, cum seculi huiusce tertius, et quinquagesimus ageretur annus. Recenset quoque postremo, quomodo exiguae reliquiae horum afflictissimorum peregtinatorum, superatis atrocissimis difficultatibus, ad portum peruenerint, et tandem ad suos reuersi sin, qui hanc tragoediam enarrarunt. Salutaris itaque est doctrina Ioannis Sarisberiensis Episcopi Carnotensis, [note: In Policratico lib. 1.] Nouerca Virtutis, inquit, prosperitas, beatulis suis sic applaudit, vt noceat, et infelici successu, sic in via fortunatis obsequitur, vt in fine perniciem operetur, conuiuis suis ab initio propinans dulcia, et quum inebriati fuerint, lethale virus miscet, et si quid deterius est, quo, specie sui clarescit amplius, eo stupentib' oculis densiorem infundit caliginem, etc.

Quare non sine ratione Dionysuis Halycarnassaeus memor vicissitudinum rerum humanarum, introducit Minucium, ad Marcium more ethnico, inter alia ita loquentem: Nulli mortalium Dij certam futurorum scientiam dederunt, nec post homines natos inuenias quemquam, cui omnia ex animi sententia successerint, ita vt nulla in re fortuna ei sit aduersata. Idipsum [note: 1. lib. commens.] admonere prudenter voluit Cominaeus, quum de Belgio et Burgundia ita scribit: Caeterum ob diuturnitatem pacis, et principis Philippi (fuit is pater Caroli, qui ad Nanceium occubuit, et ob mansuetudinem et prudentiam Bonus appellatus) bonitatem, florentissimae erant omnes illae prouinciae, cumulatae omnis generis opibus, ita quidem, vt cuiuis populo praeferri possent. Ea re ferociores facti, nullius principis potentia labefactari se posse putabant, sed qui fuerunt ante a plurimis omnium gentium fortunatissimi, nunc ita sunt afflicti, vt aerumnosiotem hodie populum non norim, et est credibile, iam ipsos dare poenas eorum, quae rebus prosperis elati, admiserunt. Nam et cultu corporis, et vestitu, et quotidiano victu, et balneis, et epulis, et omnino rebus omnibus modum excedebant, obliti pudoris et honestaris. Monet itaque recte Valerius Maximus, caduca et fragilia, puerilibusque consentanea crepundiis esse, quae vires atque opes humanae vocantur. Affluunt, inquit, subito, repente dilabuntur, nullo in loco, nulla in persona stabilibus nixae radicibus consistunt: sed incertissimo fortunae flatu, huc atque illucacta, quos in sublime extulerunt, improuiso decursu destitutos, in profundo cladium miserabiliter immergunt. Itaque neque existimari, neque dici debent bona, quae inflictorum malorum [note: In Oedipe.] amaritudine desiderium suum duplicant, etc. Idipsum Seneca monere voluit hisce elegantissimis versiculis:

CAPVT LVIII. De mira constantia ethnici herois, M. Attilij Reguli inexquisitissimis tormentis, et differentia Christianorum et gentilium in perferendis suppliciis.

IN fine capitis 33. prioris centuriae mentionem fecimus de exquisitissimis tormentis et cruciatibus, quibus Catthaginienses M. Attilium Regulum, eoquod pacem cum Romanis permutationemque captiuorum

dissuasisset, affecerunt, quum quidem ob fidem hostibus datam, sponte in carcerem, Roma discedens, reuersus esset, et quam constanter ista omnia pettulerit. Praeterea qualem Romani erga captiuos Poenos vindictam ob mortem violentam Reguli exercuerint. Haec licet omnia a Cicerone, Liuio, Horatio, Valer. Max. Orosio, Eutropio, et aliis autoribus, prolixe describantur et exaggerentur: nonnulla tamen memorabilia ex aliis auctoribus [note: In Pisoniana.] adiiciam. Inprimis autem obseruandum, quod de supplicio Reguli autorum diuersae sint sententiae. Cicero enim, eum in machina religatum scribit, et resectis palpebris, vigilando enecatum. Eam machina Appianus Alexandrinus caueam vocat, stimulis intus extantibus, necubi se sine corporis laceratione proclinate posset. Tuditanus apud Gellium, vel Agellium, aliud supplicium talionemque nobilissimis Carthaginensibus captiuis repensum fuisse scribit. Florus crucis supplicio enecatum: caeteri omnes insomnia; etsi alio atque alio cruciatusgenere, tradunt. Laudatur sane, et recte quidem ab omnibus et singulis historicis veteribus et recentioribus, Reguli in aduersis animi fortitudo, et mira patientia in exquisitissimis tormentis, cuius generis illa fuerint. Nec non in patriam pietas, vitae prodiga, et hosti ad internecionem vsque fides seruata. Ob [note: Lib. 1. de. ciuit. Dei, c. 24] hanc causam D. Augustinus hunc Regulum ita mitatur vt exclamet: Inter omnes suos laudabiles et virtutum insignibus illustres viros non proferunt Romani meliorem, quem neque felicitas corruperit (nam in tanta victoria pauperrimus permansit) nec infelicitas fregerit, quia ad tanta [note: Deregnorum actemporum successione.] exitia reuertit intrepidus. Inter caeteros autem historicos, Iornandes ita huius herois facta commendat, eiusque virtutes, inprimis autem constantiam, praedicat: Marco Attilio Reguso duce, iam in Africam nauigabat bellum. Nec defuerunt, qui in ipso Punici maris nomine, ac terrore deficerent: insuper augente Manlio Tribuno metum, in quem nisi paruisset, securi districta irruisset Imperator; metus mortis nauigandi fecit andaciam, mox deinde ventis remisque propetatum est, tantusque terror hostici aduentus fuit Poenis, vt apertis pene portis Carthago caperetur. Prima praemium belli fuit ciuitas Clypea. Prima enim a Punico littore, quasi arx et specula procurrit, et haec, et trecenta amplius castella vastata sunt. Nec cum hominibus modo, sed cum monstris quoque dimicatum est, quum quasi in vindictam Africae nata, mirae magnitudinis serpens posita apud Bragadam castra vexauerit. Hic cum multos (licet enim paulisper a lornandi historia diuertere) milites interfecisset, neque vulnerati potuisset, tandem ex balista, molari saxo, fracta costa, innumeris telis oppressus fuit. Corium eius Romam allatum, 220. pedum spatio, aliquandiu multis miraculo fuit, sicut Orosius et alij scriptum reliquerunt. Huc pertinet iudicium

[note: In theatre nat. lib. 3.] de hoc serpente Theori apud Bodinum, vbi dicit: Est draco nihil, aliud, quam ingens chersydrus, veneni expers, qui et chelydrus, et natrix, et coluber, et apud Indos cobras appellatur, qui cum in magnitudinem excreuit, ceruos solidos, et homines ingenti vorat hiatu, ac elephantis ipsis bellum infert: maiores tamen habet Africa, quam Europa. Nam M. Attilio Regulo Consule, tantae magnitudinis chelydrus fuit, ad Bragadae flumen Africae, vt equites hinc inde positi, sese contueri nequirent, longitudine vero pedes centum et viginti excessit, ac priusquam occidi potuerit, mille et quingentos homines dicitur trucidasse, etc. Sed omnium victor (pergit Iornandes) Regulus, cum terrorem nominis sui late circumtulisset, cumque magnam vim iuuentutis, ducesque ipsos, aut cepisset, aut haberet in vinculis, classemque ingenti praeda onustam, et triumpho grauem in vrbem praemisisset: Iam ipsam belli caput Carthaginem vrgebat obsidione, ipsisque portis inhaerebat. Hic paululum circumacta fortuna est, tantum vt plura essent Romanae virtutis insignia, cuius fere magnitudo calamitatibus approbatur. Nam conuersis ad externa auxilia hostibus, cum Xanthippum illis ducem Lacedaemon misisset, a viro militiae peritissimo Regulus victus est, foedaque clades, Romanisque vsu incognita. Nam viuus in hostium venit fortiss. Imperator potestatem. Sed ille quidem par tantae calamitati fuit: nam nec Punico carcere infractus est, nec legatione suscepta: quippe diuersa, quam hostis mandauerat, censuit, ne pax fieret, nec commutatio captiuorum reciperetur. Sed necillo voluntario ad hostes suos reditu, nec vltimo, suie carcere, seu crucis supplicio deformata maiestas. In omnibus admirabilior, quid aliud quam victor de victoribus? Ad quae etiam Carthago non cesserat, de fortuna triumphauit. Populus autem Romanus multo acrior intentiorque pro vltione Reguli, quam victoria fuit. Idipsum quoque Silium Italicum mouit, vt hos elegantissimos versus heroicos, de tolerantia Reguli scriberet:

Dignus sane esset hic Romanus heros, vt in numerum vel catalogum Martyrum referretur, quod seposita priuata salute, et incolumitate, patriae suae maiestatem et autoritatem vitae suae anteponere maluerit, si ob Christianam fidem tam inuictam patientiam et constantiam, in tormentis denique voluntariam mortem pertulisset; quum causa, non supplicium faciat martyrem. Ideoque horum causa mortis multum discrepet ab Ethnicorum: Licet tam inuictum robur animi et corporis, non in multos [note: In vita Christi, fol. 69.] cadat. Differentiam autem talem inter Christianos et Ethnicos in tolerantia rerum aduersarum, Parens meus, piae memoriae, describit: Resurrectio Christi, inquit, omnem cogitationem sapientiae superat, et sola eos, qui assentiuntur religiosae doctrinae coelesti, ab aliis separat, et facit peculiarem coetum Dei; confitentes, Christum mortem pertulisse pro abolendis peccatis hominum, et resurrexisse in vitam, vt beneficium iustitiae praestaret perpetuum, in omnipotentia diuina. In qua spe Christiani et degunt hanc vitam, quisque suo loco, tanquam hospites et peregrini in terris, et eandem fortunasque, et quicquid charum esse hominibus solet, non verentur relinquere potius, quam fallere fidem assensionis, et hanc spem frustrari dubitatione sua. Praesertim cum certum eis et fixum sit, hunc solum esse cultum, qui Deo placeat, vt Christi doctrinae auditores et executores homines esse studeant. Haec est igitur ingens humilitas coetus Christiani: Non modo premi a potentia huius mundi, et esse sine re, dignitate, honoribus; sed id etiam, quo humana omnis excellentia continetur, labefieri atque conuelli, mentis, inquam, et rationis et intelligentiae diuinum bonum. Non est difficile, si deliberatum et animo constitutum sit, et fieri debere videatur, contemnere opes, regna, honores, diuitias, splendorem, et dignitatem vitae, ipsam etiam mortem oppetere, dum ratio vincat, nobis sapientiae et virtutis laudem conciliari. Potuere hoc multi facile perficere; inter quos eximij, Crates, Diogenes, Socrates, et Romanorum Curij, Fabricij Decij, Reguli. At ea quae omnem intelligentiam euertunt et conturbant, amplecti, et ad propriam in terris abiectionem et miseriam, vt alij omnes sentiunt, assumere, et contra mentis humanae iudicium niti, et fidem habere, ac spe inhaerere, et fretum esse iis, quae a rationis nostrae captu vehementius resiliunt, quam ferreus malleus impactus incudi, id profecto et mitabile est, et maius consilium, quam humanum. Quapropter tota nostrae religionis veritas longissime, non solum a falsitate aliarum, sed studio et industria sapientiae humanae separanda est. [note: Lib. 10. Epist. 97.] Hucusque Parens meus. Plinius praeterea constantiae Christianorum egregium reddit testimonium, eosque a gentilibus discernit; ita enim scribit ad Traianum: Propositus, inquit, est libellus sine autore, multorum nomina

continens, qui negarent, se esse Christianos, aut fuisle, cum praeeunte me Deos appellarent, et imagini tuae, quam propter hoc iusseram cum simulachris numinum efferri, thure ac vino supplicarent, praeterea maledicerent Christo, QVORVM NIHIL COGI POSSE DICVNTVR, QVI SVNT REVERA CHRISTIANI. Vnde constat, Christianos tantum ob honorem sanctissimi nominis Christi, et spe resurrectionis et futurae eiusque beatae vitae, (quae gentilibus ignota fuere,) et non ob gloriam, honores, opes, et fluxas res huius mundi omnia sua, et vitam denique exposuisse, omniaque tormenta et ludibria pro nihilo duxisse, idque tam in aliis persecutionibus, quam in ea, quam perpessi sunt sub Antonino Philosopho, ex Gallorum [note: Euseb. lib. 5. cap. 1.] epistola patet: Insidias, inquiunt, domi forisque, in omnibus publicis locis inclamationes, plagas, tractiones, direptiones, lapidationes, conclusiones, applicationes laminarum candentium, carceres tenebrosos, inclusiones in equuleo ad quintum punctum, in ipsis custodiis strangulationes, bestiarum dentes, ferreas sartagines, patibula, ventilationes ex cornibus [note: In collequie cum Tryhona.] taurorum, et similes. Eadem describit Iustinus Martyr: Quod autem, inquit, nos in Iesum credentes, nemo terrere aut domate valeat, apparet quotidie. Cum enim obtruncemur, crucifigamur, obiiciamur bestiis, ignibus aliisque tormentis tradamur, tamen a confessione non discedimus: sed quanto magis in nos saeuitur, tanto plures pietatem fidemque per nomen Iesu profitemur, haud secus, quam si quis vitem putatione prouocet ad vbertatem. Nam vitis a Deo et Seruatore Christo plantata, est [note: De animarum immortalitate.] eius populus. Idem lustinus alibi: Interim quanto plura in nos expediuntur tormenta, tanto alij plures fideles et verae religionis per nomen Iesu fiunt cultores. Vt enim si quis vitis excidat fructificantes partes, vt palmites, qui alios floridi et frugiferi protrudant ramos, illa proferat, facit: ita in nobis quoque accidit, etc. Ignorant sane illi sanguino lenti et seditiosi homines, olim et nostro seculo factitatum esse, vt quanto crudelior violentia religioni inferretur, tanto et illa magis amplificaretur, et receptus in [note: Cap. 39. prior. centur.] mundo cultus deprimeretur. Sed de his peculiari capite antea multa tractauimus, et paulo post plura recensebimus.

CAPVT LIX. De Feudis ligiis et Homagiis.

IN capite 6. primae centuriae mentionem fecimus seudi, quod ligium appellatur. et vnde nomen suum traxerit, idque actionibus et solennitatibus in inuestituris adhibitis, comprobauimus, quod sane vix alibi ita notatum existimo reperiri. Vt autem hoc feudum ligium rectius explicetur

et intelligatur, ad priora exempla plura adiicere volui. Inprimis autem non ita pridem edita est, in quodam Gallico libello, solennis et exacta inuestiturae actio Philippi Archiducis Austriae, anno salutis nostrae CIC. CCCC. XCIX. Atrebati facta, ex quo sequentia huic capiti maxime connientia, cum sint memorabilia describere volui. Ita enim refert auctor oculatus hunc actum: Lors sieur le chancelier vestu d' une robbe de velourx cramoisin, son chapeau en sa teste, se partit de sa chambre, laquelle ioignit a ladite salle, en la maniere, qui s' en suit: Cest a saeauior ayant au deuant de luy le dict Huyssier dudit grand conseil, portant sadite masse descouuerte et haute; qui a haute voix disoit, et crioit sitost qu' il fut hors d' icelle chambre et entre enicelle seconde saelle, pourse qu' en icelle y auoit si grand nombre de gens, tant de gens et officiers de mondit sieur L' archiduc, qu' autres qu' a peine se pouuoit on tourner: Ces mots par trois ou quatre fois, Deuant, Deuant. faites places, et apres ledit Huissier, alloyent les dits deux rois d' armes du Roy nostredit sieur, vestus des dittes cottes d' armes dudit sieur, puis marchoit mondit sieur le chancelier, et apres messieurs des requestes, dudit grand conseil, et Notaires et Secretaire du Roy nostredit sieur aeuec les quels i' estois. Et est a saeauoir qu' ainsique mondit sieur le chancelier approcha de la chaire, ou il se deuoit seoir, mondit sieur L' Archiduc, qui aupres d' icelle estoit attendant mondit sieur le chancelier osta incontinent le bonnet de sa teste en disant a mondit sieur le chancelier ces mots: Monsieur Dieu vous doint bon iour. et en ce disant, baissafort sateste, et sieur chancelier sans rien proferer, ne dire mot, mit seulement la main a son chapeau, quil accoit a sa teste sans autrement iceluy oster puis s' assist en sadite chaire. Ce fait sieur L' Archiduc teste nue, se praesenta a mondit sieur le chancelier, pour faire sondit hommage, disant: Monsieur ie suis icy venu deuers vous pour faire L' hommage, que tenu suis faire a monsieur Le Roy, touchant mes pairie, et tontez de Flandres, d' Arthois, et de Charrolois, les quelles tins de monsieur le Roy a cause de sa couronne. Lors le chancelier ainsi assis quil estoit en sadite chaire, et tout couuert de bonnet, et chapeau luy demanda, s' il auoint ceinture, dague ou autre baston. Lequel mondit sieur L' Archiduc en leuant sa robbe qui estoit sans ceinture dist, que Non. Ce dist monsieur le chancelier luy mist les deux mains entre les siennes, et icelles ainsi tenant, et iointes, mondit sieur l' Archiduc se veut encliner monstrant apparenaee de soy vouloir mettre a genoux, ce que mondit sieur le chancelier ne voulut souffrer, ains enle souleuant par les dites mains, quil tenoit, comme dit est, luy dit ces mots, Is suffit de vostre bon vouloir. Puis mondit sieur le chancelier, luy profera en ceste maniere luy tenant tousiours les dites mains iointes, et ayant mondit sieur L' Archiduc la teste nue et encore s' efforaeant tousiours mettre a genoux: vous deuenez homme du Roy vostre souuerrain seigneur, et luyfaites foy et hommage lige, pour raison des pairrie, et conte de Flandres et ainsy les contes d' Arthois, et de Charrolois, et de toutes autres terres, que tenez et qui sont monuans et tenus de Roy, a cause de sa couronne, luy

Promettez de le seruir iusques a la mort inclusiuement, enuers et contre tous ceux qui peuuent viure et mourir, sans nul reseruer: de procurer son bien, et euiter son dommage, et vous conduire, et acquiter enuers luy comme vostre souuerain seigneur. A quoy fust par mondit sieur l' Arthiduc respondu: par ma foy, ainsy le pro mets et ainsyie feray. Et ce dit, mondit sieur le chanaeelier luy dit, ces mots: Et ie vous y reaeoy, sauf le droit du Roy, en autres choses, et L' autruy en toutes. Puis rendit la icue, en laquelle monsieur le chanaeelier le baisa. Puis mondit sieur L' Archiduc requit, et demanda a mondit sieur le chanaeelier lettres de ladite reception dudit hommage. Lesquelles sieur le chancelier me commanda luy faire et icelles depescher. Lors le cbancelier se leua de ladite chaire, et se descouurit de chappeau et bonnet, et fit reuerenaee a L' Archiduc en luy disant ces mots: Monsieurie faisoy n' agueres office du Roy, representant sa personne et de present ie suis Guyde Rochefort, vostre tres humble seruiteur, tousiours prest de vous seruir, enuers le Roymon souuerain seigneur, et maistre en tout ce, quil vous plaira me commander. Donc sieur L' Archiduc leremercia, etc. Arctum fuit sane hoc iuramentum ligium, idque subiectionem aliquam non exiguam in se continere videtur. Non absque causa itaque inter pacis conuentiones cum Carolo V. Caesare, et Francisco Rege Galliarum, post Papiensem victoriam, liberato Rege ex captiuitate, haec clausula XIV. Febr. anno CIC. IC. XXVI. insertafuit: Flandriae et Arthesiae, omniumque aliorum locorum, quae Caesar possideret, supremi Imperij iure Rex cedito. Sicut [note: Lib. 17.] totam pacis formulam, historiae suae inseruit Ludouicus Guicciardinus in sua descriptione Belgij, vel inferioris Germaniae, vbi scribit, tertiam Flandriae partem esse feudum Imperij, et Comitem Flandriae praestare tam Caesari, quam Regi Galliae homagium. Eius haec sunt verba: Mais disons a present de quelle maniere vsoit le comte de Flandres, faisant hommage et a l' Empereur, et au Roy de France pour raison de leur souuer ainete, car les ceremonies en estoyent belles, et dignes d' estre ramentenues. L' Empereur estant assis, et assiste' de ses Princes en Maieste imperiale, le Comte bien et noblement suiuy, venoit se presenter a luy la teste descouuerte et la ceinture mise a bas, et poscant vn genoila terre vn des conseillers de L' Empereurluy disoit: vous venezicy, comme subiect Prince du sainct Empire a cause de l' Estat et seigneurie de Flandres, et de tout ce, quevous tenez et releuez de l' Empire: et promettes d' estrebon et loya! a sa sacree maieste, et la seruir fidelement contrechancun iusqu' a la mort. A quoy le Comterespondoit, qu' ainfi l'affermoit il, et le promettoit, et se leuant de bout baisoit l' Empereur au front: vsani de mesme ordre et pareille ceremonie enuers son seigneur lige naturel et souuerain le Roy de France, etc.

Hinc videmus, vnam personam posse diuerso respectu habere plures Dominos feudi, quo pacto autem hoc recte fieri possir, declarat Euethardus in suis topicis, in loco de Tanquam seu respectiuis, vbi nu. 29. expresse

Comitem Flandriae inducit, qui respectu Comitatus Flandriae et Arthesij etat vasallus Regis Franciae, et idem Dux Brabannae, Limburgi, Luxenburgi, Geldriae, etc. et sic ratione aliarum terrarum et dominiorum vasallus Imperij. Similem formulam iurisiurandi ligij, quod Rex Anglorum Regi Galliae ob nonnulla beneficia et feuda, quae tunc temporis habebat in Gallia, praestare consueuit ex foedere, quod anno M. CCC. XXXI. inter [note: De Repub. lib. 1. cap. 10.] Philippum Valesium et Eduardum III. percussum est, refertita Bodinus: Rex Anglorum manibus coniunctis, ac in manibus Regis Francorum insertis, Cancellarium haec verba proferentem: Vous deuenez homme lige du Roy de France, qui icy est, comme Duc de Guienne et pair de France, conte de Poitou, et de Monstrueil, et luy promettez foy et Loyaute porter, dites, voire. Alors le Roy de France re ceura le Roy d' Angleterre a la foy et a la bouche. Id est: Tu quidem euadis in hominem ligium Regis Francerum, vt Dux Aquitanorum par Franciae, Comes Pictonum et Monstruelensium, teque in eius fide et obsequio semper futurum spondes: responde, Assentior. Hic Rex Anglorum assentiri se dicit, tum Rex Francorum ad fidem et osculum Regem Anglorum admittit.

Extat quoque peculiaris, licet detestabilis formula iuramenti fidelitatis, praestiti Soldano Mamalucorum Regi, adiunctis horrendis et inusitatis [note: In Chron. Sabaud lib. 3. cap. 49.] imprecationibus Iacobi Bastardi Regis Cypri, quam ita refert Paradinus: Adiurato quadragies Deo Iacobus sic ait: Per Deum magnum et altum, misericordem et benignum, formatorem coeli et terrae, et omnium quae in iis sunt, et per sancta Dei Euangelia, per sanctum baptisma, per sanctum Ioannem Baptistam, atque omnes Sanctos, et perfidem Christianorum, promitto et iuro, quod omnia, quae nouero, aperta erunt domino meo altissimo Soldano AEgypti, et totius Arabiae Imperatori Allesserapho Asmali, cuius regnum Deus fortificet; ero amicus amicorum suorum, et inimicorum inimicus. Nihil enim caelabo, neque piratas in regno meo patiar, neque his victum aut auxilium dabo. AEgyptios, qui in regno meo seruiunt, emam, et libertate donabo, auri quinque millia nummûm in Calend. Septemb. tributi nomine in templis altiss. Hierusalem et Lamech singulis annis offeram. Colloseos prohibebo, ne piretis arma ministrent. Quaecunque digna cognitu nouiter emerserunt, Soldano renunciabo, in Iustitia et veritate Paedami nihil in mea parte fraudulentum erit. Quod si quid horum neglexerim, ero apostata, et mandatorum S. Euangelij Christianaeque fidei praeuaricator. Dicam Euangelium fallum fuisse, negabo, Christum viuere, et matrem eius virginem fuisse; super fonte baptismatis camelum interficiam, et altaris presbyteros maledicam, diuinitatem negabo, et solum Iesu humanitatem adorabo: super altari cum Iudea fornicabor, et sanctorum patrum maledictiones omnes in me reiiciam.

Recensuimus quoque antea quaedam exempla et ritus, quibus olim iurisiuranda, incisione venarum, et haustu sanguinis veluti confirmabantur: Quod etiam Isacio Imperatori Graecorum obiectum fuisse Nicetas Choniates [note: In Annalib.] scribit, cum exprobratione, ideo eum negligere occidentalium Christianorum pacta, quod cum Principe Saracenorum pacem fecisset, et (vt moris esset illorum in amicitia constituenda) vterque vena in pectore incisa, suum alteri sanguinem propinasset. Sic quoque legitur in Ianuillaei Seneschalij Campaniae, historia, quam de rebus gestis Ludouici Regis Galliae, qui post mortem inter Diuos relatus est, tanquam oculatus testis, scripsit: copias militum auxiliatrices cum Gallis in expeditione illa memorabili in AEgyptum contra Saracenos venas sibi inuicem secuisse, et sanguinem mixto vino vna exhausisse, vt fides inter eos hoc veluti vinculo, et glutine sanctior et firmior contra Turcos esset.

CAPVT LX. Proditores licet initio grati iis quibus profuerunt visi sunt, attamen paulo post poenas dignas sustinuisse.

CONGESSIMVS antea historias et morales doctrinas non vulgares, [note: Cap. 7 priro. Cent.] quibus demonstrauimus, proditionem esse tale vitium, quod licet primo aspectu iis, quibus vtilitas aut emolumentum inde acquicitur, a[?]rideat, iique se remuneraturos proditores promittant, tamen eos interno odio prosequantur, et tales homines indignos praemio aut honore existiment, eorumque scelus detestentur, non raro autem acerbe quoque puniant. Deteriores autem aliis sunt ij, qui nulla necessitate impulsi, sed tantum vt reliquis honore, diuitiis, et dignitatibus excellere possint, vel patriae, vel aliorum proditores perdite existunt: Qui sane non solum sibimetipsis, rodente verme conscientiae, displicent, sed omnibus, etiam aliis [note: Epist. 42.] exosi sunt. Nunc vero alia quoque memorabilia adiiciam. Hoc Seneca caute innuit, vbi dicit; Nec vlla maior poena nequitiae est, quam quod sibi ac suis displicet. At odit eos, qui subita et magna potentia insolenter vtuntur. Idem faciet, cum idem poterit. Multorum quia imbecilli sunt, latent vitia, non minus ausura, quum illis vires suae placuerint, quam illa, quae iam felicitas aperuit: Instrumenta illis explicandae nequitiae desunt. Sic tuto serpens etiam pestifera tractatur, dum riget frigore. Non desunt tunc illi venena, sed torpent. Loquitur autem, meo iudicio, de his Seneca, qui vel proditione, ambitione, luxuria, aliisve vitiis emergere satagunt, sed illis facultas peccandi deest. Hinc saepenumero euenit, vt Principes

viri aureos montes, dum aliquid cupiunt fieri, facile promittant; [note: Gomez li 8. in vita Ximenti.] post rem vero confectam, non solum, aut nihil, aut perpauca praestare, sed oblique, et nonnunquam aperte proditionem exprobrare soleant. Ad hanc rem rectius demonstrandam allegauimus antea, sed obiter ac succincte historiam veterem, ex Liuio de Sp. Tarpeij Romani filia, quum Sabinis Vrbem prodidisset. Hanc M. Varro ita describit: Mons Tarpeius a Virgine Vestali Tarpeia, quae ibi a Sabinis necata armis, et sepulta, eius nominis monumentum relictum, quod etiam nunc eius rupes Tarpeium appellatur Saxum. Et Seruius in illum Virgilij versum, ex libro 8. Hinc ad Tarpeiam sedem, etc. Tarpeia, inquit, sedes dicta est, a Tarpeia virgine. Quum enim Romulus contra Sabinos bella tractaret, et Tarpeio cuidam dedisset arcem tuendam, eius filia aquatum profecta, in hostes incidit, quam cum hortarentur ad proditionem, illa pro praemio poposcit ornatum manuum sinistrarum, id est, armillas. Facta itaque arcis proditione, hostes ingeniosa morte, promissa soluerunt. Nam scuta, id est, sinistrarum ornatum, super illam iacientes, eam luce priuarunt, quae illic sepulta, Tarpeiae [note: De familiis Romanis ex antiquis numis. In histor. Bohemica cap: II.] sedi nomen impofuit, etc. Hinc Petronia et Tituria gens, vtraque ex Sabinis orta, ad indicandam suam originem, Tarpeiae imaginem in nummis signauit sicut videre licet apud Antonium Augustinum. Huc referri potest historia memoratu digna, quam AEneas Siluius refert. Bohemi, inquit, parta victoria, occiso Vratislao, terram eius ferro, atque igne devastant inuentumque Vratislai filium impuberem, Principi Grezomislao, qui et Necla dictus est, tradunt. Qui misertus aetatis, patruelem educandum Duringo, ad Egram fluuium, imperium possidenti, Vratislai gratissimo quondam Comiti tradidit. Qui caeca cupidine captus, tanquam initurus principis gratiam, puero, qui super Egram, qui tum glacie constrictus erat, perfracto gelu, pisces quaerenti, gladio caput ab[?]ulit, secumque id Pragam deferens, vbi ad Neclam introductus est, proferens cruentum caput; solium, inquit, tuum hodie firmaui, aut perire hoc, aut te oportuit; securius in vtram vis aurem, postea dormies, aemulo regni sublato, Motus haud aliter, quam erat Princeps, tam diro spectaculo: perfidiam, ait, nulla beneficia vincunt. Vt aleres puerum, non vt occideres, credidi. Te neque meum imperium, neque amici memoria, neque innocentis pupilli miseratio, retraxit a seelere. At mihi quietem patare voluisti? Tui ergo meriti, haec sumito praemia. Ex tribus mortibus, quam malueris optionem habero: aut gladio teipsum confodito: aut laqueo perstringito guttur: aut ex Vissegradensi rupe praeceps ruito. Duringus accepta sententia, in alni arbore, quae propinqua suit sese suspendit. Alnus postea quamdiu mansit, arbor Duringa dicta fuit. Conueniens itaque huius ignominiosae

morti praeconium et Epitaphium fuisset, quod Sauarico piratae famoso, [note: In annalib. Flandriae. l. 8.] teste Meiero, positum fuit, tale videlicet:

Non dissimile fuit praeconium sceleratae proditionis, Iuliani, proditoris Roderici vltimi Regis Gothorum, sicut prope Visaeum ciuitatem Lusitaniae, [note: Cap. 7. Prima Cent.] in tumulo inscriptio, quam antea recensuimus, demonstrat. At quanto laudabilibus et honestius esset (vt paulisper a proditoribus diuertam) extare praeconia laudis, et virtutis in monumentis, vt posteritas occasionem potius haberet defuncti memoriam celebrandi, quam execrandi? Sicut inter alia extat egregiam apud Arenates in Hispania, cum hac inscriptione:

IMP. CAES. NERVAE TRAIANO AVG. GERMANICO DACICO PARTHICO PONT. MAX. TRIB. POT. V. COS. VI. PP. DE ROMANO IMP. DE PATERNA ET AVITA HISPANIAE PATRIA ET DE OMNI HOMINVM GENERE MERITISS. POPVLARES PROVINCIAE ARENATVM OPT. PRINCIPI.

Vt autem ad coeptam materiam huius capitis reuertar, Eutropius scribit: [note: Lib. 4.] Quum Viriatus interfectus a suis militibus esset, qui quatuordecim annos Hispanias, aduersus Romanos commouislet, et pastor primo fuit, mox latronum dux, postremo tantos ad bellum contra Romanos populos concitauit, vt assertor Hispaniae putaretur, et interfectores eius praemium a Coepione consule peterent, responsum est, NVNQVAM ROMANIS PLACVISSE, IMPERATOREM A SVIS MILITIBVS INTERFICI. At recentior et quidem digna relatu est historia, quae non ita pridem accidit, quum Rex Philippus Hispaniarum, mortuo Sebastiano et Henrico eius proximo agnaro, resignato Cardinalatu, Lusitaniae Regibus, Antonioque regnum affectante, victo et expulso, Lusitaniam,

vel vt vulgo vocatur, Portugaliam, Duce Albano, occupasset. Ita enim [note: In explication arboris gentilitiae Henrici Francia et Nanarrae Regis.] eam recenset Iosephus Texera, cuius verba eo libentius retinui, ne viderer, in tam ardua re luccessionis, meum iudicium interposuisse. Aliud enim est historiam citare, aliud approbare. Operae pretium, inquit, hic erit referre, quo pacto Serenissimus Rex Philippus cum iis egerit, qui in causa fuere, quod tam leui negotio, rerum in Portugalia fuerit potitus. Hi Antonio Rege Portugaliae vero ac naturali, plane Regno exturbato, ac profligato, Philippo supplicem libellum porrigunt, quo enarrant cuncta, quae praestiterant, quo ille facilius regnum occuparet, supplicantque, vt Rex vellet adimplere ea quae eius nomine ipsis essent promissa, a Regiis legatis, Duce videlicet Ossunensi et Christophoro a Moura; exhibent quoque scripta, quibus de Legatorum, seu Agentium, (vt loquitur Connestagius) promissis constabat. Ad quae Rex Philippus respondere iuber, vt hunc supplicem libellum, vna cum Agentium scriptis traderent iudicum collegio, quod in Portugalia, MENSA CONSCIENTIAE vocatur; Hoc cum factum fuit, prolatum est de ea re, decretum in haec verba: CVM REX PHILIPPVS SIT VERVS HAERES REGNI LVSITANICI, NON LICVIT SVPPLICANTIBVS IDIPSVM VENDERE DONIS, VEL POLLICITATIONIBVS; QVIN POTIVS INCVRRERVNT POENAM CAPITIS, EO QVOD VLTRO ET CITRA HAEC PROMISSA, REGNVM IPSI PHILIPPO REGI NON TRADIDERINT: SIN VERO REGNVM AD ANTONIVM PERTINERET, EOS ID REGI VENDERE NON POTVISSE. QVA RE REX PHILIPPVS NVLLO MODO OBLIGATVR PROMISSIS, QVAE LEGATI SIVE AGENTES SVPPLICANTIBVS FECERANT; VERVM BENIGNITATE AC CLEMENTIA SVA VTENS, ABSOLVIT SVPPLICANTES A CAPITALI POENA, CVI HAC DE RE SE FECERVNT OBNOXIOS. Optima quidem merces, qualem plerunque accipiunt Proditores. Al. ud sane in non dissmili causa, et quidem dignum praemium et mercedem proditionis, non ita pridem leremias Czarnauuieczius Barcabalus, praefectus arcis Chomicensis (eo enim nomine praefecti arcium lingua Walachica appellantur) vna cum suis copiis, a Turcis accepit, [note: In descriptione bello Iuoniae Palatini Valachiae cum Selimo Imp. Turcico.] sicut Leonhardus Horecius refert. Quum enim ab Iuonia Valachiae Regulo, ad Danubium cum tredecim millibus fortiss. equitum, missus esset, vt Turcarum copias ex oppido Oblaciense, a traiectu impediret. Is autem largitionibus et promissis corruptus, ducentis millibus Turcorum, transitum liberum, inscio Iuonia, eique fidens, permisisset, et in praelio deinceps suos vexillum demittere, et pileos hastis, ensibusque impositos, eleuare, ac capita flectere, in signum deditionis iussisset, Mox Turcicus

exercitus, voti compos, absque impedimento traiecto Danubio, praeter expectationem Iuoniae, proditores illos Valachos, acie disposita, ante se propellere, ac tergiuersantes non secus ac hostes caedere. Quibus Iuonia, vix exercitu suo in ordinem redacto, et acie instructa, visis, et fraude ac traditione improuisa, licet sero intellecta, ira et indignatione percitus, in eos vim tormentorum exonerare iubet. Sic illi proditores partim a Turcis in medio caesi fuere. Turcae vero proditorum terga secuti, iisque tecti per stragem cadauerum ad exercitum Iuoniae, sanguine eis iter monstrante, qui instar riui, ex caesis Valachis fluebat, peruenere: eosque multitudine sua, et territos improuisa irruptione, facile profligauere, etc. Retinent sane Turci (licet alioquin fluxa fides apud illos erga Christianos sit) hodierno die adhuc morem hunc, vt quantumuis nonnunquam Christianos, praesertim si inter mancipia reperiuntur, quae authoritate et dignitate, vel etiam nobilitate, a quibus illis nihil extimescendum est, reliquis praestant (quos maiori conatu et persuasionibus, quam plebeios ad defectionem solicitare solent) spe praemiorum, aliave ratione, permoueant, vt relicto Christo Saluatore vnico, Mahum eti se ductori, sese addicant, et vt ipsi vocare solent musulmanizent: tamen iis tanquam desertoribus, et vanis hominibus, nunquam nisi multis experimentis longo tempore, probatis, fidem plene adhibeant; et si non aperte, tamen tacite eorum leuitatem et inconstantiam detestantur, licet eos Zschelebos, honorifico apud ipsos titulo, id est nobiles viros appellent, sicut ij qui in Turcia peregrinati, et cum iis conuersati sunt, scriptis suis testantur. Imo suis Musulmanis, quos ad proditionem et scelera, promissis et policitationibus impulerunt, neutiquam fidere solent. Exemplum antea recensuimus de Iudaeo Medico Selimi, qui cum ab eo praemiorum spe persuasus, patrem Baiazetem veneno sustulisset, iussu eius occisus est, siquidem metuebat, ne tale quidpiam largitione corruptus, in se quoque committere auderet. Eandem gratiam quindecim exploratoribus, qui Corchutum fratrem ceperant, persoluit, praecisis capitibus, et cadaueribus in mare mersis, inquiens, eos si fortuna aduersa ad capessendam fugam se etiam compelleret, tum et sibi ab ipsorum insidiis metuendum esse. Sed ne hoc caput ob prolixitatem lectori taedium afferat, plura de hac materia in proximum reiiciam.

CAPVT LXI. De praemio et mercede digna proditorum.

IN proximo superiori capite mentionem succincte fecimus, quomodo Selimus Imp. Turcorum Medicum, qui patrem Baiazetem alioquin senio

et aegritudine fere consumptum, largitione sua corruptum, toxico sustulerat. [note: In Pand. Turc. bist. c. 201.] Haecautem historia plenius ab aliis, inprimis a Leonclauio nostro, ita recensetur: Selimum metuentem ne se bello in Anatclia contra fratres Achemetem et Corcutem, occupato, tursus Imperium sibi vindicaret pater. corrupisse medicum patris Vstarabim, promissis ei, singulos in dies, annonis asperorum mille, qui reditus esset annuus 9 coo. Talerûm, asperis 40. pro vno talero computatis. Itaque recepisse medicum, se Baiasiti venenum pharmaco mistum propinaturum, Ac tradidere quidam, venenum hoc fuisse comminutum pulueris instar, adamantem. Vstarabim in oppido Tzurulo Baiasiti auctorem sumendi pharmaci fuisse, quo mirisicus seni vigor totius corporis et animi tediturus esset. Adnuente Baiasite medicum alrero mane Sultaninum ad cubiculum venisse, quumque dormientem adhuc reperisset, expectabundum ibidem haesisse, donec euigilaret. Elapso temporis aliquo spatio, quum nec expergisceretur, excitari iussisse, iamque experrectum interrogasse, pharmacone vti vellet. Illo adsentiente, Vstarabim antipharmaco multo ante munitum, praegustatam ab se medicinam Baiasiti praebuisse hauriendam: simul cubiculariis mandasse, ne quid ei potus sub ministrarent prius quam bene cooperto corpore sudaslet. Inde medicum, Constantinopolim ad Selimum se contulisse, qui promissi praemij loco iusserit ei caput amputari; quod diceret, hominem sceleratum, ac infidum Sultano patri, eadem ausurum erga se quoque perfidia, siquidem hoc vti faceret, ab alio quopiam compellatus esset. [note: De reb. Africis et Indisis, lib. 12.] Praeterea Osorius egregium exemplum refert, de duobus regulis fratribus, Benaduxera et Fere, qui cum ob simultates cum Rege Fessense, ad Lusitanos in oras illas Africae, quas praesidio tenebant, defecissent, et praeliis atque excursionibus sese fidos erga Afros praestitislent, tandem amore patriae et religionis Mahometanae, rursus Regi Fessensi his conditionibus reconciliatos esse, vt Christiana praesidia, ex insidiis ad se adducerent. Verum licet Benaduxera id facere conatus fuerit, a fratre minore Fere, vt salui dimitterentur, persuasum fuisse: Inter alias dissuasorias monitiones est fratris minoris, ad maiorem memoratu digna, vbi ita dicit, tu a nostri Regis Fessensis fide desciuisti: tu bellum illi diuturnum intulisti. Nunc rursus ab Emmanuele deficis? Quomodo igitur is tibi credet, a quo roties fidem nefarie violatam esse comperit? Vetus dictum est, Regibus gratam esse proditionem, in suam vtilitatem, commissam: proditoris tamen nomen inuisum, etc. Haec cum Feres libere et animose diceret, fratrisanimum non mediocriter irritauit, parumque abfuit, quin manusconsererent. Sed cum Beneduxera multo potentior esset, iuniorfraterilli repugnare non potuit. Cum illo tamen egit, vt signum, et tabernaculum

Emanueli referri iuberet, et Christianos saluos redire permitteret. At cum fratres ad Regem Fessae peruenirent, Rex eos non admodum hospitaliter accepit. Vtrique enim caput abscindi iussit; Illos enim, quod multum nobilitate et opibus excellerent, et metueret, ne defectione rursus illi molestiam exhiberent, de medio tollendos esse statuit, etc. Mahometani sane, vel vt ipsi vocari volunt, Musulmani, non solum erga proditores suae religionis, sed etiam Christianos, quos illi Gauros vocant, male sunt affecti, neque illis ex animo fidunt, licet aliud simulent, quamdiu ipsorum opera illis vtilis est: deinceps vero illos, sicut viperam, quando id quod ab ea mediciad theriacam praepatandam sumunt, detestantur, et occidunt. Quemadmodum Anno clc. CCCCC. LX VI. factum est, quum Ladislaus Kerezimus Hiulam prodidisset, et magna praemia sibi promisse, ob hanc perfidiam, expectasset. Iussu enim Selimi, accusatoribus subornatis, ob exercitam in captiuos Musulmanos saeuitiam, vt ex eorum arbitrio [note: In supplem. Anna. Turcafol. 113. ca. 7. prior. Cent. In vita Constantini.] poenas lueret, traditus fuit; Qui hominem sceleratum vasi, clauis perforato, sicincluserunt, vt dolio de monte per de cliuia praecipitato, clauis oblongis et acutis confixus exspiraret, sicut Leonclauius noster scriptum reliquit. Huc spectat praemium, quod vt antea retulimus, proditor insulae Rhodi, accepit, sicut memini me in quodam libro legere. Verum Cuspinianus illam historiam decorticati proditoris, sub spe nuptiarum sultaninae, ad Mahometum, cum is Constantinopolim obsideret, et ciuis eiusdem Vrbis, infensus suo Imperatori, proditionem tradendae suae patriae, moliretur, refert. Constat sane ex historiis, eos qui vel proditione, vel alio scelere, postposita lalute patriae, et principum suorum, facinora aggressi sunt, maiori supplicio puniri non potuisse, quam vt vna cum ipsorum infami morte, etiam memoria plane obliteraretur. Exempla autem obiter adduximus de Herostrato Ephesio, Baiamonte, et Falerio Veneto, de quibus posterioribus, (nam primifacinus iam olim obsoletum est) plura [note: In Hist. Venet a lib. 4.] ascribam. Petrus Iustinianus enim, de Baiamontina proditione et seditione ita refert: Sedaro tumultu, ad abolendam tam atrocis facinoris memoriam, publice est decretum, vt Baiamontis, et omnium, qui cum eo coniurassent, signa et nomina vbique tollerentur, aedes adhaec eorum. a fundamentis dirutae, bona publicata, atquein perpetuam contumeliam, superba Baiamontis in Augustino vico domus, solo aequaretur, et Marci [note: In vita Marini.] Quirini, quae est ad Riualtum, in Macellum versa. Dealtero ita scribit: Petrus Marcellus, cum circa annum CIC. CCC. LIV. creatus fuisset Dux Marinus Falerius, vt patriam tanti muneris in se collati, recompensaret, ad occupandam per tyrannidem patriam, facta cum nonnullis plebeis coniuratione, de nobilibus interficiendis, animum vertit. Atre detecta, multi

ex coniuratis, capti, ac tanti sceleris conuicti, suspendio necantur, Falerius vero super scalam lapideam, atrij ducalis palatij, securi percussus est. Quinetiam aedes ipsius dirutae sunt, et edicto cautum publico, ne vnquam reaedificari [note: Lib. 4. dehistor. Veneta.] possint: Cum hac inscriptione, HIC EST LOCVS Marini Falerij decapitati pro criminibus: sicut idem Petrus Iustinianus testatur, vbi quoque integram historiam huius coiurationis, et proditionis prolixe describit. Mitiores in puniendo Reges et principes non nulli fuerunt, arbitrantes, eos qui de repub. principe, vel patria, male meriti essent, nullo maiori supplicio affici possie, quam si eorum nomen, vna cum perpetuo silentio, occulto premeretur odio. Siquidem, quemadmodum antea monuimus, delicta ea impunita non manent, quae omnibus tacite inuisa sunt, et odiosa. Sed habuerunt illi suas peculiares rationes et causas mitigandi poenas atrociores. [note: De dict. et fact. Alphonsi lib. 2.] Sicut Alphonsus rex Aragoniae prudentissimus, fecit. Quum enim vt refert Antonius Panormitanus, quidam stirpe illustris, laesae maiestatis apud Regem delatus, facinorisque conuictus, et maiestatis reus esset, non sententia aliqua lata, non scripto, vt solet, sed tacito quodam iudicio, in eum animaduertit, quo ex facto vtrumque prouidit, et ne scelus impunitum remaneret, et ne generosa reliqua domus vnius ob noxam, notaretur infamia. Similiter Octauius Augustus Caesar referente Suetonio, tam patiens fuit iniuriarum, vt male de se opinantes, vel loquentes potius contempserit, quam puniuerit: Quod cum Tiberius aegre ferret, et violentius perepistolam conquereretur, ei ita rescripsit: AETATI TVAE mi Tiberi, noli hacin re indulgere, et nimium indignari, quenquam esse, qui de me male loquat, satis est enim si hoc habemus, ne quis nobis male facere possit. Eodem modo sparsos de se in curia famosos libellos, nec expauit, et magna cura redarguit. Ac ne requisitis quidem auctoribus, id modo censuit, cognoscendum posthac deiis, qui libellos, aut carmina ad infa miam [note: Philostr. lib. 1. De vita Apollonii.] cuiuspiam sub alieno nomine edant. Non diuersas rationes olim habuit Apollonius Tyancus: qui consultus a Rege Babyloniae, de poena imponenda Eunucho, qui deprehensus fuerat, vna cum regiis pellicibus cubans, nihil aliud statuendum censuit, qua[?] vt viueret, nec veniae causa, sed supplicij, quod ipsum si vixisset, comitaretur. Si enim inquit, in vita permanserit, ô Rex, dissicilia et aspera multa feret, nec cibo, nec potu, vtens, nec spectaculis, quaete tuosque delectant, fruens; saliet in eo insuper cor, frequenter e somno excitabtur. Quis igitur sic viuenti morbus non aderit? quaeve pestis viscera non laniabit? Quod si non nimium vitae amator sit, ipse te saepius rogabit, ô Rex, vt se interficias, autipse sibi mortem consciscet, praesentem diem deplorans, quod non statim sibi mori contigerit, etc. Hic cruciatus et morsus animi cum ob furtum notatus et impatiens imputati

criminis esset, Dioxippo Atheniensi pugili, licet insonti, accidit. Quum enim ipse prouocatus ad duellum, ab Horrata Macedone, in conuiuio, [note: Lib. 9. de gest. reb. Alexand.] vtroque temulento, esset, ac postero die in sententia persisterent, Macedo, vt Q. Curtius scriptum reliquit, iusta arma sumpserat aereum clypeum, hastam, quam Sarissam vocant, laeua tenens, dextra lanceam, gladioque cinctus, veluti cum plurimis simul dimicaturus: Dioxippus vero oleo nitens, et coronatus, laeua puniceum amiculum, dextra validum nodosumque stipitem praeferebat. Verum cum dexteritate pugilis Macedo victus esset, triste spectaculum non Macedonibus modo, sed etiam Alexandro suit: quippe celebratam Macedonum fortitudinem ad ludibrium recidisle. Hincad criminationem inuidorum apertae sunt Regis aures. Et post paucos dies inter epulas aureum poculum ex composito subdu citur. ministrique, quasi amisissent, quod amouerant, Regem adcunt. SAEPE MINVS EST CONSTANTIAE IN RVBORE, QVAM IN CVLPA. Coniectum oculorum, quibus vt fur destinabatur, Dioxippus ferre non potuit, et cum excessisset conuiuio, ferro se interemit. Grauiter mortem eius tulit Rex, existimans indignationis esse, non poenitentiae tostem, vtique postea quam falso insimulatum eum, nimium inuidorum gaudium ostendit, etc. Ita aulicorum inuidia per calumniam oppressit innocentiam, quod sane rarum non est. Recte itaque antea conclusimus, hanc materiam nostram praestare nomen probi et honesti viri, memoriae protsus eximi, quam male et incommode [note: Dec. 2. lib. 5.] posteris innotescere. Metito saneideo laudatur integritas Sigismundi Episcopi Quin queecclesiensis a Bonfinio. Is enim solicitatus a Maximiliano I. Caesare, promisso in defectionis praemium Saltzburgensi Episcopatu, vt ipsius pattibus se iungeret, respondit: Datam semel Vlad: slao fidem, fallere nefas esse; vnde et ipse Caesar integrltatem Antistitis laudauit. Quo [note: Cap 2 in Iohan Homil. 21.] respicit vtilis monitio D. Chrysostomi, vbi inquit: Nolimus ob terrenam nobilitatem in superbiam efferri, licet longam progenitotum, et quidem clarissimorum seriem numeremus. Eorum virtutes luperare contendamus, scientes aliorum opera nobis, non modo nihil in futuro iudicio profutura, verum grauius condemnatura, cum optimorum parentum liberi, et domesticis exemplis nihil profecerimus.

CAPVT LXII. Inimicorum tela et vulnerae praeter ipsorum intentum plerumque ad sanitatem et vtilitatem conducere.

SVida nos monet, ab inimicis multa discere sapientes: nam cautio, inquit, seruat omnes, acab amico quidem istud non disces, sed inimicus

[note: Menander.] vltro extorquet. Nonne ab iisdem, per quos perimus, conseruabimur inimicos? Nam dum hostes timemus, ab eis iuuamur, et ab inimicis multa edocemur vtilia ad custodiam et prouidentiam. Vrbes certe quidem ab inimicis non ab amicis didicerunt, et alta moenia extruere, et naues parare longas, quae disciplina conseruat liberos, familiam, pecuniam. Idipsum [note: In Charmide.] innuere voluit Plato: In lucro, inquit, ponere debet puer hic capitis morbum, si futurum est, vt per occasionem sanandi capitis etiam mens sanetur. Etsi autem detractiones et cauillationes inimicorum plerisque ita molestae esse solent, vt nullo modo ferendae esse censeantur; (Detrahere enim, teste Cicerone, aliquid alteri, et hominem hominis incom modo [note: Lib. 3. deoffic.] suum augere commodum, magis est contra naturam, quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam caetera omnia:) semper tamen a generosis et magnanimis naturis, detractiones, calumniae, et aculeata dicteria, neglecta et contemta fuêre. Econtrario, qui ea curarunt, et nimium iis commoti sunt, tanquam viles et degeneres habitisunt, quod AElianus quoque [note: Lib. 8. cap. 8.] obseruauit. Scommota et conuitia, inquit, nullam vim habere videntur. Nam si firmum animum petant, disloluuntur et inania sunt: sin illiteratum et abiectum, poslunt aliquid, et saepe nonsolum in dolores, verum etiam in mortem coniiciunt, argumento sunt illa: Socrates cum in comoedia taxaretur, ridebat; Poliagrus veto seipsum strangulabat.

