CAMENA Early Modern Latin Texts

OPERAE HORARUM SUBCISIVARUM, SIVE MEDITATIONES HISTORICAE, AUCTIORES quam antea editae. Continentes accuratum delectum memorabilium Historiarum, et rerum tam veterum, quam recentium, singulari studio invicem collatarum, quae omnia lectoribus et uberem admodum fructum, et liberalem pariter oblectationem afferre poterunt. CENTURIA PRIMA. Una cum Indice locupletissimo. PHILIPPO CAMERARIO I. F. IURISCONSULTO, ETREIPUB. NORIcae a Consiliis, auctore. Cum gratia et Privilegio Caesar. Maiest. ad decennium. FRANCOFURTI, Typis Ioannis Saurii, impensis Petri Kopffii. Anno CIC IC CII.

VOTUM ET DEDICATIO AUCTORIS. C. S. S.

COGITATIONES, CONATUS, LUCUBRATIONES, LABORES, OPERAE, ET RELIQUA, QUAEIN HOC LIBRO SUBCISIVIS HORIS COACERVATA CUMULATAQUE SUNT, HAEC OMNIA POTISS. PUBLICO BONO DEINDE PACIS, QUIETIS ATQUE VERITATIS, BONARUMQUE ARTIUM ET PARTIUM, NEC NON HISTORIARUM STUDIOSIS INGENIIS DEDICATA CONSECRATAQUE SUNTO. QUAELIBAMINA, SI REI PUB. USVI, ET EIV SMODI HOMINIBUS INSTAR PABULI ANIMI GRATA ACCEPTAQUE FVERINT, ET EX IIS NON SOLUM DELECTA TIUNCULAM, PROPTER VARIETATEM RERUM, ET SIMILITV DINEM HISTORIAR UM INVICEM COLLATAR UM; SED ETIAM NONNULLAM UTILITATEM HAUSERINT PER CEPERINTVE; EX VOTO AUCTORITATUM CENSEBIT. SIN SECUS, EA OMNIA, QUAE IN HOC LIBRO CONGESTA CUMULATAQUE SUNT, PER FANT POTIUS, DELEANTUR, IRRITA INFECTA QUE SUNTO. HAEC SUNT PRAECIPVA DESIDERIA ET VOTA AUCTORIS: QUAE SI RATA FVERINT BENE ACTUM EST, ET IRE LICET AD INCHOATAS SIMILES OPERAS DEXTRIS ET FELICIBUS AUSPICIIS ABSOLVENDUM. SIN IRRITA, INTERMITTUNTOR, ET COEPTA TINEIS PASCENDIS SEPONUNTOR.

AUCTOR LECTORIBUS ET TYPOGRAPHIS S. D.

HUNC librum auctori eius ideo OPERAS HORARUM SUBCISIVARUM, SIVE MEDITATIONES HISTORICAS appellare visum fuit, quod velconfectis, vel sepositis suis laboribus, plerumque propter gravitatem rerum et negotiorum, hac turbulenta tempestate, iniucundis, et molestis, quos in sua functione saepenumero sustinere cogitur, non nihil defatigatus, et nauseabundo similis, ad historicorum libros varios, sed utilissimis confugere, et veluti adulto vere, in pabulo amoenissimis et fragrantib. arboribus, plantis et flosculis, referto, animum suum, quemadmodum PABULO quodam, reficere, ex iis iucunda, memorabilia, et utilia decerpere, atque sicut apiculae flores in alvearium suum, aggerere, et comportare: tum ea, quae ex aliis audivit, vel ipse vidit, cum veteribus,

et vicissim antiquiora cum recentioribus, non absque peculiari animi volupt ate, conferre solitus sit; Non secus M. Cicero, considerationem et contemplationem in naturae secretis, apposite atque luculenter, NATURALE QUODDAM ANIMORUM INGENIORUMQUE QUASI PABULUM, appellat. Absoluto itaque et edito ante aliquot annos primo volumine, in centum capita distributo, licet interieclo tempore ulterius in decerpendis, et pertexendis elegantissimis, et suavissimis historiarum flosculis, subcisivo tempore, sicut coepit, animum quandoque defessum oblectare, pascere, et recolligere perrexerit et omnibus modis alteram centuriam pertexere et in lucem edere, conatus fuerit: tamen hucusque ob molem et cumulum negotiorum publicorum, et privatorum, tantum temporis et otii surripere concessum non est, ut inchoatam totam absolvere et voti sui compos fieri potuerit. Quoniam autem id, quod paulisper differtur non penitus auffertur, cumprimus partus subcisivus satis prospere cesserit, paulo post secundus, vel deinceps tertius, atque forte plures, sivita et otium auctori suppetet, adiuvante DEO, sub singulis ceturiis subsequentur. Siquidem teste Thucydide, Similia accidunt donec manet eadem hominum natura:

alias [orig: aliâs] aliquanto mitius, alias [orig: aliâs] aliquanto atrocius, ut ferunt circumstantiae. Quarenon solum lectores rogatos vult, ut sicut in prima, ita etiam in hacsecunda editione, quae nonnullis im locis auctior, (utinam non tam multa typographica err ata relicta essent) reperietur omnia candide et sincere, seposito felle et acerbitate animi (talis enim in hoc toto opere mens et voluntas est auctoris) interpretari, aut si fortasse errata deprehenderint, ea amanter notare, corrigere, et meliora suggerere velint: sedetiam typographos fideliter monet, ne es invito atque inscio, neque has suas lucubr ationes latimas, neque ab alio quopiam (sicut passim nunc, quam recte iudicent aly, fieri solet) in vernaculam nostram linguam translatas, veluti supposititium partum praelis veltypis suis subyciant. Hoc enim sifecerint, et haec monita neglexerint, caveant diligenter et attente, ne operam, laborem, et impensas, cum iactura perdant, et frustra collocent. Etenim daturus tunc operam esset, ut haec altera editio primae centuriae, paulo post luculentior, et tersior in lucem prodiret: praeterea ipsemet translationem Germanicaminchoatam mature absolverenon esset intermissurus. Porro, sicut non licet neque honestum est, prohibente alicuius rei domino, alium, non

concessa potestate, eamperimde ac sisua esset, pro libito usurpare: ita spe gloriolae, vel lucelli, alys attibuta et concessa pensa veluti surripere, et sibimet aliena, quasi propria, privata auctoritate, asscribere, reprehen sione non caret.

Alterum est, quod scire vult auctor Lectores, epistolam sequentem adse, ageneris nobilitate Illustri, et eximio, magnoque iudicio et experientia rerum praedito Viro, Iohanne Bernardo Bonifacio olim Marchione Oriae, quae fuit veteribus pars Iapygiae, quum Noribergae ex frequentibus peregrinationibus, seserecolligens diu sane subsisteret, et eum saepius familiariter inviseret, atque de hoc opere tunc temporis inchoato potius quam absoluto inter sese conferrent, humanissime scriptam, non iactantiae, vel gloriae captandae causa huic operi insertam (novit enim, et sibi probe conscius est, ea, quae illi in commemorata epistola praeconia insignia et laudes attribuuntur, ex abundanti studio et amore scribentis potius profecta esse, quam tenuitati sui ingenii convenire) sedideo eam edit am esse, ut ex illa rectius cognoscatur, quo pacto cum iudicio et utilitate historiae legendae, et in usum recte sint transferendae: tum quoque ut vonstaret, se non sponte, sed

precibus et monitys magnorum virorum adductum esse, ut hoc suum opusculum, nondum suis partibus et membris, sicut parfuisset, absolutum, et expolitum, superioribus annis in liscem prodire pateretur. Eamque obcausam et alteram epistolam Nobiliss. et dignitate atque virtute reverendi et praestantiss. cuiusdam Viri, suppvimere noluit. Cui adiecit nunc tertiam quoque Generosi et praestantissimi cuiusdam, Baronis, continentem multa lectu digna licet, is laudes sibi in ea attribut as non agnoscat.

Postremo suas peculiares rationes habuit, quaremaxima ex parte, non solum verba historicorum genuina retinuerit, et huic operi inseruerit, sed etiam nonnumquam ex aliorum sententys et verbis propemodum totum caput veluti caemento conglutinaverit. Ex quibus non postrema ratio haec est, ut hoc modo non tam suspicacibus, qui dubitarent defide historiarum, omne dubium allegatis auctoribus eximeretur, quam cupiditati illorum, qui auctores citatos, vel peregrinando in promptu non haberent, vel obstantibus negocys gravioribus eos legere impedirentur, denique illis, qui iis omnino carerent, et nihilominus ex fontibus

nativis res gestas et ctiones inter legendum simul haurire et cognoscere satagerent, breviori compendio subveniretur. Lege igitur O BONE, et interpretare ea omnia candide atque superbis lividis et male feriatis affectibus et morsibus amotis, dextre atque sincere iudica, sicut deteipso, siloco auctoris esses, alios iudicare expeteres. Non enim obscurum est, hoc saeculum nostrum praeter modum scatere (dolendum sane) accusationibus, delationibus, calumnys et obtrectationibus occultis et manifestis eorum, qui secundu Pindarumys veluti ipsonio, sese pascere et oblectare solent, et hacratione gravit atem et auctorit atem aliquam (ahquam umbratilem et parum diuturnam, invisamque omnibus bonis) sibi acquirere prae reliquis student. Velut ille apud Comicum conqueritur, Multis in quaestu est thesaurus stultis in lingua situs, ut quaestui habeant male loqui de melioribus.

Hanc monitiunculam si secutus fueris, votum pro te, quicumque sis, facit auctor lubens, ut hae Subcisivae operae, vel horae, denuo editae, tibi instar PABULI ANIMI utiles, iucundae et volupt ati sint, utque tibi tuisque, bene et feliciter, omnia tua coepta, eveniant, non secus ac sibimet ipsi. Valete.

SEQUUNTUR EPISTOLAE TRES, EX AUTOGRAPHO DESCRIPTAE, QUARUM MENTIO FACTA FVIT IN Praefatione.

Ad Clarissimum, doctissimumque I. C. Philippum Camerarium.

MAGNUM istud ingenium tuum, singularemque prudentiam, PHILIPPE CAMERARI, mirari satis non queo, nec uti parest laudare. Nam quum magnis negotiis semper sis occupatus, quae ob Reip. huius amplissimae munus tibi delegatum sustines: si aliquando modicum quid otii, vel, ut verius loquar, respirationis tibi conceditur, subcisivis operis, ut aiunt, illud non in corporis cura, non in reliquis voluptatibus, deliciis queve, ut plerique solent, con sumis: sed in amoenissimos Musarum hortos divertens, perque illos spatians, colligis hinc inde, quasi sedula apis varios, iucundissimosqueve flores. ex quibus mel conficis, aliorum gustui quale, nescio, meo certe et dulcissimum, et suavissimum. Sic ctiam faciebat olim noster ille: verum tanto tu utilius, quanto ea, quae tractas, iis quae ille tractabat, sunt praestantiora. Quamquam numquam inficiabor illius pa/rerga esse mirifica, sed cum tuis nullo modo comparanda. Ille enim dulce potius, quam utile quaerebat: tu vero omne tulisti punctum, qui utile, ut Flacci nostri verba usurpem, dulci miscuisti, ex quo lector et delectatus recedat, et monitus:

atque hoc profecto meritissimo. Est enim historiae cognitio adeo humano generi necessaria, ut sine ipsa ambigo an ipsum humanum genus posset subsistere. Non heic [orig: heîc] recensebo, quid de hac Aristoteles, Isocrates, Cicero, aliique viri doctissimi censuerint: non item nostros pios commemorabo. Eusebium Caesariensem, Hieronymum, Orosium, tum ex recentioribus Bedam, aliosque complures, qui hac in palaestra magno cum fructu, nec minore gloria desudarunt. Sacrosanctos dumtaxat libros adferam in medium, in quibus et mundi promordium cognoscere fas est, et Dei excelsissimi arcana, tum et ipsius Filii ortum, vitamque et gesta. Cuinam isthaec omnia debemus, nisi historiae: Nam si non exstitissent,

si non reliqui veteris, novique foederis fuissent scriptores, ignota prorsus nobis cuncta essent, et abscondita. Itaque quantum historiae debeamus, facile quilibet cognoscit, modo mentem habeat hominis. Quum igitur nunc in hoc ludo te exerceas, totusque incumbas: non est obscurum, rem te facere, ut aiebam, et praeclaram nimium, et admodum fructuosam. Nam elegantissimo inventu, quae apud graves historicos sparsa reperiuntur raea, seria, magnique momenti, reperisti: eaque postea collecta in penum retulisti tuum. Neque hoc contentus quae similia erant, et ut Graeci dicunt para/llhla, miro artificio et iucunditate coniunxisti: ita ut lector ab eorum lectione satur numquam, avidus semper sit discessurus. Quod opus quanto desiderio omnes docti exspectet, pluribus dicerem si unus ego ex iis essem, Imo et provinciam hanc perlubenter caperem, ut tamqua eorum scilicet legatus agerem tecum, teque vehementer orarem, vique iusta quidem, et honesta cogerem ad edendum. Verum quum is ego sim, qui nullo pacto inter doctos, vel minimos etiam debeam numetari: ab hoc onere, quamvis invitus, desisto: illud cedens viris disertis, eloquentibus que, qui te

verissimis rationibus co adigant, ut nullo modo possis denegare. Vel potius tibi ipsi hoc onus imponam: nam quum tu is sis, qui summam virtutem summa cum humanitate coniunxisti, utrique summopere detraheres, si non faceres. Nam probi hominis est, homines quantum potest iuvare: humani autem etiam magis: ita ut si non faceret, neque probus vocari, neque humanus ullo modo mereretur. Tu ergo haec etiam atque etiam cogita; nam si recte cogitabis, illud certo scio, facies, quod omnes docti et petunt, et optant. Sed ante quam finem faciam, volo te facere participem cuiusdam meae cogitationis. Annis praeteritis quum essem iuvenis, atque iccirco otiosior, in que huiusmodi auctoribus frequenter versarer: sic mecum ratiocinabar: Non mediocrem voluptatem profecto ex historiarum lectione percipimus, nec non quoque mediocre commodum: sed quanto perciperemus maiorem, si eas diligenter perpenderemus, et examinaremus? Nam plerique corticem dumtaxat spectantes, atque hoc solo delectati, et contenti: medullam non valent, neque sciunt, vel curant degustare. Quod si id quod latet, penitus perspicerent: et dulcedinem invenirent admirabilem, et incredibilem simul utilitatem. Estsane pulchrum, magnumque, ex vitio alterius suum emendare, ut dicitur sapientes facere solere: tum ex continua historiarum serie id colligere, numquam scilicet bene, recteque facta sua gloria, et compendio fuisse fraudata, et numquam pariter impunita, et commendata, quae perperam praveque sunt peracta. Sed illud pulchrius, maiusque existimo, scire videlicet quonam pacto id fieri debeat. quod quidem tum recte sit, quum quis eas, quas graeci perisa/s1eis2 adpellant, accurate ponderat: singulatimque in quo quid bene, acprudenter, quid male, imprudenterque gestum sit, spectat. tum si aliter factum fuisset, quodnam successissct eventum: consiliaque omnia minutatim, diligenterque perscrutatur, acrimatur. Possetque haec lucubratio nuncupari Animadversiones,

vel Considerationes, vel Meditationes, sive Contemplationes, vel Commentationes, vel aliud simile. Praestitit hoc Nicolaus Machiavellus Italico sermone in primam Livii decadem tantummodo, neque tamen integram: verum non iuxta meum propositum, nam prolixe vagatur, atque occupatur in multis, quae brevius poterant dici, praeterea multa omittit, quae omitti non debebant: tum de eventis plane nihil: quemadmodum neque semper ostendit ubi peccatum sit, ubi bene actum. Atque ut exemplum adferam meae voluntatis. Sumamus eam historiam [note: Decad. 4. lib. 9.] de Bacchanalibus, quam refert Livius: quanta ibi essent consideranda? Ptimum, quam facile credamus, etiam ignotis, praesertim in rebus ad religionem spectantibus, id quod hodieque passim fieri cernimus, quodque cotratium omnino facere deberemus. Nam si reliquis in rebus nimium credulos esse non decet: quanto magis in his quae et arduae sunt, et plenae tum periculi, [note: I. Iohan. 4.] tum etiam difficultatis? Quocirca monemur a Iohanne, Nenos cuivis spiritui credamus, sed prius experiamur, an ex Deo sintilli spiritus. Quod si fecissent Etrusci, nequaqua Graeculus ille ignobilis eos edcepisset: neque sic postea illa mali labes ex Etruria Romam, velut morbi contagione, penetrasset. Heic [orig: Heîc] dicendum quanta vis vitii sit, quam cito crescat, quam facile late pervagetur. Tum ponderanda illa scelera quae fiebant, singulatim: ostendendumque, verum esse quod Caesar dixit apud Sallustium, omnia mala exempla ex bonis initiis orta esse, quamque rectissime videatur dixisse Lucretius:

tum quam aptum velum sit illud religionis, ad omnia flagitia, quantumvis turpia et immania, contegenda. Similiter quantum peccandi licentia, et voluptas alliciant homines: quantumque (diceret forte aliquis, qui vini potione non uteretur) vinum detrimenti, et malorum causa sit Modus deinde patefactionis atrendendus: quamque verissimum Servatoris nostri dictum [note: Matth. 10.] sit: Nullam rem adeo occultam esse, quae non sit in lucem:

proditura. Diligentissime quoque explicandum esset, quantam vim superstitio in imbecillium animis obtineat, quam accurate, fideliterque mysteria celent: ita ut non solum Manichaeorum illud obseruent:

sed etiam si torqueantur, tamen constantissime in reticendo persistant, permulti quoque vitam profundant. Haec tantum attigi breviter, plurimis praetermissis, quae ei essent expolienda, cui scribendi onus in cumberet. Nam tota illa narratio continet res dignissimas consideratione. Quemadmodum et huic similis, quam scribut Iosephus, accrdisse Romae sub Tiberio Cae sare, de paulina, et Dec. Mundo digna profecto historia. quae et ar ticulatim expendatur et exaggeretur, exagiteturque omnib nervis copiae et eloquentiae. Sed his omissis veniamus ad Pompeii gesta cum socero. Quanta heic venirent pondeianda? Verum multis praeteritis arripiamus illud praecipuum. Et quidem recte ne, an secus Romam dereliquerit Caesare adveniente, aliis disputandum trado. Illud nunc dico, quam male sibi consuluisse de loco, in quem se recepit, ne dicam occultavit. Quum enim tum in Graecia militaris disciplina pene omnis exstincta esset: quid auxilii ab inertibus, et imbellibus erat sperandum? Et quidem Caesar qnum post Pompeii exdidium tam facile, matureque totam subegisset Asiam, non immerito irrisisse dicitur Pompeii de Mithridate victoriam: En, inquiens, praeclara gens, quam adeo Pompeius gloriari est solitus vicisse, scripsitque Romam, vel ut aliqui dicunt, in eius Pontico triumpho inter pompae fercula trium verborum praetulisse titulum, V. V. V. itaque quam ignava gens esset, manifeste declaravit. Debebat igitur Pompeius, si Romam de serere statuerat, potius in Hispaniam proficisci, ubi et viri admodum bellicosi erant, et ubi probe sciebat disciplinam militarem plane vigere, quippe qui ibi strenue militavetat aliquoties praesertim cum Metello contra Sertorium. Quod res ipsa perspicue demostravit: Nam

quum Caesar ibidem infeliciter ultimo praelio pugnasset, desperatis iam rebus, de consciscenda nece cogitavit. Quod si accidit cum Pompeii liberis: quid fuisset, si cum ipso Pompeio erat decertandum? praesertim ipsius belli initio, quum Caesar tantas vires, auctoritatem que non dum adquisierat. Fuit igitur error iste non modicus, de profectione, inquam, in Graeciam, Hispaniis posthabitis. Praeterea in Graecia quoties erratum? Non heic referam desidiam, pigritiamque sui exercitus, non luxum, et mollitiem, quum tabernacula cuncta myrto essent ornata, strata omnia floribus referta, mensae graves vasis magnificis, et pretiosis, crateresque vino spumantes: sic ut verius adparatus videretur, ornatusque litantium, festaque agentium, quam virorum se ad certamen praeparantium. Castrorum facies certe similior Daraei, vel Sardanapali potius castris, quam Romanorum, praesertim priscorum illorum Camilli, Fabricii, Maximi, Catonis, Scipionum. Illud vero, si viveret, quonam pacto posset excusare, quum prope Dyrrhachium cum Caesare conflixit? in quo quide conflictu quum Caesarem iam fregisset, pepulissetque: persequi victoriam neglexit. Quod quum Caesar vidisset, negavit eum scire vincere. Heic quam latus campus patet ad detestandam cunctationem omnibus in negotiis maxime noxiam, praecipue bellicis, celeritatemque summopere utilem laudandam: ita ut Lucanus ait:

Quocirca elegantissime idem Poeta quum utrumque confert, comparat Pompeium quercui:

Qualis frugifero quercus sublimis in agro
Exuvias veteres populi sacrataque gestans
Dona ducum: nec iam validis radicibus haerens,
Pondere fixa suo est, nudosque per aeera ramos
Effundens, trunco non frondibus efficit umbram.

- - - - - Sed non in Caesare tantum
Nomen erat, nec dama ducis, sed nescia virtus
stare loco, solusque pudor non vincere bello.
Acer et indomitus, quo spes quoque ira vocasset,
Ferre manum; et numquam temer ando parcere ferro,
Successus urgere suos, instare favori
Numinis: impellens quidquid sibi summa petenti
Obstaret, gaudensque viam fecisse ruina.
Qualiter expressum ventis per nubila fulmen
AEtheris impulsi sonitu, mundique fragore
Emicuit, rupitque diem, populosque paventes
Terruit, obliqua perstringens lumina flamma:
In sua templa furit, nullaque exire vetante
Materia, magnamque cadens, magnamque revertens
Dat stragem late sparsosque recolligit ignes.

Atprofecto magnum discrimen inter fulmen et quercum. Quare non mirum est, sia Caesare victus est Pompeius, quum quercus a fulmine feriatur, no autem contra fulmen a quercu. Haec pauca posuisse sufficiat, exempli gratia: si forte tuum excellens ingeniu ad tam insigne opus possent excitaee. Dignum certe, meo quidem iudicio, opus, in quo et tu, et tui similes doctissimi viri elaborent, ostendantque quasi speculum, in quo omnes inspiciant vitas omnium, atque ex aliis sumant exemplum sibi, Hoc facito, hoc fugito, hoc laudi est, hoc vitio datur. Equidem ego, etsi in doctorum numero non sim censendus, ut dixi iam, sed potius in indoctorum: tamen non formidrem tantam rem aggredi, quantum exiguae nostri ingenii vires permitterent: sed aetas ingravescens, tum domesticae occupationes, molestissimae illae quidem, ut tu nosti optime, aliaeque non paucae, neque

leves causae ab hoc me prorsus avocant, imo deterrent. Si quid tamen otii rarissime conceditur, id gravioribus in studiis, hoc est, divinis consumere non solum aequum, ut faciam, mihi videtur, verum etiam necessarium. Equidem plane cognosco esse properandum: nam si homo, ut Varronis verbis utar, Bulla est, eo magis Senex: annus enim primus et sexagesimus admonet me, ut sarcinas colligam, ante quam proficiscar e vita. Quod quidem numquam rectius facere potero, quam eos libros evoluendo, e quibus libris et veram philosoph am discimus, et spem certam adquirimus de aereina nostra felicitate. Nostris quidem, (utar nunc Varronis familiari) acerbissimis doloribus, variisque, et undique circumfusis molestiis alia nulla potest inveniri levatio. Vale.

CLARISSIMO VIRO D. PHILIPPO CAMERARIO IURISCONSULTO, AMICO SVO Carissimo.

MEditationes tuas, CAMERARI doctissime, vixtandem ob frequentes hinc inde profectiones, et varias quibus distr ahor occupationes, magna cum voluptate mea perlegi. Acprimum quidem mirari subit, hominem te in republ. illa amplissima provinciam laboriosissimam sustinentem, tot auctorum volumina non solum legendo percurrere: verum etiam exiis, quae not atu maxime digna erant, excerpere, et in ordinem aptissimum digerere potuisse. Sed mirari propemodum desino, dum cogito, te in optimis nimirum disciplinis ab ineunte aetate eruditum, et ad labores honestissimos parentis exemplo perferendos assuefactum. Quod tu profecto in hiscelucubrationibus tius egregie declar asti. Immensi enim laboris hoc opus esse, et multiplici refertum eruditione fatebuntur, qui id legent omnes. Cumque in omni vitae genere plurimum expediat in promptu habere selecta ex veterum monumentis exempla, quibus quid sequendum, quidve declinandum sit, quasi viva voce admoneamur: nescio sane an ullum mohi videre contigerit librum, qui ad eam rem magis fuerit accommodatus, ut vel hac de causa UTILISSIMUM VITAE HUMANAE SPECULUM iure possit nominari. Proponuntur in eo illustres historiae, quibus animi generosi ad pietatem, prudentiam, institiam, magnanimitatem, temperantiam, aliadque, virtutes pulcherrimas praeclare informantur. Vitiorum e diverso commemor antur exempla, ut perspecta specta eorum turpitudine, positis ob oculos poenis ac calamit atibus, quas illa plerumque secum trahunt comites, ab iisdem homines deterreantur et fugiant. Inveniet hic [orig: hîc]

paterfamilias [orig: paterfamiliâs], invenient graves Rerum pub. consiliary, invenient etiam ipsi principes, quo, quod non modo oblectare ipsos, sed et erudire et meliores efficere possit. Explicantur multa ad Philosophiam maturalem pertinentia, quae et lectu sunt iucundissima, et utilitatem in vita habent non contem. iendam. Taceo iam Oratores, praetereo Poetas, qui ex hoc tamquam uberrimo finte, ceu penu quodam instructissimo, ad institutum suum, depromere plurima, iisque scripta sua locupletare poterunt, et vivis quasi coloribus illustr are, quapropter te operam hanc optime collocasse, et lucubr ationes ist as omnino dignas esse iudico, quae typis describantur, et in manus multorum perveniant, atque adeo ad omnem posterit atem propagentur: Quae laudem tibi et honorem pro exhaustis laboribus tribuet fempiternum. Habes breviter, quod petiisti, sententiam nimirum de Medit ationibus tuis, meam, cui quin omnes boni et intelligentes subscripturi sint, equidem minime dubito, Vale.

CLARISSIMO D. PHILIPPO CAMERARIO, I. C. ET REI PUB. NORECAE A CONSILIIS; SVO S. D.

CRATISSIMAE mihi fuerunt literae tuae suavitatis plenae, et donum literarium Meditationum tuarum Historicarum, quod munusculum chartaceum adpellare tibi libuit: scilicet non arei ipsius qualitate, sed ab humanitate tua, et modesia. quid meum heic [orig: heîc] iudicium desideras? nimis est tenue, quam ut res tantas, et tanti momenti diiudicet. Verumtamen cum aurifabri aurum quoque orichalci aut ferri ponderibus librent, nec ad libras tatum vel uncias, sed drachmas quoque examinent, dabo et ego de his sententiam meam tibi; iudiciique mei drachmulam super lancem illam tuam doctissimi iactabo viri, non mehercle quod suo pondere multum vel inclinare, vel sustinere possit, sed modo ut tibi volenti satisfaciam. Multas ob causas Opus hoc tuum probo; nam habet quae pauca alia non desiderant imo multa habet unum, quorum unum aliquid multa alia non contiment, suaritatem, et dicendi elegantiam rerum varietati et copiae admistam: et hls iterum docendivim miram maxima cum legentium utilitate et fructu coiunctam: plane ut non modo propter res opus, sed propter operis ipsius elegantiam res videantur digniores. Utrum igitur admirer magis, an studium tuum et industriam in tanto opere perficiendo? an Rei ipsius praestantiam, suavitatem, utilitatem? Utrumque (nec sine causa) admiror et suspicio: sed ultimum illud eo velociores levioresque ceu alas tibi addit, quibus ad summa laudis aeternae, et gloriae arthera advolas, immortaliqueve fama, et numquam intermoritura apud omnes illos te coronat qui ex iucundissimo hoc et amoenissimo Historiarum hortulo flosculos decerpant fragrantissimos ingenti cum sensuum omnium et animi obiectatione. Cui enim non prosit? Legant senes: et invenient qui senectutem suam bene et probe ad vitae terminos usque

traducere possint. Legant iuvenes: discent qui adolescentiae annos regere, et ad honestam senecturem pervenire queant. Legant Principes: discent qui subiectis imperare salubriter diu possint. Legant subiecti: discent qui obedire cum suo commodo, Reip. utilitate Principi debeant: evoluant milites, patresfamilias, parentes, liberi, discent qui se in bello, domi, erga liberos, erga parentes gerere debeant. Quid multis? huc se conferant cuiuscumque ordinis, sexus, aetatis homines: quisque inveniet quid agendum sibi, quid fugiendum sit, invenient omnes salubria non modo Exempla, sed et praecepta suis quique rebus accommodata. Neque hoc est nohil quod illo ordine et hac verborum elegantia omnia sunt connexa, ut non nodo mira utilitate adficiant lecta, sed ad legendum quoque invitent et alliciant ultro omnes, quod ita raro alii praestant, ut qui te imitetur, miraculum potius docti, quam doctus sit censendus. Plerique res pulcherrimas turpissimis involuunt verbis, quin et in eo superbiunt, ut verba non curare videantur. Alii verborum lenociniis sesquique pedalibus verbis, res fere nullas includunt; atque adeo suem (quod aiunt) coronant rosis. At Camerarius noster

Et non modo illis, qui rebus student plurimum prodes: sed eleganti et concinna Oratione et illos oblectas, qui insigni et ardenti divinae illius Eloquentiae tenentur desiderio. Ut boni fontis est proprium, sitim non tantum sedare, sed murmute simul et exsilienti limpiditate sensus omnes reficere: sic liber hic tuus et rerum diversarum sitim sedat, et dulcedine simul atque suavitate incredibili, legentium animos perfundit. Viden' ut Opus hoctuum, Historicas tuas Meditationes, non modo probem, sed et admirer? et sane dignus est, quem non ego tantum nullius eruditionis homo, amem, sed docti omnes, et Historiaru amatores suspiciant. proinde si quod porro tale Opus prae manibus habes, precortibi non modo a DEO illam ingenii felicitatem quam heic [orig: heîc] tibi concessit, sed inprimis te hortor, ut quam primum tibi licebit, etiam illum edas: nec orbem terrarum hocadficias incommodo, ut illare diu careat, e qua tantum possit fructum capere: quod meeum scio omnes abs te contendent, qui ingenii tui praestantiam ex operis istius lectione et fructu degustarunt. Vale, Rideccio inter diversas occupationes. VI. Cal. Maias, Anno M. D.XCII.

IN MEDITATIONES HISTORICAS CLARISSIMI ET PRAESTANTISSIMI VIRI; D. Philippi Camerarii etc.

SEdula qualis apis volitat per roscida prata,

Salubribusque his et illis flosculis
Insidet, ac sucos libatque, alisque reportat,

Sciteque in alvearibus cellas struit,
Stipat et humano generi gratissima mella,

Cibos ei datura brumae tempore:
Sic Camerariades, docto notissimus orbi,

Et gentis inclitae decus clarissimum,
Quidquid in historia veteri simul atque recenti

Dignum notatu occurrit, excerpit, notat,
Inque suas veluti cellas locat, omniaque apte

Disponit, inter seque rite comparat
Euentus similes: fieri nam nil prope constat,

Sub sole, quod sit insolens plane ac novum,
Esemploque carens; (Sapiens est testis Hebraeus)

Sed facta in orbem sic redeunt, ut tempora.
Ast tibi quae tanto tribuentur digna labore,

Quem praestitisti isthoc in opere praemia?
Sit tibi primum illud pretium haud vulgare, tibi quod

Tuae interesse gloriae vivo datur.
(Rara ea sers, paucisque datum est viventibus istud:

Plerumque livor improbus premit bonos.)
Quanto cum applausu primum haec sunt edita quondam

Recusa maior prosequetur iam savor,
Tum pia posteritas, incorruptissima iudex,

Industriam hanc mirabitur probans tuam.
Et quae gesta canit, ventura in saecula mittens,

Hoc CLIO opus vetabit aeternum mori.

EIUSDEM AUCTORIS.

HISTORICA est olim cui condita Bibliothecae,

Cede tuum hunc titulum iam, Diodore, libens.
Magna equidem tua laus, atque indelebile nomen

Vivet, dum Clio fortia gesta canet:
Dignius his titulis sedopus Camerarius edit,

Librorum innumerum [orig: innumerûm] quod queat esse vice.
Quicquid habent antiquorum memor abile scripta,

Quicquid habent nostri temporis historiae,
Congestum ecce locis hic [orig: hîc] convenientibus exstat,

Lectoremque sua dexteritate iuvat.
Iure igitur librum hunc inscribes Bibliothecam,

Tam varios quoniam continet historicos.
Sed quid ego soli radios superadderetento?

Ipsum sat pro se multa loquetur opus.
Tu modo mecum isto quicumque labore fruere,

Vivat, io felix, dic, Camerariades.
Proh quantum illi omnis doctorum natio debet,

Unus erit cuius Bibliotheca liber!

IN MEDITATIONES HISTORICAS D. PHILIPPI CAMERARII INCLYTAE REIP. NORIBERGENSIS A CONsiliis, etc. Patris carissimi.

ECCE iterum docti redeunt monumentalaboris,

Quae cura auxisti nunc meliore, parens.
Propositum ergo urges, nec taedia longa fatigant,

Dum tibi promissum continuatur opus.
Nec te deterrent virosaescommata linguae,

Quaeve Theon nigro vulnera dente facit.
Nec iunat imposito tandem tibi fine laborum,

Securum placidis consenuisse modis.
Scilicet ut ventis gaudet remeare secundis

Nauta domum, et quaestus exoner are suos:
Rursus et expertis audet se tradere velis,

Semotoque novas littore quaerit opes.
Discordesque licet moveant ferapraelia venti

Aut praedo infestet saevus ubique mare.
Corde metus pellit, ridetque pericula cuncta

Indomito dulcis captus amore lucri.
Sic facis, haud gazas cupiens quaesisse fugaces:

At grato tantum publici amoreboni.
Sic iter as cursus et sumptos ante labores

Dum studio satagis quemque iunare tuo.
Doctrinasque refers variis sudoribus emptas,

Quis [orig: Queis] queat haud ullum dulcius esse lucrum.
Nam pereunt merces, terrisque perita remotis

Nulla queunt usquam lucramanere diu.
Nec satiant animum aut solatia vera reponunt:

Imo illum potius discruciaresolent.
Puris sed pastipraeceptis, pectora gaudent.

Quae cura passim dexteriore doces.
Haec quicumque leget, quicunqueexpenderit aure,

Attenta inveniel quaerepetita iunent.

CATALOGUS AUCTORUM ET LIBRORUM QUI CITANTUR, ET OVIBUS IN HIS MEDIT ATIONIBUS HISTORICIS auctor utitur.

Augenius Gislenius Busbequius, Caesareeae Maiestatis legatus ad Soliman. Turcicum Imperatorem.

Bartholomaeus de la Casas vel Casaus, Episcopus Hispanus, et Monachus Dominicanus, Gallice.

PATIOR UT POTIAR.

Prospera non inflent animum; nec aspera fragant:

Sed fidei invictae gaudia vera iuvent.

OPERARUM SUBCISIVARUM, SIVE MEDITATIONUM HISTORICARUM.

CAPUT I. DEO Puras et castas preces, vota, gemitusque grata esse.

[note: Lib. 2.] IN praeclaro Ciceronis opere de Legibus haec verba inserta sunt: AD DIVOS CASTE ADEUNTO: PIETATEM ADHIBENTO: QUIS ECUS FAXIT, DEUS IPSE VINDEX ERIT. Item IMPIUSNE AUDETO PLACARE DONIS IRAM DEORUM. Putabant namque ethnici, licet cognitionem veritatis certam nullam haberent, DEUM irritari impiroum precibus magis ad vindictam, quam ad opitulandum flecti. Id testatur Bias Prienaeus. Quum enim una navi cum quibusdam sceleratis et impiis veheretur, et ii, ob tempestatem ortam, Deorum opem implorarent; Silete, inquit, ne vos hic illi navigare sentiant. Eodem modo Aristippus cum navi vectus oborta tempestate supra modum perturbaretur, quidam ex iis, qui simul navigabant; Numue, inquit, etiam tu metu percelleris, quemadmodum vulgus? At ille, prorsus, ait neque iniuria: Vobis enim de vita scelerosa infelicique labor est, et praesens periculum, mihi vero de felicitate, atque beatitudine. Plato quoque vetat dubitare, qua sit mente futurus DEUS, si ab impio invocatur, vel placari donis studetur, cum vir nemo bonus ab improbo donari velit. Ob eam

causam quidam ex veteribus dicere solitus est; in rebus secundis et prosperis Deos placandos esse, ut eos in rebus adversis confidentiori animo [note: Lib. 18. c. 3.] invocare possimus. Huc respexisse Plinius videtur, ubi dicit: MANIBUS HONESTIS OMNIA LAETIUS PROVENIUNT. Unde apparet ex historiis, veteribus plane persuasum fuisse. Diis minime grata sacrificia esse, quae ab impuris manibus sceleratorum offerebantur. Idcirco per novem dies noctesque saltem oportebat ab omni libidine sacerdotes mulieres aedituas abstinere. Sic et Cybeles sacerdotes membrum genitale sibi quodam lapide abscindebant, ut caste viverent. Et Athenis alii bibebaut cicutam ut vim membri genitalis amitterent: mulieres praeterea initiaturae sibi lectos peculiaribus foliis substernebant, ut refrenarent libidinem. Quare [note: In oratione contra Timocratem.] iure scripsit Demosthenes haec de praesidibus sacrorum: Ego sane existimo, eum qui ad sacra accedit, et res sacras sit tractaturus, aut res ad Deos spectantes curaturus, oportere non statutum dierum numerum esse castum, sed per universum vitae suae cursum ab huiusmodi turpibus studiis abstinuisse. Haec autem et alia plura prolixe et erudite traduntur in Natalis Comitis [note: Lib. 1.] mythologia. Magis sane, ut simpliciores sub praetextu pietatis et castitatis magis decipiant, volunt, quod spiritus et daemones propter similitudinem maxime diligant virgines, puros, et castos. Similitudo enim dilectionis [note: De doctrina promiscua c. 10.] est causa, ipsi namque non coeunt, quia nullus daemon suapte natura mas est vel femina. Unde in quit Galeotus Mart. Quum Deos placare intendimus, castitatem servamus, secundum illud.