Hinc fit, vt quanto quisque sui minorem habet fiduciam, tanto sacilius aliorum dicta et facta ad suam contumeliam accipiat, vehementius irascatur, aegrius pacetur, immoderatius vindictam exeiceat, et veluticontemptum sui vlciscatur.

[note: Buchanan. lib. 12. rerum Scotic.] Recteitaque dicitur a Gomezio, viros fortes suae sibi virturis et praestantiae conscios contemnere eiusmo di latratus canum minutorum, et id solatium relin quere inferioribus, qui dicteriis dolorem vlciscuntur. Idque [note: Lib. 7. dereb. gestis Ximenii.] applicat ad Franciscum Ximenium Cardinalem et proregem Hispaniae, qui libellos famosos flocci facere solitus fuit. Alphonsus Castelli autem, pergit ille, Madriti praefectus, famosa illa carmina ad Adrianum et Laxaum detulerat, qui dentatis illis dictis minus assueti, indignissime tulerunt, seque vulgo deridendos propinarunt. Quocirca minus admirationis habet, si Adrianus postea Pontifex Maximus factus, Pasquini et Marforij staruas, vbifamosi et ridiculi in vrbe libelli affigebantur, in Tyberim proiici curauerit. Cui Suessanus Caroli legatus peroppottuno sermone dixisse fertur, si in flumen proiiceretur, ranas illiusmodi mala carmina esse cantaturas. Quo dicto, sic Pontificis conatus repressit, vt amplius ea de re actum non sit, etc. Hucusque Gomezius. Nonnulli addunt, eundem Pontificem his rationibus non contentum, sed indignabundum respondisse: Comburatur

ergo illa statua trunca Pasquini. Cui Cardinalem quendam respondisse, ex combusto Pasquino cineres non tantum in vrbe, sed longe lateque dispersum iri, vnde capraturos clientes Pasquini occasionem, celebrandi suis poematibus et scriptis memoriam sui patroni, vt nihil aliud hac combustione efficeretur, quam vt cineres illi in totum orbem, quod remanente illa statua trunca vitari posset, dispergerentur.

Sigismundus Caesar sane, qui cum ob alias virtutes Imperatorias, tum commendatur, ob mansuetudinem, imitatus hac in re Alexandrum Magnum, coniunxit, Regium esse male audire, et benefacere. Cum igitur quidam ex familiaribus aegre ferrent maledicentiam vulgi, quae suo principi maledictis non parceret, subridens illis respondit: An vobis graue videtur, illos male loqui, cum nos male agamus? Et expostulanti cuidam cum eo, quod victis hostibus non solum vitam et opes relin queret, sed et inter amicos eosdem reciperet atque extolleret: Tibi, inquit, videtur vtile, occidere inimicum; at ego inimicum occido, dum parco, et amicum facio, dum extollo.

Caeterum sicut non est tutum, quaeuis dicere vel scribere contra potentiores, qui possunt necare, et proscribere, sicut Pescenninus Niger cuidam adulaton apud Spartianum respondit: ita hominum linguae et vota compesci plane nequeunt, quin principes saeui, detestabiles et probrosi propter magnas illatas hominibus calamitates, omnibus omnium dictis scriptisque et in vita et post mortem lacerentur. Quod graphice ab Homero hisce versibus depictum est, sicut e Graeco translati sunt:

CAPVT LXIII. Inimiciter non irascendum.

EXperientia testatur (dolendum sane) non tam olim apud Ethnicos, quam nostro seculo, iras et inimicitias, accedente atroci vindictae cupiditate, praesertim inter sanguine coniunctos, tam contra sacrarum literarum, quam Ethnicorum prudentum praecepta, et monita virorum, non solum diuturnas, sed plerunque immortales, et haereditarias esse, easque non ciuiliter et humaniter, sed iniuriis et calumniis, exacerbatis animis, odiis et

insectationibus atrocissimis exerceri. De consanguineorum autem simultatibus [note: Cap. 92.] grauissimis peculiare caput in prima parte operarum subcisiuarum mearum inuenitur, quod in suo ordine pluribus exemplis declarare studebimus.

Nunc vero Carisij dictum memorabile, hoc capite meditationis repetendum et illustrandum esse duxi: INIMICITER videlicet IRASCENDVM NON ESSE. Ea intentione legati Hetruriae ciuitatum fuere, cum Romanos [note: Roman. antiquit. lib. 5.] apud Dionysium Halycarnassaeum ita monent: Ne, cum homines sint, quicquam praeter humanam naturam sentirent, neve IMMORTALES IRAS IN MORTALI CORPORE GERERENT. Quo respexit Iouianus Pontanus in septimae tabulae suae marmoreae inscriptione, quas Neapoli ante suum sacellum peculiare, in quo sibi suisque monumenta construxit, posuit, quae talis est: HOMINEM ESSE SE HAVD MEMINIT, QVI. [note: Epidor. lib. 4.] NVNQVAM INIVRIARVM OBLIVISCITVR. In tales irreconciliabiles homines Iulius Caesar Scaliger ita intonat: In conciliati nebulonis et proterui est, odia veteris inimicitiae redintegrare. Huc spectat Plautinum illud admodum scitum:

Inprimis autem ij, qui duro, praefracto, truculento, et intractabili ingenio sunt, et quibus nihil recte dici aut ficri potest, nisi quod ipsis placet et arridet, tenacissimi sunt odiorum et iniuriarum, vel verarum, vel fictarum; neque vllo beneficio semel iritati, penitus deliniri vel con ciliari possunt: sed dolis et insidiis, et si eae non procedunt, assuentes pelli vulpinae particulam leoninae, obtrectationibus et conuiciis nocere et euertere conantur eos, quos odio prose quuntur, et sibi imaginantur dissentire ab ipsorum placitis. Immemores illi sunt doctrinae Augustini: Non conuiciis, sed rationibus inter eos, qui de re aliqua disceptant, agendum, nec de persona aduersarij, sed de re et quaestione proposita dicendum esse. Hc c patet ex Pertinacis Imperatoris prima otatione ad Senatum, cum occiso Commodo, illi Imperium delatum esset, succincta quidem, sed admodum neruosa: Vt tenax, inquit, iniurianim memoria, (quod enim offendit, nunquam oblireratur) sic beneficia in ipso excidunt vsu. Diuerso enim modo, [note: Histor. Roman. lib. 40.] inquit Dio, a plerisque mortalium iniuriae atque beneficia accipiuntur. Nam irae quidem vel inuiti memoriam retinent: memoriam autem beneficiorum vltro proii ciunt: hoc, quod ij videri volunt, quitanquam imbecilliores ab aliis sint adiuti: illud, quia nolunt suspicionem timiditatis de se praebere, siquidem iniurias sibi illatas non vlciscuntur. Id quoque

Thucydidi ignotum non fuit. Homines, inquit, magis irascuntur, cum iniuria infertur, quam cum vi domantur. Nam cum aequales inferunt iniuriam, videntur homines ius repugnandi habere: Violentiam vero potentiorum ferendam esse sciunt. Hinc dementis hominis censetur, si inferior laesus, cum potentiori calumniis et iniuriis certare velit, iuxta tritum versum, qui in prouerbium abiit:

Recensetur autem in tractatu militari et politico Nouesij historia memorabilis, quod audiuerit, nobilem quendam sibi narrantem, se videlicet per decennium quatuor atrocissimis malis conflictatum, et ab illis tandem liberatum fuisse.

I. Quod controuersiam et litem habuerit grauissimam, in qua de dimidia parte omnium facultatum in periculo fuerit.

IV. Quod in actione iniuriarum grauissima litigandum illi fuerit. Verum priora tria mala aliquo modo tolerabilia fuisse, cum nonnunquam spatium respirandi ab illis habuerit, Quatrum vero ob cupiditatem vindictae, irarum, et commotionem animi, noctu et interdiu sibi quietem et tranquillitatem omnem ab stulisse, et continue absque intermissione molestum fuisse. Vnde apparer, quam saeuus et perpetuus tortor, odium, ita et vindicta, quando semel animum indulgentem occuparunt, esse soleant. [note: Annib. Scot. Tacit. lib. 4.] Traditur itaque haec doctrina circumspectis aulicis: quod licet aliquis a principe (de paribus enim sese sponte prae aliis efferentibus, aliosque sui ordinis despicientibus, minus est perieuli) sit laesus, et iustam de illo conquerendi occasionem habeat: caueat tamen semper prudens vir, et abstineat conuitiis in eum. Saepe enim magis perniciosum censent, de illo contumeliose loqui, quam coniurationem in ilium inire. Posset hoc muiris [note: Vide histor. Arriani, Curtium, et Plutarch. de tranquill. animi.] exemplis declarari, inter quae memorabile est, Philotae filij Parmenionis, cum ab Rege Alexandro occupato eius animo obtrectationrbus et delationibus, ob nonnullos sermones duriores in se habitos necaretur, qui tamen inter alia se excusat, Regi ipsi hoc, quod obiiceretur, sed non de rege scripsisse. Alia sane animi mansuetudine praeditus fuit Fridericus Caefar III. vel vt alij volunt IV. huius nominis. Etenim cum nonnullos dicta

probrosa et iniuriosa in eum profudisse, anlici referrent, nihil plane commotum, respondisse ferunt: Principes et alios praestantes viros, quasi signum, ad quod omnes virulentae linguae tela coniicerent, expositos esse, non secus ac turres praealtas fulmina feriant, humilia tecta praetereant. At bene nobiscum, inquit, agitur, cum verbis tantum impetimur. Generosa sane vox, tanto principe digna, qui leonis instar canum latratus, a quorum morsibus securus est, nihili pendit, sed eos tanquam innocuos magno et heroico animo contemnit. Quo affectu etiam Titus Vespasianus, amor ille ac deliciae generis humani praeditus erat: quem dixisse accepimus, Bonum principem iniuria affici non posse. Quae exempla ad tit. Cod. si quis Imperatori maledixerit, et ad responsum Modestini ICti in l. famosi. ad leg. Iul. maiest. pertinent. Non ignoro autem, saepenumero conuicia inimicorum salutaria praeter voluntatem et intentum conuiciantis, et instar medicamenti esse solere. Quemadmodum enim is, qui Prometheum Thessalum cogitabat occidere, sicut in proxime antecedenti capite hoc, et nonnulla alia memorabilia exempla recensuimus, casu tuber ita percussit ac dissecuit, vt praeter voluntatem et intentum seruaret inimicum, ruptoque cubere periculo liberaret, ita non raro fit, vt conuicium per simultatem odium impactum, medeatur animi morbo, vel ignorato, vel neglecto.

CAPVT LXIV. In motuos non sauiendum, neque illorum famae detrahendum.

NOn absque ratione Chilonis Lacedaemonij dictum memorabilem in [note: Cap. 3.] priori parte operarum subcisiuarum induximus, Defunctum non maledictis afficiendum, sed beatum praedicandum. Ob hanc causam ab Atheniensibus iis, qui in hello pro patria fortiter occubuerant, [gap: Greek word(s)] carmina institura, in quibus mortui publice celebrabantur, sicut egregia oratio [note: Lib. 2.] funebris hac de re extat Periclis apud Thucydidem. Athenienses sane adeo sepulturae eorum, qui in hello occubuissent, curam habuere, vt si quis Ducum hello peremptos sepulchro honestare neglexisset, capitis poena puniretur. Quare et summos duces, quia caesos nauali pugna in mare proiecerant, graui supplicio affecere. Quinetiam cum occisorum pro patria cadauera minus assequi possent, dispersa eorum ossa et dissipata diligenter exquirere, et humo mandare curae fuit, caeteraque facere, quae paulo ante indicauimus. Vnde de Nicia egregio Atheniensium Imperatore traditur, quod omnem exercitum subsistere iusserit, vt duos tantum peremptos milites sepulturae mandaret. Cimon quoque Miltiadis filius se captiuum

exhibere non dubitauit, vt pater sepulturae traderetur. Sic Iulius Gyrald. haec et alia non solum in publicis, sed etiam priuatis funeribus obseruauit. [note: De vario sepult. ritu.] Ob hanc rem singularis mansuetudo Herculis passim praedicatur. Ferunt enim eum primum ante hominum memoriam mortuos suis ad sepeliendum reddisse, quum eo tempore parum occisos curare solerent, et canibus ad vescendum relinquere. Vnde inquit Homerus:

Sepulturae enim honos nunquam inuideri debet, nec negari, ne quidem hosti ab hoste. Exempla antiquorum habemus, Achillis erga Hectorem, apud eundem Hametum, et Creontis erga Polynicem insepultum, apud Sophoclem. Ideoque detestanda improbatur inhumanitas in Tragoedia Antigone. Inprimis autem commendatur ab eodem in Aiace, Vlyssis generosa mansuetudo erga defunctum Aiacem, licet hostem acerrimum in adiuuando Teucro, qui cadauer Aiacis, prohibentibus id Agamemnone et Menelao, sepelire, et vltimum officium amico praestare volebat. Ita enim compellat Agamem nonem Vlysses sicut stylo tragico a Iosepho Scaligero [note: In Aiaco Loraric.] ex Graeco translatum e Sophocle est:

CAPVT LXV. De fauore sobolis propaganda, et multitudine ciuium Romanorum.

APVD Macrobium lib. 7. Saturnalium legimus, tria esse, quae ex animae prouidentia accipat corpus animale; vt viuat; vt decore viuat; vt immortalitas illi successione quaeratur. Hinc videmus passim in historiis,

[note: Lib. 7.] quemadmodum coelibatus valde exosus olim fuerit, vt Strabo de libera a coniugio vita, coelibes semiuiuos, vitae humanae parum vtiles, et dubiae lucis dixerit: ita vice versa negari non potest, miram fuisse veterum prudentiam et curam propagandae sobolis. Ideoque tam multae leges hac de re extant, inter quas prae caeteris memorabilis est Platonis, haec videlicet: [note: Lib. 4. de legib.] VXOREM QVISQVE A TRIGESIMO ANNO AD TRIGESIMVM QVINTVM DVCITO, SI NON DVXERIT, DAMNAS ESTO, ET PECVNIARVM INFAMIAEQVE NOTA INVRITOR. Vt autem rectius cognoScatur, quid hunc sapientissimum legislatorem ad hanc legem statuendam mouerit, ratiocinatur ibidem: Quisque secum ita cogitet, esse naturae vim quandam atque efficaciam, qua genus humanum immortalitatem quandam consequitur, cuius nimirum innata est in vnoquoque vehementissima cupiditas. Nemo enim est, qui non peroptet, perpetuum et illustre apud omnem posteritatem nomen habere. Humanum igitur genus, cum omni tempore cognationem habet, cum generationis beneficio immortalitatem quandam adipiscitur, id est, vnusquisque liberos relinquens, in suis liberis quodammodo renascitur, prolemque suam quasi in posterum serit, eoque ipso humanum genus perpetuo sibi constantem immortalitatis imaginem habet, quo ipsum immortale perduret, vnum videlicet atque idem perstans. Tanto autem beneficio seipsum vltro priuare nefas est. Eo autem seipsum priuat de industria, qui liberos et vxorem negligit, et c. Huc referendum ex Gerardo de Roo, quod Electores inter alia mouerit copiosa proles, vt Rudolphum I. Imperatorem elegerint. Has rationes prudentissimi legislatoris, et alij multi, ante et post eum secuti sunt, sicut ex Callistrati Iureconsulti responso lib. 2. quaestion. apparet, vbi ita dicitur: Etenim idcirco filios filiasve concipimus, [note: L. librorum. de Verbor. sigif.] atque edimus, vt ex prole eorum, earumve diuturnitatis nobis memoriam in aeuum relinquamus. Et Paulus IC. fontem memoriae propagationem [note: L. pronunciatio. cod. tit.] nominis dicit. Lycurgietiam lex apud Spartanos fuit, quod si qui in orbitate et solicitudine coelibes viuerent, ea afficerentur ignominia: vt a ludis arcerentur, phyemem vero forum nudi circuire cogerentur. Nam Spartae, vt Alexand. de Alex. notauit, tam coelibi, quam fero et malo marito, [note: Genial die. lib. 4. c. 8.] legibus indicta poena fuit, quae iudicia cacogamia et opsigamia dicebantur. Romani sane cum viderent, non tantum priuatas familias hac ratione, veluti fonte quodam perenni conseruari, siquidem primi parentis nomen retinetur ab omnibus, qui ab eo descendunt, posteris, sed multo magis obseruarent Reipub. et Imperij salutem incolumitatemque in eo consistere, vt vrbs militari iuuentute augeretur, quae veteranorum mortuorum vices complere posset, (Huicenim rei vnice studebant: vnde Caius.

Vatienus, qui digiros sinistrae manus ab sciderat, ne bello Italico militaret, decreto senatus, omnium bonorum publicatione, per petuisque vinculis damnatus est. Sic Traiani temporibus, is qui delectu per bellum indicto, filium debilitasse dicebatur, vt inhabilis militiae esset, deportatus est, Eodem modo Caligatum, qui metu hostium languorem simulauit, in pari causa proditionis esse responsum est, sicut apud Valerium Maximum videre licet.) [note: Lib. 6. 6. 3. lib. 15.] Romani inquam cum haec viderent, priuilegia multa indulserunt, quibus ciues ad propagandam sobolem in citarentur, et veluti alacriores spe immunitatis, et praemiorum redderentur. Testis est hac dere lex peculiaris Iulia, vel Papia de maritandis ordinibus, quam Augustus rulit, qua ducere omnes omnino vxores cogebantur liberorum creandorum causa. Huius legis diu ante fuit author Q. Metellus Censor, cuius orationem hac de re Augustus Caesar, velut suo tempore scriptam, in senatu recitauit: Teste Floro in epitome Liuii lib. Lix. Huc quoque respexit SC. Tertuliianum, nec non et ius trium liberorum.

Quin etiam praeturas, quaesturas, consulatus, honores et magistratus Romani, parentibus plutium liberorum, prae caeteris attribuere. Matronir quoque quae filios progenuislent, lecticarum usum, margaritarum que permislum, cum allis lege ademptus esset. De libertis etiam multa, ad ius nuptiarum, et matrimoniorum, liberorumque pertinentia sancita erant. [note: L. nec patronis. C. de oper. liber. L. adigere. De iure Patron.] Nam ex d. lege Papia, si libertos duos filios, vel diuerso tempore in potestate habuisser, obligatione operarum liberabatur. Remittebatur etiam liberto iusiurandum, quod in hoc appositum erat, ne vxorem duceret, libertaeue ne nuberet, si modo nuptias recte contrahere vellent. Reliqua de lege Papia Poppaea inueniet studiosus lector in commentariis Iusti Lipsii doctiss. ad lib. 3. Annalium Taciti, vbi accurate et diligenter colligit, quae ob fauorem liberorum sancita sunt. Dionysius porro in suis antiquitatibus, inquit, qui tres liberos habebant, pro eis alimenta vsque ad puberem aetatem accipiebant ex publico, lege lata in honorem, et gloriam Tergeminorum, eamque Romanos vsque ad tempora sua seruasse idem refert. [note: Lib. 2. bellor. ciuil.] Eodem modo Appianus dicit, si qui trium liberorum ius habuissent, neque esset vnde alerent, iis legem Agrariam promulgari solitam. Ob hanc causam Caesarem in consulatu suo, vt gratiam popularem iniret, a grum stellatum viginti millibus ciuium, quibus terni, pluresve liberi essent, diuisit. Neque mirari aliquis debet Romanotum populum eo tempore tam frequentem fuisse, vt viginti millia ciuium, cum multiplici prole reperti sint. Qualis enim multitudo Romanorum deinceps fuerit, apparet ex inscriptione antiquissima, quaeibi in porticu aedis S. Gregorij ad velum aureum legitur, haec videlicet: TEMPORIBVS CLAVDII TIBERII

FACTA HOMINVM ARMIGERORVM OSTENSIONE IN ROMA SEPTIES DECIES CENTENA MILIA LXXXXXXLV II. MILL. X.

Quinimo Eusebius auctor est, censu sub Augusto, qui Caesaris haeres, et successer fuit, Romanorum capitum quadragies semel centena millia censa fuisse Desinant igitur mirariij, qui multitudinem ciuium Parisiensium ita extollunt, ex quibus Ganguinus lib. 10. tempore Ludouici XI. centum et quatuor hominum armatorum millia, magna cum admiratione legatorum Aragonensium, ex illa ciuitate (cuius ambitus si non maior, vrbis Romanae est: attamen non multo angustior reperietur) prodiissere fert. Horum multitudinem interiecto tempore potius auctam, quam diminutam fuisse, plerique existimant. Eodem modo de censu ciuium Venetae [note: Lib. 4. c. 1.] vrbis, plura refert Bodin. de Rep. Ad quem, ne plus aequo prolixior in hoc capite sim, studiosum lectorem remitto. Non solum autem Romanis propagatio sobolis curae fuit: verum etiam aliis quoque nationibus. Vt enim de caeteris taceam, apud Persas, sicut Herodotus est author, post bellicam fortitudinem potior ducebatur, numerosae prolis procreatio, et illis, qui quam plurimos libeios procreassent, Rex, tanquam strenuum quippiam praestitissent, singulis atinis munera mittebat. Et vt conferam parua magnis, idipsum quoque obseruatur adhuc quotannis in nonnullis Imperij liberis ciuitatibus, apud nos Germanos, cum quotannis nouis maritis, qui in prole propaganda felices et studiosi fuerunt, in frequenti coetu hominum, cum publica gratulatione munuscula, veluti industriis offeruntur, cum hoc encomio, ex veteri more recepto, daß sie die Welt gemehret haben. Hae de quibus diximus immunitates, et priuilegia apud Romanos, fauore prolis concessa, tandem non solum in abusum et desuetudinem abierunt, verumetiam plane neglecta sunt; siquidem non raro accidit, vtius liberorum iis indulgentia Imperatorum concederetur, qui parum felices in procreanda sobole fuissent, sicut ex Martial. Epigram. lib. 2. videre licet, vbi ita compellat Cael. Domitianum:

[note: Epistel. Epist. 99. Lib. 4. ca. 26.] Tranquillo ius trium liberorum, eo quod parum felix matrimonium expertus fuerat, concedi, vbi quoque ex responso Traiani apparet, quam parce haec beneficia fuerit solitus concedere. Constantinus deinde Magnus, teste Eusebio in eius vita, legem veterem contra infoecundos, vel de effoetis, quaij, quibus nulli liberi essent, a foecundorum successione arcebantur, sustulit, sanxitque vt ad propinquos haereditas deueniret, summam, in quit Eusebius, in hoc corrigendo moderationem et aequitatem secutus, cum ita sentiret, qui voluntario scelere, se implicassent, digno supplicio coercendos esse; at multis liberos, non voluntatem suam mulrorum liberorum cupidam, sed naturae imbecillitatem denegasse: alios sine liberis vixisse, non quod sobolis propagationem, successionemque ab horrerent, sed quod acerrimum Philosophiae amorem muliebri connubio anteponetent. Praeterea castitatem et inuiolatam virginitatem, mulras inulieres sacris dicatas, constanter retinuisle, cum omni puritate, et sanctitate perfusa vita, se totas corporibus, et animis Deo consecrarent. Quid ergo? supplicio ne hoc dignum existimari debet, an potius admiratione quadam et approbatione? Etenim propensa in hoc genus vitae voluntas magnifacienda est; sed eam recte factis tueri, et vsque ad extremum persequi, longe supra naturam est. Quibus igitur non ipsorum voluntas, sed naturae imbecillitas liberos denegauit, eos misericordia, non supplicio dignos esse: at diuinioris vitae amatores, non aliqua poena afficiendos, verum incredibili admiratione suspiciendos esse. Atque isto modo legem hanc Imperator summa aequitate emendabat. Haec Eusebius. Postremo Honorij, [note: Leg. 1. et 2. De iure Liberor.] et Iustiniani constitutionibus, quas habemus in Codice nostro, plane extincta huiusmodi priuilegia sunt, nihilque differre a foecunditate virginitatem voluerunt, quod Procopius causam euersionis Romani Imperij fuisse existimat. Etenim cum homines propagationem sobolis negligerent, [note: De reb. Tur. 4 parte.] infrequentiores factae sunt ciuitates, ita vt Barbarorum ingenti bus exercitibus impares fuerint. Recte itaque Auentinus dicit, Coniugium, et militiam veteribus magnopere curae fuisse, quibus neglectis imperium firmum, et durabile manere haud vnquam posse. Hoc etiam Romano imperio accidit: nam neglecta sobolis propagatione, etiam militia ipsorum contemptui habita est, idque inptimis animaduersum fuit, tempore Valentis Imp. Cum enim Gothi ab Hunnis propriis finibus pulsi essent, [note: Lib. 4. 6. 28.] iique Valenti supplices fierent, is, vt Socrates in Eccles. histor. memoriae tradidit, minime quid inde futurum videretur animo prospiciens, illis partes Thraciae ad incolendum permisit. Sic enim cogitabat, se ex illis exercitum paratum, instructumque contra hostes habiturum: quinetiam Barbaros custodes multo plus terroris, quam Romanos hostibus incussuros.

Et ob eam causam de caetero in milite Romano augendo coepit esse negligentior, atque adeo veteranos milites, qui in bello viriliter, et magno animo dimicare norant, penitus contempsit. Pro militibus autem, qui ex prouinciis vicatim colligi solebant, pecuniam exegit, iussitque vt pro singulis militibus octoginta aurei exigerentur, idque cum illos antea tributo leuasset. Haec quidem origo, et causa fuit, curres Imperij Romani ad aliquod temporis spatium parum prospere succederent. Nam Gothi occupata Thracia, et prouincia Romanorum, tes adeo secundas ferre nesciuere: Sed contra ipsos Romanos qui tanta beneficia in eos contulerant, arma capere, omniaque loca ad Thraciam spectantia vastare coeperunt. Alio sane animo, et quidem circumspectiore, fuit Hadrianus Imperator. [note: L. vltima. de bonis dam.] Ita enim, vt resfertur ab Vlpiano IC. rescripsit: Fauorabilem apud me causam liberorum Albini numerus facit, cum ampliari Imperium hominum adiectione, quam pecuniarum copia malim. Caeterum cum propagatio sobolis adhuc honorifica, et priuilegiata apud Romanos esset. multae in fauorem eius, vt diximus, constitutae sunt, leges, inter has habemus in l. sed si hac §. fin. cum aliis in titu. de condit. et demonstrat. vbi conditio viduitatem inducens reiicitur, et extat totus titulus in C. Iustin. de indicta viduitate tollenda. Prae caeteris autem memorabilis est lex Pauli IC. lib. 2. ad l. Iul. quae in titulum de verbo. sign. a Iustiniano translata est, ea fuit talis; Ter enixa videtur, quae tergeminos peperit. Mulieri enim quae in partu tres liberos edidit, ius trium liberorum competebat, ac si diuerso tempore peperisset. Natura enim non patitur ex eodem ventre duos, pluresve simul partus procedere, vt notatur in l. Arethusa, ff. de statu. homi. Non semel aurem accidit, vt ex vno vtero quatuor, et plures liberi pauculis horis in lucem editi sint, ideoque ne in successionibus iura, vel in dubium vocarentur, vel euerterentur, aliis legibus subueniendum fuit, sicut videre licet in l. antiqui. Si pars haeredit. petatur. Et Caius IC. in l. vtrum de reb. dubiis, ita dicit: Nostra aetate Serapias Alexandrina mulier ad Diuum Hadrianum perducta est, cum quinque liberis, quos vno foetu enixa est. Sed tamen, inquit, quod vltra tres nascitur fere portentosum [note: Lib. 10. 62.] videtur. Id quod etiam Gellius vel Agellius censuifle videtur, vbi citat Aristotelem dicentem, mulierem in AEgypto vnico partu quinque pueros enixam, eumque esse finem multiiugae hominum partionis, neque vnquam plures simul genitos compertum. Huncautem numerum esse rarissimum ait, licet ibidem dicat, ancillam Caesaris Augusti in Agro Laurente, peperisse quinque pueros, eosque pauculos dies vixisse, matrem quoque eorum non multo postquam peperit, mortuam. Eiusmodi autem partus non solum olim, sed non ita pridem multo copiosiores,

plerique tamen praeternaturales accidêre: sicut sequens caput plura exempla continet.

CAPVT LXVI. De numerosa et praeternaturali prole.

FAzellus refert, Ioannam Pancicam Agrigentinam mulierem, aetate sua Bernardo Belluardo Agrigentino nuptam, tantae fuisse foecunditatis, vt tricies circiter enixa tres supra septuaginta ediderit liberos. Quod praeter [note: Lib. 7. de natura animalium. c. 4.] fidem nulii videri debet. Siquidem, pergit Fazellus, Aristoteles affirmat, mulierem quandam quatuor partub. Viginti edidisse liberos. Singulo enim partu quinque emisit. Magnus quoque Albertus mulierem quandam in Germania configuratis, conformatisque in vtero duorum, et viginti infantium corpusculis, abortum fecisse: aliam vero septuaginta. Sed et aliam eiecisse in peluim corpuscula auricularis digiti magnitudine ceneum et quinquaginta refert. Et (vt amplius increscat admiratio) Margaritam Henneburgensem Comitissam, Anno salutis CIC. CC. LXVI. aetatis vero suae XLII. in die parasceues, nona hora ante meridiem, infantes viuos promiscui sexus trecentos sexaginta quatuor peperisse: Fama per ciues ducta, publicis inscriptionibus et ipsorum cadauerum numero, quae adhuc in eadem visuntur vrbe, constantissimum est. Quorum masculis Ioannis, foeminis vero Elisabeth Guido (vel vt alij Otto) Episcopus suffraganeus Traiectensis, qui baptismo eos initiauit, nomen imposuit. Hi statim vna cum matre decedentes, in maximo templo, atque in eadem vrna tumulati, Epitaphium habent, in tantae rei indicium. Et (vt nostra etiam demum adiiciamus) Anno salutis CIC. CCCC. XXX. Messanae mulier quaedam annos XXIV. nara, nouem infantulos vno simul partu edidit. Quae posteaquam peperit, vna cum filiis extincta est. Et licet sint, quibus septem in vtero cellulae placeant, et propterea totidem duntaxat foetus concipi posse, ex Galeni quoque de spermate libro tradiderint (vnde et Iureconsultos lapsos errore censendum est) ea tamen omnia et temere prodita, et opus illud Galeni non esse, eruditis perspicuum est. Hactenus Fazellus. Huius Comitissae praeternaturalis partus Erasmus Roterodamus, Ludouicus Viues, et alij mentionem fecerunt, inter quos Ludouicus Guicciardinus, in sua descriptione belgij, quam Italico sermone edidit, recenset talem historiam, sumptam fortasse ex Guidonis a Dominico Petri Annal. Flandr. lib. 9. prope finem: Pauperculam foeminam, quae gemelos

pepererat, petiisse a Comitissa illa subsidiola ad sustentandam vitam necessaria. Illam autem non solum eam inanem a se dimisisse, sed tanquam adulteram insimulasse, sibi enim contra naturam videri, aiebat, foeminam castam ex vno viro gemellos concipere posse, ideoque hoc suo partu detectum esse, quod sese aliis viris impudice prostituisset. Hac exprobratione, et ignominiosa repulsa, commotam pauperculam illam fretamque sua pudicitis, precibus suis a Deo flagitasse, vt ad demonstrandam suam innocentiam, et fidem inuiolatam coniugij seruatam, permitteret, vt Comitissa ista vno partu tot liberos, quot dies annum complerent, in lucem ederet. Idque paulo post euenisse. Hanc eius sobolem vtriusque sexus fuisse ibidem dicit Guicciardinus magnitudine pullorum gallinarum, sed viuos et integros vniuersos, eos autem vna cum matre non diu superstites mansisse, iisque sequens Epitaphium in Monialium ordinis S. Bernardi monasterio Loduno, vbi simul sepulti sunt, non procul ab Haga Holandiae vico maximo positum fuisse. ILLVSTRIS DOMINI Florentij Comitis Holandiae filia, cuius mater fuit Mathildis, filia Henrici Ducis Brabantiae, fratrem quoque habuit Gulielmum Alimaniae Regem, haec praefata domina Margaretha, Anno salutis millesimo, ducentesimo, septuagesimo sexto, aetatis suae anno quadtagesimo secundo, ipso die parasceues, hora nona ante meridiem, peperit infantes viuos promiscui sexus, numero trecentos, sexaginta quatuor, qui postquam per vererabilem Episcopum Dominum Guidonem suffraganeum, praesentibus nonnullis proceribus, et magnatibus in pelui quadam baptismi sacramentum percepillent, et masculis Ioannes, foemellis vero nomen Helisabeth impositum fuisset, ipsorum omnium simul cum matris animae ad Deum aeternaliter victurae, redierunt, corpora autem sub hoc saxo requiescunt.

Eandem historiam cum hoc Epitaphio recenset Ioannes Christouallensis in Itinerario Philippi Regis Hispaniarum, cum ad Carolum V. Caesarem in Germaniam proficisceretur, magna diligentia Hispanice conscripto. Non admodum dissimilis historia narratur de primordiis prosapiae nobilissimae, VVelforum. Cum enim Irmentrudis Isenbardi Comitis Altorfi vxor, foeminam quandam, quae tergeminos perpererat, non solum adulterij insimulare ausa fuisset, quod fieri posse negaret, vt ex vno viro tot simul liberi conciperentur, sed etiam, vt culeo insueretur, et in profluente submergeretur, apud maritum temerario ausu accusasset: Accidit vt insequenti anno veterum Irmentrudis gereret, et cum maritus forte domo abesset, liberos duodecim eniteretur, mares omnes, sed corporibus perpusillis. Quare non tam infamiam adulterij, quam poenam talionis metuens, vndecim ex iis clam proiiciendos, atque enecandos in propinquo riuo curat,

uo curat, vnicum ipsa educandum retinet. Cum autem Isenbardus in mulierculam infantes baiulantem forte incideret, et quid in pollubro ferret, interrogaret, illa catulos degeneres, quos in riuo Schercij suffocare vellet, respondit. Quos cum Comes frustra refragante muliercula inspiceret, reperit infantes, et adhibitis minis, edoctus, quid coniugi suae accidisset, eos clam educate iussit. Quos postea pubescentes vna cum filio, quem mater domi educauerat, produxit, cognitaque simitudine lineamentorum, mater conscientia stimulata, totam rem confessa, veniam deprecatur, et obtinet. Vnde in memoriam rei Welforum illustris prosapia nomen sortita est. Hanc historiam studiosus lector ex Reinen Reineccij historia de Welforum prosapia prolixius petere poterit.

CAPVT LXVII. De monstris et portentis nonnulla memorabilia, et plura dediligenti cura Romanorum in propaganda sana prole.

DE monstris, quae ex pluribus corporibus imperfectis, in vnam massam coalescunt, naturae indagatores, praesertim Anatomici, plura tradiderunt. Omissis autem iis, historica prosequemur et nonnulla memorabilia [note: Lib. 13. de reb. Semicit.] mirabiliaque asscribemus exempla. Primum sane ex Buchanano referam. Circa haec tempora, inquit, monstrum noui generis, in Scotia natum est, inferiore quidem corporis parte, specie maris, nec quicquam a communi hominum forma discrepans: Vmbilicum vero supra trunco corporis, et reliquis omnibus membris geminis, et ad vsum ac speciem discretis. Id Rex diligenter, et educandum, et erudiendum curauit, et maxime in musicis, qua in re mirabiliter profecit. Quin et varias linguas edidicit, et variis voluntatibus duo corpora secum discordia discutiebant, ac interdum litigabant; interdum veluti in commune consultabant. Illud etiam in eo mirabile fuit, quod cum inferne, crura, lumbive offenderentur, vtrumque corpus communiter dolorem sentiebat. Cum vero superne pungeretur, aut alioqui laederetur, ad alterum corpus tantum doloris sensus perueniebat. Quod discrimen in morte quoque fuit magis perspicuum. Nam cum alterum corpus, complures ante alterum dies fuisset extinctum, quod superstes fuit, dimidio sui computrescente paulatim contabuit. Vixit id monstrum Annos XXVIII. Et decessit administrante rem Scoticam Ioannepro rege. Hac de re scribimus eo confidentius, quod

adhuc supersint homines honesti complures, qui hoc monstrum viderint. Haec Buchananus. Simile monstrum tempore Theodosij Impe. In Castello Emmaus, natum est, vt in Chronologia incerti aut horis, quae nuper e Bibliotheca Henrici Petrei, prodiit notatum est, ab vmbilico, et sursum diuisum, ita vt haberet duo capita, et duo pectora, et omnes sensus: ab vna parte dormiebat, ab altera edebat, interdum altercabantur, et se inuicem percuriebant. Sed diu vitale non fuit. Vixit enim saltem duobus annis, et vno mortuo, alterum super vixit 4. diebus. Eodem modo circa annum [note: Lib. 2.] salutis CIC. XLIII. Sicut in continuatione incerti authoris Anglicae historiae Bedae legimus, in confinio Britanniae, et Normanniae visum est portentum in vna vel potius in duabus mulieribus. Duo erant capita, quatuor brachia, et caetera gemina omnia, vsque ad vmbilicum. Inferius duo crura, duo pedes, et caetera omnia singula, videbat, comedebat, loquebatur, vna flebat, esuriebat altera; ore gemino manducabatur, sed vno meatu digerebatur. Postremo vna defuncta, superuixit altera, portauit pleno biennio viua mortuam, donec et mole ponderis, et foetore cadaueris ipsa quoque defecit. De monstris autem suo loco plura. Nunc redeamus, ad Romanorum institutum: Ij sane strenue vt diximus dederunt operam, vt non solum copiosa proles, praesertim mascula, procrearetur; sed etiam vt ea viuida, et sana esset. Ideoque veteres leges viris post sexagesimum aetatis, foeminis vero post quinquagesimum annum, nuptias veluti intempestiuas inhibuerunt. Quas tamen Iustinianus correxit, et ad nullum certum tempus eas restrinxit. Compertum enim est, foeminas etiam quinquagesimo aetatis suae anno, et vlterius liberos genuisse. Exemplum habemus in Constantia Normanna moniali, matre Friderici II. Quae extracta claustro vnica haeres fuit regni Siciliae, ideoque vt suscipionem partus auerteret in praesentia nobilissimarum foeminarum Sicularum, in vrbe Esiorum, sub tentorio in foro, parere publice voluit; quamuis non defuerint, qui hunc partum in dubium reuocare conati sunt, inter quos fuit Marquardus Anconae Marchio, qui testibus probaturum se pollicebatur, Fridericum nequaquam ex Henrico, atque Constantia; sed supposititio quodam partu [note: Lib. 4. Lib. 2. de Instauratione Ital.] natum esse, vt Pandolph. Collenucius in sua Hist. Neapol. refert. Hoc forte Ioannem Michaelem Brutum mouit, quod omnino neget Constantiam illam initiatam sacris, et per omnem aetatem collegio Virginum praefuisse, a Celestino Pontifice solutam legibus, nubere viro permssam, cum ex illius computatione regnante illo Pontifice eam sexagenariam fuisse oporteat. E contra Falcandi historici vtitur authoritate, eam flotenti aetate virginem fuisse, atque rege Gulielmo Bono, Henrico, cum Fridericus Aenobarbus adhuc viueret, in mattimonium collocatam esse: Errori autem locum

eorum temporum perturbationem dedisse. Coniectura enim, inquit, adducor, vt credam, abductam illam a Regia, quo tempore Malus Rex, orto tumultu captus est, et in carcerem coniectus, in virginum domo, vbi tuta a praesentibus malis ageret, asseruatam esse. In eadem etiam sedato tumultu, ac rebus regni compositis, sui iuris, ac nullis mancipatam sacris, que Henrico nupsit, mansisse, quod claras foeminas saepe, atque illustres facere animaduertimus, etc. Vtrum autem haerationes Bruti, et coniecturae, contra mentem Collenucij, et communem opinionem historicorum verae sint, licet vero similes, in medio relinquo. Fateor autem, difficile [note: De occi[?]. nat. mirac. lib. 4. c. 24.] esse impugnare, quae hactenus pro veris habita et approbata sunt. Recenset autem, vt materiam coeptam prosequamur, rationes Lemnius, et dicit, aliquoties se obseruasse, quod nonnullis foeminis, quae validae et vegero sunt corpore, ad quinquagesimum quintum annum foecunditas producatur. Etsi autem ibi addit, in viris ardorem, et naturae vim propagandae sobolis sexagesimo quinto anno desinere: Tunc enim magna ex parte flaccescere virile robur, et semen infoecundum effici incipere, extinctis spiritibus naturalibus, et arescentibus humoribus, ex quibus caloris benenficio semen confici solet: tamen recte adiungit, esse nonnullos validos robustosque senes, quibus adolescentia continenter et moderate transacta est, qui ad septuagesimum annum foecundi sunt. Nam, vt testantur historiae, Masinissa post annum octuagesimum sextum liberos genuit. Et noui nobilissimum equitem Francum amicum paternum veterem, qui propemodum octuagenarius, genuit liberos, filium et filiam, qui vna cum matre, dum haec scriberem, superstites adhuc erant.

CAPVT LXVIII. De mira quorundam et vegeta senecta, et longaeuitate, nec non de benedictione foecunditatis.

[note: Lib. 4. c. 24.] MEmorabilis historia apud Lemnium De occultis naturae miraculis legitur. Recenset enim, se Nauclerum quendam dignum fide andiuisse, cum Stocholmiae negotiaretur, imperante Gustauo patre Regis Sueci Erici, quod accitu Regis interfuisset nuptiis viri cuiusdam centum annorum, qui in matrimonium adsciuerat triginta annorum sponsam, atque ex illa sustulisset liberos. Illum autem virum (vt sunt in ea regione plurimi) adeo cruda viridique senecta fuisse, vt vix impleuisse annum quinquagesimum [note: In fine lib 1. Scoticari histor.] videretur. Huc spectant ea, quae Buchananus memoriae tradit, de Laurentio quodam Hethlando, qui post centesimum annum aetatis ssuae vxorem duxit, et natus annos centum quadraginta saeuissimo mari

in sua nauicula piscatum prodibat, tandem eum nulla vi grauioris morbi labefactatum, sed senio solutum decessisse scribir. Verum enimuero ista aetas licet insolita, nullo modo comparari poterit cum sene Indo Orientali, de quo ita scribitur in historiarum Indicarum lib. us. Quidam ex Gangaridum gente, quam hodie Bengalam vocant, ad praetorem adiit, natus, vt ferebatur, annos trecentos triginta quinque, neque mendacij suspicio suberat: nam et seniores, qui ibi erant, se de hoc eodem grandaeuo aicbant a maioribus accepisse, et ipse filium habebat nonagenarium, et cum literam nosset nullam, quae referebanturab eo, de veterum gestis rebus, ad fidem annalium optime congruebant. Huic aliquoties iam deciderant dentes, aliis continuo subnascentibus, et barba vbi prorsus incanuisset, in atrum denuo colorem inque paulatim semetipsa vertebat. Ante centesimum annum idola coluerat; inde aeque miserabili errore ad nefariam Mahometis transierat sectam; is propter miserabili nouitatem Sultans stipendiis ali consuetus, idem vitae subsidium a Nonnio petiit. Nonnius haud grauate assignauit. Haec ex Iohanne Petro Maffeio, penes quem sit fides, describere volui. Quod si quis discrimen inter viros et melieres, quamobrem hae citius stenlescanc, quam illi, ac profundere semen desinant, cognoscere cupit, is Lem nium in fine allegati capitis legere, eiusque rationes expendere poterit. Hinc apparet, falsam esse doctrinam Dioscoridis A strologi, qui, sicut in fragmentis Varronis legimus, scripsit, Alexandriae inter eos, qui mortuos solent conseruare, hominem plus centum annis viuere non posse. Id cor humanum declarare eorum, qui integri perierunt sine corporis tabe: ideo quod multis annis pependit cor hominis incrementa aetatis, et diminutiones conseruent, et anniculi pendere drachmas, bini quatuor: et sic in annos singulos vsque ad centum accedere binas: ab his centum drachmis, atque anno quinquasimo. Item decedere in vnoquoque binas: ex quo perspicuum sit, centesimo anno redire ad anni primi pondus, nec longius posse vitam procedere Postremo, vt ex sacris liteeris aliquid adducam, constat ex iis, foecunditatem et multiplicationem prolis bene dictionem diuinam, sicut sterilitatem maledictionem fuisse. Ideoque quemadmodum foecundae foeminae felices habitae sunt: ita steriles negligebantur, et infames erant. Vnde saepius, praesertim in veteri Testamento, foeminarum flagitantium a maritis liberos, et deplorantium infoe cunditatem, querimonias legimus, quae tamen ab iis, prolem a benedictione diuina potissim um expetendam esse, admonentur. Sane vt haec salutaris doctrina, qua docemur, quo fine, legitimo modo genus humanum coniunctione maris et foeminae propagatur, hominibus adimeretur, Satan eius hostis acerrimus author fuit, vt sub praetextu.

sanctioris instituti haec propagatio impediretur, et coelibatus, tanquam sanctior coniugio inueheretur. Vnde, vt de aliis taceam, in Africa D. Augustini tempestate haeresis orta est, qui Abeolitae, vel Abeloini vocari voluerunt. Aiebant enim, Abelum a Caino fratre coelibem, et abque prole occisum esse. Hi quidem vrores ducebant, sed illis non commiscebantur, neque filios generabant, seruabatur nihilominus ea multitudo peradoptionem. Quilibet duo vir et vxor adoptabant sibi puerum atque puellam, hac lege, vt ipsi quoque non commiscerentur, illosque haeredes instituebant. Et hoc illis facere licebat, cum pauperes homines filiis onusti semper inuenirentur, qui suos filios aliis darent libenter adoptandos, vt alienis facultatibus frui possent.

CAPVT LXIX. Aquae thermarum, et aliarum rerum salutarimum, quas terra emittit, vsum omnibus communem esse debere.

REtulit nuper nobis quidam, nonnullas thermas salutares Germaniae, quas et nominauit, dum non omnibus volentibus vti, gratis, sed exacto pretio permitterentur, plane exaruisse: sublato autem illo iniquo vectigali, vel pensione, concessoque libero vsu omnibus, valetudinis curandae gratia, aduenientibus, rursus ex fontibus, vti antea, copiose manare coepisse. [note: Lib. 3. cap. 1.] Cum autem de his sermonibus cogitarem, forte indici in locum Athenaei, vbi eadem olim quoque accidisse scribit, in palude quadam, Alexandri Pyrrhi Regis temporibus. Nam fabas AEgyptias per biennium fructum ibi feraciter admodum protulisse et creuisse. Alexandro postea custodiam statuente, neque carpere solum eos, qui cupiebant prohibente, sed ad lacum etiam accedere, paludem illam exiccatam esse, nec fructum postea amplius tulisse, quamuis aquam loc' habuerit. Res huic similima fuit, (pergit ibidem Athenaeus.) et ea, quae in Edapso accidit. Ibi enim diferens ab aliis aquis, aqua quaedam frigida ex fonticulo scatens apparuit, non procul a mari quam aegri bibentes plurimum iuuabantur: qua re efficiebatur, vt mulu ex longinquis regionibus illucad bibendum accederent. Cum vero duces Antigoni Regis hanc parcius dispensare coepissent, aliam multum differentem bibentibus dari iusserunt, quo statim, fonticulus exatuit. In Troade etiam licebat volentibus Tragasaeum salem ante id tempus capere. Cum autem Lysimachus tributum imposuisset, continuo euanuit: Cumque postea locum ob admirationem immunem iterum reliquisset, sal iterum creuit. Vt autem ad recentiora exempla redeamus;

[note: Lib. 19.] Nam Non dissimile recenset Iacobus Maierus in Annalib. Flandriae, quod Slusae, anno CLC. CCCC. XLI. accidit. Conchae hoc anno, inquit, (Muschelen vulgo) apud Slusam, postquam earum collectioni impositum esset quoddam genus vectigalis, non comparuerunt, sed cessauerunt affluere, quae res loco certi miraculi habita. Nam postquam sublatum est tributum, rursus aduenerunt. Pauperrimi iis vescuntur loco piscium. Verum ne exempla tam longe petamus, si non tutius esset externa, quam domestica, teste Cicerone, referre, possem indicare locum, et ea referre, quae plusculosante annos ibi acciderunt. Cum enim acida aqua admodum salutaris, illo in loco ex fonte perenni scaturiens, a multis aegris et sanis expeteretur, et is, qui scaturigines in suo fundo haberet, spe lucri adductus, eas obseraret, certoque pretio constituto indigentibus impertiri nollet, mox fons ille acidus, alioquin perenni aqua ebulliens, exaruit, et ita locus aquae vacuus mansit, donec remotis impedimentis, gratis rursus expetentibus praeberetur, et omnibus accedentibus liber accessus vsusque concederetur. Huc pertinet, quod Petrus Quin queranus de laudibus prouinciae lib. 2. ex Brasauoli Ferrariensis libro simplicium, de Manna, refert. Quum, inquit, Neapolitani Reges locum Marina roratione solennem, muto clausissent, ne aditus ad colligendam eam pateret inopibus, nisi penso vectigali, inhibitus est statim mannae descensus: reserata sunt claustra, tum vero Manna fluxit, tempore suo. Occlusus iterum fuit locus, atque tertio, atque vicissim apertus: In summa, nulla vnquam Manna in occlusum defluxit, in reseratum larga. Caeterum Mannam de coelo delapsam, miraculosam, in deserto, [note: Cap. 12. Lib. 5. ca. 14. de Iustitia.] et naturalem eius efficaciam, luculenter descripsit soannes Huartius Hispanus in suo examine ingeniorum. Recte itaque dicit Lactantius, quod Deus omnibus suum vnicum lumen aequaliter diuidat, emittat omnibus fontes, victum sumministret, quietem somni dulcissimam tribuat.

CAPVT LXX. Decadaueribus non putrescentibus.