-- Et spissis noctis se condidit umbris.
Apparent dirae facies inimicaque Troiae
Numina magna Deum [orig: Deûm].

Nam venere praesente (ea namque deorum ac spirituum visionem prohibet) nihil profecto viderat. Sic nonnulli magiam imitantes, quum furem in phiala aquae vel speculo apparentem noscere exoptant, virgunculas aut infantulos impollutos eligunt, ut ea simulacra conspiciant, quae pollutus minime videt. Hisce magicis ineptiis olim Didium Iulianum Caesarem delectatum fuisse, tradit Aelius Spartianus in eius vita. Fuit, inquit, in Iuliano haec amentia, ut per magos pleraque faceret, quibus putaret vel odium populi deliniri, vel militum arma compesci. Nam et quasdam, non convenientes Romanis sacris, hostias immolaverunt, et carmina profana incantaverunt, et ea quae ad speculum dicunt fieri, in quo pueri praeligatis oculis incantando vertice respicere dicuntur, Iulianus fecit: tumque puer vidisse dicitur, et adventum Severi, et Iuliani decessionem, etc. Sic Tolosae suo

[note: In Daemonemania lib. 3. c. 3.] tempore Lusitanum fuisse scribit Bodinus, quires occultas in ungue pueruli videndas exhiberet. Et ibidem refert, quod DEUS gravissime vetuerit, ne [note: Lib. 5. c. 11. Leviti. c. 25.] lapis imaginationis adoretur. Ipsius autem opinio est, quod hic lapis imaginationis vel adorationis fuerit ad unguem expolitus, tamquam speculum, ex quo imagines offerebantur, et divinationes petebantur. Huc quoque nostro tempore magi lapidem crystailum adhibent. Unde krusallomantei/a, vel o)nuxomantei/a dicitur, quum fricato ungue aut crystallo nescio quos sermones pronuntiant, et tum puerum integrae et incorruptae pudicitiae admovent, ut videat quod ab illis quaeritur, ut idem Bodinus [note: Lib. 2. cap. 2.] recenset. Sed has ineptias et amentiam hominum, vetitis artibus deditorum, omittamus, et ad nostram meditationem revertamur. Si igitur ethnicis persuasum fuit, tantum pondus pias et castas preces habere: quid Christianis, qui cognitionem veri DEI habent, et ex eius verbo certi sunt, quod caste et pie invocari, et has preces efficaces esse velit, faciendum [note: Institut. divin. li. 5. c. 19.] erit? Hoc sane post aliosnos docet Lactantius. Si quis, inquit, ad sacrificium non integra conscientia venerit, audit, quae illi DEUS comminetur, ille qui latebras cordis videt, qui peccatis semper infestus est, qui exigit iustitiam, quifidem poscit. Quis hic malae menti, aut malae preci locus est? At illi infelices nec ex fceleribus fuis intelligunt, quam malum sit, quod colunt, quando quidem flagitiis omnibus inquinati veniunt ad precandum, et se pie sacrificasse opinantur, si cutem laverint, tamquam libidines intra pectus in clusas ulli amnes abluant, aut ulla maria purificent. Quanto satius est mentem potius eluere, quae malis cupiditatibus sordiditur, et uno virtutis et fidei lavacro universa vitia depellere? Quod qui fecerit quamlibet inquinatum ac sordidum corpus gerat, satis purus est. Haec Lactantius. Instituta autem haec lotio olim fuit mystica quadam significatione. Nam in facie lavanda, emundati corporis, ac sincerae conscientiae [note: Homilia XLV. feria IIII. Cinerum.] puritas denotabatur. Unde lavare faciem Chrysostomus exponit significare ab omni sorde peccatorum et squalore delicti, faciem cordis nostri, et ipsam conscientiam mundam praeferre, ut vere laetitiam caelestis gaudii, et hilaritatem sancti Spiritus in nobis habere possimus. Memorabilis [note: Lib. 4. c. 19. de vita Constantini.] quoque est epistola Constantini Magni ad Saporem Persarum regem, in qua inter alias pias monitiones, teste Eusebio, haec verba leguntur: Deus puram solummodo mentem et animum omni labe vacantem ab hominibus flagitat, quibus ille virtutis, et pietatis actiones ponderat. Eodem modo non minus pie quam recte Philippus Melanchthon vir pius, et de toto orbe, ubi Christianum nomen notum est, optime meritus, admonuit, quales preces DEO gratae sint, hoc disticho.

Casta DEUS mens est, casta vult mente vocari,
Et voluit castas pondus habere preces.

[note: De morte et vita aterna.] Ut enim vasa pice referta (qua similitudine utitur David Chytraeus) si melle aut vino ea implere velimus, effundi ante et mundari ipirtet: ita mentes et corda nostra a stultis et futilibus mundi huius desideriis, et tetris peccatorum sordibus quib. nunc plena scatent, expurgari ante et munda reddi necesse est, ut sapientiae ac iustitiae et vitae divinae, seu ipsius DEI capacia reddantur. Ea intentione Ecclesia canit: Aufer a nobis DOMINE cunctas iniquitates nostras ut possimus PURIS MENTIBUS introire in sancta sanctorum. Elegantissimum quoque est distichon Gregorii Nazianzeni:

xeirw=n e)/rgon, a)ri/swn e)s2 ou)rano\n a)ien a)ei/rein
a)gnw=s2 kai\ pare/xein e)usebe/es1s1i litai=s2.

Hos versus parens meus piae memoriae, aliquando inter prandendum e graeco ita transtulit.

Optimum opus manuum, has in caelum tendere puras,
Atque pio castas fundere ab orepreces.

[note: In Novell. 152. collat. 9. tit. 16. cap. 5.] Huc respexit Iustinianus Imperator, ubi castitatem et pietatem Monachis utriusque sexus severe praecipit. Si enim illi, inquit, uris manib. et nudis animabus pro Repub. supplicent Deo, manifestum quod exercitus habebunt bene, et civitates bene disponentur. DEO quoque placato et propitio exsistente, quomodo non vuiversa plena totius pacis et devotionis? Sed et [note: In sermonibus Quadragesimae c. 4.] terra nobis feret fructus, et mare quae sua sunt dabit illorum oratione propitiationem DEI ad omnem Remp. deducente. Id ipsum praeterea D. Augustinus monuit, ubi ita scribit: Oratio iusti clavis est caeli, ascen dit precatio, et descendit DEI miseratio, licet alta sit terra, altum caelum, audit tamen DEUS hominis linguam si mundam habeat conscientiam, quum sensibus loquitur, si sit solus noster gemitus. Easdem pias cogitationes habuit D. Bernhardus. Credimus, inquit, angelos sanctos astare orantibus, offerre DEO vota et preces hominum, si sine deceptione levari puras manus prospexerint. Memorabilis postremo et digna est similitudo ohannis Chrysostomi, [note: Super Matthaeum.] ut huic meditationi inseratur. Facies, inquit, animae est conscientia. Sicut enim in conspectu hominum gratiosa est facies pulchra: sic in oculis [note: In oratione de Auaritia.] DEI speciosa est conscientia munda. Ad hac preces et gemitus respexit idem Chrysostomus, ubi admonet eos qui pauperib iniuriam faciunt. Habetis, inquit, vos potentiam, sed habent illi omnium validissima arma, gemitus et lamentationes et illud ipsum iniuriam pati, qua auxilium de caelo attrahunt. Haec arma domus suffodiunt, fundamenta diruunt, urbes everterunt, universas nationes fluctibus obruerunt. Tantam gerit DEUS eorum

providentiam, qui laeduntur. Magna enim et valida arma sunt, iniuriam patientium hominum gemitus.

CAPUT II. Rem pub. literis et armisregi et servari.

IULIUS Caesar cum Pompeium in Pharsalicis campis vicisset, inter alios honores a Senatu illi decretos, quos ille admisit, hi fuere, ut currus ipsi adversum Iovem spectans in Capitolio collocaretur. Ipse quoque super imaginem orbis terrarum posirus statueretur cum hac inscriptione, SEMI DEUS EST. Unde, ni fallant me coniecturae, in heroicis Gabrielis Simeonis symbolis depingitur, slans super globum mundi, sinistra tenens librum, dextra gladium, cum hac inscriptione: EX UTROQUE CAESAR. Qua pictura demonstratur, his duobus, armis videlicet et literis, Caesarem imperium acquisivisse, et acquisitum conservasse. Rectissime enim dicitur:

Exstat hac dere lex Servii Tullii VI. Regis Romanorum, qua continetut, Non solum armis et scientia belli, sed et consiliis artibusqueve pacis Rem publ. consistere. Huc sine dubio Iustinianus Imperator in principio suarum institutionum Iuris respexit, ubi orditur: Imperatoriam maiestatem non solum armis decoratam sed etiam legibus armatam esse oportet, ut utrumque tempus, et bellorum et pacis recte possit gubernare, et Princeps Romanus non solum in hostilibus proeliis victor exsistat: sed etiam per legitimos tramites calumniantium calamitates expellat. Constat igitur ex his, quanta fuerit veterum Regum et Principum prudentia et sollicitudo, ut iis artibus in struerentur et excellerent, quibus eorum labore et sollertia acquisita conservarentur. Et ob hanc rem Franciscus Guicciardinus, historicus inter recentiores exquisitissimus, eos imprudentiae tacite coarguit, qui armis imperia facile propagarent, ea tamen retinere non possent, nec viderent partum imperium iss, qui domestica disciplina uti nescirent non modo non utile, sed etiam grave ac perniciosum semper fuisse. Id non ignoravit Augustus Caesar. quum enim Alexandri Magui res in Oriente gestas legeret, admiratum ferunt, non indux sse Alexandrum in animum suum, qua ratione et via quaesita conservaret, ac regeret, sed tantum quomodo [note: Lib. 25.] quaesitis alia adiceret. Simili ingenio fuit Pyrrhus Epiri rex, cuius, ut Iustinus historicus dicit, nemo qua tulisset, impetum sustinere valuit, sed

ut ad devincenda regna invictus habebatur: ita devictis acquisitisqueve celeriter carebat. Tanto melius studebat acquirere imperia, quam retinere. Unde Antigonus Rex aleatori similem eum esse dicebat, qui spe futuri lucri proprias opes prod git, nec unquam contentus est eo, quod in alea vicerit, sed quaecumque collusoribus supersunt, magna aviditate cupit, inque ea relictis omnibus solum inhians, quaecumque ante quaesierat, profundit. Scipio quoque quum Censor esset, noluit in sollenni carmine, sicut erat moris, precari: Dii augete Rem public. sed conservate. Satis, inquit, [note: In coniurat. Catilinae.] habemus auctam, si modo conseruetur. Huc respexit Crispus Sallustius. Imperium, inquit, facile his artibus retinetur, quibus initio partum est. Verum ubi pro labore desidia, pro continentia et aequitate, libido atque superbia, invasere: fortuna cum moribus mutatur. Hoc etiam Totilas Rex Gothorum, occupata Roma consideravit. ita enim orationem [note: De bello Italico contra Gothos li. 8.] ad milites suos (sicut a Leonh. Aretino refertur) concludit: Tueri quae ta difficil us est quam acquirere: quoniam in acquirendo ignavia possidentis saepe plus confert, quam propria virtus. Tueri autem quaesita sine propria virtute nemo potest. Cum lulii Caesaris vero symbolo, quod. initio adduximus, convenit perpulchre versus Homericus, quo post Alexandrum Magnum, qui semper eum in ore habuit, inprimis desectatum fuisse regem Galliae Franciscum I. apparet ex librorum (qui eius sumptibus a Roberto Stephano elegantiss. typis graecis sunt editi,) inscriptionibus, ubi ut plurimum illi additus est. Describitur autem eo Agamemnon, quod non solum Rexfortitudine, sed et bonitate ingenii fuerit praestans:

Sic Agesilaus magnus ille Lacedaemoniorum Rex, quodam tempore interrogatus, utta virtus esset praestantior, fortitudo an iustitia? graviter respondit, Fortitudinis nullum esse usum, nisi adsit iustitia. Eodem modo vetus atque perpetuum institutum est apud Turcas, ut intranti templum supplicandi causa Imperatori, Talis manus aedituus sacerdos occurrat, claraqueve vocepronuntiet, ut meminisse velit, Imperium, quod iustitia et virtute bellica partum sit, non aliis quam iisdem artibus conservari, [note: In Elogiis Lib. 2.] propugnariqueve oportere, ut Iovius recenset. Hinc videmus maximo cum nostro malo, hostem hunc; ut Busbequii, in sua exclam tione de acie contra Turcas instruenda, verbis utar; ea esse vigilantia, eam servare disciplinam, ea uti in conservandis iis, quae sibi adiunxit ratione ita regnare ac dominari, ut ubi semel vestigium fixerit, inde se moverinumquam patiatur; numquam se attollat seges, quam semel illa calamitas depreslerit. Adeoque difficile dictu videtur, sitne in acquirendo acrior, an in tuendo quae

acquisivit fitmior, atque validior. Sane prudenter Maximilianus I. Imperator optimus, saepe in ore habuit, Longe facilius esse vincere, et domare gentem [note: Lib. 6.] quam in officio retinere. Hoc etiam Nicias apud Thucydidem monere voluit, ubi dicit, Stultum esse eos invadere, quos victor non possit in officio retinere. Huc referri potest emblema XIII. quod doctissimus vir Adrianus Iunius in suo eleganti libello Emblematum inseruit. Ibi enim depingitur geminum Mercurii simulacrum, alterum iuventa florentis: alterum maturo senio vencrandi. Quo veteres, ut ipse explicat, innuere voluerunt, eum quirecte rem publ. aut regnum sit administraturus, coniun ctam cum prudentia fortitudinem habere debere, quasi alterutrum inutile sit absque alterius ope. Ideoque inscriptio rectissime convenit: PRUDENTIA CUM ROBORE CONIUNCTA. Necnon et subscripti versiculi, sumpti fortasse ex sententia Isocratis ad Demonicum: Robur cum prudentia coniunctum prodest, quasine, plus habenti incommodat.

Viribus Cyllenius integris stat,
Iunctus cum senie gravi.
Robur invictum est, sapientia si
Firmes, qua sine, concidet.

[note: In dialogo 6. de historia.] Recte itaque sentit Franciscus Patricius, quod quibus modis acquiratur imperium, iisdem etiam augeatur. Quoniam, inquit, non est aliud incrementum, quam adiectio eius, quod augetur. Sed ubi iam acquisitum est auctumque imperium, superest ut conseruetur, subditorum animos continendo, ut libenter, aut etiam inviti maneant, quorum istud vi perficitur, illud si optime eos tractaris: aut melius quam alii, aut saltem si melius quam alii tractare videberis. Quibus si accedat gravitas quaedam magistratus, quae in subditis timorem quendam cum admiratione et reverentia efficiat, nihil erit quod subditorum animos aeque devinctos, ceu catena quadam, continere possit. Nam nihil est quod hominum animos ita terreat atque fascinet, ut admiratio. Postremo non omittenda est inscriptio monumenti antiquisfimi, quam Augustinum Neruccium, quum Hispanias peragraret, inde attulisse, [note: In Annotat. in M Varrenem dere rustica.] Petrus Victorius vir genere et eruditione praestantiss. dicit talis videlicet:

HIC HOSTIUM RELIQUIAS PROFLIGAVIT CATO. UBI SACELLUM MIRO ARTIFICIO CONDITUM ET AEREAM PALLADIS EFFIGIEM RELIQUIT.

PAREANT ERGO ET NOSCANT OMNES SENATUS ET POPULI ROMANI IMPERIUM DEORUM NUMINE ET MILITUM FORTITUDINE ET TVERI ET REGI.

CAPUT III. Abiniuriis et calumniis abstinendum et inprimis mortuos et absentes conviciis non laedendos.

TRITUM apud nos est in ore, utinam re ipsa quoque fieret, De absentibus et mortuis, nil nisi bene loqui et precari licere. Hoc quidem veteres magna cum diligentia observarunt. Exstat enim praeceptum Sapientum: DEFUNCTI INIURIA ne afficiuntor. Et aliud: DE MORTVO NON RISERIS. Huc spectat inscriptio sigilli Platonis: FACILIUS EST MOVERE QUIETUM, QUA MQUIETAREMOTUM. Non enim est pugnandum cum manibus, nec decer eos affici iniuria, qui hac vita sunt defuncti. Siquidem iniuriae vulnus altiu s penetrat, quam beneficii gratia. Vel, ut Cornelius Tacitus argute dicit, Proclivius est iniuriae quam beneficio vicem exoluere, quia gratia oneri, vitium in quaestu habetur. Ob hanc rem laudatur lex Solonis, quae prohibet in defunctos maledicta conicere. Nam et pium est; ut Plutarchus in vita eius dicit eos sacros ducere, qui e vita discesserint, et iustum, his, qui esse desinunt, abstinere, et civilium inimicitiarum aliquando modum statuere, nec in infinitum progredi sinere. Vel, ut Carivi verbis, sicut in C. Fannii fragmenta relata sunt, utar, Inimiciter irascendum non est. Prudenter sane veteres illi legislatores homines a maledictis et calumniis absterruerunt. Non enim ignorarunt, maledictis quam malefactis gravius etiam absentes laedi difficiliusqueve a plerisque contumeliam perferri quam damnum. Quod facto se defendere hostibus propter nece ssitatem concessum videtur: in conviciis nimium quiddam inesse, vel odii, vel malitiae creditur. [note: Lib. 11. De Legibus.] Id ipsum Plato innuere videtur, qui eiusmodi conviciatores in numerum furiosorum refert. Furoris genera. inquit, sunt multa: Alii morbo laborant, alii prava iracundi ingenii natura, et vitiosa educatione, qui ob leves offensiones contenta voce exclamant, et mutuis sese alii alios conviciis proscindunt. Quod quidem in bene moderata civitare nullo modo tolerari debet. Unde Diogenes interrogatus, cuius bestiae morsus eslet periculosior, vel magis venenatus, respondit ex feris est maledicus ex domesticis [note: In Potymnia.] adulator. Hoc etiam Herodotus observavit, ubi dicit: Detractio importunissima res est, in qua duo sunt, qui iniuriam faciunt: unus cuiiniuria fit. Qui enim detrahit, iniurius est, quod non praesentem accusat. Item qui

huic credit, iniurius est, quod prius credit, quam rem compertam habeat. [note: Lib. II. de Legibus.] Et illi, cui absenti detrahitur, ob id fit iniuria, quod ab altero insimulatur ut malus, ab altero talis putatur. Huc quoque idem Plato suam legem direxit, quae est talis: NEMO CVIQUAM CONVICIATOR. QUI VERO CUM ALIQUO ALIQUA DE RE DISCEPTAT, DISCITO IPSE ET DOCETO EUM [note: Lib. 7. derebus gestis Gallorum.] QUI CUM ILLI CONTROVERSIA EST, ET PRAESENTES, ETA MALFDICTIS PRORSUS ABSTINETO. Ob hanc rem Carolus Borbonius, sicut Ferronus refert, plerumque in ore habuit Aquitani cumsdam scitum responsum, qui rogatus a Carolo VII. Rege Galliae. Quo tandem praemio impelli posset, ut fidem sibi tot magnis reb. perspectam falleret, NONTVO, inquit, REGNO; NON ORBIS IMPERIO ADDUCI POSSIM; NONOMNIUM THESAURIS: CONTUMELIA TAMEN ET STOMACHOSA INIURIA POSSIM. Velut gallice magis emphatice et succincte, sonat, sire, un mespris. De mortuis autem Chilonis Lacedaemonii praeceptum laudatur? to\n teteleuthko/ta mh\ kakolo/gei, a)lla\ maka/eize id est, defunctum non maledictis afficias, sed beatum praedices. Putabant enim nihil ingenuo viro indignius, quam eos incessere lingua, qui respondere non possent, siquidem tam turpe hoc habetur, quam cum laruis vel umbris luctari. Huc [note: Lib. 5. de Repub.] praeterea et illud Aristotelis referendum est, qui in Rhetoricis cirat Platonem dicentem: An non illiberale quiddam, cogitationisque avarae, muliebris ac vilis esse videtur, cadiver expoliare, hostemque putare mortui corpus cum adversarius ipse abierit, eo quo cum pugnabat relicto? Num censes eos qui hoc agunt differre a canibus, adversus iactos lapides irascentibus, eo qui iacit dimisso? Nihil equidem differre arbitror. Quare a rapinis huiusmodi abstinendum est, victoriae namque obsunt. Hoc consideravit Pausanias [note: In Calliope.] Lacedaemoniorum Rex, cui quum victo et in praelio occiso Mardonio, Lampon e primoribus Aeginetarum; ut Herodotus refert; suaderet, ut hostis cadaver in crucem ageret, sicut ipse Leonidae fecisset: Tunn respondit pausanias, benevolentiam atque providentiam amplector; timen ab aequitate iudicandi deerras. Nam et me et patriam, quos in altum extulisti, ob haec gesta ad nihilum redigis, quum suades mihi sacuire in mortuum, aisque me auditurum melius, si istud fecero, quod barbaros porius decet [note: Lib. 6. Iliacon. Lib. 5. de praeparat. Euang.] facere quam graecos, quodque in illis improbamus. Memorabile igitur est, quod Suidas de statua Niconis Thasii pugilis retulit. Quum enim eius iam defuncti statuam aemulorum unus, odio indulgens, fustibus caederet, [note: In prafat. super 1. librum natural. histor.] tamquam Niconem ipsum vivum contumelia afficiens: statua manium eius ultrix, in caedentem ipsa collapsa, oppressit eum et extinxit. Haec autem historia sumpta est ex Pausania, licet Eusebius Diomedis athletae starvam fuisse dicat: Audiamus quoque Catonem Censcrinum, cuius

verba ex eius commentario demilitari disciplina refert Plinius. Seio ego quae scripta sunt, inquit, si palam proferantur, multos fore, qui vitilitigent, sed ii potissimum, qui verae laudis expertes sunt. Eorum ego orationes fino praeterfluere. Nec Plancus illepide, quum diceretur Asinius Pollio orationes in eum parare, quae ab ipso aut liberis post mortem Planci ederentur, ne respondere posset: Cum mortuis non nisi larvas luctari. Quo dicto sic repercussit illos ut apud eruditos nihil impudentius iudicetur. Haec Plinius. Reprehenditur itaque non immerito Sulla, cui non satis fuit vivis hostibus illudere, nisi mortuorum etiam ossa, a sepulcris canino more eruta, in fluvium mergi iussisset, ut de Marii cadavere historici scribunt. Proinde moriens se cremari testamento cavit, ne idem ab hoste ludibrium eius cadaver pateretur. Et ex hoc suo facto inolevit apud posteros mos cremandi cadavera mortuorum. Quam sancta autem memoria olim defunctorum fuerit, apparet ex hoc quod vetus mos apud Romanos exstitit, praeclaros Principes nuper mortuos publico luctu suorum popularium ad integrum annum, aliudue tempus iustum, honestari. Pium enim est caritatem erga mortuos testari. Sicut quoque huius moris testimonia in sacris literis exstant. Huc referri potest Atheniensium institutum. Ii enim, quotquot in bello pro patria fortiter occubuerunt, in diario asscriptos, nominum et rerum ab illis praeclare gestarum crebra recitatione, celebratione, et gloria, praesente universorum civium corona, post tam felicem mortem ludis, et celebritate publica celebrarunt; certaminaqueve a iuventute fiebant, quae dicebantur e)pitafika\, id est, sepulcralia, in quibus ipsi iuvenes gloriae cupiditate ad rem bellicam, mortis contemptum, amorem Rei pub. usque adeo beneficiorum in se memoris, inflammarentur. Praescribi praeterea a Polemarcho solebant cantilenae et versus quidam, in laudem defunctorum et virtutis, qui ipsis iuvenibus decantandi in ludis publicis dabantur. Postremo non omittendum fuit memorabile factum Ludovici XI. Galliarum Regis: sicut id recensetur [note: In hist. Francorum lib. 11. cap. 12.] a Roberto Gaguino, ex quo apparet, Regem illum mortuorum famam, abolitis odiis, qualiscumque eorum vita fuerit, illibatam habere voluisse. Fuit Agnes, inquit, quae Bella nuncupata fuit, Ludovici patris pellex, ea in Divae Mariae templo, quod in Castello Lociarum est, sepeliri voluit. Datoqueve sacerdotibus annuo proventu, in medio templi choro sepulcrum sibi exstrui impetravit. Ad eum locum aliquando divertens Ludovicus, est sciscitatus, cuius hoc esset monumentum, Est, inquit, quidam ex clero, Agnetis illius, quam propter formae decorem Bellam vulgus appellabat: Sed quia nobis impedimento est sepulcrum, vellemus cum tua venia inalio aliquo sacello reponere. Non aequum, inquit Rex, postulatis.

Quamquam enim illa dum vixit, mihi sit multum adversata, mulieris tamen bustum contra leges non violabo. Sed nec vos arbitror illius cadaver sinelargo eius munere hic [orig: hîc] collocasse, Servate benefactrici, quod viventi promisistis. Nec vobis fas esto hinc movere sepultam. Ut autem illius causa obnoxiores DEUM orare sitis, accipite dono sex milia libraru. Et hoc dicens, [note: Eodem libra cap. 4.] iussit nummos sacerdotibus tradi, quos in perpetuos templi reditus impenderent. Refert autem idem auctor ex Iohanne Charterio vetere historico, de hac Agnete, Carolum VII. patrem Ludovici XI. dum obsideret Harfleum, ut Anglos inde eiceret, in coenobio Gemetensi diversarum esse. Eoque Angnetem (quam propteregregiam speciem Bellam appellabant) venisse, eo animo, ut Regem admo neret proditionis, qua in cum quidam coniurarant. De hac Agnete, inquit, constans mea aetate fama fuit, eam a Carolo adamatam fuisse, et puellam brevissimae vitae peperisse. Quamquam Carolus ex se prognatam esse omnino diffiteretur. Decessit in eo coenobio Agnes, condito sexaginta millium aureorum testamento: ubi exsecta eius praecordia humo tradita sunt, reliquum cadaver Lochias elatum, et in Divae Mariae templo sepultum. Fuit namque admodum lepida et faceta, luxuque et vestium cultu, supra mulieris modestiam, gloriabunda. Qui fastus quandoquidem non, nisi grandi sumptu ducitur, eius pompae impensam ad amorum mercedem Carolus facere credebatur. Accessit ad stupri suspicionem propinquorum Angetis ad dignitates Ecclesiasticas repentina promotio. Huius Agnetis Soreliae meminit quoque Girardus, de rebus Franciae, in vita Caroli VII. Regis. Et Heuterus Delfius de rebus Burgundiae [note: Lib. 23. Lib. 4.] scribit, famam fuisse, mortem Agnetis ultra modum a Carolo adamatae, Delphinum, qui postea patri successit, et Ludovicus XI. appellatus fuit, procurasse.

CAPUT IIII. De insigni liberalitate Principum erga doctos viros.

[note: 1. Tuscul.] RECTISSIME dictum a veteribus est Honos alit artes. Hocn. Cicero ex hisce Platonis verbis transtulit: a)s1keitai dh\ to\ a)ei\ timw/menon, a)melei=tai de\ to\ a)timazo/menon. Memoriae namque traditum est, qua cupiditate prisci heroes non solum liberalib artib. dediti fuerint, sed etiam quam gratos et munisicos ergieos qui in illis excelluerunt, sese geserint. Unde mirandum non est quia illorum tempestate doctrina et artes

ita floruerint, ut ad nos fructus tam ultiplices propagati sint. Ut enim fruges aeris temperie, liquidioreque caelo exuberant: haud setius bonae artes eximiaqueve ingenia benignitate, honorificentia, humanitatequeve evocantur, [note: In laudibus Stilliconis Paneg. 2.] contraque inurdia, sordibus, morositate eorum, qui rerum potiuntur, restinguuntur et languescunt. Quis enim est, qui, si praemium laborum suorum vel habet, vel exspectat, non ad omnia ala crior et promptior reddatur? Et ut Claudianus scribit:

Miratus autem saepius fui nostrorum patrum memoria munificentiam Ludovici XI. Regis Galliae, qui ut Cominaeus refert, Medico suo, menstruum stipendium decem aureorum milia dare solebat sic ut intra quintum mensem ille ab eo ad quinquaginta quatuor milia acciperet. Nec id modo, verum etiam Episcopatum Ambianensem eius nepoti; et munera publica largiebatur eius propinquis et amicis. Utrum autem ista liberalitas dici possit, quae non ex libera et munifica voluntate, sed animo metu coacto proficiscatur, quaerere potest qui dubitat? Scribit enim idem auctor, Regem illum suum medicum magnopere metuisse, et ad suos familiares de illius asperitate nimia, saepe questum fuisse. Persuaserat autem, Regi se ipsius opera carere non posse, et post suum discessum, si dimitteretur, eum superstitem diu non mansurum. De Carolo IX. Rege Galliae quoque legimus in eius vitae synopsie libris Gallicis excerptae, quod erga omne hominum genus, imprimis, erga Albertum Tudium institoris Lugdunensis filium, liberalissimus fuerit, eumque, quibus ille optavit rebus, auxerit, ita ut constet, post summos honores in eum collatos, uno quinquennio sexcentis aureorum milib. a Rege donatum esse. Verum cum nihil ibi additum sit, qua in re ille excelluerit, nisi quod Rexab eo nomen DEI didicerit iurare: ignoro, an ista liberalitas nostrae meditationi conveniat. Et non potius prodigalitas dicenda sit. Veterum igitur liberalitas longe superat has, quas modo retulimus. Prae ceteris autem Alexander Magnus munificentiss. fuit erga doctos. Memoriae enim proditum est, eum Aristoteli, pro describendis naturis animalium, submniistratis omnib. sumptibus, praemium laboris dedisse, octingenta talenta, hoc est, secundum quorundam computationem, coronatorum aureorum milia quadringenta octoginta: Xenocrati Philosopho quinquaginta per legatos talenta, aureorum videlicet milia triginta misisse. Sed illo recusante, quod tanta pecunia non sibi diceret opus esse, leg tis reversis, Quid, inquit, nullos ne habet amicos quibus benefaciat? Traditum etiam est ab historicis, Theombrotum Medicum quem nonnulli Erstratum nominant Antiochum regem talentis centum sanasse: Apellem pictorem, sed literarum peritum, eundem Alexandrum Regem viginti avir

talentis pinxisse; quanti hodie Comitatus non mediocris emi posset. Singula enim talenta auri non minus senis milibus septingentis et quinquaginta solatis Gallicis valuerunt. Apud Servium legimus, Virgilium poetam tres suos libros Aeneidos Augusto recitasse, II. IV. et VI. Sed sextum maxime ob Octaviam Augusti sororem, Marcelli matrem. quem Marcellum sibi Augustus adoptaverat; qui periit anno XVIII. suae aetatis, morbo correptus. Haecigitur Octavia quum recitationi interesset, et Virgilius ad carmina illa venisset, circa finem VI. libri, quibus Marcelli luctum describit, defecisse animo illa dicitur, quum ad illud ventum est:

Aegre autem refocillata Octavia, silentium Virgilio imperasse dicitur, et dena sestertia pro singulis versibus dari iussisse, qui numero sunt unus et viginti. Quod si verum est, Virgilius paucis versibus supra quinque milia aureorum meruit. Imitata autem est fortasse Octavia Cretenses, qui Homerum mille numismatis ob egregium suum poema donanrat, idque columnae, publico in loco incidendum curarant. Porro, ut memorabile relatum est, Choerilum poetam singulorum versuum singulos stateres aureos accepisse. Sic praedicatur Lysander, quod poetae Antilocho, ob paucolos versus pileum argento impleverit. Eodem modo deinceps Severus Caesar Oppiano (qui piscium genera, naturam, et quo pacto capiendi sint, numeris descripsit) pro singulis versibus sui poematis singulos aureos numerari iussit, illaque sua munificentia tantam hominibus excitavit admirationem, ut Oppiani carmina ad hodiernum diem a plerisque aurea nominentur. Compertum praeterea est Manilium Cornutum ditissimum hominem, provinciae Aquitaniae legatum, quum mentagra foedissima corriperetur, et sanitati esset restitutus persolvisse Medico honorarii loco ducenta sestertia, quae summa est nostrorum aureorum 4000. Verum omissis priscis exemplis ad recentiora redeamus. Maiorum nostrorum tempore Thadaeus Florentinus Medicus, in tanta fuit auctoritate, ut extra urbem proficiscenti saepe in singulos dies numerarentur 50. coronati, et voeatus ad Papam Honorium quartum, ab eo habuerit centum. Quapropter toto tempore, quo valetudinis ipsius curam gessit, collegit decem milia coronarorum. Narratur quoque de Petro Apponensi Medico Patavino, quod numquam vocatus valetudinis curandae gratia ad aegros, extra urbem Bononiensem prodierit, nisi constituto stipendio dietim 50. coronat. Quum ad Pontificem Honorium aliquando aegrotantem accerseretur, pactum prius esse singulis diebus salarii loco quadringentos coronatos. Similem felicitatem et munificentiam prudentia et industria sua olim consecutus est Erasistratus

Medicus, ut a Plutarcho et Appiano refertur. Quum enim Antiochus Stratonices novercae incredibili amore flagraret, tabe conficiebatur, ac iam moriturus videbatur, nisi Erasistratus, Aristotelis ex filia nepos, amoris vim ex ipso pulsu iudicasset. Patri Seleuco refert actum esse de vita filii. Tum Seleucus. Quid ita? Meam, inquit Erasistratus, uxorem deperit. An ego, inquit, Seleucus, tam male de te meritus sum, ut adolescentis amori non indulgeas? Tum ille: Tune quidem amori alterius inseruires? Utinam, inquit Seleucus, dii suum amorem in carissimam Stratonicen converterent. Hic Erasistratus: Ergo pater idem et Medicus esse potes. Itaque Seleucus Antiocho novercam despondit. Erasistratus vero donatus est sexaginta milibus aureorum. Etsi autem Bodinus hanc historiam iucundam et memorabilem potius ad caput amoris, quia huic rei causlam praebuit summa vis amoris, referendam putat: tamen ex ea quoque apparet, quam immensa liberalitas fuerit olim Regum erga doctos et prudentes viros, ideoque et eam huic nostrae meditationi inserere volui. Tale itaque nobilis ille commendator in Tacitum, praeceptum dat, Claros viros et optime de se et Repub. meritos, numquam princeps debitis honoribus fraudet: periculosum est enim viris bonis occasionem dare innovandi: quae haud dubie datur, quum meriti honores ei adimuntur. Memorabilis est postremo inscriptio in marmoribus [note: Lib. 5. c. 22.] quae teste Marliano, in sua typographia antiquae Romae, prope turrim militiarum supra forum Traiani effossa sunt, talis videlicet.

CAPUT V. Desecuritate agricolarum, et nonnulla de disciplina militari.