ADuectum fuit superioribus annis a negotiatore quodam nostrate ex AEgypto. vti aiebat, cadauer integrum foeminei sexus ad nos, et propter nouitatem, affluente multitudine, id videre expetente, solutis numus lis aliquot, id promptissime vnicuique demonstratum fuit. Erat autem illius geheris, ex quo Mumia non in arenae cumulis, Solis calore excocta, sed aromatibus condita, ad multos morbos salutaris medicina desumitur, fasciis depictis hieroglyphicis notis et characteribus artificiose inuolutum,

lutum, addito encomio, meo iudicio ficto, esse Ifidis corpus, quae olim tam religiose ab AEgyptiis tanquam Dea cultasuit. Vidiegoid sanccummultisamicismeislibenteretcupidc, vt rectius Superstitionem mirametattentamcuraminsepeliendis morruis veterum cognosecrem, conatique fuimus negotiatori persuadere, vt fasciis et inuolucris detractis perscrutaretur, quid sub illis, in corpote illo exangui, sicco et arido intus lateret, sed ille allatis, nescio quibus rationibus, nobis praesentibus id facere recusauit, quod tamen deinceps factum fuisse cognouimus. Idipsum praebuit mihi occasionem cogitandi, quamobrem Ethnici, AEgyptij praesertim, tantos sumtus et industriam in condiendis conseruandisque mortuis collocauerint. Non enim illis fidei Christianae articulus. de resurrectione carnis, vtpote cum sapientia et ratione humana penitus pugnans, cognitus fuit: quamuis AEgyptij, teste Herodoto in Euterpe, primi extiterint, qui dicerent, animam hominis esse immortalem, sed quaeper [gap: Greek word(s)] quandam ex vno corpore mortuo in aliud atque aliud, non hominis tantum, sed et brutorum omnis generis immigraret. Quid miremur autem hanc opinionem in AEgyptiis idololatris, cum eadem etiam Pharisaeorum secta in populo Dei, cum Christus in terris degeret, imbuta esset, Iosepho teste? An autem AEgyptij ostentatione quadam, vel nimio suorum amore tantam curam impenderint mortuis, vel alias causas habuerint, aliis excutiendum relinquo. Hoc certe constat, peculiaria aromata, pulueres cedrinos, et alia contra corruptionem pugnantia, eos adhibuisse, et cadauera tam attificiose condire solitos fuisse, auteaque lamina nonnunquam ac fasciolis densissimis obuoluisse, vt duobus amplius annorum millibus integra, praeter humores et viscera seruarentur, sicut etiam nunc his temporibus ex arena pura eruuntur, circa pyramides integerrima, illa aetate condita et oblita, qua Isidi sacra ficbant, vt ex imaginibus, quas cadaueribus includebant, compertum est. De AEgyptiis pariter et Persis scribit Cicero lib. 1. Tusc. quaest. Condiunt, inquit, AEgyptij mortuos, et eos domi seruant. Persae etiam cera circumlitos condiunt, vt quam maxime permaneant diuturna corpora. Quod etiam de Persis testatur Herodotus lib. 1. vt nunc alios praetermittam, Etsi autem veterum cura eo spectabat, vt cadauera integra et incorrupta asseruarentur, tamen nihil aliud fuerunt, quam homines vere corrupti. Siquidem corruptio terminatur ad interitum totius, etiam partibus om nino integris; non secus ac nauis corrupta dicitur, licet integra carina, prora, puppis, a se iniuicem auulsa habeantur, [note: In Theatro naturae lib. 1.] sicut Bodinus quoque id obseruauit. Vbi quoque notat: Mumiam vulgus appellare, quae a Plinio funera medicata dicuntur. Sunt enim illa: cadauera suauissima, ac incidentibus aromatis sic exsiccata, vt saccari

Cretici durissimi colorem et duritiem imitari videantur, fasciolis telarum tenuium multis inuolucris complicatarum, omnino tecta, vacuatis visceribus, et inaurata cute: nihil enim a putredine aut aerugine diutius conseruat, quam aurum. Intus autem Isidis imagines pro visceribus reconditas habent, ac talium quidem cadauerum sepulchra sunt infinita, in arena purissima et aridissima, ac potissimum sub pyramidibus, quae sunt innumerabiles, quibus vim medicam plerique inesse tantam arbitrantur, vt propterea sepulchra effodiant. Certe quidem Franciscus 1. Rex Francorum Mumiam illam, quaecunque iret, deuehi curabat, quasi morborum omnium singulare medicamentum. Non solum autem veteres aromata varia, sed etiam Cedri succum eontra putredinem adhibuerunt. Hoc confirmat Henricus Salmuth. vir doctissimus in suis notis eruditissimis ad lib. Rerum memorabilium iam olim deperditarum Guid. Pancirolli. Cedrum, inquit, tum ob insignem sui amaritudinem, tum ob excellentem, quam habet, siccandi facultatem; non solum valet causam corruptricem interiorem ad breue tempus compescere: verum etiam semel sibi rem creditam in immensum tueti, ac conseruare. Testantur id medicata in AEgypto cadauera ante annos prope ter mille, Platoni iam olim in Phaedone celebrata, quae ad hunc vsque diem non sine magno inspicientium stupore [note: De papyre, membre 24.] incorrupta perdurant, vulgus Mumias appellat. Verum ea funera consueuisse farciri seu medicari Cedri succo, Melchior Guilandinus ex Dioscoride et Galeno probat: qui Cedrinum aquibusdam vocari tradunt, custediam [note: Lib. 16. c. 11.] mortuorum corporum, siue particularum emortuarum. Idipsum Plinius confirmat, vbi Cedri tantam vim esse scribit, vt in AEgypto corpora [note: Lib. 14. c. 5.] hominum desunctorum eo perfusa seruentur. Et alio in loco ait: Cedri succus defuncta corpora incorrupta aeuis seruat. viuentia corrumpit: mira differentia, cum vitam auferat spirantibus, defunctis pro vita sit. De Cedri autem ligni perpetuitate sequens caput plura docebit. Vt autem in sepulturis veterum pergam, eundem ritum condiendi sua cadauera ad memoriam perpetuitatis retinent, Chussitae AEthiopes, de quibus ita scribit Beniamin Tundelensis: Huius regionis incolae suos mortuos non sepeliunt, sed medicamentis et aromatibus variis conditos in sedibus collocant, retibusque amiciunt, certa serie secundum singulas familias dispofitos: arescit autem illis caro cum ossibus, et adeo rigescit, vt viuentes maiores suos a multis annis deducta serie agnoscant. Similem quoque morem vsitatum [note: Cap. 14.] in Aranicis Insulis ex Ortetio in prima centuria recensuimus. Caeterum mosiste, vel potius ostentatio in cadaueribus inhumatis, apud Christianos et plerasque gentes, qui sensum humanitatis et ciuilitatis impressum seruant, pro barbaro et nefario habetur. Homo enim ex terra et limo manu

Dei formatus, et factus peccato deformatus, et corruptioni obnoxius, ad primaeuam suam materiam defunctus neceflario rediturus est.

Moscouitae tamen (licet alioquin si vlla gens in sepulchorum ac mortuorum cultu cum primis sit superstitiosa) diuersum hac in re ab aliarum gentium institutis hoc maxime habent, vt non statim mortuos sepeliant, sed per vnum annum loculis conditos in fornicato aliquo coenaculo asseruent, ac exacte demum anno multis cum lachrymis ac planctu terra condant, [note: De Mosceuitico bel[?] lib. 5.] sicut Reinoldus Heidensteinius testatur. Durauit autem forte hic mos a vereribus Russis, quorum cadauera adhuc propemodum integra prope Kiouiam ad Borysthenem, vetustissimam amplissimamque vrbem conspiciuntur.

[note: Rerum Polon. tom. 2.] Ita enim scribit Alex. Guagninus: Apparent ibi cauernae quaedam subterraneae, vastissimae, longo tractu, subtus terras extensae in his plurima antiqua sepulchra, corporaque illustrium quorundam Russiae virorum, quamuis antiquitus posita, carie tantum absumpta, integra tamen apparent; praecipue vero duorum quorundam Principum cadauera, in vestibus gentili more, prout viua ambulabant, integra veluti recens posita apparent; sic in sepulta in specu iacent, quae peregrinis et aduenis, a monachis Ruthenici ritus ostenduntur. Vrbs ista Kiouia olim in illis locis Septentrionalibus, absque dubio fuit cum celeberrimo emporio, locuples et [note: In Septentrionali historia.] potens, sicut Laurentius Mullerus, tanquam oculatus testis, eius circumferentiam octo circiter milliaria comprehendentem, amplum attamen et desolatum situm describit. Inter alia autem templum egregiis constructum fornicibus laudat, in quo multa cadauera incorrupta conspiciantur; integra quidem, veluti cocta, non nigredine lurida, sed viuido colore cutis. Famam autem esse, ait, corpora esse martyrum, ideoque Tartaros in excursionibus ea non attingere: nam aliquoties male illis cecidisse, si tale aliquid conati fuissent. Commemorat praeterea, in fornicato sacello conspici foemineum corpus, pellucida tela tenui vestitum, ita integrum, vt flaui crines, et reliqua membra tactu quoque incorrupta sint. Barbarae martyris id esse famam, ait. Reliqua quae ibi adduntur, fidei lectoris permittuntur. Persuasum porro veteribus fuit, fulmine tacta corpora non putrescere, sed id integra manere, sicut quoque Plutarchus [note: Lib. 4. conniualium. 2.] censuit: Cunctis fere, inquit, notum est, fulmine ictorum non sentire corpora putredinem, vnde reprehenditur Euripides, dum Clymenem introducit de Phaetonte, dicentem: Putrescit ast hic in conualle mortuus.

Tradunt autem historici de Indis Occidentalibus, multos ex suis popularibus in altissimis montibus, certo tempore anni plane torpescentes

et exanimatos repetiri, quorum corpora integra, absque corruptione, vna cum interioribus visceribus, et aliis partibus, manere. Venit itaque mihi in mentem, cum haec legerem, fieri potuisse, vt etiam ij fulmine exanimati fuerint, de quo tamen initio, vtrum verum esset, nec ne, dubitaui. Facilius enim multa mira, ac insolita, quae in dissita orbis terrarum parte euenire affirmantur, scribunturque quam probantur. Verum hanc dubitationem mihi exemit D. Paludanus Medicus eximius, et rerum exoticarum vtriusque Indiae percontator et collecto studiosissimus. Is enim mihi retulit, se domi suae habere tales Indos duos integerrimos, neque odore tetro, pallido, emortuove colore, luridos, sed procul aspicientibus cute rubicunda, et in aliis omnibus, excepto motu, viuentibus similes. Aiebat autem hoc, flante vento meridionali, qui vim tantam stupefaciendi et congelandi haberet, Indis illis nudis in patulis locis, vbi se abscondere non possent, saepenumero accidere. Hac narratione fidus ille testis mihi omnem dubitationem exemit, ita vt nunc pleniorem fidem Cornelio [note: In descriptionis Ptolemaicae augmente, siueoccidentis notitiae.] Witflieto adhibeam, ista ita confirmante: In Prouinciae Chiliensis montanis peculiaris ventus dominatur, non aliqua vehementia, sed nimia sua subtilitate noxius. Olim terrestri itinere, superatis altissimorum montium iugis, ad has terras primi detectores penetrarunt; sed propter teterrimam metuendamque huius ventuli, siue aurae vim, maritimo nunc itinere, aut secundum maris littus per planas regiones Chilienses adeuntur. Aurae huius Chiliensis vis adeo noxia est, vt oppresso inter viscera vitali calore, viatorem extemplo interimat, mortuorum tamen corpora non infestar, sed a corruptione et putrefactione praeseruat. Fama est, Almagrum post quintum mensem eadem itineris spatia remetientem, multos suorum cum equis frigore exanimatos recentes adhuc, integrosque inuenisse, manibus fraena retinentes, equisque in suo gressu stantibus, tali habitu, sicut viui obriguerant. Quae res contemplantibus admiratione digna merito videtur, sed ratio in eo est, quod Chiliensis haec aura cum sit subtilissima, non suras, non pedes, aut manus pertentet, sed ad intima praecordia penetret, vitalemque calorem suffocat et restinguit, et cum in vltimo siccitatis gradu siccissima sit, neque corruptionem, neque putrefactionem inducit aut admittit, sed mortuorum corpora praeseruat. Nam corruptio putrefactioque a qualitate calida et humida procedit.

CAPVT LXXI. De perpetuitate aeris, cedri, et cupressi.

NON frustra in capite decimoquatto primae Centuriae subcisiuarum operarum mearum, et capite praecedente, AEgyptiorum veterum, adductis memorabilibus historiis, et exemplis mentionem fecimus, quod ij non solum superstitione, sed etiam ratione naturali quadam, conditis aro matibus et succis, aliisque rebus ad auertendam putredinem, et corruptionem, illis sigilla vel icunculas aereas, insuper cadaueribus, pro praecordiis, et visceribus inseruerint. Obseruarunt enim aetis naturam, et efficaciam, quod non solum seipsum, sed alias quoque res, quam diutissime, conseruare soleat. Id Plinius quoque notauit: Vsus, inquit, aeris ad perpetuitatem [note: Lib. 34. c. 9.] monumen torum iam pridem translatus est, tabulis aereis, in quibus publicae constitutiones inciduntur. Vnde quoque ex sacris literis constat, morum duritiem, et difficultatem maximam aeris nomen comparationibus vel similitudinibus notari, vt apud Prophetam, Frons tua [note: Isaiae c. 47.] aerea. Firmitudinem quoque, soliditatem, et constantiam significat aes, eoque nomine in persona Dei Propheta Ieremias vtitur. Dedi, inquit, te in [note: Cap. 1.] murum aereum super omnem terram: sic etiam in Apocalypsi, visio filij Dei a Iohanne ita describitur: Et pedes eius similes aurichalco, vt haec et [note: In li. Ioseph. siue de arcano sermone Symposiacon. 3. 1. 10.] alia memorabilia a Benedicto Aria Montano notantur. Porro vis conseruandi aeris, de qua modo diximus, Plutarcho ignota non fuit, qui Satyrum introducit ita dicentem. Venatores quum aprum, aut ceruum confectum, e longinquo aduehunt, aereum ei clauum tanquatn putredinis amuletum infigere solere; et paulo post addit rationem, Clauus, inquit, proinde aereus siquidem transfixus a putredine, quod aiunt, carnes tuetur: videbitur hoc fieri ob insitam aeri facultatem adstringendi. Nam aerugine ad tales casus vtuntur medici, loco medicamenti, et eos qui commorantur in secturis aerariis, aut lippitudine solui: ac si cilia amiserint, ea denuo enasci, Aristoteles author est. Pergit ibidem Plutarchus, quod ea, quae aereis cuspidibus, et gladiis infliguntur vulnera, corpori minorem inferant dolorem, et facilius sanentur, quam quae a ferreis, quia scilicet aes in se quidpiam medicamenti habeat, idque in vulnere statim relinquat. Hucusque Plutarchus.

Idipsum non ignorant AEthiopes Africani, qui armillas, in brachiis, et cruribus non solum in cotidianis vsibus refrigerandi artus ergo, pletumque vtuntur, atque etiam ornatus causa gestant: Sed etiam vna ad vitandam corruptionem sepeliri volunt. Sicut picturae, et ij, qui in iis

locis peregrinati fuerunt, testantur. De Cedri et Cupressi vero ligno, quod aliquot seculis res inuolutas vel inclusas, incorrupta seruet, multa testimonia verum extant, inter quae admodum vetus est, cum de libris Pythagoraerepertis, recensent veteres, inter quos fragmenta L. Cassij Heminae allegantur. Lapis, inquiunt, fuit quadratus circiter in media arca vinctus candelis quoque versus, in eo lapide insuper libri impositi fuetunt, proprerea arbitror eos non computruisse. Et libri Cedrati fuerunt, propterea arbitrot tineas non tetigisse. In his libris scripta erant Philosophiae Pythagoricae, iique combusti a Q. Petilio praetore, quia Philosophiae scripta essent. Eodem modo in Epheso Cupressina materies, ex qua valuae templi Dianae quatuor aetates reseruatae, durasse traditur. Sola haec nitorem etiam recipit, ideoque ex hac condere opera lautiora consueuêre. Aliquando ex hac statuae exudant: Coelo enim Austrino, humectoque ita afficitur, cum [note: Lib. 2.] in ea aliquid sit pinguedinis, sicut Theophrastus obseruauit. Reliqua de Cupressi perpetuitate, ex Plinio, et aliis autoribus collecta, videantur apud Baptistam Portam in sua villa, vbi eadem, et memorabiliora de Cedro arbore collegit, et in proximo praecedenti capite plura de hac arbore, eiusque; vires contraputredinem collegimus.

CAPVT LXXII. De veris et vtilibus thesauris colligendis et conseruandis.

[note: Matth. c. 6. 19. 20. 21. 24.] QVales thesauri quaerendi, conseruandique sint, qui non sint transitorij, vel potius vmbratiles, neque possidentibus plus damni, quam emolum enti afferentes, docet nos Christus Dominus noster; Ne thesauros, inquit, congerite in terra, vbi tinea, et erosio eos corrumpit, et vbi fures perfodiunt ac furantur: Sed congerite vobis thesaurosin coelo, vbi neque tinea, neque erosio corrumpit, et vbi fures non perfodiunt, neque furantur. Nam vbi est thesaurus vester, illic erit etiam cor vestrum. Nemo potest duobus Dominis seruite: aut enim vnum habebit odio, et alterum, diliget: aut vni adhaerebit, et alterum contemnit. Non potestis Deo ser uire et Mammonae. Memorabilis praeterea est doctrina legis diuinae. Nam commemoratis omnibus malis, quae homini possint contingere, Iehoua [note: Deus c. 22.] addit: Annon haec sunt condita in arcis meis? Ac si diceret, sunt mihi thesauri bonorum, quam meam gratiam et beneuolentiam hominibus volo exhibere: possum illis benefacere, non humano more, sed incomprehensibili

etiam ratione. Contra, cum homines affligere voluero, sentient, mihi non deesse affligendi rationes, quaeipsis nunquam in animum venerant. Sic igitur Deus vult suos infinitos thesauros nobis notos fieri: tum bonorum, tum malorum respectu. Notemus igitur, non satis esse, si sciamus ex Dei gratia manare pluuiam, serenitatem, foecunditatem, et alia bona, licet hoc sit fun damentum, sed altius esse conscendendum; nempe si Deus talem virtutem terrae conferat, multo magis oportere, vt virtutem nostram ab ipso accipiamus, siquidem creaturae nobiliores sumus.

[note: Lib. 2. officio. c. 28.] Porro visum fuit, operae pretium esse adiicere D. Ambrosij piam admonitionem (quae nostro praesertim tempore, perturbatis fere omnibus rebus, bellis, et seditionibus atque odiis intestinis, imminente in super nostris ceruicibus tyrannide Turcica, quam vel securi negligimus, vel desides, et inertes contemnimus, paulo post nostram inertiam, et securitatem vtinam non sero, deploraturi, diligenter obseruanda est.) Nos aliquando, inquit, in inuidiam incidimus, quia confregerimus vasa mystica, vt captivos redimeremus: quod Arrianis displicere potuerat, non tam quod factum displiceret, quam vt esset, quod reprehenderent. Quis autem est tam durus, immitis, ferreus, cui displiceat, quod homo redimitur a morte, foemina ab impuritatibus Barbarorum? contra grauiores morte sunt, adolescentuli, vel pueri, vel infantes, ab eis dolorum contagiis, quibus mortis metu inquinabantur. Quam causam nos etsi non sine ratione aliqua gessimus: tamen ita in populo prosequuti sumus, vt confiteremur, multoque fuisse commodius instrueremus, vt animas Domino, quam aurum seruaremus. Quis enim sine auro misit Apostolos, et Ecclesias sine auro congregauit? Aurum Ecclesia habet, non vt seruet, se vt eroget, vt subueniat in necessitatibus. Quid opus est custodire, quod nil adiuuat? An ignoramus, quantum auti et argenti de templo Domini Assyrij sustulerunt? Nonne melius ea conflant sacerdotes propter eleemosynam pauperum, si alia subsidia desint, quam sacrilegus contaminata asporter hostis? Nonne dicturus est Dominus: cur passus es tot inopes fame emori? Et certe habebas aurum, vt ministrares alimoniam, cur captiui deducti sunt in commercio, necredempti? cur tot ab hoste occisi sunt? Melius erat vasa viuentium seruare, quam metallorum. His non potest responsum referri. Quid enim diceres? Timui, ne templo Dei ornatus deesset. Responderet: Aurum sacramenta non quaerunt, neque auro placent, quae auro non emuntur. Ornatus sacramentorum redemptio captiuorum est. Et vere sunt illa vasa pretiosa, quae redimunt animas a morte. Ille verus est thesaurus Domini, qui operatur, quod sanguis eius operatus est. Tunc vas dominici sanguinis agnoscitur, cum in vtroque viderit redemptionem, vt

calix ab hoste redimat, quos sanguis a peccato redemit? Ecce aurum, quod probari potest, ecce autem vtile, ecce aurum Christi, quod a morte redimat, ecce aurum, quo redimitur pudicitia, seruatur castitas; Hos ergo malui vobis liberos tradere, quam aurum reseruare, etc. Et ea quae sequuntur.

CAPVT LXXIII. De thesauris eruendis, dispensandis et colligendis.

[note: Lib. 2. de bello Neapol.] COminaeus celebris ille historicus, inter alia refert, cum sibi tanquam legato regio, thesaurus Venetae Reipub. demonstratus esset, nihil ibi reconditae pecuniae fuisse, et Ducem, praesente senatu, retulisse, esse apud ipsos capitale, si quis referat de cogendo thesauro, idque tanquam prudenter, et consulto, ab eis institutum esse putat, vitandae omnis contentionis, atque simultatis causa. Huc spectat lex Macarensium, vel vera, vel [note: Lib. 1.] ficta, aut fabulosa, sicut a Thoma Moro in sua Vtopia, refertur. Quorum Rex, quo primum die auspicatur imperium, magnis adhibitis sacrificiis iureiurando adstringitur, nunquam se vno tempore supra mille auri pondo in thesauris habiturum, aut argenti, quantum eius auri pretium aequet. Hanc legem ferunt ab optimo quodam Rege, institutam, cui maiori patriae commodum, quam diuitiae suae, velut obicem aceruandae pecuniae tantae, quanta faceret inopiam eius in populo. Nempe eum thesaurum videbat suffecturum, siue Regi aduersus rebelles, siue regno aduersus hostium incursiones esset confligendum. Caeterum minorem esse, quam vt animos faciat inuadendi aliena; quae potissima condendae legis causa fuit. Proxima quod sic prospectum putauit, ne desit pecunia, quae in quotidiana ciuium commutatione versetur, et quum Regi necesse est erogare, quicquid thesauro supra legitimum accreuit modum, non quaesiturum censuit occasiones iniuriae. Talis rex et malis erit formidini, et a bonis amabitur, etc. Quomodocunque autem sese res haec habeat, et vtrum Veneti, vel alij olim suas rationes, plane diuersas a praesenti tempore, allegarint, et adhuc retineant, nec ne, ignotum tamen non est, tam ad conseruandam dignitatem Regnorum, et Rerumpubl. quam ad propellendam vim et iniuriam, in pace, et in bello thesauri, id est, pecuniae collectionem esse per necessariam, et ideo non negligendam: Eamque vt recte dicitur, esse neruum belli, sineque ea, neque subditos recte pacatos teneri, neque hostes fortiter propelli posse. Vnde prudenter monetur; In pace arma, id est, ea,

quae sunt tempore belli necessaria, rectissime parati debere. Cum itaque experientia nos docuerit, quam necessaria res sit nummos habere in thesauris paratos, nemo non ad illos coaceruandos, nunc intentus conspicitur, et nonnunquam tales artes ab aeruscatoribus adhibentur, quae manifestam perniciem afferunt, tam priuatae quam publicae rei, de quibus modo plura referre extra propositum est. Non raro autem euenit, vt illi opum collectores, vel intempestive, antequam cupiditatibus suis plene satisfacere possint, moriantur, aut breui momento inani luxu, rursus dissipentur opes, quae longo tempore, et quidem magno labore acquisitae, et ad certos vsus repositae fuerunt. Primum illustratur elegantissimis versibus:

Alterum vero, audaci facto C. Caesaris, quod non immerito ab auctoribus reprehenditur, cum videlicet sanctius aerarium Rom. vbi immensus [note: Lib. 2. bello. Ciuil.] thesaurus, et paucis notus, reconditus fuerat, expilasse. Ita enim de eo scribit Appianus. Thesauros a nemine contactos, vsque in illum diem, militibus rapere conceffit, quos olim execratione proposita conditos fuisse, memorant, vt nisi tumultu belli Celtici non promerentur. Ex quibus verbis colligimus, Caesarem vsque ad fecem aerarium exhausisse. Memorabilis autem ideo est ille locus, quod olim quoque Romani prisci, tam mericulosi fuerint ob irruptiones Celtarum, Germanorum videlicet, vt peculiares neruos, et subsidia pecuniaria, veluti necessaria arma, contra ipsorum impetum, sibi reposuerint. De hoc thesauro, licet Suetonius, et Plutarchus, [note: Lib. 3. Pharsal.] sicut quoque ipsemet Caesar in commentariis suis siluerint, tamen Lucanus eum ita poetice depingit:

Aliam rationem et quidem vtilem, et piam in dispensandis thesauris habuit Tiberius II. Imp. Graecus. Is enim quicquid longa auaritia, Iustin. II. antecessor ipsius in Imperio congesserat, egentibus largitus, largissimas pauperibus erogauit eleemosynas. Cum vero ob eam liberalitatem a Sophia Augusta obiurgaretur: Confido ait in Domino, nec deerit pecunia fisco nostro, modo pauperes eleemosynas accipiant, et captiui redimantur. Magnus enim thesaurus stips pauperum. Nam hi sunt thesauri illi nullis obnoxij periculis, quos ipse Dominus colligere iubet. Idem, aurum cum lachrymis, et querelis subditorum, collectum, adulterinum et venenosum dicebat, sicut Euagrius et Paulus Diaconus referunt. Qualem autem Tiberius retributionem, et compensationem, in eruendis thesauris, sub marmorea tabula, cui imago crucis impressa fuit, suffossis, nec non in Narsetis, habuerit, ex Annonio, et Paulo Diacono, antea recensuimus. [note: Cap. 63. cent. 1.] Vbi quoque ex Collenucij historia Neapolitana, retulimus historiam, quo pacto Robertus Normanus opera Saraceni captiui, immensos thesauros [note: De instauranda Ital. lib. 2.] eruerit. Ea autem a Michaele Bruto, tanquam fabulosa habentur, cum etiam ea, quae ab historicis de 80. capitibus interfectorum Normanorum Byzantium ad Imperatorem Graecorum missorum passim commemorantur, tanquam conficta refutasset. Eodem (pergit ibi) videtur spectare fabula de thesauro a Roberto inuento, cum index statua e marmore redimito capite aenea vitta, in qua rem totam incisam carmen significaret, Poenus magus, nescio, quis interpres fuisset; qui tantum ob meritum, effoso inuentoque thesauro manumissus est. Quae tamen, quam sint vera, viderint ij, qui ea non solum legere, sed etiam probare aequo animo possunt.

[note: De damonib.] Etsi enim, vt inquit Psellus, daemones diuitias nobis, et gloriam promittunt, nihil tamen ex se tradere possunt; Quippe cum imperium nullum habeant, sed visa tantum quaedam inania suis cultoribus afferunt varia prorsus, et instabilia, quae tamen Impij diuina esse spectacula putant. Attamen multis exemplis et rationibus demonstrauimus, thesauros, diuitias, et pecuniam, atque pretiosas res, in manu Dei esse, eiusque largitare [note: Cap. 2.] ea omnia ad homines, qui illi placent, emanare. Ita enim Haggaeus Propheta introducit Deum loquentem: Meum est argentum, et meum est [note: Cap. 45.] aurum, dicit Dominus exercituum. Eodem modo Esaias Propheta ita Deum, Cyro Regi dicentem inducit: Et dabo tibi thesaurus absconditos, et [note: Cap. 5.] arcana secretorum. Et Salomon Ecclesiastes haec tanquam dona Dei agnoscit. Etiam, inquit, quod cupiam dedit Deus diuitias, et opes, et cui dominium concessit, vt ex illis comedat, et sumat portionem suam, et laetetur

labore suo, hoc est donum Dei. Multis etiam aliis in locis sacrae literae nos docent, tam diuitias et opes, quam paupertatem, et egestatem, a Deo promanare, et quibus ille placet, illa contingere, sicut videre licet, in libro de prouidentia Dei, Andreae Corrutij, vbi etiam pie disputat, et rationes tales reddit. Quum diuitiae inter benedictiones Domini recenseantur, inopia vero impiis futura denuncietur, qui fiat nihilominus, vt flagitiosos rerum copia abundate, pios autem penuria saepissime premi videamus? Quibus cogitationibus et anxietatibus etiam grauiter attonitum et commotum [note: Psal[?]] videmus ipsum regium Prophetam, qui tandem dubitanti similis, in hos prorupit sermones: mei pene moti sunt pedes, pene effusi gressus mei: Quia zelaui super inimicos pacem peccatorum videns.

CAPVT LXXIV. De mendicis, leprosis, et vera paupertate.

[note: Cap. 16. prior. Cent.] DEmendicis antea peculiare caput compleuimus, sed occurrerunt postea non solum de illis, sed etiam de leprosis, qui in eorum numero censentur, nonnulla memoratu digna, quae nunc recensere volui. Docent nos sacrae literae. quam inuisi habiti sint homines, qui lepra infecti fuerunt, ita vt reliquis propter foeditatem et contagium eorum conuersatio plane interdicta fuerit, et merito quidem. Nam numerantur in Leuitico quinque notae, per quas ab aliis hominibus sanis dignoscerentur, ne ipsorum contagione polluerentur. Vna fuit vestis dissoluta; altera, detectum caput: tertia, os velatum: quarta, cohabitatio ab hominum consuetudine separata: quinta, publica proclamatio, qua immundi proclamabantur, vtpote indigni, qui inter Israelitas conuersarentur. Distinctionem autem inter pruritum, Scabiem, impetiginem, vitiliginem, alopeciam, praeterea et lepram, quae Arabibus est Barras, seu Albarras, et vocatur volatilis, quia serpit, videturque volare per partes. Nec non inter Elephantem late tradit, et erudite [note: Cap. 13. De sac. philos. cap. 19.] explicat, quae de hoc morbo in Leuitico, tradita sunt, Franciscus Valesius. Etsi autem Elephantiasis (ita dicta lepra, a cute scabra et deformi Elephanti, apud ludaeos peculiare aliquid habuit, vt etiam res inanimes, veluti lapides, pannus, et similia ea inficerentur, et haec infectio certis notis dignosceretur: [note: Lib. 3. c. 25.] tamen a Cornelio Celso describitur; quod ea totum corpus afficiatur, ita vt ossa quoque vitiari dicantur. Summa pars corporis, inquit, crebras maculas, crebrosque tumores habet: Rubor harum paulatim in atrum colorem conuertitur: Summa cutis inaequabiliter crassa, tenuis, dura mollisque quasi squamuis quibusdam exasperatur, corpus emarcescit, os, surae, pedes

intumescunt. Vbi vetus morbus est, digiti in manibus pedibusque sub rumore conduntur. Febticula oritur, quae facile tot malis obrutum hominem, consumit. Eadem Serenus Sammonicos hisce versibus complectitur:

[note: Lib. 36.] Hunc morbum denotare videtur Iustinus Historicus, vbi ita, licet in hac redeceptus, et falsus dicit: Quum AEgyptij scabiem et pruriginem paterentur, responso moniti, Mosen cum aegris, ne pestis ad plures serperet, terminis AEgypti pellunt. Eodem modo, quum patrum nostrorum memoria, Lues illa (quae initio Neapolitana, vbi originem ab Indis occidentalibus eo translata habuit, et postea nescio quo auctore, Gallica fuit appellata) sparsim serpere coepisset, ea, antequam remedia idonea reperirentur, non secus ac lepra, inuisa et abominabilis incurabilisque fuit; ita vt ea infecti penitus a consortio et conuictu hominum, metu tam atrocis [note: Lib. 6. tit. 1. Arest. 11.] contagij, excluderentur. Vnde Paponus in suo Arrestorum libro ita scribit:

La verolle, quel' on souloit nommer le mal de Naples, ha este du temps, qu'elle fut apportee en France, fort abominee, et iusques a l' estimer contagieuse, et chasser de villes, et de la compagnie des sains, ceux, qui en estoient attaintz, tout ainsi que s'ilz eussent este Ladres, et ainsi fut dit par arestz le quatrieme Mars CIC. CCCC. XCV. Mais depuis, pour les prompts remedes, que le temps hae amene, ce mal ha este fait tant familier, que cest arrest est sans consequence.

De mendicis extat vetus, vt puto, constitutio Caroli Magni vel ex Carolingis ipsius successoribus, quam, cum alias quoque res mirabiles contineat, integram inserere volui.

MENDICI PER REGIONES VAGARI NON PERMITTVNTOR: SVOS PAVPERES QVAEQVE CIVITAS ALITO: ILLIS, NISI MANIBVS OPERENTVR, NVLLVS QVIDQVAM DATO. MANGONES, VAGABVNDI, ET COTIONES, QVI IMPOSTVRIS HOMINES LVDVNT, COERCENTOR. FACINOROSVS OCVLVM PRO PRIMA CVLPA PERDITO: CVLPAM ITERANS NASO TRVNCATOR: TERTIO DEPREHENSVS CAPITALEM POENAM LVITO. NEMO MILITIAE SOCIVM SVVM, AVT QVEMLIBET ALIVM AD POTANDVM INVITATO; QVOD SI QVIS EBRIVS REPERTVS FVERIT, EIECTVS QVO AD CVLPAM COGNOSCAT, AQVAM BIBITO.

Alia quoque constitutio Iustiniani Imperatoris contra otiosos mendicos digna est, vt adscribatur, quae extat in Nouellis, talis videlicet: [note: Nouell. 8. de quast. tit. 9. cap. 5.] SI HVIVS TERRAE FVERINT, ET CORPORIBVS QVIDEM VALIDIS VTANTVR, VITAE AVTEM EIS DECENS NON EST OCCASIO, HOS NON FRVSTRA ESSE TERRAE ONVS PERMITTERE, SED TRADERE CITIVS EOS OPERAM PVBLICORVM ATTINET ARTIFICIBVS, AD MINISTERIVM ET PRAE POSITIS PANIFICANTIVM STATIONVM, ET HORTOS OPERANTIBVS, ALIISQVE DIVERSIS ARTIBVS, AVT OPERIBVS, IN QVIBVS VALENT SIMVL QVIDEM LABORARE, SIMVL AVTEM ALI, ET SEGNEM ITA AD MELIOREM MVTARE VITAM. SI VERO ALIOQVI NOLVERINT INSERVIRE OPERIBVS, QVIBVS TRADITI SVNT, HOS SECTARI HAC REGIA CIVITATE. PARCENTES ENIM EIS, HOC SANCIMVS, VT NON SEGNITIE EOS AD ILLICITOS ACTVS IMPELLENTE, LEGES EOS ABRIPIANT, AD POENAS NOSTRIS TRADENTES IVDICIBVS; LAESOS AVTEM AVT LAESAS CORPORE, AVT CANICIE GRAVES, HOS SINE MOLESTIA ESSE IVBEMVS, IN HAC NOSTRA CIVITATE, AVT PIE AGERE VOLENTIBVS ADSCHRIBENDOS, ET ALIORVM SINGVLOS INTERROGARE, QVA VENERINT GRATIA: ET INQVISITIS, QVAE DIGNA SVNT SVPER EIS AGERE, VT NON PIGRI HIC SEDEANT, SED COMPETENTIA AGENTES, AD PROPRIAS REVERTANTVR PROVINCIAS.

Similes constitutiones et ordinationes in Imperio habemus, sicut succincte eas colligit praestantissimus et doctissimus vir Camerae Imper. Adsessor [note: In iure Camerali.] Petrus Danaisius: INOPES quaeque ciuitas suos alito: mendicos arceto: alio, nisi copia egenorum oppressa, et cum elogio, ne dimittito: Nulli praeterquam morbo vel debilitate coacto mendicare permittito. Mendicorum liberos victui parando aptos, parentibus abstrahito, artibus seruitiisque adhibeto. Mendicantes peregrinos arceto; validos, aliis exemplo, [note: Cap. 16. prior. cent.] punito. Lex autem Massiliensium, quam antea allegauimus, omnibus qui per aliam religionis simulationem alimenta inertiae quaerunt, clausos eos habere, et mendosam et fucosam superstitionem summouendam [note: In l. Quidam ignauia c. De decur. lib. 10.] esse, perspicue explicatur ab Impp. Valentino et Valente: Eruendos videlicet e latebris eos esse, qui ex ignauia, praetextu fictae religionis, onera et munera ciuitatis euitant, atque ad municipia patriarum reuocandos, aliosque eorum loco substituendos, qui publicarum essent subituri munera

functionem. Haec tamen lex Eutropio et Orosio, quasi contra monachos et eremitas lata, mirifice displicuit; Cum tamen sanctis patribus [note: Augustin. de opere monach. cap. 17.] otium monachale quoque exosum fuerit: quorum vnus dixit, Monachum, qui manibus suis non laboret, violento, aut si mauis, latroni, iudicari aequalem: alter, non licere monachis ex alieno viuere, etiamsi assidui sint in contemplationibus, in oratione, in studiis. Vnde S. Hieronymus scribens ad Rusticum monaehum, de viuendi forma, vnum illud admonet, ne otiosus vnquam sit, sed vel fiscellam texat iunco, vel canistrum lentis plectat viminibus humum sarriat, areolam aequo limite diuidat, plantas per ordinem ponat, aquas irriguas ducat, texat lina capiendis piscibus. Hunc enim fuisse monachis Aegyptiis mortem, vt neminem inter ipsos otiosum esse sustinerent, ibidem testatur. Et Chrysostomus nullam illos horam exercitatione vacuam habuisse scribit. Sic Diuus Basilius [note: In homil. De vita mona. Chorum. Epitome Christiane iurispr.] monasteriorum fermentum oriosos vocat. Caeterum contra vitium mendicitatis olim fuisse propriam actionem ( [gap: Greek word(s)] Graeci vocant.). Heresbachius monet: Non est enim ignauia, inquit, fouenda, quae est [gap: Greek word(s)] . Vnde Basilius: Mendicorum vult delectum haberi. Nam qui arte ad fallendum cantilenas mendicitatis edocti, vlcera corporisque mutilationes quaestus causa praetexunt, his non opportet suppeditare, aut exiguo dono eorum latratum depellere, ne ad ignauiam et malitiam sumptus suppeditentur, sed veris et exploratis pauperibus liberaliter [note: Matth. c. 25. vets. 35.] largiendo, Domino foeneraueris, dicenti: Esuriui, et dedistis mihi, edere. Gentiles quoque, vtpote viri prudentes, eodem modo hoc vitium detestati sunt, et monuerunt, mendicis validis nihil esse dandum. Vnde [note: In Trinumme.] scitum Plautinum illud emanauir: De mendico male meretur, qui ei dat, quod edat, aut quod bibat; Nam et illud, quod dat, perdit, et producit illi vitam ad miseriam. Haec autem a me non ideo recensentur vel proponuntur, quod sentiam, charitatem et beneficentiam erga proximum egentem culpandam vel prohibendam: (vnde etiam hoc sensu acceptam Piauti sententiam detestandam esse, dixit Lactantius lib 6. cap. II.) Sed potius Christiano more loquendo, omnibus et singulis, promiscue absque delectu, benefaciendum esse puto. Quum Deus ipse hoc praecipiat, et ex sacra Scriptura discamus; Non esse respiciendum, quid ex seipsis mereantur homines, sed in aginem Dei in cunctis considerandam, cui nihil non et honoris et dilectionis debeamus; Ideoque hac ratione omni petenti, [note: August. contra Adaemantium, cap. 17.] sed vere egenti dandum, eiusque inopiam subleuandam esse. Male itaque et perperam senserunt Manichaei, qui eleemosynam pauperi dandam, praecise et absque omni respectu negant: Ac ne Christiano quidem, et fratri supplici, quia sit sustentatio materiae, et mali Dei patrocinium et

fauor. Idipsum obseruauit olim gentilis quidam, qui erga omnes, etiam ignotos, liberalis et beneficus fuit, dicebatque, se non dare et largiri homini petenti, sed humanitati indigenti: [gap: Greek word(s)] . Propositum igitur nostrum est, tantum de malitiosis mendicis, et ignauiae sectatoribus, qui vere indigentibus sua pigritie alimenta de industria surripiunt, quum sese laboribus suis honestis, ni socordia obstaret, sustentare [note: Cap. 2.] et alere commode possent. Hos ex Ecclesiaste graphice ita describit Iacobus Lectius Iurisconsultus praestantissimus:

[note: Socrat. hist. Eccles lib. 1. cap. 25.] Huc respexit Atticus Episcopus, cum Calliopio Ecclesiae Nicenae prelbybero trecentos aureos mitteret, cum hac monitione: VELIS AVTEM IN EOS conferre, non qui ventris causa, quasi mercaturam per totum vitae tempus mendicando exercent, sed qui mendicare erubescunt. Neque in in hac officij parte vllam sectae aut religionis cuiusquam rationem ducas, neque porro nespectum ad eos, qui a nobis in fidei sententia dissentiunt, habeas: sed in illud vnum incumbas, vt qui fame cruciantur, eos alimentis subleues, etc. Similem monitionem habemus in Ecclesiaste Salomonis, vbi dicit: Mittito panem tuum in superficiem a quarum, id [note: Cap. 11.] est in aquas ipsas coram te profluentes. Nam in multitudine dierum, id est, tandem et ipso temporum successu reperies illum. Vt autem inter mendicitatem et paupertatem discrimen obseruetur, sciendum est, quod haec sit modica indigentia, labore necessaria quaeritans. Dicitur enim [note: Suid. in hist.] [gap: Greek word(s)] , a laborando. Ideoque ea per se reprehendenda non est; imo olim apud Romanos et Graecos commendata, et in pretio habita, ita vt Graecia alumna paupertatis et virtutis habita denominataque fuerit; [note: Cap. 79. prior. cant.] sicut antea quoque demonstratum pluribus exemplis est: Illa vero extrema inopia, et rerum omnium penuria fit; vnde dicuntun [gap: Greek word(s)] , a trepidatione, quod omnibus sunt supplices, vel [gap: Greek word(s)] , quod omnibus bonis exciderint. Recte itaque dicit doctissimus [note: In commentario ad Theophr. characteres.] Casaubonus: Nihil interest, facultatibus sit pauper aliquis, an animo, quae sola demum paupertas vere misera est. Multa Seneca de hoc vitio variis locis, sed vnum notare sufficiet; Sicille de amicorum delectu loquens: [note: De tranquill. Vitae, lib. 1.] Praecipue tamen vitentur tristes, et omnia deplorantes, quibus nulla non causa in querelas placet. Constet illi licet fides, et beneuolentia, tranquillitati tamen inimicus est, comes perturbatus, et omnia gemens.

Postremo variae traduntur paupertatis et mendicitatis causae. I. Quibusdam causa est, vel sua, vel maiorum suorum ignauia. II. Aliis vita flagitiosa, qui sua vel ludendo, vel potando temere consumpserunt. III. Nonnullos impellunt morbi, et defectus corporales: vtpote coecos, claudos, inutiles, vlcerosos. IV. Alios perdidit casus quidam tristis, vel priuatus, vel communis: priuatus, vt solet in incendio fieri: communis, vt vastatio bellica. V Sunt quos tytannis diuitum et potentum eo adigat, vt pauperes et mendici fiant.

CAPVT LXXV. De Nubianis Erronibus et aliis impostoribus mendicitatis ergo.

[note: Cap. 17.] IN priore centuria nonnulla non vulgaria recensuimus de Cingaris, eorum origine, fraudibus et imposturis, ita vt facile, quemadmodum ex vngue leo, vt prouerbialiter dicitur, cognosci possint, qualis manipulus furum et latronum, ex erronibus, ista colluuies hominum collecta sint. Verum cum interiecto tempore plura, licet non plane conformia cum prioribus, collegerim, de iis et aliis im postoribus, ea et quidem memoranda, velut auctarij loco addam, quibus addat vel demat lector pro suo arbitrio [note: De literis et lingua Getarum.] fidem. De iis autem ita Bon. Vulcanius Brugensis scribit: NVBIANI inferioris AEgypti partibus contermini, sub Patriarcha Alexandrino sacra lingua EL Kupti celebrarunt. Multi Episcopatus in eorum finibus fuerunt. Ante hos CLX. Plus minus annos a Sultano Aegypti sedibus suis pulsi, Palaestinam, Syriam, et Asiam minorem mendicorum specie peruagantes, traiecto Hellesponto, Thraciam, et circum-Danubianas regiones incredibili multitudine inundarunt; Itali Cingaros vocant, Galli, Bohemos, quod indidem ex Bohemia prima illorum esset notitia. Item AEgyptios, quod Nubiam, etiam ipsi Nubiani minorem Aegyptum vocent. Nubae a Stephano ipsi et [gap: Greek word(s)] vocantur, et a Claudiano lib. I. ad Stiliconem:

Metropolis eorum Condari, non solum hodie ab ipsis vocatur, sed et in mappa mundi Turcica notata est. Templorum eximiorum etiam hodie multa extant vestigia, et qui supersunt de illa calamitate in suis sedibus, Christianos etiamnum hodie sese profitentur, sed sine vllis Episcopis, templis, et sacrorum solennibus. Saepe ab Imperatore, suie Negus Abyssinorum Episcopos petentes, non impetrarunt, sed penuria Episcoporum in Abyssinis, vel metu Arenosas solitudines, et Mahumetanorum iniuriae

obnoxias adeundi. Omnino Nomades et latrones sunt, cuiusmodi etiam ipsorum progenies Cingari isti, qui non solum morem maiorum suorum, et furcorum licentiam, sed etiam linguam retinuerunt. Postquam autem nonnulla vocabula Nubiani idiomatis posuisset, ita pergit Vulcanius: Specimen hoc linguae Nubianorum occasionem mihi dedit cogitandi de idiotismo erronum quorundam, qui auorum, imo patrum nostrorum memoria, oppida omnia, et pagos peruagari, et templorum fores cateruatim obsidere solent, et inauditis technis atque imposturis vulgo fucum faciebant Nubianis illis non absimiles, eo tamen ab iis diuersi, quod cum Nubiani chiromantices, et praeterita futurorum diuinandi praetextu fallerent, hi sanctimoniae alicuius simulatione, et peregrinationis ab ipsis institutae, ad loca variis Diuis dicata, quos diuersorum atrocissimorum morborum, quibus sese obsessos fingebant, auerruncatores praedicabant, miseram plebem densissimis ignorantiae tenebris immersam, atque obcoecatam, et pia quadam credulitate, ad commiserationem ipsorum adductam pecunia emungebant. Nubianos illos, quos Itali, vt diximus, Cingaros vocant, Hispani Gitanos, hoc est, AEgyptios, Belgae, Hendenen/ hoc est, gentiles: propriam sibi ac peculiarem Prouinciae, e qua orti fuerunt, linguam habuisse losephus Scaliger censet, cuius iudicio auctoritatique libens acquiesco. Existimauerim autem, Gallos et Hispanos, suos etiam habuisse huius generis errones, qui inter se lingua vulgo incognita vterentur: quam quidem inconditam linguam, putarim Gallos Iargon, Hispanos Ierigonce appellasse, nisi fortassis ipsam etiam Nubianorum linguam ita appellarint. Hactenus Vulcanius. Caeterum quod ad Nubiam attinet, ea in theatro orbis ab Ortelio in confinibus Occidentalibus Abyssinorum Imperii depingitur, et ita describitur: Nobia regnum olim Christianum; hodie vero nullam fere religionem ii colunt. Regio est auro ditissima atque ebore: saccari et frumenti feracissima. Praecipua vrbs est Dangala, cuius incolae sunt ditissimi, et cum Aegypti mercatoribus negotiantur; in ea maxima sandali et ziberti copia; domus sunt cretaceae, stramineisque tectis. [note: Lib. 5. de Republ.] De his vel aliis erronibus iudicium et sententia Bodini est talis: Arcendi sunt, inquit, grassatores ac fures, qui AEgyptiorum specie ac nomine impune vbique praedantur, quos contra lex Aurelia, magistratus armari iubet; Quae pestis quod in Hispania quoque latissime grassaretur, edicto Ferdinandi Regis, Anno CIC. CCCC. XCII. coerceri coepit. Falso quidem se AEgyptios appellant, quum moribus ac lingua Aegyptiorum dissimilimi semper fuerint: ne probabile sit, ex vberrima fertilissimaque regione, ad exrremas Hispaniae infertilis oras, emenso mari Mediterraneo aduectos: sed illa sacrilegorum colluuies ex Alpium et Pyrenaeorum

praeruptis saxis et latebris appetente aestate, quasi fucorum exa mina, in regiones vberiores erumpunt. Nihil est autem in Republica tam perniciofum, quam otiosorum ac tenuium hominum huc illuc errantium multitu do, qui et priuatorum bona diripiunt, et in euersione Reipublicae spem omnem fortunarum suarum posuerunt. Hanc pestem Amasis AEgyptiorum Rex ab AEgypto longissimerepulit. Quum lege lata sanctissime cauisser, vt otiosi homines, qui nihil haberent, quod suum dicere poflent, capitali supplicio, quasi praedones, afficerentur. Contra hos, constitutiones Imperii pub licatas, antea allegauimus, et eas clarissimus vir D. Petrus Danaisius Assessor Camerae, ita in suo Iure Camerali, ex comitiorum Decretis, Congessit. ZYGEVNER, QVOS COMPERTVM EST PRODITORES ESSE, ET EXPLORATORES HOSTIVM, NVSQVAM IN IMPERIQ LOCVM INVENIVNTO: IN DEPREHENSOS VIS ET INIVRIA SINE FRAVDE ESTO: FIDES PVBLICA, den Zigeunern NE dator: nev data servator.

Postremo Torlaquis Turcicis impostoribus et erronibus, de quibus antea diximus, qui sub ficta sanctitate homines decipere solent, et ideo ipsis Turcis prudentioribus ob hypocrisin derestabiles sunt, suos socios [note: In Pandect. Tursic, num. 171.] eiusdem farinae adiungam, sicut a Leonclauio nostro describuntur: Sunt et alii apud Turcos monachorum seu religiosorum ordines, qui Calenderlati, Huggiemallari, et Deruislari vocantut. Postremiita de pinguntur suis viuis coloribus: Quiapud Turcos Deruislar appellantur, nullos in capite pilos, nullas comas habent, vbique tonsi conspiciuntur, in eorum frontibus, et temporibus cauteria, vel ignito ferro, vel accensa spongia, vel linea fascia quadam inusta. Aures perforatae sunt, in quibus Iaspidum gestant enotidas, et annulos sane non paruos: Amictus, ouillae vel caprinae pelles; his ita corpus cingunt, vt pellis vna partem anticam, altera posticam tegat: caetera nudi sunt, tam aestiuo, quam hiberno tempore. Passim in suburbanis et pagis habitant; vernis et aestiuis mensibus peruagantur quasuis regiones, ac praetextu religiosae vitae perpetrant infinita flagitia, fures sunt, adulteri, praedones, latrunculi, nec horum scelerum vlla tangit eos conscientia. Quas quidem ob causas cauendum ab eis praesertim in itineribus: Quippe nemini parcunt, cuiuscunque tandem sit nationis, aut religionis, si superiores se fore confidant. Praeterea sunt infames, ceufoedi paedicones, eoque vitio se mutuo polluunt, nec quidem a iumentis abstinentes. Nequitias suas vt tegant, ac sanctiores videantur, maslaco et opio vescuntur. Hincenim quasi phrenetici redduntur, iisque dum durat furor ipsimet vel forpice vel cultello se vulnerant, in collo, pectore, brachiis, lateribus, donec vulneribus et cruore deformati conspiciantur.

His deinde vulneribus tamdiu spongiam accensam imponunt, donec in cineres redacta, tandem extinguatur. Eum dolorem patienter se rolerare simulant. Hinc illis et honos a dementato vulgo, et veneratio non leuis exhibetur, quod Deo chari existimentur: hinc et largiores eleemosynas impetrant, ex quibus victitare solent. Habent in Anatolia quendam ordinis sui Priorem, siue Praesidem, quem non Assambaba, sicuti Nicolaides scripsit, sed Azembaba nominant: voce, non proprie, patrem patrum significante, sed patrem supremum, vel proto papam, vt Graecos appellasse, de Cedrino patet. Vnde Moscouii etiam suos protopappos fecerunt. Haec ita vera esse, constar ex D. Rauwolfio Medico, qui in suo itinere Babylonico, quum secundo Euphrate veheretur in naui, has ineptias a Turlaico vidit, et vix eius sceleratos conatus euasit.

Describit praeterea Leonclauius alios ordines, et qui pro sanctis apud Turcas habentur, quos studiosus lector ibi reperiet, historiam tantum adiungam vnam de Turlaci sanctis actio nibus, quem Leonclauius ex sermone lohannis a Salgastio viri nobilis, qui eam in AEgypto vidit, refert, et alteram de Deruisio latrone: Alexandriae quum istic degeret, inquit, huiusmodi quendam sanctum virum opinione Ma humetanorum, quum prae foribus balinei muliebris stans, exeuntem e balineo foeminam quandam attentius inruitus esset, in eam furore quasi quodam correptum inuolasse, ac protinus humi prostratam, nec admodum repugnantem, in oculisomnium compressisse. Maritum eo facto se beatum dixisse, quod vir sanctus impulsu diuino, prae aliis cum vxore sua coiuisset. Vide (ita claudit Leonclauius hanc historiam) coecitatem, ac praesertim AEgyptiorum. Nam alibi vix aliquid eiusmodi factum, nobis illuc degentibus comperi. Quum enim Anno CIC. CCCCC. LXXIX. Mechemetis Bassa Vezirazemes, gener Selimi II. summae secundum Sultanum apud Turcos auctoritatis vir, pro moredomi suae ius dicturus, adeundi se copiam faceret vniuersis, in synedrio, vel col sessu, vel consilio, vel audientia, (Diuanum Turci dicunt) ingredientem ad se magno nisu, per niediam hominum turbam, notum sibiy Deruisium quendam conspicatus, manum exporrigit, elcemosynam scilicet homini daturus. Itaque ab aliis ei ceditur, vt sdire Bassam posset: ad quem vbi propius accesfisset, sicam e sinu profert, et eam vi Mechemetis in pectus adigit, vt illico lethale vulnus acciperet, quo exspirauit: ipso mox etiam Deruisio ab astantibus in frusta conciso. Similem conatum, sed fere inanem, Anno CIC. CCCC. XCIII. intersicienti Baiazetem, Deruisius exTorlacum secta, exercuit, quum in illum acinacem strinxisset, quem sub filtro

gestabat, quo actu exterrito, et retrocedente equo Baiazetis, nonnihileuitatus fuicictus hominis, ac nihilo tamen minus Baiazetes vulnus accepit. Tum vero Bassa Scander massam ferream, quam busdoganum vocant, eo cum impetu capiti hominis impegit, vt cranio perfracto, cetebrum eruperit. Indignatus huius facinoris causa Baiazetes, edicto proposito, Torlacos vniuersos proscripsit, et extra Constantinopolim, et Imperij sui fines eiecit, etc Mira autem res videretur, quod haec secta scelerata, Deruisiorum, eradicara ab eo tem pore, tursus tantas radices egerit, et pullulauetit, vt pristinum parricidium, cumulato altero, renouare et se magis exosam facere, conata sit, si non constaret, hypocrisin tam fertilem esse, et semel radicatam, vix eradicari posse; Alia quoque non dissimilia nostratia extant, quae in alia capita reseruabo. Inhoc enim praeter morem prolixior fui.