QUANTA olim fuerit cura et folicitudo Magistratus, utagricolae ab omni vi et iniuria, tam in pace, quam in bello tuti essent, ex multis legibus et constitutionib. abunde patet. Non enim ignorarunt, quantum Rei pub. intersit, ut annonae diligentiss. ratio habeatur. Etenim quemadmodum natus infans sine nutricis lacte non potest ali, neque ad vitae crescentis gradus perduci: Sic civitas sine agris et eorum fructib. in moenib. affluentib. non pontcrescere, [note: Lib. 1. Offic.] nec sine abundantia, cibi frequentiam habere, populumque sine copia tueri. Hoc quoque Ciceroni non fugit ignotum, ubi dicit: Omnium rerum ex

quibus aliquid acquiritur, nihil est agricultura melius, nil ubetius, nil dulcisnil [note: In procemie de re ruslica.] libero homine dignius. Et M. Cato commemorar, veteres quum bonum virum laudarent, ita laudare solitos: bonum agricolam bonumque colonum. Hinc censoria nota affectos illos fuisse constat, qui male agrum colerent, aut contemnerent. Et ideo petitae aedilitatis repulsam passus fertur Scipio Nasica, quod adolescentulum competitorem, cui erant rustico opere duratae manus, quasi illudens interrogasset, num quid manibus in cederet`Hoc ipsum animadverterunt etiam Romani, quum alveos a singulis regionib. Aegypti aere publico in Nilum ducendos curarent, quibus frumenti ingens vis Alexandriam, ac demum Romam conveheretur; incredibileque sumptu alveos servari mandarent, ea lege, ut si quis aggeres Nili, qui erant alveorum ripae, rupisset, capite plecteretur. De qua re studiosus lector plura reperiet [note: Lib. 1. c. 10.] in Hieronymi Maggi miscellaneis. Similes leges habent hodie Phrisii, Holandi et Selandi ob artificiales aggeres, propter publicam securitatem, quibus impetus irati et tumidi maris magna assiduitate et diligenti cura, ingentique labore et sumptu, ingruentibus pestatibus coercetur. Verum enimuero, ut haec meditatio non ad decantandas laudes agriculturae instituta est: ita ea potissimum, quae ad securitatem agricolarum ordinata sunt, persequamur. Inter alia autem exstat egregia constitutio Friderici II. inserta usibus feudorum, De statutis et consuetud. contra libertatem Eccles. quae conspicitur etiam in Codice Iustmiani sub tir. quae res pignor. obligat. poss. cuius haec sunt verba: Agri cultores et circa rusticitatem occupati, dum villis insident, et agros colunt, securi sint, quacumque parte terrarum, ita ut nullus inveniatur tam audax, qui personas vel boves, agrorum instrumenta, aut si quid aliud sit, quod ad operam rusticalem pertinet, invadere, capere, aut violenter auferre praesumat. Si quis autem huiusmodi statutum ausu temerario violare praesumpserit: in quadruplum ablata restituat, infamiam ipso iure incurrat, imperiali animadversione nibilominus puniendus, etc. Reliqua quoque priuliegia et immunitates, quae agricolis propter publicam utilitatem concessae sunt, [note: In tractata de pesle Verssed super n 181. cum sequextibus.] diligenter collegit Franciscus de Sanctonazario a Ripa. Exstant praeterea hac de re constitutiones Imperii, quae anno 1548. in comitiis Augustanis, et anno 1570. in comitiis Spirensibus, nec non et in politicis sanctionibus Francofurtensibus, anno 1577. promulgatae sunt. Eodem modo exteris gentibus incolumitas et securitas agricolarum magnopere curae fuit. Cyrus enim magnus quum bella gereret, praeconium fieri iussit, ut parceretur agricolis, et sic vincere, ut possessores manerent in suis possessionibus. Id testatur quoque Xerxes potentiss. Persarum Rex, quum in expeditione contra Graecos esset. Nam armatis viris, inquit ad

Artabanum, apud Herodotum, non pastolibus inferemus bellum. Et Arrinaus in suo libro rerum Indicarum asserit, Nefas fuisse apud Indos agricolas in bello capere, aut agrum eorum vastare. Reliqui, in quit, bellum inter se gerunt, seseque mutuo interficiunt: ipsi iuxta eos tranquille aut arationi, aut [note: Lib. 15.] vindemiae, vel frondationi vel messi vacant. Id a Strabone quoque in sua Geographia confirmatur. Secundum inquit, genus apud Indos est agricolarum, qui plurimi sunt et probissimi. Hi ob immunitatem a militia, et securam opus faciendi licentiam, neque urbem neque publicum negotium, necaliud ullum munus attingunt. Quamobrem eodem tempore, et eodem loco alii pugnant, et cum hoste pedem conferunt, alii arant vel fodiunt, sine omni periculo, cum illos propugnatores habeant. Sic quoque olim Aegyptus, teste Diodoro et Isocrate intria genera hominum divisa fuit: In sacerdotes; in opifices, in quibus agricolae comprehensi fuere; et in milites. Haec prisca securitas data etiam fuit agricolis, sicut ex oculatis testibus audire memini, in bello illo diuturno, quod nostro saeculo inter Caesarem Carolum V. et Franciscum I. Galliarum Regem gestum est, quum uterque in Pedemontio numerosum exercitum, annum unum atque alterum, continuo inter se belligerantes, alerent. Alioqui milites mature commeatus, obsessis et impeditis itineribus, defecisset. Idque confirmatur in vita Ferdinandi Gonzagae Principis Melfettani, quae diligenter et erudite descripta et edita est Italica [note: Fol. 151.] ligua, a Iuliano Gosellini; qui liber sane est propter multas res memorabiles, et consilia prudenter explicata, quae alibi non reperiuntur, utilissimus. Hoc etiam Belisarius inter Iustiniani Imperatoris duces praestantissimus, animadvertit. [note: De bello contra Gothos, in princip. lib. 3.] Ita enim post Suidam de eo scribit L. Aretinus: Rusticorum tantam curam habuit, ut in ducendo exercitu neminem eorum violari, nemini inferri damna pateretur. ne poma quidem in arborib. pendentia milites sui attingere audebant. Hac ille securitate disciplinae consequebatur, ut castra eius abundantiora essent, quam ullum in urbe forum, ita libera et secura erat rerum venalium importatio. Idem fecit Totilas Rex,dum contra eundem Belisarium bellum in Italia gereret. Agrorum enim cultoribus, teste [note: Lib. 3. de bello Gethorum.] Procopio, per omnem Italiam mali nil quicquam intulit, sed terram ut intrepide colerent, nil setius, ut antea, imperavit; sibique ac Rei pub. tributa dependerent, et fructus dominis reportarent. Sed quid nunc in plerisque expeditionibus bellicis fiat, notius est, quam ut longiorem narrationem requirat. Quotus enim quisque ex nostris militibus est, qui (uti nunc bella geruntur) non infamiam et imperialem animadversionem incurret? Siquidem plerique inter tot milia reperiuntur, qui absque ullo discrimine tam amicos quam hostes impune depraedantur; qua in parte Helvetii adhuc, in retinenda disciplina militari, nostratibus militibus mercenariis

longe excellunt. Mirum itaque non est, quod nostrae expeditiones plerumque tam infelices: econtra illorum apud quos adhuc viget disciplina et ordo militaris, faustae et prosperae sint. Exercitus enim, ut Nicephorus Gregoras ait, quem iniuria et audacia antecedit, plerumque cladem et interitum ominatur, et priusquam hostes irruant, ipsi sua timiditate evertuntur, ipsque sibi hostes sunt, divina vin dicta eum exitum decernente, quem facta illorum meruerunt. Neque enim probabile erat, rem bene gesturos esse eos qui lacrimas et exsecrationes pro viatico secum abstulissent. Rectiss. igitur Hesiodus et Homerus instrumentum rei rusticae et agricolarum magis pro baverunt, quam bellatorum ac rei bellicae. Illud enim mortalibus vitam ac felicitatem pollicetur: hoc autem mortem et miseriam. Id designare voluerunt Reges Benomotapae, Aethiopiae ultra promontorium Bonaespei, quae Australi terminatur Oceano, ante adventum Lusitanorum, potentissimi. [note: Lib. 1. de reb. Indiae.] Ii enim, ut Hieron. Osorius memoriae tradidit, maiestatis regiae duo insignia gestare solent, parvum videlicet ligonem cum eburneo manubrie: et iacula duo. Ligone subditos ad terrae culturam adhortantur, ne propter ignaviam atque desidiam terram deserant, et fame coacti latrocinentur. Uno vero iaculo signisicare volunt, se scelerum vindices futuros: altero se vim externam ab hostibus armis atque virtute repressuros. Sane Turci, apud quos hactenus viguit ordo et disciplina militaris (quod unicum fere invictos illos tamdiu praestitit, eaque inter Christianos milites propemdoum exstincta est, ut in elegantiss. libello Uberti Folietae de magnitud. et increment. Imperii Turc. perspicue videre licet, hancque dissolutionem disciplinae [note: In epitome divin instit. cap. 8.] militaris Lactantius inter signa praecedentia ultimum iudicium recenset) Turci inquam, quando non in hostico eorum exercitus, qui solet plerumque esse immensus, procedit, non solum accurate cavent, ne consitis agris hortisue damnum inferatur: verum etiam, vel incautiores vel contumaciores severissime puniunt. De qua re habemus memorabile exemplum [note: De Tarcorum morib.] apud Bartholomeum Georgevitzium, qui, utpote a)uto/pths2, ita scribit: Tanta severitas disciplinae est in bello, ut nemo militum ausit aliquid iniuste rapere, alioquin absque ulla commiseratione puniretur. Habentur enim inter eos ordinarii custodes, sive defensores earum rerum, quae in via militibus obviam per pueros octo vel decem annorum, venales portantur, panes, ova, fractus, avena et similia. Tenentur sic quoque defendere dicti praefecti, hortos fructuum, circa viam sitos, ut nec ipsi audeant unum pomum, vel huiusmodi simile sine licentia possidentis carpere, alio quin et tales capitis poenam luerent. Quum essem, inquit, in exercitu Turcae in expeditione contra Persas, vidi Tspahiam una cum equo et ministro decollari, quod solutus equus arva cuiusdam ingressus fuerat. Id ipsum asseverat Melchior

Seidlitzius nobilis et vir militaris, in suae peregrinationis historia, ubi dicit se, quum industria Gallici legati, cum suis sociis, ex Turcica seruitute durissima, liberatus fuisset, vidisse in castris Turcici Imperatoris, quae aliquot milliaria, et in his nonnullos pagos complectebantur, tantam disciplinam, modestiam et securitatem, ut in illis pagis, omnes fructus, gallinae et aliae aves cicures, ova quoque atque reliqua colonorum substanria universa, penitus intacta manserit. Quare ibidem nostrorum militum dissolutionem, rapacitatem, et licentiam graviter detestatur. Huc referre non incommode licet (non in contumeliam Germanicae gentis, virtute et rei militaris experientia nulli secundae, sed ut rectius cognoscatur superbia et fastus [note: De rebus Turcicis.] barbaricus Turcorum) ea quae Auentinus memoriae tradidit. Rhodienses, inquit, aliquando ad Imper. Fridericum III. et Principes Electores perscripsere, Turcicum Imperatorem; quum consiliarii et duces ei auctores essent, ne Christianos, inprimis vero Germanos armis lacesseret; eis respondisse, Se nequaquam Christianorum, inprimis vero Germanorum, arma exhorrescere, et quidem quatuor de causis: quia sint discordes, et quemadmodum quinque sui digiti, numquam in unum coalescant: quia laborum sint impatientes, et prae aliis Germani sint helluones, potatores, in castris scortorum turbam foveant, ducesque belli plumis potius quam armis militaribus gaudeant: quod temere, caeco impetu, citra ordinem ad res gerendas ruant: quod legem et iustitiae sint negligentes, nullus virtutum praemiis ornent, nec etiam meritis poenis scelera afficiant, quodque erga eos, qui veniam et misericordiam mereantur, sint asperi et crudeles contrz eos, in quos severe animadvertendum erat lenes et misericordes, etc. Haec et similia, (sicut hostes plerumque maligni obtrectatores et acutiores censores et accusatores aliorum quam propriorum vitiorum esse solent, acerbe [note: De sacrofoedere lib. 5.] obilcit Christianis, et latiss. prosequitur Assanus Bassa Turcicus, Ahenobarbi filius in sua militari oratione apud Ubertum Folietam, ubi suadet et persuadet, proelium cum classe confoederatorum Christianorum committendum esse, in quo delcta propemodum universa classe Turcica, apparuit, ut idem Folieta ait, Turcarum opes superabiles esse, neque tam suis ipsos viribus, quam nostra ignavia, Chtistiano orbi terribiles esse dum nos armis, quae in communem hostemvertenda essent, ad nosmetipsos mutuis cladib. conficiendos abutimur, illique assiduis damnis nos carpendo, maiores vires manusque roburindies assumunt. Sed ne a proposito longius discedamus. [note: Dialog 6. de histor.] Disciplinae militaris vim indicat etiam Franciscus Patricius. Omnis vis copiarum, inquit, consistit aut in militum disciplina, aut numero, aut robore. Nec non et Poliphilus in sua hypnerotomachia, hieroglyphicas figuras, virum videlicet cogitabundum cum hinc inde

collocatis militaribus armis sedentem, et serpentem manu tenentem, supra quem aquila expansis alis insistens anchorae; ita interpretatur: Militaris prudentia seu disciplina, imperii est tenacissimum vinculum. Hoc non ignoravit Simon Vignosius Ligur, et Genuensis classis praefectus. Quum enim [note: In elagiis.] utidem Ubertus Folieta scribit, verbe Chio potitus; ingressum in civium proelia militibus edicto interdixisset: unicus filius, paterna indulgentia sese adversus edicti severitatem fatis munitum ratus, cuiusdamque civis fundum temere, acper lasciviam ingressus, nonnullis vuae racemis asportatis, comprehensus, racemisque collo ad maiorem ignominiae notam suspensis palam virgis caesus, tota urbe iussu parentis circumductus est, memorabili rigidi atque invicti animi exemplo, omnemque paternum sensum in ducum imperiis, militarique disciplina et oboedientia sancienda superantis. Memorabilis est igitur epistola militaris. D. Auteliani ad suum vicarium, [note: In vita Aurelii.] ut a Flavio Vopisco recensetur. SI VIS TRIBUNUS ESSE, imosi vis vivere: manus militum contine. Nemo pullum alienum rapiat, ovem nemo contingat, vuam nullus auferat, segetem nemo deterat, oleum, sal, lignum nemo exigat, annona sua contentus sit. De praeda hostis, non de lacrimis provincialium habeat: arma tersa sint: ferramenta samiata, calceamenta fortia. Vestis nova vestem veterem excludat. Stipendium in baltheo, non in popina habeat. Torquem brachialem et annulum apponat: equum saginarium suum defricet, captum animal non vendat, mulum centuriatum comiter curet. Alter alteri quasi servus obsequatur: a medicis gratis curentur. Aruspicibus nihil dent: in hospiciis caste se agant: qui litem fecerit, vapulet.

CAPUT VI. Defeudis, quae dicuntur Ligia, pulchra quaedam.

DE feudis Ligiis multa passim a Iurisconsultis traduntur, nec que eorum sententiae sunt pares. In hoc autem conveniunt, nomen istud tribui seudis Ligiis, eo quod plus ligent vasallum, quam alia feuda, Communior quoque est sententia, ad feudum Ligium tria necessario requiri: primo ut vasallus iuret fidelitatem nullius alterius fidelitate reservata. Secundo ut expresse dicatur in instrumento investiturae, quod sit feudum Ligium. Tertio quod vasallus principaliter personam suam, et in consequentiam etiam bona non feudalia

subiciat potestati domini. Ut autem de his plura hoc loco referre mei propositi non est: ita ad declarationem feudi Ligii valde conducibile, ut Pltutino [note: Lib. 2 de rebus gestis regis Ferdin. Alph. F.] verbo utar, esse puto, quod Iovianus Pontanus auctor gravis et fide dignus refert, cuius verba, ut res liquidior fiat, et iuramentum hominis Ligii rectius cognoscatur, asscribenda duxi. Ursus inquit, Neapolim ad regem profectus iuravit de more Neapolitanorum Regum in eius verba. Ritus vero iurandi verborumque huiusmodi est formula: Sedet Res medius, regia in sella editiore loco constituta: assident iuxta primi ordinis optimates ac proceres: stant inde purpuratorum frequentes ordines loco quisque suo: Regis ad pedes genibus innitens a dextra procumbit parte Epistolarum Magister, qui nunc Secretarius dicitur; sinistra Antistes Euangeliorum libros regio in sinu astratos tenens. Horum medius genibus et ipse ille innisus, procumbit, qui in verba iurat, utraque manu libris adapertis imposita. lbi Magister epistolarum verba praeit, quae iuraturus in verba se quitur. Igitur posteaquam Ursus regios ad pedes provolutus, palmam in codice utramque expansam statuit, tum Magister verba praeire coepit. Ursusque ea est secutus: [note: Iuramentum fidelitatis.] Urusus ego Ursinus Nolae et Atripaldi Comes, Asculi, Lauri et Fiorini dominus, illorumque agrorum et finium, civium ac popularium; tibi Ferdinan do Regi liberisque successoribusque in Regno Neapolitano tuis polliceor, promitto, spondeo pro liberis successoribusque in hisce item urbibus, oppidis, agris, finibusque meis; fidelem meque illosque utique futuros; tuisque illorum que imperiis ubique meque illosque parituros, atque imperata facturos, cum hisce urbibus, oppidis, agris, finibus, popularibusque, perpetua cum constantia et fide. Si quid vero adversus teve illosue parari fraudis, dolive, insidiarumue audiero, sciero, compertumue significatumue habuero: indicaturum illud e vestigio, ac facturum palam tibique illisque; officia demoum obiturum meque illosque omnia domi forisque, pace belloque, adversum quoscumque ac pro imperio, quae probi ac fid elis subiecti iure, lege, natura, obeunda ac praestanda sunt Regi: Deum que his Opt. Max. testem que invoco, perque sacrosancta haec Euangelia sciens, volens, libensque verbis conceptisiuro. Atque his dictis, manus ipse e libris sustulit. Tum Rex Ursi manus utriusque digiris pollicibus apprehensis, suosque intra pollices iis insertis, devinxit illos suis, statuitque super Euangelia. Hic rursum Ursus, Magistro praeeunte verba, Ego me, inquit, cum liberis. [note: Iuramentum Ligium.] successoribusque meis Ferdinandi Regis mei, domini mei, liberorum ac successorum eius Ligium hominum statuo, dedicoque, eumque me hic sisto. Haec ter dixit, regios osculatos est pollices. Rexque ore suo illius os excepit, moxque comiter appellatum dimisit. Hic est usitatus iurandi mos, in verba Regum Neapolitanorum: quique Ligios illorum se faciunt; ipsum

hunc servant. Dicti inde Ligii, quod Ligatis Reges pollicibus, illos fidei imperiisque sic suis vinciant, atque obnoxios statuant, etc. Non absimilis implicatio dextrarum et pollicum olim quoque inter Reges usitata fuit, quando foedera arctiss. inter se statuerunt. De qua re habemus exemplum apud [note: Lib. 12. annalium.] Corn. Tacitum. Mos, inquit, est regibus, quoties in societatem coeunt, implicare dextras, pollicesque inter se vincire, nodoque praestringere. Moxubi sanguis in artus extremos se effuderit, levi ictu cruorem eliciunt, atque nivicem lambunt. Id foedus arcanum habetur, quasi mutuo cruore sacratum. Hoc quoque apud Scythas usitatum fuisse, apparet ex Luciano, in dialogo suo cuius titulus est, Toxaris sive amicitia, ubi eorum foedus ac iusiurandum, quod maximum appellat, recensetur. Etenim, inquit Scytha ille Lucianicus, simul atque incisis digitis sanguinem in calicem destillaverimus, summisque intinctis gladiis, ambo pariter admoventes biberimus, non [note: Cap. 20.] est quicquam quod deinde nos queat dirimere. Huc quoque Solinus Poli hystor specta sse videtur, ubi de Scythis ita scribit: Haustu mutui sanguinis foedus sanciunt, non sua tantum, sed Medorum quoque usutpata disciplina. [note: Lib. 2. c. 2. dipnosoph.] Simlie quiddam tribuit Posidonius apud Athenaeum Germanis. Ferunt, inquit, hos in symposiis benigne complexos, venas infronte abscindere, et sanguinem defluentem in poculo miscentes bibere, summum amicitiae terminum attigisse existimantes, quum sanguinem vicissim inter se degustarint. Hoc ritu usus est Radamistus Pharasmanis Iberiae Regis filius (quae regio hodie Georgiana appellatur) ad decipiendum Mithridatem Armeniae Regem avunculum suum. Nam quum vi et miris insidiis nil profecisset, rem cum avunculo componere simulavit, atque data fide eum ad colloquium traxit. Ibi quum illius gentis more amborum pollices colligandi essent, et haustum ex eis sanguinem utrumque gustare oporteret: is cui vinciendi munus erat iniunctum, fingens ad terram funes concidisse, illis Mithridatis pedes implicuit, atque ita eum cum uxore et liberis cepit. Et quoniam neque ferro, neque veneno eos se laesurum promiserat, culcitris oppressos praeclusa anima enecuit, arbitratus huius rer observantia, quod ne que ferro ne que Lib. 9. veneno eos necasset, perfidiae suae crimen latere, sicut Baptista Fulgosius refert, et hanc cum aliis multis historiis egregiis ex eo recenset Andreas Eborensis in suis memorabilib: exemplis de proditione. In Palmaria insula, sicut recensent peregrinatores, quum novos hospites in amicitiae foedus suscipiunt, sibiipsis novacula, vel gladio lapideo, sanguinem ex lingua, manu aut lacerto, aliave corporis parte inspectante hospite eliciunt, non veram amicitiam interpretantes, quae pro amico vitam profundere renuit. Hunc ritum Sathanas, cum Magis foedus initurus, servare solet. Eos enim cogit proprio sanguine formulam obligationis mutuae conscribere. sicut a

[note: In Daemonom anis.] Bodino aliquot exempla recensentur. Revocat mihi mentio in hac meditatione de feudis Ligiis egregium factum Comitis Sabaudiae Petri, in memoriam, qui feudum apud Imper. Ottonem IV. (alii, inter quos est Paradinus nominant Rudolphum I. huius nominis) petiturus, ante eum apparuit in duplici habitu. Latus enim dextrum eius vestibus inauratis egregie fuit ornatum, sinistrum vero armis lucidiss. ferreis munitum. Imperator quid sibi hic distinctus et inusitatus mos vestiendi vellet, ab eo sciscitatur. Comes respondet; Aurum se gestare in dextra parte ad honorandum Maiestatem Imperatoriam: in sinistra vero se esse armatum, ut contra malevolos et obtrectatores eius usque ad extremum spiritum pugnaret. Eundem quoque quum Cancellarius Imperatoris moneret, literas feudales de nonnullis oppidis, quaepaulo ante primum in bello acquisierat, monstrarat: gladium evaginatum illi ostendens, Haeinquit: sunt literae, quibus ista loca acquisivi. [note: De redint. feud. c. 76.] Huc respexit fortasse Cynus Iurisconsultus insignis, sicut allegatur a Paride de Puteo, quod quidam nobilis domino feudr ostenderit ensem pro instrumento feudali.

CAPUT VII. Proditionem gratam, sed proditorem exosum esse Item, Virtute non sceleribus, immortale nomen parari.

DECIPIUNTUR omnes isti, qui spe lucri, honorum, vindictae cupiditate, aliave ratione, subdolis et proditoriis artibus, praesertim contra patriam, emergere cupiunt. Rectissime enim Plutarchus in vita Romuli scribit: Quicumque improborum aliquo in negotio opera utuntur, omnes eodem adversus eos affectos esse modo, sicut hi sunt, qui virus aut fel ab aliqua bestia [note: Papyrus Masson in annalibus Francorum.] Quippe usum in accipiendo eo, gratum cum habeant, malitiam bestiae re peracta, oderunt. Perfidia. n. grata esse desinit, quum id quod ex ea sperabatur, impetratum est, aut omnino obtineri non potest. De qua re cum alia exempla, tum Augusti Imper. exstat. Nam quum in convivio Rhymitacles Thracum Rex, qui ab Anronio ad eum desciverat, insolentius iactaret sua erga Caesarem merita, acsine fine exprobans belli societatem, molestus esset: Caesar dissimulata illius petulantia, alteri cuidans Regum propinans dixit: Proditionem amo proditores non laudo. Hoc quoque, sed adiuncta crudelitate, imitatus est Imp. Severus. Scribit enim de eo Herodianus, quod

[note: Lib. 3.] multos duces Nigri, aemuli imperii, per silios ad prodendas eius res impulerit, dein postquam eorum operaabusus esset, suaque omnia ex sententia composuisset, ipsos hberosque necaverit. Memorabilis insuper est epistola Aureliani Imp. de Heraclemone proditore patriae suae, quam ex Flavio Vopisco huc describendam duxi.

Aurelianus Augustus Mallio Chiloni S.

OCCIDI passus sum, cuius quasi benesicio Thyanam recepi. Ego vero proditorem amare non potui, et libenter tuli, quod eum milites occiderunt. neque enim mihi fidem servare potuisset, qui patriae non pepercit, etc. Sic Maximinus Imp. Macedonio, qui Tycum aemulum imperii occiderat, primo gratias egit, postea utproditorem odio habuit et occidit, ut Herodianus et Iulius Capitolinus, in eius vita, referunt. Porro non omittendum est Brenni Galliae Regis factum. Is enim vastando Asiam quum Ephesum pervenisset, ibi castrametatus, praefinitum pugnae diem exspectabat. Interea plebeia quaedam virgo, nomine Daemonice, amore barbari capta, prodituram se ipsi Ephesum promisit, si torques et monilia pro mercede darentur. Ad hanc Brennus incerto loco susceptam subditos duxit, et quicquid haberent auri, in gremium avarae conicerent, imperavit. Qui quum imperium exsequerentur, Daemonice, prae auri in se coniecti multitudine, et gravitate, vivens est obruta. Similem historiam apud Livium de Sp. Tarpeii Romani filia habemus, quum Sabinis urbem prodidisset. Idem praemium proditionis, ut Auentinus refert, [note: Lib. 3 annal. Boior.] consecuta est Rhomylda Sigulphi principis uxor. Ea. n. quum occiso marito a Cacano Rege Venetorum in Foro Iulii ob sideretur, capta amore eius pacta est nuptias, urbem prodidit Hostes urbem incendunt, infantes, im puberes et mulieres captivos in Pannoniam superiotem adducunt, viros trucidant. Rhomylda quoque cum liberis abacta est. Non amplius una nocte Regis Anarum potita est. In campo eam Cacanus palo confixit. Quae patriam, liberos, coniugem prodidit, haud alio, inquit, dina est marito. Eius duae filiae Appa et Gaela, longe matri dissimiles, pudicitiae consuluere crude carnis foetore, quae fascia pectorali mamillas cohibente, a virginib. ob castitatem servandam dam posita, calore computruerat. Barbari natura foetore ita Longobardorum mulieres opinati, intactas reliquere. Eodem modo Iulianus Comes Spartariorum Gothus, dignam mercedem suae nimiae et imtempestivae vindictae quum patriam et gentem suam Sarracenis prodidisset, tulit. Is enim quum [note: Lib. 2. c. 37.] ipsius opera Rodericus ultimus Rex Gothorum, ut Santius in historia Hispanica recenset, postquam filiam eius violenter oppressisset, contra Mauros pugnans occubisset, et Gothorum exercitus deletus esset, ab iisdem

veluti proditor, indinus qui viveret, trucidatus est, de qua re in tumulo prope Visaeum civitatem Lusitaniae, teste Roderico Toletano, ubi clades illa [note: De rebus Hisp. lib. 4. sap. 19.] prolixe describitur, talis exstat inscriptio.

HIC IACET RODERICUS ULTIMUS REX GOTTHORUM. MALEDICTUS FUROR IMPIUS IULIANI QUIA PERTINAX ET INDIGNATIO QUIADURA. VESANUS FURIA. ANIMOSUS INDIGNATIONE. IMPETVOSUSFURORE. OBLITUS FIDELIDATIS. IMMEMOR RELIGIONIS. CONTEMPTOR DIVINITATIS. CRUDELIS IN SE. HOMICIDA IN DOMINUM. HOSTIS IN DOMESTICOS. VASTATOR IN PATRIAM. REUS IN OMNES. MEMORIA EIUS IN OMNI OREAMARESCET ET NOMEN EIUS IN AETERNUMPUTRESCET.

De huius Iuliani mercede, digna sua scelerata proditione Nunius Pincianus, sicut a Iohanne Vasaeo in Hispaniae Chronico citatur, paulo aliter scribit, uxorem videlicet eius a barbaris proditionem laudantibus, sed non proditorem, lapidibus obrutam; filium e turri Septensi praecipitem actum; ipsum vero Iulianum omnibus possessionibus exutum, miseram mortem obiisse in vinculis, in arce Aragonica quadam, territorii Oscensis.

[note: Lib. 9. c. 37.] Verum nepenitus veterum historiis inhaereamus, audiamus quoque, quod tempore Caroli IIII. accidisse scribit Crancius, in sua Saxonia. Memorabilem, inquit, per haec tempora memorant annales rem, silentio non transeundam. Ceterum fides sit apud auctores. Carolus Imper. bellum gerebat in Philippum Austriae Ducem. Comparat quisque vires in hostem: agmina educuntur in invicem ad congressum de proximo. Vidit Imperator longe hostem superare multitudine suas copias, et ideo cui viribus par non erat, ingenio illum superare contendit. Euocari clam iuber per amicos tres hostilium duces copiarum, et magno aere expromisso cum illis agit, ut Duci suo timorem incutiant, hortenturque ad fugam:

Illi operas pollicentur: Ad Dominum suum reversi referunt, speculatum abiisse copias hostiles, et pro comperto habere, Imperatoris exercitum triplo esse suo maiorem, certam esse omnibus pernicrem, nisi fuga in tempore sibi consulant: nunc illum, quid faciat, secum constituere. Quando, inquit, in sola fuga, ut asseritis, praesidium est, consulamus saluti, exspectantes rei gerendae idonea magis tempora, non est indecorum nobis cessisse maiori nostro. Ergo collectis armis noctu Philippus fugit, nemine persequente, et in sua se securus recipit. Tres illi viri boni, promissione corrupti. Ducem suum prodentes, ad Imperatorem revertuntur, proditionis praemium accepturi. Providerat Imperat. adulterinam aureorum monetam, quae in valore vicesimam non haberet, eam iussit numerari. Illi alacres, tanto aere ditati,

redeunt in sua, et iam expendere conati, repererunt esse falsatam monetam. Redeunt ad Imperatorem, argentarium et monetarium eius incusantes. Imperatortoruis oculis illos reverberans, Abite, in quit, furciferi, in meritam crucem. merita proditionis praemia, nisi protinus, eo oculis evanescatis, accepturi. Quam aliam meretur pecuniam vestra proditio atque perfidia? adulterinum aurum adulterino compensetur opere, abite in malam crucem. Illi protinus confusi, ex omnium oculis in latibula abierunt, etc. Secutus autem fortassis Carolus IIII. (si modo non ficta sunt ea, quae ex Crancio recensuimus, nam et ipsemet de veritate huius historiae dubitare videtur) est oraculum Apollinis, quod Philippo Regi Macedoniae, consulenti, quo pacto posset victoria potiri, hunc in modum respondit:

a)rgure/ais2 lo/gxaisi ma/xou, kai\ pa/nta krath/s1eis2.
Argenteis pugna telis atque omnia vinces.

[note: In vita Cledovaei, libr. 1. de reb. gest, Erans.] Similis historia legitur apud Paulum Aemilium, de Clodovaeo, qui susceptis Christianis sacris, Ludovicus appellatus est. Quum enim Cannacarius Cameracensium et Attrebatensium Regulus ob affectatum Regnum, una cum fratribus suis, Ludovico proditi, necatique essent: proditoribus, ne exemplum prodendorum Regum iudicio sanctum haberi posset, munera, quaeaurea dari convenerat, adulterina data sunt. Non inconveniens etiam videtur huic meditationi fabella Aesopica de canibus et lupis. Nam quum animadverterent lupi, se non vittute canum, sed multitudine superari, hoc iniisse consilium prohibentur. Mittunt ad canes, qui ab iis, quorum color non dissimilis luporum esset, quaererent, Cur non potius secum coniungerentur, quibus natura ipsos conciliasset, id quod coloris significaret similitudo? Quique illis, dicerent, si luporum auxilio adversus alios canes discrepantes colore, uti vellent, postea sublatis illis et ipsos solos rerum potituros, et in perpetus amicitia luporum futuros esse. Quum res stultis canib. probata, et alii canes circumventi atque iugulatifuissent, tum sine negotio et periculo, istos etiam concolores sibi inter fecerunt lupi. Quid autem (licer ad multa alia, quae nostro tempore in politicis et religione accidunt, accommodari posset) potissimum vult haec fabells? quam quod proditoribus tantisperhonorpassim habetur, dum requiritur opera illorum. at mox iis; quae expetuntur, perfectis, plerumque ne parcunt quidem his, neque abstinent illi ipsi, quieos corruperunt. Etsi autem historiae testantur, hoc genus hominum multum usurpasse Philippum Alexandri Magni patrem: tamen constat illum eos odisse pessime. Itaque quodam tempore querentibus Olynthi proditoribus apud se, quod per contumeliam a Macedonibus proditores patriae appellarentur, Est, respondit, illa natio incivilis et

rustica, atque suis nominibus res vocare quasque solet. Vel, ut Plutarchus retulit, s1ka/fhn Macedones, inquit, s1ka/fhn nominant. Hucreferri non incommode potest, quod nostro tempore in Hungaria accidisse dicitur. Ferunt enim, quum Solymanus Turcicus Tyrannus Budam ab incolis desertam occupasset, Thomam Nadastum strenue arcem defendisse, contra omnes insultus hostiles, ac procul dubio eam retenturum fuisse, nisi a suis militibus esset proditus. Nam quum illis sese volentibus dedere, minime assentiretur, eum captum et duris vinculus ligatum Solimano una cum arce obtulerunt, modo una cum omnibus rebus salui ipsi abire possent. Quod etiamsi Turca primum promisisset, cognita tamen tam acroci in Praefectum eorum proditione, contra fidem datam omnes trucidare iussit. Natratur quoque memorabilis historia de quodam, cuius operaidem Turcicus imper. in occupanda insula Rhodo usus fuerat. Promiserat enim proditori illi, si victor evaderet, se illi unam ex filiabus suis cum magna dote in matrimonium collocarurum. Petente postea ea proemium proditionis promissum, Tyrannus adduci filiam, more reiarum puellarum gemmis et auro ornatam, eique dotem immensam assignari iussit. Quum autem ille proditor, veluti somnio beatus, gaudio gestiret, mox conversus ad eum Tyranus, Vides, inquit, me promissis stetisse. Verum cum tu sis Christianus: filia autem mea sponsa tua futura, sit origine et professione Mahometana: procul dubio parum inter vos conveniet, neque mihi placet gener, nisi intta et extra cutem Musulmanus, (Hoc nomine Turcae denotant, orthodoxum recte credentem, et qui sit fidelis, qui pius, qui iustus) Non autem sufficiet, ut verbotenus; sicut nonnulli ex tua secta, dicis causa speve lucri facere solent; abnegando tuum crucifixum CHRISTUM, id testeris: sed deponenda penitus tibi tua pellis baptisata et incircumcisa erit. His dictis mandavit ut suo genero designato, cutis detraheretur, et is deinceps in lectum sale conspeisum collocaretur: sicque denuo cute, eaque Mahometana corpus eius obduceretur, tum demum sponsa sua illi adduceretur. Ita proditor ille ludibrio habitus, dignam mercedem suae perfidiae et proditionis accepit. nam inter intolerabiles cruciatus exspiravit. Eandem mercedem dignam sane pro meritis accepit Iudaeus Medicus a Selimo patre Solimani. Quum enim praemiis et minis eum induxisset, ut patrem Baiazetem veneno ex contrito adamante (negantibus tamen [note: Lohannes Anton. Menavius histor. Ture. lib. 2. c. 22.] Medicis nostratibus, hanc vim nocendi, vel interficiendi adamanti contrito inesse) interficeret: mox ei caput praecidi iussit. Eadem siquidem, dicebat adversus me etiam auderet Iudaeus iste, si patrandi sceleris occasio, vel spes proemii affulgeret. Constat igitur proditores et transfugas, non modo his quibus obsunt, sed etiam illis quibus prosunt, abominabiles

ac detestabiles, et plerumque nihilomagis ei, ad quem transfugerunt, sidos [note: Lib. 4. derrbus Alex. Magni.] esse, quam illi quem deseruerunt, ut de Aminta macedone Q. Curtius tradit. Haec si Alexandro Regi Epiri in mentem venissent, non tam misere nimis fidens transfugis Lucanis, periisset. Quum enim in Italiam a Tarentinis accitus esset, multasque Brutiotum et Lucanorum cepisset urbes, ducentos fere Lucanorum exules circa se pro fidis habebat. Verum iis suis civibus, pacto reditu in patriam, promiserunt Regem aut vivum aut mortuum se in potestarem daturos. Itaque quum Acherontem amnem incerro vado transmitteret, eum iam prope egressum, eninus veruto, Lucanus exul transfigit. Lapsum inde cum inhaerente telo corpus exanime detulit amnis in hostium praesidia, ubi foeda laceratio cadaveris eius facta est. Prudens sane fuit consilium Constantii Pir Augusti. Is enim licet professione gentilis esset, tamen erga Christianos, saeviente in ipsos mirisice Galerio eius collega, humanitatem eximiam adhibuit. Quos enim maxima apud se excellere pietate cognovit, hos ampliss. honoribus extulit. Experiendae autem, [note: Lib. 1. c. 11. de vica Constantini.] (quemadmodum Eusebius memoriaetradidit,) illorum fidei gratia quodam die optione omnibus data, hanc tulit conditionem, ut aut immolando integram potestatem praestandae sibi operae retinerent, aut si sacrificate abnuerent, a consuetudine congtessuque suo recederent. Quum itaque alii tuendae illius gratia sacrificaturos se dixissent; alii in pristina CHRISTI colendi sententra permansissent: illos tamquam DEI sui proditores graviss. oratione increpuit; hos ob sinceram constantemque erga eundem voluntatem, eximie collaudavit. Atque illis amandatis, ut qui ne sibi quidem praestituri essent sidem, quam DEO fefellissent, hos regnis sui custodes constituit. Similis historia legitur apud Theodorum in suis collectaneis. Theodoricus Afer Diaconum quendam habuit orthodoxum, quem prae ceteris [note: Lib. 2.] dilexit et fovit. Hic Diaconus hoc pacto Theodorico se gratificaturum est ratus, si relicta homousiana fide cum Arrianis consentitet. Cognito hoc Theodoricus, quem tantopere dilexerat confestim capite truncari iussit, dicendo: Si DEO fidem non servasti quomodo homini sinceram conscientiam servabis? Eodem modo decipiunturii, qui insigni aliquo facinore, ambitione nimia et falsae gloriae cupiditate instigati, immortale nomen sibi acquirere cupiunt. Memoriae enim proditum est, olim Herostratum alio quin obscurum hominem Dianae Ephesias templum toto orbe celeberrimum industria conceremasse, id que nulla alia de causa, quam ut scelere aliquo atrociss. quia virtute non posset, sibi nomen compararet. Verum aliter accidit. Nam lege cautum fuit, ad illius memoriam abolendam, ne deinceps quid eius nomen in annalibus aut historiis referret, et ob hanc causam nomen eius pene abolitum rarissime invenitur.