CAPVT LXXVI. Deamuletis et remediis contra tela, vulnera, et sanguinem sistentibus.

VEtus fuit apud paganos superstitio, quae (dolendum sane) etiam hodie inter nonnullos Christianos durat, ex amuletis, quae a Graecis [gap: Greek word(s)] dicuntur, collo circum ligatis, vel circa praecordia suspensis, in morbis et vulneribus, ne sanguis efflueret, remedia quaerere, sicut Turcorum quoque mos est, de quo supra, cap. 29. quod etiam Periclem et Vlyssem fecisse, prope sinem prioris centuriae, cap. 73. ex historicis indicauimus, cui etiam Quintus Serenus, alioquin peritissimus auctor, adstipulatur, [note: In Meditina cap. 51.] dum de hemitritaei morbi medela ita scribit:

[note: Abracadabra abracadabr abracadab abracada abracad abraca abrac abra abr ab a.]

Sic quoque Ammianus Marcellinus incantamentum ad leniendum dolorem dentium, ad medicinam pertinere arbitratur. Etsi autem in historiis legimus, esse res naturales, quae sanguinem sistunt, et armillas confici posse, in quibus lapis inseritur, habens praesentem vim sanguinem sistendi [note: Lib. 7. dereb. Africis et Indicis.] (ita enim scribit Osorius, de conflictu Albuquercij Lusitani cum Indis Malacensibus) Nahodabeguca, princeps is erat in regione Malacae illorum, qui simulacrorum superstitione conflictati, a Mahumetis sacris

nesariis abhorrent (multis vulneribus concisus ita cecidit, vt nullum sanguinem e vulnere emitteret: Cum tamen nostri illum nudassent, et armillam ex auro fa ctam, in quam erat lapis quidam inclusus, detraxislent, magna repenta vis sanguinis ex illis vulneribus emanauit. Lapis ex bestiis quibusdam eruitur, quas Siamenses cabrisias appellant, qui mirificam ad sanguinem sistendum, vim continere dicitur.) Etsi inquam huic lapidi vis singularis ad sanguinem sistendum inest, si modo non alia praeternaturalia accedunt: tamen experientia testatur, nonnullos nostro adhuc seculo, magicis characteribus, et figuris, nec non verbis, ex sacris literis, ad prauum suum intentum detottis, remedia et veluti amuleta quaerere solere contra vulnera, [note: Lib. 7.] et sanguinis effluxionem. Exemplum habemus recens in historia Gallica, cuius libri titulus est, Lavraye et entiere histoire des troubles et chosses memorabiles, auenues en France qu en Flandres, et pays circumuoisins, depuis l an CIC. CCCCC. LXII. Pictauium, inquit, cum a protestantibus (ita eos nominat) acri obsidione premeretur, nonnulli ex praesidiariis per pontem Achardum, eruptionem secerunt, vt ex latere stagni in insidias traherent protestantes, qui tormenta maiora in hunc locum ad op pugnandam vrbem adducebant. Dum itaque tumultuario praelio certaretur, eques quidam ex iis vulneratum milirem Regium globo tormentario, magno ardore eo vsque insequens, qao ad in vallem, vsque ad viam, per quam obsessi sese reciperent, continuo cursu descenderet, donec globulo ex tormento maiori emisso, prosterneretur. Ideo autem hoc recenseo, quod dum spoliaretur, apud eum inuentae sunt duae crumenulae ex holoserico, collo eius dependentes, in quibus erant in charta pergamena quadrata inscriptae literae Hebraicae, lineis partim et figuris circularibus, et quadrangulatibus: partim semicircularibus inter se oppositae, totum continentes Psal. 66. Deus misereatur nostri, etc. Et aliquot versiculos, ex Psal. 90. Qui habitat in adiutorio altissimi, etc. Appensi erant quoque fasciculi nonnulli, nescio quibus radiculis et ossiculis repleti, quod profutura sibi forte ea putasset, contra arma et tela, tanquam quoddam remedium, a Latinis (vt ait Plinius) amuletum dictum. Aut forte magica aliqua ex Philosophia occulta desumta fuerunt, quibus Agrippa, animos multorum Germanorum imbuerat.

At multo recentius exemplum simile nuper euenit post conspirationem Ioannis Comitis Gouriae, et Alexandri Ruthueni eius fratre, contra Iacobum eius nominis VI. Regem Scotiae. Cum enim Rex, e venatione, quam non procul a Falcolandia instituerat, persuasione subdola Alexandri Ruthueni, ex instinctu fratris praefecti Regii Perthi, eo cum paucis familiaribussub praetextu thesauti ibi repositi attractus esset, et in horum fratrum insidias praemeditatas, sumpto ibi prandio, solus in cubiculo incidisset,

parum que abfuisset, quin a pluribus sicariis, et assasinis atmatis, in eins necem conductis, inermis ipse vtpote nihil tale metuens ab suis subditis, quos sibi fidissimos existimauit, necaretur, nisi ab vno atque altero, ex suis familiaribus ipsi, fortiter ipsomet reluctante, succursum, et diuinitus conseruatus esset, et hoc modo a paucis plures vulnerati, et per Cochleae gradus deiicerentur, duo vero starres auctores proditionis, interficerentur; postea cum liberato Rege ipsius iussu scripta et literas occisorum, diligenter scrutarentur, si forte quid posset in iis reperiri, quod ad coniurationem detegendam faceret; praeter marsupium tamen magicis characteribus, et vocabulis in cantatoriis plenum, nihil est inuentum. In hoc (pergit authot illius scripti) non parum fiduciae Comitem collocasse: Non sine eo nunquam tutum se atbitrabatur, ideoque perpetuo circumgestabat, quin et illud obseruatum est, quamdiu de collo illi suspensa manebant, vulnera, quibus periit, ne guttulam sanguinis destillasse; vt primum dempta fuere, totum corpus abundanti cruore manasse. Addo aliud exemplum, quod ante aliqu tannos, in vicinia nostra accidit, sicut ex vere nobili et egregio vito, Viro Etasmo ab Eyb, sene reuerendo et multarum retum experientia praedito (quem honoris causa nomino) audiui. Notum dicebat sibi fuisse nobilem (cuius nomen de industria supprimo) qui feroci et nondum plane domito equo, in currum forte in platea stantem, impegerat, et crus fregerat. Cum autem a chirurgo perito secatetur et curaretur, neque vlla guttula sanguinis efflueret, admirantibus cunctis astantibus, ab vno ex amicis aiebat animauersum esse, loculos circa pectus monbundi pendentes, eosque custodiae causa, si res forte preciosae in illos coniectae essent, ad se recepisse. Mox illis remoris, sanguinem tam copiosum effluxisse, vt nulla ratione vel remediis sisti potuerit. Vtrum autem hoc amuletum ex naturalibus, vel magicis rebus confectum, quidve in illis loculis asseruatum fuerit, in medium relinquo. Haec tantum sicut a viro fide dignissimo, audiui, referre, et ita hoc caput absoluere volui: vbi tamen hoc prius admonnero: Sanctissimos viros Ecclesiae Doctores, atque in his praecipue D. Chrysostomum, laborasse plurimum, in hac aemuletorum abominanda superstitione reprehendenda, hominibusque eripienda, Nec dubitant assirmare, quod longe praestabilius sit, mortem oportere, si Deo sic visum fuerit, quam huiusmodi impiis remediis salutem ac vitam sibi comparare.

CAP. LXXVII. Fraude periurium adstringi, solui, et de illusionibus iurisiurandi.

REprehenditur a veteribus, et merito quidem, Paches Atheniensium Dux, propter fidem Hippiae datam, et sub doloso praetextu non seruatam. Is enim, teste Thucydide, cum ad colloquium Hippiam [note: Lib. I.] Arcadum in oppido Notio ducem, ad se ea conditione euocasset, vt si inter ipsos non conueniret, saluum eum et incolumem in oppidum sisteret: cum ad eum egressus esset in libera custodia ipsum Paches tenuit, et subito ad murum exercirum admouit, oppugnat oppidum, atque Arcades captos Barbarosque omnes, qui aderant, interficit, nihil tale exspectantes. Postea Hippiam secum in ciuitatem reducit, sicut pactus erat, et cum ingressus esset, eum iterum comprehensum sagittis confixit. Ne autem haec fraudis periuriique nota, non tantum apud Ducem Graecum haee reat, neve alios penitus abea immunes esse censeamus, audiamus quid regnante Ludouico Caesare, Arnoplfi filio acciderit. Simili enim fraude Atto Moguntiae Episcopus, si cut Luithbrandus Ticinensis, Vrspergensis et alii historici testantur vitae Adelberti Palatini Franciae Orientalis, qui vltimus suae familiae fuit, insidiatus esse dicitur. Cum enim is diuturua, et acri obsidione a Caesate, cuius filium occidisse insimulabatur, in arce, natura et arte munitissima Altenburgo, prope Pabebergam, in edito monte, vnde nomen habet, sita, premcretur eamque expugnare, vel obsessos ad deditionem cogere posse Caesat diffideret, Atto ille, Adelbertum suum cousanguineum, ideoque fraudi magis obnoxium, blanditiis pellectum, ad Ludouicum capitalem eius hostem, sua vafricie attraxit, iuramento policitus, se procuraturum, vt quemadmodum eum saluum, de munitissimo, vbi erat loco, educeret, si forte re infecta redeundum esset, incolumem et sospitem itidem reducturum. Cum itaque paulum extra postas prodiisset, Atto aspiciens Solem, iter longum, vsque ad castra Caesariana, et horam iam tardam causatus, satius et commodum fore dixit, redire, vt corpus ientaculo curarent, itineris lassitudinem ita leuaturi. Cui Adelbertur, nihil suspicatus mali, non difficulter assensit, imo vt secum in atcem rediret Attonem humaniter inuitauit. Reuersi igitur in arcem, sumpto ientaculo, dant se iterum in viam, ac simulatque in Caesaris conspectu consistere, Adelbertus in manus hostis sui deditur, et morti adiudicacatur, quo proditionis Attonem audacter non minus, quam vere in cusante,

sante, iuramento, inquit, et datae fidei se tum satisfecisse, religioneque exsolutum, cum eum ad ientaculum in arcem incolumem reduceret. Atque ita de illo supplicium iussu Caesaris sumptum fuit, et mox extincta illa familia nobilissi ma Palatinorum Franconiae, Orientalis. et atx illa, vel vt tunc temporis nominabatur, Castellum Pabebergense, cum tota ditione in Caearis potestatem peruenit. Sepultus autem Adelbertus fuit in suo oppido Ditissa, non ptocul a Moeno, quo in loco modo monasterium eiusdem nominis est, vulgo Deres vocatum, vbi eius monumentum in templo, licet non plane integrum adhuc conspicitur. Huius historiae magna cum indignatione mentionem facit Iurisconsultus eximius Andr. Alciatus, vbi hisce [note: In l. boues. §. hoc sermone. de verb. sign.] verbis exclamat: Dignus perpetua nota sacerdos, ignorauit, qui fraude periurium ad astringi, non solui. Et ita quidem accidit. Nam Atto ille, hanc infamiae maculam nunquam eluere potuit, sed deinceps in nostra vernacula lingua vulgo dici meruit, der treuwlose Atto: id est, perfidus Atto. Eadem historia cum aliis memoralibus exemplis recensetur a Bodino de Repub. [note: Lib. I. 6. 4.] Hoc factum cum Albertus Crantzius in sua Metropoli, vel historia Ecclesiastica [note: Lib. 2. 6. 25.] Saxoniae, recitasset, eam etiam ita concludit: Hatto, vbi proditionem petfecit, se retraxit ex oculis morituri. Hoc est enim fidem fallere, hoc est petfidia remunerare fiduciam. Et ibidem refert: quomodo [note: Lib. 3. cap. 4.] idem Hatto, Henrico Ottonis filio, Duci Saxoniae, mitificas insidias, cum torque argentco inauraro struisse dicatur, qui tamen cautior fuit Adelberto. Hunc Hattonem ful mine ictum periisse, et postea a doem onibus in puteum ignis montis AEtnae viuum praecipitatum, clamantemque in aere auditum esse;

eo quod Albertum Comitem de Babenberg dolose tradiderit occidendum, legitur in complilationibus Chronologicis ex Bibliotheca Henrici Petrei editis. Haec tamen historia de Adelberti morte, aliter recensetur a Reginone Chronicorum lib. 2. Recte itaque laudatur Romanorum inregritas, quod fidem etiam hosti seruandam esse censuerunt, siquidem constar, tria inprimis auxisse, et conseruasse Impetium Romanum: I. Sanum videlicet consilium in Repub. II. Paupertatem priuatam. (Vnde praeclare Horatius: Priuatus illis census erat breuis; commune magnum.). III. Fidem in promissis et factis. Vnde euenit, vt publica fides, quondam illis adeo venerabilis, et sancta fuerit, vt eam pro numine colerent. Itaque apud eos solenne sacrarium erat institutum fidei, in quo pacis leges, foedera, induciae, iureiurando confirmabantur, vt eius, qui ea violaret, sacrum Diis inferis caput esset. Neque in priuatis contractibus sanctius vllum iusiurandum, quam fidei: publicae vero tanta auctotitas, tanta existimatio, vt

nemini tutius se pecunias credere, quam Reip. priuati arbirrarentur. Praeterea a veteribus Romanis tanta religione celebratur. Fides vt non tantum

violari eam crederent, si aliquid contra facerent, sed etiam cum paterentur [note: Lib. 22.] fieri aliquid ab aliis, quo fides laederetur. Idque potissimum demonstrarunt post Cannensem cladem, sicut Liuius recenset, cum Hannibal quibusdam captiuis redimendi se potestatem fecisset, fide ab eis accepta redeundi, nisi res confici posset, ea quam proposuerat conditione, et illi dolose vnius dici iter progressi, simulato negocio, in castra, hostium rediissent: inde quasi sacramento soluti, tanquam liberi essent, securi confidentesque Romam se contulissent: Indignatus Hannibal dum eos sibi dedi postularet, publico Senatus decreto ad Hannibalem remissi sunt. Ob eam caussam in multis numismatibus Romanis, veluti testibus seruatae fidei, conspiciuntur duae manus iunctae, interdum cum hac inscriptione FIDES EXERCITVVM. Interdum, FIDES LEGIONVM, interdum FIDES ROMANORVM. Hucrespexit prudens oratio Camilli, apud Plutarchum, cum Faliscorum pueri, a suo magistro, mira fraude, in castra ipsius pertracti essent; Granis, inquis, res bellum, vt quae multis iniustis multisque violentis factis conficiatur, et tamen apud bonos viros habentur etiam belli quaedam leges: neque tantopere victoria expetenda est, vt non fugienda sint officia, quae per seclus, et malitiam offeruntur. Magnum enim Imperatorem suae virtutis, non alienae improbitatis fiducia, conuenit bellum gerere. Non sunt igitur audiendi Lysander, et eius asseclae, magnam in iurando leuitatem laudi sibi ducentes, hi enim vulpinam pellem assuendam censent, vbi leonina non sufficit, vel vt idem Lysander Lacedaemonius, nec non et Dionysius Tyrannus dicere solitus fuit, pueros taxillis, viros iureiurando decipiendos esse. Quare recte dicit Plutarchus in Lysandri vita: Non esse Laconicum, Deos eodem, quo hostes modo, tractare. Imo, inquit, in Deos contumelia maior est, qui enim iureiurando fallit hostem, hunc se metuere, Deum contemnere fatetur. Et sane qui periurium admittunt, hi Deo vel sapientiam adimunt, non opinantes, ei omnia esse conspicua, vel iustitiam illi excutiunt, quasi malitiae, atque sceleribus impiorum conniueat, cum sciamus illum esse iudicem iustum, et tetrorum facinorum vltotem. Idipsum veteribus licet Ethnicis ignotum non fuit, ideoque iutisiurandi religio illis magnopere curae fuit. Idque constat ex legibus Numae Pompilii III. Regis Romanorum, quibus statuit, fidem datam, priuatim publiceque seruandam esse, quod est honestissimum vinculum societatis humanae, et omnis iuris fundamentum. Siquidem Fides secundum Stoicos nomen habet a fiendo, quod fieri debeant, quae fideliter promittuntur. Contra vero perfidia, et

infidelitas, non abiret impune, sed infamia, aliisque poenis coerceretur. Ideoque altera lex eiusdem Regis fuit, iuramentum esse seruandum, si modo de re possibili, et licita sit praestitum. Has et alias leges Romano tum Regum, diligenter collegit Iohannes Velcurio in primum librum Titi Liuii.

CAP LXXIIX. De accuratis ritibus Romanorum insanciendis foederibus, vt iis veluti vinculo fides rectius seruaretur et periuria vitarentur.

ROmani ad seruandam fidem in iuramentis praestandis quosdam peculiares ritus obseruarunt ad reuerentiam Diuini Numinis, quod [note: Libr. 30.] maxime timebant atque reuerebantur, ne periutia committerent. Idque apparet ex Senatusconsulto, quod Liuius refert. Faeciales enim cum in Africam ad foedus cum Carthaginensibus feriendum ire iuberentur, postulantibus ipsis, Senatusconsultum, in haec verba factum est: VT PRIVOS LAPIDES, priuasque verbenas secum ferrent, vti Praetor Romanus his imperaret, vt foedus ferirent, illi Praetorem segmina poscerent. Herbae id genus, ex arce sumtum, dari faecialibus solet. Haec iutisiurandi solennitas tali modo adhibebatur, apud Romanos: lapidem silicem tenebat iutans, sic dicens; Si sciens fallo, me Diespiter, salua vrbe, arceque bonis eii ciat, vt ego hunc lapidem: secundnm vetustissimum ritum Martis, Quirinique numinibus additis, iusiurandum praestitetunt. Ritus vero lapidis fuit huiusmodi: Faecialis sumpto in manibus lapide, postquam de foedere inter partes conuenerat, haec verba dixit: Si recte, ac sine dolo malo hoc foedus, atque hoc insiurandum facio, Dii mihi cuncta felicia praestent. Sin aliter aut ago, aut cogito, caeteris omnibus saluis in propriis patriis, in ptopriis, legibus, in propriis laribus, in propriis templis, in propriis sepulchris, solus ego peream, vt hic lapis emanibus meis decidet. Nec pluta locutus, manu lapidem deiicit. Vnde formula loquendi orta est, per lapidem iurare, idque intelligi potest, ex Plauto in Aulusaria. Cum enim Strophilus Lyconidi adolescenti iusiurandum ad hunc modum detulisset, IVRA PER IOVEM, et inter caetera respondisset Lyconides, SED ME CITO EXPEDI SIS, subiecit Strophilus; Hem SILICEM TIBI, tuncaccepto, si lice iurans, hac formula vsus est Lycon: si te ego sciens fallo, ita me eiiciat Diespiter bonis, salua vrbe, et arce, vt ego hunc lapidem. Confirmat praeterea

[note: Lib. 31. c. 2.] veterum iurisiurandi reuerentiam Plinius naturalis hist. vbi ita scribit: Amnis Olachias in Bithynia Briazum alluit, hoc est et templo et Deo nomen, cuius gurgite periurii notantur pati velut flammam vrentem. Philostrarus quoque in vita Apollonii Tyanaei agens de eo loco. Est, ait, iuxta Tyana aqua, quam aiunt Ioui sacratam, quam indigenae inex tinguibilem vocant; Fons cius frigidus sane scatet, ebullit non secus, atque igne calefactus lebes, hunc pueris, et iurisiurandi fidem seruantibus viris, aspectu plasidum gustuque dulcem pethibent; periuris vero, et infidis palam aduersatur, epota namque aqua oculos, pedesque, ac manus peierantis inuadit, aqua intercute, ac tabe totum corpus inquinans, nec illinc discedendi datur facultas, sed eo loco permanentes, coram aqua ipsa suam deplorant infirmitatem palam, quod peierauerint profitentes. Eodem modo ara Palicorum ob poenam, quae peicrantibus ibi praesto erat in cultu summo [note: Lib. 9. AEnei.] antiquitus fuit, de qua Virgil.

[note: Lib. 5. Satur. Cap. 29. Lib. 14.] Ad interpretationem autem butus carminis Macrob. totam hanc. historiam enarrat. Idem fere tradit ex Aristotele Leonicus. Pausanias quoque in Corinthiacis, de quodam subterraneo loco, vbi Portunum latere creditum fuit, et mira scribunt, quomodo periuri puniti sint. Hoc [note: Lib. 21. ab Vrbecondita.] respexit Hanno Carthaginensis apud Liuium, vbi in senatu ita dicit: Saguntum nostri circumsident exercitus, vnde arcentur foedere, mox Carthaginem circumsedebunt, Romanae legiones, ducibus iisdem Diis, per quos, piiore bello rupta foedera sunt vlti: Itaque paulo post vnus ex senatoribus Romanis apud eundem Liuium, Carthaginensium legatos, supplices pacem petentes, percontactatur, per quos Deos foedus icturi essent, cum eos, per quos ante ictum esset, fefellissent? Cui Asdrubal Princeps legatorum prudenter respondit, per eosdem, qui tam infesti sunt foedera violantibus. Hinc videmus quam religiose veteres iusiurandum habuerint. Nullum enim vinculum ad adstringendam fidem iureiurando arctius esse voluerunt, vtait M. Tullius in Officiis: quo nullo modo sit ludendum. Ob eam causam gentiles Fidium loue natum finxerunt, sicut ex eleganti Tetrasticho, quod Traiectenses inferiores, in honorem Philippi Regis Hispaniarum, cum ad patrem Carolum V. Caesarem in Germaniam proficisceretur, Triumphali portae inscripserunt, apparet, idque in Irinerario a Christoualle diligentissime Hispanica lingua conscripto, ita legtur:

Idipsum Pausanias in Arcadicis obseruauit, vbi scribit Philippi Macedoniae Regis liberos propterea tantis calamitatibus affectos fuisse, quod ipse fidem in pactis conuentis, confoederatis datam, nihili faceret. Quod vtinam Regibus Christianis in mentem mature venisset, cum foedera iureiurando, per veri Dei nomen firmat, tam flocci faciant, vt leui de causa ea negligant, et cupiditatibus suis, posthabita fide data, indulgeant. Quoties enim, vt historici testantur (recentiora enim tanquam nimis odiosa modo non sunt attingenda) Ludouicus XI. Rex Galliarum, et Carolus Dux Burgundiae pactiones iureiurando confirmarunt, toties fere cum alterutri commodum videretur, ab iis recesserunt? adeo vt dici posset, eos sibi fidem inuicem dedisse, fore, vt ea, quae antea seruanda pepigerant, facilius infringerent. Quo respexit Cominaeus libr. 4. vbi ait: Eo spectasse omnia illorum consilia, vt alter alterum falleret, et libr. XI. dicit, horum duorum Principum fuisse per omnem vitam in rebus omnibus contrariam et diuersam voluntatem, et qui nullam rem simul ex animo comprobarunt, nisi in caput Conestablii coniurationem. Ob hanc causam minorem reprehensionem ob illusiones Iurisiurandi, incurrit Solimanus Imperator Turcicus, vtpote Mahometanus (quorum fides alioquin fluxa esse solet, eaque apud illos ex vtilitate superueniente, vel seruatur, vel frangitur, ita vt potius VTILE quam HONESTVM, obseruent (qui Hebraymum Vesit, quo nemo eorum vnquam antea, qui maximorum Regum gratia potentes euaserint, ad exemplum illudentis fortunae, teste Iouio, ante obitum fortunatior, atque felicior fuit, in cubiculo per [note: In fine lib. 33.] Eunuchum, carnificis munus obire solitum, in puluino dormientem, cultro adunco, quod de manu Imperator tradiderat, contra fidem datam necari iussit. Ferunt enim, inquit Iouius, Hebraymum, cum summa Solimani gratia potiretur, familiari sermone aliquando postulasse, ne se tantis honoribus onerare contenderet, ne demum amplitudine odiosa, supra aequum florentem, e gradu, tanquam e fastigio summae Fortunae, praecipitem dare, atque occidere necesse haberet; fidem vero in ea verba ita Principem dedisse, vt nunquam eo viuo vitam erepturum policeretur, sicut ea inanis iuramenti religione obstrictum, ne datam falleret fidem, non aliter, quam alte stertenti, necem intulisse: quoniam Talismanes sacerdos, diuini interpres iuris, dormientem, nequaquam censeri inter viuos, cum vna vigilia totius vitae actus constaret, asseuerasset. Haec Iouius.

Argutum sane commentum ad frangendam fidem, ex naturalibus rebus ad scelera excogitatum. Constat enim, somnum esse viuendi et non viuendi interliminium: vt neque omnino sit, qui dormit, neque omnino non sit. Viuitur enim potissimum vigilia propter senium. Simile aliquid Mithridates in epistola quadam ad Regem Parthorum Arsacen, conquestus est de Romanis, quae olim extabat lib. 4. historiarum Sallustii, nunc inter eius fragmenta, eius epistolae verba haec supersunt: Persen, de inde Philippi filium, post multa et varia certamina, apud Samothracas Deos, acceptum in fidem callidi, et repertores perfidiae, quia pacto vitam dederant, in somnis occidere. De huius tamen Perse Macedonum Regis vltimo obitu aliter Liuius et Plutarchus. Denique fixum (ita author Theorema 21. in suis commentariis de regno contra Machiauellum, postquam multa memorabilia exempla recensuit, concludit) hoc maneat, perfidiam esse scelus, adeo ipsi Deo et hominibus detestabile, vt foedifragos et perfidos Deus nunquam impunitos relinquat. Neque semper eorum supplicia post mortem differt, sed saepe anteuertens etiam in hac vita, eos seuero ac inusitato modo vlciscitur, horae momento; coniuges et liberos eorum, vniuersamque sobolem a stirpe subuertens. Quemadmodum apud Homerum Agamemnon Troianorum fraudes ac periuria diuinisus vltum iri pronuntiat:

CAP LXXIX. De limitata hominum potestate in bruta, et de eorum poenis.

MVlta, et vt spero, non inutilia neque vulgaria congessimus, et recensuimus in cap. 21. prioris nostrae centuriae, quibus plura lectu digna adiicere volui, vnda patet, hominem, licet bruta eius potestati diuinitus subiecta sint, attamen eam exercere absque crudelitate, sed humane et discrete debere. Quamquam enim etiam interdum bruta veluti ob delicta puniantur; tamen constat, ea delicta impetu quodam experte rationis, (cum bruta sensu careant) perpetrari. Brutum quidem animal quandoque [note: Exod. 23.] propter hominis facinus (vt est post legem Mosaicam Iurisconsultorum

doctrina) cum bruto commissum, occidi et concremari iudicis sententia iubetur, lite prius criminali instituta et perfecta, vt in casu capit. mulier. 15. quaest. 1. vbi occiditur pecus, ad quod mulier inhoneste accesserat, et in l. 1. si quadrupes pauperiem fecisse dicatur. vbi animal pro noxa, quam fecerat, datur. Vnde a nonnullis infertur, quod non in solos homines, sed etiam in belluas merum imperium exerceatur. Sed in eo conueniunt plerique omnes Iuris interpretes, merum imperium uon exerceri, nisi in corpus animatum rationale, quoniam brutum animal rationis expers non potest delinquere, cum non habeat animum iniuriandi et delinquendi, dicta l. 1. Et delictum proprie sine animo delinquendi non committatur, §. furtum. de obligationibus, quae ex delict. Instit. Nec obstat dictum cap. mulier. quoniam ibi pecus comburitur, non vt puniatur ex suo delicto, cum nullo modo legis sit capax: (caret enim sensu et intellectu) sed ideo concremari iubetur, vt consumptum, indigni facti memoriam amplius non refricet, Sic in dicta l. 1. animal datur pro noxa, non vt animal puniatur, etsi damnum dedit, sed ne in plus Dominus teneatur, quam valeat quadrupes, quae damnum dedit, vel iniuriam fecit: sicut et in seruis quoque constitutum est qui damnum alteri (etiam ignorante Domino) dederunt. l. in delictis. §. si detracta. de noxal. actionibus, qui pecudibus comparantur, l. 2. ad [note: Cap. 3.] l. Aquil. Imo Draconis lex etiam in res inanimatas sancita fuit. Huc pertinent, quae in priori centuria de statua Niconis, Thasii pugilis celebrati, ex Suida obiter retulimus, quum eius iam defuncti statuam aemulorum vnus odio indulgens fustibus caederet, tanquam Niconem vinum contumelia afficiens, statua manium vltrix in caedentem collapsa, oppressit eum, et extinxit. Propter cuius necem eius haeredes statuam ipsam necis ream egerunt apud Thasios lege Draconis: tandemque statua necis damnata, [note: In Eliacis.] sententia iudicum in mare demersa est. Pausanias vero id de Theagenis statua narrat. Quum, inquit, e vita iam decessisset Theagenes, ex eius obtrectatorum numero quidam ad eius statuam nocte qualibet accedens, eam flagris caedebat, non aliter, quam si in eo aere ipsum viuentem vlcisceretur. Quum autem hominem statua subito casu oppressisset, eius filii statuam de caede postularunt. Estque ea Thasiorum sententia in mare abiecta, Draconis scilicet lege, quia anima etiam carentia, vrbe agroque exterminanda, quum leges scriberet, sanxit, si quid forte eorum corruens hominem peremisset. A Demosthene quoque in oratione in Aristocratem, huius legis talis mentio fit: SI LAPIS AVT LIGNVM, AVT FERRVM, AVT TALE QVODPIAM DELAPSVM PERCVSSERIT, ATQVE ALIQVIS, A QVO ID CONIE CTVM SIT, IGNORET, IPSVM VERO NORIT, ET HABEAT TRIVM, QVO CAEDES FACTA

EST, HIS REBVS IN HOC LOCO IVDICIVM DICTATVR. Sequitur ergo, quod interdum aliquid puniatur, quod tatione caret; non propter conscientiam peccati, sed quia refricant indignam memoriam facti. Et refert Guido Papa quaest. 128. se vidisse porcum resti damnatum, et collo obtorto pendentem, quod infantem interemisset. Sic Iurisconsultus quidam scribit, se vidisse curiae Tolosatae decreto ensem ibi suspensum, Anno CIC. D. XL. Pythagotas sane in alia sententia fuit. Etenim is supra modum mitior fuit erga bruta animalia, ideoque od vitandam crudelitatem et iniurias, aucupium improbauit, et piscium redemptis capturis, dimitti eos iussit, omnisque non feri animalis caede interdixit. Idipsum commouit Porphyrium, vbi ita disserit: Iniustum est, animal caedere, [note: In lib. de animae.] quandoquidem non omnino a nobis sunt aliena. Nos autem tanquam lasciui et insolentes ludo frequenter in theatris, venetior ibusque animalia passim plurima interfecimus, quo factum est, vt vis ipsa in nobis ferina et immitis vehementius inualuerit: humanitas autem et mansuetudo cessauerit. Pythagorici vero mansuetudinem et clementiam erga feras meditati sunt, tanquam humanitatis et misericordiae specimen, etc. Hac opinione in hodiernum diem Turci imbuti sunt, quippe sibi persuadent homines superstitiosi ac barbari, se nescio quid promereti gratiae, si brutas etiam inanimantes, feles, canes, pisces, auiculas, eleemosynam conferant. Itaque volucres eis necare captas ad victum, religio est, easque pretio potius suo redemptas, libertati restituunt: Piscibus deuoranda frustula panis obiiciunt, canes et feles in plateis publicis, ad certa loca cotidie statis horis gregatim conuenientes, pane, carnibus cibisque caeteris pascunt, sicut Georgiuicius et Leonclauius noster testantur. Sed prolixior et elegantior est in hac re Busbequius. Erga omne, inquit, [note: Epist. 3.] genus animantium Turcae se praebent indulgentes. Et licet canis apud eos obscoenum et impurum animal habeatur, ideoque domo arceant; nihilominus, cum ita de canibus sentiant, atque illi comir unes sint, nec proprios habeant Dominos, vicorum potius et regionum, quam certae domus custodes, victitentque de purgamentis, quae in publicum eiiciuntur: tamen si qua sit in vicinia foeta canis, accedunt, ossa pultis, et offarum reliquias congerunt, idque pietati consonum putant. In quo cum eos accuso, quod ea praestarent brutae animanti, quae haud scio, an praestarent rationis participi, et sibi congeneri, certe minime darent homini Christiano: respondent, concessam homini a DEO rationem, egregium ad omnia instrumentum, qua tamen ille abutatur, sic vt nihil ei cadat incommodi, quod non sua culpa contraxerit; idcirco minore misericordia dictum: At brutis nihil a Deo tributum

praeter quosdam motus et appetitus naturales, quos non sequi non possint, ideoque humana ope et commiseratione subleuanda. Ea de causa ferunt grauiter, si qua bestia per cruciatum interficiatur, aut voluptas ex eius laniena quaeratur: cuius rei documento nuper fuit aurifex quidam Venetus, is delectabatur aucupio: ceperat inter reliquas aues vnam cocygis magnitudine, atque eiusdem fere coloris, non magno quidem rostro, sed faucibus vita vastis et patentibus, vt cum diducerentur, prodigiose hiarent, et quamuis magnum hominis pugnum caperent: cuius rei nouitatem miratus homo alioqui ridiculus, auem ianuaesuae supero limini passis alis affigit, faucibus ita bacillo diductis, vt immensum hiarent: qui illac iter habebant frequentes Turcae consistebant, suspiciebantque, sed vbi moueri auem, et viuere animaduerterent, in miserationem versi, clamant, indignum facinus, innocentem auem sic discruciari, aurificem domo euocant, arreptumque obtorto collo trahunt ad iudicem rerum capitalium: iamque in eo res erat, vt male verberibus acciperetur, cum a Bailo Veneto (sic eum vocant, qui illic inter ciues Venetos ius dicit) quidam interuenit, qui hominem repeteret, quem a beneuolo et fauente iudice, tamen frementibus reliquis Turcis, vix impetrat. Sic ille seruatus est. Risi (pergit Busbequius) satis: nam ad me crebro ventitat, cum mihi totam rem, quantoque in metu versatus esset, commemorauit. Quin etiam auem ad me attulit, vt inspicerem. Ea est, qua dixi, figura, noctu volare, et vaccarum mammas sugere aiunt. Coniectura ducor vt veterum caprimulgum fuisse credam. Tales se erga omnes brutorum animantium genus praestant Turcae: sed maxime pinnigerum. Est e regione diuersorii nostri procera platanus, amplitudine ramorum, et opacitate frondium spectanda: sub ea interdum consistunt aucupes, cum magno auicularum numero: accedunt multi, et paruo aere captiuas redimunt, quas singulatim deinceps manu emittunt. Illae fere in platanum subuolant, vbi se a carceris squalore et sordibus purgant, pennasque explicant, pipilantes interim. Tum Turcae, qui redemerunt; Audin, inquiunt alter alteri, vt sibi gratulatur, et mihi gratias agit? Quid ergo? adeone Pythagoraei Turcae, vt omne animal apud eos sacrosanctum sit, nulloque vescantur? minime, imo fere a nullo abstinent, quod sit appositum, siue elixo, siue assato. Ouem quidem lanienae nasci dicunt, sed non ferunt ex eorum cruciatu et tormento voluptatem quaeri. Minores qudem aues, quarum cantu rura campique celebrantur, sunt, qui nulla ratione adduci queant, vt interficiant, imo vt caueis inclusas teneant, nimiam libertati earum iniuriam sic fieri existimantes. Sed non est omnibus vna sententia. Et ea quae sequuntur, etc.

CAP. LXXX. Brutis vim nullam inferri: et de eorum fortitudine, aliisque virtutibus.

Non inficior, ea quae de Pythagorica et Turcica superstitione intempestiua, ne quid grauius dicam, commiseratione erga brutas animantes, priori capite diximus, haud carere reprehensione, quum satis constet, neque brutis, neque aliis inanimis rebus, neminem vim proprie inferre: Quia nullum dominium neque ius habent. sed solis vis hominibus infertur, si modo ea potestas recte et tempestiue, licito et concesso modo, absque hominum iniuria, tam in interficiendis, quam in conseruandis brutis vsurpatur. [note: De solertin animal.] Huius sententiae est Autobulus apud Plutarchum, vbi dicit: Non iniuste faciunt, qui vtuntur animalibus, sed ii, qui hoc faciunt damnose, [note: Cap 21.] contemtim et cum crudelitate. Non frustra igitur in priore centuria monuimus, [note: Deut. c. 22.] ob quam causam lege diuina mandatum populo Israelitico fuerit, ne auis incubans vna cum ouis vel pullis ex nido auferatur, sicut quoque ad vitandam speciem crudelitatis; Ne coquatur hoedus in lacte matris suae.

Etsi non ignoro, nonnullos Mosaicam prohibitionem in auibus cum ouis, et c. ob eam causam factam interpretari, vt veraretur superstitio illorum, qui existimabant, contra sterilitatis maleficium, vel odii inter coniuges prodesse, si quis nidum inueniens, caperet ipsis cum pullis mattem. Caeterum quod imperamus brutis, et potiores iis sumus, non casu aut fortuito [note: De fortuna.] fieri, Ethnici quoque obseruarunt: inter quos Plutarchus Prometheum, id est, rationis vsum, hoc efficere statuit: Alioqui sui ortus natura et conditione pleraque bruta existimat meliora, quam nos. Alia enim, inquit, cornibus armantur, dentibus, stimulis: At echinus, quemadmodum Empedocles ait:

Tum vero amicta sunt, et suffulta squamis, villis, chelis, vngulis duris: Solus homo, vt ait Plato, nudus, inermis, sine calceis et tegmine est a natura relictus.

Nihil agilius equo, nihil velocius; sed hominibus currunt: ferox est animal canis, iracundum; sed homines custodit. Multum carnis habet porcus. Esu suauissimus est piscis: alimentum et obsonium homini sunt. Quid maius elephante, quid aspectu terribilius? verum et hic ludicrum hominis factum est, et spectaculum in solennibus conuentibus, discitque saltationes et choreas suas, ac ingeniculare. Haec ideo proponuntur, vt discamus, quo nominem attollat ratio, et quibus rebus eum superiorem faciat, vtque omnia redigat in suam potestatem. Qua de re aureum prorsus est pro oemium Oppiani in 5. lib. de piscatione: quod Latino carmine exptessum a Conrado Rittershusio hic subiiciam. Sic igitur habet:

Quemadmodum autem fatendum est, Deum opificem omnium rerum, soli homini rationis vsum concessisse, omniaque bruta eius imperio subiccisse: ita nonnulla bruta, praesertim elephas, canis, et equus, propius quam alia ad ratiocinationem, vel potius sagacitatem non vulgarem, accedunt, imo in hac etiam vincunt hominis industriam. Sic.

Vt autem de reliquis duobus animalibus taceam, in verbis Iehouae apud [note: Cap. 39.] Iobum: Nunquid suscitans equum quasi locustas? haec notatu digna obseruauit Franciscus Vallesius:

[note: De sacra philosophia. cap. 55.] Profert, inquit, Dominus exemplum intelligentiae insignis et fortitudinis, equum scilicet, cuius tanta est belli intelligentia, tanta audacia, tantus furor, vt fortissime irruat, et iubae, quam habent circumdatamcollo, erectione et hinnitu, ac fremitu per turmas irruentes, vt locustae, et inflantes nares, hostes deterreant, terram vngula fodiunt, exultant audacter, pergunt armatis in occursum, neque pauent, neque cedunt gladio. Sonantibus super ipsos pharetris, et hastis vibratis et fulgentibus clypeis, non solum non terrentur, sed multo magis irritati, feruentes ac srementes, sorbent naribus terram, neque reputant tubae sonare clangorem, hoc est, neque clangore tubarum, quae ab aduerso sonant, terrentur: intelligentiam habent belli, et audienres buccinam, quae ipsos ad praelium vocat, dicunt VAH, hoc est, exultant et odorantur

procul bellum, et intelligunt ducum exhortationem, et vlulatum exercitus. Haec valde consonant cum iis, quae AElianus his verbis scripsit. Equus cum freni crepitum, et strata, et caetera ornamenta videt, tunc fremit, et exultans vngularum supplosione obstrepit, et eorum conspectu, quasi furoris afflatu ad iter incenditur: voce equisonis excitatur, et aures erigit, et naribus inflatis, celerem festinationem anhelat, quodam incredibili cursus studio, ad currendi memoriam rediens.

Idcirco obhuius animalis egregias fortitudinis et alias dotes induximus ante Bucephalum equum Alexandri Magni, qui ornatus regiis phaleris, [note: Boman. hist. lib. 3.] neminem in dorso suo insidere, nisi Regem patiebatur. Similem [note: Roman. hist. lib. 3.] equum habuic Iulius Caesar. Dione teste: ita enim (cribit; Nam praeter ea, quae retuli (quae animum eius inflauerant) equus ei quidam fissis in duas partes prioribus vngulis natus erat, isque solum Caesarem exultans ferebat, et nullum alium seslorem admittebat.

Nonnunquam autem ridicule, ne grauius dicam, vesano certe affectu, nonnulii erga equos sese gessere, iisque praeter naturam stolide sane absque omni ratione, vtpote irrationali animali nimium attribuere. Caius enim Caligula equum suum Incitatum nomine, ad coenam adhibebat, et ei in auro hordeum apponebat, nec non in poculis aureis vinum propinabat, salutem eius et forrunam iurabat, Consulemque se eum creaturum pollicebatur [note: Roman. hist. lib. 59.] facturus, si diutius vixisset: tandem autem ipse sui sacerdos fuit, [note: Roman. hist. lib. 59.] et equum suum collegam assciuit, sicut Dio retulit. Eodem modo Petrarcha [note: De remed. vtriusque fort. dialog. 31.] historiam de quodam rerulit: Ne quis, inquit, priscam tantummodo amentiam suspicetur, redeat ad memoriam, nec longe seu loco seu tempore requirendus: Adhuc enim viuir, nec dum senuit, et in terra Italica nobiscum degit is, quem nominate non est necesse, fortunae vtique vir ingentis, nec parui ingenii consiliique vir, alioqui magni animi, nec insulsi, vbi quid serio agendum incidit, qui tamen aegrotanti equo, quem amabat, aureum puluinar ac sericum cubile substrauit. Cumque ipse interim podagra vinctus, atque immobilis medicorum legibus regeretur, nihilominus tamen aut seruorum vectus manibus, aut equo alteto vix iniectus, et suos medicos secum ducens, equum suum aegrum bis terque cotidie visitabat, illi suspirans, atque anxius assidebat, illum leniter manu tractans, blando murmure solabatur. Quid multa? Nullum medicinae genus intentatum, nihil languenti amico debitum praetermissum fuit. Fabulam fortasse posteritas vocet; vera res, et magna in populo nota est: sic vir fortis curam qui gessit, vt propriam, sic extinctum luxit, vt filium. Hucusque Petrarcha. Nimia et plus quam licita sunt haec studia erga brutum animal Quae, sicut merito reprehendenda, et homine sanae mentis indigna sunt; ita erga bruta

[note: AElian vnriar. histor. lib. 13. c. 31.] tempestiue et liciro modo nonnunquam misericordiam, et humanitarem exercere permissum est. Et ob hanc rem laudatur Xenocrates Platonis familiaris, quod tum alias misericordiam singularem declararit, neque solum hominum, sed persaepe etiam brutorum animantium misertus sit: tum quum quodam tempore sederet in loco aprico, passer aecriter instantem accipitrem fugiens, in sinum ipsius deuolasset, illum cum voluptate receptum, et occultatum tandiu custodiisset, donec hostis e conspectu recessisset. Vbi vero iam metu periculoque solutam esse arbitraretur, mox nudato sinu auem dimisir, inquiens, se supplicem, hosti non prodidisse. Experientia sane testatur, plerunque aues minores, vtpote perdices, coturnices', aliasque imbelles, rapacium auium, vim et impetum ita extimescere, vt si praedatorem acipitrem, sibique sui similes aues ex raptu viuentes. adesse senserint, in sublime sese atrollere non audeant, sed in frureta aut alias latebras se ab dentes malunt canibus, hominibusque, quam iurato, et natutali hosti, in praedam venire.

CAP. LXXXI. De Tarantula ex genere Phalangii, et Corybantaeo Furore.

GEnerosus et Nobilis quidam Neapolitani Regni vir, cum mensem vnum, atque alterum vna essemus, mihi multa memoratu digna narrauit. Inter reliquos sermones aliquando etiam de venenatissimo animalculo ex insectorum genere, quod ab Italis Tarantula vocatur, mentio incidit, ideoque quae sibi comperta essent, recensuit. Aiebatis, insectum illud miris modis infensum esse agricolis, cum vel in arando, vel messis tempore in colligendis fructib. occupati ruri esse solent, eosque incautos morsu suo, lethali vulnere laedere, ita vt contra eius virulentos ictus, nulla remedia satis efficacia, hactenus excogitari potuerint. Ob hanc rem, aiebat, eo tempore rusticos plerunque ocreatos in agris conspici, vt hoc munimento, laborib. suis tutius vacare possint. Laesos autem, velictos a Tarantula, mox veluti veterno corruptos procidere, neque excitari posse, nisi peculiari instrumento musico, ad ictum mira naturae solertia, veluti destinato, cuius sono Tarentatos (ita enim eos vocari aiebat) excitatos resurgere, et perpetuo motu, saltando veneni vim eos digerere solere. Rarissime autem, et non nisi robustiores pristinas vires, et valetudinem integram recuperare; Imbecilliores vero, vel mente captos, vel ineptos ad labores, tristes et stupidos reliquum

tempus vitae suae, absque spe pristinae valetudinis recuperandae, consumete. [note: Cap. 17.] Haec vera esse, et alii obseruauere, inter quos ex veteribus est Iulius Solinus, Phalangium, inquit, atanei genus est: si nisum quaeras: nulla vis est: si [note: Mag. Natualili. 2. c. 21.] potestatem, ictum hominem veneno interficit. Ex recentioribus autem Ioan. Potra ita scribit. Est Phalangii genus quoddam, quod a Tarento in Apuliae partibus Tarantula dicitur; vniuersa enim regio sic eis laborat, vt perpauci sint, qui euadant; Eorum morsus acerbior est, quam vespae ictus, et homines, qui ab eis iciuntur, diuersis afflictantur casibus: Multi enim perpetuo canunt, illachrymant, delirant. Sed omnes fere saltant. Messores enim dum operi incumbunt, ignatique doli, saepe acriter percutiuntur, musicisque ad hibitis modulis, animum delinientibus, permulcentur, eisque in sanitatem restituuntur. In quibusdam cauernulis vitam [note: Gerneal. dierum. lib. 2. cap. 17.] degunt, easque in segetibus condunt. Sed Alexand. de Alexand. prolixior est in descriptione huius rei, cuius verba, vt eo rectius cognoscatur, asscribere operae precium duxi. Tatantula, inquit, aranei genus est, dirum animal, tactu pestilens, eam si casu spectes, vilem, et sine noxa putabis. Et sane reliquo anni tempore minime perniciosa, aut exitialis, vix aliquid neruorum, aut vitium ad nocendum habet. Cum autem aestu anni flagrantissimo, assiduo sole Apuliae campos (vbi peculiare hoc malum existit,) torreti certum est, tum maxime seu afflatu noxio, seu aestu accensa, morsu virulento pestiferam perniciem afferr, cui tanto malo vis est, vt quemcunque morsu percusserit, nisi celeri remedio succurratur, aut stupor exitialis primo, deinde certa nec subsequatur necesse est, aut si qui forte vitae damnum euaserint, veluti aba lienati mente et semiuiui, continuo stupore et hebeti sensu oculorum, autiumque affe cti vitam miferabilem aegerrime ducant. Huic pesti, tam praesenti malo, quantum caueti humana diligentia voluit, vnum hoc salubri remedio esse compertum est; si protinus tibicen, aut citharista vatios concinat modos: tunc enim morbo eiusmodi percussus, qui moribundus, et sermonis, et oculorum sensus amiserat, quippe nec ingtedi, nec fari, neque aliquo sensu frui valuerat, mox vbi tibiam, aut citharam admotam propius audit, illo miti sono, et concentu, captus, et demulsus, veluti e graui somno excitus, oculos attollit patumper, mox se in pedes erigit, ac sese recipiens, paulatim pro modulo, et pulsu sonorum, feruata psallendi lege ingreditur, tunc enim inaugescente sono quasi permulsis animis, et confirmatis, exultabundus, maximo nisu, atque impetu in saltus, gestusque nec indecoros, neque a pulsu cithatae dissonos, erumpit, ita vt etiam rudes, et ignaui psallendi modos docti in ludo virdeantur, Haec ille, vbi pergit recensere, quomodo vietit Tarantatos illos saltantes, verum cum pausam fecisset, is qui tympanum pulsabat, affectum

illum morbo velut attonitum, stupentique, similem, repente omni sensu destitutum fuisse, donec rursus resumpro tympano, is denuo modulos audiuerit, tunc pristinas vires resump sisse, et acrius in choreas insurrexisse. ldeoque concludit, creditum esse, et a vero non abhorrere vim illam veneni virulento morsu, et sanie conceptam, harmonia, et vocum concentu, per totum corpus diffundi, atque inde fato nescio quo, dilabi, et exi naniti: Ideo illos, qui morbo eiusmodi laborant, si quid reliquiarum reliduum fuit, quod penitus curatum non sit, si quando sono extrinsecus, vel concentu autes ipsorum affici contigerit, veluti mente consdternatos, toto corpore, et animo concuti, ac manibus, pedibusque gestire compertum esse, donec vis illa tabifica penitus extincta fuerit. Mira sane ista sunt, neque ratio reddi cerra potest, quare venenati illius insecti morsus, aliud remedium non patiantur, insi peculiares concentus et melodias. Ideoque fatendum est, in instrumentis musicis occultam aliquam vim ad commouendos animos inesse, sicut in phreneticis non nullis videmus: qui, vt Asclepiades medicus literis pro lidit, quem ibidem Alex. de Alex. citat, nulla re magis, quam symphonia, et vocum concentu, ac modulis resipiscunt, et sanitati restituuntur. Tanta hominis naturae cum harmonia consensio est. Id sane testatur exemplum Saulis regis, vt sacra profanis misceamus; Is. n. cum, vt scriptura sacra loquitur, spiritu domini malo, ad furorem incitaretur, remedium, et mitigationem in musicis instrumentis inuenit. In quibus tum non tantam vim et et effficaciam, repertanfuisse, quam in pii, et ad regnum destinati adolescentis Dauidis piis precibus et modulationibus, ar bitror. Sed naturalem Musices vim [note: Lib. 1. c. 16. Lib. 2. c. 3.] Strabo, et Quintilianus, non ignorauit, qui censent eam mederi corporum morbis, et Macrobius putauit, tibicinem modulate canentem auxilio esse mosis a vipera. Etsi Saul non a daemone prorsus, at humore melancholico exercebatur, vtque nullo aptiori remedio iuuari potuerit, quam dum per musicam moestitia ei excuteretur, et rerum cogitatio horridarum: Sed etsi daemon eum agitabat adhuc, et iuuabat musica, quia non ea agitatio fuerit, nisi per humores melancholicos, quos musica mitescebat; neque enim capitur daemon istiusmodi oblectamentis, vt haec et alia Vales. notat. Haec quoque et alia [note: De savra Philosophia c. 28. in L. 2. C. de malesic. et. mathe.] citantur a doctissimo Alberico Gentili: Hinc videmus heroes saepe numero concentuum suauitate impetus suos intempestiuos veluti fregisse. Et allegari posserexemplum D. Lazari Suendii nostri saeculi excellentis, et militaris herois, qui saepe numero Turcorum im pressiones magna cum laude, tam suorum quam hostium fregit, quem scimus, et iptemet vidi, et audiui, musica instrumenta mitiora, ad refrenandos, et demulciendos generosos impetus intempestiue occurrentes, adhibere solitum fuisse. Neque hoc nouum est, nam olim Timotheus Milesius in Musica et modulis ita praestans fuit, vt Alexandrum Magnum ad atma veluti in aciem proditurum, sumenda, et deponenda

sua arte commouere potuerit. Imo et nostra aetate instrumenta Musica habemus, quaesi milem vim habete cernimus, et in Danica historia, nec non et in Cornelii Agrippae libro, legimus: Musicum quendam tanta modulandi vi gloriari solitum, vt se audientes diceret mente abalienare posse, cumque id regis Daniae iussu facere cogeretur, adstantium animos soni varietate flectere est aggressus. Itaque inusitatae seueritatis concentu edito, quadam veluti moesticia, et stupore omnes compleuit, vt extra se positi viderentur. Dein mutata modulorum ratione in plausum, laetitiamque deflexit, vt et corporis motu gestirent. Postremo acrioribus modis ad tantum amentiae astantium animos concitauit, vt in furorem, ac rabiem [note: Cap. 18.] quandam praecipites traherentur. Verum de his plura, praesertim ex Lilio Gyraldo, in prima Centuria retulimus.