Hoc imitati sunt Veneti, qui post Tepulanam coniurationem, decreto eaverunt, ne quis Baiamontis, aut cuiuspiam coniuratorum signa, in albo aliave materia referret. In hoc proposito etiam manserunt, postquam Phalerius Dux eorum, ob coniurationem in patriam, supplicio affectus esset. Quum enim omnium Ducum imagines ab initio urbis ad haec tempora, in comitio referantur; ne Marini Phalerii perniciosi principis imago, in tanta maiestate Ducum conspiceretur; thronum vacuum, nigro velo opertum figurare voluerunt. Animadverterunt enim eos, qui de Repub. male meriti essent, nullo maiori supplicio affici posse quam si eorum nomen, una cum perpetuo silentio, occulto premeretur odio. Siquidem delicta ea impunita non manent, quae omnibus racice invisa sunt, et odiosa. Nec enim ullum supplicium gravius est publico odio. Quare praestat nomen viri probi et honesti memoriae prorsus eximi; quam male et incommode posteris innotescere.

CAPUT VIII. Minima quaeque interdum maximum auxilium contra hostes praebere.

FUROR arma ministrat, canit Poeta. Hoc sane ita esse experientia cum olim tum nostra tempestate, urgente necessitate, contra hostiles insultus saepenumero docuit. Constat enim ea, quae homines aliquin raro, et non sine periculo attingere soliti sunt, neque sine noxa loco moveri queunt, sed emolumenti, aliave de causa, in alios usus asservantur; telorum usum et inopinatum auxilium, contra improvisam irruptionem hostium praebuisse. [note: Lib. 7. de gestis Regis Alphonsi. I.] Hocmemorabili historia auctor graus Iovianus Pontanus testatur. Memoriae enim tradidit. quam Rex Vicarum oppidum occupare constituisset, primoque impetu vallo eruto, fossam transgressi milites, alii muros missilibus oppugnare, alii scalas applicare coepissent: oppidanos quamquam repentino Regis adventu perculsos, nihilo tamen segnius armatos subito in muro apparuisse, ac transilire conantes lapidibus repulisse. Quum autem Regii acrius instarent, nec a muro repelli possent, complura apum alvearia, quae forte paulo ante ex agris metu hostium intra castellum congesserant in muros arrepta in hostes devoluerunt, quorum fragore irritatae apes, quum circumvolarent: non solum os, atque oculos oppugnantium

incessebant, verumetiam sese armis et interioribus tunicis inferentes, eos maiore quadam molestia, et malo afficiebant. Atque hoc modo sese et oppidum diu tutatos esse, donec vi maiore, subrutis moenibus, in deditionem [note: Lib. 8. de reb. Africis et Indicuis.] venirent. Hoc quoque non ita pridem in Africana expeditione contra Regem Fessensem Lusitanis accidisse Hieronymus Osorius refert. Quum enim Barriga, Lusitanorum militum dux, Xiatimenses acerrime oppugnaret, iiqueve se in ultimum discrimen adductos esse cernerentralvearia apum innumerabilia, quib us abundabant, incensa emoenibus devoluere. Lusitani igitur et alueriorum slammis ambusti, et apum aculeis stimulati, oppugnationem deserere coacti sunt. Idem inopinatum auxilium, et quidem felici eventu, servavit ante plusculos annos arcem quand im Hungaricam, finitimam Turcis, satis munitam, in aitione Episcopi Agriensis. Quum enim, sicut ex fide dignis viris cognovi, Turcae ex improviso eam occupare conarentur, et perpauci praesidiarii adessent, neque in tanta festinatione absente Praefecto ad importandos commeatus et stipendia militum, aliisque necessariis armis destituti, hostes moenia et aggerem transcendentes repellere possent: subito aliquo alvearia, quae incolae tamquam in tutum locum eo congesserant, in irruentes praecipitatunt, quorum mole non tantum, sed multo magis ab apiculis irritatis, ex favis agminatim erumpentibus et sese sub fluxis vestibus coruminsinuantibus icti et afflicti, non sine clade, infecta re, magna cum indignatione discedere coacti sunt. Verum enim est, ut Ammiaei Marcellini verbis utar, quod in districtis necessitatibus nihil tam leve sit, quod non interdum etiam contra sperata rerum afferat momenta [note: Lib. 32.] magnarum. Non absinmilis astus militaris Annibale auctore, ut Iustinus et alii historici tradunt, olim profuit Regi Prusiae contra Eumenem, ut novo commento victor exsisteret. Nam omne serpentium genus in fict les lagenas conici iussit, medioqueve praelio in naves hostium misit. Id primum Ponticis ridiculum visum, fictilibus dimitare, qui ferro nequeant. Sed ubi serpentibus naves repleri coepere; ancipiti periculo circumventi, [note: Lib. 3.] hosti victoriam cessere. Idem accidit Severo Imperatori, ut refert Herodianus in expeditione contra Atrenos. Obsessi enim a Severianis, non solum sagittis lapidibusqueve sese audacter defenderunt: sed etiam vasa fictilia, volucribus quibusdam venenatisqueve bestiolis oppleta devoluere, quae quum aut oculis innolitarent, aut in apertas corporis partes sensim obreperent, graviter singulos sauciabant. Sic quoque Pompeius, ut Plutarchus in eius vita testatur; quum victori im contra Mithridatem consecutus, [note: Theodorit. in Ecclesiast. histor, lib. 2. c. 30.] in Hyrcaniam et ad mare Caspium, a quo tridui itinere aberat, ire vellet; mult tudine venen torum reptilium prohibitus fuit. Eodem modo Sapores Rex Persarom a Nisibis virbis, quam nonnulli Antiochiam Mygdoniae

vocant obsidione, crabronum et culicum multitudine repulsus est. Quod inopinatum auxilium precibus Iacobi Episcopi attributum est. Voluit enim DEUS non fulminibus, sed per exiguas bestiolas suam potentiam et praesentiam in Ecclesia declarare, sicut in Aegypto muscas et ranas, alique insecta, non ursos aut leones Pharaoni et seruis eius immisit, ut rebus vilissimis superbia tyrannica domaretur. Rectissime igitur dicitur in adsigio: e)/nesi ka)\|n mu/rmhki ka)\|n se/rfw xolh\. Unde Plutarchus Brasidem fortiss. ducem Lacedaemoniorum dixisse scribit, quum manum in caricas temere misisset, et a mure inibi forte fortuna latente morderetur: Pape, ut nullum animal est tam pusillum, neque tam invalidum, quod lacessitum non cupiat ulcisci se. Huc etiam Pub. Mimus in suis sententiis spectasse videtur, ubi dicit: Etiam capillus unus habet suam umbram. Nihil enim tam minutum, quod non possit aliquid. Quamvis hoc dictum inter adagia ab Erasmo referatur, quo singnificatur, sicut quantumvis pusillum commodum iunare, ita quantumlibet exiguum [note: Lib. 8. c. 29.] nocere solere. Unde legimus in Fragmentis Terentii Uraronis; cuius rei etiam Plinius mentionem facit; a cuniculis suffossum esse in Hispania oppidum: a talpis in Thessalia: a locustis in Africa: ex Gyaro Cycladum insula incolas muribus fugatos: in Italia Amyclas a serpentibus deletas.

CAPUT IX. Consilium malum consultori pessimum esse.

[note: Lib. 3. c. 5.] GELLIUS, vel ut recentiores eum nominant, Agellius in Noctibus Atticis narrat historiam de perfidia Aruspicum Hetruscorum, quodque ob eam rem a pueris Romae urbe tota cantatum sit: Malum consilium consultori pessimum est. Huc respicere videtur Ausonius, ubi, in Trochaicis suis Terentiano proverbio, Tute hoc intristi, etc. confine quoddam subnectit, et Poecae metaphoram altera quadem metaphora interpretatur:

Tu molestus flagitator lege molesta carmina.
Tibi, quod intristi, exedendum est, sic vetus verbum iubet.
Compedes quas ipse fecit, ipsus ut gestet faber.

Vera est itaque Hesiodi sententia, quum ait in opere, cui titulus est e)/rga, kai/ h)me/rai:

*oi( a)utw\| kaka\ teu/ xei a)nh\r a)/llw| kaka\ teu/xwn:
Ipse sibi nocet is: alium qui laedere quaerit,
Consultum male, cousultori pessimares est.

tempore accidere, recentiora autem tamquam nimis odiosa recensere mei propositi non est. Notabile est, quod refert Cominaeus de Cardinale Balvensi, qui crudelitatis minister Ludovico XI. Regi Galliarum fuit. Excogitaverat enim is Cardinalis carceres horrendos, quos eius instinctu Rex parari iussit (ii hodie quoque Lutetiae conspiciuntur) caucas nempe aliquot, partim ferreas, partim ligneas ferreis laminis coopertas, latitudine octopedum et altitudine paulo maiori quam est statura hominis. Compedes etiam ferreas graviss. fieri curavit, quibus illigarentur crura, pedes vinciebantur annulo ferreo. ab eo pendebat immanis quaedam catena, ad cuius exitum maximi ponderis globus. In has terras caveas Cardinalis ipse, et quidem in eam quaeprimum perfecta fuit, inclusus est, perque totos quatuordecim annos detentus. Nec absimile Regi ipsi accidit. Etsi enim carceres illos tetros passus non est, tamen ad eundem plane modum ipse quoque; spontaneis vinculis sese induit, inque maiori metu versabatur, quam illi quos aliquando captivos detinuerat. Ita enim sese in arce quadam, quum neque filio unico, neque genero, neque filiae neque villialii, totus supspicionibus et diffidentia obrutus [note: Lib. 4.] fideret. in clusit et custodiis circumsepsit, ut teste Cominaeo, veluti oculato teste, nullus arctiori custodia coerceri potuisset, quam ille se ipsum [note: Lib. 18.] cohibavit. Huc referri potestid, quod Frossard. et Bernardus Girardus in sua historia Francica, in vita Caroli VI. ut de pomo veneno tincto, quod regio puero praeparatum et inter ludendum obiectum, sed a filio eius veneficii auctoris comestum fuerat, scriptum reliquit: Nec non et memorabilem historiam [note: Lib. 9.] hac de re habemus, quae Petro Portio Vincentino, dum Bargesium occupare insidiis nititur, contigit hanc Arnoldus Ferronus de rebus gestis Gallorum recenset.

Circumretit enim vis atque iniuria quemque.
Atque unde exorta est, ad eum plerumque revertit.

Ut Lucretius eleganter ac vere dixit. Vix autem puto, exemplum, quod huic meditationi magis conveniat, adduci posse, quam Mrionis Amirati magni, Gulielmi Regis Siciliae. Is enim dum libidine imperandi, licet ex humili ortus genere esset, varia consilia intersiciendi Regis tractit, tandem a Matthaeo Bonello iuvene nobilissimo, et suo genero designato interfectus est. Quam historiam prae ceteris memorabilem late et eleganter describit [note: De Siciliae calamitatib. Lib. 6. c. c. 5.] Hugo Fulcandi, ad quam historiam studiosos lectoresremitto. Recte quoque facient, si legerint Socratemin hist. Ecclesiast. ubi memorabile exemplum de Eutropio Eunucho reperient, contra quem etiam Chrysostomus in oratione sua de divitiis et paupetate acriter inronat. Hoc praeterea olim contigit iis, qui auctores malarum artium et suasores scelerum et crudelitatis fuerunt, sicut de Perillo Atheniensi legimus, qui uti existimavit, ex

aere aeneum taurum artificiosissimum Phalaridi fabricavit, in quo, si homines concremarentur, nimio dolore et cruciatibus boatum, non hominis vocem, viderentur emittere? et hoc supplicium, quum munus a Tyranno petiisset, auctor primum, ipsius iussu, est expertus. Unde Ouidius:

Eodem modo contigit cuidam Aenutio Paterculo, qui aeneum eqvuleum ad excruciandos homines excogitarat. Non ideo frustra in proverbio dicitur: Quod plerumque aliquis in foveam, quam alii paravit, praeceps cadat. Et a Iobo, Vidi arantes scelus, et seminantes molestiam ipsam metere. Vel ut in Gallico idiomare elegantius profertur: Qui altrui trompe: garde sa trompe, quilne soit trompe, Carteluy qui trompe sovent de sa trompe se trouve trompe. Hoc [note: Lib. 9. c. 9.] certe illustratur memorabili exemplo Maxentii Tryanni, de quo Euseb. hist. Ecclesdicit: Lacum aperuit et effodit eum, inque eum incidit. Et, Reverterur laboreius in caput eius, et in verticem iniustitia eius dascendet. Idipsum consirmat Aelius Lampridius, ubi de insidiis Antonini Heliogabali contra Alexandrum Caesarem, qui postea Severus appellatus fuit, ita scribit: Sed nihil agunt improbi contra innocentes. Nam nulla vi quis adduci potuit ut tantum facinus impleret, cum in ipsum magis conversa sint tela, quae parabat aliis, ab hisque sit interfectus, quibus alios apperebat. Hac de re habemus praeterea [note: Lib. 3. Lib. 2. c. 26.] insigne exemplum apud Livium de veneficis Romanis, cuius quoque Valer. Max. meminit; quae quum venena praeparassent, quibus multi similibus morbis exstinguerentur, neque compertum esset, unde ista venirent; tandem ancilla rei veritatem detexit, muliebri videlicet fraude civitatem premi matronasqueve ea venena coquere. Negantibus antem hoc matronis, et ea medicamenta salubria esse contendentibus, cae bibere sunt iussae istas decoctiones. Haud abnuentibus illis bibere: epoto medicamento suamet ipsae fraude omnes interierunt, ideoque extemplo relique comprehensae, ex [note: Lib. 39.] quibus CLXX. damnatae sunt. Non absimilis historia a Iustino historico refertur. Vix etenim Gryphus Rex Aegypti recuperato patrio regno, externisqueve periculis liberatus, matris insidias evasit. Haec enim quum cupiditate dominationis prodito marito Demetrio, et altero silio interfecto, huius quoque victoria inferiorem dignitatem suam factam doleret: venientiab exercitatione, veneni poculum obtulit. Sed Gryphus praedictis iam ante insidiis, veluti pietate cum matre certaret, bibere ipsam iubet; abnuenti instat. Ad postremum prolato indice eam arguit, solam defensionem sceleris superesse affirmans, si bibat, quod filio obtulit. Sic victa Regina scelere in se verso veneno, quod alii paraverat, exstinguitur. Eandem fortunam experta est Laodice soror et UXOI Mithridatis Regis potentiss. Quum enim commissa

adulteria maiore scelere tegere vellet, et marito et fratri venenum parasset: admonitus is ab ancilla facinus in auctores vindicanit. Hoc quoque Prusiae [note: In fine li. 34.] Regi Bithyniae accidisse legimus apud eundem Iustin. Dum enim consilium capit, intersiciendi Nicomedis filivi; isque ab iis, qui hoc facinus susceperant, admonitus esset, ut crudelitatem patris caveret: occupavit non solum regnum paternum; sed etiam ab eo pater; non minori scelere, quam quo silium [note: Lib. 8 de rebus gestis Gallorum.] occidi iusserat, interficitur a filio. Vere itque Ferron. dicit, Recte sapientissimos homines prodidisse. DEUM magna exempla in caput invenientium regerere, ut instissima patiendi vice, quod quisque excogitarit alieno malo, saepe excipiat suo. Sie multi iisdem telis, vel armis, quae ipsimet confecerunt, perierunt, ut de Mario tyrannorum, tempore Galieni Caesaris, septimo, gladio proprio interfecto legimus. Quum enim uno die factus esset Imperator: altero vifus est imperare; tertio interemptus est a milite, qui percussurus illum dixit: Hic est gladius quem ipse fecisti. Nam fuit opisex ferrarius. Huc referri potest, ut rursus ad recentiora veniamus, quod Robertus Gavinus memoriae tradidit. Per eos dies, inquit, anno salutis [note: Lib. 10. c. 29. hist. Francerum.] M. CCCCLXXVII. machina ingens, quam bombardam dicunt, Turoni conflata, et inde Parisium vecta, triste sui spectaculum praebuit. Ad D. Antonii portam extra muros, quum instructa et composita prorsus a peritis eius operis esset: dum pila ferrea, pondere quingentarum librarum, in cavum machinae devoluitur: ignem excutit, quo pila ipsa repente depulsa, machinae in primis auctorem; moxque quatuordecim ibi ast intes viros, ita dissipavit, ut per aerem membra profecta aegre inveniri et colligi potuerint. Longius quoque evolans pila, aucupem avibus insidias ponentem oppressit. Alii praeterca iex violentia spiritus et sulpuris foetore gravem valetudinem incurrerunt. Iohannes M. ngueus, qui machinam conflaverat, frustatim per agrum receptus apud S. Medericum sepultus est.

CAPUT. X. De vera et asscititia venustate, et quam caduca et fragilis res sit pulchritudo hominum.

SAEPIUS miratus fui nimiam incontinentiam nonnullorum hominum, et ardorem immoderatum in adamatis rebus, quas veluti rem divinam et extra humanam sortem positam laudib. satis pndicare nequeunt. In illis enim vivunt; in illis mori

videntur, adeo ut vere dictum sit a quopiam, Amantis animam inesse in teamata. [note: In Cistellaria.] Vel ut Plautus amoris insaniam describit:

Unde Plato dicit, Animum eius qui amore tenetur, in suo corpore mori, in alieno autem vivere, licet sint qui hanc sententiam Catonis esse putent, quoniam ipse eandem crebris sermonibus usurpabat. Equidem eo magis miratus fui (ut de illicitis et nefandis amorib. taceam) quod pleraeque feminae Italicae, et quae prae ceteris ornatiores videri volunt, facie fucata supbire soleant, ita ut naturalem formam, si qua praestant, de industria inficiant.

[note: Epist. 3.] Unde pie D. Hieronymus dicit. Illae oculos Christianos scandalizant potius, quae purpurisso et quibusdam fucis ora oculosque depingunt, quarum facies, Aegyptiaca, nimio candore deformes, idola mentiuntur; quas nec numerus annorum potest dicere quod vetulae sint; quae capillis alienis verticem struunt, et praeteritam iuventutem in rugis anilibus poliunt. Erubescat [note: Epist. 98.] mulier Christiana, si naturam cogit in decorem, sed carnis curam facit in concupiscentiis. Et in alia Epist. Quid in facie Christianae purpurissus facit et cerussa: Accedit et illud eiusdem ad Laetam: Cave ne aures eius perfores; ne cerussa et purpurisso consecrata CHRISTO ora depingas, nec collum auro et margaritis premas, nec caput gemmis oneres. Hoc quoque [note: De sermone DOMINI. In Hexeam.] D. Augustinus admonuit, ubi dicit: Quanta amentia est effigiem mutare naturae, picturam quaetere? Tolerabiliora propemodum in adulterio crimina sunt. Ibi enim pudicitia, hic [orig: hîc] natura adulteratur. Et D. Ambrosius, Deles, inquit, picturam DEI mulier, si vultum tuum materiali candore oblevisti. Eodem modo et olim Ethanici fucatas illas mulierculas deriserunt, [note: In Mostellaria.] sicut ex Plauto apparet ubi dicit:

Mulier recte olet, ubi nihil elet.
Nam isthaec veteres, quae se unguentis unctitant interpoles;
Vetulae, edentulae, quae vitia corporis fuco occulunt;
Ubi se sudor cum unguentis consociavit: ilico
Itidem olent, quasi quum una multa iura confundit coquus.

Hinc capparet, licet olim quoque fucus muliebris usitatus fuerit, tamen numquam non caruisse reprehensione, interdum etiam derisione. Quare quidam admodum venuste kainos1poudi/an muliebrem taxavit hoc dilemmate: Si pulchrae sunt mulieres: sufficit natura; non contendat ars contra naturam, hocest, non litiget fucus cum veritate: Si turpes sunt natura, id quod opponunt, magis deformitatem arguit. Ob eam rem Pythagoras voluir, ut facies feminarum non asscititio nec alieno colore decoretur, sed genuivo et [note: In Mostenatia.] proprio corporis, et aqua simplici abluatur, ac pudore potius ornetur. Quo respexit idem Plautus hisce versiculis:

Purpura aetas occultanda est; aurum turpe mulieri.
Pulehra mulier nuda erit, quam purpurata, pulchrior,
Postea ne quidquam exornata est bene, si morata est male.

Nicostrati quoque praeceptum est: Sana mulier minime illinatur fuco, nec utatur cerussa, neque depictione oculorum, aur alio pigmento, quod pingit et obumbrat oculos. Optandum itaque illis fucatis, vel potius personatis muli4rculis esset, ut saepe in convivium Phrynaeum introducerentur. Id ferunt fuisse eiusmodi: Phryne formosisima femina, vel, ut quidam voluerunt, scortum nobile olim apud Graecos, in convivio quodam, cui complures aderant nobiles feminae cum iuxta morem ioci convivalis, quod unusquisque faceret, idem omnes facere cogerentur, prior manum bis aquae immersam admovit fronti. Quoniam autem erant reliquae facie fuco infecta, aqua per lituram fucorum defluens, rugarum specie vultus omnium deformabat, quum ipsa interim Phryne, quae naturali forma pollebat speciosiot etiam appareret diluta facie. Non absimili arte legitur, Regem Solomonem deprehendisse Reginae Sabae technas. Ea in confessione [note: De Aethiopum morib.] fidei Abissinorum, sicut a Damiano a Goes refertur, Maqueda appellatur, et ex Solomone filium Meilech, qui postea Davidis nomen assumpsit, suscepisse dicitur. Fulgosius eam Nicaulam Aetypti et Aethiopiae reginam nominat. Quum enim omnia aenigmata, licet obscurissima, a Rege illi magua dexteritate declarata essent: Cedrenus refert) penes quem sit fides, non enim hoc in sacris literis, licet fieri potuerit, invenitur) eam adduxisse pueros et puellas eodem vestitu ornatos, ita ut es facie et gestibus nullum discrimen sexus Rex salomon animadvertere potuerit; experiri hac in re quoque cupientem ipsius sapientiam in discernendo sexu. Regem autem consectis iis; et quare exhiberentur certiorem factum, mox iussisse ministrum polubro aquam afferre, et singulos faciem manibus lavare. Hoc facto pueros a puellis ex gestibus et moribus facile dignosci potuisse. Illi enim mascule manu faciem fri cabant; quum hae pucllari modestia summis digitis vix eam timide attingerent. Sed ut ad propositum nostrum revertamur, optandum potius esset, ut Italus, vel si quispiam alius insano amori praeter rationem indulgeret, diligenter antidoti loco legeret, et animum [note: In orations de pulchritudine et uxore.] induceret, quod D. Chrysostomus scribit, cuius verba apponenda duximus. Quum igitur, inquit, vides venustam mulierem, fulgidum habentem oculum, vultu hilare coruscantem, eximium quendam decorem aspectu prae se ferentem, urentem mentem tuam, et concupiscentiam augentem: cogita terram esse id, quod admiraris, stercus quod te urit; et conquiescet furens animus. Detege ipsi cutem vultus, et tunc videbis omnem venustatis vilitatem. Ne subsistas superficietenus; sed

interius penetra cogitatione, nihil aliud invenies, quam ossa, nervos et venas. Sed non sussiciunt hec: Cogita mihi, eam alterari, senescere, aegrotare, subsidentes oculos, cavas genas, florem illum omnem defluentem Animadverte quid admiraris; et stercus et pulvis te urit et cinis. Pulchritudinis enim eius, quam aspicis, substantia nihil aluide est, quam pituita, destillario, sanguis, et alimenti computrefacti sucus. His enim et oculi et genae et reliqua omniarigantur. Quod si cotidie rigationem illam accipiat ab alvo et iecinore prodeuntem: statim tota avolat, subsidente plus aequo cute, et oculis in cavum recedentibus. Quocirca si tecum reputes, quid intra pulchros illos oculos subsit, quid intra rectum nasum, quid intra os et genas, nihil aliud dicturus sis venustatem corporis, quam sepulcrum calceillitum. Tantis sordibus intus plena est. Et panniculum quidem huiuscemodi aliquid, veluti pituitam vel mucum habentem si aspicias; ne extremis quidem digitis contrectare, imo nec aspicere sustines: ad horum autem cellas et horrea obstupescis? Is igitur qui corporis amator est, et ad venustatem puellae obstupescit, si non velit sermone discere deformitatem substantiae ipsam in se, ex aspectu cognoscet. Etenim multae aequales amicae illius, ac sepenumero splendidiores etiam, defunctae, post unum atque alterum diem foetore et tabo oppletae sunt, et putredine vermium. Cogita ergo cuiusmodi pulchritudinem amas homo, et ad qualem vennstatem obstupescis? [note: Super. Ps. 50.] Quo respexit idem Chrysostomus ubi dicit: Quid est speciosa mulier? sepulcrum dealbatum, nisi fuerit sobria, casta, pudica. Pulchritudo autem sine his virtutibus est praecipitium patens, venenum inspicientibus compositum. [note: Lib. 16. Moral.] Certissimum itaque Gregorius remedium docuit contra procaces istos affectus. Caro, inquit, quum concupiscitur, pensetur quid ht exanimis, et et intelligitur quid amerut. Nihil quippe sic ad domandum desideriorum carnalium appetitum valet, quam ut quisque quod vivum diligit, quale sit mortuum penset. Hocinnuere voluerunt Greci, qui trina sua recordatione mortuorum eis certis diebus iusta persolvere solent, ut in Crusii Turcograecia refertur. Mortuis enim persolvuntur, Tertia, Nona et Quad ragesima; Tertie, quod mortuus die tertio immntatur agnitione faciei amissa; Nona, quod nono die totum corpus diffluit praetercor; Quadr gesima, quod quadragesimo die ipsum cor quoque petit. Est etiam alia interpretatio ibidem, quae recordationem istam trinam ad Resurrectionem. apparitionem et Ascensionem CHRISTI accommodat. Postremo fragilitas humanae venustatis confirmatur exemplo Eremitae cuiusdam. sicut in vitis patrum legimus. Is enim exagitabatur libidinosis cogitationibus, inprim isque illi pulchritudo alicuius notae sibi feminae mente continuo observabatur, quibus impressionibus quum vix resistere posset, ab alio Eremita forte

cognoscit, illam feminam ante plusculos dies mortuam esse. Hoc quum ille cognovisset, contulit se noctu ubi ea humata esset, et reserato sepulcro, pallio suo detersit saniem putrefacti cadaveris; mos reversus in eremum, et ingruentibus impuris suggestionibus, foetorem illius infecti pallii intuitus est: Ecce, inquit, habes desiderium, quod quaerebas, satia te ex eo. Et ita hoc foetido panno cruciabat semetipsum, donec recederent istae libidinosae cogitationes. [note: Epist. 106.] Exstat quoque hac de re non inelegans epistola Aeneae Syluii. Plura vero meditationes sequentes indicabunt.

CAPUT XI. Angues ex medulla cadaveris humani nasci.

[note: Lib. 10. cap. 66. natural. histor. In vita Cleomenis.] PLINIUS scribit, Anguem ex medulla hominis spinae gigni. Hoc verum esse et experientia testatur, et illustratur exemplo a Plutarcho. Quum enim iussu Ptolemaei cadaver Cleomenis in crucem actum esset, et custodes cadaveris draconem caput eius circumplicantem, faciemqueve operientem, ita ut nulla carnivora avis advolaret, vidissent: Alexandrini, inquit, etiam frequentes ad eum locum commeantes, heroem Cleomenem et deorum filium appellaverunt, tantisper dum eorum doctiores monuerunt docentes, putrefacto bovis cadavere apes, equi vespas: asini scarabeos generari: In humano aute corpore confluente sanie, quae est circa medullam, et in unum coalescente, angues nasci. De Carolo Martello scribunt Gaguinus et Aemilius, inventum esse eius mausoleum, seu conditorium vacuu` sine cadavere, et pro eo serpens. Utrum autem hoc miraculose ob divisas decimas Laicis factum fuerit, nec ne, si cut ibi innuitur, id aliorum iudicio relinquo. Sane in illustri Germaniae loco monumentum cuiusdam nobilis adolescentis, in gentilicio sacello sepulti, sqepissime vidi, qui vivens dicebatur omnium suae aetatis fuisse pulcherrimus. Quumque in florenti aetate in letalem motbum incidisset, a propinquis suis exorari non potuit, ut suam effigiem (sicut quoque de Agesilao memoriae proditum est) posteritati vel depictam vel sculptam relinqueret; tantum hoc precibus illorum concessit, ut postquam terrae mandatus esset, plusculos post dies sepulcrum suum aperirent, et qua forma suum cadaver invenirent, ita depingi curarent. Hoc quum factum esset, invenerunt faciem eius semiconsumptam a vermibus, et plures serpentes

circa diaphragma et spinam dorsi exstantes. Iusserunt igitur eius effigiem, sicut invenerant, lapidi incidi [orig: incîdi], quod monumentum adhuc, ut dixi, in loco illo inter armatas maiorum et gentilium statuas conspicitur. Documentum videlicet certiffimum, quam fragilis res sit formosi hominis corpus, et quae pulchra et magnifica in illo conspiciuntur, nil esse aliud quam putredinem [note: Cap. 10.] et escam vermium, velut Siracides dicit: In morte hominis heredes sunt serpentes, et bestiae et vermes, quod etiam constat ex inscriptione monumenti Romae in templo Salvatoris, ubi tale distichon legitur:

Sperma sui foedum, vixi domus atra lutofi
Stercoris: hoc iaceo vermibus esca loco.

[note: Lib. Meditation. cap. 3.] Huc respexit D. Bernhardus, ubi dicit: Homo nihil aliud est quam sperma foetidum, saccus stercorum et cibus vermium:

Post hominem vermis, post vermem foetor et horror.
Sic in hac speciem vertitur omnis home.

Ita natura ex corrupto humano cadavere anguem vel draconem generans, quasi digito auctorem nostrarum calamitatum, et corruptionis, et irreconciliabile odium monstrare videtur: antiquum videlicet serpentem, non solum viventibus nobis insidiari, verum etiam mortuos laniate, et depeascere non desinere.

CAPUT XII. De dubia, incerta, fluxa et misera humanae vitae conditione.

[note: De oratore Lib. 3.] M. Cicero hos versus recitat;
At Romanus homo tamen etsi res bene gesta est,
Corde sue trepidat.

QUIBUS innuere voluit, quam dubia et incerta sit humanarum terum conditio, eamqueve Romanos, utpote tam in prosperis quam in arctis exercitatos, diligenter considerasse. Hoc quoque patet ex Scipionis Africani responso, quod legatis Antiochi Regis, magna strage a Romanis victi, ut a [note: Lib. 30.] Iustino refertur, dedit, NEQUE ROMANIS SI VIN CANTUR ANIMOS MINVI: NEQUE SI VINCANT SECUNDIS REBUS INSOLESCERE. Rectissime itaque ille apud Livium dicit. Nemini compertum esse, quid serus vesper ferat. Talis enim status est human rum rerum, ut innumeris telis fortunae obiectae sint, adeo ut in rebus prosperis nemosese efferre, in duris autem et

adversis nemo animo prorsus abiecto esse debeat. Haec res non minus olim [note: In Thyeste.] prudentioribus viris magnopere curae fuit, sicut apud Senecam Tragoedum videre licet, cuius admonitio memorabilis est talis:

Vos quibus rector maris, atque terrae
Ius dedit magnum necis, atque vitae,
Ponite inflatos tumidosque vultus.
Quicquid a vobis minor extimescit.
Maior hoc vobis Dominus minatur.
Omne sub regno graviore regnum est.
Quem dies vidit veniens superbum,
Hunc dies vidit fugiens iacentem.
Nemo confidat nimium secundis,
Nemo desperet meliora, lapsus.
Miscet haec illis, prohibetque Clothe,
Starefortunam, rotat omnefatum.
Nomo tam divos habuit faventes,
Crastinum ut possit sibi polliceri.
Res DEUS nostras celeri citatas
Turbine versat.

Notum praeterea est apud Aegyptios hunc morem fuisse, ut in ipsorum conviviis mortis simula crum circum ferretur, et convivae admonerentur, ut inter eden dum et bibendum illud quoque intuerentur. Id ipsum apparet quoque [note: In Saturnal. cap. 19. lib. 1.] in Trimalcionis convivio apud Petronium, sicut a doctissimo Lipsio refertur: Potantibus et accuratiss. lautitias nobis mirantibus larvam argenteam adtulit servus, sic aptam, ut articuli cius vertebraequeve in omnem partem flecterentur. Hanc quum super mensam semel iterumque abiecisset, et catenatio mobilis aliquot figuras exprimeret, Trimalcio adiecit:

Heu heu nos miseros quam totus homuncio nil est;
Sic erimus cuncti postquam nos auf ret Orcus.
Ergo vivamus dum licet estquebene.

Quid autem aliud id fuit, quam admonitio fragilitatis humanae, et mortis certissimae? Hoc quoque non minus pie quam vere magnus ille Morus Cancellarius Angliae suo eleg intiss. disticho meditarus est:

Stilicet ex illa, qua primum nascimur, hora
Prorepunt iuncto vit aque morsquepede.

Constantinopoli, ut refert Isidorus, motis fuit, ut quo die Imperator coronam Caesaream suciperet, eum sedentem in sublimithrono accederet caementarius, proponens illi lapidum genera aliquot, ut ex his unum eligeret, ex quo sibi tumulum fabricari vellet. Saladinus quoque Aegypti Siriaeque

[note: Lib. 1. elog. illustr. viror.] Sultanus, ut Lovius refert, moriens, uti humanae conditionis atque miseriae memor, condito restamento omnem funeris pompam abdicavit, iussitque tantum in lancea praeferri atri coloris obsoletam tunicam, praecinente ad populum sacrificulo huius sententiae carmen, quod a Bocatio memoriae proditum est:

Vixi divitiis, regno, tumidusque tropaeis,
Sed pannum heu nigrum nil nisi morte tuli.