Vt autem coeptam meditationem profequamur, et vetera recentibus conferamus, non dissimile de Tarentatis est, quod olim iis accidit, qui Corybantaeo furore correpti fuerunt: Si enim, vt Plato scribit, illam tantum modulationem acute sentiunt, quae eius Dei est, a quo corripiuntur, et ad illam modulationis formam et gestus, et sermonis copiam habent expeditissimam. Caeteros autem ritus contemnunt. Sed ne exempla tam longe petamus, quid obsecro iis apud nos, et inferiori Germania olim, et non ita pridem aliud accidit, qui furore quodam, quod genus vulgus morbum [note: In methodobistor.] Sancti Viti, vel Modesti appellat, nostra vernacula lingua Beits Tantz/ vocamus, exagitantur? Eos enim, vt Bodinus quoque obseruauit, ad lasciuiam, et inconditam saltationem furor impellit, quam musica Lyra [note: Lib. 2. c. 4.] imitantur, deinde numeris ac modis grauioribus vtuntur: idque sensim faciunt, quousque modi ac numeri grauitate plane conquiescant. Insua Daemonomania autem dicit, non magis expeditam eius curandirationem esse, quam vt sedate, grauiterque cogantur saltare. Horum amentium hominum Anno CIC. CCC. LXXIII. Magnam multitudinem venisse ex finibus Rheni, et Mosae, in Flandriam gregatim choreas ducentes, ac continenter saltantes, et cantantes, haud secus ac furiis quibusdam exagitarentur, scribit [note: In Annal. Flandr. libre 14.] Ludouicus Maleanus, existimatque talia rudibus accidisse mortalibus in tenebricosissima illa aetate, propterea quod a puetitia in lege DEI non instituerentur.

Circa idipsum tempus ex Aquisgrano, in Hannoniam, atque inde in Franciam venisse mirabilem sectam, tam virorum, quam mulierum, praeter omnem verecundiam chotizantium, scribit Petrus Praemonstratensis. Hi videbantur sibi in sanguinis flumine saltare, quamuis astantes nihil tale viderent. Monstratur sane adhuc sacellum in monte prope Rauensburgum Vrbem Sueuiae, in quo arx egregia aedificata est, qui mons a Vito hodierno

die nominatur, quod singulis annis non ita pridem turba tripudantium, quasi diuo illo sacra celebrarent, et eius ope sani fierent, eo saltando recurrere solita esset. Sed cum aditu prohiberentur, et sacellum illud in alios vsus destinaretur, iste concursus hactenus cessauit.

CAP LXXXII. Grati animi memoriam et beneficentiam non solum hominibus, sed etiam brutis uaturam indidisse.

Atrigimus leuiter incap. 21. prioris centuriae, olim Athenis aduersus ingratos actionem constitutam fuisse, et recte quidem, quia dandi, ac accipiendi beneficii commercium, sine quo vix vita hominum extat, perdit, et tollit; quisquis bene merito parum referre gratiam negligit. Fuit autem Lex Atheniensis, qua reducebatur libertus in seruitutem, teste Val. Max. talis: SVPERSEDEO TE HABERE CIVEM TANTI MVNRIS VTILEM, QVEM DOMI SCELESTVM CERNO, ABI IGITVR, ET ESTO SERVVS QVONIAM LIBER ESSE NESCIVI. Huc etiam Leges Caesareae respexerunt. [note: L. ulimenta. §. 1. de li. agnos. l. 2. C. de lib. et eorum lib.] Eodem modo filius emancipatus ingratus iterum in paternam potestatem reducitur. [note: L. vnica. C. de in grat. liberis.] Et legitimatus iterum ad statu natura litatis reducitur. [note: Bal. in c. 1. §. filii, si de. feud. controuersia fuer.] Sic omnis causa feudi vel beneficii amittendi fundatur in ingratitudine clientis. Ingratitudo autem teterrimum est, vitium, de quo Canonistae: [note: In cap. fin. de donat.] cum nihil aeque societatem hominum, quae in mutua consistit beneuolentia, dissoluat, vt Seneca moner. [note: De benefic.] Ideoque ingrati plectebantur apud Persas, [note: Xenoph. in Cyropaed. lib. 1 Herodot. Sophocl. Aiace ex interpret. Conrad. Rittershus.] Huc quoque spectant Sophoclea, quae digna sunt, vt adscribantur. Ita enim gratum animum commendat, et ingratum abominatur:

[note: Lib. 60.] Idipsum obseruauit Claudius Nero, teste Dione vbi ita dicit: Quia multi seruos aegrotantes nulla cura dignabantur (habe bantur enim tanquam bruta vel bestiae) sed domibus eiiciebantur, legem tulit Princeps, vt qui ita exturbati ad sanitatem rediissent, liberi essent. Hac lege magnopere indiguissent capitiui Hispani, et alii ex clade Gerbensi COnstantinopolim adducti.

[note: Eist. 4.] Ita enim scribit de iis Busbequius. Magna aegrotorum multitudo decumbebat in templo quodam Perae, quod oppidi nomen est, statim trans fretum siti, e regione Byzantii. Ibi eos Turcae veluti depositos, et abiectos habebant. Plurimos aut in ipso morbo, aut iam conualescentes, idonei victus inopia perdebat, quod iusculum aut offam non haberent, quo languentem ventriculum fouerent, et vires amissaas sensim recuperarent. De eo admonitus, do negocium ciui Perensi, mihi amico, vt verueces aliquot quotidie emat, quos domi elixos, inter captiuos illos diuidat, his ius, illis carnes, vt cuiusque morbi vel valetudinis ratio exigeret: quae res non paucis profuit. Quemadmodum autem haec solicitudo pro infirmis captiuis, et liberalis beneficentis praestantissimi legati Caesarei merito laudanda, et praedicanda; ita certe detestanda est cuiusdam vel sordidi, vel auari, vel etiam immisericordis hominis Christiani durities, vel potius crudelitas. Ita enim paulo post pergit Busbequius: Sunt Perae cum ciues, tum peregrini generis Italici multi mercatores, quorum extitit in acpriuis subleuandis insigne studium: sed vnius non possum obiuisci perrsus â reliquis diuersi propter sententiae absurditatem. Is erat Italograecus, hoc est, mixta origine ex moribus Graecis atque Italis. Hic cum certatim omnes in tam pium opus incumberent, adduci nunquam potuit, vt teruncium in illud impenderet. Quo nomine cum accusaretur, ita se defendebat, absono, et incomposito sermone Italico (nam familiariorerat ei Graecus.) Ego istos quales sint non noui, sed facile possum coniicere, non nisi iusto DEI iudicio in hanc miseriam coniectos. Nolo venire contra voluntatem diuinam: maneant per me, quo loco eos Deus esse voluit. Vos qui iis, quae diuinitus decreta sunt, tam audacter interceditis, mirandum non erit, si poenirebit. Nemo mihi persuaserit, vt vel vnum obolum horum causa erogem. Sic ille. Sed vanum istum, et ineptum vatem omittamus. Quod si in loco illorum miserorum mancipiorum fuisset, et volubilitatem humanae sortis, vt homo discretae rationis rectius considerasset, absque dubio mitior, et liberalior erga afflictissimos captiuos fuisset. Sed transeamus ad alteram partem [note: Cap. 21.] huius capitis, brutis quoque indicium grati animi innatum, et abiis hominibus non raro exhibitum fuisse. De monstrauimus autem id in priori centuria non vulgaribus historiis et exemplis, quibus plurima ex historiis adiici [note: Lib. 13. c. 46.] possent, sed rariora vetera, et recentia tantum recensebo. AElianus de Dracone beneficii memore ita scribit; Ciuitas est in Achaia, nomine Petrae. In ea puer draconem paruulum emebat, magnaque cura eum educabat: cumque creuisset, loquebatur, quasi cum intelligente, ludens, ac dormiens cum ipso. Cum vero ad ingentem magnitudinem Draco pernenisset, in solitudinem â ciuibus est dimissus. Post cum puer adolescens factus, reuersus a spectaculo

quodam, cum aliquibus aequalibus in latrones incidiflet, et clamotem extulisset, ecce Draco praesto est, et alios in fugam vertit, alios interimit, ipsum vero saluum conseruat. Haec AEliana natratio si est vera, (ante aliquot enim secula scripta est) non solum grati animi retributio, sed etiam memoria et notitia nutritoris mita, et memorabilis est. Sic historia de cicuribus scombris piscibus, qui a piscatoribus aluntur, aliosque sui generis fetos, vt nutritoribus gratiam referant in retia allicientibus, memorabilis est apud AElianum, sicut antca a me relata est. Sic etiam inter auiculas, quaedam sunt allectatrices, quae alias sui generis alliciunt, et in retia simulando ducunt. [note: De histor. animal. lib. 1.] De his latius Aristoteles scribit. Et nota est mihi honestissima familia, quae diu aluit fringillam admodum vetulam. quae in aucupio libera demissa, hinc inde tam diu volitare solita fuit, donec multas sui generis auiculas in retia alliceret, vnaque se capi permitteret, quae tamen agnita incolumis in suam caueam remitteretur. Quod tam diu fecit, donec forte incuria seruuli, inter alias captiuas auiculas non obseruaretur, et vna cum iis magna cum indignatione heri, necaretur. Caeterum si haec auicula non in gratiam sui heri, ob pastum et nutrituram, sui generis volucres attraxisser; traditrix potius earum, quam benefactrix appellari meruisset.

CAPVT LXXXIII. De peculiari affectione piscium, coniuncta memoria grati animi, erga homines.

MIra scribunt veteres historici, de piscibus Delphinis, quomodo vnus Arionem praecipitatum a nautis latronibus in mare, saluum et incolumem, sibi insidentem, cum cithara, nec non Palaemonem, Phalantum, Taram, et alios, ereptos ex mari in portum adduxerint. Eodem modo, de puero quodam, quem Delphinus ita deperiit, vt ex ipsius conspectu viueret, et defectu moteretur. Telemachum quoque Vlyssis filium ferunt, cum adhuc puer in alto maris littore lusitaret, in subiectas aquas corruisse, mox Delphinorum beneficio receprum, qui puerum subuexerint, et saluum in littus exposuerint. Idcirco patrem, insigne Delphinorum, postmodum studiosius adamasse, eamque sculpturam, et in ense, et scutis habuisse, [note: Hiroglyph. lib. 27. In Laconicu pag. 109.] et in annulo vsum pro sigillo. Quam obrem Pierius Valerius, non pro fabulis habenda censet, quae recitat Pausanias, qui grati animi signum in hoc animali se vidisse in Poroselene Ioniae vrbe testatur. Inclamatus enim a puero properare ad eum solebat, subiectoque ei fiadlibuisset, ad vecturam

se accommodabat, propterea quod ab eo redemptus piscatorum manus euaserat, curato etiam vulnere, quod illi fecerant. Ab Egeside proditum ait Plinius iu Ialyso Rhodiorum vrbe Hermiam puerum Delphino longa consuetudine vectare solitum per fluctus, sed subita mox procella superueniente demersum. Idemque Naupacti etiam accidisse a Theophrasto est literarum monumentis datum. Aliquot etiam huiusmodi exemplo [gap: Greek word(s)] Delphinorum luculentis versibus graphicae nobis describit Oppianus lib. 5. Halieutici operis: quae apud ipsum legere in prompru est. Admiratur autem Plutarchus tantam animalis istius humanitatem, siquidem non educatione veluti canes, et equi, non vlla necessitate, velut Elephanti, Pantheraeque et Leones ab hominibus liberati, sed genuino quodam affectu sponte sint humani genetis amatores, ideoque Crocodilorum hostes infensissimi, propterea quod Crocodilus humano semper generi insidiatur, atque ita ipsa naturae repugnantia inimicitias generant. Mira autem res est, neque ego rationem teddere possum, quare Delphinus vocatus nullo alio nomine, quam Simonis delectetur, eoque audito, quasi sibi de industria indito, in mari compareat, et saltu suam praesentiam, et obsequium declararet. Sed ad recentiora veniamus, Quale obsecro miraculum fuit piscis ille sicut amans hominum et gratus, ob nutritionis beneficia, ita acceptae iniuriae perpetuo memor in lacu Guaurabo vel Manati apud Indos occidentales in ditione Reguli Caramatexii, quem ita describit Martyr ab [note: De reb. Ocianicis Deca. 3. lib. 8.] Angleria. Huius regionis, inquit, Regulus piscatione delectabatur. In eius retia piscis catulus incidit de genere piscium immanium, qui dicuntur Manati ab incolis. Minime notum arbitror genus id monstri per nostra maria: Squamis tamen non concha munitus, corio durissimo, ita vt neque sagittam vereatur, mille verrucis armatus, tergo autem plano, et capite penitus bouino. Aquatilis est, et terrestris piscis, mitis, iners, vti elephas, vtique Delphinus, hominibus sociabilis, sensu mirabili: Infantulum piscem domi Regulus aluit dies aliquot pane patrio, ex iuncea, et panico puta confecto: radicibus etiam aliis quibus homines vescuniur. Adhuc paruulum proiecit piscem in lacum suis aedibus proximum tanquam ad viuatia, qui lacus et ipse suscipit aquas, nec illas euomit. Est lacui nomen Guaurabo qui de hinc lacus Manati est appellatus. Liber in aquis piscis annos vagatus est quinque et viginti. Adoleuit in immensum. Quae de Baiano, quaeve de Arionaeo Delphinis feruntur, nihil distant ab huius piscis gestis. Pisci nomen est impositum Matum, quod significat generosum, aut nobilem.

Quando ergo ex Reguli familiaribus ei notis praecipue, quisquam in lacunae ripa Matum, Matum, hoc est generose, generose proclamabat, humani beneficii memor, caput eleuans, ad vocantem pergebat. Pascebatur hominum

manu. Si vero quispiam transfretandi cupidus, signa dabat, prostratu suo traiecturo inuitabat. Decem aliquando monstrum conscendisse vno receptu, transportatosque fuisse omnes incolumes psallendo et cantando compertum est. Sed si Christianum quenquam erigens caput cerneret, submergebatur, et parere recusabat; quia fuerat a Christiano iuuene quodam petulante affectus iniutia. In piscem namque mitem et domesticum fuerat iaculatus hastam acutam, licet haud quaquam laesus fuerit ob duriciem corii, quod habet verrucosum asperumque illatam tamen sensit iniuriam. Et si quando vocabatur a notis, ex illo die circum adspectabat prius diligentissime, ne quis vestitus Christiano more adesset. Luctabatur in ripa cum Reguli cubicularibus, sed prae cipue cum adolescente Regulo grato, cum quo domi cibos aliquando sumpserat. Cercophiteco lepidior erat. Fuit longo tempore vniuersae Insulae sigulari solatio: nam et incolarum et Christianorum multitudo ingens ad monstri miraculum quotidie confluebat. Sapidas esse, aiunt, horum piscium carnes, multosque maria illa generant. Amissus est tandem facetus ille piscis, ad mare deuectus ab Attabunico, vno e quatuor aeque diuidentibus insulam fluminibus. ex alluuie inaudita typhonibus hortendis comitata, quam ipsi vocarunt, furcanum. Superauit Attabunicus ripas adeo, vt vniuersam impleuerit vallem, et sele lacubus omnibus immiscuerit. Secutus ergo Attabunici torrentem bonus Matunnus, facetus, sociabilis, matrem antiquam, et natales aquas repetiuit, nusquam alias visus. Hucusque Martyr, etc

CAP LXXXIV. De insolito et miro amore atque sympathia lyncis et gruis erga homines, quae in arboribus quoque apparet.

[note: Epistol. 3.] PLeni sunt libri amorum, in quit Busbequius, quibus ferae in homines inflammatae fuerunt: in quibus quidem ego semper assensum sustinui, veritus, ne fabulosa temere crederem, donec vidi lyncem, quem habui ab Assyria, sic affectum erga vnum de meis hominibus, paucis diebus cognitum, vt amare negari non posset: Vbi praesens aderat, multae et insignes blanditiae complexusque, et tantum non oscula: cum vellet abire, iniectis leuiter in vestis laciniam vnguibus retinebat; abeuntem vero oculis prosequebatur, nec eos fere ab ea parte demouebat, moestus intetim, donec redeuntem aspiceret; hic mira rursus alacritas et gratulatio. Nec tulit diutius ab sentis desidetium, illo mecum in castra Turcica trans mare profecto, lynx desiderii vim continua aegritudine testatus, post inediam

aliquorum dierum contabuit. Quod tuli sane moleste, quod eum cum Ichneumone, quem habui valde placidum, Caesari dono destinaueram propter tergoris pulchritudinem, quae tanta fuit, vt cum communibus lyncibus composita aliud ferme animal videretur. Hos enim elegantissimos producit Assyria, quorum hic tergora quindecim et sedecim aureis coronatis veneunt. Nec dubito, quin illae fuerint Babylonicae pelles, olim in pretio habitae, quatum in l. interdum. tit. de publicanis mentio fit. Accipe illud (pergit ibi Busbequius) de aue. Est mihi inter caeteras grus Baleatica, id genus a vulgatis distat candido plumarum citro ab vtriusque auris sede dimislo: deinde nigricie totius partis colli anterioris, qua Turcae tegumenta capitis ornant: nec magnitudine communibus gruibus par est. Haec, quam dico, grus Balearica apertissima dedit amoris signa erga militem Hispanum, quem captiuum redemeram, sic ei dedita, vt per plures horas, eo ambulante, ambularet vna, illo insistente insisteret, assidenti vero astaret, seque ab eo (reliquorum contactum auersata) tractari et demul ceri paterecur. Vbi domo aberat, ibat ad eius cubiculum, ostiumque veluti pulsatura, rostro apperebat. Si quis aperiebat, omnia oculis perlustrabat, si eum reperiret. Vbi se frustratam esse videbat, tum vero totam circuibat domum, cum tantis et tam acutis clamotibus, vt ferri non posset, et necesse esset, aliquo concludi, quo minus eius clangor aures offenderet. Sed vbi is redierat, passis alis ei obuiam ferebatur, cum absurdo et incondito corporis motu, vt vel staticulos saltationis alicuius transmarinae, vel certe velitationem cum Pygmaeo meditari videretur. Quid plura? fecit sibi postremo consuetudinem sub lecto eius cubandi, vbi et ouum ei peperit. Habes duorum brutorum animalium amoris erga homines indices affectus. [note: Cap. 67.] Hucusque Busbequius. Haec duo brutorum exempla testantur, verosimilia esse ea, quae in primam centuriam de AEtola virgine, adamata a serpente, absque laesione, et ab eo castigata, cum alio migrasset, ex Plutarcho retulimus. Quinimo eiusmodi affectus vel sympathia se extendit quoque ad arbores, inter quas nonnunquam tantum est desiderium coniunctionis, vt maris et foeminae consuetu dines referant. Exemplum habemus admodum memorabile, teste Philostrato, in palmis, alia enim maris alia foeminae nomen meretur, cum inuicem maritali quadam copula coniungantur, maresque ad se attrahant foeminas, neque illae congressum quantumcunque adniti possunt, aufugiant, sed vltro ramis ab vtraque vicissim contra ad osculum quodammodo exporrectis, manifesta dent signa mutui defiderii. Is duas, et huius et illius sexus palmas in ripis fluuii oppositas, e regione statuit. Hic vero mas amore correptus plurimum incuruatur, alteque se supra flumen protendit: Foemins vero, quantum libet procul sita sit, neque

apprehendi possit, inclinat se tamen, et obsequii quoddam et ipsa studium prae se fert. Aquam itaque quodam veluti ponte coniungunt, difficili tamen et inaccesso transitu propter foliorum asperitatem. Hanc vtique speciem, [note: In Hiereglyphicis.] (pergit Pierius Valerius ex Philostrato) qui pinxerit nuptiarum et coniugalis amoris Hieroglyphicum, ex ipsius naturae gremio desumptum, summa etiam cum venustare descripserit. Quo vero maior huic argumento sit fides, eam palmatii diligentiam adhibent, vt mates eo saltem interuallo a foeminis distent, vt puluis ventorum flatibus a foliis sublatus, in foeminarum folia incidat, quod satis ad foecunditatem facere compertum est. Sed mitum dictu, quod si qua procul a mare abstiterit, vt neque puluis, neque aura odorve eius ad eam permeare possit, excogitauerunt coloni, funem a mare religatum, ad foeminam vsque producere, atque ita quasi maritali vinculo copulatam, masculo viru clanculum per funem irrepente, foecundam fieri, quae prius in ea sterilescebat solitudine. Diophanes autor Graecus Florentinum citat, qui suis in Georgicis multa de palmae amore conscripsit, contabescere eam maris desiderio, quod nulla dissimulatione profiteatur, modo radices versus eum porrigens, modo verticis in eum proclinatione, fructum ferre pernegando, agricolamque demum cogi amantem huic inuestigare, qui multas palmas mares manu amplexuque contingat, mox ad amore perditam rediens, eam amplecteretur, attrectet que manibus. Flores quoque mari prius impositos tollat, et supra foeminae verticem imponat. Quaene quis fabulosa suspicetur, istiusmodi amoris exemplum atque coniugii nostro dedere tempore. Siquidem vir clarissimus Iouianus Pontanus, homo minime futulis, et quem fabulas pro historia, de re maxime suo tempore omnibus conspicua, scribere puduisset. duas celebrat palmas, marem vnam Brundusii, foeminam alteram Hydrunti, quae diu steriles permanserunt, donec scilicet paulatim succrescentes, nondum alteram altera contueri poterat: vbi vero tantum adoleuere, vt sese inuicem conspicere potuerint, longo quantum libet multorum stadiorum tractu dissidentes foerificare coeperint. Sed cur non ipsum potius audiamus?

Estidem amor in pistaciis, pergit Pierius Valerius, ex quibus seroina cum panguntur, mas et foemina committi debent, coniunctis naturis, ita tamen, vt mas ad Fauonium dorsum verrat, vt monet Demageron.

CAPVT LXXXV. Deleonum heroicis virtutibus, et eorum captura faciliori, quam olim.

[note: Cap. 22.] COngessimus de hoc animali, vere heroieis et generofis dotibus praedito, non vulgaria in priorem centuriam. Interalia autem ex Plinio haec verba: Leoni tantum ex feris clementia in supplices: prostratis parcit, [note: Lib. 8. c. 16. nat. hist.] et vbi saeuit, in viros prius, quam in foeminas fremit, in infantes non, nisi magna fame. Haec Pliniana illustrantur egregio exemplo, quo ante aliquot annos Florentiae accidit. Leo enim septis et claustris confractis, libertate gestiens, in vrbe hinc inde velutifuribundus, et saeuiens discurrens, forte puellum metu oppressum, et tarde fugientem assecutus, eum prosternit, atque vnguibus comprehendit, veluti dilaniatorus. Hoc periculum filioli prostrati, conspicata mater vidua, omni metu posthabito, diffugientibus reliquis omnibus, et latebras tutas, metu belluae quaerentibus, velutiattonita, accurrit, lachrymisque profusis, supplicis instar, natum vnicum leonis ex vnguibus, et fere faucibus eripuit illaesum, eo non refragante, sed veluti imbecilli sexui, heroico et magno animo clementer parcente. Hoc factum non solum typis aeneis elegantissimis expressum, sed etiam versibus celebratum est, qui digni sunt, vt asscribantur. Sunt aucem tales:

Eodem modo superioribus annis leo non minus heroice se gessit erga miseros captiuos et vinctos a Turcis'Hungaros, proregente eos inprimis fauore diuino. Cum enim equites et milites suos Sangiacus quidam Turcicus in confiniis Hungaricis, loco consueto, (quem sua lingua Isphahi meidan, id est, equitum aream vocant) militaribus exercitiis, proposito industriis, et agilibus praemio, (vtifacere assidue solent) affue faceret, et circulator quidam immanem leonem domitum, et ipsius iussis, tanquam magistro, parere edoctum, adduccret: Emnie forte, vt quidam captiui Hungari Christiani, (quos Turci inuiso nomine Gauros vocant) in excursionibus deprehensi, vinctis post tergum manibus, adducerentur, vt ludibrio illiturbae hominum exponerentur. Sangiacus illis conspectis, iussit robustiorem exiis, et quidem fere imberbem adhuc, ita vinctum palo deligari, vt a leone dilaniaretur: quem cum leo, licet irtitatus et concitatus, sponte attingere nollet, sed blandienti similis illum intueretur, commotus eius magister, eum concitatiore voce, et quum hac nihil efficeret, fuste ad institutam lanienam compellere conatus fuit. Quum vero frustra laboratet, et vt Turcicis spectatoribus, auidis sanguinis Christiani, sarisfaceret, leonem tergiuersantem, contra deligatum stipite, verberibus incitare non cessaret, ita vt is vnam ex ocreis, misero Christiano vnguibus detraheret: mox vero ipso illaeso, conuersus (diuinitus vt putatur) in magistrum suum magno impetu irruit, eum que crudelem in modum frustatim concerpsit, erga reliquos plane innoxius. Consternati veluti hoc portento Turcae, nihil atrocius in deligatum palo concaptiuosque stataerunt, donec plerique vel permutatione facta cum Turcis captiuis, vel pretio redempti sunt. li incolumes reuersi, quo pacto in summo periculo diuinitus conseruatifuere, suis praedicarunt. Haec sicut modo recensui, ex fide dignis hominibus audiui: eaque aeneis typis iucisa et expressa postea vendita publice sunt.

Referam quoque, quae tanquam oculatus testis recensere possum. Eitelbergae viuente Ottone Henrico Principe Palatino Electore non senel vidi in arce, leonem ratae magnitudinis in suis septis, ita tamen mansuetum, vt absque noxa se attrectari a notis, et catellos inuolutos iubae suae iudormire pateretur, secumque ludere permitteret. Quinimo morionem

Electous ita amabat, vt ei tanquam samiliari lambendo et amplectendo veluti blandiret.

Notum praeterca est, Maximilianum II. Caesarem optimum habuisse leonem domesticum, qui non secus ac canis tractabilis et obsequens erat, neminique noxius, nutritus, vti dicebatur, ab ineunte aetate, solummodo pulmentis, et nulla carne, inprimis cruda, tantaque domesticitate et affectu erga Caesarem defunctum praeditus, vt vix a funere se auelli passus sit. Memini autem, non semellegatos Reipublicae nostrae recensere cum Imperatoria et Regia ornamenta, clenodia et vestitus ordinarii, quae in hac vrbe nostra, veluti depositum peculiare, peraliquot secula, custodiuntur, Ratisbonam, ad inaugurationem Caesaris Rudolphi II. Maximiliano patri, afferrent, et ante eius Maiestatem, in locum certum cubiculi, inspectante Caesare, reserata et explicata ponerentur, deinde rursum reponerentur, mox leonem illum Caesareum, pone ipsum Caesarem assistentem, ad coronam, sceptrum, gladium, pomum, et vestes Imperatorias illas, antiquitate celebres, veluti obseruantem, et admirabundum, quid ageretur, accessisse, et conuasatis rursus in cistam, super eam, custodis instar, sese collocasse. Similem leonem mansuefactum habuit Iohannes Austriacus, cuius nomen ob victoriam contra Turcos ad Naupactum, ipso summo exercitus Christianorum Duce, partam, celeberrimum est, qui leo plerunque lateri eius, tanquam custos, ad haerere solitus fuit. Caeterum leones ferocissimos, et adhuc indomitos, etiam arte et industria, licet aperta, vt ita dicam, eorum captura sit admodum periculosa, inretfici posse, experientia docuit. Quamobrem cum praecipua vis et vigor in leonum oculis [note: Lib. 8. 6. 16.] constet, Getulus ille pastor, teste Plinio, vel ipsa necessitate extrema, vel natutali ratione edoctus, egregium specimen domandi et interficiendi leones, posteritatireliquit. Quum enim pro pecore, sicut in priore centuria [note: Cap. 32.] recensuimus, contra leonem irruentem pugnaret, essetque inermis, vestem, qua amictus erat, ex desperatione exuit, et in ferae caput obiecit. Haerente autem forte veste in iuba circumuoluta, oculosque leonis obuelante, ita ferocia eius diminuta est, vt quasi obstupefacta fera substiterit, pastorique liberum spacium fugiendi reliquerit.

Id sane contra leones irruentes remedium posteritas solerter obseruauit, non ad fugam, sed ad interficiendos leones. Ita enim scribunt historici recentes de Afris leonicidis: Africa, inquiunt, alit homunculos, fusco colore et capillo, AEthiopum in morem, crispo et intorto, qui continenter sub pellibus agunt, et praeter attritam laenam, et oblongam interulam, nudi incedunt: iis leonem interficere pene ludus iocusque est: irritant enim, et irruenti belluae mira agilitate laenam in oculos iniiciunt, et eodem animi

robore, exasperato cultro cortrans figunt: exanimae pellem deripiunt, quam circumferentes, et a pueris patriis carminibus celebrati, stipem vulgo corradunt. Testatut lacobus Eborensis vidisse se vnum ex istis Vlyssiponae, non ita deformi aspectu, vt credebatur, imo colore candido, et recta statura, adolescentem, qui Hispanica lingua, cuius peritissimus fuerat, decem a se leones interfectos gloriatus fuerit, et qui cum eo ex Maroxiis venerunt, ita rem se habere affirmabant. Hoc cum Antwerpiae non multo postidem Eborensis amicis narraret, quidam ex his cognitum adolescentem, et Granatae natum aiebat.

Capvt LXXXVI. De heroicae belluae leonis morbis et terriculamentis.

ETsi leonem, vt diximus, validum et longaeuum animal esse compertum est: tamen sicut omnia in hoc mundo corruptioni et infirmitatibus obnoxia sunt, ita quoquae non solum culicibus, praesertim in oculis vsque ad necem infestatur, sed etiam aliis morbis, praesertim febribus, molestatur. De quibus, et quomodo curentur, multa scribunt historici. Inprimis autem Orus Apollo, qui hieroglyphica scripsit, refert leonem, vbi febricitarit, (familiras enim huic ferae ob nimium calorem hic morbus est) praesertim quartana, simia solere vesci, saluberrimae escae loco. Non repugnat Plinius, nisi quod morbi vim eleuans, aegritudinem fastidii tantum sentire dicit, in qua medetur sibi, gustato simiatum sanguine, quae lasciuia [note: De Apollon vita, lib. 3. Lib. 1. 6. 9. Lib. 5. 6. 39.] immodica, in rabiem eum agunt. Confirmat idem Philostratus quoque, Leones medicinae gratia simiis insidiari, scribens. Quin et AElianus in omnigena historia, aegrotanti leoni caetera remedia inutilia scribit, praeter [note: Lib. 5. c. 39.] simiam, cuius esu pristinam valetudinem recuperet. Idem de animalibus, medelae rationem et discrimen morbi distinctius fieri, his verbis aperit: Leo supra modum ingurgitato cibo remedium quaerit, aut a quiete abstinentiaque, aut simiam nactus deuorat, quo cibo alui proluuium excitatur, molestaque saburra exoneratur. Hinc doctissimus Iunius suum Emblema 22. cum hac explicatione sumpsit, docteque et commode ad adulatores applicat, cum hac inscriptione: ADVLATOR REIPVBLIC AE GRAVIS; cui inscriptum est tetrastichon hoc:

[note: In hieriglyph.] Quapropter AEgyptii sacerdotes, teste Pierio, si febricitantem hominem, et sibimetauxilia comparantem signific, re vellent, leonis simiam vescentis, hieroglyphicum ponere soliti sunt.

Tanta enim indignatione simiam fertleo, vt nullum animal auidius perdere desideret: causa est animalis petulantia, leonem indignissimis modis exagitantis. Nam simulac vel ex arbotea aliqua, vel ex alio tuto latentique loco nacta fuetit occasionem, in leonem insiliendi, pro magno habeat negotio, caudae eius sese applicare, natibusque affigere, atque ita quibuscunque modis potest ludibriis, Regi suo illudere: quod cum impatienter ferat leo, impotenter admodum in huiusmodi animal efferatur. Caetetum de terrorem incutientibus alioquin [note: Lib. 8. c. 16.] magnanimae et imperterritae huic belluae, Plinius tria potissimum enumerat, circumactos videlicet rotarum orbes stridentes, et cantum gallinaceorum, sed omnium maxime ignes. Idque confirmat Orus Apollo, nullare magis domari atque frangi leonis feritatem, quam accentis facibus. Etsi autem etiam fossa capiuntur leones, nonnunquam etiam retibus implicantur, tamen ignem et faces maxime horrent. Cum enim ignis impetum sustinere non valeant, vndique equites et pedites in belluam impetum facere solent, dextra faces tenentes, atque laeua scutum percutientes; [note: Lib. 4. de. Venation.] ita turbatus leo in retia adigitur, vt auctor est Oppianus. His addo ex Ammiano Marcellino, (sicut antea prolixe exposuimaus) culicum examina lethales hostes leonis. Ea enim insidentia palpebris, noctu et interdiu, eum ad furorem redigunt, vt dilaceratis oculis suis vnguibus seipsum excoecet, et fluminibus absorbeatur. Quoniam autem in culices incidimus, nec ab iis tam cito nos expedire, neque eos abigere possumus, notum est, hoc insetum tam hominibus, quam animalibus brutis valde infestum et molestum esse, praesertim autem aestate, vbi sunt palustria loca. Quare non frustra de muscarum et culicum molestia conqueritur Bernhardus [note: In hister. Ticinensi, lib. 1. cap. 6.] Saccus, vbi desctibit delicias Romanas in verno tempore, et quam molesta mox sequatur aestas in vrbe: Insectae, inquit, tum exurgunt museae, apertaque inuadunt atria, ac dominarum facies importune petunt, et flabro etiam abactae redeunt, ac inuisae pulsaeque per angulos circumuolant. Cicada quoque ex arbore lugubre carmen rauco stridore sonans, molestiam nobis auget, et dum illa per noctem stridula voce silet, aliud sese nobis taedium longe maius exhibet. Prodeunt in tenebris infensae cicinculae, vulgo cicinsulae dictae, quas ego succidulas a sugendo, vel a vocis zincino stridore, cincilulas scribendas putarem. Hae enim insectae, vix cubili illato lumine, simul adsunt, ac summisso sibilo, improbo osculo nobis dormientibus insident, inflictoque fronti vulnere, humano cruore saturae sub lacem abeunt latentque, nocte rursus reuersurae. Gloriare nunc rerum

rerum tuarum magnitudine Roma, quando tantillum animal noctes, tibi, tuisque patricus infestas facit, bellumque sine telo ciet? Monet nos naturae auctor Deus, per infirmiora ipsius naturae discrimina infirmitatis humanae in ipsa honorum serie, ac maiestate meminisse oportere. Hactenus Saccus. Vera autem esse, quae de culicibus (quos ille cicindulas, et aliis vernaculis appellationibus nominat) scribit hic auctor, ipse eum meis sodalibus oculatus testis esse possum. Ita enim molesta eorum examina in Italia, praesertim Romae nobis noctu fuere, vt mane surgentes, ex ipsorum punctutis, stigmatisatas facies, et cruentas plerunque haberemus. [note: In vita Adriani.] Hinc etiam exagitauit Adrianus Imperator Florum poetam, teste Spartiano, hisce versiculis:

Porro, quod ad galli naturam, vel ob solarem efficaciam, aliasque causas attinet, quae terrorem vel cantu, vel oculis, leoni incuriat, nostras cogitationes [note: Cap. 22. in. 1. Cent. Plutarch. de inuidia et edio Desacrific. Et Mag.] antea explicauimus. Neque ignoro multas causas in natura nobis ignotas reperiri, sicut explicatu difficile est, quare Germanicus galli galinacei neque vocem, neque aspectum ferebat. Proclus autem sua commenta affert. Ita anim de leone et gallo ratiocinatur; Deinde et animalia sunt solaria multa, veluti leones, et galli numinis cuiusdam solaris, pro sua natura participes. Vnde mirum est, quantum in inferiora, in eodem ordine cedant superioribus, quamuis magnitudine, potentiaque sua non cedant. Hinc ferunt gallum timeri a leone quam plurimum, et quasi coli: cuius rei causam a materia sensuve assignare non possumus, sed solum ab ordinis superni contemplatione. Quoniam videlicet praesentia solaris virtutis conuenit gallo magis, quam leoni, quod inde apparet, quia gallus quasi quibusdam hymnis applaudit surgenti soli, et quasi aduocat, quando ex antipodum medio coelo ad nos deflectitur, et quandoque nonnulli solares angeli apparuerunt, formis eiusmodi praediti, atque cum ipsi in se sine forma essent, nobis tamen, qui formati sumus, occurrere formati. Nonnunquam etiam daemones visi sunt solares, leonina fronte, quibus cum gallus obiiceretur, repente disparuerunt. Quod quidem inde procedit, quia semper, quae in eodem ordine constituta inferiora sunt, reuerentur superiora. Quemadmodum plerique intuentes virorum imagines diuinorum, hoc ipso aspectu vereri solent turpe aliquid perpetrare. Sed haec commenta reiiciamus in auctorem, et ea ad sacram scripturam, tanquam ad lapidem Lydium, et referamus et examinemus.

CAP. LXXXVII. De leaenae saeuitia, crudelitate, et voracitate: nec non de mole niuium, quae Schneelewin/ vocantur.

EX superioribus capitibus prolixe constat, leonem animal, non solum generosum, et magnanimum, sed etiam, potens, crudele, et saeuum esse, ita vt nonnunquam in sacris literis Deus comparetur leoni, sicut quoque Sathanas, sed plane diuerso respectu. Ezechias enim Rex cum grauiter [note: Esaiae, c 38. Iob. C. 15.] affligeretur, et iram Dei sentiret, conqueritur, Deum sibi fuisse instar leonis, a quo ossa sua contrita sunt. Quo simili etiam Iobus vtitur, oppressus calamitatibus, cum quibus mirifice conflictabatur, quod a Deo, ceu leone dilaniatus fuerit. Non vt Deus accusetur crudelitatis, sed pio sensu horrendae afflictionis, a Deo irato sibi immissae, et quod non satis exprimi queat dolor internus, quem sentiunt ii quos Deus persequitur, ita locuti sunt viri pii. Diuersa ratione loquitur D. Petrus, vbi diabolum rugienti leoni, et quaerenti, quem deuoret, assimilat. Ibi enim omnes pios monet, vt diligenter caueant, a potentissimo, et truculentissimo hoste, qui ceu leo famelicus, praedam indefessus quaerit, sicut antea quoque notauimus [note: Cap. 70.] in Centuria prima. Tales similitudines de imperterrito vigore huius animalis, passim alibi in seciptis Prophetarum, piorum, et clarotum virorum [note: Cap. 31.] inueniuntur. Vt apud Isaiam: Quomodo si rugiat leo, et catulus leonis, super praedam suam, cum occurrerit ei multitudo pastorum, a voce eorum non formidabit, et a multitudine eorum non pauebit; sic descendet Dominus exercituum, vt praelietur super montem Sion, et super collem eius. [note: Lib. 5. de Ciuit. Dei. c. 26. Lib. 1. de clementia.] Item de clementia leonis vtitur D. Augustinus: Leo eum, qui telum miserit, sed tamen non vulnerauerit, correptum, raptatumque sternit, nec vulnerat. Seneca quoque tali similitudine vtitur: Ferarum nec generosarum quidem, praemordere, et vrgere proiectos: Elephantes, leonesque transeunt, quem impulerunt: non decet regem, saeua, nec inexorabilis ira. Eodem modo bellua illa versutia singulari pollet, vt venatores decipiat. Leo enim semper ambulat pedibus introrsum reductis; itaque vngues occulit, ne attriti aciem amittant, aut inuestigantibus occasionem inueniendi exhibeant. Non enim facile inuenitur vestigium vnguis leonini: sed in coeca et exigua incidentes signa, abertant venatores: Sicut Plutarchus obseruauit. [note: De solert. animalium.] Etsi autem haec, quae modo diximus, tam de mare quam de foemina leonini generis (cum alioquin in iure nostro plerunque masculinum.

genus comprehendat in se foemininum quoque) intelligi potest, tamen experientia docuit, in hoc genere animantium, foeminam longe superare ferocia et robore matem. Vnde multo maior laus et gloria fuit, superare vel interficere leaenam, quam leonem. Exemplum habemus in Perdicca Macedone, qui ex praecipuis Ducibus secutus est Alexandrum in bellis. Is enim adeo audax fuit, vt aliquando in speluncam leaenae solus introiret, Verum leaenam ipsam non deprehendit, sed catulos eius secum exportauit, et magnam hominum admirationem hac audacia meruit. Etenim non solum apud Graecos robustissimum et bellicosissimum animal leaena putatur esse, verum etiam apud Barbaros. Proinde ferunt Semiramidem Assyriam, non si quando leonem cepisset, aut pardalim, similemve feram interfecisset, sed si leaenam prehendere potuisset, animum extulisse, sibique in eo placuisse. Vnde licet leo voracissimum et velocissimum animal sit, et cum libere deerret, et diuagetur per syluas, non est mirum praedam capere, quae sibi possit esse satis: tamen leaenae, cum cubat in antro, ne catulos suos deserat, quis potest escas suppeditare, quibus eius et catulorum (qui etiam sunt valde [note: Cap. 38.] voraces) impleantur animae, et saturentur? Nunquid inquit Iobus, tu capies leaenae, quam praestes, praedam, et implebis animam, hoc est, satiabis appetitum catulorum eius? quasi dicat, non: sed illud est opus prouidentiae Dei, qui dat escam omni carni, et implet omne animal benedictione, et abundantia. Sicut erudite verba Iobi interpretatur [note: Desacra Philosoph. c. 55.] Franciscus Vallesius. Quare, vt sunt meae coniecturae ab huius belluae celeritate, impetu, et immensis viribus, quibus non facile resisti potest, appellatio molium niuium conglobatarum, domus vel montis instar, ex summis iugis alpium, praesertim Rheticarum, vel calore solis, vel alio leui motu, sonituve, in praeceps, ex improuiso delabentium, et obuia quaeque, tam domus, arbores, saxa, quam homines et bruta, ingenti vi, et fragore, misere opprimentium, orta est, vt vernacula lingua, Schneelewin/ id est, niueae leaenae per [gap: Greek word(s)] (licet nonnulli etymon earum a liquescente niue, quasi Schneelehnen/ ducant) vocentur. Olim hae imanes moles, Risinae et posterioribus temporibus, Labinae, conglomeratae per montium praecipitia, labentes fuerunt, appellatae. Erenim contra impetum et celenritatem earum, ex praecipitio ad ima tuentium, nullum aliud est auxilium, vel praesidium, quam cum tanquam tonitrua ex longinquo retro exaudiantur celerrima fuga, si modo praecipitia et semita angusta hoc pariuntur, euitentur. Non raro etiam accidit, vt aliquis fugiendo, nescius quo se in tutum proripiat, in praesentissimum periculum incurrat. [note: Lib 4. Geographico.] Idipsum Strabo innuit, vbi Alpes, et Rhetos describit: Ibi, inquit, alicubi

ita arcta via est, vt et pedibus et iumentis non adsuetis vertigo oboriatur: Incolarum autem iumenta, facile illum laborem obeunt. Neque huic incommodo mederi potuit, neque delapsui ingentium glaciei tabularum, qui, integrum etiam comitatum obruere et subiectas valles deturbare possunt. Multae enim vna supra aliam iacent glaciei tabulae, subinde vna post alteram gelu concrescente in glaciei formam niue. Quarum tabularum, quae in superficie sunt, facile quouis tempore ab interioribus soluuntur, antequam a sole plane liquentur. Huc quoque Claudianus poeta respexit, ita describens periculosissimum transitum, praesertim hyberno tempore, (licet ibisit hyems fere perpetua) alpium Rheticarum.

Hoc periculum ego cum meis sodalibus expertus sum, cum transiremus summa iuga Rheticarum alpium, quae Septae, (vulgo Setner) vocantur. Quo tempore saepius nobis in mentem veniebat, quod Liuius, Polybius, et alli historici, de Hannibale, et eius exercitu memoriae tradiderunt, qui conspectis alpium altissimarum iugis, montis Sanisii, quae nubes attingere videbantur, potius de reditu, quam de transitu cogitarint. Ita sane nobis quoque accidit: nam tanta erat altitudo niuis, circa principium Septembris, tam difficilis, coorto vehementissimo vento, ascensus, vt nobis videretur nubes transcendere, easque nullo modo superari posse: Sed salui, protegente nos Dei auxilio, licet descensus, niue liquescente, non minus periculosus, imo periculosior, ob metum leaenarum niuium, quarum tonitrua in dissitis locis audiuimus, esset: ad alteram partem vallis, vbi tunc vinde mia et magnus aestus erat, Stallam Plursium, et ad Lacum Larium, illoque nauigio transmisso in Ducatum Mediolanensem, peruenimus. De his alpibus, (quae Lepontiae, Splugae, et Septae vocantur, et per illas ex Rhetis in Galliam [note: In laudem Stilliconis.] et Italiam, et non alibi patet iter) idem Claudianus ita canit:

[note: Delphius lib. 11.] Caeterum in talem tempestatem niuium, de qua paulo ante dixi; incidit Claudius Annibaldus Francorum Regis in Sabaudia praefectus, cum Cal. Ian. An. CIC. CCCCC. XLIII. in Franciam ad suum regem tendens, in transitu montis Cenisii ad Nouolesium a subita tempestate, ac niuium ventis agitarum

turbine, deprehensus ferme periit. Emonte enim in planum descendens, diu cum itinerum ducibus, omnique comitatu, animi impos iacuit: periissetque haud dubie, nisi subito ab his qui in vilibus ibidem tabernis iter facientibus necessaria vendunt, succursum fuisset, eumque in casas suas delatum, pro more refouissent. Multi e comitatu niue suffocati periere, alli frigore oculos, alii pedes, aut manus perdidere: Nullius certe in posterum valetudo constitit, ipseque Annibaldus per omnem vitam idem incommodum sensit.

CAP. LXXXVIII. De vrsorum, et canum irritatorum ferocia et saeuitia.

VEra esse, quae a generoso Domino Nicolao Virlaeo Polono audini, et in capite 38. prioris Centuriae, de Iohannis Basiliadis Moscorum Principis crudelitate recensuimus, et alii fide digni viri affirmant, et historiae plures de ea extant. Consuetum enim ei fuit non raro delectationis cansa, de summis, et optime meritis viris tale supplicium sumere. Vt videlicet obuolti vel insuti pelli vrsi ad spectaculum deducerentur, mox ipsum principem incitare solitum fuisse aliquot molossos, et canes Britanicos efferos. Canes vero existimantes hos misetos neci destinatos homines, esse vrsos, mox illos morsibus, et vnguibus crudeliter dilaniasse, donec [note: In vita Bafilidis.] membratim sic decerpti omnibus ludibrio relinquerentur. Inter hoc Paulus Oderbornius recenser, quomodo socerum suum Michaelem Temrucouium ad epulas frequentius inuitatum, saepe veste exutum, inter medias niues ad suos nudum remiserit, saepe eundem in sua domo conclusum, alimentorum inopia fere ad laqueum redegerit, cum eius iussu quatuor stupendae magnitudinis vrsi ad aedium limen delegati, cibum allaturos, ab ingressu arcerent: Eas quoque belluas in densissimam hominum turbam immittere solitus sit, eo praesertim tempore, cum populus ad templa proficisceretur. Tum si quis repentinis illorum incursibus oppressus extitisset, facetiis homicidia circumscribens suos filios ex eo spectaculo non paruam voluptatem percepisse, dixerit. Eos igitur beatos reputandos esse, quos magni Ducis ferae prostratos occiderint, praesertim cum ipse etiam eo certaminis genere flagranter sit oblectatus. Porro non mirum videri debet, quod ibidem retulimus, ad Turcarum Regem Solimannum a Rege Insulae Taprobanae AEthiopem missum fuisse, qui humana carne vescebatur. Vt enim illos anthropophagos Indos occidentales Brasilianos praesertim, qui non farme inducti, sed vindictae cupiditare captiuos hostes

mactare, et deuoraresolent, vtpote ninis notos ex historiis, praeteream, nostro seculo Anno Christi, videlicet CIC. IC. XLIII. cum agmina Tartarorum, occupato a Turcis Strigonio, et Alba Regali, longe, lateque praedabundi in Hungaria excursiones fecissent, et ab Hungaris circumuenti fuissent, occisis ex ipsis plus minus tribus millibus, maleque mulctatis caeteris, [note: De bello Panonice lib. teme 2.] inter captiuos, vnus inuentus fuit, qui, vt Melchioris Soiteri verbis vtar, ideo conuertit omnium oculos in se, sua tetra, et immani barbarie, quod in pera annotina, dimidia pars infantis bimuli adhuc de obsonio nondum comesta supererat, etc.

In eodem capite 38. mentionem fecimus quoque canis, cui Berezillo nomen fuit, qui licet Indis infestissimus fuerit, multosque lacerauerit, tamen anui barbarae subsidenti, et supplicanti, demonstratis literis praefecti Hipanici, sibi ne noceret, pepercerit, allegato Aristotele, qui tradit, aduersus le submittentes, requiescere itam, etiam canes manifestum indicium facere, non mordentes ipsos, qui prostrati sunt. Hoc in generosis canibus [note: Deselertia animaliu.] verum esse, Plutarchus quoque obseruauit. Is enim, inquit, canes mansueti simul excelsi animi imaginem proponere in hoc, quod auertantur a subsidentibus in terram.

[note: In Augmento Ptolemaidis descriptionis.] Non enim porro impetunt canes eos, qui se dimiserunt, humiliumque animo similes sunt facti. De hoc cane Berezillo ita scribit Cornelius Wytletus, Anno CIC. IC. XI. Borichimenses rebellatunt, vocatisque in auxilium Catybibus, multos Hispanorum obtruncatunt, sed mox victi in ordinem redacti, quieuere. Hoc tumultu memoriae proditum est, Berezillum canem stipendia meruisse, multosque Insularium dilacerasse. Vt autem pergamus in materia coepta de ferocia canum erga miseros, nudos et inermes Indos occidentales: inter quos vna cum Berezillo admodum celebris est canis, cui nomen Leonino, quem adduxit miles secum, quum detegeret Insulas occidentales Columbus. Is ita strenue cum Indis pugnare solitus fuit, vt eorum confessione, eum magis, quam viginti hostes Hispanos metuerent. Inptimis autem singulare in illo erat, si ex Indis aliquis se vinculis liberasset, et fugeret, Leoninus moneretur ab hero suo, vt fugitiuum insequeretur, et retraheret, mox ille eius vestigia sagacitate innata, sequebatur, et (mirum) licet inter mille Indos lateret, eum cognosceret, et veluti moneret leui assaltu, vt rediret. Quod si sponte fugitiuus canem sequeretur, innocuus ille erat: sin se defenderet, et resisteret, impetu in eum facto, non cessaret, donec eum in frusta dilaniaret. Ita autem formidini erat illis,

[note: Lib. 4.] hic canis Indis, vt eo conspecto ocius aufugerent, et latebras quaererent. Haecita scribit Antonius Torquemada Hispanus, quem ex Hispanico idiomate in Italicum vertit, et titulum fecit Giardino di fiori curiofi, Celius Malaspina, ex quo haec, quae indicaui, Latine conuerti. Porro de tottura, et venatione canum, quae aduersus Indos occidentales ab Hispanis [note: In Philippis] militibus instituta fuit, ita scribit Antonius Arnaldus. In Peruanorum regione publico passim foro, Hispanos ergastula extruxisse, et ea quidem capacitate, vt mille simul facile concludantur: ibi milites et eorum lixae, et caculae fidiculis, equuleis vngulis, laminis candentibus, scuticis denique, et omni tormentorum genere miseros illos discrutiasse, vti vel sic thesauros suos ipsis patefacerent. Quare quidam, etiamsi casu euasissent, petitis montibus, sponte se dabant in laqueum, suspensis prius, aut suffocatis elisisque iuxta se vxoribus, ac paruulis liberis. Quinimo non secos ibi venationes instituisse hominum, quam apud nos solet ceruorum, aprorumque obiiciendo homines canum instigatorum morsibus: sed et tygribus praebuisse consumendos, cum ablegant mellis, caeteraeque inuestigandi causa in horrendos saltus. Tuberonibus item cum margaritarum cupiditate adigunt eos ferocientis pelagi maxime deuios tentare sinus. Similibus si non atrocioribus calamitatibus, et miseriis etiam Indi orientale subiecti fuerunt, sicut ex historia lohannis Petri Maffei apparet. Menesius enim Lusitanus Praetor Indiae, [note: Lib. 10.] praesidem Tobonae Indum, quod insolentiam Lusitanorum militum, a rapina, cum suis repressisset, eosque male mulctasset, brachiis post tergum reuinctis, in litrore destirutum, ferocissimis duobus molossis, obiecit, quorum impetus ac dentes varia inclinatione corporis aliquando frustra euitare conatus, horrente supplicii foeditatem effusa ex oppido multitudine, circumspectare coepit primo fugam, deinde cum terrestres omnes exitus milite obsessos cerneret, in mare se, (quod supererat vnum) ad incertam spem salutis immisit. Neque canes, quippe iam inescati ab insequendo abstitere. Pedibus tantum natans, seque defendens, pone cum adhaererent, dolore tandem ac desperatione in rabiem actus, repente sese conuertit, dentibusque hortibile dictu, certare cum belluis institit: atque ad extremum canis aure mordicus apprehensa, cum iam sanguis, viresque deficerent, moribundus molossum vna secum ad ima retraxit. Atrox (pergit auctor) et inhumanum id poenae genus haud immerito visum, et magis quod Lusitano ex patriis institutis, ac legibus gloriati licet: nullam gentium in homines damnatos mitiora exercere supplicia.

CAP. LXXXIX. Demira gallinaceorum natura, et pugnacitate.

NAturam galli mirati sunt omnes, qui animalium historiam scripserunt, ideoque non frustra etiam in sacris literis haec auis inducitur, vbi gallo [note: Iob. c. 38.] intelligentia attribuitur. Sicut id paulo post explicat Valiesius. Plinius [note: Lib. 10. c. 21.] quoque de illo scribit: Proxime gloriam sentiunt et hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus, rumpendoque somno natura genuit. Norunt sydera, aetarnas dist inguunt horas, interdiu cantu, cum sole eunt cubitum, quartaque castrensi vigilia, ad curas, laboresque reuocant, neque solis ortis incautis patiuntur obrepere: idenique venientem nunciant cantu: ipsum vero cantum plausu laterum: imperiant suo generi, et regnum, in quacunque sunt domo, exercent, dimicatione pariter hae quoque interipsos, veluti ideo agnatatela cruribus suis intelligentes. Neque finis saepe commorientibus. Quod si palma contingit, statim in victoria canunt, seque ipsi principes testantur, victus occultatur silens, aegreque seruitium patitur. Sane Sabaritae, gens ad omnes mollitudinis numeros nata, gallum in vrbe esse prohibuerunt, ne nacturni somni quietem interpellaret, ideoque et fabriles omnes artes ablegauerunt, vt memoriae prodidit Athenaeus, ne quid esset, quod voluptates suas interturbaret. Etsi autem hae aues sunt ad pugnam natae, inuentum tamen est, incitare eas ad pugnacitatem, allio in cibo dato, non nulli piper praeferunt; putantque inde pugnaciores fieri. Themistocles, certe gallorum exemplo, in quos acriter pugnantes inciderat, exercitum confirmauit, cum osten deret eos, non pro patria, neque pro penatibus, neque pro maiorum sepulchris, vxoribusve aut libetis, id incommodi aggressos, sed ea tantum de causa, ne vincerentur, nolle alterum alteri cedere. Inprimis autem Romanos delectatos esse pugna gallorum, passim in historiis inuenitur. In illis memorabile admodum est, quod tum alii historici, tum Baptista Egnatius cum Roma ab Alarico Gothorum Rege [note: De Roman. Prine. lib. 1.] occapata esset, scribit. Cum Honorio, inquit, nunciatum esset Rauennae, perditam Romam esse, credidit ille de pugnace gallo, cui nomen erat Romae, significatum esse, admiratumqae vehementer, tam subito eum periisse, qui cum paulo ante festiuissime luserat. Adeo socordis ingenii princeps, nec quicquam omnino pateroae, auitae que virtutis referens, quod et Arcadio fratri vitio datum est, etc. Haec Egnatius.

[note: In hieroglyph] Caeterum vt refert Pietius Valerius, omnium pugnacissimos gallos habuisse fertur Rhodos insula, neque, iuquit, quidem adhuc ibi degenerauit ea volucrum huiusmodi ferocitas, et visenda proceritas, vt in quibusdam, inde

Romam allati ipsi conspeximus. Haec vera esse confirmat Petrus Quinqueranus [note: Delaudib. prouinita, lib. 2.] Belloiocani Episcopus Senecensis. Haec enim sunt eius verba: Rhodii quidem generis, mihi gallus vnus semestris allatus erat, et ille quidem non exiguo auro redemptus; caeterum in ea aetare, tam magnanimus; animoque ad praelia comparato, vt ne liceret quidem cani cortem intrare, nisi male multari vellet: vulgarium vero gallorum quoscunque assequebatur, occidit. Commisi vero eum saepissime cum gallo Numidico, seu Indico, qui dubio procul, vel opimo arieti pondere non cedebat, spectaculo admirabili. Nam et Indici iracundi impense sunt, et sese alleuant ingenti superbia colli vocisque: Interim nescio quid plangunt omnino indecorum, et ridicule; Sed male gradiuo tandem cotigit, vt ex tot pugnis gallinaceus meus pyctes argrotaret, ac mox paulo nequicquam tentatis omnifanis remediis, perient; eius solatii ex gallorum pugnis, historia me admonuerat. Quippe eas cum legerem, quam frequenter celebraslent Delii, quam Athenienses, quam tota Graecia atque Asia, quam ipsi Romani Imperatores, arque inde tota Italia, vt in his etiam patrimoiis certaretur, decreuiego quoque voluptatis particeps fieri. Nec me fefellit, aut antiquorum iudicium, aut propensio mea; saepeque citta taedium vsus sum eo spectaculo, imperita turba inimicorum meorum, quod aliquando insolentius obstreperet ad viuum olim a me pertacta, cum remordendi ansam quaereret, in id negocium mouebat omnem lapidem. Tandem viri, foeminae iuuenesque, senesque certatim exiliunt, proclamant, in libellis proscribunt, me studiosiorem gallinaceae pugnae. Rogatis, horum amentiam, riserim magis an contempserim? nesciam, ita me dii ament. Gratum forsan fuisset iudicium, nisi sat scissem, non esse iis iudicium. Hucusque Quinqueranus.

Qui paulo post a gallis pugnacibus, egregiam similitudinem ad vicissitudinem rerum in scriptis comprehensarum, quae ad multa alia applicari potest, talem sumit, dignam vt adscribatur: Quemadmodum arridente vere gallinacei diu in puluere cum gallinis volutati, vna cum ipsis in medio puluere desident, ita vt gallinarum cum toto corpore speciem ipsi praebeant: tamen semper deprehenduntur: atque extant cristae fastigio, et viridi, viuaque pulchtitudine, quae dici non potest. Quod si riualem gallum aduentate contigerit, protinus excutiunt sese, atque erigunt, gradientesque grauitate conspicua, iam nihil minus, quam gallinae apparent. Eadem mihi ratio videtur, in iis, quos vltro dicendi genus sub sequitur: quippe qui sponte verborum fastigia, et continentem altitudinem, aliquando demittant ea felicitate, vt tamen extent in morem subtilioris liquoris, qui conspici quidem supernatans potest, colligi vero non potest. Quod si quid occurrat, quod virium periculum facere velle videri posser, aut si lubet: tunc velut

magnanimi viri, qui non nisi in periculis acerbi sunt, animos insturant, ac facile declarant, quod eam magnitudinis speciem non semper prae se ferant, nihil praeter voluntatem abesse. Postremo, vt tandem hoc caput de gallinacei natura, concludam, visum fuit ritum Romanorum in bello indicendo adiungere. Licet enim religiosus priscorum Romanorum belli indicendi ritus fuerit: vt postquam res suas per oratores rite repetiissent, nec obtinuissent, hastam, belli signum, in hostium fines coniiceren: Posterioribus tamen seculis non hastam sed gallinaceum proiecerunt. Et recte pugnace animali, pro bellico signo. vsi sunt, cum ex eo etiam agonistica sibi milites pararent. Nam in illius ventre lapides repertos in ore aut brachio gestos, robur, virtutemque pugnantibus addere credebant, sicut Iulius Aphricanus, Pierius, et alii annotarunt.

CAPVT XC. Lupum haberi partim pro inauspicata, partim auspicata bestia, et de equis lycospadis, odioque naturali, inter haec duo animalia.

QVam mira, eaque naturalis antipathia sit, inter lupum et equum, non vulgaria in priore centuria cap. 23. ex historiis, experientia, et vsu, recensuimus. Memorabile autem inprimis est, quod animalia bruta sciant, non sua modo commoda, verum et hostium aduersa, norint sua tela, norint occasiones, pattesque dissidentium imbelles, sicut ex Plinio allegauimus.

[note: Lib. 8. 2. 25. Epist. 122. lib. 1.] Quod etiam Senceam mouit, vt ratiocinetur, qualem habeant bruta intellectum, ex quo tantum pauca adducam. Quid, in quit, est, quare pauonem, quare anserem, gallina non refugiat, quum tanto minorem, et ne notum quidem, accipitrem fugiat: Quare pulli felem timeant, canem non timeant? Apparet, illis scientiam inesse nocituri, non experimento collectam. Nam que antequam possint experiti, cauent. Deinde ne hoc casu existimes fieri, nec metuuntalia, quam debent, nec vnquam obliuiscuntur. Huius tutelae, et diligentiae aequalis eit illis, a pernicioso, fuga. Praeterea non fiunt timidiora viuendo. Ex quo quidem apparet, non vsu illa ad hoc peruenire, sed naturali amore salutis suae. Et tardum est et varium, quod vsus docet. Quic quid natura tradit, et aequale est omnibus, et statim. si tamen exigis, dicam, quo modo omne animal perniciosa intelligere conetur. Sentit se carne constare. Itaque sentit quid sit, quo secati cato, quo vri, quo obteri possit. Quae sunt animalia armata ad noendum, hoxum speciem trahit inimicam et hostilem. Inter se ista coniuncta

sunt. Simul enim conciliatur saluti suae quitque, et quae iuuant, illa petit, laesura formidat. Naturales a contrariis aspernationes sunt. Sine vlla cogitatione, sine consilio fit, quicquid natura praecipit. Et quae sequuntur; inprimis quae Seneca ex apium natura adducit, ad quae studiosum lectorem remitto. Et redeamus ad equum et lupum naturali quadam efficacia, inter se dissidentes. Fieri autem potest, vt illa antipathia inter eos, non solum ex eo oriatur, quod lupus equo ob voracitatem suam insidietur, sed ent quod ille tanquam inauspicata et aliis insidiosa, ob voracitatem, bestia, huic generoso et magnanimo, multisque virtutibus praedito, pabuloque contento, inimica et exosa sit. Notum praeterea est, Romanis lupum tam inuisum animal fuisse, vt ob luporum in vrbe conspectum, siue oppressi insectantium industria, interficerentur, siue euadetent, semper vrbs, solenni lustratione, expiaretur, qua auerti atque depelli calamitates, quas apportassent lupi, credebantur. Idque saepe factum, lupis in vrbe, foro, Capitolio, Quirinali colle, Exquiliis, conspectis, vt Anno vrbis 577. quum Collatina porta lupus ingressus, per Exquilinam, magno consectantium tumultu, effugisset. Et Anno vrbis 558. quum per Exquilinam portam quidam ingressus, frequentissima [note: De diuinnas gener.] vrbis parte decurrisset, in forum, et Thusco vico, atque inde Melio, per Capenam prope intactus abiisset, sicut Peucerus, de auguriis et aruspicina, ex autoribus collegit. Huc accedunt alia quoque, quae hanc bestiam exosam omnibus faciunt. Experientia etenim docuit, quod voracitas lupi, quasi contagione carnes pecudis laniatae, inficiat. Huius autem veluti veneni vim dentibus, et saliua potissimum credendum contineri. Quin etiam compertum est, luporum animam admodum esse venenatam, atque pestilentem. Ac quendam, qui plagis captum lupum accedens propius, venabulo vellet confodere, erigente se contra istum lupo, et efflante halitum crebriorem, ita fuisse hominem laesum, vt facies oris et manus, quae nudae patuissent, foedum in modum intumescerent; Qui tumor exquisitis [note: Problem. 1. decur. 7.] remediis aegre potuerit depelli, sicut Dn. parens meus piae memoriae in problematibus suis notauit. Hinc apparet verum esse vetus dictum, Bestiarum morientium morsus solere quam maxime esse mortiferos. Non absque ratione [note: Decur. 7. problem. 9.] igitur ibidem quaerit Dn. parens meus, Quare Teutones, in ominib. Itinerum lupum transcurrentem, bonum euentum significare, leporem mallum, perhibeant? An hoc, inquit, est de ioco natum? Nam maiores nostri, vt vt vere fortes, sic faceti quoque fuerunt. Quis vero non mallet lupum transcurrere, quam adoriri se? Leporem autem consistere, et capi, esset melius, vt obsonium suppeteret. Postea superstitio accessit, et de ioco fortuito, obseruatio nata est diuinationis.

[note: Sympos 11. q. 8.] ex hac pugna praestantiores fieri, ideoque a Graecis [gap: Greek word(s)] appellari, Plutarchus in hac opinione est, licet equos lycospades dici putet, a frenis, quae lupata dicuntur, ob ferociam, et contumaciam sic domitos: tamen patrem suum sensisse ait, equos, quos etiamnum pullos adorti essent lupi, si effugissent, bonos euadere, et cursu veloces, ac dici lycospadas, quasi tractos a lupis. Sed praeterea considerandum esse existimat, num nam ideo agiliores fiant pulli, quod effugissent vim adorientium bestiarum: an vero fuerint euitaturi eam, nisi antea celeres essent, et feroces. Non enim Vlyssem eo factum esse prudentem, quia Cyclopem effugisset: sed ideo effugisse, quia erat prudens.

Et si autem in hieroglyphicis, et alias lupus plerunque pro inauspicato et pestilente animali, imo etiam pro augurio mortis habitus est: (Maximino enim Imperatori, viro et Thraci, et bellicosissimo, exitium portenderunt lupi, circiter quingenti simul ingressi vrbem, in quam ipse se receperat, cum in Italiam aduersus Maximum et Balbinum profectus est: Et Coloniam, quam C. Grachus instaurata Carthagine, quam Iunoniam appellauerat, deduxisse fertur, infelicem futuram aruspices dixere, propterea quod lupi metas, ibi positas, subito incursu subuerterant, infaustum huiusmodi ostensum esse asseuerantes. Et ea Iudaeorum clade, quam sub Hadriano passi sunt, lupi et hyaenae, per vrbes passim irruentes vlulabant:) tamen lupa tanquam nutrix Romuli et Remi, etiam apud Romanos in honore fuit, ideoque in hieroglyphicis prosperitatis signum fuit. Tradunt etiam, quod Geloni Syracusano adhuc puero, et in scholis rudimenta prima discenti, lupus auxilio fuerit, vt imminenti vitae periculo subduceretur. Nam cum et praeceptor eius, et frequentes discipuli, in ludo literario essent, visendae magnitudinis lupus erupit, Gelonisque tabulis, morsu arreptis, ire foras properabat. Gelon haud quaquam territus, ne tabellis priuaretur, eas manu non segniter tenens, lupum se quebatur, postea vero quam foras processere, gymnasium repente corruit, magistrumque et discipulos oppressit: Gelo incolumis euasit. Sicut haec et alia tam inauspicata, quam prospera, Pierius in suis Hieroglyphicis notauit.

[note: Lib. 5. Geogr.] Strabo quoque hanc historiam vel fabellam refert: Ferunt, inquit, quendam eo quod libenter sponderet, celebrem atque dicteriis hominum obnoxium, incidisse in venatores, qui in casibus habebant lupum, qui cum per iocum dicerent, se lupum, si ipse fide iuberet, eum illa damna compensaturum missum facturos: Hominem id in se recepisse, lupum ita dimissum, armentum equarum nulla inusta nota, magnum ab ipso, ad sponsoris istius stabulum adduxisse. Sponsorem recepta beneficii mercede, equas, inusto lupi signo, notasse, et lupiferas appellasse, velociores, quam pulchriores. Sit autem

horum omnium fides penes autores. Caeterum tradidit creator omnium rerum medium quoddam, vt haec saeua bestia sua propagatione numerum insolitum non excederet. Sicut quoque de leonibus antea notauimus, qui [note: Lib. 3.] culicibus ad mortem vsque vexantur, sicut Bodinus in suo theatro obseruauit, quaerit enim ibi Theorus, cur vulgo lupus nec patrem, nec matrem, nec prolem vnquam vidisse iactetur? Cui respondet Mystagogus; quia caeteri lupi, quem ex odore coiuisse percipiunt cum foemina, eundem enecant, nisi enim rapacissimae illae bestiae exitium sibiipsis inferrent, in pecorum greges, et armenta longe lateque grassarentur. Postremo, vt tandem hoc caput concludam, pauca addam ex libro Benedicti Ariae, cuius titulus est loseph, suie de arcano sermone: vbi tale encomium dat lupo, ex sacris literis desumptum: Lupus, inquit, infestum animal est, celeri ad nocendum ingenio, et motu, neque tantum famis explendae auiditate, quantum natiua malitia et crudelitate nocens, sicut scriptum est, lupus rapit et dispergit oues. Vnde lupis epithethon malignis, apud Esdram est. Et paulo post: Hostes etiam infestissimi et crudelissimi hoc indicantur nomine, vt lupus ad vesperam vastauit eos. Et velociores lupis vespertinis. Hostem illum communem generis humani Sathanam eiusque membra hypocritas, et falsorum dogmatum ministros lupos dixit Christus, atque omnes homines veritatis Euangelicae inimicos, vt; Ecce mitto vos sicut oues, in medio luporum; Et mercenarius videt lupum venientem, et fugit, etc. Ego scio, quod intrabunt post discessum meum lupi rapaces, etc.

CAPVT XCI. Equumesse generosum, et multis virtutibus praeditum animal, sed vnum genus aliud bonitate superare, pro nationum diuersitate: et quam imdulgenter a Turcis educentur.

DE equorum magnanimitate, et aliis virtutibus, ad ditoque eleganti encomio in cap. 23. prioris Centuriae, multa memoratu digna, vt puto, recensuimus. Nunc alia quoque, veluti auctarij loco, addere visum fuit. Non enim solum, vt diximus, Alexij Imp. Graecorum equus, qui fuit Arabicus, fului coloris, veluti tyrannum, et fratricidam sagacitate cognouit, ac eum morsibus et calcibus petiit, sessoremque dorso deiecit; sed etiam [note: Fulgos. tis. de grautus lib. 5.] similis generosa indoles fuit in equo Antiochi Regis. Quum enim cum Contraretrus Galata in praelio occidisset, et equum regium tanquam bello partum conscendisset: Mox visus est equus sentire, tergo suo domini hostem insidere. Itaque dentibus apprehenso freno, vt nulla ratione iam

habenis regi posset, ad altissimum saxum, citato cursu contendit, atque ab eo se, insidentemque simul hostem, praecipitauit, sua, domini sui mortem vltus. Est profecto in hoc animali peculiaris quidam ad hominum salutem grati animi sensus, qui a paucis obseruatur, sed Philippi, Bertoldi, et Marenholdi, id est, amantes equorum, eum non vilipendunt, et admirantur. Adducam autem aliud, idque singulare exemplum, cum alia quoque plura suppeterent. Alboino Longobardorum Regi, quum post triennalem obsidionem Papienses siue Ticinenses, certis, et honestis conditionibus a Rege sub signatas, sese dedidissent, vrbemque is, prodeuntibus obuiam, ciuibus, nihilominus intrare hostili animo, toruoque vultu, immitem animum aperte prodente, cum exercitu constituisset: Tum repente in ipsius portae limine, Alboini equus Rege, ornatu regio, incidente concidit: quem erigere conati astantes fato deiectum, vtrumque immotum sensere, casum que admirati Regem monuere, vt iram, quam in Papienses delendos occulte fouebat animo dimitteret, vrbemque seruare constitueret. Inuasit illico perpetrandi sceleris poenitentia Regis animum, mutataque sententia, sensit simul fata commutari, huiuscemodi voce emissa: Salua sint ciuitatis iura, et quae spopondi, fiant eodem actu: quam vocem postquam emisit Rex, mox surrexit sine impulsore equus. Esto sane, teste Paulo Diacono, Blondo, et Sabellico, ista diuinitus facta esse ne Rex animo foedifragus, contra datam fidem, in de dititiam vrbem, et supplices, vti proposuerat, crudeliter saeuiret. Tamen huius equi laus, veluti instrumenti delecti, et vtilissimi, merito celebratur, et eius nomen perenne erit. Romanis certe hoc magnanimum et bellicosum animal ignotum minime fuit: Eius enim effigiem in signis [note: In Notis ad Pancirollum.] praetulisse Romanos inde arbitratur Henricus Salmuthus, quod per huiusmodi animantis speciem, cum bello intersit, plurimumque valeat, Martis commoditatem designare voluerint, tum quia praesagit hoc animal pugnam, et gloriae atque victoriae cupidum est, tum quia armatos vehit; tum quia velox nonnunquam est, vt Martem decet acimpetu ac furore maxime plenum. Marti autem sacrum inprimis esse equum ex eo constat, quod Decemb. Idib. illi equus qui a dextra victor fuisset, immolabatur, etc. Nunc autem de coloribus, et signis generosorum equorum nonnulla dicam. Non absque ratione celebrauimus antea Marones equos, quorum naturam bonam indicant albi, et nigri, atque fului pili, ob temperatam quandam mistionem humorum. Huc referri quoque possunt etiam ij, qui albi ac maculosi sunt, quos Itali a muscarum similitudine Muscatos appellant, Albi enim vel albicantes, nigrique vnicolores plerique improbantur, nisi pede, fronteve aut iuba, lineaque a dorso ad caudam tendente, aut alio modo diuersam a reliquo corpore notam habeant. E contra magno in pretio, rubri insigniti, praeter alios censentur

quos Virgilius spadices, equorumque magistri Itali, Baios Vocant. Sane Valij equi, quos olim Gothi, et hodie Germani Valchen/ a subruffo colore vocant, olim in magno pretio, et prae reliquis commen dati fuerunt. Vnde huius tincturae, et coloris fuisse Achillis, et Belisarij fortissimi Ducis, teste Procopio, equos proditum est. Sed de colore, signis, et notis genero sorum equorum alij copiose scripserunt: et non vulgaria de his, in libro de curandis equis Dn. Parentis mei, prae memoriae, reperiuntur. Inprimis autem [note: Cap. 30.] locus ille apud Solinum, vbi ita scribit: Animos leonum frons, et cauda indicant, sicut motus equini de auribus intelliguntur, ita legendus est, sicut in veteribus exemplis habetur, Naribus pro auribus. Quod non solum Cato, et Varro, Palladius, optimi harum rerum aestimatores, obseruarunt, sed etiam Xenophon in [gap: Greek word(s)] testatur: Solere videlicet irascentes equos diductis vehementer naribus, iram denunciare. Claudianus quoque volens exprimere furorem equi amantis, ita cecinit:

[note: Cap. 47.] Et huc spectasse videtur idem Solinus, vbi indicia generosi equi, in potando ex naribus sumit: Quo quis, inquit, acrior fuerit, speique maioris, eo profundius nares mersitat in bibendo. Caeterum nostro tempore cum Asiatici equi excellentiores, apud nos sint rariores, Hispanici prae caeteris Europaeis [note: Symmachus in epistol.] praestantiores habentur. Vnde etiam a veteribus, Hispania tanquam diues equini pecoris celebratur. Nostris sane vsibus, inquit, Scaliger, nulla terrarum pars, mittit praestantibres, siue dexteritatem, siue animum spectes. Nam et domino mites, et hostium hostes sunt, impulsi mucrones abeunt, iussu heri morituri. Caesi non auertuntur, percufforem etiam appetunt, denique fiunt seueriores. Vidimus nos inter animi, fideique miracula, vnum e comimilitonibus auectum, incolumem, equo ita saucio, vt etiam iutestina per humum traheret. Neque prius concidendi tempus esse ratus est, quam sessor descenderet, atque in socij terga subsiliret. Idemaccidit in Belgicis bellis ante plusculos annos, sicut oculatum testem referentem audiui, equum Hispanicum, Generosum Comitem Hohenloium licet transfossis lateribus, et intestinis, cum magna copia sanguinis erumpentibus, tamen in castra amica continenti cursu, nequicquam insequentibus hostibus, incolumem auexisse. Digni sane essent isti equi [gap: Greek word(s)] , vt si non in memoriam

fidelitatis suae vrbs, (sicut Alexander Bucephalo suo fecit, eo quod non solum is instructus ornatu regio, inscendi ab alio se quam Alexandro non siuerit, quod praeterea vngulis etiam impetierit hostes: Sed multo magis quod tandem lethali accepto vulnere non prius, quam extra telorum iactus regem sisteret, animo, viribusque deficeret,) conderetur; attamen monumentum grati animi, et memoriae ergo erigeretur, vt eorum fortitudo, et virtus perpetuo posteris nota esset. Adscribam quoque encomia equorum variorum generum ex Petro Quinquerano: In quibus tamen, eum suum [note: De laudibus Prouincia. fol. 29.] iudicium de Germanicis equis generosioribus, plane fallit: Nulli dubium, inquit, est ex omni genere equorum, qui principum optimatumque stabulis celebrantur, pulchritudine praestare Hispanos; ferocia Turcicos: velocitate Numidicos. Nec ita tamen in horum vno impense vincunt, vt caeteris destituantur, quando et Turcici, Numidicique forma non ex igue commendantur, quin et Hispani nusquam degeneres animo, stadio etiam ipso valeant, sunt et alij nostris regionibus visi magis, quam perinde solennes, vt Anglici, Walachi, Sarmatae, Epirotici: quos omnes Neapolitani pretio, et autoritate superant. Sunt Scoti haud segnes quidem pedibus, sed viribus imbecilles. Nec deficimur Flandricis, non Germanicis, sed id quod veteri prouerbio fertur: Caliga Maximini, adeo ad cursum, aut quemuis praerapidum agitatum torpidi, et immobiles sunt: et ea, quae sequuntur, vbi commendat quoque prouinciales suos equos, ob perseuerantiam, et celeritatem cursus. Obseruat quoque in illis defatigatis, quando adhuc calentibus ephippia, frenaque confestim derrahuntur, atque ita in pascua dimittuntur, si illico corpus per humum volutent, solenni illo volitatu omnem abigi noxae metum. Quod si non procumbunt continuo pro morbosis in villam curandis deducuntur. Idipsum quoque nostratibus equis contingere experientia nos docuit. Quare nihil peculiare hac in re habent prouinciales. Etsi autem Germanici equi multis in regionibus generosi, et forma atque praestantia egregij, magnaque in copia, sicut quotannis gregatim ad exteros venales ducuntur, generantur, praesertim in Frisia, Pomerania, Westphalia, Hassia, aliisque locis: Neque equae Hispanicae, quae Graecis [gap: Greek word(s)] , id est, equae admissurae idoneae nominantur, potentioribus principibus nostris desunt, cum quibus Frisij, et alij generosiores equi nostrates, ad propagandam sobolem admittuntur, et hoc mixto semine proles admodum egregia generatur: tamen concedendum est, Hispanos equos robore et magnanimitate, vt diximus, reliquos Euro paeos longe antecellere, ideoque in maiori pretio esse. Memini autem ab amico militari viro me audire, sepost conflictum in Belgio, in quo multi praestantiss. equi varij generis, globis tormentorum occisi essent, in tibia cruris equi Hispani, et tibia Frisij peripericulum

fecisse, vtra esset firmior, et cum hac in illam aliquot plagas intulisse, verum tertio ictu hanc in aliquot frusta dissiluisse, illam vero firmam, atque illaesam permansisse. Quod indicium est firmissimae soliditatis compactorum ossium, quae hos equos ad labores perferendos, diuturnos, et magis idoneos facit. Veteres sane, (vt Dn. parens meus in suo [gap: Greek word(s)] , de nominibus equestribus recenset) laudarunt equos Arcades, Iberos, Mauritanos, Gallicos, Parthicos, hi sunt, in quit, magni, decente magnitudine, animosi, honesta forma, pedibus admodum firmis, et bonis. Medij grandes, Armenij, et Cappadoces, Parthis non dissimiles, nisi quod capita habeant grauiora, Hispani, qui et Iberi habitu corporis proceri, [gap: Greek word(s)] , venusti, erecti praeclara habent capita, graciles, coxis minus spectati, in via satis validi, neque macies in iis apparet: Primis annis ignauiores, vfque ad perfectam aetatem, id est, [gap: Greek word(s)] , reliquo tempore [gap: Greek word(s)] , praui et mordaces. Graecae nationis equi bonorum pedum, decente magnitudine, inprimis erectis, et venustis, atque elegantibus capitibus, [gap: Greek word(s)] , id est, in cursu veloces. In hoc genere primas tenent Thessalici: Epirotae praui et mordaces, cum Maroni tamen Eliadum mittat palmas Epirus equarum Argolici satis alto, sed breui corpore; Thraces deformes, strigosi, humeris demissis, gibero tergo, cruribus detortis, id est, [gap: Greek word(s)] . Sed tales non esse omnes oportet refragante cum aliorum indicatione, tum Virgiliana mentione elegantis equi Thracij: Cyreniaci decente magnitudine, castigatis ilibus, spiritu libero. Istrij bonos habent pedes, satis magni, sed deformes, et repandi cursores tamen: Sarmaticum genus totum minime ingratum est, inque sua natione venustum, velox, cum capite et collo elegante [gap: Greek word(s)] , id est, simplex et imperitum. Nunc celebres sunt Menapij, id est, luliacenses, et Phrisij et externorum in maximo pretio, Neapolitani, atque Hispanici Geneteri, Asturconum, vt Plinius vocat, ni fallor soboles. Et Britannici laudantur, mollium crurum, alterna glomeratione, vt Plinius loquitur. Nam ingens discrimen est inter nostratium equorum, qui tollutim ingredi docentur, et illorum gradum. Sunt et Paeones, id est Vngarici in pretio, vt firmi, et durantes in labore, quos Thracum non admodum dissimiles esse oportet. Quemadmodum autem vinum sincerum, et bonum esse cognoscitur, quod secundo et tertio si bibas, vel pariter gratum, vel etiam lucundius est, ita et Graeci aiunt, extremis flexibus curriculi praestantissime se gerunt boni equi. Hucusque parens meus. Caeterum Busbequius equos Turcicos, Syros, Cilices, Arabes, Cappadoces, quos animi causa in sua legacione permolesta, et diuturna, aluit, admodum commendat: et recenset, quomodo Turcae pullos veluti ex numero liberorum essent, omni lenitate educant, fuste nunquam, nisi magna cogat necessitas, saeuientes.

Vnde euadunt illi hominum amantissimi. neque tamen eo magis calcitrosum, aut mordacem, aut refractatium, reperias: plane diuersa ratione a nostris moribus, quoniam agasones, nisi truci voce vsque intonent, nisi fustis continenter in equi costis. habitet, ita fieri vt ad eorum ingressum in stabulum equi toti cohorrescant, et eos perinde oderint, ac metuant: Turcae, (pergitis) assuefactos cupiunt habere equos, vt iussi procumbant in genua, et sessorem ita recipiant, bacillum, clauam, et ensem, mor dicus humo attollant, insidentique domino porrigant. Et ea, quae sequuntur, lectus sane iucunda et digna.

CAPVT XCII. Quomodo Germani nunc curent, doment, et instituant suos equos, deque pretio eorum, et quod olim vsi sint equabus, et adhuc iis nonnunquam vtantur.

ALia nunc est, tam in Principum aulis, quam apud priuatos, nostrorum domandi et gubernandi equorum ratio, quam superioribus tempotibus. Experientia enim testatur, vera dixisse Henricum Salmuthum in suis notis: Cornelius Tacitus, inquit ipse, memoriae prodidit, Germanorum [note: Ad Pancirolli librum Rerum deperditarum.] equos, non forma, non velocitate conspicuos, sed nec variare gyros in Romanorum morem doceri: at in rectum, aut vno flexu dextros agi, ita coniuncto orbe, vt nemo posterior sit. Quibus verbis haud obscure innuit contrarium hunc morem Romanis fuisse, vt in vtrum que latus, siue in vtramque buccam suos equos in conuersionibus flectere consueuerint. Hodie haud facile diiudices, vtrum Italis equitandi, et equos, vel dextra, vel sinistra tantum flectendi, quemad modum et in circulum, vel orbem agendi, aut etiam in rectum cursum dirigendi peritia, Germani nostri quidquam cedant. Apud quos etiamnum consuetudo equestris inualuit, qua equi peculiari quadam industria eriguntur tanquam in aduersum nitentes, et in orbem quam breuissimum, vno quasi saltu circumagunt. Sed et ita equos ab ipsis eruditos videas, vt in ipso, quantumuis concitatissimo cursu, ad leuissimum sessoris frenorum lora moderantis, nutum, subito consistant, ac ne latum, quod dicitur, vnguem latius nitantur, et c. Hinc apparet, licet Turcici et alij exotici equi, in aliis dotibus naturalibus nonnunquam praestanriores nostratibus sint, tamen in domandis et instruendis iliis multum concedere. Quod etiam Busbe quius (quem in superiore capite allegauimus) dissimulare nequit, et post laudes insignes, etiam

vitia indicat, Nempe, quod Turcicorum equorum proprium sit, vt non nisi porrecta, rigidave ceruice, cursum conficiant, nec sisti, nec flecti possint, nisi largiore gyro, quod freni crimen arbitratur: id enim per totam Turciam vnius formae et generis esse dicit, neque vt apud nos, pro oris equi ratione, asperius molliusve induatur.

Caetetum quod ad equorum curam et educationem attinet, omnes rei equestris periti consentiunt in hoc praeceptum, quod a Domino parente meo traditur, tanquam salubre et optimum. NE QVID OMNINO AB IRATIS IN EQVOS FIAT. Nam ira, inquit, consilio et prudentia semper destituitur, et plerunque ea designat, quorum est poenitentia comes. Idcirco non absque causa inuehitur in illos, qui hanc regulam negligunt, hoc modo. Nostri autem homines nunquam fere, nisi furentes adoriuntur equos, tum scuticae, et furcillae, maxime sunt negotiosae, cum vel ira, vel ebnetate, insaniunt ministri, vt nisi disciplina hominum melius constituta in hac parte, de bona equorum curatione desperandum esse videatur.

Experientia autem testatur, sicut et ibidem notatur: Nisi forte vel morbo (nam et rabie equi corripiuntur, vt canes) vel ira insaniat equus, non facile hominem ab hoc laedi, maxime aetatis aut sexus imbecillioris. Itaque mordaces isti, et calcitrones (pergit ibi parens meus) vt Pannonici plerique, de quibus et prouerbium improbitatis ortum, non fere nisi irritati, aut opinione, aut metu offensae, ferociunt. Vt autem ad curam equorum reuertar, ex illa statim dignoscitur, vtra sit generosa soboles, et ad domandum apta. Facile autem (vt iterum vtar verbis parentis mei) diligentia et obsequio effi cietur, non solum equus vt amet, sed etiam requirat curatorem suum. Viceuersa, inquit, in tergiuersando, aut feritate, nequaquam delectantur equi iis, qui non tam placare, quam vlcisci illos voluerint, itaque et in stabulis et foris, multis equis nocetur, agitatorum et curatorum morositate, et iracundia et probat hoc ibi memorabili exemplo amici, qui sua praesentia in curandis equis suis effecerit, vt ab eis amaretur, et vox eius nota illis esset, ad quae Lectorem studiosum, ne prolixior in recensendis paternis scriptis sim, remitto. Idipsum magna cum sua voluptate et recreationis loco imitari voluit Busbequius in sua legatione taediosa et diuturna Turcica, cum in aedibus sibi destinatis, Constantinop. velut in custodia detineretur. Iucundum, inquit, spectaculum capio, cum sole ad occasum vergente, singuli equi, suis quique locis in area collocant: appellati a me vel Arabis, vel Caramani, vel quocunque nomine, hinnitu respondit, oculosque in me contor quent. Nansoleo interdum descendere, et cortices peponum, mea manu, inter cos diuidere, hinc illa notitia, et c. Habenta. (vt antea dixi) equi cum reliquis animantib. cane videl. et elephanto, mansuetudinis, fortitudinis, sidei,

gratianimi, miserationis, aliarumque virtutum signa et indicia, communia. De intelligentia autem eorum Dn. parens meus, vt de veritate rei pronuntiare non audet, ita profecto, inquit, memoria gloriae, et laudis studium, ambitio, disciplina, atque alia humsmodi, in his animaduersa, et haud obscuris signis deprehensa, siue aliquis intelligentia, prudentia, consilio, quae esse possint, omnino inexplicabile videtur. Neque ego hanc mentem, intelligentiamque ac rationem humanam esse dico, verum aliam quandam sui generis ac modi. Quod autem peculiaria nomina, sibi indita equi generosiores adprime noscant, sicut Busbequius scribit, olim quoque non ignotum veteribus fuit: vt memorantur Cyllatus, vt Arion, Adrasti equus: vt Pegasus, Bellerophontis: vt Psylla et Harpinna, Oenomai, vt Achillei, Xanthus et Balius, immortales, et Pedasus mortalis, vibi notat parens meus, fuisse Xanthum et Balium mares integros, qui propagare nationem suam ad posteritatem possent: sed Pedasum castratum, vt suum cum ipso genus interire oportuerit. Praeterea recensetur Pollucis equus, secundum Maronem, Cillarus. Martis equi, [gap: Greek word(s)] . Neptuni, [gap: Greek word(s)] , id est, procellarum impetus, et Glaucus. Memorantur et solis equi fabulose quatuor, [gap: Greek word(s)] , id est, flammeus, matutinus, fuluus, ardens. Mezentij autem apud Maronem equus Raebus est. Narrat Pausanias, equam Phidolae, Corinthij, Auram nomine, cum agitator initio cursus decidisset, ipsam solam et flexus circum metam peregisse, et incitato cursu ad iudices certaminis rediisse. Idem equis quictoribus Cleosthenis Epidamnij fuisse refert nomina, [gap: Greek word(s)] . Et tandem vtili doctrina ibi ita concludit parens meus: Hoc loco antiquitatis diligentia, et in dustria celebranda est, quae suos equos non minus putauit nomimbus compellandos, quam seruos. Quid enim fit recte in domo cum sic mandatur: Afferto aliquis aquam: verrito aliquis aedes? Caedito aliquis ligna? Sed et hoc memorabile, ad certos vsus singulos illam habuisse instructos. Et ea quae sequuntur, lectu dignissima. Memini autem, vt nostra domestica admisceam, cum adhuc essem iuuenis, Dn. parentem meum, a Magnifico et nobilissimo Dn. Christophoro Carleuicio, equum militarem post praelium illud in Luneburgicis campis, inter Mauritium Saxoniae Electorem, et Albertum Brandenburgicum, commissum (in quo victor Mauritius globulo tormenti, incertum ab hoste an a suorum aliquo ictus triduo post occubuit) dono accepisse, qui erat Transyluanus, ex illo genere, qui vocantur Siculi, pilis albicantibus et nigris cum rubescentibus commixtis, quos nos Schwatz vnd Rotschimmel vocamus. Is non solum noscebat vocem parentis mei, cum adduceretur, illique veluti blandiebatur, et manus, accepto pane madefacto vino, vel sale, lingebat, sed ipso praesente frenatus

et ephippiatus, vt ita dicam, nullum alium sessorem admittebat, me vero tunc et fratres, aliosque, morsu, calcibus repellebat, alioquin erga nos mitis et obsequens, nisi calcaribus vrgeretur, quorum erat impatiens. Quamprimum enim ictum vnum atque alterum patienter pertulisset, irritatus, tertium non expectabat, sed vel miro artificio, transuersis saltibus, sessorem excutiebat, neque iacentem offendebat, sed immotus stabat, donec surgeret, eumque tamen difficulter rursus ascendere permittebat, vel lupata mordicus tenens, velut rabiosus, concitato cursu periculosa loca petebat. Quod et mihi aliisque accidit, donec natura ipsius notior nobis fieret, non enim cum alioquin sua sponte alacer et morigerus in incessu, gyris, et cursu esset, seruiles stimulos, pigris et inertibus equis conuenientes, pati volebat. Sed in tam latissimo campo materiarum, abrum pendum potius, quam absoluendum, hoc meum de cura equorum propositum est. Et venio ad pretium eorum. Pretia equorum, pro vt sunt generosiores, aut minus, inaequalia sunt. Germanici diuersi generis, tolerabili pretio ante plusculos annos vendebantur, sed nunc propter continua bella, in quibus equitatus praeualet, carius venduntur, ita vt qui paulo ante 30. taleris emebantur, nunc in duplum vel etiam triplum pretium creuerit: Abundaret certe adhuc Germania equis, et tolerabili quidem pretio comparari possent, si non in tanto numero quotannis ad exteros, praesertim Gallos, venales abducerentur, vel ij eos tam magno pretio coemerent. Hispani, Neapolitani, aliique generosiores equi in maximo pretio sunt, ideoque Principes, Comites, et Barones, eiusmodi nationis equos in deliciis habent. Vidi equam Neapolitanam spadicem, Augustae ante aliquot annos, in stabulis Fuggerianis, ad propagandam sobolem, emptam, plus quam mille florenis, nudam et absque omni ornamento. Haec sane merx priuatis non conuenit. Apud Indos Occidentales, equus ante Hispanorum aduentum, illis incognitum animal fuit, quo viso, ita consternati sunt, vt equites sedecim, sicut Petrus Martyr refert, in terram ex classe expositi, [note: Dereb. Occanicis et neuo orbe.] et a tergo Barbaros adorti, turmas eorum fuderint, non aliter, quam si greges ouium interficerent, perimendo, feriendo a dextris et a sinistris. Ideoque illi miscri et nudi homines, veluti mira culo atroniti, conspecto animali vt putabant carniuoro, et saeuo, haesitabant, et obstupescebant, neque exercendi tela locus illis dabatur. Arbitrabantur etiam idem animal esse, hominem videlicet equo annexum, vt de Centauris est fabula. Quare apud illos Indos nulla merx equorum fuit. Etsi autem in tanta omnis generis animantium multitudine, per vniuersam Indiam Occidentalem, antequam Hispani equos inuexerint, eorum vsus, imo nec forma illis incolis fuit cognita: tamen horum defectum, ouium copia, natura

suppleuit, quae camelis per quam similes, praeter torosi pectoris strumam, equorum magnitudinem exaequant, sed ad bellum viribus inutiles, virum tamen armatum in tergum sublatum, per aliquod passuum millia vehunt: sed si fessae vrgentur, insidentes ore conuerso, foedo odore halituque conspurcant: [note: In Augmente descriptionis Ptolemaitae, sol. 134.] Quod si sarcinis onustae grauentur, in terram proiectae, nulla verberum vehementia propelli possunt, nisi clitellis exonerentur, sicut Cornelius Witssietus et alij peregrinatores obseruarunt. Habent hac oues Americanae vel Indicae, cum praeter vires impelluntur vel onerantur, communem tergiuersationem, cum Camelis, qui ad onera ferenda morigeri, et obsequentes sunt, quando modus seruatur, et moles ipsis sustinendo par, dorso imponitur: alioquin si imponitur pondus maius, reliquum quoque excutiunt, et si possunt, aufugiunt: Vnde Iouius Symbolum Hispanicum sumsit, sub imagine iacentis et onusti Cameli, NON SVFPROMASQVE PVEDO. sed ad pretium equorum reuertendum. Cum Hispani maxima ex parte subactis, et victis illis Americanis Indis, ibi sedes suas instituerent, et inter sese intestina bella exercerent, Equorum pretium ita auctum fuit, vt vnus, tribus, quatuor, immo etiam quinque millibus ducatorum, [note: Histor. gent. lib. 4. c. 117.] veniret: sicut Gomecius testatur. Eodem modo scribunt historici, de Narsingis (regnum hoc situm est versus Orientales Indos) equum vendi 500. Pardais, quae est moneta aurea, apud eos magni valoris. Extat praeterea inhistoria Aloisij Cadamosti talis narratio: Etsi in Regno Senegae Nigritarum, equi magna difficultate ali possunt, propter sterilitatem arenae, et nimios aestus, eo, quod saepius ob stranguriam et retentionem vrinae rumpantur, nihilominus tamen equos emunt in magna copia, ita vt pro vno dent duodecim vel quatuordecim homines, tanquam mancipia. Ne autem diutius in hac materia haeream, addam postremo ex sacris literis, quale fuerit pretium equorum AEgyptiorum, tempore Salomonis Regis, qui aluit, exceptis quadrigis, copiosissimum equitatum. Ita enim leg mus in libris Regum: Egrediebatur quadriga ex AEgypto, sex centis siclis argenti, [note: Lib. 3. c. 10.] et equus centum quinquaginta. Atque in hunc modum cuncti Reges Syriae equos venundabant. Centenos autem quinquagenos siclos, in singulos equos pretium computat Budaeus nummo nosto, sexagenos aureos [note: De ass. lib. 4.] coronatos, quo sit, vt quadriga, id est quaterni equi iugales, quatuor et viginti libris constiterint, quae ducentis et quadraginta coronatis, aestimatae sunt. Ad tertium membrum huius capitis quod attinet, Notum est, olim equarum vsum frequentissimum, tam apud Germanos, quam alias nationes celebres, ob equestrem militiam fuisse. Idque apparet ex nominibus, in nostra vernacula, exantiquitate receptis, vtpote, Marstall/ Marschalck/ Marenhold/ et similibus, quae omnia ab equabus etymon sumunt.

Mähr enim, Germanis equa est. Praeualent enim equae in maximis subitisque laboribus, equis praesertim integris et non castratis. Praeterea mittunt vrinam inter prosiliendum, currendumve, nec minimo momento a cursu et opere cessant. Equi vero, in labore et cursu continuo, meiere nequeunt, et dum lotium continent, aut stranguriae morbo exanimantur, aut iugulis humore repletis, perpetuo inutiles fiunt, sicut teste experientia, Franciscus Patricius obseruauit. Hoc commodum in equabus, Baiazetes [note: De regno et Regis instit. lib. 3. tit. 2.] Turcorum Rex non ignorauit. Cum enim in praelio acerrimo, cum Tamire, Tartaro, quem vulgo Tamerlanem nominant, stragem, et fugam suorum cerneret, protinus equam ascendit, totisque laxatis habenis aufugit, cum velocissimo cursu obequitarent, et fugientem hostes insequerentur, [note: Petrus Bizaerus derebus Pers. lib. 9.] properantes eum capere, iamque multum itineris fugiendo confecerat, vt qui celerrime veheretur, forte peruenit ad flumen, ex quo equa intoleranda siti extimulata, bibere cupiebat. Baiazetes autem cum chiragra, simul et podagra tunc grauissime laboraret, equam a potandi immensa cupidine, inhibere non potuit. Equa igitur vt bibit, parum dissoluta, nonnihil de cursus pernicitate remisit, adeo vt milites Tamyris, Baiazete potirentur, et captum ad suum regem perducerent. Felicior sane fuit fuga Darij Regis Persarum potentissimi. Profectus enim contra Alexandrum Magnum, cum exercitu quingentorum millium, in Ciliciam, ingenti praelio ad Issum superatus fugit, insidens equae, quae quod relicti domi pulli recordaretur, quanto potui studio, et celeritate, eum e praelio et periculo eripuit. Nostri sane Principes, et magnates, in torneamentis, et aliis ludicris, seriisque certaminibus, nec non et bigis, et quadrigis, vtuntur plerunque nostro tempore equabus Hungaricis, et aliis elegantioribus propter certum et indefatigatum cursum, sed castratis, sicut memini Augustum Electorem Saxonem, et alios Principes eiusmodi foeminas equas, in talibus exercitiis, maribus praetulisse. Postremo equorum, et equatum vitam longaeuam, ad quinquagesimum vsque annum Plinium extendere Eranciscus Patricius obseruauit, et addit: Ea quidem minime optanda est, fiunt [note: Lib. 8. c. 41. De regno et Regis instit. lib. 3. tit. 2.] enim inutiles, non modo rei bellicae, et vectandae sarcinae, actrahendae rhedae, sed etiam admissurae. Vltra quidem vigesimum annum non posse generare equum, doctissimi quique qui de agricolatione scripserunt affirmant: necequam vltra decimum concipere.

CAPVT XCIII. Canes, quare rationis alicuius capaces censeantur, et de eorum distincta voce, forma, genere, et natura, nec non bulimia, peculiaria nonnulla.