Hoc etiam Augustus Monarcha omnium potentiss. innuere voluit. Morte enim eius, ut Dio et ex eo Cedrenus refert, appetente, omnibus mandavit, ut se defuncto plauderent ac risum tollerent, sicut in Mimorum fine fieri assolebat. Eo mandato vitam humanam, utpote ridiculam rem, subsannare voluit. In Rom. Pontificum inauguratione, interea dum de more sacellum D. Gregorii declaratus praetergreditur, ipsum praeit ceremoniarum magister, gestans arundines seu cannas duas, quarum alteri sursum apposita est candela ardens, quam alteri cannae cui superpositae stuppae sunt, adhibet, incenditque dicens: PATER SANCTE SIC TRANSIT GLORIA MUNDI. Quod et ipsum tertio iterat. Unde Paradinus sumpsit symbolum, quod inter heroica sua posuit: NIL SOLIDUM. Hoc olim non ignorarunt Romani. Nam si alicui ex ipsorum duc bus vel Imperatoribus, ob res feliciter gestas, et hostibus devictis, triumphus a Senatu decretus esset, et is in cutru triumphali maxima pompa urbem ingrederetur, eodem curru carnifex minister publicus vehebatur, qui pone coronam auream, gemmis distinctam sustinens, cum admonebat, ut respiceret, id est, ut reliquum vitae spatium provideret, [note: Zonaras lib. 2. annalium] nec eo honore clatus superbiret. appensa quoque erat currui nola et flagellum, quibus notabatur, ipsum in eam calamitatem incidere posse, ut et flagris caederetur, et capite damnatetur. Nam qui ob facinus supremo supplicio afficiebantur, nolas gestare solebant, ne quis inter eundem contactu illorum piaculo se obstringeret. Eodem modo legimus legatum Mauricii Imp. ferociam Cagani Regis Auarum, commonefactione rerum humanarum mitigasse. Retulit enim illi historiam de Scsostri Rege Aegypti. Is solitus fuerat vehi in curru avero, qui a quatuor Regibus captivis trahebatur. Quum autem unus ex illis Regibus saepe respiciens rotam intueretur, interrogatus a Sesostri, cur toties respiciat? Intuens, inquit, rotae volubilitatem, in qua cito ea quae summa fuerant, fiuntima, cogito defortuna nostra. [note: Pompon Laetus in vita Iustiniani.] Hac admonitione motus Sesostris factus est moderatior, et Reges liberavit. Simile ali quid accidisse legimus, quum lustinianus Caesar Gelimerem Vandalorum Regem vinctum catenis una co uxore et regia familia in triumpho duceret, qui in conspectum Imperatoris ductus, pleno ore risit. Quum itaque eum ingenti dolore perculsum mente captum esse putarent; ferunt illum

dixisse, se ridere fortunae humanae vicissitudi nes, ut qui modo Rex fuisset, iam seruiret. Laudandum igitur est memorabile Canuti Angliae Regis potentissimi factum, quo assentatorem, qui omnia ad Regis vultum et nutum converti asserebat, memor instabilitatis fortunae et humanae fragilitatis: repressit. Illud ex H. Huntindonensi, ita refert Gulielmus Camdenus in sua Britannia. Sedile suum, inquit, in littore maris, quum ascenderet, starui iussit. Dixit autem mari ascendenti: Tu meae ditionis es, et terra in qua sedeo, mea est, nec fuit qui impune meo resisteret imperio. Impero igitur tibi, ne in terram meam ascendas, nec vestes nec membra dominatoris tui madefacias. Mare vero de more conscendens pedes Regis sine renerentia madefecit. Ille igitur resiliens ait: Sciant omnes habitantes Orbem, vanam et frivolam Regum esse potentiam, nec Regis quempiam nomine dignum, praeter cum, cuius nutui, caelum, terra, mare, legib. oboediunt aeternis. Nec unquam postea coronam sibi imposuit, etc. Ob hanc rem non minus pie quam prudenter faciunt qui considerant potentiam et opes terrenas tam instabiles esse, quam undas a vento agitatas. Modicum enim affluunt his qui habere se eas arbitrantur, mox vero refluentes, ad alios [note: In eratione de cathedra Constantinopel. affectata. De vita et studiorum ratione hominus sacris inittati.] accedunt. Quo spectasse videtur Naxianzenus, ubi ex Psal. LXI. dicit: Qui parandis opibus inhiatis audite Prophetam dicentem: Divitiae si affluant, nolite corapponere, scirote vos rei fragili et incertae niti. Nihil est autem, sicut Ubertus Folieta pie monet, quod animos hominu` ab officio magis abducat, quam res secundae, bonaque fortuna. Haec solet animos hominum inflare, spiritusque quosdam elationis et arrogantiae plenos secum afferre. Quae res facit ut cum amplitudo fortunae non satis aequis oculis ab omnibus aspici soleat, si ad illam superbiam praeterea arrogintiam adiunxerit, intolerabilis res fiat, summoqueve in omnium odio versetur. Quare omni ratione cohibendus est hic impetus, modestiaequeve freno coercendus, omnisqueve asperitas vitanda, contraqueve summa humanitas, atque in omnibus dictis et factis suavitas inducenda. Qua virtute, ut nulla est Christiarae professioni coniunctior, ita nec quae magis secundae fortunae invidiimimitiget, communemque hominum benevo lentiam illi conciliet. Documento nobis esse deberet insigne et tragicum exemplum (ne plane in [note: Lib. 8. de rebus gestis Francor.] priscis immoremur) Ugolini Giradesci Pisano, Is enim, ut Paulus Aemilius memoriae tradidit, utpote Guelpharum partium princeps, initio Gibellinis partim pulsis, partim per culsis eo potentiae domi pervenerat, ut nutu omnia administraret, patriaeque dominus et esset et haberetur, divitiis, nobilitate, ingenii fama auctoritace vigens; uxore, filiis, nepotib. et omnib. in vita bonis appetendis circumfluens; beatus, felix et ceteris et sibi visus, eorumque cogitatione perfruens, laetus, fidens etiam illorum commemoratione gaudebat. In

festo frequentique natalis sui celebrandi convivio, ad quod omnes suos invitarat adhibueratqueve, dum fortunam suam ipse fando effert, admitratur, caeloque aequat: ausus est quendam ex intimis amicis Marcum, quid tandem abesse videretur, interrogare? Ille vel reputatione rerum humanarum, quam fluxae, fallacique specie; quam volucri orbe circumagantur: vel mente divinitus admonita, SOLA, inquit, IRA NUMINIS PROCUL DIUQUE ABESSEM TAM SECUNDIS REBUS NON POTEST. Et necesse erat congesta in unum hominem, nondum alteram fortunam expertum, bona excipi calamitate ingenti. Guelphorum viribus consenescentibus, gibellini armis correptis, aedes cius circumsistunt, oppugnant, unum ex filiis, unumque nepotum vim arcere conatos occidunt, ipsum et duos praeterea filios, tres nepotes, comprehensos in turrim in clusere, obseratis foribus, clavibusque in Arnum propinquum flumen deiectis. Ibi fama in oculis, ingremio suo carissima pignora parens moriens morientia vidit. Vociferanti exposcentique, ut humanis suppliciis exigendis inimici contenti essent, sacrae confessionis sacrosanctique viatici potestas facta non est. Hactenus Aemilius. Sapienter igitur cogitant, qui temporibus secundis casus adversos reformidant. Hoc referri commode possent Polycratis Samiorum tyranni immoderatae fortunae successus tanti, ut ipsemet impatiens funesti sui exitus eam imminuere cogitarit. Sed cum alio quin prolixiores meae cogitationes in hac meditatione fuerint, Herodotus et Strabo reliqua suppeditabunt. Ne itaque maiorum nobilitate opibusque aut potentia, ut in Agapeti expositionibus legimus, quis delicietur. Limum enim habent omnes generis auctorem, et qui purpura byssoque turgent, et qui paupertate et adversa valetudine affliguntur; tam qui diademate redimiti sunt, quam qui per cubicula excubant. Quare absit ut lutulentum iactemus genus, sed morum integritate ex gratia divina, (sicut omnia bona) proveniente gloriemur. Et in hac misera vita, ut Cominaeus in suis histor. monet, nihil potius ducamus, quam ut metuamus divinum iudicium, et studeamus in rebus omnib. aequitati, neque defatigemur iis curis quales se re suspicuntur a multis nimia quadam ambitione et cupiditate augescendi. Hanc viam si possemus ingredi atque tenere, et tranquillius viveremus, et minus affligeremur valetudine adversa. Etenim quanta sit vitae nostrae miseria, vel ex eo diiudicari potest, que simulatque quis moritur, quicunque ille sit, statim omnes fugiunt, atque exhorrescunt ipsum cadaver, et avolat [note: Lib. 7. c. 27.] anima, sistiturque iudicio inevitabili. Unusquisque igitur, ut I[?]ctantius pie monet potiorem animam suam iudicet, quam bona ista fallacia, quorum incerta et caduca possessio est. Migrant enim quottidie, et multo velocius exeunt, quam intraverunt. Ettamen, si nobis usque ad ultimum liceatistis frui, aliis certe relinquenda sunt. Nihil nobiscum ferre possumus, nisi vitam bene et

innocenter actam. Ille ad DEUM copiosus, ille opulentus advenict, cui adstabunt continentia, misericordia, patientia, fides, charitas. Haec est hereditas nostra, quae nec eripi unquam potest, nec transferri ad alium. Non sine ratione [note: In Terpsichore.] itaque Trausi, gens Thracib. finitima, ut Herodot. refert, edito infante, cum ploratu commemorant, quantum calamitatum illi sit perferendum vitam ingresso, contra defunctum hominem cum lusu laetitiaque efferunt, recensentes quam multis malis subductus sit, ut eleganter hac de re et prolixe scribit Erasmus, in adagio: Optimum non nasci. De Getis quoque scribit [note: Lib. 2. de situ Orlis.] Pompon. Mela, quod piissimi olim omnium mortalium habitisint, ut qui optime et sanctiss. de immortali DEO sentirent. Complures enim eorum animas dicebant sempitetnas, quae etiam post corporis obitum ad beatiorem vitam transirent. Qua ex re longe melius esse arbitrabantur mori, quam vivere. Proinde puerperia lugebant, funera autem lusu ac festo cantu celebrabant. Hoc etiam Gausianis attribuitur. Ii enim nascentes lugent: mortuos autem beatos reputant. Hoc Ludovicus Cortusius Iurisc. Patavinus suo tempore celeberrimus, in suo testamento posteritari, ni fallor, in mentem revocare voluit. Is enim, ut Bernhardinus Scardeonius de claris Iurisconsultis Patavinis refert, moriens, contra communem mortalium morem ex restamento interdixit suis propinquis lacrimas, et solitas funerum lamentationes, [note: Lib. 1. class. 3.] Ennii summi vatis exemplo et quaecumque lugubria solent ad maestitiam parari, abesse prorsus voluit, addita etiam ex legato gravi mulctatione heredi, si id facere neglexisset. Contra vero pro his acciri iussit musicos, cantores et citharoedos et tibicines omnis generis, qui vario concentu una cum clero funeris pompam partim praeirent, partim sequerentur usque ad quinquaginta, quibus singulis mercedem dimidii aurei nummi dandam statuit. Et quod duodecim puellae innuptae amictae viridibus pannis feretro subirent, usque ad templum, ubi se sepeliendum mandaverit; quae omnes pariter de more laetantium, quaecumque vellent, modulantes alta voce concinerent, relicta singulis certa pecuniae quantitate, dotis causa. Sepultus est in aede verustissima S. Sophiae centum funalibus incensis, et viginti integris dandis universo clero Patavino, qui longo ordine praecedebat, et cum eo omnis cucullatorum conventus, exceptis Eremitanis, quos testamento cavit, ne funerio suo ullo pacto interessent, ne sua fortassis illa nimia cucullarum nigredine hilaritatem exsequiarum interim funestarent. Obiit anno salutis M. CCCC. XVIII. 16. Cal. Aug. sicut in eius epitaphio ibidem [note: In L. quida in suo. De cond. instit.] videre licet. Huius testamenti meminit Paulus de Castro Iurisconsultus, idque tamquam hominis non sanae mentis in dubium vocat, quod approbare videtur text. in lege servo. De legat. primo. Prudenter itaque Attabanus apud Herodotum, quum Xerxes 5282200. homines

uno conspectuintuens acerbe flere inciperet, quod ex tot hominum milibus, post annos centum nullus superstes futurus esset, subicit, in hoc ram brevi vitae humanae spatio, multa singulis hominibus accidere, ut saepius mori magis quam vivere cupiant. Ita breve etiam vitae spatium miseris hominibus nomis longum et diuturnum videri. Ceterum haecvita temporalis, [note: Lib. 6. c. 4. de vere clutu.] ut idem Lactantius ait, quia brevis, idcirco et bona eius, et mala brevia sint necesse est. Illa vero spiritualis, quae huic terrenae contraria est, quoniam sempiterna est, idcirco eius et mala sempiterna sunt. Ita fit ut et [note: Gap. 3.] bonis brevibus mala aeterna, et malis brevibus bona aeterna succedant. Quae est enim, obsecro, vita nostra? Vapor inquit D. Iacobus, qui ad exiguum tempus apparet et deinde evanescit. Vel, ut Aristoteles dicit, Quidnam est homo? Imbecillitatis exemplum, temporis spolium, fortunae lusus, inconstantiae imago, invidiae et calamitatis trutina, reliquum vero pituita et bilis. Recte itaque dici potest:

Vita quid est hominum? spes et formido futuri,
Multum tristitiae, laetitiaeque parum.

Unde D. Augustrinus non minus pie quam vere scribit: Vita haec est vita dubia, vita caeca, vita aerumnosa, quam humores tumidant, dolores extenuant, ardores exsiccant, escae inflant, ieiunia macerant, ioci dissolvunt, tristitiae consumunt, sollicitudo coartat, securitas hebetat, divitiae iactant, paupertas deicit, iuventus extollit, senectus incurvat, infirmitas frangit, maeror deprimit, et post haec omnia mors interimit, universis gaudiis finem imponit. Ita quum esse desierit, nec fuisse putetur. Pulchrum est igitur [note: In Charonte.] adagium pomfo/luc o( a)/nqrwpos. Quo respexisse Lucianus videtur, qui vitas hominum bullis similes facit, quarum aliae simul atque natae sunt, protinus evanescunt, aliae paulo diutius durant, omnes brevissimis quibusdam intervallis aliae succedunt aliis. Qua autem re posset magis extenuari hominis vita, quam ut Aeschylus apud Stobaeum indicat? Is enim eam umbrae fumi similem facit. Nam hi sunt eius versus:

*to\ ga\r bro/teion spe\rm) e)fh/mera fonei=,
kai\ piso\n ou)/de\n ma=llon h)/ katinou= s1kia/.
Caduca molitur genus mortalium,
Neque certa res est ulla, nec tuta, haud magis
Atque umbra fumi.

Laudanda itaque est pietas nostrorum maiorum, qui Imperatoribus et Principibus eiusmodi publica monumentas posuerunt, ut non solum posteritas admoneretur, nullum respectum personarum habendum post mortem, omniumqueve mortalium carnem massam lutosam et putridam esse. Sed etiam ut caduca ab aeternis discernerentur, De qua re epitaphium, quod in

templo cathedrali urbis Brunsuicensis hodie legitur, prae ceteris memorabile est. Id sicut manu sua mihi descriptum dedit vere nobilis, et eximia eruditione indefessoque studio vir, Franciscus a Domsdorf, huc inserendum operae pretium duxi, licet appareat illud saeculum potius rhythmorum, quam puritatis et proprietatis linguae latinae, non ubique observata quantitate syllabarum, studiosum fuisse:

Hic iacet Henricus quondam Dux, conditor huius
Ecclesiae ignus, nobilitate pius.
Moribus ornata sibi coniux est sociatae,
Pauperibus larga, simplicitate pia.
Inclita Mechtildis Anglorum filia Regis.
Nutriat angelicis hos DEUS ipse cibis.
Adiacet aptatus Rex horum sanguine natus,
Otto coronatus, vermibus esca datus.
Huius erat post sponsa Philippi stirps generosa,
Filia formosa, nunc cinis ante rosa.
Qui legis haec metra, memer esto orans pro poeta.
Quid caro, quid vita, quid res, nisi mors, cinis, umbra?

Huc spectat inscriptio monumenti Rosimundae, Henrici II. Anglorum Regis amicae, in coenobio Godstoveio.

Hoc iacet in tumulo Rosa mundi, non rosa munda,
Non redolet, sed olet, quae redolere solet.

Hoc etiam Sabbas Castellioneus Eques Hierosolymitanus suo epitaphio, quid vivens sibi ipse fecit, et conspicitur in principio libri sui quem Italica lingua conscripsit, eique titulum fecit, Ricordi, indicare voluit, id est eiusmodi.

PUTREDINI ET CORRURTIONI RESURRECTURIS UTINAM IN MELIUS SABBAS MEDIOLAN. EX GENTE CASTIL. FR. ET MIL. HIEROSOLYM. ET PARVO CONTENTUS VIXI. PARVO CONTENTUS ET SOLITARIUS HIC IACEO ANGUSTE. QUALIS FVERIM NEC EGO SCIVI NEC TV QUAERAS QUISQUIS ES SI PIUS ES DEPRECARE DEUM PRO ME. HOSPES SOPES ABI. VALE ET VIVE MEMOR LETI. VIVENS MORITURO MIHI POSVI. MORTALIUMVITA ORTUS LABOR ET MORS. OBIIT AN. DOM. SAL. M. D. LIII. DIE XVI. MARTII.

Rectissime igitur doctissimus Buchananus in suo Iephte miseram conditionem humanae vitae elegantiss. hisce versiculis deplorat:

Sane vita nostra omnino naviganti similis est. Is enim qui navigat, inquit D. Gregorius, stet, sedeat, iaceat; semper vadit, quia impulsu navis ducitur: Sic et nos sive vigilantes sive dormientes per momenta temporum quottidie [note: Epist. 71.] ad finem tendimus. Quod etiam Seneca admonuit, praenavigamus, inquit, vitam et quemadmodum in mari, ut ait Virgilius noster:

Sic cursu rapidissimi temporis primum pueritiam abscondimus, deinde adolescentiam, dein de quicquid est inter iuvenem et senem medium, in utriusque confinio positum, deinde senectutis optimos annos. Novissime incipit ostendi publicus finis generis humani. Scopulum esse illum putamus dementissimi? [note: Lib. 1. tit. 8.] portus est aliquando petendus, num quam recusandus. Plura studiosus lector huic meditationi congruentia reperiet apud Franciscum Patritium Senensem in suo elegantis. libro de Regno et Regis institutione. Adiciendam hoc loco putavi inscriptionem, quam ex hieroglyphicis figuris in suo dialogo pio et speculativo M. Gabriel Symeon Florentinus, ita interpretatur; Hanc quoque in libello suo peculiari precum propria manu scripsit Daniel Archiepiscopus et Elector Imperii Moguntinus nuper defunctus:

VITA BREVIS. FORMA DECIPIENS. PECUNIAE FLUXAE. IMPERIUM INVISUM. BELLUM PERNICIOSUM. VICTORIA ANCEPS. CONCOR DIA FALLAX. SENECTUS MISERA. MORS FELICITAS. SAPIENTIAE FAMA PER ENNIS.

[note: In vita Claudii Caesaris.] Etsi autem Trebellius Pollio ita scribit: Doctissimi Mathematicorum centum et viginti annos homini ad vivendum datos iudicant, neque amplius cuiquam iactitant esse concessum, etiam illud addentes, Mosen solum, DEI, ut ludaeorum libri loquuntur, familiarem CXXV. annos vixisse, qui quum quaereretur, quia iuvenis interiret, responsum ei ab in certo ferunt numine meminem plus esse victurum: tamen licet homines tam longaevi adhuc essent, sicut prima aetate Adamus et reliqui Patriarchae, nihilum tamen atque breus tempus vixissent: Ceterum in Psalmo XC. qui est oratio Mosis viri DEI septuaginta [note: In silva variar. lection. parte 1. c. 40. Libv. 2.] solummodo anni aetati hominis statuuntur; et si multum est, octoginta: quod si quid amplius; labor est et dolor, quoniam transivimus et cito auolavimus, ut ibidem dicitur. Aetas sane hominis varie distinguitur, sicut [note: Depoet histor. Dial. 3.] ex diversis auctorib. collegit Petrus Messias Hispanus. Ut autem ea rectius cognoscantur, visum est Solonis distin ctionem aetatum, quam Philo Hebraeus doctissimus in suum commentarium de mundi opificio inseruit, eamque elegiam Lilius Gyraldus ita transtulit, in fine huius meditationis adicere:

Impubes et adhuc infans quum septa molaris
Educit primum, septimus annus erit.
Quumque alios septem DEUS huis perfecerit annos,
Apparent pubis mollia signa novae.
Tertia mox vestit tenera lanugine malas
heu nimis aetatis flos cito praeteriens.
Iam iuvenem viresque facit tibi septima quarta
Virtutis profert certaque signa viri.
Coniugiis aetas maturum quinta ministrat,
Natorum et quibus est posteritatis amor.
Sexta hominis mentem cunctos adducit ad usus,
Qui queat ingenio rebus adesse suis.
Septima mente valet, valet et lingua, et simul isti
Octava, ambae annis quattuor atque decem,
Nona aetate etiam mage mollia dicere quibit,
Virtutem ad magnam lingua etiam et Sophiae.
Si quisquam ad decimae mensur am exegerit annos,
Intempestivam non habet ille necem.

CAPUT XIII. Demisera conditione Acridophagorum, qui sunt Aethiopiae populi.

[note: Lib. 4.] ACRIDOPHAGI, ut scribit Diodor. et Strabo sunt Aethiopiae [note: Lib. 16.] populi, deserto contermini, homines paulo ceteris breviores, macilenti, ac supra modum nigri. Veris tempore Zephyrus et libycus venti infinitum pene locustarum ex deserto ad eos deferunt numerum. Has sale, qui ibi plurimus est, superinfuso diutius servant, cibum gustu eis suavem. Hic est solus eroum per omne tempus locustarum victus. Neque enim pecora nutriunt; neque pisces edunt, procul a mari positi, neque vullum aliud adminiculum habent. Corpore leves sunt, veloces cursu, et vitae brevis, ut qui longissime vivunt quadragesimum non ex cedant annum. Finis eorum admirabilis est. nam propinquante senecta, pediculi alati, non solum visu varii, sed specic horrida ac turpes, in corporibus nati, ventrem primo, tum pectus, deinde totum corpus paruo tempore exedunt. Qui morbum patitur, primum veluti scabiei cuiusdam pruritu allectus, corpus scalpit, voluptate simul et dolore perceptis. deinde exorientibus pediculis, simul effluente sanie, morbi acerbitate et dolore

percitus, unguibus corpus magno cum gemitu lacerat. Tanta vero vermium copia effluit, aliis super alios tanquam ex perforato vase scaturientibus, ut deleri nequeant. Hoc pacto sive cibi sive aeris causa miserum sortiuntur vitae finem. Unde aliquis non abs re dicere posset, ex vermibus illos ali, et ab iisdem rursum eos necari. Parum autem differunt ab his (quamvis ratio victus diversa sit) ii, qui a Lusitanis e remotiorib. insulis catervatim apportantur. Audivi enim ab illis, qui viderunt saepius appellentes naves onustas [note: Cap. 30.] huiusmodi mancipiis, quae a colore Negros appellant; ea, sicut Solinus Himantopodes gentes Libyae describit, flexis nisibus erurum, repere potius quam incedere, et praeter formam fere nihil habere commune cum homine, quem ratio et sermo a reliquis animantibus distinxit: sed hos Negros in aedificia in littore, instar latiss. horreorum, ad hoc constructa, veluti bruta, non habita ratione aetatis, sexus ve, promiscue includi, donecemptorem reperiant. Huius autem primum laborem esse, ut sua mancipia instruat et doceat intelligere, sese animalia rationalia, id est, homines et non brura esse. [note: Lib. 5.] Non secus ac Strabo memoriae de Corsicis mancipiis tradidit, quae, inquit, Romae cernere est simul et mirari, quam agrestis videatur effigies, quamque bestiarum appareat diritas faciesque truculentae. Aut enim vitam tolerare non possunt, aut per socordiam et ignaviam insensatidominos cointerunt. itaque licet pro eis paululum exponant pretii, tamen paenitentia torquentur. Unde vetus adagium exstat, Decorso nec vivo, nec defuncto esse fidendum.

CAPUT XIV. Aes putrefactioni non esse obnoxium, et alias res a putrefactione servare, atque de miro ritu sepeliendi.

VIDI cum meis sodalibus Venetiis (ex quibus honoris causa nominare libet Antonium a Massau doctum, nobilem et militarem iuvenem, Pomeranum, qui ea re valde delectabatur) inter alias selectissimas antiquitates, et res rarissimas, apud Lauredanum, qui postea Dux venetus electus est, quasdam imagunculas aereas, quas ipsius filius (qui nos in aedes paternas navicula vel uti vulgo vocatur Gondala sua peculiari, sicut Venetis mos est, advexerat) singulari humanitate nobis monstrabat. Is affirmabat eas reperiri in Aegypto reconditas in corporibus defunctorum, et quidem eorum, de quibus pissasphalthum facticium quod Arabes Mumiam vocant, sumitur. Saepius igitur cogitavi, an tantum supersitione quadam, veluti idola, istae

imagines, quae, uti opinor, a Romanis sigilla appellabantur, terra conditae essent, sicut nostro quoque ternpore nonnumquam reliquiae et imagines Sanctorum, quibusdam in locis monumentis conduntur: an vero tatio quaedam subesset. Verum enimuero, quemadmodum non semel miratus fui veterum eximiam prudentiam, quae plerumque coniuncta fuit superstitioni ipsorum, et ut Poeta quidam praestantiss. dixit:

ita deprehendi, haec idola aerea non absque peculiari ratione ita insuta cadaveribus fuisse. Constat enim ex sacris literis et historiis, veteres, Aegyptios praesertim, nimia, quandam curam et exa ctam diligentiam adhibuisse, ut [note: In Phaedone.] conservarent cadavera suorum in monumentis integra, utque essent putrefactioni minus obnoxia. Ubi enim mortuum inquit Plato, corpus ceciderit et conditum fuerit, quemadmodum qui in Aegypto condiuntur, pene totum perdurat, longo quodam infinitoque tempore. Atque etiamsi nonnulla, corporis membra computruerint: ossa, nervi et hhuiusmodi: omnia tamen (ut ita dicam) immortalia perdurant. Ob hanc rem, adhibuerunt aromata, et alios odores, quos Arabia felix profert. Neque ignorarunt, aes valde solidum esse, quae - Nexas aere trabes - apud Virgilium reperitur: Et monumentum aere perennius, apud Horatium. Experientia igitur edoctos, aes non tantum se ipsum a putredine et aerugine quam diutissime conservare, sed etiam adversus putrescentia, peculiarem vim quandam habere; istas aereas icunculas (qualis vel similis fortasse fuit ea icuncula puellaris, vel potius laguncula, ut nonnulli legendum putant, licet a quibusdam sed falso, [note: In vita Neronis.] acuncula legatur, quam Nero superstitione quadam, ut Suetonius refert, pro summo numine, trinisque in die sacrificiis colere solitus fuit (cadaveribus arbitror eos insuisse (non tamen inficior supersitionem aliquam accessisse) ut diutins a putredine asservarentur, cum praesertim ob hanc rem, etiam [note: In hiereglyphicis.] acutos mucrones aereos olim cadaveribus infixos fuisse testetur Pierius. Eiusmodi clavi, cum fibulis aereis, non ita pridem apud nos in vicinia, quum forte monumenta vetustiss. in loco silvestri invenirentur, inter ossa mortuorum reperti sunt, quos propterea diligenter asservo. Etsi autem non ignoro aliam sepeliendi et condiendi rationem, de qua Lilius Gyraldus et alii nonnulli scripserunt, accedere: tamen hoc quod diximus eo facilius accidere potest propter magnam differentiam cadaverum hominum Orientalium et Europaeorum. Illi enim utpote sicciore constitutione, non ita putrefactioni obnoxi sunt, velut hi. Idque constat ex Ammiano Marcell. ubi [note: Lib. 19.] dicit, Cadavera Romanorum a Persis in praelio caesorum discerni potuisse. Nostrorum enim cadavera, inquit, mox caesorum fatiscunt et defluunt, adeo ut nullius mortui facies post quatriduum agnoscatur. Interfectorum

vero Persarum inarcescunt in modum stipitum corpora, ut nec liquentibus membris, nec sanie perfusa madescant, quia vita parcior facit, et ubi nascuntur, exustae calorib. terrae. Huc spectant ea quae in fragmentis Varronis legimus: Persas videlicet propter exercitationes pueriles modicas, eam esse consecutos corpore siccitatem, ut neque spuerent, neque emungerentur, sufflatoque corpore essent. Ideoque teste Xenophonte, uli sunt frequenter nasturtio in cibo; quod ideo factum Suidas in historicis putat, quod nasturtium urinam et sputum (negantib. tamen Medicis nostratibus illam vim, sed potius contrariam nasturtio inesse) inhibeat. Caventenim, inquit, Persae, ne multum expuant, mingant et emungant. Eodem modo non ignorarunt, pueros, ut idem Varro restatur, impumberes, si plurimo cibo nimioque somno utantur, hebetiores fieri, hincque elici tarditatem, corporaque eorum in procera fieri, minusque adolescere. Etsi autem tanta firmitas corporum Persis attribuitur, [note: In Thalia.] tamen Herodotus tradit, Persarum capita adeo fragilia esse, ut si velis ferire, vel solo calculo perforare possis: Agyptiorum autem ita firma, ut ea vix ictu lapidis elidas. Hoc autem ideo accidere, quod Aegyptii statim a pueris radere capita incipiunt, et os capitis ad Solem redditur compactum. Quae eadem causa est calvescendi, Nam ex omnibus, inquit, hominib. pauciss. quis Aegyptios calvos videat, cuius rei hoc causae est, quod robusta capita gestant. At Persis cur fragilia sint capita, id in causa est, quod a principiis imbuuntur operire capita, gestantes pileos tiarasque. Eadem fere quae Marcellinus de cadaverib. Persarum inarescentibus scripta reliquit, de Hispanis nouvum [note: In histor. novi orbis lib. 1. cap. 23.] Orbem subigentibus, dici possent, ut ex epistola a milite quod. mad Medicum Hispanum e Lima Pervana Anno 1568. missa apparet, quae allegatur in additionib. apud Benzonem. Indos videlicet quum infinitos Hispanos trucidassent, eos tamen esui aptos negasse. Quippe duriori et exsucca carne, nisi trucidati tres aut quatuor dies macerentur. Benzo autem ibidem aliam rationem assignat, quare a)nqrwpofa/goi isti ab esu carnium interfectorum Hispanorum abstinuerint. Postquam enim de acerrimo odio Indorum erga Hispanos multa dixit, suosque commilitones impios, sceleratos ac perfidos Christianos, indignos quos terra vivos sustineat, adeo ut ne eorum conspectum indigenae ferre possint, sed eos Viracochias, id est, spumam maris, vocitent, retulit: Quamquam, inquit, omnes eius ferme orae accolae humanis carnibus vesci consueverint: ex iis tame! nonnulli, Hispanorum cadavera, qui praelio ceciderant, ceteris mandentibus, a tali cibo abhorrebant, veriti nempe, ne [note: In Theatro orbis Tabula X. de Hibernia.] etiam tum eae carnes corporib. suis aliquid damni afferrent. Sane ne nimis extra propositum vagemur, mirum est, quod Ortelius ex Gyraldo Cambr. notavit. In Artanicis insulis hominum corpora non putrescere, ideoque non humari, sed dio exposita, permanere incorrupta. Sic homines avos,

[note: De reb. Ocoan. decad. 2. lib. 3.] atavos, tritavos, longamque stirpis suae seriem, magna admiratione cognoscere. Idem mos est quibusdam Indis occidenhtalibus in Comagra, ut Petrus Martyr refert. Reguli huius inquit, penetrale ingressi Hispani, cameram reperiunt pensilibus refertam cadaveribus, gossam pinis funibus appensis. Interrogati quid sibi vellet ista supersitio, parentum esse, avorum, atavorumque Comagri Reguli ea cadavera, inquiunt. De quibus servandis maximam esse apud eos curam, et pro religione pietatem eam haberi recensent. Pro cuiusque gradu indumenta cuique cadaveri imposita, auro gemmisque superintexta.

CAPVI XV. De poenis contra otiosos et ignavos constitutis. ET Quam invisum sit otium.

TRITUM est: Otia dant vitia. Item proverbium: Qui e nuce nucleum esse vult, frangat nucem, id est, Qui commodum appetit, ne fugiat laborem. Ob eam rem antidoti loco, ut vitiis quasi compedes inicerentur, multae salubres leges passim exstant, ex quibus dignoscitur, quam variis modis, et merito quidem otium (de illo otio loquens quod sine literis est, et Seneca, mortem et hominis vivi sepulturam dicit.) semper exosum industria autem et filoponi/a, [note: Lib. 2. dehenesta disciplina. c. 12.] sicut Graeci eleganti nomine exprimunt, commendata sit. Qui enim desides, ignavi et oscitanhtes vivunt, non hercle magis vivunt secundum Crinitum, quam stolidae pecudes et meraebeluae. Neque enim vivunt, sed spiritum trahunt, ficut pecudes solent. Quo factum est, ut Nomotherae non solum salubres leges, ut modo diximus, verum etiam poenas acerrimas contra istos desides atque otiosos statuerint, eosque iure infames dixerint. Siquidem et Solon ipse in suis legibus inertiam hanc turpemque ignaviam severissime [note: In Auth. de monach. etc. col. 10. tit. 133. paulo ante finem.] culpavit. QUIDESIDIAM, in quit, SECTATUS EST, IS ACCUSANTIBUS ESTO OBNOXIUS. Exstant praeterea Draconis Atheniensis leges, qui in otiosos poenam mortis statuit. Et in nostris legibus Iustin. Imperator dicit: Mens inerti otio dedita haud sane quicquam bonorum peperit. Sumpsit hoc sortasse ex Sophoclis Iphigenia, qui prudenter monet:

ti/ktei ga\r ou)de\n e)sqlo/n ei)kai=a o)xlh\,
qeo\s2 de\ toi=s2 a)rxou=sin ou) pari/satai,
Nihil boni parit otium nane,
DEUS enim otiantes non adiuvat.

De Brachmanis philosophis traditum est, quod pueros impransos foras extrudere soliti sint, si quando nihil utilis operae vel parentibus, vel suis rebus necessariis dedissent. Parthi quoque more recepto observarunt, ne [note: Lib. 4. de Legibus.] quis die exorto ante liberis victum praeberet, quam cursus iaculandique certamine suscepto, sudore circum capita diffuso fessi permaduissent. Id ipsum Platonem movit, qui citat Hesiodum sapienter dicentem, Viam quae ad vitia ducat aequam esse et planam, ac sine sudore iter expeditum exhibere, quippe quae brevis sit:

th=s2 d)= a)reth=s2 i(drw=ta qeoi\ propa/roiqen e)/qhkan
a)qa/ntoi. makro\s2 de\ kai\ o)/rqios o)=imos e)p) a)uth/n,
kai\ trhxu\s2 to\ prw=ton, e)ph\n d) ei)s2 a)/kron i(/khtai,
r(hi+di/h d) h/peita pe/lei, xaleph/per e)ou=s1a.
Virtutem at superi sudoribus undique multis
U allavere, et ad hanc via longa atque ardua ducit.
Aspera quinetiam est, sed tandem in vertice summo
Plana est ac facilis, suerit prius aspera quamvis.

Animadverterunt enim prudentissimi viri, sine labore omnino nihil inter homines diuturnum esse posse, et omnia, ut quidam docuit, labore a diis [note: Lib. 1. Offic.] vendi mortalibus. Ideoque Cic. dicit: Neque ita generati sumus a natura, ut ad ludum et iocum facti esse videamus, sed ad severitatem potius, et ad studia quaedam graviora atque maiora. Unde Cato senior commilitonibus inculcare solitus est, quod uniuscuiusque menti infixum esse convenit: Si CUM labore praeclari quiddam egeris, et quod honestati sit coniunctum; labor abit, honeste factum remanet; Si cum voluptate quidquam commissum sit; voluptas, ut res momentanea, cito avolat, atque evanescit: improbitas vero et nequitia, ut indelebile vitium perpetuo adhaeret. Pia praeterea et memorabilis admonitio continetur his versibus:

Non nisi per magnos voluit DEUS esse labores
Ad sua regna viam, nec sider a segnibus offert.

De qua re tamquam trita et vulgari licet multa egregia exempla recensere possemus; prae ceteris tamen duorum Regum Aegypti memorabilia sunt, qui ut otii fuere impatientes; ita ignaviam summo odio prosecuti sunt. Narrat autem Herodotus Sesostrem Regem primum omnium Regum longis navibus Arabicum sinum praeter vectum populos rubri maris accolas in potestatem suam redigisse, indeque retro iisdem vestigiis reversum; coactis ingentibus copiis transgressum in continentem, infesto exercitu obvias ubique gentes subegisse, ex Asiaque in Europam transgressum Thraces et Scythas vi domuisse. Unde digressus ad Phasim amnem iter contendisse

dicitur. Quascuaque autem gentes nactus erat strenuas, et pro libertate tuenda acriter et percupide dimicantes, per harum ille regiones stelas, id est, [note: Lib. 1. c. 22. genial. dierum.] cippos lapide os statuebat, literis significantes ipsius Regis nomen et patriam, et ut copiis eos propriis ac viribus subegerat. Alexander autem de Alex. refert, tropaeum eum cum coleis et virili membro erexisse. Quorum vero urbes nullo negotio aut incruento certamine cepisset, apud hos itidem, ut apud illos, qui strenuitatis specimen ediderant, cippos quoque statuebat, atque eo amplius muliebria genitalia adsculpebat, significare volens [note: Lib. 34 de pudendis.] eos ignavos et desides esse. Huius rei meminit quo que Pierius in hieroglyph. Amasis deinceps Rex Aegypti etiam legem sancivit contra otiosos et ignavos. Nam eius memorabilis sanctio fuit, ut singuli quotannis apud Naumarchem, id est, cu iusque praefecturae praesidem profiterentur, unde viverent; qui autem hoc non fa ceret, aut genus vitae praesidi approbare non posset, huic poena extremum supplicium esset. Hanc legem Solon ex Aegypto mutuatus Atheniensibus promulgavit, qua illi semper usi sunt, lege sane [note: Lib. 4.] inculpata. Areopagitas quoque hac lege iurisdictionem exercuisse testis est Athenaeus his verbis: o(/ti dea)sw/tous2, kai\ tou\s2 mh\ e)/ktinos perious1i/as2 zwntas2 to\ palaio\n e)ka/lounte *areo pali=tai kai\ e)ko/lazon, i(so/rnsan faino/dnmos kai\ filo/xoros, al)/oiteplei/ones2. id est, Quod autem patrimoniorum profligatores, eosque qui nullis facultatib. victitarent, Areopagitae in iudicium vocarent, poenisque et suppliciis afficerent, memoriae mandarunt Phaenodemus et Philochorus, pluresque alii. Deinde idem auctor Athenaeus huiusmodi exemplum eius rei subdidit. Siquidem Menedemus, inquit, et Asclepiades erant iuvenes ambo philosophiae quidem studiosi, sed egestate praediti. Hos Areopagus pro potestate accitos interrogare institit, quonam pacto fieret, ut quum dies ipsi totos Philosophis operam darent, nihil in censu habentes, bona nihilominus habitudine corporis viderentur. Ad haec illi respondentes, quum pistorem quendam accersiri postulassent, et ille accersitus venisset, eum interrogandum duxerunt. Qui quum rogitantib. Areopagitis dixisset, una quaque nocte illos in pistrinum descendere solitos, ibique frumentum molentes, pro nocturnis operis drachmas utrumque singulas ferre; admiratus Senatus, ducentas eis drach mas ob virtutem decrevit. Ob eam etiam causam Scipionis Africani industria et sedulitas celebratur, qui dicere solitus est. Se numquam minus otiosum esse, quam quum otiosus esset. Et Scipio Nasica quibusdam dicentibus, res Romanas iam in tuto esse, exstinctis Carhaginiensibus, et Graecis in seruitutem redactis, Imo, inquit, nunc demum sumus in periculo summo, posteaquam nulli supersunt, quos vel timeamus, vel revereamur. Sensit sane inmicos per occasionem utiles esse nobis, per quos non licet impune secureque esse negligentes et segnes. Huc respexit Cato

quoque, qui voluit unicuique qui nomen sibia acquirere studeret, cogitandum, quo pacto ratio reddenda illi foret, non tantum negotiorum, sed et otiorum. Constat namque ex historiis Romanorum fere potentiss. a primordio vibis propriis manibus laborasse, sicut habemus insigne exemplum in L. Quintio Cincinnato, qui ab aratro in curiam deductus fuit. Nam priscis temporibus proceres civitatis morabantur in agris, et si quando Consilium publicum cogendum erat, a villis accersebantur in Senatum. Unde tritum apud veteres agriculturae studiosos proverbium erat, Omnium optimum esse fimum, qui ex frequenti vestigio domini in agrum caderet, et sicut equum, ita quoque agrum impinguare domini oculum. Hinc agrum male colere [note: Lib. 4. c. 13.] Censoria nota, et Castigatio Censoria minus arare quam verrere. Ita enim dicit Cato, sicut a Gellio refertur: Si quis agrum suum passus fuerat sordescere, eumque indiligenter curabat, ac neque araverat, neque purgaverat, sive quis arborem, vineamque habuerat derelictui, non is sine poena fecit, sed erat opus Censorium, Censorefque aerarium faciebant. Ad hanc filoponi/an [note: Lib. 1. Fastorurn.] et frugalitatem Romanorum etiam Ouidius spectavit, inquiens:

Frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis,
Pascebatque suas ipse Senator oves.
Nec pudor in stipula placitam cepisse quietem,
nec foenum capiti supposuisse fuit.
Iura dabat populis posito modo Praetor aratro,
Et levis argenti lamina crimen erat.

Laudarunt igitur veteres ob hanc causam Lacedaemonios, qui sic invocandos deos existimabant, ut manum etiam admoveremus, nostram scilicet operam addentes. neque enim eos aliter exaudire. In hanc sententiam Sallustianus Cato, Non votis, inquit, neque suppliciis muliebrib. auxilia deorum parantur: vigilando, agendo, bene consulendo, prospere agendo omnia cedunt: ubi socordiae te et ignaviae tradideris, nequiquam deos implores, irati, investique sunt. Huc respexerunt prudentes Romani, quod Agenoriam, quae ad agendum excitaret, Stimulam, quae adagendum ultro stimularet, Strenuam, quae faceret strenuum, intra Urbem tamquam deas colerent, et sacra publica illis constituerent. Quiertem vero deam publice suscipere noluerunt, sed ante Urbem in via Lavicana fanum illi destinarunt. Rectissime [note: Lib. 19. c. 10.] igitur a Q. Ennio in sua tragoedia, cui titulum fecit Iphigenia, scribitur, ut refert Gellius:

Otio qui nescit uti, plus negotii habet,
Quam qnum est negotium in negotio.
Nam cui quod agat, institutum est, nullo negotio
Id agit, studet ibi, mentem atque animum delectat suum.

Ne autem omnino in ethnicis sanctionibus, praeceptis et actionib. haereamus, audiamus hac de re sacras literas, in quibus non minus ad perferendum laborem, et fugiendum otium admonemur, quam nobis alia delicta prohibentur Solomon sane in proverbiis ita damnat otium et ignaviam, ut dicat, Qui ignavia sua tempestive non arat, ei hiberno tempore mendicandum esse. Notum ent est, quod Paulus Apostolus praecipiat, Qui non laborat, non manducet. Etenim unum quemque recepturum mercedem secundum labores vel opera sua. Item Ignatius coaetaneus Apostolorum in epistola ad Antiochenos: Nemo iners et otio sus edat, ne vagus fiat et scortator. Et ad Tarsenses: [note: Cap. 5. De vita Christiana.] Nemo inter vos otiosus sit. Mater enim egestatis inertia. Et apud Iobum legimus, Hominem ad laborem nasci, sicut avem ad volandum. Ideoque Augustinus pie et recte scribit. illam eleemosynam DEUM approbare, quae de iustis laborib. ministratur. Merito aunt otium omnib. invisum esse debet, cum secundum Bernhardum id cogitationum et tentationum malarum sit incentivum. Qui ent in epistola ad Rusticum scribit, Aegyptiorum monasteria hunc tenere morem, ut nullum absque opere et labore suscipiant, non tam propter victus necessitatem, quam propter animae salvationem. Nam sicut in terra in culta nascuntur vepres, et in aqua immota vermes: ita in anima otiosa malae cogitationes proveniunt. Sunt enim nostri animi ad aliquid agendum nati et appositi: itaque opere pascuntur, roborantur, gaudent: otio vero dissolvuntur, inertia decidunt. Et ut arcum inten sio, ita animos remissio frangit, nec omnino possunt nihil agere, ut ad libidinem et flagitia, et his graviora etiam facinora prolabi necesse sit, quum melius aliquid deest, quo occupantur. Etenim numquam facilius subrepit astus diabolicus, quam in otio, nec alias prom ptius exercet artes suas Venus, nec in femina modo, sed in fortiore [note: De Christiana femina. lib. 1.] animante ac constantiore viro, ut pulchre doctiss. Vives monet. Unde accidit, sicut Papyrius Massonius memoriae tradidit, Childericum Regem consensu [note: Li. 1. annal. Franc.] Steph ani Pontificis Romani in gratiam Pipini depositum ac detonsum monasterium relegatum esse, exemplo publice salubri, ne Reges imbelli otio victi pro virture ignaviam colant. Semper. n. illustrib. familiis otium et ignavia exitio fuere. Eodem modo rectiss. in bene constitutis Regnis et Rebus pub. contra inertes et otiosos inquiritur, unde sint quidin loco sine labore faciant, et de quo vivant. Sicut peculiares Constitutiones Saxonicae Electorales exstant, quib. mandatur, ut hospites et caupones otiosos et ignavos homines ultra triduum apud se non retineant, et si migrando de una taberna ad aliam, vel

alia de causa suspicio contra illos oriatur, ut deferant eos magistratui, qui de vita et moribus eorum diligenter inquirat; sique sontes reperiat, pro merito puniat. Inprimis autem in oppido Misniae leucopetra vel Weissenfelsio ad Salam, non procul a finibus Turingiae, acris inquisitio erga tales ignavos et vagabundos homines esse solet. Unde in patibulo, quod in edito loco ad bivium in via regia stat, plerumque conspicies pendentes manipulum furum utriusque sexus. Idem fit Rubeaci in Alsatiae civitate (quae a Romanis Anno post natum Christum CLXVI. condita perhibetur) gravissimae enim poenae ex acri in quisitione in fures ibi constitutae sunt, eaeque tam stricte et severe exercentur, ut tritum ibi sit proverbium Der Galgen zu Rufach [note: L. fin. C. de alim. pub. praestand.] hat gut Eychen Holtz. Compertum enim enim est, hac inquisitione saepissime detecta esse latrocinia, furta et alia scelera. Nemo enim de vento vinuere praesumitur, ut Alexander Imper. rescripsit. Hoc ipsum praebuit causam veteribus, ut leges sumptuarias constituerent, qualis fuit olim apud Corinthios, Ii enim, si quem cornerent splendi dius obsonari, hunc intertogare solebant, unde illi sumptus competerent ei, quidue ageret? Quod si huic vitae generi sumptus suppeterent; frui sinebant: Sin autem sumptus facultates excederent; iubebant in posterum moderatius uti: ni pareret, mulctam imponebant. Quod si nihil quum haberet, attamen ita splendide et opipare viveret; necandum carnifici tribuebant, quia aut hunc furem esse, aut noctibus spoliare, aut cum furibus participare, aut falsa testari, qut accusare [note: Lib. 6. c. 2.] necesse esset. Hanc legem Athenaeus ex Diphilo in Mercatore ita refert:

Est optime hic [orig: hîc] statutum apud Corinthios,
Si quempiam obsonare semper splendide
Videmus, hunc rogamus, unde vivat, et
Quid faciat operis? si facultates habet,
Ut reditus harum, solvere expensas queat;
Perpetimur illum perfrui bonis suis.
Sin sorte sumptus superat ea, quaepossidet;
Prohibemus huic ne faciat in posterum.
Nipareaet, iam plectitur mulcta gravi.
Sin sumptuose vivit is qui nihil habet,
Tradunt eum tortoribus. Proh Hercules.
Nec enim licet vitam absque malo ullo degere
Talem; scias. Sed est necesse aut noctibus
Abigere praedam, aut fodere muros aedium,
Aut haec patrantum ivugier commercio,
Aut in foro agere Sycophantam: aut perfidum
Praebere testem. Nos genus hoc mortalium
Eicimus hac ex urbe, velut purgamina.

Postremo pulchra est explicatio hieroglyphicarum figurarum, quae a Poliphilo in sua Hipnerotomachia Italica ponitur, talis videlicet.

EX LABORE DEO NATURAE SACRIFICA LIBER ALITER. PAULATIM REDUCES ANIMUM dEO SUBIECTUM FIRMAM CUSTODIAM VIT AE TVAE MISERICORDITER GUBERNANDO TENEBIT INCOLUMEMQUE SERVABIT.

CAPUT XVI. De validis mendicantibus.

FORTE fortuna incidi in librum quendam, in quo haec scripta erant: Tria genera hominum debent expelli de civitatibus; leprosi, cadavera mortuorum, mendicantes validi. Venit igitur mihi in mentem non sine gravi causa in vetere lege a Moyse praeceptum fuisse Iudaeis, ne illi egenos et mendicos inter se patiantur, unde colligendum est, quam exosum semper fuerit hoc genus hominum, qui veluti fuci sese aliorum laboribus sustentare, [note: L. si quis §. Sed si filius. De lib. agnosc.] et alimenta egenorum surripere satagunt. Quare si leges Caesareae volunt, quod filius qui potest ex industria sua victum quaerere, non sit a patre alendus, multo magis ii ferendi non sunt, qui bona habitudine corporis praediti, se ipsos labore suo sustentare possunt, ne damno aliorum [note: Lib. 11. de legib.] pinguescant. Iustius igitur aliquis fecerit, si iniuste petentem correxerit, quam si ei dederit. Hac de habemus legem Platonis talem: NEMO IN NOSTRA [note: Lib. 8. de Regpub.] CIVITA TE MENDICUS ESTO. Et idem Plato dicit, In ea civitate, in qua videas mendicos, ibidem esse fures, latebras quaeritantes sectores, sacrilegos, et huiusmodi scelerum artifices. Non absimilis etiam fuit lex Gratiani Valentiniani et Theodosii Impp. quae est inserta in Codice Iustiniani sub titulo de mendicantibus validis. Et exstat. Caroli Magni constitutio, in qua mendicis palantibus vetuit quicquam tribui: suos quamque regionem inopes alere, sanos validos labore victum quaeritre, ac de siderio sufficere manus iussit. Huc respexetunt etiam Constitutiones Imperii moderniores, quibus statuitur, ut hoc segneatque futile genus hominum, et velut rapto vivens, non feratur. Exiisdem causis veteres in bene constitutis Regnis et Reb. pub. non tulerunt eos, qui specie religionis segniciem suam tegere, et alieno labore victitare volueunt. Ita enim scribit Valer. max. de Massiliensium [note: Lib. 2. cap. 1.] Repub. Omnibus qui per aliquam religionis simulationem

alimenta inertiae quaerunt, clausas portas habet, et mendosam et fucosam superstitionem [note: Cap. 40.] submovendam esse existimans. Saluberrimam igitur doctrinam habemus in Ecclesiastico, ubi dicit: Fili vitam mendicam ne degeris, mors enim mendicitati est praeferenda. Viri mensam alienam spectantis vita, non est pro vita reputanda, animum enim suum alienis contristat cibis. Cavebit [note: De rebus Turcicis.] autem vir prudens et eruditus. Ori impudenti suavis est mendicitas, et in ventre eius ignis ardet. Huc spectasse videtur Iohannes Auentinus, ubi ita dicit: Numquam sane ab eo tempore, quo mendicantes monachi exorti fuere, status Ecclesiae fuit felix? Novationib. semper studere plebem adversus Ecclesiastes suos Episcoposque concitare; more coruorum cadavera hiante rictu sectati sunt; vetera tam Christianorum, quam gentilium philosophorum monumenta et artes oppresserunt. Profecto quocumque tandem modo suam hupocrisin tueantur, extra controversiam est, mendicare aeque atque fornicari a DEO prohibitum esse, nec apud veteres illos Christianos mendicantib. locum ullum fuisse. Sacra scriptura mendicitatem ut summum probrum detestatur. Christiani illi veteres tripartito decimas distribuebant: Una pars erat pauperum, qui vel per aetatem, vel per languorem corporis laborare haud valebant. Mendicare inter eos nefas erat. Huc usque Auentinus. Lepide, igitur si non recte, mendicis validis et otiosis qui mendicandi victus quasi artem quandam factitant, iubetur panis dari, et insuper quasi pro obsonio pugnus impingi. Illud quidem, quia homini panem petenti negare vix hominis videtut: hoc autem, ut discant ab illa foeda parandi victus ratione absistere, et intelligant, se bonis omnibus merito odiosos esse. Versus graecus, sicut a Mureto in suis variis lectionibus inducitur, hic est:

Haec mihi meditanti venit in mentem historia elegans, quam recenset Iodoc. [note: Ga. 110. n. 55.] Damhoud. in sua praxi criminali. Quum Gandavi, inquit, cum aliquot Senatorib. Brugensib. sederem ante portam domus Senatoriae, mendicus quidam gemebundus, plorabundus, mirisque modis Iri parpertatem simulans, eleemosynam petit, habere se latens vitium ac malum praedicat, quod pudor illius hominum conspectui exhibere deterreat. Ipsius miserti singuli mendico eleemosynam largimur. Mendicus a nobis digreditur. Unus nostrum iubet famulum suum hunc mendicum insequi, et propius qui latentis vitii haberet, perquirere. Paret is mandatis, mendicum rogat, quodnam sit illud latens vitium, quo se laborare dicebat, inspicit faciem, videt pectus, videt brachia, omniaque nitentia et valida comperit. Nihil, inquit famulus, in te mali video. Ah, inquit mendicus, longe aliud est malum, quod me premit, quodque a tuis obtutib remotum est, nempe, tale malum, quod per universum corpus meum serpsit, quia per venas ac medullas ita grassatur, ut nullum sit mihi corporis membrum, quia

sese laboribus ac operis tradere valeat. Hoc malum vo cati audio pigritiam, et desidiam. Quid? haeccine noxia admodum sunt vitia? Famulus hic stomachabundus discedit, ad suos redit. Rogatur, quod fuerit illud latens malum. Famulus, ut a mendico edoctus fuit, rem explicat, cognitum illud latentiss. malum, quod multos alios premit, aperit. Responsum cum risu excipitur. Mox perquiritur mendicus, verum alio se subduserat. Anne ctit idem Demhoud. aliam historiam, non minus lepidam, quam propter prolixitatem omisi, quum praesertim ipsius praxis in manibus habeatur recte igitur hoc [note: In libro de incertitud. et vanitate scientiarum capite 65.] scelestiss. genus mendicantium detestatur, et quod infinitorum malorum auctores sint Cornelius Agrippa multis exemplis et rationibus demonstrat.

CAPUT XVII. De Cingaris, quos Germani Zigeuner vocant.

NOTUM est in Germania et alibi genus hominum vagum, et inutile, qui vulgo Zigeuner, apud Italos Cingari, ab Hispanis Gittani, a Gallis Aegyptii vocantur,

Quos atiena iuvant, propriis habitare molestum
Fastidit patrium non nisi nosse solum.

De quorum origine, et unde veniant, diversi diversa sentiunt. Quidem enim putant eos originem ducere a Chuso, quem ferunt filium fuisse Chami, et oriundos esse ex Aegypto et Aethiopia, atque adhuc usque progenitoris maledictionem luere, per universum Orbem vagantes. Alii, inter quos est Polydorus volunt eos esse Assyrios et Cilices. Volaterranus credit illos ab Uxiis ex Persia ortum suum habere. Sed aliter rem se habere experientia ostendit. Nihil enim aliud sunt, quam manipulus furum, ut ille ait, et colluvies otiosorum et fraudulentorum hominum ex variis nationibus, non ita remotis, sed vicinis collecta, qui extra civitates in agris, in triviis, tentoria erigentes latrociniis et furtis, deceptionib. et permutationibus, atque ex chiromantica divinatione, oblectantes homines, iis fraudib. victum mendicant. Fabulas quoque meras fingunt, sibi ex patriis sedibus necessariam migrationem. nescio quibus de causis iniunctam esseisi secus fecerint, et non quotannis hordas suas, id est, multitudinem hominum utriusque sexus exulatum miserint; calamitatem et sterilitatem certam omnib. praesto esse. Pierius in

hieroglyphicis scribit, nonnullos arbitrari, hoc hominum genus ab ave Cinclo )cuius pictura veteres extremae paupertatis hominem significare voluerunt, unde proverbium, teste Suida ortumo Pauperior leberide / cinclo- nomen accepisse. Ita enim inquito Cum cinclus inops adeo sit, neque certo usquam lare utatur, nonnulli errones illos, qui nunc totum terrarum Orbem mendicabundi, cum Chiromanticis uxoribus / liberis peragrant, nusquam domos [note: In Adagiis De natura aminant. lib. 12.] certas habentes, quos vulgo Cingaros vocamus, Cinclos ab avis huius similitudine appellatos arbitrantur, etc. Unde Erasmus ait, Rusticos mendicos et errones Cinclos vocare, adducit testimonium Aeliani, qui dicit hoc genus hominum Graecos a)nesi/ous2 nominare, hoc est, expertes penatium. [note: In Saxonia lib. 11. cap. 2.] Ceterum, ut rectius cognoscamus, cuiates sint isti impostores, audiamus Albertum Cranzium, cuius haec verba sunt: Quum ageretur a CHRISTO annus decimus septimus post mille quadringentos, primum apparuere his nostris maritimis locis ad mare Germanicum homines nigredine informes, exc[?]cti sole, immundi veste, et usu rerum omnium foedi, furtis inprimis acres, praesertim feminae eius gentis. Nam viris ex furto feminarum victus est. Tartaros vulgus appellat. In Italia vocant Cianos. Ducem comites milites inter se honorant. Veste prestantes, venaticos canes pro more nobilitatis alunt, sed ubi venentur, nisi furtim, non habent. Equos saepe mutant, maior tamen pars pedibus graditur. Feminae cum stratis et parvulis iumento invehuntur. Literas tum praetulerunt Sigismundi Regis, et aliquot Principum, ut transitus illis per urbes et provincias incolumis permittatur, innoxiusque. Ferunt ipsi ex iniuncta sibi paenitentia mundum peregrin antes circumire, sed fabellae sunt. Hominum genus, quod usu compertum est, in peregrinatione natum, otio deditum; nullam agnoscens patriam, ita circuit furto, ut diximus, feminarum victitans: canino ritu degit: nulla religionis illi cura: in dien vivit: ex provin cia dimigrat in provinciam: per aliquot annorum intervalla redit, sed multas in partes scinditur, ut non iidem in eundem facile redeant, nisi per longa interrualla, locum. Recipiunt passim et viros et feminas volentes in cunctis provinciis, qui se illorum miscent contubernio. Colluvies hominum mirabilis, omnium perita linguarum, rusticae plebi graviter imminens: ubi foris illi laborant in agris, hi spoliis invigilant casellarum. Auentinus quoque hanc [note: Lib. 7. non procul a fine.] impostorum progeniem suis vivis coloribus egregie depinxit, cuius verba ex annalibus Boiorum inserere operae pretium existimavi: Eadem tempestate (anno videlicet post natum CHRISTUM M. CCCC. XXXIX.) furacissimum, inquit, illud genus hominum, colluvies atque sentina variarum gentium, quae in confinio imperii Turcarum atque Ungariae habitant (Zigenos appellamus) Rege Zindelone nostras peragrare coepere regiones. Furto, rapina,

divinationibus impune prorsus victum quaeritant. Ex Aegypto se esse mentiuntur, extorresque domo a superis cogi maiorum delicta, qui Deiparam virginem cum puero IESV hospitio excipere recusarint, septem annorum exilio expiare, impudentiss. confingunt. Experimentis cognovi, eos uti Venetica lingua. Et proditores atque exploratores esse, cum ali, tum in primis Maximilianus Caesar Augustus et Albertus parens Principum nostrorum publicis edictis testantur adeo tamen vana superstitio hominum mentes velut lethargus invasit, ut eos violari nefas putent atque grassari, furari, imponere passim impune sinant. Haec Auentinus. Tale genus hominum futile et detestabile in Asia apud Mahometanos passim quoque vagari hisce nostratibus Europaeis Cingaris sceleribus, imposturis, furtis, aliisque nefandis vitiis, multis nominibus superiores, ipsisque Turcis prudentioribus, (licet sub titulo sanctit atis sese tueantur) ob hypocrisin detestabiles eosque vulgo Torlaquos vocari Nicolaus, Nicolai, Andreas Thevetus et alii complures [note: c. 2. de nevi oper. nuntiat.] in suis peregrinationibus testantur. Canones sane, et qui in eos commentaria scripserunt, tamquam peccatum grave contra primum praeceptum Decalogi, reputant, si aliquis eiusmodi peregrinatores Cingaros de fortuna sua percontatur, animo credendi id, quod illi responderint, quamvis ex curiositate, vel ridendi gratia si quis faceret, non pro lethali culpa habeatur, nisi persona talis esset conditionis, ut ex illa interrogatione alii graviter offenderentur, tunc enim ratione scandali gravius censetur peccatum.

CAPUT XVIII. De industria hominium, quibusdam veterum instrumentis Musicis, et quatenus iuventus in iis sit instruenda.

MIRA est industria et sollertia hominum utriusque sexus in quibusdam Germaniae civitatibus, ubi non solum puberes et adulti, sed etiam impuberes et decrepiti, habent quod agant, ut inde necessaria alimenta acquirere possint. Vidi ego in celeberrima urbe pueros et puellas septennes et quinquennes, et si liceret dicere, propemodum infantes, labore suo licet ipsi ludicro, attamen subsidiola sibi ad victum parare. Adeo sollers est natura in excogitandis iis artibus, ex quibus ad sustentationem sui adminicula habere et lucrum percipere sperat. Ea autem per se paucissimis est contenta, siquidem, teste Arstorele, natura modicum petit: opinio immensum. Quod sane, si

ulla in gente evidenter conspici potest, in Belgis id manifeste apparet, qui magnam industriam hac in parte adhiere solent. Ut vere di illis dici possit, quod ex veteri quodam poeta Athenaeus recenset:

Quam multos laqueos miseri homines panib. struunt? Hoc quoque olim apud Alexandrinos usitatum fuisse testatur epistola Adriani Imperatoris ad Servianum Cos. Civitas, inquit, opulenta, dives, fecunda, in qua nemo vivat otiosus. Alii vitrum conflant: ab aliis charta conficitur: omnes certe Lymphiones cuiuscumque artis et videntur et habentur. Podagrosi, quod agant, habent: caeci quod agant, habent: ne chiragici quidem apud eos otiosi vivunt, etc. Alexandrinos itaque in dustria singulari praeditos fuisse non [note: Lib. 4. c. 24.] solum ex testimo nio hoc Adriani apparet, verum etiam Athenaeus eos peritiss. Musicae artis testatur. Ita enim scribit: Nulli magis periti sunt artis Musicae, quam Alexandrini, neque pulsandae citharae solum dico, cui vel pauperrimus quisque privatus apud nos, atque inductus omnis ita est assuetus, ut quam celerrime errores, qui in pulsatione chordarum fiunt, deprehendere possit: sed tibiarum etiam sunt peritissimi. Nec earum solum quae virgineae puerilesque vocantur, sed et earum quae dicuntur viriles, perfectae et ampliores, citharisteriarumque et dactylicarum. Tibias n. buxeas, de quibus Sophocles in Niobe et Tympanistis memint, nullas alias esse cognovimus, quam Phrygias, quarum etiam non ignari sunt Alexandrini. Noverunt et diopos, et muso copos quique hypotreti appellantur. De buxeis tibiis mentionem facit Callias in devinctis, quas Iuba Phrygiorum esse inventum asserit, et ob similitudinem crassitudinis scytalias nuncupari, quibus utuntur Cyprii, sicut Cratinus iunior in Theramene testatur. Novimus etiam hemiopos tibias dictas, de quibus Anacreon: Quis animum meum tenerum oblectans [note: De poest. hist. dialog. 1.] in gressus est, ut ob hemiopem tibiam saltem? Sunt tibiae huiusmodt perfectis [note: Lib. 1.] minores. nam et Aeschylus iuxta mensuram studentes induxit, etc. Etsi autem ignotum non est, quam mirificam vim Musica habeat in commovendis affectibus non solum hominum, sed etiam brutorum, sicut multae historiae hac de re a Lilio Gyraldo recensentur, ob eamque rem tam ab aliis, quam a Castellianeo in suo Cortegiano, vel vita aulica, tamquam res nobili viro digna praedicatur. Et Sozomenus quoque memorabile exemplum recenset. Eo n. tempore, quo Eugenius bellum grave et periculosum commovit, coepit pecunia Imperator Theodosius defici. Plus igitur exigere undique instituit quam ante contributum fuerat. Eam rem Antiocheni ita indigne tulerunt, ut et verbis contumeliosis debaccharentur in Imperatorem et statuas tam ipsius quam Augustae everterent. Mox furore iracundiae tamquam

tempestate, mitigato, paenitere eos commissorum, et intelligere, in quia discrimen coniecta esset civitatis salus. Deplorare igitur remeritatem, et confiteri delictum, et cum lacrimis ac eiulatu implorare Deum, ut leniret Imperatoris animum, et preces illas miserabilibus modis decantare. Flavianus episcopus in illo periculo non subtraxit opem civib. suis et profectus ad Imperatorem, deprecando conatur illum placare. Quum vero parum se proficere sentiret, et atrocem poenam meditari Imperatorem animadverteret, neque interpellare illum amplius auderet, et angeretur respectu civitatis suae, tale cepit consilium. Solebant symphoniaci pueri ad epulas aliquid accinere, ut Imperator exhilararetur. Impetravit igitur ab iis quorum curatio ea erat, ut pueros Antio chenarum supplicationum carmina decantare paterentur. Quae audiens Imperator, tanta misericordia affectus fuisse perhibetur, ut pateram, quam forte manib. tum teneret, lacrimis profusis rigaret. Et mox indignatione omni deposita veniam Antiochenis dedit. Eodem modo vis movendi animos ex historia, quae a Strabone et Pausania refertur, de Tyrtaeo duce Lacedaemon. cognoscitur, qui quum suavissimis modulis ad tibiam sua carmina cecinisser; milites ita inflammavit, ut qui saepius antea victi fuerant, veluti Musarum furore conciti, victores evaserint, et exercitum Messeniorum funditus deleverint. Eodem modo Timotheum Milesium tanta excellentia in Musica facultate fuisse legimus, ut quum se Alexandro Magno ostentare vellet, perite adeo Palladis carmen Orthium, quod alii Phygium dixere, modulatus sit, ut ardore cantus ad arma statim Alexander prosiluerit; rursus, [note: Depoet. hist. Dial. 9.] eodem quasi receptui canente, deposuerit. Et Lilius Gyraldus refert historiam Danicm de Musieo, qui tanta modulandi vi excelluit, ut se audientes mente alienare, id est, modo laetos, modo tristes, imo furiosos efficere posse, gloriari solitus sit. Idque eum in praesentia Regis pnstitisse. Et addit se prope paria non semel apud Leonem X. spectasse. Fuerunt autem apud veteres [note: Lib. 2.] peculiares moduli ad affectus diversos destinati, ut ex Cassiodori epistola, quam ibidem Gyraldus citat, apparet. Dorius, inquit, prudentiae largitor est, et castitatis effector: Phrygius pugnas excitat, votum furoris inflammat: Aeolius animi tempestates tranquillat, somnumque iam placatis attibuit: Iasius intellectum obtusum acuit, et terreno desiderio gravatis caelestium appetentiam bonorum operator indulaget: Lydius contra nimias curas animae taediaque repertus remissione raparat, et oblectatione corroborat. Etsi vero inquam, Musicae vis ac porestas in excitandis animi affectibus maxima [note: In remedie ferendarum iniuriarun.] est, sicut eleganter et erudite recensetur a Donzelino: haud inconveniens tamen erit, huic meditatio ni adicere, quid parens meus piae memoriae, nobili cuidam amico suo, quaerenti inter alia, quatenus iuventus ad Musicae exercitia assuefacienda esset, responderit. Haec n. sunt eius verba: Quod plerique

nunc Musicam exquisite discere pueros volunt, neque solum voce canere, sed et tibiis, ceterisque quae e)/mpneusa o)/rgana vocarunt, itemque fidibus scire, quae sunt e)/ntata: id quale sit consideratione eget accurata. Sed in hac confusione vitae haud scio an explicari disserendo nequeat. Multa enim vel plurima potius concedenda sunt moribus, quamvis prave fieri gerique videantur. Sed est omnino in hac parte, si ad pietatem et virtutem, et curam officii educare iuventutem placet, modus aliquis servandus, ut et quasi succisivis horis huic studio opera detur, neque temere discantur omnia, praesertim orgnica. Et veteres, a liberali institutione cum aliorum organorum, quae fortasse ignota nobis sunt, tum tiiarum usum removerunt, et has propter deformitatem oris abiecisse Minervam tradiderunt. Minervam autem sapientiae et virtutis quoddam numen illos fecisse sicmus. Idem eos, qui ad spem Reip. educarentur, noluerunt ita Musicam doceri, tamquam artifices aliquando illius et ipsi essent futuri. Sed quum scientiam quandam apprehendissent, et mediocrem usum comparassent, eo contentos ad graviora et severiora studia adduci. Nam ut veterum quispiam poetarum scripsit.

gnw/maisin a)ndrw=n eu)= oi)kou=ntai po/leis
eu)= d) oi=kos, ou) yz/lmoisi kai\ tereti/s1masi.

Quibus significatur, recte a praeclare administrari atque regi tam publicam rem quam familiarem, prudentia et consideratione non carminum modulatione [note: De Legibus.] et sonis. Hactenus ille. Huc referri potest quod Cicero ex Platone citat, Solere Res publicas cum Musica simul mutari. Cuinsmodi enim numeris in cantu, gravibus aut mollibus, delectantur homines, iisdem et moribus se praeditos ostendunt. Tales autem sunt Res publicae, quales sunt singulorum civium domus. Id non ignorarunt Lacedaemonii, quum idem Timotheus Milesius cithar oedus celeberrimus multiplicem adhiberet harmoniam, eamque in Chromaticum genus, quod mollius esset, inventis novis [note: De poet. hist. dialog. 9.] chordis, convertisset. Tale enim fecerunt de eo decretum, quod Lilius Gyrald. ex Boerio refert: Quoniam Timotheus Milesius in nostram veniens civitatem antiquum cantum negligit, et septichordem citharam aversatus, multarum vocum consonantium hoc est, poliphoniam inducens, infecit auditus iuvenum per chordarum multiplicitatem, id est, polichordian et recentissimum melos induxit, et vatiam pro simplici et ordinata circuminduit modulationem, in Chromaticum constituens melidiesin, pro enarmonio faciens antistro phon alternam; accitus vero in Eleusiniae Cereris certamen, indecentem dispersit fibularum successionem; Semeles enim dolores non sat iuste iuvenes doicuit Edoceri dicimus de his Reges et Ephorus, accusandum esse Timotheum, reassumendam vero undecim chorda um lyram excidentes superfluas, relicta septichordi cithara, ut quivis intuens urbis gravitatem, caveat in

Spartam inferre quippiam inhonestarum indecentiumque consuetudinum. Si quis autem plura de veteri Musica cognoscere cupit, is legat Plutarchi peculiarem libellum, dehacre scriptum, qui etiam monet, eum qui vult Musica recte et cum iudicio uti, veterem modum aemulari debere.

CAPUT XIX. Defugalasciviae et voluptatum.

VETERES quum viderent iuventutem et adolescentiam nimis ad lasciviam et voluptatem, idque naturali, sed depravato [note: M. Varro in: fragmentis. Horat. in arte poetica. Plutar chus in vita Annibalis.] quodam impulsu, proclivem esse (unde adolescentiari idem apud illos fuit quod luxuriari, sic nonnumquam iuvenari pro lascivire ponitur) multa, prudenti sane consilio, excogitarunt, quibus eamab istis illecebris absterrerent, et ad virtutem honestatemque assuefacerent. Non enim ignorarunt, blandas voluptates corrumpere omne robur animi, indolemque virtutis, ingenium labefactare, consilium eripere. Quo quid perniciosius humano generi afferri potest? Et Seneca prudenter monet, Nullum hostem tam contumeliosum esse in quemquam, quam in plerosque voluptates suae, quae quum hominem arripuerint, penitus submergunt et subvertunt. Egregia itaque est inscriptio monumenti Petri Flisci Lanuviae Comitis. HOMINUM luxus, fastus, deliciae quae vitam [note: Ad Amantium. Solinus c. 21.] vitalem esse non sinunt, hem quo redeunt? Unde non minus graviter quam vere a. D. Hiernonymo dictum est: Omne pecatum post factum paenitentia sequitur: sola voluptas in ipso paenitentiae tempore praeteritos stimulos patitur, ut ex hoc, quod corrigere cupimus, rursus sit materia delinquendi. Usa autem fuit prudens et sobria antiquitas interdum non tantum veris narrationibus et exemplis, quae in bruris accidere fama est, ex quibus unum atque [note: Solinus c. 21.] alterum, ut alia praetereamus, asscribendum operae pretium duxi. Tradunt odore pantherarum et contemplatione, armenta mire affici, atque ubi eas sentiscant, properate convenire, nec terreri, nisi sola oris toruitate, quam ob causam pantherae absconditis capitibus, quae corporis reliqua sunt spectanda praebent, ut pecuarios greges stupidos in obtuitu populentur secura vastatione, Eodem modo D. Ambrosius utitur pulcherrima similitudine de cancro et ostreo. Cancer, inquit, libentissime vescitur carnib. ostreorum. Verum quoniam illa bene munita sunt, firmiss. utrinque testis, ut vi perfringi non possint; observat callide dum se exponant ad solem. Ibi

dum se aperiunt, et captant auram; cancer immittit hiantibus in os lapillum ut testas reducere non possint; postea satis tuto intrudit chelam et depascitur. Ita quum homines sese dedunt otio, et animum aperiuntvoluptatibus, venit diabolus immittit foedas cogitationes, atque ita quum illi testam, qua ante muniebantur, non possint retrahere, devorantur. Usi. inquam, sunt veteres non modo veris et naturalib. exemplis, sed etiam saepenumero delectati sunt fabulosis narrationib. fidem firmare, aut dem ere; quod genus qe/seis2 et a)naskeua\s2 et katas1keua\s2 Graeci vocant; ut mentes puerorum quasi suavi concentu paulatim devincirent, illisque mala et incommoda, quae ex luxu et voluptatibus promanarent, ante oculos ponerent. Docet [note: Lib. 2. de. Repub.] autem prudentiss. Plato, quales fabulae narrandae sint vel non. Adultiores vero et prudentiores hoc delectu non indigent. Nam ut apis ex amarissimis firmis floribus, et asperrimis spinis, mel suavissimum et lenissimum colligit; sic ex turpibus ac sceleratis fabulis, ab iis qui valent iudicio, utcumque decerpi potest aliquid utilitatis. Tritum enim est, nullum librum esse tam malum, quod dicere solitum Plinium accepimus, ut non aliqua ex parte prodesse possit. Unde Galli suum proverbium sumpserunt; Iln'est mal, d' ont bien ne venge. Quod ita pendametro exprimipo sset:

[note: Quintilian. Lib. 5. Orat. instit. In laudibus stilliconis, paneg 2.] Ceterum ingeniosae fabellae habent hanc vim, quod ducere animos soleant, et praecipue imperitorum, qui et simplicius quae ficta sunt, audiunt, et capti voluptate facile iis quibus delectantur consentiunt. Hoc etiam Claudianus conatus est facere, ubi ait:

Luxuries praedulce malum, quae dedita semper
Corporis arbitriis hebetat caligine sensus,
Membraque Circeis effeminat acrlus herbis.
Blanda quidem vultu, sed qua non tetrior ulla
Interius fucata genas, et amicta dolosis
Illecebris, toruos auro circumlinit hydros,
Illa voluptatum multos intexuit hamos.