[note: De solertin animal] PLutarchus, cum aliis argumentis, tum ex furore probare conatur, canes ratione praeditos esse. Ita enim ratiocinatur. Affici animal non potest, quod nulla est facultate praeditum, cui affectio aliqua, aut priuatio, aut mutilatio aut laesio accidere queat. Nimirum quaerit ibi Autobulus; Vidisti rabidos canes aliquando? ipse etiam equos vidi rabidos, et sunt qui boues quoque furere, et vulpes dicant. Sed nobis sufficit canum exemplum controuersia carens, quod testatur, animal hoc ratione non contemnenda praeditum esse; quae conturbata furore isto, qui dicitur rabies, adficitur: Nam neque visui eorum, neque auditui quicquam accidere mutationis, tum cernimus. Enimuero sicut ineptus sit, qui hominis melancholia laborantis, et insanientis, neget abalienatam, corruptamque esse vim ratiocinandi ac memoriae (cum quidem ita receptum sit consuetudine, vt sic affectum non esse apud se, et mente excidisse dicamus) ita qui rabido cani aliud accidisse aliquid putet, quam quod vi intelligendi, ratiocinaudi, ac memorandi perturbata desipiens, ignoret carissimas personas, fugiatque consuetam a prima vitae rationem, neque agnoscat, quam cernit, videtur mihi ignoratione causae ductus contentiose veritatem impugnare. Et ibidem paulo post ita pergit: Dialectici aiunt, canem in triuiis, ea vti argumentatione, quae e pluribus disiunctis enunciatis conficitur. Sic enim secum colligere: Fera aut hac, aut illa institit via: sed neutra: ergo hac, quae superest: sensu, nisi praenotionem, nihil suppeditante: ratione assumptiones, iisque conclusionem inferente. Neque vero canis indiget hoc testimonio, falsum cum sit, et adulterinum. Nam ipse sensus cani vestigiis, et cursus flexibus persequendis feraquo fugerit, ea demonstrat, valere iussis istis deiunctis aut copulatis effatis. Alioqui vero e multis factis, affectionibus, et officiis canis, quae neque olfactui, neque visui obuia, sola intelligentia agi, ac considerari queunt, natura eius peispici potest. Ridiculus sum huius animalis in venatione continentiam, obedientiam, atque solertiam vobis narrans, quotidie ista videntibus et tractantibus. Hucusque Plutarchus, vbi recenset, plura memorabilia, et vix credibilia facta canum. Verum ne in illis quae alioqui nota sunt, cum fastidio legentium, forte praeter decorum prolixior sim, tantum rariora nonulla, de hoc

fidissimo homini, nec non solertissimo et sagacissimo animali, recensebo. Memorabile autem est, quod reliquis animalibus brutis, tantum modo vna vox, tanquam peculiaris et genuina nota, qua a reliquis dignoscitur, attribuatur, vtpote Elephanto barritus et ialemus siue lugubris ipsius cantio, Leoni rugitus, Equo hinnitus, Lupo vlulatus, Porco grunnitus, Oui balatus, et similia. Cameli sane oblactiunt, blactire enim proprie Camelorum est. De auibus talis pentameter extat:

Cani vero non solum latratus, (nos dicimus bellen) sed etiam alia indicia distincta, diuersae vocis attribuuntur. Hirrire enim, et ringere, secundum Festum, genus vocis est, canis rabiosae. Vnde hirriunt, et ringunt canes, cum iam restringunt dentes. In nostra Germanica lingua dicimus, de iratis canibus, die Zän blecken. Mutiunt vero, cum incipiunt irritari, marren/ Germanice; Ab eo quod [gap: Greek word(s)] vel [gap: Greek word(s)] , videntur edere. Vnde dicit Charisius, [gap: Greek word(s)] canum est, sicut [gap: Greek word(s)] porcorum, vnde grunnire, Cum autem latrant, veluti signa dant, vnde signa canere dicuntur. Ganniunt vero canes, gestientes ob herorum aduentum, vt apud Lucretium, Gannitu vocis adulant: et Homero [gap: Greek word(s)] , semper est gestu quodam oris exprimere gaudium ob amici, aut alterius cari aduentum. Varto a voce canis vult deduci nomen. [note: In coniectaneis in Varronem.] Vnde losephus Scaliger, ita legendum eius verba censet; Quod hicidem nictaculus in custodia, et in venando signum vocedat, canus dictus. Est enim elegantissima vox a nictando detorta, id Graeci dicunt [gap: Greek word(s)] , quod solent facere canes in venatu, et in custodia. Inter alia autem genera canum excellentes sunt, qui Vertagi, et interdum Defensores nominantur, quos Germani Retter vocant, de hisita Martialis:

Hi enim ita generosi et magnanimi sunt, vt a lepore prostrato, mordacitate sua reliquos canes venaticos abigant, et illaceratum custodiant, donec vel a venatore auferatur, vel in tutum ab eo reportetur. Memini autem me ab amico quodam meo audire, se habuisse Vertagum tam generosae indolis, cui dum leporem reportare vellet, forte vulpem occurrisse, qua conspecta illum deposuisse, et hanc insecutum fuisse, eamque deprehensam necasse, mox ad priorem praedam reuersum, vtramque apportare conatum fuisse. Verum cum simul rictus capacitas, angustior esset et comprehendere binam praedam non potuisset, tantum laborem suscepisse, cum neutram deserere vellet, vt ipse in fruteto delite scens animalis huius sagacitatem satis mirati non potuerit, dum peraliquos passus, modo hanc, modo illam alternatim, rictu minus capaci ad binam capturam attraheret,

[note: In Thereuticis] donec subsidia acceperit. De his vertagis ita scribit Conradus Heresbachius, quos etiam emissarios vocat: si capiatur lepus, leporarius defensor alios canes repellit, captumque asseruans, tuetur a dilaceratione aliorum canum tantisper, donec venatores excipiant. Nonnulli assuefacti, vt ipsi ad venatorem deferant. Defensorem mordacem esse oportet: et quem alij canes metuant. Quare caedere hunc aut obiurgare non oportet, si quando aliis cibum praeripiat, eosque mordicus repellat. Et paulo ante ita eos depingit; Vt sint corpore procero, agili, et expedito, cruribus prioribus excelsioribus, capite longiusculo, neque carnoso, sed leui, cruribus breuibus, atque erectis, oculis micantibus, pectore toroso, caeteris expeditis membris, nisi quod clunes latiuseulos habentes magis probantur, et cauda longa, et leui, non hirsuta, etc. Est et aliud genus canum, qui Laidthundt vel Bluthundt vocantur, de quibus ita Plinius: In venatu solertia [note: Natur. hist. lib. 8. c. 40.] et sagacitas praecipua est. Scrutatur vestigia, atque persequitur comitantem ad seram inquisitorem, loro retrahens, ventos et odorem captat, proditque rostro cubilia. Hos Heresbachius sanguinarios, et numellarios vocat. Vulneratam (pergit ille) feram praecipua sagacitate prodentes, scrutantur vestigia, vestigatorem que loco cohibiti ad ferae. latebras deducunt. Quod si fera amnem aut riuum transmiserit, idipsum primum caudae, postrostri significatione demonstrant. Hi senecta iam exhausti, atque etiam debiles, ac coeci si deferantur, ventos ac odorem captantes, rostro [note: Cap. 24. in prima Cent. De laudibus Prouinciae.] cubilia produnt ferarum. Caeterum quoniam antea, post non vulgares historias encomium caninum lepidiss. et elegantiss. versiculis Mycilli apposuimus, nunc aliud quoque in laudem huius animalis ex Petro Quinquerano Episcopo Sene censi soluta oratione asscribam. Huius, inquit, animantis possessionem, non mihi constat, iucundam dicam magis an necessariam; gratissimi et aptissimi omni aetati, sexui, fortunae, fortibus simul et gnauis. Etrursum: si nobis non chari sumus, atque resnostrae, necessaria omnino ex iis custodia. Meminime puero, cum horum in dolem, gestusque multiplices subtilius rimari in animum aliquando induxissem, nimirum illectus tam frequenti admirandae solertiae experimento, naturaeque ipsius ibi latentis contemplatione, nescio (neque enim id dicto exptimere facile, quod nunquam plane animo figurare potui) nescio inquam, quo pacto introspexerim, multifariae summaeque prudentiae, in iis non exacte expressa, sed plus quam delineata vestigia. Quid dicam? tam varia artificique oculorum specie, voluntatem suam proponunt, tam efficaci nutu loquuntur, et loquuntur quidem cum adlatrant, sed suo more, vt haud dubie existimare sit, eos, si articulatam linguam sortirentur, et argute et lepide de rebus suis dicturos. Quidni? an

non sollicitudinem crastini ieiunij allegarent, cum iam saturi nihil minus cibos exposcunt, eosdemque adepti (non vt hominum plerique, qui se ferculorum superingestu, et si certa futuri mali conscientia comprimunt) callida prospectantium oculis subtractione sui, terrae infodiunt, identidem hinc inde cauentes, an quis adsit importunus speculator, quireposcentis mendacium deprehendat. Verum haec vtique frequentiora omnium oculis quotidie obuersantur. At nos ex destinato animi ingressi, nec semel huiusmodi speculationem tam variae prudentiae, ipsique homini haud perinde imitabilis generis in ea deprehendimus, tam astutas artes, tam prouida consilia, vt nisi ex licentia prioris libri, tum etiam ipso istius principio, data fide omnem euagandi materiam eiurassemus, non med ocrem digressionem tam procaci naturae opificio daturi fuerimus. Nihil hic canis ille Plinianus, qui in Epiro percussorem domini verbis, quibus licuit, reum fecit. Alioquin tale aliquid, aliquantoque splendidius, nimirum duello ipso cum sicario in Gallia accidit. Non adeo multi sunt anni fideiubente pictura, quam continuo atque euentu rei exaratam ad hunc diem conspici audio in arce oppidi, cui vulgo nomen Montargis. Et sequentia, quae ob nimiam prolixitatem omitto. Hoc addam, auctorem illum, licet Britannicos et Corsicos canes, hos proprer audaciam, quod bini spumantem aprum possent opprimere; hos propter callidos, artificesque assultus, reliquis praeferat; tamen suos prouinciales, illis non post ponit, si modo disciplina diligentior accedat. Imo, inquit, cum ego Anglicos Corsicosque aluerim, ac saepe in rixam irritatis nunc his, nunc illis nostros opposuerim, experimento didici, praeter spem nostros resistere, quin et saepe peregrinos illos male multare: nam nostri robore longe sunt robustiores. Vnde omnino mihi persuasi fore, vt si vel minimum studij, curae, impensae, nostris insumeremus, quae omnia Britanni profusissime suis adhibent, non inferiores, feruore audendi, ferarumque sternendarum ipsa magnificentia nostri euaderent. Addere praeterea propter raritatem ex eodem auctore licet, solum Hispanos et Prouinciales, habere canes, quos Charneguos vocant. Hi, inquit, venantur noctu, siducas interdiu, statim ingenij acumen obtundis, prouidaque vel inde naturae solertia, non tamen alius in iis, quam emaculati candoris. Varium pullum aries, ouisque vtrique candidi plerumque progenerant; nec equa coloris albissimi non maculosum foetum frequenter egerit. Quid dicam, cum et in homine ipso splendidissima ora, non taro natos tetro colore inficiant? At huiusmodi canum genus, et si alieno supponas, nigerrimo etiamnum patre, non alterius coloris foetum educet, quam aut penitus albi, aut lutei dilutissimi. Statura non mediocris

diocris notae modum multum supergressa, sed tamen in ea procera, corpus gracile, admodumque strigosum, destinata in iis dentium iniuria supra fidem certa, rapaxque, aures praelongae, erectae, nec quauis adulatione flaccidae. Ex quisitissimo vtuntur auditu, quo solo venantur, praecipuum studium persequendis cuniculis, in iisque inaudita solertia. Quam solertiam deinde late describit. Olim sane Epirotici Molossi pro optimis et ferocissimis habebantur, vt excellentes omnes venatici canes Molossi appellarentur. Deinde Spartani, qui et Laconici a regione dicuntur: praesertim soeminae, quas Aristoteles maribus praetulit. Tertium locum tenuerunt Salaminij, qui et sagacissimi habiti sunt, et custodiaeidonei. Quarto loco Caspij ob ferocitatem in homines et feras recensentur. Quinto [note: Lib. 1. de venatione.] loco Albani numerantur. sicut ex iis, qui a Rege Albaniae Alexandro Magno donati sunt, apparet, Leones et Elephantos vincere sueti. Oppianus autem septendecim nationes canum, et de forma eorum, aliaque memorabilia de hoc animante late scribit, ad quem, et Notas doctissimi Rittershusij nostri, lectorem remitto. Caeterum recte dicitur, venatorem canis virtutem quaerere debere, non genus aut patriam. Nam qui primi nobilitati sunt, a propria virtute, non a patria aut maioribus laudem meruerunt. Omittendum postremo non est, [gap: Greek word(s)] a Graecis appellari, quam Latini caninam famem. Et de ea interpretantur viri pij Dauidis regij [note: Psal. 58.] Propherae dictum, conuertentur ad vesperam, et fame conficientur, vt canes, ciuitates hacillac peruagantes, cum futuram Iudaeorum mendicitatem praesagiret. Nam et ipsum famis vocabulum frequenter pro [note: Symposiac. 6. 9. 8.] mendicitate vsurpatum inuenias. Plutarchus autem monet, antiquitus non bulimum, sed pulimum, quasi polylimum, id est, famem multam, appellatum. Disputat porro ibi, vtrum sit affectio stomachi deliquium animi faciens, aut morsus quidam in ore ventriculi, cui praesertim frustulo panis medetur, additque rationem, quare iis potissimum, qui in nive deambulant, hic affectus moiestus sit. Et addit, Brutum in discrimen vitae adductum bulimo fuisse, cum Dirrhachio Apolloniam proficiscereturper nivem copiosam, et eorum qui cibos gestabant, nemo ipsum consequeretur; Ibi cum animo deficeret, ac consideret, coacti sunt milites ad muros accurrere, et ab hostibus excubitoribus panem flagitare; quo statim accepto; Brutum recreauerunt: isque vrbe potitus, humanissime eos tractauit. Accidit bulimus equis etiam atque asinis, maxime cum caricas aut mala gestant, et quod maxime mirum est, de omnibus quae esui sunt, apprime panis reficit non homines modo, sed iumenta quoque, vt vel minimo panis frustulo vescendo confirmentur, atque progrediantur. Hucusque Plutarchus. Hinc rectius intelligi potest, quare prudentiores

senes, iuuenes moneant, ne se absque pane viae dent. Eo enim non solum remedio contra famem consuetam, sed etiam contra aelios affectus vti possunt.

CAPVT XCIV. Canes generosos fidem suam, tam erga dominos viuos, quam defunctos suos, testatos esse, et plura de huius animantis natura, sagacitate, atque epitaphiis eorum.

[note: Odyss.[?]. lib. 8.] HEroes olim non solum in publicum prodeuntes, canes habebant comites, sicut Homerus testatur, Et Virgilius:

Sed etiam haud frustra Romani defunctorum rogo, canem et equum aut seruum, quem prae aliis defunctus carum habuerat, imponebant, vt vna cremarentur. Designantes videlicet fidelitatem insignem hotum animalium, quae etiam comites in morte suorum esse voluerunt. Coactum hoc sane, et violentum fuit: sed plura exempla vetera et recentia, exstant, quibus declaratur, fidelitatem istam naturalem in hoc generoso animante esse. Et ob hanc causam, ob amorem inquam singularem canum erga suos dominos, Graeci [gap: Greek word(s)] vocarunt, quod amasium sonat: quamlibet enim quandoque a domino caedatur, ab eo tamen non discedit, quin potius ad eius pedes aduolutus, flebilibus oculis illum contuetur, quasi culpam agnosceret, et poenam deprecaretur. Vnde manauit vocabulum [gap: Greek word(s)] . quae summam animi submissionem, cum summa obseruantia coniunctam, significat, qua se Christiani prosternunt, ante faciem et. tremendam maiestatem Dei, suas apud illum preces cum ingenua peccatorum confessione effundentes, sicut pie emphasin huius vocabuli, explicat [note: Deprouidentia Dei.] Ioan. Spinaeus. Caeterum vtad historias veniamus, hoc animal peculiari sagacitate, tam viuos et mortuos dominos amore summo, quam hostes odio acerrimo, discernere posse, recensebo ex Niceta Choniata, [note: In annal. lib. de imperio Andronici Comneni. lib. 2.] quamrem ipse tanquam miram refert, capta videlicet Thessalonica, a Si culis nullum cadauer Romanum, (ita is Graecos appellat) canes gustasse, aut dentibus lacerasse: Latinorum vero (ita Siculos nominat) cadauera rabie quadam insatiabiliter deuorasse, et sepulchris etiam eruta lacerasse. Erga mortuum dominum singulare fidelitatis documentum canis extat

[note: Lib. c. hexaimeren. cap. 4.] apud D. Ambrosium. Saepe etiam, inquit, necis illatae euidentia caues ad redarguendos reos, indicia prodiderunt: vt muto earum testimonio plerunque sit creditum. Antiochiae ferunt in remotiori parte vrbis crepusculo necatum virum, qui sibi canem adiunctum haberet. Miles quidam praedandi studio minister caedis extiterat. Tectus idem tenebroso adhuc diei exordio in alias partes concesserat. Iacebat inhumatum cadauer, frequens spectantium vulgus astabat: canis questu lachiymabili domini deflebat aetumnam. Forteis qui necem intulerat, (vt se habet versutia humani ingenij) quo conuersando in medio; autoritate praesumta fidem adscisceret innocentiae, ad illam circumspectantis populi accessit coronam, et veluti miserans appropinquauit ad funus. Tum canis sequestrato paulisper questu doloris, arma vltionis assumsit, atque apprehensum tenuit, et veluti epilogo quodam miserabile carmen immurmurans, vniuersos conuertit in lachrymas: fidem probationi detulit, quod et solum tenuit ex plurimis, nec demisit. Denique perturbatus ille, quod tam manifestum rei indicem neque odij, neque inimicitiarum, neque inuidiae, aut iniuriae alicuius poterat obiectione euacuare, crimen diutius nequit [note: De solertia animal.] refellere. Itaque quod erat difficilius, vltionem prosecutus est, quia defensionem praestare non potuit. Hucusque Ambrosius. Similem historiam recenset Plutarchus de quodam cane, qui Pyrrho Regi homicidas domini sui prodidit. Cum enim Rex iter faceret, incidit in canem, qui interfecti hominis corpus adseruabat; cognitoque eum tertium iam diem cibi expertem assidere, neque cadauer deserere tamen: illud quidem humari, canem autem attente secum duci iussit. Paucis post diebus militum habita fuit lustratio, ita vt singuli rege sedente transirent. Ibi canis, qui aderat, atque adhuc quietus fuerat, vt vidit domini sui percussores tranfire, fremens procurrit, eosque allatrauit, subinde se ad Pyrrhum obuertens; ita quidem vt non rex modo, sed quiaderant omnes luspicionem deiis conciperent; Ergo comprehensi, et examinati, leuibus quibusdam signis aliunde accedentibus, fassi homicidium poenas dederunt. Idem fecisse (addit) aiunt Hesiodi illius sapientis canem, qui Ganictoris Naupactij filios prodiderit, a quibus Hesiodus interfectus fuerat.

Alterum quoque exemplum de sacrilego prodito a cane Capparo, quod ibi idem auctor recenset, memorabile est. Quidam, inquit, cum in templum AEsculapij occulte intrasset, argenteotum et aureorum donariorum, quae mediocris essent ponderis, arripuit, cumque iis abiit, fefellisse se putans. Sed custos canis, nomine Capparus, cum nemo aedituorum latrantem exaudiret, fugientem sacrilegum insecutus est,

et initio quidem saxis petitus, non abstitit: luce autem facta eminus eum est secutus, tanto spatio vt videre hominem semper posset, cum obseruans: cibum ab eo proiectum respuit, iuxta dormientem excubauit, rursum surgentem subsecutus est, obuiis viatotibus abblandiens, illum allatrauit, atque vrsit. Haec cum ij qui sacrilegum persequebantur, ex occurrentibus audiuissent, simul colorem et magnitudinem canis exponentibus, alacrius perrexerunt, deprehensumque sacrilegum a Cromyone reduxerunt: cane in reuertendo praeeunte, laeritiaque exultante, vt qui sibi capti sacrilegi laudem vindicaret. Athenienles decreuerunt, vt cibus ei publice demensus daretur, et sacerdotibus ea cura semper demandaretur.

Verum ne in veteribus, et veluti obsoletis, omnino haereamus, sed recentiora immisceamus. In Antonij Torquemadae libro, quem Caelius Malespina ex Hispanico idiomate in Italicum transtulit, et titulum fecit, Giardino di fiori curiosi. talis historia legitur, sicut eam in Latinum verti. Comes Alsonsus aluit canem cui nomen, Melcorico, tam fidum. vt vix in aimal irrationale simile aliquid caderet. Is erat perpetuus comes et assecla Domini sui, eumque vicissim valde amabat: cumque is diem suum obitet, ordinauit, vt ab heredibus suis Melcorico panes aliquot et victus quotidie praeberetur. At isdefuncto suo Domino recusauit omnem cibum, licet lautiorem canino, ita vt per triduum plane nihil gustare vellet, et parum abesset, quin moerore et inedia tobesceret. Hoc cum familiares Comitis mortui, qui non minus canem propter singularem fidelitatem et indolem diligerent, grauiter ferrent, subornarunt Morionem familiarem antea cani, viuente domino, qui vestitu, gestu, et voce, Comitem repraesentaret. Erat enim is alioquin similis illi, statura et facie. Hic cum consuetis blanditiis canem pristino more ad se alliceret et tractaret, mox canis iis irretitus, ratus a suo domino eas prouenire, magna laetitia et canina alacritate gestiens, vel potius gauniens ex latebris prodiit, et ei tanquam vero domino adulando, astitit, cibumque ab eo sumpsit, famemque et inediam depulit. Mox attentius sagacitate sua, deprehenso errore et dolo supposititiae personae, mortuumque verum dominum, sicut antea, requirens, eoque non muento, se in prissinum angulum occultauit, omnemque cibum auersatus est, donec fame et aegritudine [note: Lib. 8. C. 400] moreretur. Olim quoque similem historiam euenisse scribit Phnius, Iasone Lycio interfecto, cuius canem cibum nunquam deinceps capere voluisse, et tandem post multos dies permediam consumptum esse. Ibidem Plinius Titi Sabini interfecti, canis fidelitatem praedicat, qui a cadauere heri abigi non poterat, sed moestos ederet vlulatus, cumque cibus illi

obiiceretur, illum ad os domini admouit. Deinde cadauere in Tyberim abiecto, canem illum adnatisse, id sustinere conatum esse, scribit. Lysimachi praeterea Regis Canis Durides, appellatus, quem diutius in omnibus praeliis, venationibus, laboribus, periculisque comitem habuerat, quum cerneret mortuum herumlpyrae imponi, magno cum gemitu et vlulatu cunctis spectantibus accenso rogo se flammae iniecit, et viuus cum mortuo domino cremari voluit. Idem etiam fecisse Hieronis Syracusiorum [note: Lib. 8. C. 13. De regno et regis instit. lib. 3. tit. 6.] regis canem idem Plinius testatur. Plura exempla veterum colligir Franciscus Patricius, ad quem cupidum lectorem plura de indole et fide canum cognoscendi, remitto. Huc respexerunt veteres Romani, qui non sine ratione peculiari, laribus suis canes adiunxere, aut eos caninis pellibus [note: Quastion. Romano, 51.] inuolutos finxere. De his ita quaerit Plutarchus cur laribus, quos praestites proprie vocant, canis praeficitur: ipsi autem canum pellibus vestiuntur? An quod praesides sunt qui praesunt; hos autem domus custodes esse oportet, et alienis formidolosos, sicut canes videmus: mites vero ac lenes mansuetosque domesticis. Et addit ibidem quare lares, praestires vocantur, et ibi rationem adiicit. Non solum autem nullum animal custodiam tam nocturnam, quam diurnam attentius seruare, quam canem, multis exemplis demonstrari posset; sed etiam canes milites et olim et nostro seculo praesertim contra Indos, solutaque stipendia dominis [note: In variis histor. lib. 14. cap. 46.] suis proiis fuisse, supra demonstrauimus. Sic Magnetes, teste Aeliano, accolae Maeandri, quum bellum Ephesiis inferrent, singuli equites, commilitonem secum adduxerunt, canem venatorium, et seruum iaculatorem. Quum vero iam ad manus, et in conspectum ventum esset, protuentes canes aciem hostium terrore, et saeuitia, atque implacabili impetu perturbabant: Serui vero ante dominos prosilientes, iaculabantur. Atque postcanum ferociam, quae dispulerat ordinem, serui quoque non obscurum hostibus detrimentum inferebant: Tertio demum equites ipsi hostem aggre diebantur. Relatum quoque mihi fuit nuper ab Anglico legato, Comitem Esseccium in suo exercitu circiter 800. Arglicos molossos, cum contra rebelles Hybernos, mandato Reginae proficisceretur, habuisse, vt non tantum custodes castrorum essent, sed etiam in hostes, maiori ex parte nudos, irruerent, eosque in latibulis, antris et syluis delitescentes, latratu suo proderent. Eadem intentione hodierno die adhuc canes generosi in finitimis munitionibus Dalmatiae et Croatiae contra insidias Turcicas aluntur, quamuis diuersa plane ratione a priore.

Hi enim instituuntur, non vt in hostes irruant, et cum iis pugnent, lacerentve, sed vt odoratu suo, latentes in syluis inuestigent et iis compertis, mox recurrant ad suos, atque latratu indicent, et monstrent, hostes non

procul abesse. Idque inprimis Zengae, munitione Istriae, fieri, ab oculatis testibus cognoui. Non raro autem accidit, vt longius canes excurrentes iaculis a Turis latentibus, confodiantur. Huc spectarunt AEgyptij infuis hieroglyphicis, qui sub forma canis, militem depinxerunt, copula religatum, sicut Pierius Valerius notauit. Nam hoc militis officium designarunt. Quemadmodum enim om nia diligentiae obsequia, custodiendo, vigilando et aliis rebus indefesso studio praestantur a canibus: ita militem intentum ducis imperio, siue iter atripiendum, siue pugna ineunda sit, siue vbi receptui cani coeptum ad signa redire, esse oportet. Quid vero illud, quod si inter se canes rixentur, offeraturque fera aeque illis inuisa, nonne facta statim inter se pace, vnanimiter in feram conuertuntur? cuiusmodi milices esse decet, qui tametsi inter se aliquando dissideant, aduersus tamen communes hostes vnanimiter praeliantur. Exemplum in L. Syllae legionibus habemus, quae cum perniciosa seditione furerent, efferatis Imperator annunciari iussit, hostem adesse, et ad arma vocantium clamorem tolli, atque ita discussa seditio est, vniuersis aduersus hostes animum intendentibus. Verum durante disciplina militari ista facta sunt: corrupta autem illa secus fit. Possem etiam exempla recentia recensere, quod milites stipendia, mota seditione flagitantes, et neglecta, et contempta tessera, et classico militari, Geldt/ Geldt/ pro eo ingeminantes, ab irruente hoste potius se interfici et capi passi sint, quam hortatu ducum remota seditione ad signa conuenire, et fortiter, vt par erat, pugnare vellent. Odiosa sane ista sunt, vtinam non vera. Vt autem tandem hoc caput concludam, et antequam ad epitaphia Canina veniam, huius animalis [note: Lib. 13:] praeconium ex Athenaeo ascribam, qui naturam canis quatuor elogiis praedicat: Olfactus inquit, sensu animalibus caeteris praeeunt, quo discernunt, et vtilia sibi et noxia: deinde quod cicures ac mansueti cum hominibus degunt: tum etiam, quod domum custodiunt: et postremo, quod supra omnium reliquorum ingenium, eorum vitam fortissime tuentur, ac propugnant, a quibus bene accipiuntur. Epitaphia canum multa [note: In Miscellisneis.] extant. Inter alia ponit Cotta epitaphium Caparionis alloquentis hetum suum Liuianum, mordax sane, et gloriosum, quasi is canis latrans, phalangem Germanicam, arbitrantem adesse herum suum, fugauerit, nec non nescio, quae futura, de Gallorum et barbarorum strage trans styga, domino nunciauerit. Quod de singulari industria omisi. Aliud autem admodum lepidum extat, in quadam villa suburbana prope Bononiam, tale videlicet.

Extat quoque monumentum ibi Titae catellae blandissimae, quod illi Antonius Theobaldaeus posuit. Nec non elegans descriptio carellae alloquentis Polum Cardinalem, apud M Antonium Flaminium, et catellae in Madium ibidem. Praeterea librum integrum de catellis seripsit lulius Scaliger, qui in poematibus eius legitur.

CAPVT XCV. Deimpudentia, turpitudine, et vitiis canum.

CAEterum ne nimium in laudibus huius animantis immorer, adiiciendum quoque putaui nonnulla de turpitudine et vitiis eius, praesertim sicut in sacris literis nomen canum inuenitur, sicut a Benedicto Aria diligenter [note: In libro Ioseph, siue de arcano sermone.] collectum est. Canis inquit, ingenio, et sensu valet acutissimo, et tamen affect bus est immodicis praeditus, amoris, libidinis, odij et inimicitiarum, atque crudelitatis, et saeuitiae: praeterea immundus est, et omnia comedens etiam putrida et immunda, atque salacissimus etiam, turpissimoque libidinis spectaculo notatus, inter homines educatus, nec ab humana carne abstiner, sanguinis etiam lingendi auidissimus, saepissime mingit, et vbique. Haec adeo naturae obseruatio effecit, vt in contem tibilium, vel crudelium, vel prophanarum, vel alias abominan darum personai nin significatione ostendenda, Canis nomen vsurpetur. Neque vero homines tamum, sed res quoque reiiciendae canibus destinantur, vt execrabiles. Namque canis nec ad sancta admit titur in sacrificium, necipse partem aliquam sacrificij comedere permittitur. Ingratum, importunum, et molestum aliquando significat cuius, officium tametsi constet, tamen [note: 1. Reg. C. 3.] ingratum sit, vt: Nunquid caput canis ego sum aduersus Indam hodic? [note: 2. Reg. C. 16.] execrabilem quoque et despectum significat, vt: Quare maledixit canis hic moriturus domino meo Regi? Et, quid enim sum seruus tuus canis, vt faciam rem istam. magnam? Et, melior est, canis viuus leone mortuo. [note: 4. Reg. C. 7. Eccles 9. Esalm. 21.] Inimicum, et inuidentem detractoremque refert, vt circum dederunt me canes multi. Et, erue de manu canis vnicam meam. Canes aliquando Prophetis, et iis, qui ex pastoribus, populo ad custodiam et consilium adduntur,

vt, canes muti non valentes latrare. Periculum imprudenteraditum, signisicat illud prouerbium, sicut qui apprehendit auribus canem, [note: Eceles. 3.] sic qui transit impatiens, et commiscetur rixae alterius. Progentilibus et prophanis hominibus ac vitio deditis, et disciplinae contemptoribus, impurisque [note: Matth. 7. Mare. 7. Philip. 5. Apocal. 21.] animis: Quid sancto homini ad canem? Et, Nolite sanctum dare canibus. Et non est bonum, sumere panem filiorum, et dare canibus. Et, videte canes, videte malos operarios. Et, canis reuersus ad suum vomitum. Et, foris canes, venefici, impudici et homicidae. Memorabile quoque est, olim insignis infamiae indicium fuisse, si canem, vel circa castra, vel ad locum certum rebellis, vel aliorum criminum reus, in humeris portare [note: Lib. 5.] coactus esset, de qua re talis extat descriptio apud Guntherum, Rittershusij nostri opera nuper correctius quam antea, editum:

Etsi autem amicus ille noster in suis doctissimis Notis felem, id est, Catum pro sella, nonnullos legere refert: tamen sella, meo iudicio rectius quadrat: placet itaque ipsius ratio, per sellam, sellularios, et sedentarios tanquam ignauos et viles homines notatos fuisse, ideoque sellam ignauiae fuisse symbolum, vt canis contumaciae et impudentiae. Elegans quoque est ratio nobilissimi Christophori Pflugij, ibi relata, canem a nobili portatum fuisse ideo, vt eum officij sui neglecti admoneret, quod erat excubare in aula, et Regem custodire ac defendere. De hac poena, et summa ignominia, si aliquis canem, aut in conuentu publico, aut curia regis, sinu portare cogeretur, tanquam indicium laese maiestatis: scribit quoque [note: In chronieo de orig. San lib. 2.] Georgius Fabricius, olim praeceptor meus parentis loco colendus. Porro cognoui ex aliis, cum nuper in Conuentu Deputatorum Imperij Spirae, huius poenae mentio incideret, eamque tunc temporis, vernaculo

vocabulo, harenschären/ appellatam fuisse. Vnde autem hocetymon sumptum sit, diuinare non possum, nisi forte crinium sectio, vel tonsura, quae etiam ignominiae nota erat, denotata fuisset, eaque grauiori supplicio veluti praemissa esset: AEgyptij sane in suis hieroglyphicis, adulatorem, et mordacem simul scurram, per canis imaginem ostendere voluerunt, quorum alter in obsequium plus aequo pronus, et alter quaelibet in quemuis [note: Lib. 5.] opprobria fingere saeuns. Diogenica, inquit Pierius Valerius, haec est interpretatio, ipsius de se testimonio. Nam is interrogatus ab Alexandro, ob quae facta canis nomen vulgo sortitus esset. Quia, respondit, dantibus blandior, non dantibus oblatro, malos etiam mordeo. Quin et coniectores, vt apud Hebraeos legi, eum qui per nocturnam quietem imaginatus sit canem videre. obtrectatoribus obiectum fore praelagiunt. Impudentiae quoque symbolum, canem fuisse, idem Pierius demonstrat, inprimis quod apud Homerum Helena sa canem accuset, vtpote quaefuerit tot malorum causa atque auctor, ita enim Hectorem allocuta.

Apud eundem Agamemnon quoque accusatus ab Achille [gap: Greek word(s)] Canis enim oculum, teste Pollute, habere dicetur is, qui nimio plus impudens est. Petulantiae quoque signum imago canis fuit: Milites enim qui petulantes iuniores, appellabantur sub Magistro militum per Illyricum, canem luteum in rubra parma praeferebant, in cuius medio orbis erat lutei coloris, canissuperne pedibus, quoad fieri poterat, exporrectis.

Postremo quaeri potest, quare ex lege Pompeia de parricidiis vna cum parricida, praeter gallum gallinaceum, viperam et simiam, canis quoque culeo insuatur. Etsi autem non vulgares rationes adinuentae sunt, quare malefico, tot animalia diuersae naturae, adiungantur, tamen iis assentior, qui censent, canem ideo comitem poenae adhibitum esse, vt sceleratum hominem ostendat, et immundum, qui parentem occiderit, sicuti Virgilius [note: 1. Georg.] canes immundos appellat, et Horatius, canes immundos et obscoenos [note: Lib. I. Epi. ad Lelium.] nominat. Vnde Plutarchus scribit, canem in Atheniensem arcem admitti fas non esse, nec Delum insulam attingere ob eam causam, permissum quod immundi sint, et in propatulo et passim coeant. Qua in realiorum [note: In c. nupuali 37. q. 1.] animalium dissimiles sunt. Vnde Deus Augustinus monet, siliotum procreationi operam dandam, non canino more, sed honesto ordine coniugali, Non absque ratione itaque amicus Dominus Rittershusius in suis commentariis ad locum Qppiani, libro primo Halieuticon, canum difficiles esse coitus, ita scribit: Etsi autem saepe propalam

in plateis non sine pudore conspicimus, vulgiuagam venerem canum, et quanta cum difficultare coeant, placet tamen idem etiam ex Lucretij versibus suauidicis cognoscere, qui sunt hac de re lib. 4.

CAPVT XCVI. Elephantes cornutos non dentatos esse, et de pietate et aliis virtutibus vix credenda, nec non de eorum anticipi auxilio in bellis.

[note: Cae. 25 ptior. Cent.] DE animali omnium immanissimo et maximo Elephante, diximus supra non vulgaria: maximeque recensuimus, quam prope ad humanam rationem inter omnia bruta accedat, et vtrum cornua vel dentes, ex quibus eburnea vasa consiciuntur, ex ore prominentes habeat. Cum autem interea diligentius de hac re cogitauerim, opinio mea cornutum esse Elephantum ante hac dubia, nunc validioribus rationibus confirmata est. [note: Lib. 18. C.[?]] Non solum autem Plinius in prius allegato loco, huic belluae cornua attribuit, sed etiam alibi scribit, Elephantos arbore exacuere limareque cornua, et saxo rhinocerotes, nec non et Iubam arma Elephantorum cornua appellasse. Ennius quoque vbi dicit:

[note: Lib. 6. de lingua Lati.] praebuit materiam M. Terentio Varroni, de hacre disputandi. Luca, inquit, bos, elephas, cur ita sit dicta, duobus modis inueni scriptum. Nam et in C. Atij commentario erat a Lybiceis Lucas et in Verginij (alias Vergilij) commentario a Lucaneis Lucas, ab eo quod nostri cum maximam quadrupedem, quam ipsi haberent, vocarent bouem, et Lucaneis Pyrrhi bello primum vidissent apud hostes elephantos, id est, quadrupedescornutas, (alias cornuatas) nam quos dentes multidicunt, sunt cornua, Lucae bouem appellasse. Si a Lybia dictae essent Lucae, pantherae et leones non Africanae bestiae dicerentur, sed Lucae. Si ab Lucaneis dictae, vrsi cur potius Lucani, quam Luci dicti? Quare ego arbitror potius Lucas ab Luce, quod longe relucebaut, propter inauratos regios clypeos, quibus eorum

[note: In suis Thereuticis.] tum erant ornatae turres: Cornutos esse Elephantes, Heresbachius praeterea affirmat, vbi ita scribit: Nihil ex hac bellua vescum, nisi promuscis, et [note: L. 3 in theatro naturae] labra, ac cornuum medulla. Idipsum confirmat Bodinus in suo dialogo, vbi quaerit Theorus, quid habeat Elephas prae caeteris belluis? cui respondet Mystagogus, summam corporis vastitatem, summam prudentiam, summam vitae diuturnitatem: Cornuum vero moles interdum tanta est, vt aequare possit pondo 220. Th. Cur ita? Myst. Quia dentes non a mandibula, sed a cerebro veluti cornua, et contra naturam dentium, in omnes partes flexibilia, promit. Ex his enim Eborarius circulos, arcus, et omnis generis supellectilium instrumentorum conficit, quae fragilis et indomita dentium natura ferre non potest Th. Quid elephanto magnitudine ac robore proximum? M. Rhinoceros, qui cornu ac lorica ferro dutiore, saepius Elephantum acetrimum hostem sternit, tametsi Elephanto minor est. Sed de hostibus Elephanti antea diximus, et paulo post plura recensebimus. Nunc vero de peculiaribus quibus hoc animal praeditum est, virtutibus, non vulgaria addemus. In primis autem eos persuasionis et disciplinae capaces esse, prae caeteris brutis, gubernatorumque voces intelligere, eorumque monitis [note: Rom histor. lib. 39.] obtemperare, constatex Dione. Quum enim Pompeius in dedicatione sui theatri, populo Romano multa spectacula exhibuisset, et inter caetera quinque dierum spatio, quingenti leones confecti essent, elephantisque octodecim cum armatis depugnassent, qui partim, in ipsa pugna, partim paulo post mortui sunt: Populus aliquos, etiam inuito Pompeio, miseratus est, cum vulnerati a pugna destitissent, circumeuntes ad coelum proboscidibus lamentati essent; ita vt sermoni occasionem praeberent, non id ab ipsis temere, aut casu fieri, sed iusiurandum, quo persuasi ex Africa traducti erant implorantibus, suique vindictam Deos poscentibus. Fertur enim haud prius eos in naues ingressos esse, quam a ducentibus, iuramento sibi cautum esset, de omni iniuria. Id verum sit nec ne, non scio, certe hocquoque memoriae proditum est, praeterquam quod Elephanti sermonem patrium percipiant, rerum quoque coelestium notitia eos esse praeditos. Hincin nouiluniis, antequam in conspectum hominum veniunt, eos ad aquam perennem accedere, seseque lustrare. Hucusque Dio. Caeterum Elephantos maria transmeaturos in naues non prius subire, quam de reditu [note: Cap. 28.] illis sacramentum luatur, Solinus quoque notauit. Non omittenda praeterea est historia de Elephantis, quomodo eorum auxilio Iudaei morti et supplicio destinati, diuinitus conseruati sint. Eam ita recenset Cedrenus: Sub Prolomaeo Philopatre Euergetae filio, quum populus Iudaeus esset captiuus in Aegypto adductus, mandauit rex satellitibus, vt 10. Elephantos vino Libanitico inebriatos, Iudaeis immitterent, atque vniuersos obtererent. Sed

Iudaeis Deum precantibus Elephanti in ipsos milites ac AEgyptios sese conuerterunt, magnamque per furorem multitu dinem interfecerunt. Ita Iudaei seruati cum gratiarum actione in patriam dimissi abierunt. Haec historia [note: Lib. 2. Cap. 24 prior Cent. Epist. 50. Cent. I.] prolixe describitur in libris Machabaeorum. Similia exempla de leonibus parcentibus Christianis, et saeuientibus in suos nutritores, antea recensuimus. Mira quoque sunt, quae ex AEliano Lipsius doctissimus refert, fuisse nimirum magistrum elephanti, qui adulteraret: nec contentum furtiua libidine, vxorem suam clam sustulisse, et ad praesepe Elephanti sepeliisse, altera illa mox inducta. Elephantum hoc scesus tacitum non habuise, vxorem nouam illuc traxisse, et cornibus pedibusque refodisse cadauer, tantum non rebus ipsis mulieri inclamantem, cui et quomodo innupsisset. Nec minus mira sunt, quae ibidem Lipsius ex Acosta et aliis autoribus recenset. Tribuitur enim Elephantis imperiorum obedientia, memoria, gloriae cupiditas, probitas, prudentia, religio, et alia vix credenda, quae tamen singula memorabilibus historiis, et exemplis comprobantur, ad quae studiosum lectorem, vitans taediosam prolixitatem, remitto. Etsrautem Asiatici et Afri olim plerunque Elephantis domitis, et assuetis in dorso turres, et in iis iaculatores et sagittarios, veluti ex castellis pugnantes, et tela in hostes ex alto mittentes gestare, in praeliis vsi sunt, in iisque ad propellendam et dissipandam aciem, ac proterendos hostes, maximam partem victoriae, ob immane robur et impetum huius belluae irritatae collocare solebant; tamen Romani tanquam egregij et circumspecti Imperatores, raro, et quidem sero, vel nunquam, in acie praeliove, elephantos adhibere consueuere. Non ignorabant enim, anceps in his belluis esse auxilium, easque plerunque plus damno, quam vsui esse. Id sane posset demonstrari pluribus historiis; sed vnicam tantum, eamque memorabilem ex Appiano Alexandrino [note: De bello Hisspanico.] recensebo. Nobilior enim Dux Romanus (in graeco [gap: Greek word(s)] vocatur) pugnaturus cum Segedensibus, et Aruaceis, cum trecentos equites, cum decem Elephantis a Masanissa missis, accepisset, iisque auxiliaribus copiis assumptis, in hostem aciem dum promouet, belluasque post principia, ne conspici ab hostibus possent, locat: Commisso praelio, quum se acies diduxisset, belluae ex improuiso conspectae, tantum terroris iniecerunt, tum Celtiberis, tum eorum equis, qui antea elephantos nullos viderant, vt terga vertentes, Numantiam fugerent. Fugientibus instans Romanus Imperator moenibus Elephantos admouet. Ibi acriter pugnatum, quo ad Elephas ingenti saxo in caput adacto, sauciatus iras concepit. et immani clamore edito, in suos conuersus, sine discrimine amicus an hostis esset, in obuium quemque saeuire coepit. Reliqui ad eius vocem turbati, eadem et ipsi facere, passimque Romanos proterere, disiicere et ruere.

Caeterum solent elephantes, quum turbati sunt, omnes pro hostibus habere, ac propter hanc perfidiam a nonnullis, communes hostes vocantur. Fuga inde Romanorum effusa fieri coepta est; quam intuiti e moenibus Numantini, eruptione facta, in palatos illati, ac insecuti, quatuor millia trucidant, elephantis tribus, multis armis, signisque captis. Nostrorum partum memoria in India Orientali similia accidêre, cum Albuquercius, praetor Regis Lusitani, Malacensium Regem oppugnaret. Is enim cum magna multitudine suorum vrbem cum fortiter defendisset, praelium acerrimum, [note: Lib. 7.] ita Osorius describit: Rex Castello, quod Elephantus ingens tergo sustinebat, cum aliquot e suis domesticis vehebatur. Hunc alij Elephanti similiter instrati, et armati sequebantur. Tela e castellis frequentia decidebant. Elephanti enses dentibus alligatos gestabant: tantaque ferocia in nostros irruebant, vt antesignani pellerentur. Ferdinandus tamen Gomecius Lemius, et Vascus Fernandus Contignus, minime eare perturbati resistunt. Cum vterque eorum in opposita viae latera, qua elephantus gradum violenter inferebat, concessisset, aditum ei liberum reliquerunt. Vtrinque deinde latera illius, hastis perfodiunt. Belua quamuis in principio certaminis sit immanis et efferata, est tamen doloris impatiens, et facile in suos quouis vulnere sauciata conuertitur. Itaque cum elephantus transfixus vtraque latere fuisset, rectorem qui illi insidebat, proboscide deturbatum proculcat. Exanimari deinde (sanguis enim illi vtrinque profluebat) mirifice coepit. Rex ex metu confestim desiluit. Elephantus in suos conuersus reliquorum elephantorum aciem perturbauit. Omnes exterriti in fugam versi sunt, neque rursus vllis rectorum monitis, aut minis in praelium [note: Lib. 12.] compelli potuere. Idem author ita deseribit aliud praelium, quod cum Zeilandensibus, a Brittio Lusitanorum duce, gestum est. In agmine primo, praeter magnum peditum numerum, erant equites centum, et quinquaginta, et elephanti cum turribus quinque et viginti. Aliqui eorum dentibus enses alligatos gestabant, quibus admirabili dexteritate obuios caedebant. Quidam e Lusitanis, et multitudine territi, et elephantorum metu perturbati, cedere volebant. Sed Brittius iam munitionibus post tergum relictis, in vrbem gradum intulerat. Iis autem qui ferreis fistulis armati erant, imporauit, vt omnes simul glandes plumbeas in elephantos emitterent. Elephanti non solum strepitu, sed multo etiam magis vulneribus exterriti fugiunt, in suos irruunt, equites impetu immani proterunt, peditum aciem proculcant, et in effusam fugam coniiciunt.

CAPVT XCVII. Quo tempere Elephanti in Italia et aliis locis in desuetudinem venere: et de hostibus eorum.

NON frustra antea de Elephanti virtutibus et aliis laudibus plura congessimus, ita vt amplius obscurum non sit, hoc tam vastum animal proxime accedere ad rationem quandam, sed ad talem, qualem veteres animalibus brutis, cum distinctione quadam, attribuerunt. Ratio quidem, inquit Porphyrius, naturaliter inest; ratio vero recta perfectaque ex meditatione [note: Lib. 3. Quod animae sensuales sint.] fit atque doctrina. Quapropter rationalis quidem facultatis participatio quaedam omnibus competit animalibus. Rectitudinem vero sapientiamque neque hominem quidem, adeptum reperire licet; et quemadmodum differentia visus ipsius est ad visum, volatusque ad volatum. Non enim similiter cernunt astures atque cicadae, neque aquilae similiter volant, atque perdices: sic neque rationale quodlibet aeque particepse estacuminis et astutiae. Caeterum quo pacto istud terribile animal in vsu et [note: Dialogo 60.] terrore esse desiit, Petrarcha ita docet: Fuerunt, inquit, olim in Italia Elephantes, non venatu quaesiti quidem, sed ab hostibus capti, et in triumpho ducti, quosque prima fronte terruerant equos Italos, victores in Capitolium secuti; erepti autem Pyrrho, Carthaginensibus vero non erepti tantum, sed etiam interdicti. Sic enim in conditionibus pacis, quam victi petierant, nominatim cautum, vt et quos haberent domitos, traderent, et alios non domarent; ita sensum obsoleuit vsus elephantûm non solum in Italia, vbi longe aduenae vique aduecti erant; sed in Africa etiam et AEgypto, quae illorum sunt viciniores origini. Itaque et in Italia, auorum memoria vnicum Federico Romanorum Principi fuisse, et nunc AEgypti tyranno non nisi vnicum esse, fama est; Vtrumque vero ad spectaculum potius, quam ad vsum. Sic in India atque AEthiopia exterarum taedio gentium liberati, syluas patrias incolunt elephantes. Tu quis es, qui Elephante gloriari videris, alterne Annibal? qui vno vectus Elephante, vnoque fretus oculo, Italiam fatigauit. Ego hanc belluam, etsi humani aemulam intellectus, abautoribus proditam, et moribus miris insignem, habendo tamen inutilem et ineptam, et regiae potius luxuriae, quam priuatae fortunae habilem dico, quae domum impleat, horreum exhauriat. Etsi autem Petrarcha vera scripsit de desuetudine (neque ipsius aetate Lusitani etHispani ad Indos Orientales penetrarunt) Elephantorum in nostris Europaeis partibus, tamen in Asiae et Africae locis, in quibus sulminatrices machinae, nondum in vsu sunt, eorum srequens adhuc in bello et ad pompam vsus est. Inprimis

autem in candidis, diuini aliquid latere existimant. Ij rarissime inueniuntur, ita vt Reges nonnulli Narsingae diu ob vnum candidum Elephantum acerrima bella gesserint. Et scribunt peregrinatores, reperiri Indos Reges in mediterraneis locis, qui aliquot millia Elephantorum domitorum alant. Ferunt quoque, Imperatorem Abyssinorum in Africa semper vltra quingentos elephantos ab bellum domitos alere. Ij autem, qui in regno Seilonio degunt, caeteris generosiores et fortiores esse perhibentur, ita vt reliqui aliunde aduecti, hos tanquam nobiliores venerentur, et iis loco cedant. Fuit sane Lusitanis illis in locis cum Elephantis inter hostiles turmas admixtis saepenumero magna contentio, ita vt aliquo ties clades ab illis non leues acciperent: Inprimis autem inseliciter euenit Lusitanis in pugna cum Rege Dachensi, Insulae Zamatrae, in qua multi [note: Lib. 12.] generosi viri, vna cum Duce eorum Georgio Brittio occubuêre, sicut nomina eorum ab Olorio recensentur. Caspar vero Fernandus, inquit, vir egregie fortis, cum in Elephantum, vt eum hasta transuerberaret, impetum faceret, ab Elephanto proboscide in altum sublatus, atque ad terram allisus, et pedibus ipsius elephanti conculcatus interiit.

[note: De venat. lib. 2.] Caeterum vt ad hostes huius immanis belluae (cuius Oppianus magnitudinem tantam esse dicit, quantam nunquam in terra alia fera gestat) veniamus: Ij sunt aut per se simplices, despecti et imbecilles: aut validi, potentes et callidi. Priores sunt, formica et mus, quos Elephantus naturali antipathia maxime auersatur et horret: grunnitus quoque suum terrorem illi incutere solet: posteriores vero sunt Rhinoceros et Draco. De his, quum videlicet maius periculum; tan quam a validioribus et versutioribus [note: Cap. 25. prior. cent.] illi immineat, nonn ulla dicemus. Rhinocerotem antea descripsimus, et quam internecinum dissidium ac odium inter has duas belluas sit. Constat autem, experientia nos docente, Rhinocerotem, licet longitudine Elephanto pene par sit, cruribus tamen multo breuioribus, natura armis offensiuis et defensiuis esse robustissimam belluam, sicut in spectaculis Romanis apparuit, inprimis autem in Domitiani nummis eius forma impressa conspicitur, eo quod in theatrum populo Romano eam induxit, de qua re Valerius Martialis:

[note: Lib. 2. de veg nat.] Rhinocerotes autem omnes mares esse, Oppianus scribit, nec vnquam foeminam conspici, ideoque fatetur, se ignorare, vnde oriantur. Vincit vero potissimum arte suum hostem, dum se prius cornu ad saxa limato, vtait Plinius, pugnae praeparat, et in dimicatione aluum maxime petit, quam esse molliorem intelligit, eaque persossa, si proboscidis vim eam subito strangulantem, vitauerit, actutum superat. Nunquam autem haec bellua victa ex illo duello reuertitur: aut enim vincit suum hostem, aut ab eo strangulata, occumbit. Vnde Martialis.

[note: In encomie Hispaniae.] Certamenvel duellum harum duarum belluarum vidit Damianus a Goes, quod ita describit: Elephantes quinque vel sex, tempore felicis Regis Emanuelis, ex India Orientali allati sunt, quorum, dum puer ipsius prudentissimi Regis ab intimis cubiculis essem, treis simul vidi, atque Rhinocerotem vnum, qui omnes Regem ipsum equitantem praecedebant. Certamini etiam vnius istorum Elephantum cum Rhinocerote, interfui: spectaculum sane admiratione dignum, in quo elephas succubuit, quem ludum Rex ipse felicissimus Emanuel Vlyssipone praebuit, Anno CIC. CCCCC XV. vel si recte memini CIC. CCCCC. XVI. Huius pugnae Munsterus [note: In Cosmogr. lib. 5.] quoque mentionem facit. De Rhinocerote autem memoratu digna Iouius, et alia quoque, frater meus Dn. Ioachimus in suis Symbolis, cum icone exquisita huius belluae, transtulit. Monstratur quoque cornu huius animantis, quod in naso vnicum habet, in gazophylaceo Serenissimi Ducis Bauariae, Monaci, et affirmatur, ei non minus contra venena praesentissimam effi caciam inesse, acin cornu monocerotis, quod tam in magno ptetio habetur, licet clarissimus, et trium Im peratorum Medicus D. Ioannes Crato, cornu ceruinum, praesertim quod prima vice, iunioribus ceruis, quos nos Spitzhirschen nominamus, absque internodiis vel ramis erum pit, salubriorem vim habere contra toxica pellenda, et ad cordis confirmationem, in duplici tamen quantitate datum, seque id saepius in medicinis expertum esse affirmare solitus sit. Sed veniamus ad alterum hostem elephantinum magis subdolum, et internecinum, ad Draconem videlicet. [note: Parte 2. symbol. 9.] Horum pugnam describit et depingit frater meus D. Ioachimus in suis Symbolis, et versus sequentes ex Sambuco addit:

Sunt certe historici in hoc concordes, tantae magnitudinis in AEthiopia dracones reperiri, vt et elephantos facile circum flexu ambiant, nexuque nodo perstringant. Hoc facto praesentissimam mortem haec bellua a suo hoste experitur, neque vlla spes euadendi adest. Verum hoc pathetice ita [note: In I. septimanasexti aiei.] describit elegantissimis rhythmis Gallicis Bartasius, et diuersum, mihique plane nouum et antea incognitum modum et versutiam draconis interficiendi

[note: Cap. 21.] Huc spectat monitio Ecclesiastici, vt tanquam a facie colubri fugiamus peccatum; qui locus a piis viris mystica interpretatione, ex natura draconis, ita explieatur: Coluber habet caput, corpus et caudam; astute caput immittit, quo admisse, totus statim illabitur. Lubricus nimirum est serpent antiquus, et nisi capite teneatur, statim totus illabitur. Per caput intellige mali suggestionem: per corpus delectationem: per caudam consum mationem. At beatus, qui statim, vt oboriuntur cogitationes malae, eas allidit ad petram, id est, Christum. Non dissimiles cogitationes de natura draconis Beatus Augustinus habuit: Conculcabis, inquit, leonem et draconem: [note: In Psalmo 96.] Leo saeuit aperte: Draco occulte insidiatur. Vtramque vim et potestatem habet Diabolus; quando martyres occidebantur, leo erat saeuiens; quando haeretici insidiantur, draco est surrepens.