Nam ut ferae bestiae blanda manu permulsae, levi certamine superantur: ita libidines, mollicies, aliaque animae venefica mala, consuetudine consopita, nec perpetuo irritamento efferata, elu ctabiliora deinde vi rationis fiunt. Hac de [note: Oratione 5.] re exstat apud Dionem Chrysostomum lepida et utilis fabella, sicut a Pierio in Hierogl. lib. 14. refertur. Esse in Libia inquit ferarum genus, ex promiscua bestiarum plurimum et diversorum generum propagatione progenitum. Id autem immane admodum saevumque et ferocissimum, circa Sirtes plurimum versari: cibi gratia tum feras reliquas venatu, tum humanum pastum conquirere quam avidissime. Eius vero monstri naturam faciemque forma esse

huiusmodi conspicuam: Corpus quidem muliebre, idque admodum formosum, lascive tumentes papillae, totumque pectus ac cervix pulcherrima, colore cutis nitidissimo: mira ab eius oculis prosiliebat hilaritas, q~ intuentem quemlibet in amorem procliviter alliceret: reliquum autem corporis horridum et squamarum scabricie asperum et in tractabile: inferne demum in longum anguem desinebat, cuius caput in extrema parte positum acre admodum esset, et mordacissimum: aliis non esse pnditum, sed Sphyngis instar factum, neque tamen eloque ut illae faciunt, sed draconum in moram sibillum tantum edere acutissimum. Feras has tota Lybia plurimas, atque omnium q~ quot et qualibuscumque pedib. ingrediantur velocissimas, ut nemo esset tam alacer, qui earum insultus effugisse gloriari posset. Animalia itaque reliqua quotquot nactae fuerint, pnicitate sua fretae ac robore, per vim assequuntur et opprimunt, sed unum hominem dolo tantum blanditiisque adoriuntur et superant, utpote q~ pectoribus, tam amabilib. ostentatis, spectatores uti praestigiis implicant, fallacissimosque amoris laqueos intentant, conciliandis congressib. admodum idoneae: in hos quippe quum inciderint, nullum cient tumultum, nihil hostile minantur, immotae vero manent, oculis interim magna cum modestia in terram deiectis: instar speciosae lepidaeque feminae ad colloquii congressum invitant, lenociniisque omnib. alliciunt: Simul ac vero quis, ut voluptuosorum hominum imprudentia est cominusaccesserit, extemplo eum arripiunt, iniectis, quas aduncis unguib. praeditas habent, manib. tamdiu prius occultatis, quoad praedae capiundae oblata sit occasio insurgit extemplo serpens a tergo aggressus, apprehensumque letali morsus transfigit, venenoque immisso necat e vestigio: mox cadaver miserabile, serpens et fera ipsa laetantes una socialiter depascuntur. Ad haec ad dit Herculem Lybicum iter ea facientem in eas incidisse, quas ubi primnm e longinquo prospexisset, cursum arripuerit pernicissimum. Illae autem quum diu nec ignaviter subsecutae, praedam tamen eam nancisci minime potuissent; in dignatione succensae omnem crudelitatem se convertere, ora pectoraque unaquaeque sua foediss. dilacerata discerpentes, etc. Ita monitos esse nos debere, ut more herculis improbitarem at que lasciviam tantummodo fugiendo superemus. Hoc, ut puto, ent monuit Apostolus, cum censuerit vitiis omnib. reluctandum, adversus fornicationem vero non congressus, sed sugam indicens, Fugite inquit, fornicationem. Quemadmodum enim, quum peregrinus ficta simplicitate medicus. nos decipiendi gratia accedit, si eum non admittimus, recedit, si sinimus eum ingredi, fit hospes, colligit vires, tandem, si assentiamur, fit dominus: ita motus pravae concupiscentiae et luxuriae stimulant nos, si eis non blandiamur, recedunt, si assensi fuerimus regnant in nobis. Siquidem luxuria [note: Lib. 2. Samuelis, c. 12.] eo plus augescit, quo magis frequentatur, fugiendo fugatur. Idipsum Nathan Propheta veri DEI, admonere Davidem Regem in sua similitudine voluit,

quum concupiscentias eius, in adamata Bersabaea, uxore Uriae fortissimi viri, peregtino divertenti ad divitem comparet. Recte sane monet Thomas Kempisius ordinis Canonicorum regularium Augustmi, qui floruit [note: Cap. 13.] circa annum 1410. in suo libello de imitando CHRISTO, Vigilandum esse maxime tentationis initio; nam tunc, inquit, facilius vincitur hostis, si mentis ostium intrare nequa quam sinitur, sed ei extra limen, simul ac pulsavit, obiam itur. Ita que recte dixit quidam:

Nam primo occurrit menti nuda cogitatio, deinde vehemens imaginatio, postremo delectatio, motusque pravus et assensio; quo fit ut paulatim penitus intret malicio sus hostis, dum illi non resistitur principi[?]; ac quando quisque diutius ad resistendum torpet, tanto et ipse indies debilior, et hostis in eum fortior evadit etc. Huc referri potest Solomnis in proverbiis monitio: Non respicies ad mulierem meretricem, favus enim distillans labia meretricis, et nitidius oleo guttor eius: novissima autem illius amara quasi absynthium. Id quoque veteribus ethnicis curaefuit, quum depingerent Sirenes in amoenissimo prato, sed tamen iuxta eas ex gramine undique apparentia ossa mortuorum. Qua re demonstrare voluerunt, lascivas et libidinosas actiones,licet suaves primo intuitu appareant, tamen habere veluti pedissequas, ruinam et perniciem, denique ipsissimam mortem. Hinc quoque applicatio sumi potestad historiam de odore pantherarum, quam [note: Lib. 10. desas. 3.] paulo ante ex Solino adduximus. Recte itaque Scipio apud Livium ita compellat masinissam: Non est, mihi crede, tantum ab hostibus armatis aetati nostrae periculi, quantum a circumfusis undique voluptatibus. Qui eas sua temperantia frenavit, ac domuit, multo maius decus maioremque victoriam sibi peperit, quam nos Syphace victo habemus. Etenim istae concitationes [note: Lib. 6. ca. 17. de vero cultu.] animorum, ut Laetantius ait, iuncto currui similes sunt, in quo recte moderando summum rectoris officium est, ut viam noverit, quam si tenebit, quamlibet concito ierit, non offendet. Si autem aberraverit, licet placide ac leniter eat, aut per confragosa vexabitur, aut per praecipitia labetur, aut certe, quo non est opus, deferetur. Sic cursus ille vitae, qui affectibus velut equis pernicibus ducitur, si viam rectam reneat, fungetur officio. Non [note: Lib. 1 de Christiana femina. Plutarchus in vita Artaxerxis.] minus prudens quam utile consilium fuit prudentis cuiusdam Hispani, de quo doctissimus Vives scribit, quo iuventus ab illecebris voluptatum abducta, magno cum commodo patriae, frugi esse coepit. Etenim levis et proclivis est via ad id quod volumus, plerique autem ob ignorationem et imperitiam rerum bonarum, pessima volunt. Memini, inquit Vives, narrari olim mihi peradulescentulo, esse in Hispania civitatem, in qua inventus

nobilitatis ex otio taque opulentia coeperit in studia sese luxus proicere, ut nihil curarent praeter convivia saltationes, amores, lusus, et exercitia, quae minimum vel bonae mentis afferrent, vel prudentiae, cum magno seniorum maerore, qui ex iis initiis grandem Rei publ. suae iacturam augurabantur, multique eorum noctes et dies, quomodo hisce suorum iuvenum vitiis obviam ire possent, inter se consultabant. Etenim se mortuis, civitatem in perditiss. hominum manus deventuram, videbant. Eorum quidam consilium attulit saluberrimum. Nam quum animadvertisset, amatorculos esse hos iuvenes, et voluntate ac iudiciis feminarum plurimum pendere, auctor reliquis senibus fuit, ut quisque filiabus suis et nuribus, iisqueve feminis, quae ad curam suam pertinerent; declararet, quo in dicrimine sitae essent civitatis res, quae ex florenti ac felici miserrima ac perditis. esset futura, simul acprimum amentiss. homines administrationem illius su scepissent: feminas vero, quae nunc molliter per opulentiam aetatem agerent, inversis negotiis in egestate atque inopia rerum omnium durissime toleraturas vitam. Unicum restare hisce malis remedium, si illae, quarum censuris iuventus tantum tribueret, ad prudentiae illos studium curamqueve publicae salutis exstimularent. Id futurum perfacile, si saltatorculos, loquaculos, ineptos, scurriles, convivatores, ludibundos, aperta significatione fastidis defugerent atque aversarentur: probos autem, moderatos, sobrios, in quibus nonnihil eluceret cordis, comiter ac benevole ex ciperent, hoc laudarent, tamquam futuros aliquando columen et tutelam patriae vituperarent illos ut nequam et perditos adolescentes, nullius frugis, et patriae futuros dede cori atque exitio. Placuit senibus consilium, quod et explanatum feminis, vehementer est, ut in tam manifesto periculo, approbatum, idque illae acutiss. exsecutae sunt. Brevi tempore iuventus ita est commutata, ut e profligatiss. ac perditiss. cordatissimi viri evaserint, et callentissimi publicae priuataequeve administrationis. Atque illa civitas multo deinceps vigentior fuit sub his iuvenibus, quam sub illis senibus fuerat, longequeve maiores suos iuvenes isti ingenio et rerum usu antecelluerunt. Hactenus Vives. Huc spectant ea quae [note: De deo Socratis.] apud Apuleium leguntur. Si laudas, in quit, aliquem quod generosus est; parentes eius laudas. Si vero, quod dives; fortunae hoc debetur. Et paulo post: Sed si eum laudas, qui bonis moribus et artibus doctus sit, et valde eruditus, quantum homini licet; tunc ipsum virum laudas; quod neca patre hereditarium, nec aetate mutabile, neca corpore caducum.

CAPUT XX. Delicatis ipsismet luxum et molliciem esse perniciosam.

[note: Lib. 12. 6. 19.] ATHENAEUS in dipnosoph. ubi de luxu et mollicie et exitu multorum disserit, ita concludit: Cavendum est igitur, ne deliciis inserviamus, cum vitas evertant, ac iniuria omnium rerum maxime calamitosa, etc. Hinc constat nihil novi accidere, si homines iis rebus quas ad luxum, voluptates et molliciem excogitarunt, veluti aviculae visco implicentur, vel ut est in proverbio, sicut sorex aut pyrausta, proprio indicio et inopinato interitu, sibi ipsis exitium, praeter omnem speim accersant. Quid enim aliud, ut a sacris ordiamur, fecit [note: Regum lib. 2. cap. 18. Lib. 5.] Absolon adolescens ille regius formosiss. dum suam auream comam ad ostentationem nutriret? Nonne ea ipsa illi in saltu Ephraimitico fugienti inter arbores exitio fuit? Habemus praeterea hac de re, ut ad profana veniamus, memorabile exemplum in Regibus Persarum, praesertim Dario Rege [note: Circa princip. lib. 12.] ultimo. Ipsius enim tempore in eas delicias Persarum Reges prolapsos esse scribit Chares Mitylenaus, sicut ab Athenaeo refertur, ut ad caput cubilis regii conclave unum esset pariete uno intermedio obstructum, ea magnitudine, quae quinque lectos caperet, in quo semper condita essenttalenta auri quin quies mille: hocque conclave cervical regium appellabatur. Eregione vero huius aliud esset conclave triclinum; ad parietem eum excitatum, ad quem cubilis pedes vergebant, in quo argenti talentorum tria milia condebantur, nam ipsum etiam trium tantum lectorum capax erat, et scamnum suppedaneum Regis esse dicebatur. Praeterea in ipso cubiculo regio vitis eratqurea, gemmis insuper inclusis locupletata; eaque veluti pergula [note: De mansionibus regiis.] regio cubili obtendebatur. Hanc vitem Amyntas prodidit racemos etiam pensiles habuisse ex lapillis aestimatissimis compositos. Nec procul ab ea craterem aureum collocari solitum Theodori Samii opificio nobilem. Hae et aliae deliciae Darium, licet praelio victum, eo pertraxerunt, ut qui tanti caput suum recumbere, et pedes subniti voluerat, tanti etiam manibus pedibusque vinciretur, et ad extremum, quum proditoribus obsequi nollet, [note: Valer. Maxim. lib. 6. cap. 8.] ab iisdem iaculis configereutr. Non minus huic meditationi conveniun: ea, quae memoriae tradita sunt de Planco Plotio Munatii Planci Consularis et Censorii fratre. Is enim, quum in proscriptione Trium virali a militibus

ad necem quaereretur, fidelitate servorum in regione Salernitana occultatus, odore unguentorum proditus est. De hoc facto tale epigramma a doctissimo viro Theodoro Beza conscriptum est, quod propter eius elegantiam huc ponendum duxi:

Saeva cohors Plancum ad mortem quum quaereret illae
Triumvir alis carnifex:
Servarant dominum serui penetr alibus imis.
Et ille mertem effugerat.
Unguentis quum profusis de more madentem.
Odor indicatum prodidit.
Quam potuit multos virtus servare fideles.
Mala quos voluptas perdidit!

In illa autem horrenda proscriptione notandum esse dicit insignis historicus Velleius Paterculus, fuisse in proscriptos uxorum fidem summam: libertorum mediam: servorum aliquam: filiorum nullam. Adeo difficilis est, inquit, hominib. utcumque conceptae spei mora. Ne quid ulli sanctum relin queretur, velut in dotem invitamentumque sceleris, Antonius L. Caesarem avunculum, Lepidus Paulum fratrem proscripserunt. Nec Planco gratia defuit ad impetrandum, ut frater eius Plancus olotius proscriberetur, etc. sed ut ad propositum [note: Lib. 44.] nostrum revertamur, similem historiam legimus de Muleasse Rege Tunetorum. Scribit enim Iovis, eum, quum contra Amidam filium ad recuperandum regnum infeli citer pugnasset, suo cruore et multo pulvere foedatum, inter turbam terga vertentiu, nulla alia re magis ab hostibus, quam unguentorum opdore agnitum, captumque, et a filio candenti scalpello proscissa utriusque oculi pupilla immaniter occaecatum esse. Huc non incommode referri potest historia Sybaritica, quam ex Aphricano in Cestis, [note: In Miscellaneorum. c. 15.] sicenim graece liber ipsius de re militari inscribitur, refert Politianus, ubi de luxu Sybaritarum multa disserit; quae sane non minus urbana quae ridicula est. Etenim Sybaritas eo deliciarum venisse narrat, ut equos in convivia introducerent, ita in stitutos, ut audito tibiae cantu, statim se tollerent erectos et pedibus ipsis prioribus vice manuum gestus quosdam chironomiae, motusque ederent ad numerum saltatorios. Accidit autem bt tibicen ibi quispiam contumelia affectus transfugeret ad Crotoniatas hostes, paulo ante praelio superatos a Sybaritis, et quod e repub. foret illorum, polliceretur (si fidem modo haberent) sua opera Sybaritarum cunctorum equites in ipsorum venturos potestatem. Credita res, et belli dux creaturs a Crotoniatis tibicen, convocat omnes quotquot eiusdem forent in urbe artificii, modulamentumqueve iis indicat, atque, ut visum tempus; procedere in hostem iubet. Sed enim

Sybaritae fastu praeturgidi, quod equitatu superabant, eunt contra, proeliumque conserunt. Hic [orig: Hîc] autem repente dato signo tibicines universi conspirant. Ecce tibi igitur confestim modulamine agnito, cantuque illo vernaculo, tollunt eriguntque sese in pedes equi Sybaritae, sessoribus excussis, et quod tripudium domi didicerant, etiam in acie exhibent. Ita capti omnes equites, sed humi iacentes; omnes equi, sed tripudia repraesentantes. Haec, ut dixi, [note: In dipnosoph. lib. 12. cap. 6. Lib. 2. terminorum. lib. 8. c. 42. natural. hist. Lib. 3. de bel lo Gothieo.] Angelus Politianus ex Aphricano refert, et hanc rem quoque Athenaeus enarrat, ad dens Cherontis Lampsaceni plane simliem historiam de Cardianis, quorum equites a Bisaltis eodem astu victi sunt. Plinius praeterea, et Erasmus in suo adagio, Sybaritica mensa, haec attingunt. Vera est igitur admonitio Procopii: Homines qui temere cui quam rei idcirco incumbunt, ut vitam deinceps per delicias ducant, haud quaquam hactenus querint animos sistere, sed maiora quaedam opperiuntur, ac bene sperando continenter et tamdiu procedunt, quodusque tandem vel ea priventur felicitate, quam consecuti antea fuerint. Recte quoque Crantor Solensis, cui Sextus Empiricus astipulatur, actiones nostras in quatuor veluti classes distribuit. Primas enim virtuti dat; secundas bonae valetudini; tertias honestae voluptati; quartas divitiis. Sed frustra atque inani conatu omnia ab hominibus ad viranda vitia et comparandam virtutem fiunt, et in stituuntur, licet praecepta philosophica, quae fortasse, ut ille ait, cicatrices potius quam vulnera curare possunt, anxie sequantur, et actiones suas ad ea imitanda dirigent, nisi vera pietate instructi, ad voluntatem divinam sese accommodent, et ipsius [note: Lib de civitate Dei 19. cap. 25.] ope et favore rectam viam ingrediantur. Id quod Divus augustinus nos docuit. Quamvis animus, inquit, corpori, et ratio vitiis laudabiliter imperare videatur; si tamen DEO animus, et ratio ipsa non seruit, sicut sibi serviendum esse ipse DEUS praecepit; nullo modo corpori vitiis queve recte imperat. Nam qui [orig: quî] corporis atque vitiorum potest esse mens domina, veri DEI nescia, neceius imperio subiecta, sed vitiosissimis daemoniis corrumpentibus prostitura? Proinde virtutes quas sibi habere videtur, per qu[?]s imperet corpori ac vitiis, ad quodlibet adipiscendum vel tenendum nisi ad DEUM retulerit, etiam ipsae vitia potius sunt, quam virtutes. nam licet a quibusdam tuncverae et honestae putentur esse virtutes, quum ad se ipsas reseruntur, nec propter aliud expetuntur? etiam tunc inflatae sunt, atque superbae, et ideo non virtutes sed vitia iudicandae sunt. Sicut enim non est a carne, sed supra carnem, quod carnem facit vivere: sic non est ab homine, sed supra hominem, quod hominem facit bene vivere, nec solum hominem, sed etiam quamlibet potestatem virtutemque caelestem.

CAPUT XXI. De mansuetudine erga bruta animalia.

ETSI omnia animalia bruta ad usum et commoditatem hominis creata, et post eius lapsum destinata sunt: tamen ista licentia tyrannide et crudelitate prorsus carere debet, sicut [note: Deut. 6. 22.] expresse in lege divina mandatum populo Israelitico suit, ubi prothibetur, ne avis in cubans una cum ovis vel pullis ex nido auferatur. Non est igitur ferenda quorundam imperitorum et agrestium hominum saevitia et crudelit serga inmenta, et alia animalia, ad obsequium hominis nata et assueta, quum ea intempestivis minis, verberibus et vulneribus, pro libidine impotentis animi excruciant. Siquidem minime ipsorum iniuria (nam animal quod proposito hoc est, proaire/sei nocendi et iniuriandi caret, licct damnum dare possit, quod ICti pauperiem nominant, non potest videri iniuriam fecisse) interdum ea faciunt, quae nos irritant, laeduntue: sed aut aetate, vel labore in terdum etiam inedia, non raro autem imperitia eorum, qui ea regere debent, coguntur committere ad quae naturali impulsu et necessitate instigantur. Merito itaque reprehendendus [note: Herodotus in Polymnia.] ut barbarus est Pharnuchus Pcrsa. Is enim, quum forte eo equitante canis sub equi pedes in tercurrisset, edeoque equus improviso deterritus, se seque extollens, Pharnuchum excussisset; famulis suis mandavit, ut equum in eum locum adducerent, ubi dominum straverat, eique crura cum genibus abscinderent. Huc referri potest, quod Sabbas Castilioneus Mediolanensis, Eques Hiero solymitanus, in suo libro, quem vernacula lingua conscripsit, [note: Ricorde 122.] eique titulum fecit Ricordi, re censet, sive historia ea sit, sive fabella. Nam et is se legisse ait in quodam libello eleganti, cuius auctorem non amplius recordetur. Fuisse olim in Brutiis statutum, ut is qui vellet agere contra ingratos, teneretur sonare cambanulam ad hanc rem destinatam. Hoc signo dato mox conveniebant quidam Senatores, ii cognita causa, si reperiebant actorem habuisse iustas causas accus[?]ndi aliquem propter ingrati animi vitium, mox iniungebant reo sub gravi mulct[?]compensationem aliquam, et ut absque mora erga beneficum gratum sese exhiberet. Accidit igitur, ut quidam diu fuisset usus equo suo, qui propter aetatem et diuturnum laborem orbatus oculis, nec non strigosus, claudicans, et prorsus inutilis factus

fuerat. Ob eam causam expulerat eum herus domo, ita ut expers pabuli consueti in publico muscis praeda fieret. Equus ille emeritus hinc inde claudicans, et umbram quaerens in locis opacis, ratus fortasse se in trare stabulum, ingressus est sacellum, in quo erat illa campana, de qua supra dictum est, cuius funiculo forte annexae erant frondes, quas quum famelicus de cerperet, commovit campanulam ut signum daret. Mox convenerunt uti moris erat, iudices, et quum nullus alius compareret, conspecto illo strigoso et famelico equo, iusserunt eum adduci, et domino ipsius accersito, mandarunt illi cum gravi interminatione, ut equum suum ad se reciperet, eique pabulum praeberet, neque aliter tractaret, ac si esset adhuc integer viribus, et ad laborem aptus. Aequitatem enim naturalem poscere, quoniam in praestandis servitiis apud eum consenuisset, ut in senectute quoque eum alat. Hoc statutum sane fuit iustum et aequum, nec non et sententia illa bona et laudanda, licet lata fuerit in favorem bruti, etc. Recte itaque Seneca ait, ingratum eum esse, qui negat beneficium accepisse: ingratum qui non red dit: ingratum qui dissimulat: ingratissimum omnium qui oblitus est. Unde vidumus quia natura nihil magis odio prosequatur, quam ingratum animum, quae etiam [note: Lib. 19. hieroglyph. Lib. 5.] bestiis feris, ut elephantis, leonibus, draconibus, addo et aquilis (de qua re Crates Pergamenus, memorabilem historiam, quae a Pierio refertur, recitat) immo etiam lupis, sicut Strabo recenset, grati animi sensum et beneficii memoriam quandam indidit. Memorabile autem inprimis est, quod ii, qui animalium historias condidere, tradunt, Accipitrem videlicet alitem rapacissimum, rigenti brumae tempore, calidioris temperamenti passerculum ungub. imblicitum, noctu sibi pectore solitum, admovere, eoque se a frigore tueri; mane illum illaesum intactumqueve, ut beneficii memorem, dimittere. Rem similem de aquila et columba nonnulli produnt, De scombris piscibus Philarchus apud Athenaeum, sed prolixius Aelianus recenset, esse insulam non longe ab Epidamno, quae Athenas vocetur, ubi piscatores habitent. In ea Lacum reperiri, ubi scombrorum cicurum multitudo ab iis alatur. Hi vero, ut nutritorib. gratiam referant, pasti in altum denatant ad feros scombros, eosque ita circumeuntes ad piscatorum captionem deducunt; quib. captis cicures scombri ad sua lustra redeunt, pastum a piscatoribus solitum expe ctantes. Ex hac brutorum animantium grati animi significatione, homines admoniti )quod alioquin ipsorum officium esset) studiosiores in referenda gratia esse deberent. Verissime enim a sapientibus dictum est, Ingratum hominem esse rem per se fugiendam, quod nihil aeque humani generis concordiam distrahat atque disiungat; e contrario grati animi affectionem rem per se bonam [note: Lsed et sil.] et expetendam, quod eandem humani generis societatem conglutinet atque connectat. Non frustra igitur in legibus Caesaris nostris habemus

[note: §. consulunt. De petit. hevedit. Valer Maxim. lib. 5. c. 3. In vita catonis.] naturalem obligationem ad remunerandum. Unde etiam Athenis adversus ingratos actio constituta fuit, et recte, quod dandi et accipiendi beneficii commercium, sine quo vix vita hominum exstat, perdit, et tollit, quisquis bene merito parem referre gratiam negligit. Quare, ut nos docet Plutarchus, humanitatis estm equos confectos laborib. alere, itemque canum non catulos modo, sed et ipsos senio gtaves. Atque, inquit, cernimus, ampliorem esse bonitatis quam iustitiae locum. Siquidem legibus et iustitia tantum erga homines utimur: beneficia et gratiae nonnumquam etiam Brutis dantur, etenim de mansuetudine tamquam ubere fonte profluunt. Ideoque non ut calceis aut vasis utendum est rebus animatis, quae rupta vel attrita usu abiciuntur: sed in his si nullam aliam ob causam at ut ad humanitatem nos assuefaciamus, exercere mansuetudinem convenit. Quocirca M. Porcium Catonem virum alias omni laude dignissimum, reprehensum legimus, quod vetulos ex familia servos, ne dum boves venum tradendos praeccperit, quodque equum, quo Consularis usus fuerat in Hispania, dimiserit: horridumque illumac tetricum fuisse, parumque humanitis habuisse profitentur. Hoc considerarunt ii qui mulas et alia iumenta, quae in exstruen dis aedificiis plurimum laborem tolerassent, libera in pascuis dimiserunt. Ut de Atheniensibus tradit idem auctor. Quum templum, inquit, Minervae, cui Hecatompedon nomen fuit, aedificassent, ex his unam aiunt ultro ad opus accessisse, et iumentis, quae sarcinas ad arcem traherent, comitem se dedisse, praeeundoque veluti adhortatam ad laborem. Ob eam rem decretum est ut ea, usque ad mortem publice aleretur. De Selimo Imp. Turcico scribunt historici, quod equo suo (quem nonnulli spadicem fuisse tradunt, a Turcis vero, teste Busbequio in suo Itinerario Carobouluck, hoc est, nubem nigram ab absoluta nigricie vocatum) vacationem ab omnibus laboribus dederit, eo quod eius pernicitate ex praelio, in quo a Baiazete patre suo, prope oppidum Chiurli victus fuit, fuga salvus evaserit. Eandem vacationem et pabuli libertatem praestitit equo suo Neapolitanorum Rex Ferdinandus, qui eum e praelio nequiquam insequentibus hostibus salvum, in tutum locum reportavit. Nam equis inesse irdicium documentis plurimis patefactum est, cum [note: Cap 43.] iam aliquot (ut Solin. polyhistor ait, et multis exemplis illustrat) inventi sint, qui non nisi primos dominos recognoscerent, obliti mansuetudinis, si quando mutassent consueta servitia. Inimicos patris suae norunt, adeo ut inter proelia hostes morsu petant (quod Iovius quoque de equis Mamalucorum in Aegypto memoriae tradidit) Sed illud maius est, quod rectoribus perditis, quos diligebant, accersunt fame mortem. Id quod de Soclis Atheniensis equo tradidit Aelianus, a quo quum amaretur ardentius Socles, veritus ignominiam, equum vendidit: quare equus

amasio domino destitutus, voluntariam sibi mortem inedia conscivit. Verum hi mores in genere equorum praestantiss. reperiuntur. Nam qui infra nobilitatem sunt sati, nulli eiusinodi documenta praebuerunt. Legimus [note: In Errato.] praeterea pallim in historiis de monumentis equarum, quae tres Olympicas victorias reportarunt, ut Herodot. Testis est. Celebrantur quoque sepulcra equorum et equarum, videlicet Cimonis et Alexandri Magni, cuius equus Bucephalus, sive ab aspectu toruo, sive ab insigni taurini capitis armo impressi dictus, in dorso suo ornatus regiis phaleris, et bullis (licet nudus conscendendum se equisoni suo morigerum praeberet) in sidere nullum alium patiebatur: Regem vero, quum vellet ascendere, sponte sua genua submittens, excipiebat, credebaturque sentire quem veheret, ut post [note: Lib. 6. De gestis Alex. Magni.] alios Q. Curtius scriptum reliquit. Apud Dionem de Borysthene equo Adriani Caesaris legitur, quo in venando plurimum utebatur, cuique mortuo sepulcrum fecit, columnam erexit, et epigramma inscripsit. Iulius Capitolinus etiam memoriae tradidit, Verum Imperatorem equo suo Volucri (quem ita amavit, ut ei aureum simulachurm fecerit, et passas vuas nucleosque in vicem hordei in praesepe posuerit) sepulcrum in Vaticano fieri curasse. Sic fortiss. Rex Poloniae Stephanus, qui superioribus annis regnavit, equo suo generosissimo, qui eodem die quo frater eius Dominus Transsyluaniae edtinctus est, exanimis concidit, in loco quo non procul ab arce Vilnensi defossus est, monumentum erigi curavit. Quod Daniel Hermannus vir dignitate et eruditione, nec non et poeta praestantissimus, versibus suis celebravit, quos asscribere operae pretium duxi:

Regis equus Stephani forma gressuque superbus,
Et cursu velox: prope vilnae conditur arcem,
Qui moriens Regis fratrem praesagiit esse
Sublatum e vivis: docuit quod fama secuta.
Huic statuta erecta est monimentum testis equini.

Immo hodie adhuc Romae in vinea Cardinalis Sermonettae monumentum, sane ridiculum, Mulae, ut de equo ad genus asininum veniamus, conspicitur, quod vel simile Porca cius, ut ipse testatur, in suo eleganti libro Italico: cui titulus est: Funerali antichi diversi populi et nationi, in Sabinis inter Romam et Tibur (nam quaedem verba in suo desunt, quaedam cum nostro non conveniunt) invenit, in suppedaneo quodam, quae veluti adminicula ad facilius inscendendos equos) non enim tunc orbiculi ferrei cum base, qui vulgo stapiae appellantur, inventi erant) passim in itinere posita erant, quod est eiusmodi:

CHIUCHIAE DORSIFERAE ET CLUNIFERAE AC PESSUETAE ET MANVETAE CVIUS UT INSULTURA DESULTURAE COMMODETUR PUB. CRASSUS MULAE SVAE CRASSAE BENEFERENTI SUPPEDANEUM HOC CUM RISV POS. VEXIT ANN. III. MENS. XV. DIETNOCT. 2 1/0.

Nec non sepulturae canum celebrantur. Xanthippus enim canem, qui iuxta triremem Athenis Salamina enataverat, in promontorio humavit, quod adhus Cynossema, id est, canis monumentum nominatur. Hac sua humanitate veteres suam mansuetam naturam declarare, et posteritati documentum animi humani, atque a crudelitate alieni ac benesici relinquere voluerunt. Fatendum eniam nobis est, brutis virtutum no mina attribui, ut leonibus magnanimitatem, equis fortitudinem, canibus sagacitatem et fidelitatem. Sicut tribus sequentibus capitibus prolixius dem onstrabimus.

CAPUT XXII. De heroica leonum natura, et quomodo a culicibus ad internecionem usuque exagitentur.

DE leonum magnanimitate et mira natura, passim multa stupenda, et propemodum extra fidem traduntur. Etenim ut animal hoc, stimulante fame, saevum et intolerabile esse videtur; ita saturum facile mansuescit, et propemodum, nisi irritatum innocuum est. Inprimis Susiana regio, ut ferunt, iubatos coronatosqueve leones gignit, generosos quidem et homini parcentes, nisi ex pecore minoribus queve feris ad alimentum praeda desit. Unde [note: Lib. 8. c. 16. nat. histor.] Plinius scribit: Leoni tantum ex feris clementia in supplices prostratis parcit, et ubi saevit; in viros prius quam in feminas fremit; in infantes non nisi magna fame. Ceterum leonum venatio principio difficilima fuit, et adhuc periculosa cst. Tradunt enim ii qui regiones Africae et Orientis, ubi leones sua lustra habent, peragrarunt, multos venatores ab iis lacerari. De [note: De venatione.] captura autem leonum peculiare caput exstat in Belisarii Ducis Neritmorum libro. Et historiae testantur. sicuthoc animal saepius sensum aliquem grati animi exhibuit, ut Helpidi Samio qui quum in littore africae ex leonis gurture os evellisset, tam diu leo ex venatione ei gratiam retulit, quamdiu [note: Lib. 5. c. 14. Libro paraenetice ad. versu ingratos.] cum navi in littore stetit; et apud Gellium Androcli servo, (non enim

recte Androdus, sed Androcles appellatur, ut Lilius Hyrald. ex Aeliano notat) de quo dictum fuit, Leo hospes hominis, Homo medicus Leonis accidisse constat: ita ad ultinem inclinatissimum esse. Compertum n. est, quod etiam Plinius supra allegato loco confirmat, vulneratum leonem observatione mira percussorem nosse, et in quantalibet multitudine illum unum appetere, sique detur copia, foediss. lacerare et discerpere. Hoc testatur memorabile exemplum, quod Iubae Regi Maurorum accidit. Nam serunt huic Regi praestantiss. animi iuvenem fuisse comitem. Quum autem per deserta Africae rerum suarum componendarum studio, Rex cum exercitu proficisceretur, ex itinere leonem illi obviam factum. Hunc a iuvene illo sagitta percussum in silvam recessisse. Post cum Iuba reb. ex voto compositis eadem copias traduceret, eundem illum leonem observato illo qui vulnus in flixerat, eum unum e tam magno equitum numero violentiss. cursu hostiliter aggressum, nulla vi cohiberi potuisse, quin correptum dilaniaret, nemineque alio laeso, ultione ca contentum in sua latibula discessisse. Eodem modo clementiae et castig tionis quoddam veluti iudicium leonib. inesse, apparet ex eo, quod Aelianus tradidit, Leonem videlicet, ursam et canem, eodem contubernio alitos et educatos, sine ulla iniuria aliquantisper pacate conversatos esse, ac si domestica animalia essent. Verum quum visa quodam impetu percita, contubernalem canem dilacerasset; commotum leonem violati hospitii scelere, in ursam proruisse, eaque pariter dilacerata, meritas pro cane poenas exegisse. Tantam autem esse magnanimitatem et generositatem huius animalis compertum est, ut teste Aristot. nec fugiat, nec metuat; sed si venantium multitudini cedere cogitur, sedsim pedatim discedat, crebro resistens atque respectans. Nactus autem opaca, veloci quam maxime potest suga, se subtrahit, donec in apertum deveniat, tum rursus lente incedit. Sed si quando locis nudis atque patentibus cogitur aperte fugam arripere, currit, nec salit. Quum tamen infestatur, ubi iam propinquarit venator, in eum insilit: percussorem agnoscens ac observans invadit. Non autem tantum leo laesus confestim vindictam erga auctorem vulneris cum rabie expetit, sed in turba venatorum, quasi servulos viliores fastidiens, iis neglectis, plerumque in eos, qui reliquos vel auctoritate, vel robore praecellunt, irruere solet. Illustratur hoc egregio exemplo a Q. Curtio, ubi scribit. In venatione leonum magnitudinis rarae, posthabitis aliis, ipsum Alexandrum Regem, stipatum amicis et satellitibus, invasisse. [note: Lib. 10. c. 28. hist. Franco.] Id etiam testatur Rob. Gaguinus, ubi dicit, Apud Aruernos leonem domesticum domini sui domo elapsum, complures viros feminasque vorasse, donec ingresso in eam cum multitudine incolarum domino, quum forte leo apparuisset, cognito domino, ad eum se bellua contulerit; sed confestim multis telis a turba confoss[?]m esse. Observatum praeterea est,

praecipuam leonum vim et vigorem in ipsorum oculis constare, quorum lumine [note: Lib. 8. c. 16.] hebefacto, aut velato, ferocitas omnis decidit; idque Getulum quendam pastorem, teste Plinio primum docuisse. Quum enim pro pecore pugnaret essetque inermis, et omni praesidio et auxilio destitutus, frendensque leo in eum irrueret: fugam meditatus, vestem qua amictus erat, exuit, et in ferae caput obiecit. Haerente autem forte veste in Iuba circumvoluta, oculosque leonis obvelante, ita ferocia eius diminuta est, ut quasi obstupefacta fera substiterit, pastorique liberum spatium ad fugam reliquerit. Et hanc vim oculorum in leonibus, naturalium rerum periti, siccitati eorum attribuunt, hocque probant ex eo, quod leones nulla re magis quam igni in fugam vertantur. Nam qui oculos sicciores calidioresque habent, ii maxime omnium ignem aversantur. Quemadmodum autem non solum leones ceteris animalibus robore et ferocia praestant: ita vicissim providentia divina huic parti, qua ferociunt, ut paulo post dicemus, velut frenum iniectum est, nec eorum multitudo nimium augeretur, et hominibus, reliquisque animantibus plus aequo noxii essent. Huc accedit, quod alioquin quae timido animo sunt et esculenta, [note: Herodotus in Thalia] ea omnia fetuosa fecit, ne assiduo esu deperirent. Quo circa tam damae, quam etiam oves, saepius geminos, pluresque producunt fetus. Sic etiam lepus, quem omnia venantur, fera, ales, homo, tam ferax est, et sola, quae ex omnibus bestiis, quum gravida est, etiam impleatur, et alium fetum in utero gestans, pilis vestitum; alium tantum non formatum alium concipit. At carnivora, et quae sanguine gaudent, minus fecunda esse cernimus. Inprimis autem omnia animalia, quo maiore corpore, hoc minus fecunda esse [note: Lib. 10. c. 63.] testatur Plinius. Sic leaena, validissimum voracissimumque animal, semel in vita, et unum, si Herodoto credendum est, parit, cumque fetu uterum emittit. Nam, inquit, catulus leoninus, ubi moveri in utero incipit, cum habeat ungues longe acutissimos ex omnib. Feris, uterum lacerat, augescensque magis ac magis ungues imprimendo exulcerat, ita ut ad postremum, dum partus adest, nihil uteri relinquatur incolume. Huc respexit fabula Aesopica, in qua leaena vulpi exprobranti, quod et semel in vita, et unum tantum pareret, respondisse fingitur, Se quidem semdl, et unum parere; sed eum leonem. Solinus tamen et alii, tam ex veteribus quam recentioribus de partu huius [note: Cap. 30.] animalis rectius, id quod experientia testatur, scribunt. Leaenae, in quit Solinus, fetu primo catulos quinque edunt: deinde per singulos partus numerum deco quunt annis insequentibus, sed postremo quum ad unum materna fecunditas recidit, steriles sunt in aeternum. Sed de partu leonum res tam intricata amplius non est, nam ii quoque in Germania in vivariis Principum saepius pepererunt. Alia quoque ratione Creator omnium rerum, et fons origoque omnis sapientiae ferocitatem huius animalis compescuit, et prospexit,

nemultitudo ipsorum aliis intolerabilis esset. Excituit enim leonibus hostem vilem et despectum quidem, sed acrem et indefessum, suisque innumeris agminibus leones ad furorem internecivum exagitantem. Quod eo facilius fieri potest, cum leones natura iracundi, et proclives ad furorem sint. Ideoque legimus apud Maronem,

Sed calidi plus est illis quibus acria corda,
Iracundaque mens facie effervescit in ira.
Quo genere inprimis vis est violenta leonum,
Pectora qui fremitu rumpunt plerumque gementes,
Nec capere irarum fluctus in pectore possunt.