Mirum autem non est, Draconem omnium maximam bellnam viribus et astu tam dextre opprimere posse, cum si non proceritate, attamen longitudine eam longe vincat; Quinetiam Maximus Tyrius tradit, apud Indos Alexandri tempore Draconem fuisse quinque iugerum magnitudine, cui boues et oues in cibum Indi ministratint. Et trita est historia apud Liuium, de serpente, cum quo Regulus, veluti cum hoste, acie conflixit, vixque machinis, quae ingentes lapides eiaculabantur, non absque strage militum, dorsum eius confractum et oecisum esse, cuius supra cap. 58. quoque mentio facta prolixior est. Vnde inter serpentum genera Dracones ii vocantur, qui corpore sunt immaniore, vastioreque magnitudine, de quibus prouerbium, cuius varius vsus est:

Mira autem res, quod ferae, praesertim non carniuorae, plerunque gregatim pascantur, et pacate inter se viuant, consuetudineque mutua delectentur, imo si cicures quoque vim metuunt, concurrunt, et eam collatis viribus propellunt, vt in vaccis et porcis contra canes allatrantes videre licet, sed tamen vel vulneratae, vel laesae raro, sibiipsis opitulantur. Sic Elephanti, si coniunctim vel contra Rhinocerotes vel Dracones pugnarent, aliusque alium in periculis iuuaret, facile vim et dolum eorum depellere possent. Sed licet proxime haec bellua ad rationis facultatem accedat, tamen auxilium mutuum natura illi negauit. Hoc innuere voluit Plutarchus, extendens [note: De solerti[?] animal.] etiam ad carniuoras feras, vbi ita dicit: Atqui nullum nouimus animal, quod alii sui generis audeat opem ferre: non vrsam, non aprum, non leaenam, non pantheram; sed conueniunt quidem in theatris, quae eiusdem sunt naturae, inque orbem circumeunt: alteri vero alterum subuenire, neque nouit, neque curat, sed ab eo vulnerato, aut moriente quam longissime

fugit atque desiit. Narratio autem de Elephantis, qui in fossam delapsum congesta materia educant, nimis quam absurda est, et aliena: tanque e regio edicto iubens nos libtis Iubae credere: quod si vera est, ostendit multa marina animalia, focietatis studio prudentiaque nihil concedere terestrium sapientissimo. Hucusque Plutarchus. Haec in feris animalibus euenire, apparet quoque in ceruorum venatione: Quando enim ii agminatim canes et venatores fugiunt, et ex latebris vel tuguriis temporariis ex foliis et ramis constructis, (nostri venatores Schirm vocant) vnus vel plures telis vulnerantur, laesi, mox alios deserunt, et relictis reliquis, alio diffugiunt Disiunctionem autem illam ferarum, ne in auxilium mutuum accurant, non solum ad securitatem hominum, vt tutiores a feris, seipsas in periculo deserentibus, sint, Deus author naturae constituit, sed etiam homines doceantur, ad salutem et incolumitatem eorum ordinatum esse, vt non tam se mutuo ament, quam in periculis defendant. Quod in sociis vel [note: Pro Roscio Amerino. In act. in Verrem.] cohabitationis, vel itineris potissimum locum habet; vnde dicit Cicero: In rebus minimis socium fallere turpiamum est, propterea quod auxilium sibi se putat adiunxisse, qui cum altero rem communicarit. Idem: Socii putandi sunt, quos inter res communicata est; Hoc etiam locum habet in consortibus, si quidem vni facta iniuria, censetut facta toti consortio. Hinc in iure feudali quoque constitutum est, vasallum tenere dominum defendere: quod si non facit, eum feudum amittere. Haecque defensio etiam extenditur ad patrem domini feudi. Eodem modo tam fauorabilis defensio habetur, vt extraneus etiam teneatur defendere ignotum. Sed haec materia late tractatur in tot tit. ad Senatufsonsult. Syllan. et ibi a DD. maximeque Ioanne Igneo: quae omnia diligenter simul congessit Petrus a Placa in epit. delictorum. [note: Lib. 1. c. 28. n. 28. cum seqq.] Defensionem autem pro alio in periculo constiruto licitam esse, ordinatum quoque est in pragmatica sanctione Carolina, de maleficiis. Quo etiam respexit D. Ambrosius, vbi dicit: Qui non depellit iniuriam a socio, [note: Tit. 150. Lib. 1. deoffic] si potest, tam est in vitio, quam ille, qui facit.

CAPVT XCVIII. De taurorum nostratium irritatorum viribus ac ferocia, nec non de bubalis nonnulla.

TAurus, et bos, sicut admodum vtile, et domesticum, neque nocuum animal per se est, ita irritatum ferociam et vires suas immensas, quas alioquin ignorat, non absque peticulo hominum et ferarum ostendere solet. Compertum hoc est saepenumero, in pugna taurorum in Italia, Hispania,

spania, et alibi, quem ludum, licet is terias, et non raro funestas res contineat, caccia ditori, Itali nominant. Vix enim absque sanguinis humani effusione finitur. Irritantur autem tauti, boues, et bubali, sicut quoque Elephanti potissimum rubro colore, quemadmodum antea quoque demonstrauimus Id quoque Franciscus Vallesius obseruauit, vbi scribit, pugnaces [note: Cap. 25. prior. cent: De sacra Philosoph. cap. 82. Lib. 3. c. 30.] feras intuitu rerum rubtarum irritari. Nam et in Hispania, inquit, qui tauros agitant, rubris tunicis induti, inforum prosilire consueuerunt, quasi ita illos magis irritaturi. Senecae quoque locus, et similitudo ex naturalibus rebus sumpta, memorabilis est: Taurum, inquit, color rubicundus excitat; ad vmbram aspis exurgit; vrsos leonesque mappa proritat. Omnia quae natura fera ac rabida sunt, consternantur ad minima: idem inquietis et stolidis animis euenit. Prudenter itaque Vlpianus Iurisconsultus ita respondit: [note: In l. furti. §. cum eo. de furris.] Cum eo, qui pannum rubrum ostendit, fugauitque pecus, vt in fures incideret, siquidem dolo malo fecit, furtiactio est: sed etsi non furti faciendi causa hoc fecit, non debet impunitus esse lusus tam perniciosus etc. De vi autem et robore belluino taurorum irritatorum in priori libro nonnulla memorabilia exempla verera et recentia recensuimus: Quibus nunc addere alia quoque visum fuit. Hannibalis straragema, quo Fab. Maximum ex loco opportuno et munito, quem ad prohibendum transitum hostis in angustias redactum insederat, depulit; Paradinus quoque in sua symbola heroica cum hac inscriptione, TERROR ET ERROR, [note: De bello Hispanico.] transtulit. Simili quoque astu paulo ante vsi sunt Hispanorum Reguli, sicut Appianus Alexandrinus recenset, contra Amilcarem, cognomento Barcham, quem facta conspiratione hoc pacto obtruncarunt. Iunctis ad plaustra lignis onusta, bobus armati ipsi pone sequebantur. Quod intuitu Aphri statim, ceu qui vafrum et audax consilium non caperent, in risum proruperunt: sed vbi ad manus ventum est, Hispani succensis carris, boues in hostes impulerunt, ac longe lateque sparso incendio, quum bones huc illuc ferrentur, perturbatis Aphris, eorumque acie disiecta irruientes Hispani, et ipsum Barcham, et plures alios auxilio venientes, ceciderunt. Fuit autem hic Amilcar vel Barchas pater Annibalis, et socer.

Asdrubalis, qui a seruo, cuius herum occiderat, in venatione obtruncatus fuit. Ideoque proculdubio Annibal, qui ab ineunte aetate, cum patre et affine, vtroque Im peratore exercitus Poenorum, in militia educatus fuerat, memor husus stratagenmatis, quo pater in Hispania occubuit, eodem ad Fabium Maximum, tam carum et cautum Ducem decipiendum, tam feliciter vsus est. Non dissimilis conatus ante triennium plane diuersum euentum sortitus est. Cum enim Tartari Praecopitae partim conducti stipendio, partim persuasi a Turcis, vt propemodum innumerabilis

multitudo eorum, suis eopiis fame ferro, aliisque calamitatibus admodum attritis in Hungaria, subsidio venirent, facta illis spe, se in regionem latissmam, atque pascuis, aliisque rebus fertilissimam, colloeatum iri, illisque per angustias montium et claustra in finibus Poloniae et Podoliae transeundum esset, quae a Polonis munita, milite et tormentis idoneis in locis obtinebantur, astu, quoniam vi perrumpere nequirent, transitum sibi patefacere hoc modo conati sunt. Praemiserunt, seu coegerunt potius in illas angustias copiosa armenta taurorum et boum, sperantes, eorum impetum Polonos minime ferre, seque hisce veluti viae stratoribus illis turbatis vel disiectis, ferocia eorum impedimenta facilius superare, patefactoque aditu ea superare posse. Sed aliter accidit. Etenim in haec armenta vi in angustias coacta, praesidiarii emiserut globos maiorum tormentorum, quorum fragore et bombis globulisque praesertim inter montes repereussu tonitruis si milibus, ita consternati sunt, vt iis irritati, rerro conuersi in cogentium Tarrarorum agmina, vestigia eorum pone sequentia, viribus et mole sua partim contriuerint, partim dissiparint. Etsi autem ab hoc primo conatu depulsi retrocedere coacti sunt: tamen superatis alibi ex improuiso propemodum inaccessis rupibus, in Hungariam irtuperunt, seseque Turcicis copiis coniunxerunt, multumque damni in excursionibus et praeliis miseris [note: Leonclauius in pand. Turc. c. 190.] Christianis sua crudelitate belluina dederunt. Hi Tartari, Europaei (vt paulisper a proposita materia diuertam) peculiari appellatione Praecopii nominantura voce Praecop, significante fossam. Quippe ductis in Isthmo a mari ad mare fossis, a continenti Tauricam Chersonesum veluti abscinde conati sunt. Qui nunc Praecopiis imperat Chan, ad comitia Polonicorum ordinum, creando Rege post obitum Steph. Battorii regis, indicta, suos et ipse legatos misit, qui regnum suo nomine ambirent. His in mandatis dederat, primum vti potentiam suam Polonis ostenderet, qui myriadesaliquot equitum eterris suis posset ad Poloniae defensionem educere. Deinde proponi iussit, frugalem habituros regem, qui spretis aliis sumptuosis epulis, ad sedandam famem, duntaxat equinam aequi bonique faciat. Quod denique religionem attineret, Pontifex, inquit, tuus Pontifex meus, Lutherus tuus, Lutherus meus esto. Quae legatio magno cum risu fuit excepta. Eadem profanitate olim Slaui fuerunt imbuti. Cum enim Dux Saxoniae ad suscipienda sacra eos hortaretur, Nicolaus Regulus Obotritarum illi respondit. Sit Deus qui in coelis est, Deus tuus; esto tu Dent noster, et sufficit nobis: Excole tu illum, porro nos te excolemus, sicut in Chronico Slauorum notatur.

[note: In pelore libro. cap. 25.] Vt autem ad tauros et boues nostros reuertamur, recensuimus antea ex Glyca, que taurilicet irritati, et ferocientes rubro colore, aliaque re alligati

[note: Symposiaccum l. 6. q. 10.] ad ficum, mitescant. Sumpsit is forte hoc ex Plutarcho, scribente, taurum scilicet etiam ferocissimum, ficui alligatum quiescere, tactum que admittere, et omnino ferociam, quasi elanguescentem, deponere. Ibique rationem quare hanc vim ista arbor habeat, recenset. Idipsum et plura prodigiosa [note: Lib. 5. cap. 16.] de ficus naturae mirabilibus, refert quoque Iohannes Baptista Potta in sua Villa. Caeterum cum etiam a me antea Bubalorum vel Bufalorum, eorumque saeuitia et immanitate mentio facta, dubitatumque sit, vtrum hoc animal veteribus cognitum fuerit, nec ne, incidi forte interea in locum [note: L. 8. antiqui. Iudeor. c. 2.] Flauii Iosephi: vbi quotidianos sumptus mensae regiae Salomonis enumerat, inter hos bubalos inter feras, vna cum ceruis refert. Horum quoque Amos Propheta mentionem facit: Nunquid, inquit, currere queunt in petris equi, [note: Cap. 6. In lib. de arcano sermone.] aut arati potest in bubalis? Ibi norat Bened. Arias Montanus, stupidius quam boui bubalo ingenium esse, et indocilius. Hanc feram vel animal [note: L. 3. de re instica.] Heresbachius ita describit. Bubali, quos vulgus Buffalos vocat, Plinius [note: L. 3. de re instica.] Bisontes esse contendit, in Italia, maxime vltra A peninum frequentes, e ferarum atque syluestrium genere, ob fentaem annulo ferreo per nares traiecto tractantur, colore nigro, corpore vasto, cruribus compactis, robustis ac breuibus, si reliquorum membrorum proportionem contempleris, cornibus, magnis et vallicosis nigtisque plus minutis, cauda exigua, planstris trahendis, aliisque operibus, perinde atque boum, illic vsus. Elacte eius animalis casei conficiuntur, qui Romae et aliis locis in pretio. Hos maximi cibi esse scribit Columella, et qui difficilime transeant sumpti, etc. Vera esse haec de caseo, ipse cum meis soda libus in itinere Neapolitano, cum nausea, expertus sum. In omnibus enim diuersoriis, non solum casei, sed ent caro Bubalina, insuetis durae concoctionis, et dulcore suo insipida, apponebantur. Postremo in laudem Taurorum addere volui, naturalium rerum peritos obseruasse, licet hoc animal in libidinem admodum conciratum et furens sit, non tamen saepius quam bis in die inscendere: a conceptu vero ipsius vaceae, modestum, castumque nihil vlterius rentare, ideoque taurus in hieroglyphicis AEgyptiorum; temperantiae et continentiae symbolum fuit. Monent itaque libidinosos, vt ab hoc bruto exemplum sumant, et in coniugio, alienos amores non sectentur. Recte itaque praedicatur continentia Drusi, qui se vxori quamdiu in expeditione Germanica fuit, conseruauit. Eodem mo do ferunt Pescenium Nigtum ignarum rei Venereae fuisse, nisi quantum procreandis liberis impenderetur. Zenobiae quoque reginae haec continentiae laus attribuitur, cum semel concubuisset, expectatis menstruis, se continere solitam, si praegnans esset: sin minus, quaerendis liberis marito potestatem concessisse: Quod non immerito ent Io. Ludo. Viues extollit in libris de officio Christiane foeminae. Praeterea inter alias eximias virtutes, qui

bus Belisarius excellit, non postrema ei tribuitur, quod eo nemo castior et continentior fuerit, qui praeter vxorem Antoninam, nullam attigerit, [note: De verbo Domini, tract, 47.] atque ex Vandalis et Gothis, cum multas praedanti forma cepisset, nullam. tamen earum. vel in conspectum suum venire passus sit. Pium itaque est praeceptum Diui Augustini: Si ducturi estis vxores, seruate vos vxotibus vestris. Quales vultis eas ad vos venite, tales debent ipsae vos inuenire.

CAP. XCIX. De Tauris et bobus efferis Arelatensibus et prouincialibus, singularia, nec non et luctas cum iis.

[note: De laudibus Prouin. lib. 2.] PEtrus Quinqueranus Belloiocanus Episcopus Senecensis multa memotatu digna in laudibus suae Patriae, inter alia scribit: Qui totam prouinciam dictis commouere opus, cum Insula Arelatensis agri plus quatuor millibus equarum alat, bouini vero pecoris millibus item non minus sezdecim? quam copiam ego sat scioalibi totis prouinciis, iisdemque cultissimis desiderati. Ingens numerus, ferocia par, leuiter irritati, hominem persequuntur acerrime, promta saltus equiti, si hastile aut certandi animus minus praesens sit praecipiti fuga elabi, pediti, nisi forte supersint audacia viresque repellendi, stratum subito humi corpus. Neque enim impetus, aut insignis violentia nisi aduersus stantia. Sunt qui dicant eandem ipsis esse cum vrsis naturam, nimirum non saeuiendi in cadauera, quodque si quis anhelitum tantisper inhibeat, dum surens animans prostratum corpus olfacit, abiturum innoxium. Caeterum nos frequen tissimo experimento vidimus, eorum multos cum iacentia corpora, pronoque incubitu pettinaciter solo liaerentia, cornu consequi non possent, pedumque frontisque ictibus contudisse. Nec ambigo quin qui iacebat spiritum cupidissime comprimeret, nimirum vulgat issimo remedio, et vel in ea necessitate vnico. Maior et alia animanti pernicacia. Nam cum expassum corpus vltro citroque promuscide nequicquam alleuando deserbuit, recedens decem, aut quindecim passuum interuallo, nequitia an ferociendi satietate ambiguum, herbulas circumeundo depascit: toruo infensoque oculo iacentem hominem obseruans, et veluti collimans, quem si moueri percipit, subito inuadit, pedibusve proculcans et genu super incumbens, solenni costarum ruptura male multat; tam diu procacitatem acerbissimi victoris qui iacet, cogitur pati, dum quis cum celeri equo superueniat, qui beluam partim infequendo inde aduehat, nisi tamen aut spes arbotis omnino proximae celeriter conscendendae, aut praegrandis siccaque fossa, proriante procliui illapsu, animum ad audaciam subiti conatus impellat.

Et paulo post: Ferocissima cum incanduit bos foemina, roborisque inopiam prauissima calliditate resarcir, fugit tota vi, indulgenteque habenis auido sequendi equite, et praeteruertendi certamine praecipiti, repente conuersa fronte, equi ilia inuadit, cui nisi celeris hastilis obtentu occursum sit, commmuni ruina, equum, equitemque solo affligit, moribundum quidem illum, hunc vero periculi expertem: nam tauri nulla vi, nullo ingenio ad equitib. tractari possunt, a peditibus facilius, et periculosius, nec hos infestare omnino mos est, nisi ostentandae virtutis gratia. At vero non inuenustae voluptatis est, praeferocem iuuencum, cum pari contumacia equite concertantem videre: dumque illi aratrum et aculei ante oculos obuersantur, huic graue est eum quem in hoc aluit vsibus suis non inseruire, incurrendi peruicacia, ad eam lassitudinem deueniunt, vt nec vir manibus vti nec equus gyro, nec bos impetu praeualere sed fluxo irritoque obnixu, laedendi vim ipso tantum conatu testati, noxam magis moliantur quam pariant. Pergit autem idem auctor periculosam voluptatem prolixa oratione enarrare, cum iam adultorum cruribus dominorum notae ferro candente sunt inurendae. Verum licet iucunda lectu illa actio laboriosa contra irritatas belluas sit; tamen multis de causis eam praeterire, et me ad breuiores eius narrationes conferre, et ex iis ratio[?] ere volui. Tauros porro ferocientes et si ad lapidiosa pascua, vt m[?] tractabiliores fiant, transferuntur, ad pinguiora sponte redeuntes[?] ibit: Taurorum inhibendorum nulla iniri ratio potest, relictos[?] greges, obstantesque custodes truci mugitu persequuntur, salus v[?] eodemque pernici, soli remeant, lentoque passu, sed periculoso tun[?] oris occursu, Rhodanum violentissimus frementem vorticibus perfac[?] do superant, hincque vltro et citro commeant, nunc his pabulis insulta[?] unc illis. Malacia laborare dicas? semper opimi, culti, nitentes, statu sub[?] imi, erecto circa ilia contracto, non minus ad celeritatem, quam robur comparato, sed collo praetumido, in tantum vt duorum hominum amplexus, palearibus tantum non terram continentibus, fronte torosa aspectu toruo semper et conniuenti, cornu gracili, breui, recto, acuto, ad maleficium comparato, color non temere alius quam nigerrimus: Hinc si qui degenerant, albis maculis quadantenus distinguuntur, hique vt colore varii, ita animis insigniter fraudulenti. Giluum atque ex diluto luteo albescentem, nullum est inuenite, qui tamen color fere in aduenis conspicitur. Eximiae ferociae specimen mihi non magnopere pridem conspicere licuit. Taurus erat magnitudinis, nec citra portentum, rarae, colore candoris emaculati, nisi qua fronte media nigro orbiculo insignis erat: huic ea incurrendi rabies animo insederat, vt non tmm tautos alios, impetu ipso prosterneret, sed vndecunque hominem conspicatus foret, crudelissime inuaderet. Parum iuuabat deiicere corpus humi, quando genib. super

insistens animam ipsam saeuissimo premeret. Vulgato periculo indigenae satis cauebant; aduenae minime, qui Rhodanum pernauigantes, vt sua negocia poscebant, descensione in terram facta, venientis celeritate opprimebantur. Qua iniuria commoti incolae, quoniam deprecante domino necare noluerant, quod generosissima armenta proseminaret, ratique atroces eius spiritus praepotenti aliqua vi retundi posse, ingenti virorum numero nihil tale opinantem aggressi, enormem truncum sexcentorum pondo plus minus collo rudente adalligarunt. Quae moles etsi praecelerem eius impetum inhiberet, haud quicquam tamen cultis damnosius multorum infortunio est comparatum. Quippe citra quietem procurrebat nunc huc, nunc illuc sata quaeque irreparabili ruina peruerrens. Tum vero irritata, insuper iniuria huiusmodi ferocia cum omnem auferendi stipitis spem amoliretur, permissus necari, septem bombardularum ictibus ab equitib. transfixus, dum nunc hunc appetit, nunc illum, infelicem animam ipso conatu reliquit. Idem autor ibi addit, quomodo tauri inter se pugnent, quae breuiter ex eo referam: Fossam vterque si pedibus excauat, interuallo fere passuum viginti, quandiuque se mutuo conspiciunt, nihil nisi terrae egestionem moliuntur: at cum Fossae incremento et profunditate vterque alterius conspectum amisit, ratus quisque fugisse inimicum, ingenti impetu e fossis erumpunt, ipsoque itinere obuii se eo modo accipiunt, quem quoniam fere elegantissimis versibus celeberrimus Poeta expressit, dum hos adduco tantisper laborem meum fallam. Ergo

Praeterea idem Quinqueranus prolixe docet, quomodo illi efferi tauri et boues domentur, et ad aratrum et culturam agrorum assuefiant, opus sane laboriosum, qui non caret periculo. Ne autem praeter morem prolixior sim in recensendis historiis ex vno auctore, eam dominandi rationem nunc praetermittam, et in aliud commodius tempus et locum seponam: Cum praesertim [note: Lib. 3. dere rusticae.] Heresbachius quoque domandi disciplinam iuuencos et tauros, prolixe describat, quae licet non cum Quinquerana tradita, in omnibus conueniat moribus, tamen et regionibus nostris accommodatior, magisque artificiosa, at minus laboriosa violentave censetur. Postremo vnicum luctandi exemplum [note: Dereb. AEtholopicis. Lib. 10.] cum tauro artificiosum sane, et laboriosum ex Heliodoro adiiciam. Is ita de Theagene destinato ad sacrificia AEthiopica, scribit: Iniicit se in collum tauri, et in medium spatium inter cornua, facie collocata, vlnis vero tanquam corona circumpositis, ac digit in taurina fronte in nodum complicatis, ac reliquo corpore iuxta dextrum armum bouis demisso, dependens ferebatur,

ita vt paululum taurinis saltibus concuteretur: Postquam autem iam fatigatum nimio pondere, et languefactos esse illi musculos ex nimia intentione sensit, atque id loci, in quo sedebat Hydaspes, praetereuntem, obuertit eum in anteriorem partem, et illius crutibus suos pedes obiicit, vngulis eos continue impingens, et gressum bouis implicans. Ille autem in impetu cursus impeditus, et robore iuuenis grauatus, euertitur ac repente in caput deuolutus, et erectis pedibus in scapulas ac dorsum proiectus, diu resupinus porrectim iacuit, cornibus terrae infixis, et ita, vt caput mouere non posset, radicatis: cruribus autem nequicquam salientibus, et opportune aerem fidentibus, et cladem languore testantibus. Incumbebat vero Theagenes (sola sinistra manu ad deprimendum vacans: dextram autem in coelum continue tendens) et in Hydaspem et reliquam multitudinem exporrecta fronte intuebatur, risu illos ad oblectationem prouocans, et mugitu tauri tanquam tuba celebritatem victoriae denuncians, etc. De hac artificiosa descriptione, et lucta, si modo ea ita accidit, prouinciales et Arelatenses incolae, exemplum et disciplinae modum sumere deberent, vt non solum equites et pedites cum suis hastilibus tauros illos immanes, et efferos abigere, sed ent deficientibus eiusmodi armis, si ab iis ex improuiso adoritentur, lucta sese defendere, et eos, sicut Theagenem fecisse recensuimus, in terram prosternete possent. Verum non solum ars et exercitium, sed etiam ingens robur, in hic genere luctae requiritur. Venit autem mihi in mentem, quod nuper apud nos accidit, cum in operatium quendam in loco quodam, vbi cerui aluntur, forte ceruus grandis et eo quidem tempore, quo oestro quodam conciti, ob libidinem furunt, magno impetu veluti illum prostraturum irrueret, is vero praesenti animo cornua eius complexus et pedibus suis genua concutiens, eum in terram prostrauit, eumque tam diu tenuit, donec illaesus ab accurrentibus depulsa fera, subsidia acceperit.

CAP. C. De leporibus et cuniculis, eorumque hostibus nonnulla memorabilia.

EXtat fabella AEsopica de leporibus et ranis, quod in conuentu quodam lepores de miseria et calamitate sua, conquesti sint, nimirum se omnibua hominibus, et feris auibusque carniuoris direptioni, et praedae esse, satiusque fore semel mori, quam in perpetua formidine versari: Ideoque communi consensu statuisse, vt praecipiti cursu, in proxima palude demersi, simul suffocarentur, atque suae calamitatis vno impetu, morte sua, finem imponerent.

Approbato hoc, dum ad paludem vna celeriter accurrerent, ranae, forte ibi in herbis latentes, ex strepitu irruentium territae, mox omnes in paludem fugientes saltu se demisere. Tum vnus inter lepores, reliquis grandaeuior et perspicacior state, exclamat, socii, neque in vos ipsos grauius quicquam consulite. Nam tam miseri non sumus, vt nobis persuasimus, quippe et nos, quaedam animantes miseriores nobis, metuutn. Atque hoc salutari consilio seipsum, et totum genus leporinum incolume seruauit. Etsi autem haec fabula ad multas salutares doctrinas [note: De rerusticae in thoreutico.] accommodari potest: tamen experientia testatur, nullum propemodum animal, tam variis persecutionibus ex positum esse, quam legores, idque iucundo quodam spectaculo. Recte enim dicit Heresbachius: Lepus adeo gratiosum est animal, vt siue vestigetur, siue inueniatur, seu currat, seu capiatur, semper delecter, idque suo periculo. In aliis feris persequendis, capiendisque saepe periculum est, solus lepus minime nocere potest, etc. Habet autem lepus, cum tam multiplices hostes infestissimos experiarur, etiam sua arma, quibus vtitur ad suam tutelam, fugam videlicet, et solertem [note: Symposia. 4.] naturam in vitandis insidiis: De quo ita scribit Plutarchus: Videtur lepus magnitudine et celeritate sentiendi instrumentorum pollere. Nam et color, et aures, et nitor oculorum, et saltus mirabiliter conuenit: vt nihil omnino tam paruum, tam magno sit, ad formam quod attinet, simile. Nisi me hercle etiam ob similitudines aemulatione AEgyptiorum ducti, velocitatem animalis diuinam reputant, itemque sensus instrumentorum subtilitatem. Nam leporum oculi adeo sunt indefessi, vt etiam apertis iis dormiant. Celeritate autem exaudiendi videtur aliis anteire: cuius admiratione ducti AEgyptii in suis sacris literis picto lepore auditum significant. [note: Anto. Tylesius de coleribus. c. 5.] Inter alias autem artes huius animantis euandendi et delitescendi, non est postrema, quod cum leporinum dorsum proprie fit pullum, naturae ipsius doctus magisterio, terram recentem ab aratro metu pauidus quaerit ille: ibique nonnunquam stratus, nullaque re abditus, venatores, canesque ipsos praetereuntes, ac sagaciter omnia persequentes, coloris tantum beneficio saepissime latet. Vnde versus:

[note: Desolartia animal.] Et eidem Plutarchus miram solertiam leporum ita recenset: Lepores in cubiculum suum redeuntes, catulorum alium alio ponunt, saepe iugeri interuallo, vnum ab alio locantes, ne si homo aut canis superueniat, omnes simul periclitentur. Ipsi cum hac illac discurrentes, varia vestigia reliquerint, ad extremum saltu magno, longe a vestigiis se subducentes, ita dormiunt. Annotarunt et alii tam veteres, quam recentes, mitificam leporis

naturam in vitandis hostibus, nec non et lasciuiam, atque super foetationem, [note: In theas. lib. 8.] miramque fertilitatem, alioquin rarior praeda ob tam multiplices hostes eorum ad nos veniret. Vnde non absque ratione quaerit Theorus apud Bodinum, cur Varro de re rustica lepores omnes vtriusque sexus esse tradat? Cui respondet Mystagogus; Ita quidem veterum opinione imbutus: sed experientia diuturna cognitum est, mares esse a foeminis sexu discretos, saepius tamen in leporum genere, quam in vllis animantibus hermaphroditos reperiri; ac propterea Hebraei, qui naturae arcana sagacius subodorantur, lepotem foeminino genere semper vsurpant Arnebeth, quia praepollet sexus foemineus: at per naturam fieri nullo modo potest, vt mas sine matrice, aut foemina sine maris semine concipiat, ex quo intelligitur, hermaphroditos esse quosdam, nec tamen omnes, idque a venatore peritissimo didicimus, cum ea de re dubitaremus. Is enim affirmabat, hermaphroditos esse quosdam, nec tamen ea foecunditate, quam foeminas: marem autem nunquam vterum gestare, multo minus superfoetare. Quaere re ibi pergit vlterius Theorus, cur plures in leporum genere hermaphroditi, et maior foecunditas, quam in vllo animantium genere? Cui respondit Mystagogus: Vt esset quasi quaedam annona communis hominum, auium rapacium, ac ferarum, quin etiam in littore Siculo, cum lepus canum venaticorum vim euasisset, a cane marino captus dicitur, ex quo illud Martialis:

Caeterum in his non constitui inhaere re longius, sed libri Oppiani cum Commentariis nostri Rittershusii, Heresbachii, et aliorum extant, qui de natura et captura eorum prolix docent. Inter innumeros autem hostes lepores nullum infestiorem et solertiorem antipathia quadam naturali habent, quam canes, qui odoratu et saga citate sua non solum eos inuestigare, sed etiam in reria agitare, et non raro capere et dilacerare solent. Canes a. indagatores, vt Heresbachius singulariter notat, significant lepotem in propinquo esse, si caudam saepius motitent, et accuratius vestigiis inhaereant, huc illucque se vertentes, subsistentesque eodem saepe reuersi, iterum alio atque alio se flectentes, singula rimantur, donec randem, quasi syllogismo colligant, aut huc diuertisse, aut illuc, si neque hac, neque illac, necesse igitur, quod istac diu erterit. In hoc genere excellit quidam canis sagicitate et natura sua longe alius alium. Indagatores enim quos Stauber et Finder vocamus potius inueniunt, et sequuntur lepores, quam capiunt. Licet obrutus ille, a multis hostib. nonnunquam flexabilitate et velocitate sua, euadere nequeat. Leporarii vero et vertagi, in capiendis iis, et conseruanda praeda celeriores et expertiores sunt. Sed audiamus senationem elegantem Quinquerani

[note: De laudib. Prouine.] Episcopi Senecensis, quem antea quoque saepe allegauimus, ex qua sagacitas et solertia vtriusque animantis persequentis, et latitantis, conspici potest; Vna inquit canicula mea, quae iam sex annis ipsa sibi viuacissimo robore sufficit, vice omnium in exemplum cedet, cui non plus solennis erat denorum leporum paucis horis captuta, quam omnino certum, dente consequi, quodcunque oculis destinasset, vt pro miraculo esset, si quid persequentis iniuriam (quod tamen haud scio, an vnquam contigecit) effugeret. Idque semper ausa locis difficilimis, vbi videlicet tota planicie fossae munimento segetibus futurae, in rectum ttansuersumque excauatae, ac procero vndique gramine vestitae, feram intro se demittentem occultant, atque oculis iam iam assequentis eripiunt, vbi venatrix canis inopinato casu male habita, et agendi incerta, vltro citroque subsilit, longoque tandem interuallo leporem fossa emergentem prospicit, quippe qui subter labendo fossae canum cursu ad extremum vsque oculos calle sit permetitus. Quem vt rursus asse quatur, haud dubium non imperitis est, quavi, quo conatu, illi sit enitendum, adeoque vt multo anxia animi corporisque contentione sese ipsam exsuperet. Nam nec quicquam in nuda vndique atque adaequata planicie fugacissimo animanti in mora est, quo minus telis, quae a natura sottitum est celerrimis nimirum pedibus, salutem sibi, quantum potest, inueniat: et spes alterius fossae tenendae, quorum aditus egressusque iam diu exploratos habent, mirum in modum innatam adiuuat velocitatem, etc. Caeterum mirum est, quod Plutarchus norauit, canes dicens, qui lepores insequantur, si contigerit, vt eos vi necent, discerpere et sanguine sese proluere, inquinareque, mirifice gaudent: quod si animum lepus desponderit, neque vllum iam effugio locum superesse viderit, quod plerunque accidit, quantumcunque spiritum habet in intentissimo consumit cursu, vt ita deficiat exanimeturque: tunc compertum est, canes simul ac ita exanimem conspexerint, omnino non attingere, sed consistere, sibique temperare, morare caudas, argumentumque manifestum omnino praebere, se non carnium, sed victoriae tantum gratia decertasse, atque hoc saepissime et passim euenire vna venatorum omnium asseueratione confirmatur. Varro sane, teste Pierio, tria ponit leporum genera: vnum Italicum, primis pedibus humilibus, posterioribus altis, superiore parte pulla, ventre albo, auribus longis. Secundum genus Gallicum, idque plurimum candidum, quales passim Alpes etiam Noricae progignunt: tertium quos Hispania producit, similes nostratibus ex parte quadam: hos cuniculos vocant. Quare vt ad tertium genus, cuniculos videlicet, veniamus, hi propter similitudinem cum leporibus in autoribus saepe confunduntur. Cuniculus enim lepoti non multum dissimilis est, nisi quod colore magis caeruleo, et corpore quam lepus minore. Procul tamen visus cuniculus

lepus esse iudicatur. Verum propius si contuearis, diuersa animantia facile apparebunt. Nam et cursu et sedibus differunt: siquidem hi sub terra habitantes, non progrediuntur longius a cauernis, ad quas mox ad conspectum vel hominum vel canum se recipiunt. Animal hoc mire foecundum est, adeo vt citra marem gignere, et vtrumque sexum ei inesse credatur, intra breue tempus in immensam turbam augeri foecunditate, adeo vt segetes vicinas vastent et arbuscula. Balearibus insulis famem messibus intulisse, et incolas militare auxilium ab Augusto contra eorum multitudinem [note: Cap. 13. In Therenticis.] postulasse: Nec non in Hispania oppidum ab iis suffossum, Varro scribit, et supra quoque huius rei mentio facta est, sicut Heresbachius diligenter obseruauit. Captura eorum facilis vel retibus, vel viuetra, vel cane huic venationia assueto est. Apud nos sane venatio illa non exercetur, sed [note: In laudibus Prouinciae.] in Batauia, Italia et Gallia frequentatur. Ea autem a Quinque rano Episcopo ita describitur, cum solertiam miram canum, quos Charneguos vocat. quorum etiam supra mentio facta est, describit. Ita enim de captura cuniculorum: Animalcula, inquit, huiuscemodi nocturno tempore sese latibulis exerunt, et victui quaerendo inuigilant, interdiu caua rupe aut terreno antro securi. Venator silentia ventorum murmure nocte, caeterum clara, prolixoque splendore, auarae cupiditati suffectura, vt luna ad oppositionem vicina venationem inuadens, exolutum vinculis fidissimum comitem emittit, qui hinc inde euectus, cuniculum etiam a longissimo interuallo tantillo strepitu praesentit. Itur eo recta, pauidoque cuniculo sese ab imminenti iniuria fuga eripienti instat. Ille per nota compendia cupidissime se subducit; hic aurium magisterio non minus auide insequitur, sicque ambo ad os antri deueniunt. At fugitiuo cauernulam subeunte, hic corporis mole aditu exclusus inclamat, dominumque magno, sed docto artificique latratu euocat, qui lento passu maturans nimirum, vt tantisper spatium sit pauidissimo animanti a timore recteari, cum si protinus premeretur, tam recenti consternatione, nunquam se aperto credere auderet, sed fossae pertinaciter immoraretur. Praetentis cassibus, tum demum viuerram intromittit, qui naturalibus inimicitiis, cuniculum dentibus vellicando, pessimeque cum tardius exit, multando, exire vt plurimum cogit. Inde in casses impetu prouolutum et implexum, viuum venator occupat, tam conspicua lasciuaque ipsius canis laetitia, vt quod venator tempus omne complicandis retibus impendit, hic continuo circumsultu laborem suum vsque aggrauet.

Caeterum vt ad lepores tenettar, vanam esse superstitionem, sinistri aliquid euenire, si lepus occutrat, vel semitam transeat, tum constat ex iure Canonico. in c. illis. 26. quaest. 2. tum antea in occursu lupi, id confutauimus.

Non inficior autem leporum incursus saepe ominosos et fatales fuisse, ludibria sua Diabolo sub forma huius animalis exercente. Memini enim, me ab oculatis et fide dignis testibus audire, aliquoties in obsidione Magdeburgensi, leporum magnam copiam intra castra et vrbem conspectam fuisse, et qui eos inter velitationes insecuti fuerint, vel captos, vel male mulctatos, a praesidiatiis fuisse. Eodem modo (sicut Pierius recenset) lepus auctor fuit, vt Roma caperetur. Arnulpho enim Rege, qui Berengario auxilium tulerat, Romam oppugnante, excitus e latebris clamore tumultuque milirum lepus, vibem versus cursum artipuit: hunc milites toto temere agmine concito cum coepissent sequi, cursuque et clamoribus acrius decerrerent, Romani qui pro propugnaculis stabant, vrbem eo impetu peti veriti, cui se longe impares propter defendentium inopiam arbicrabantur, pari consensu, desertis moenibus, ad terram se summisere. Barbari occasione freti, sellis equorum et veterinorum ad moenia in cumulum aggestis, per eos nullo reluctante, leoninam vrbem nullo negotio ceperunt: Quam historiam etiam Sigebertus Gemblacensis in suam [note: In vita Cimonis.] chronographiam retulit. E contra, sicut Plutarchus retulit, lepus in terrae motu maximo, quo Sparta fere tota concussa est, multos incolumes conseruauit. Dum enim in media porticu simul ephebi et impuberes exercerentur, paulo ante terrae motum lepus praetercurrit: cum adolescentuli, vt erant vncti, cum per iocum insequerentur, interim in puberes gymnasium incidit, omnesque oppressit. Sepulchrum eorum hodie etiam a terraemotu fismatae nomen habet. Infelicior sane fuit conspectus lepotis, [note: Annal. Flandr. lib. 12.] de quo Iacobus Mayerus scribit. Paulo enim ante praelium inter Gaudenses et Brugenses, hi pro tristi acceperunt omine, quod lepotem ibi forte per medias stationes suas transcurrentem cernerent. Ex palluit, inquit Mayerus, Ratgetus Dux Brugensium, vultusque nullam retinuit coustantiam. Paulo post itaque, licet numero superiores, magna clade a Gandensibus victi sunt.

Caeterum negari non potest, Diabolum varia ludibria cum alias, tum praesertim in venatione leporum saepenumero exercere, cum nonnunquam appareant tripedes claudicantes, et igneis oculis, illisque praeter morem, dependentibus villis, atque venatores insequentes abducere student, vel ad praecipitia, vel ad paludosa, aliaque periculosa loca. Imo visa sunt phasmata, et in terra, et in nubibus integras venationes cum canibus, relibus, clamoribus, raucis tamen, aliisque instrumentis venaticis, instituere, praeferentia formas hominum longe ante defunctorum: Quae tamen laruae tandem in fumum, tanquam inania spectra, abierunt. Similia ludibria diabolica olim quoque apud Parthos fuerunt, vt diaboli equis et sagittis instructi,

[note: Lib. 12. Annul.] venari soliti sint. Ita enim scribit Cornelius Tacitus: Interea Gotarzes apud montem, cui nomen Sambulos, vota diis suscipiebat, praecipua religionis Herculis; qui tempore statuto per quietem monet Sacerdotes, vt, templum iuxta, equos venatui adornatos sistant; Equi, vbi pharetras telis onustas accepere, per saltus vagi, nocte demum vacuis pharetris, multo cum anhelitu redeunt. Rursus Deus quas syluas peterrauerint, nocturno visu demonstrat, reperiunturque fusae passim ferae. Hinc apparet, quomodo mille ille artifex miseros gentiles religiosa quadam venatione occoecauerit [note: In Magor. damonom. lib. 4. c. 4.] et fascinauerit. Obseruauit quoque Bodinus, Triscalanum plura stigmata diabolica magorum detexisse, plerumque autem signatis inesse quasi vestigium leporis, quamuis ad ossa vsque induaturacus, locum tamen sensus expertem esse. Postremo loh. Tilius, de equitibus leporis ita scribit: [note: In comment. de reb. Gall. lib. 2.] Froissartus ridiculam historiam narrat, in castris Philippi Valesii, ac Edoardi tertii, Regis Angliae factam, cum prope esset, vt die condicto dimicarent inter Viroli fossam et Flammengueriam, lepus ante castra Gallorum excurrens, tantum barritum excitauit, vt postremi audientes, et pugnae initium esse cogitantes, sese ad arma compararent; Quidam autem Hippocomi optime animati equestrem ordinem postularunt: cumque non dimicassent exercitus, sed rebus infectis Rex Odoardus discessisset, hi semper ex eo tempore Equites leporis sunt appellati. Eodem modo Cornificii dictum memoratur, ciuili bello, qui milites suos saepe fugientes, galeatos lepores in opprobrium appellitabat.

VOTVM ET DEDICATIO AVCTORIS C. S. S.

LECTORI AVCTOR S.

CAPITA OPERARVM SVBCISIVARVM SIVE MEDITATIONVM HISTORICARVM HVIVS SECVNDAE Centuriae. I.

CATALOGVS AVTORVM ET LIBRORVM QVI CITANTVR, ET QVIBVS IN HIS MEDITAtionibus historicis autor vtitur.

HADRIANVS BORKIVS C. J. ASSESSOR PHILIPPO CAMERARIO I. C. Illustrissimi Principis MAVRITII Landgrauii Consiliario. G. E. P.

OPERARVM SVBCISIVARVM Siue, MEDITATIONNVM HISTORICARVM, CAPVT I. Castitatem et puritatem mentis et corporis in sacris et aliis omnibus rebus Deo et hominibus gratam acceptamque esse.

Cap. II. Deumsolum cognoscere et videre cogitationes nostras et cordis latebras.

Cap. III. Physiognomica signa exteriora sicut non negligenda, ita nimium illis non tribuendum.

CAP. IV. Cor hominum Deum solum regere et mutare posse.

CAP. V. De oculorum vi et efficacia.

CAP. VI. Non solum oculos, sed totum vultum hominis peculiarem vim et efficaciam habere.

CAP. VII. Reges, Principes, et Magnos viros, Deum custodem inpraesentissimis periculis et insidiis habere, nec non de Assassinis.

Cap. VIII. Deum in natura nihil superuacuum ordinasse, quinetiam defectus in illa aliis remediis compensasse.

Cap. IX. De cultu Draconum, et Serpentum, nec non mira insolentia et vesania eorum, qui se ex Diis natos gloriati sunt.

CAP. X. De appellationibus Romae vrbis, eiusque verum nomen ignorari, nec non, et de mira superstitione Gentilium.

CAP. XI. De mira superstitione hominum libris, statuis, monumentis, figuris, et locis Fatalibus attributa.

CAPVT XII. Deum non raro contemtissimis bestiolis muribus ad punienda scelera, veluti instrumentis vsum esse.

CAP. XIII. Nihiltam vile, minutum et despectum esse quod non habeat suas vires peculiares nocendi.

Cap. XIV. De Geniis.

CAP. XV. Quomodo et quaforma tam boni quam mali spiritus apparere soleant.

CAP. XVI. De B. Brunone, et periculosissimis locis nauigantium in Danubio, nec non de spectro quodam.

CAPVT XVII. De cabala, et spiritibus bonis et malis, qui Angeli vocantur. Deque distinctis eorum officiis.

CAP. XVIII. De purgationibus Innocentiae apud Veteres.

CONSECRATIO AQVAE calidae.

CONSECRATIO FERRI.

CAP. XIX. De singulari certamine vel duello,

CAPVT XX. De duello vel singulari certamine memorabile duorum generosorum virorum, Germani, et Itali.

CAP. XXI. De duello duorum Hispanorum.

CAP. XXII. Disciplinam militarem non solum ad vincendum hostem necessariam esse, sed etiam ad securitatem agrorum et agricolarum spectare.

CAPVT XXIII. De Christianorum et Turcarum disciplina militari.

CAPVT XXIV. De Genizaris, qui sunt Turcis praetoriani milites.

CAP. XXV. Demiseria extrema, dedititiorum Christianorum, in captiuitate Turcica, et Chiensium calamitosissimo statu

CAP. XXVI. De lachrymis veluti auctarii loco plura. Et de risu nonnulla.

CAPVT XXVII. De stupendis nauigiis, et pinguedine atque salsugine maris, alendis potius, quam extinguendis incendiis vtili.

CAPVT XXVIII. De tormenti Bellici, quod Bombarda vorcatur, orgine, violentia et impetu.

CAPVT XXIX. De gladiis et clypeis.

CAPVT XXX. Ex luxu, deliciis et mollicie nasci superbiam, securitatem, et tandem tam priuatarum quam publicarum rerum perniciem, atque interitum.

CAPVT XXXI. De vicissitudine et mobilitate fortunae in prosperis et adnersis rebus.

CAPVT XXXII. Otium, inertiam, desidiam, et multo deteriora vitia seipso parere, vnacum encomio laboris.

CAPVT XXXIII. De odio otij, et amore laboris, duorum heroum, L. Quintij Cincinnatis et Abdolonymi.

CAPVT XXXIV. De Zelotypiae tyrannide et saeuitia.

CAPVT XXXV. Voluptatem inhonestam, esse hominibus omni peste perniciosiorem, et perpetuos comites habere poenitentiam, et dolorem.

CAPVT XXXVI. Cupiditates mature extinguendas, et in modicis terminis natura constitutis manendum esse.

CAP. XXXVII. Bona intrinseca aeterna potius, quam extrinseca fluxa et vana curanda, et continuo inprosperis et aduersis considerandum vnicuique, se hominem esse mortalem.

CAP. XXXVIII. Devero ornatu mulierum, et quam fucus detestabilis res et hypocrisicomparandus sit, deque foetore humanicadaueris

CAP. XXXIX. De vestibus, et earum vero vsu et abusu.

CAP. XL. Comarum alendi vsus et desuetudo, et quam ignominiosum olim fuerit capillorum et barba rasura.

CAP. XLI. De pudicitia veterum, et libidine, quae oritur ex nuditate corporum, luxuria.

CAP. XLII. De turpi amore virorum erga viros, ementito sexu sub praetextu nuptiarum, et falsa foeminarum specie, nec non et declaratio L. cum vir nubit, etc. singularis.

CAPVT XLIII. De legibus Massiliensium nonnulla memoratu digna.

CAP. XLIV. De causis incrementorum et decrementorum Rerumpublicarum.

CAPVT XLV. Commendatio publicae vtilitatis, et quod omnibus modis priuatae sit anteponenda.

CAPVT XLVI. Amicos veteres retinendos, et de Symbolis, significationeque dextrae, ac sinistrae manus.

CAPVT XLVII. Qui sit optimus consiliarius, et de periculo et clade secuta, si recte consulenti non obtemperetur, nec non de praeuis consiliis.

CAPVT XLVIII. De Reipubl. Venetae, et aliorum regnorum felicitate et diuturnitate.

CAPVT XLIX. Quo pacto et quibus rationibus Ostrogothi et Longobardi suum Imperium in Italia firmarint.

CAPVX L. Difficilius esse rem partam seruare, quam acquirere.

CAPVT LI. De infelici gubernatione et furore imperitae plebis, et eius odio erga bonos ac peritos.

CAPVT LII. Plebeios, et ex humili genere ortos, si ad dignitates et honores peruenerint, immemores suae sortis, plerumque ambitione insolenterse efferre, aliosque deprimere conari, et de funesto fine eorum.

CAPVT LIII. Imperatores, Reges, et Principes viros, peculiaria signa commonefactoria mortis futurae contra fastum et superbiam habuisse.

CAPVT LIV. De virtutibus et magnanimitate heroica inferioris sortis virorum, qui ad regias dignitates peruenerunt.

CAPVT LV. De munificentia et liberalitate Regum et Principum erga doctos et celebres viros.

CAPVT LVI. Honorem alere artes, et liberalitatem, gloriam.

CAPVT LVII. De mirae vicissitudine magnorum virorum, qui ex magnapotentia et opibus in summam calamitatem et miseriam inciderunt.

CAPVT LVIII. De mira constantia ethnici herois, M. Attilij Reguli inexquisitissimis tormentis, et differentia Christianorum et gentilium in perferendis suppliciis.

CAPVT LIX. De Feudis ligiis et Homagiis.

CAPVT LX. Proditores licet initio grati iis quibus profuerunt visi sunt, attamen paulo post poenas dignas sustinuisse.

CAPVT LXI. De praemio et mercede digna proditorum.

CAPVT LXII. Inimicorum tela et vulnerae praeter ipsorum intentum plerumque ad sanitatem et vtilitatem conducere.

CAPVT LXIII. Inimiciter non irascendum.

CAPVT LXIV. In motuos non sauiendum, neque illorum famae detrahendum.

CAPVT LXV. De fauore sobolis propaganda, et multitudine ciuium Romanorum.

CAPVT LXVI. De numerosa et praeternaturali prole.

CAPVT LXVII. De monstris et portentis nonnulla memorabilia, et plura dediligenti cura Romanorum in propaganda sana prole.

CAPVT LXVIII. De mira quorundam et vegeta senecta, et longaeuitate, nec non de benedictione foecunditatis.

CAPVT LXIX. Aquae thermarum, et aliarum rerum salutarimum, quas terra emittit, vsum omnibus communem esse debere.

CAPVT LXX. Decadaueribus non putrescentibus.

CAPVT LXXI. De perpetuitate aeris, cedri, et cupressi.

CAPVT LXXII. De veris et vtilibus thesauris colligendis et conseruandis.

CAPVT LXXIII. De thesauris eruendis, dispensandis et colligendis.