Ceterum ut meditationem nostram prosequamur, de illo hoste alioquin [note: Lib. 18. rerum gestar.] vilissimo sed leonibus infensissimo, audiamus Ammianum Marcellinum, qui ita scribit: Inter arundineta Mesopotamiae fluminum et fruteta, leones vagantur innumeri, clementia hiemis, ibi mollissimae, semper innocui. At ubi Solis radiis exarserit tempus, in regionibus aestu ambustis, vapore sideris et multitudine culicum agitantur quorum examinibus per eas terras referta sunt omnia. Et quoniam oculos quasi humida et lucentia membra, eaedem appetunt volucrs palpebrarum libramentis mordicus insidentes; iidem leones cruciati diutius, aut fluminibus mersi sorbentur, ad quae remedii causa confugiunt; aut amissis oculis, quos unguibus crebro lacerantes effodiunt, immanius efferascunt. Quod ni fieret, universus Oriens huiusmodi bestiis abundaret. Hactenus Marcellinus. Habent autem culices eo maiorem occasionem noctu atque interdiu continuo infestandi suum hostem, alio quin omnium ferarum potentissimum, et ferocissimum, cum leones somni parcissimi sint, oculosque habeant inter dormiendum splendescentes, ac semiapertos. Unde multis persuasum est, leones omnino insomnes esse, cum praesertim inter quiescendum caudam assidue moveant. Quod tamen Aristoteles naturali ratione fieri posse negat, nullum videlicet animal ab sque [note: In Phedonis commentario.] somno vivere: quamvis non ignorem Olympiodorum Alexandrinum scribere hominem quendam insomnem vixisse, qui solo aere solari nutriretur. Ob hanc leonum vigilantiam, eorum statuae a veteribus ante portas templorum, veluti custodes sacrorum sicut passim hodie saxei leones videntur, positi sunt. Unde legimus in fabrica templi Solomonis caelatos, non tantum leones, sed et boves, et Cherubin, ut is quiregat populos, sit vigilans, et in tuendis iustitiae legibus, fortis ut leo. modestiae legibus commode ligatus,

[note: In Emplematibus.] ut bos: et ita demum Scientiae luce dotatus, ut Cherubin. Sed de leonibus, uti coepimus, pergamus. Hocetiam Alciat. observavit, ubi emblema de vigilantia et custodia ita concludit:

Est Leo sed custos, oculis quia dormit apertis,
Templorum idcirco ponitur ante fores.

[note: Orus in hieorglyphicis.] Unde Aegyptii vigilantem sedulumque hominem, aut etiam custodem ostendentes, leonis caput pingunt, quoniam leo vigilans oculos claudit, eosdem quum dormit, apertos habet, quod quidem custodiae atque excubiarum [note: Orus ibid.] signum est. Eodem modo veteres, robur notantes, leonis anteriora membra pingunt, quod haec ei ex toto corpore robustissima sint Sane quam idonea et potens haec fera ad nocendum sit, multa passim ex historiis loca [note: In vita Bruti.] adduci possent. Prae ceteris autem est memorabile, quod Plutarchus de Megarensibus, apud quos Cassius leones, quos Aedilibus ludis praeparaverat, reliquerat, scribit. Quum enim civitas per Calenum caperetur, Megarenses infausto sane consilio ferarum carceres effregerunt, eorum vinculis relaxatis, ut irruentibus hostibus obiectae, negotium eis tantisper facesserent, tum sibi per moram aliquam consulere possent. Verum enimuero longe aliter evenit, quia leones in cives ipsos truculenta saevitia conversi, tantam inermium stragem edidere [orig: edidêre], dum obvios quosque adoriuntur, sternunt atque dilacerant; ut spectaculum id fuerit vel ipsis hostibus perquam miserabile. Tale aliquid nostro tempore accidisse in arce Neapolitana (quae ad mare prope portum sita est, et olim teste Collenucio collegium fratrum minorum postea Regum Arragonum regia fuit, hodie castellum novum vocatur) referebatur nobis praesidiarii milites. Usitatum emm longo tempore fuisse aiebant, et adhuc esse conspeximus, ut leones aliquot ibi in loco, qui mare spectat, alantur. Quum autem aliquando hostes noctu navibus appulissent, et hac in parte occupaturi arcem, moenia scalis clam appositis magno silentio transscendissent, praeter suam spem inciderunt in leones, qui multos ex iis dilacerarunt, et suo rugitu vigiles excitarunt, ita ut non paucis desideratis irrito conatu discedere coacti fuerint. Sic quoque in sacris literis legimus, a DEO immissos esse leones in impios et profanos Babylonios vel Chutaeos (quos Iosephus a regione Persidis Chuta et flumine Chuto sic nominatos ait eos Rex Assyriorum in terram israelis, velut coloniam adduxerat) [note: Lib. 2. Reg. cap. 17.] qui eos dilacerarunt. Habitare hi coeperant, quum Salmanasar Rex Assyriorum decem tribus Israelitarum captivas ob impietatem abduxisset, inter Iudaeam et Galilaeam, a qua regione omnes dicebantur Samaritae et Samaritnai, fotte quod regionis custodiendae causa adducti essent. Samarita enim custos Hebraeis dicitur. Unde Propheta Ezechiel dicit,

[note: Cap. 4.] Quatuor esse iudicia DOMINI pessima, quibus impii puniuntur; gladium, famem, pestem, bestias malas. Exstat praeterea triste exemplum viri DEI, quem ob mandati divini neglecti crimen admissum, leo quidam dilaniavit. Sed et hostes Danielis a leonibus iis interfecti sunt, quorum rictus paulo [note: Lib. 1. Reg.] ante DEUS cohibuerat, ne Danielem ullo modo laederent. Notandum sane est, apud Hebraeos quatuor nomina leonum esse, iuxta diversos aetatis gradus. Primum est [gap: Greek word] quando adhuc catulus est: Secundo est [gap: Greek word] quum auctus est aetate: Tertio [gap: Greek word] quum est robustus et fortis: Quarro [gap: Greek word] quando consenescit, quamvis et [gap: Greek word] de eo iam decrepito quandoque dicatur; [note: Cap. 14.] sicut Petrus Martyr in Lib. Iudic. indicat, ubi Spiritus DOMINI pervasisse Samsonem, et illum divisisse irruentem leonem, ut solet discerpi haedus scribitur. Fama insuper est, leones quos Regios vocant (nam ferunt ex iis quosdam omnino esse degeneres) sicut ipsigenerosi et magnanimi sunt, ita homines generosos et fortes observare, et voces ipsorum horrescere, ideoque non volunt, ut limis oculis, teste Plinio capite supra allegato, aspiciantur cum et ipsi hoc non faciant. De hacre legimus historiam apud [note: In Saxoniae lib. 3. cap. 24. In Idaea. Theatri.] Cranzium sane memorabilem, de Henrico Comite Holsatiae qui a fortitudine ferreus dictus fuit, ad quem propter prolixitatem lectorem remitto. Eodem modo Iulius Camillus refert, quum aliquando Lutetiae in tornellis cum multis aliis nobilibus e fenestra palatii in hortum prospexisset, quod tunc forte a suis claustris leo evaserit, seque a tergo, diffugientibus hinc inde aliis, absque noxa complexus fuerit, qua re se attonitum, leonem sibi adhaerentem subito audacter et torue inspexisse, qui mox deposita omni ferocia ad pedes suos procubuerit, instar blandientis et veniam petentis. Tribuit autem is hanc vim virruti solari, qua natura sua excelluerit. Quare postremo non omittendum est, quod plerisque persuasum sit (id quod experientia testatur et ab oculatis testibus, iisdemque fide dignissimis, audivi) leones cantum gallorum, et eorum conspectum, quod sint magis leonibus solares, vel alia occulta vi mirum in modum expavescere. Id quia [note: Lib. 5.] post alios Albertus Magnus quoque affirmat, qui tamen non omnibus gallis, sed tantum candidis hanc vim perterrefaciendi leones attribuit. Putat autem Lucretius ut Epicuri sectator, semina quaedam, sive idola, aut imagines ex corporibus gallorum emanare, easque involare in leones, ita acres et pungentes, ut leones eas ferre non possint. Ridicula et Epicuro digna causa et opinio, sicut ex eius insequentibus versibus apparet:

Quin etiam Gallum noctem explaudentibus alis
Auroram clara consuetum voce vocare,
Hunc nequeunt rapidi contra constare leones,
Inque tueri ita continuo meminere fugai:

Verum quomodocumque sese res habeat, compertum est non ita pridem in aula Principis cuiusdam Germaniae, leonem septa sua transiliisse, et forte fortuna in locum irruisse, ubi aliquot cortes gallorum, gallinarum, aliarumque altilium avium, in usum aulae saginarentur; eumque iis conspectis, non solum nullo modo deterritum, sed plurimas ex iis devorasse.

CAPUT XXIII. e equorum et luporum mira a)ntipaqei/a| et dissensu, cum elogio equi pulcherrimo.

MIRA passim narrantur de lupo, apud nos ut notissima, ita omnibus invisa, sed astutissima fera. Inter cetera autem fabulosum est, quod vulgo creditur, hominem a lupo praevisum subito consternari, et vocem amittere, atque vice versa, si homo prius lupum conspexerit, eum elinguem fieri. Nam quemadmodum fieri possit, ut ex propinque lupus obviis, exhalitus, qui ab eo promanat, contagione, voce [gap: Greek word] daimat, aut raucedine [gap: Greek word] afflet, idque meticulosis facilime contingat: ita inanem persuasionem esse, hoc ipsum passim et demper fieri (pace Aristotelis, Plinii, et Solini, tantorum virorum, hoc dixerim) saepius expertus sum, vel iter faciens, vel ruri obambulans, co [gap: Greek word] spectis ex improviso lupis, qui me, vel qui mecum erant, absque dubio longe prius conspexerant. Id quoque alios quibus hoc accidit, affirmantes audire memini. [note: De subtil. ad Cardan. exercit. 344.] Et exstat hac de re elegans disputatio apud Iulium Scaligerum, qui dicit: Ter in venationibus scio me a lupo conspectum. Semel ab uno inter virgulta latitante: iterum ex montis supercilio: tertio quum puellum rapuisset. Ex cannabina segete iam admodum adulta caput identidem promoverat ad speculam. Tum quidam ex aequalibus puelli dixit: ô ingente [gap: Greek word] canem. Ego ab illo cum sociis visi sumus; ille a nostrum [orig: nostrûm] nemine. Tantum abest ut

obmutuerimus, ut magnis clamoribus primo perterritum compulerimus ad fugam: mox insecuti praedam, licet sine vita, abstulerimus. De iis autem quae de mira dissensione, quam Graeci a)ntipa/qeian nominant, lupi et equi feruntur, periculum fieri facile posset. Ferunt enim equam non solum, si lupum calcarit, abortum facere, sed etiam si lupi calcarit vestigium, eam protinus abortire. Ob hancrem aegyptii in suis hieroglyphicis, sicut Orus notat, equa qualupum conculcat, mulierem abortientem designare voluerunt. Sicreceptum est equum quantumlibet ferocem et generosum, si luproum vestigia conculcet casu, obstupescere, et crura ei torpore hebescere, [note: Mag. natural. lib. 1. c. 9. In Hieroglyphic. lib. 11.] ut ex Pamphilio recenset Ioann. Baptista Porta; et mortuum lupum vel terra conditum horrere. Hocque observasse quosdam callidos homines Pierius tradit, qui omnivolam Principum cupiditatem elusuri, quum equum insigniorem ipsis postulantib. honeste denegare non possent, lupinum intestinum in via, qua producendus equus erat in conspectu Principis, clanculum sepelierint, eaque mox equum eductum, simul ac intestini odorem senserit, nulla unquam agitatione, nullisque stimulis impelli potuisse, ut rransiret, atque ita vel sternacis, vel indomiti, vel renitentis accepta nota, a Principe repudiatum, priori domino remissum fuisse. Hoc fortasse, vel aliud experimentum veteribus quoque non ignotum fuisse constat ex eo, quod de Amphione Thebano memorant. Ferunt enim eum Pelopi nonnulla tradidisse, quae ob iter sepelirentur, quibus non Oenomai modo equi pterrefacti sunt, verum omnes quotquot illac in posterum cursum arripuere [orig: arripuêre]. Ideoque loco illi nomen Taraxippo de re inditum. Eodem modo apud Romanos, olim agitatores in Circensibus spectaculis, in quibus quadrigae septimo currebant circuitu, et equos partis adversae fregisse victoria erat; quae a Romulo propter felicem Sabinarum raptum antiquitus instituta erant; daemoniacis quibusdam imprecationibus adversariorum equos impediisse, et suos ad cursum incitasse, D. Hieronymus, Arnobius et alii scribunt. Ex quo l. ult. C. De malefic. rectius intelligi potest. Ita n. Impp. Valentinianus, Theodosius, et Arcadius poenam capitis in maleficos agitatores statuem tes rescripserunt: QUOD SI QUISQUAM EX AGITATORIBUS CONTRA HOC INTERDICTUM VENIRE TENTAVERIT, ULTIMUM SUPPLICIUM [note: Lib. 5. c. 14. variorum, sive de iuris ambiguitatibus.] NON EVADAT. Id quod erudite observavit Iacobus Raevard. et historiam notabilem, quomodo consilio sancti Hilarionis Italus quidam Christianus, Gacensem gentilem, qui eiusmodi incantationib. sues equos in citaret ad cursum, et illius impediret, victor evaserit, recenset. Se in proposita meditatione pergamus. Nec minus odium inter lupum et equum in vita eorum est. Illud enim carnivorum animal, huic in pascuis valde insidiosum esse dolet, ideoque non raro accidit, ut circumventus equus, lupo hosti suo praedae

fiat, quem tamen praevisum calcibus, qua in parte maxime viribus pollet [note: Plinius lib. 8. cap. 25.] et armatus equus est, repellit, celerique fuga sibi consulit. Callent enim in hoc cuncta animalia, sciuntque non sua modo commoda, verum et hostum adversa: norunt sua tela, norunt occasiones, partesque dissidentium ibelles. Fama autem est, equos, qui cum lupis dimicarunt, praestantiores evadere, eos Graeci lukospa/das2 appellant, et fieri potest, inde eos animo siores et perniciosiores reddi, velut idem Porta in supra allegato loco dicit: Lupus si equum mordicus laeserit; equus eximia cursus pernicitate pollebit. Mirum etiam et memorabile est, ut idem Pierius refert, lumpum tam ferocem ac subdolam belluam, neque ferrum neque fustem ita timere, ut ictus lapidum. Compertum enim esse ait, ut qua parte lapide tacti fuerint, computre scant. Quin etiam repertos quosdam dicit, qui vel duorum concussu lapidum strepitum cientes, ferociss. a se lupos abegerint. Recte itaque adversus hanc omnibus invisam belluam, fere ubique lege definitum praemium est. Inprimis autem in Gallia, ubi pro singulis captis lupis solidi viginti ex fisco solvuntur, praeter publicam erogationem, quam plebs sua sponte venatoribus impendere solet. Hinc regia illa rescripta, quae in ipsorum lingua dicuntur Lettres de Louveterie, emanasse censet Claudius Malaevillaeus in suis Regiis [note: Cap. 11.] aquarum et sylarum constitutionibus. Sed ut ad equum nostrum redeamus, non possum committere, quin eius elogium elegantis. cuius auctor est nostri saeculi praestantiss. poeta Georgius Buchananus, asscribam.

Cetera rerum opifex animalia finxit ad usus
Quaeque suos: equus ad cunctos se accommodat usus.
Plaustra trahit, fert clitellas, fert esseda, terram
Vomere proscindit, dominum fert, sive natatu
Flumina, seu fossam saltu, seu vincere cursu
Est salebras opus, aut canibus circumdare saltus,
Aut molles glomer are gradus, aut flectere gyros,
Libera seu vacuis ludit lascivia campis.
Quod si bella vocent, tremulos vigor acer in artus
It, domino et socias vomit ore et naribus iras,
Vulneribusque offert generosum pectus, et una
Gaudia maerorem, sumit ponitque vicissim
Cum domino: sortene sic officiosus in omnem,
Ut veteres nobis tam certo foedere iunctum
Crediderint mixta coalescere posse figura,
Inque Pelethroniis Centauros edere silvis.

[note: Cap. 47.] Equis autem iudicium inter alios tribuit Solinus, polyhistor, sicut supra diximus, ubi plura exempla insignia reperiuntur. Et prae ceteris memoria

dignum est, quod a Niceta Choniate in sua historia de Alexii Imp. Graecorum (qui fratrem suum Isaacium, optime de eo meritum, proditorie regno eiccerat, oculisque priuaverat) recensetur equo qui fuit Arabicus, fului coloris. Quum enim is e templo rediens equum hunc conscendisset; ab eo, veluti rationis et sensus esset capax et tyrannum et fratricidam agnosceret, hinnitu et morsibus et calcib. exagitatus, eius tandem dorso deicitur, et gemmata corona capire excutitur: Secundo quoque ad ducto equo idem illi contigit, quo inauspicato omine infelix Alexii exitus facile denuntiatus fuit. Non semel quoque audivi a nobili Equite Franco, viro militari et aperto, atque amico paterno veteri Matthaeo a Rothenhan etc. (quem honoris et virtutis ipsius causa nomino) se aliquoties equi sui industria insidias hostiles vitasse, inprimis autem quum aliquando flumen moenum, vato sibi noto, transire vellet, et hostium sclopetarii in altera ripa in insidiis delitescentes ipsum et turmam equitum quos ipse ducebat, observarent; in medio flumine equum suum, alioquin ad omnia morigerum et imperterritum, arrectis aurib. substirisse, moxque veluti attonitum retrocessisse, neque calcaribus voce aliove modo, praeter consuetudinem suam, ulterius impelli potuisse: donec mox patefactis insidiis, equi sagacitatem admiratus, libere confessus fuerit, se divinitus equi virtute servatum fuisse. Si enim passum unum atque alterum ulterius processisset, hostium globis, veluti meta expositus fuisset. Hunc equum saepius vidi, qui erat varius, et tales equi in nostra vernacula lingua Schecken, propter diversi coloris maculas vocantur. Qui color, ut parens meus piae memoriae, in suo libello de tractandis equis, notat, argumento est naturae bonae et constitutae, temperata quadam mistione humorum de quibus et albi et nigri, et fului pili exstiterint. Fueruntque ii Thracica lingua Marones appellati, et a Virgilio prae ceteris commendati. Notabile [note: In tract. matrimoniali. Decis. 318. nu. 2.] quoque est, quod Ioan. Lup. Hispanus (qui citatur a Nicolao Boerio) refert, audisse se videlicet a fide digno homine, qui propriis oculis id viderit, quod in provincia Beticae, generosissimus equus propter incestum cum matre sua commissum, ad quem committendum arte et unguentis pellectus fuerat, cognito crimine, morsu sibi ipsi genitalia, magna cum admiratione astantium, absciderit. De docilitate equorum Sybaritarum supra quaedam recensuimus, et habemus memorabile exemplum apud Dionem. [note: Cap. 20. In vita Traiani. De animal. domest. li. 17. De subtilitate exser. 209.] Scribit enim Parthos Traniano equum inter cetera munera adduxisse, ita edoctum, ut Regem adoraret. Nam pedes anteriores in morem supplicantis flexit, caputque pedibus eius qui proximus esset, subie cit. Exstant praeterea hac de re luctu digna apud Olaum Magnum. Meminititem eius Iulius Scaliger. Et peculiare caput de docilitate equorum inseruit in suum librum de venatione, Belisarius Neritinorum Dux. Ut autem hoc animal

domitum facile mansuescit, et veluti famulare et obsequens, non secus ac canes, hominibus fit: ita ferum adhuc et indomitum, quemadmodum etiam iratum, praesertim iis, quibus id ignotum et rarum est, terribile esse solet. Unde non frustra a poeta dicitur de equis:

Hoc testantur Indi illi occidentales quibus equi, licet domiti, quos Pachos ipsi vocant, usque adeo formidabiles sunt, ut et molossi, cum videlicet metuant ne ab illis vorentur; ut mille eorum pedites a tribus equitibus in fugam vertantur: ita ut appareat Indos illos potissimum auxilio equotum fugatos [note: In histor. iovi Orbis, lib. 2. c. 8.] et devictos esse. Unde Benzo scribit, Indos illos ferocissimum illud animal vehementius formidare, quam omnia Hispanorum arma, neque illud occultum habere imo palam dicere, non Christianorum virtute, non armis, tormentis, hastis, gladiis aut balistis se victos et subactos esse, sed equorum ferocia et furore perterritos. Idque adeo experientiam ipsam et praesentem rerum effectum docere. Quaecumque enim loca, inquit, pedestres adiere [orig: adiêre] Hispani, quo equi penetrare non potuerunt, in iis semper ab Indis victi sunt.

CAPUT XXIV. De canum fidelitate et sagaciate, cum elogio memorabili.

DE fidelitate et sagacitate mira canum multa stupenda passim [note: In hieroglyphicis lib. 5.] in historiis exstant. Inter alia autem proditum memoriae est, ut ex veteribus auctoribus refert Pierius, Iliados Minervae templum in Daulia fuisse, in quo canes alerentur, qui Graecis tantum adventantibus se mites, mansuetos, ac ludibundos offerrent in barbaros vero feri, atroces ac in dignabundi semper irruerunt. [note: Lib. 10. c 44.] Eadem de avibus Diomedeis Plinius tradit, quae tantum contra Apuliae oram in insula Diomedis tumulo atque delubro nobili visebantur, et advenas barbaros clangore infestabant; Graecis solummodo adulabantur. Narrat quoque idem Pierius, apud veteres scriptores legi, Vulcani templum prope Aethnam Siciliae montem fuisse, cuius lucum incolerent canes [note: In antiquae Romae topographia li. 6. cap. 8.] (sicut Romaeante aedes Vulcani in circo Flaminio canes fuisse fabulantur, sacrilegos tantum allatrantes, ut Marlinaus refert) qui caste pieque adeuntibus abblandirentur: impuros vero pollutosque, rem quasi divinitus praesagientes, miserabiliter lacerarent. Hoc caelitus fieri Ethnicis olim

[note: In fine libri 2. de rebus Siculis prior. decad. lib. 23 cap. 29. Lib. 1. cap. 3.] visum fuisse Fazellus ait: Nos vero inquit daemonum imposturas has fuisse verius existimamus. Huius templi vestigium nullum hodie cerni, neque in qua montis parte fuerit compertum esse, idem asserit. De qua re plura reperies apud Caelium Rhodig. et Alexandrum ab Alexand. Unde accidit, ut nonnulli inventi sint, qui suam salutem potius huic animali, propter attentas excubias et fidelitatem, committere maluere [orig: maluêre], quam hominibus. Sicut de Rege Masinissa legimus, quilatratu canum saepe latentium hostium insidias evasit, et venientes in se adversarios longe ante didicit, cavitque, nec [note: Lib. 8. c. 40.] non et beneficio eorum victor aliquando exstitit. Eodem modo Plinius recenset, Colophonios magno studio canes ad bellum instituisse, adeo ut ex illis quasi cohortes quasdam instruerent, quae in prima acie certarent mira quadam ferocitate, nec unquam proelium detrectarent. Eorum autem operam inprimis nocturno tempore utilem fuisse. Sic scribunt Garamantum Regem per seditionem regno pulsum, auxilio ducentorum canum [note: Lib. 17. de animal. domestic. Septent. cap. 6.] venaticorum restitutum fuisse. Quam indefessam fidelitatem huius animalis fortasse Henricus Angliae REx VII> (iuxta epistolam ab eius legato, Regi Poloniae Spira 1544. missam, sicut ab Olao Magno refertur) consideravit, quum in suo exercitu, quem maximum Carolo V. Caesari contra Regem Galliarum misit, quadringenti milites, ac totidem canes more gentis torquibus ferreis armati conspicerentur, dubia relicta hominum opinione, an ad vigilias exercitus, an ad aliquod insigne stratagema acquirenda victoriae missi essent. Hoc quoque olim teste Strabone in usu fuit, qui ex canibus Britannicis milites facit, quod prisci Galli iis in bello uterentur. Unde in Notitiarum libro procurator Cynegii in Britannis Ventensis sive Bentensis memoratur, ita enim legendum putat Camdenus, non Gynecii [note: In sua Britannia. In paratitlis, ad Cod. In Cosmographia.] sicut Iacobus Cuiacius interpretatur. Procuratorem enim illum canes Imperatoribus ibi curasse censet Camdenus, cum Britannici vel Anglici primas Europaeos omnes gerant. Inprimis autem Agasaeos, quorum Oppianus meminit, non solum apud veteres in pretio fuisse, sed adhuc esse, et agase houndt apellari, idem auctor scribit. Testatur hoc quoque Andreas Thevetus ubi de Rege Cephaliae scribit, quod multa agmina canum ferociss. conflicturus cum hostib. inter aciem suorum militum admiscere soleat. Et infra Capite XXXVIII. mentionem faciemus molossi cuiusdam, quem tam ferocem contra Indos in praelio fuisse ferunt, ut hostib. formidabilior, quam impsimet Hispani milites, fuerit: ideoque ob strenuam operam navitam militi [note: In vitis Comicum Hol landiae et Selandiae.] domino suoi menstruum stipendium pro eo numeratum fuisse. Non omittendum ptaeterea est, quod Michael Vosmerus de fidelitate, et si liceret dicere pietate, canum refert. Mitum, inquit, quod de canibus venaticis tradunt annales, qui dum caperetur herus (is fuit Florentius V. Hollandiae et

Selandiae Comes qui inter venandnm plus viginti vulnerib. confossus fuit) testes ipsi aderant, captum comitabantur in arcem Mudam avectum inde, atque in fuga a proditoribus seu coniuratis trucidatum maesti custodiebant. Demum amicis corpus urgentibus, ut Alcmariam deferrent, in eandem navem canes conscendebant, ab omni cibo et potu mordicus alieni. Funus in templum elatum proni venerabantur, ibique assiduo desiderio sui domini, donec vi abstraherentur, aegre vitam sustinebant. Simile exemplum fidelitatis [note: De subtilit. ad Card exercit. 202. nu. 6. Lib. 17. c 32.] Corsici canis venatici erga dominum suum, recenser Iulius C. Scaliger ubi addit: Huic equidem cani Mausoleum cum elogio libentius condiderim, quam Sultano Solymano. Altera quoque historia, quam de cane Gallico ibidem refert, non minus notabilis quam elegans est. Huc spectant, quae Nicephorus de catello scribit; eum videlicet caecum novas quasdam res peregisse atque cuilibet suum tribuisse, et arcana quaedam signis demonstrasse. ubi scholia ibidem sic habent. Designabat mulieres utero gestantes, scortatores, adulteros, avaros, magnanimos. Quapropter spiritum Pythonis habere creditus est. Andreas quidam Italicus circulator eum habuit, et circumduxit, etc. Verum arte circulatorum ista fieri mihi plane persuadeo. Namii assuefaciunt animalia, ut nutus eorum, voces et gestus obseruent, sicut in eqvuleo eiusmodi indicationes plerasque falsas faciente, animadverti: Memorabilie insuper est, quan Iovianus Pontanus, vir insignis et gravis auctor, de suis catellis abominantibus coitum incestuosum, meoriae tradidit. Fatendum sane est in hoc animante interdum peculiarem aliquem sensum sagacitatis hominib. ignotum inesse, idque confirmatur mirabili exemplo, quod apud Novariam patrum nostrorum memoria accidit, sicut a Iovie, nec non a Iustiniano in sua historia Veneta aliisque auctoribus commemoratur. Aiunt enim quum brevi futurum esset, ut inter Helvetios et Gallos signis collatis confligendum foret canes ingenti numero, qui heros suos in bellum secuti fuerant, e Gallorum statione in urbem Novariam ac proximac stra, ad Helvetios celeri cursu transiisse, eorumque pedes lambendo, caudaque abblandiendo, quasi futuri successus praescios, sese mox victoribi. submisisse. Fretique illi hoc quasi ostento, intrepide in acie prodiere, ac victoriam celeberrimam obtinuere. Ceterum ut meum propositum non est, integram de canibus scribere historiam: ita haud omittendum fuit tantam esse interdum inter generosiores alacritatem huius animalis, ut eo ferocius fiat, quo contra saeviores feras exercetur. De qua re habemus memorabile exemplum, quod Plinio teste, Alexandro Magno contigit. Is n. cum Indiam peteret, [note: Lib. 8. c 40. natural. his.] eique Rex Albaniae canem admirandae magnitudinis dono dedisset, monens ne in parvas illum emitteret feras, sed in leones aut elephantes: cupiens Alexander periculum facere huius rei, canem istum cum leone commisit,

quem quum absque magno negotio dilaceratum interemptumqueve, a cane vidisset elephantem iussit induci, haud alio magis spectaculo laetatus. Nam primum horrentib. per totum corpus villis ingentem emisit latratum, mox in cervicem assultans, contraque belluam exurgens, hinc atque illinc artificiosa dimicatione infestavit atque euitavit, donec assidua rotarum vertigine solo afflixit. Cuius lapsus magno fragore terram concussit, cum ingenti plausu atque [note: Cap. 20.] admiratione omnium spectantium. Hanc historiam etiam Solinus polyhistor, sed paulo aliter recenset, cuius verba quoque asscribere volui. Apud Albanos, inquit, nati canes feris omnib. anteponuntur: frangunt tauros, leones perimunt; detinent quicquid obiectum est, quib. ex causis meruerunt etiam annalibus tradi. Legimus petentiIndiam Alexandro a Rege Albaniae duos missos, quorum alter sues sibi et ursos oblatos usque adeo sprevit, ut offensus degeneri praeda, ignavo similis diu accubaret, quem per ignorantiam velut inertem Alexander exstingui imperavit: alter vero monitu eorum, qui donum prosecuti fuerant, leonem missum necavit, mox viso elephanto notabiliter exsultans, belluam primum astu fatigavit, deinde cum summo exspectantium horrore terrae afflixit. Hoc genus canum crescunt ad formam amplissimam, terrificis latratib. ultra leonum rugitus in sonantes, etc. Ex hoc genere canum forte fuit Andronici Imp. Constantinopolitani, cuius in suis annalib. Nicetas meminit. Is n. quum propter luxum et tyrannidem plerisque invisus esset, non solum barbaricis cohortibus ad corporis sui custodiam usus est: sed etiam canem asperum, qui cum leonib. pugnare, et armatum equitem humi sternere poterat, in suo conclavi habuit. Nam, inquit satellites, et custodes noctu procul ab eius cubiculo cubabant, canis vero ad ianuam alligatus, ad exiguum strepitum horrendum in modum latrabat. Similem historiam scribit [note: Lib. 9.] Curtius de generositate canum Indicorum Orientalium, ex quib. quatuor tantum praesente Alexandro, eximiae magnitudinis leonem celeriter occuparunt. Hi canes ex cane et tygride nati putantur, invictae virtutis et immensi roboris. Sed ut revertatur unde digressa est nostra oratio, si ista quae initio de Daulicis et Siculis canibus diximus, veluti obsoleta et minus verisimilia [note: Deca. 3. li. 9.] videntur, audiamus quid nostro saeculo de hoc animali scribat Sabellicus. Tenebant, inquit, Rhodii oppidum opere et praesidio munitiss. Divi Petri castellum vocant in ea parte Cariae, quae Coo insulae ex adverso respondet; unicum Christianorum, seruitutem ex Asia fugientium, asylum. Extra munitiones ipsas omnia hostes habebant, ita ut ne lingnatum quidem ob assiduos barbarorum incursus loci incolis liceret exire. Mira hic de canum sagacitate et sollertia Venetis narrabantur; habere oppidanos canes circiter quinquaginta, quos noctu extra munitiones custodiae causa mitterent; atque ita evenire consuevisse, ut si in Christianum hominem

silentio noctis incidissent; benigne illum exciperent, ac veluti plausu quodam in oppidum perducerent? contra barbarum hostem nacti, illius accessum latratu maximo, velut classico quodam primum testati, impetu inde facto foede lacerarent. Haec Sabellicus. In Britannia quoque in oppido Rhedonensi, et ibidem in munitissimo loco, quia a S. Malo appellatur, nec non et in insula D. Michaelis in Normandia, canes innumeros loco vigilum hodie adhuc ali, illos qui in his locis fuerunt, recensere saepenumero audivi. Hoc olim in usu etiam fuisse testatur Plutarchus, tradit enim parum abfuisse, [note: In vita Arati.] ut Aratus excubiis canum a recuperanda patria repelleretur. Ex his apparet, quid Socratem, ut eum Plato inducit, moverit, quan non nisi per canem iurare solitus fuerit, denotans videlicet incomparabilem fidelitatem canum. Unde etiam idem Plato naturam huius animalis admiratione, propter genuinum atque expeditum naturae impetum, et vere sagacem, dignam censet, quod in eum, quem incognitum videt, excandescat, etiamsi nihil ante mali ab eo perpessum sit: sin cognitum conspicatur, ei abblandiatur, quamvis ab eo boni quicquam prius minime perceperit. Haec sane, si non aliena quam domestica tutius recenserentur, confirmare possem mei canis exemplo, qui mihi ingredienti iter Italicum et redeunti, fidissimus comes fuit. Ipsius enim peculiari sagacitate, protegente me inprimis benignitate divina, non levia pericula aliquoties, et ego solus, et una cum sodalibus meis, vitavimus. Inprimis autem rarum in eo erat, quod nulli vel Italo vel Iudaeo blandiri vellet, sed latratu et morsu illos prosequeretur, Tametsi Germanicae nationis homines, etiam ignotos, et antea a se non visos, statim innata sagacitate canina nosceret, et erga eos blandus et mitis esset. Canes autem Italos, licet foemellas, me praesente angue peius oderat. Neque adduci potuit Ferrariae, etsi erat integer, et tantum bimulus, ut cum illis, quando catulire solent, commisceretur. Nam et nobiles quidam Ferrarienses et ego, adductis generosis canibus, et cum illo seorsim conclusis sobolis propagandae causa, hoc expetebamus. Signa sane probi et generosi [note: Ricardus Dinothi in Adversariis De animalibus. De venatione.] canis, haec fere sunt: Si torosus, magnus, venosa fronte, ac lata, oculis nigris flammeisque auribus tenuibus, ac praelongis, collo item praelongo, pectore carnoso, spatulae ab humeris paulo recedentes, cruribus altis, lateribus exstantibus, coxis teretib. inter se distantibus, villo tenui ac denso, colore non omnino uno sed mixto. De qua re plura reperiet studiosus lector in Belisarii Neritinorum Ducis libro. Et Suidas in historicis omnia genera canum succincte describit, Sunt enim aut sagaces, feras alii invadunt: alii domus custodiunt: voluptatis denique gratia alii aluntur. Seneca vero canis venatici qualitates ita breviter notat, In cave sagacitas prima est, si investigare debet feras: cursus, si consequi: audacia si mordere, et invadere. Utautem hanc sicut

priorem meditationem, elogio huius fidissimi animalis concludam, audiamus Iacobi Micylli viri doctissimi epigramma elegantissimum:

Inter quadrupedes canis fidelis,
Inter quadrupedes canis voluptas,
Inter quadrupedes canis patronum
Cognoscit, veneratur et tuetur.
Hic quae tu iubeas, facit libenter.
Hunc si tu ferias, dolet, gemitque,
Sed parcit tibi protinus revertens.
Hunc tu, si expuleris, redit benignus,
Et caudam movet ille blandiendo.
Hunc tu si meritis loquendo laudes,
Sentit quod loqueris, suasque laudes,
Et gestit tibi grtias referre.
Hic te si mare naviges, sequetur.
Hic, tu si mare pernates, natabit.
Non te per medios relinquet aestus.
Non te deseret horridos per imbres.
Non te deseret asperas per Alpes.
Non te deseret ille vel per hostes.
Te tutabitur ille vel per hostes.
Te nam diligit ille diligentem.
Non te deserit ille veldiebus,
Non te deserit ille vel tenebris.
Te non diligit ille non amantem.
Si venaberis ille per labores
Conatur tibi complacere semper.
Et praedam tibi vincit aut triumphos,
Illaesum leporem tibi reportans.
Pro te non rabidos recusat ursos,
Et dentes patitur surentis apri.
Cervos, capreolos, vafrasque vulpes,
Et sternit genus omnium ferarum.
Certe non sibi sed tibi laborans.
Si solvis, iacet ille sic solutus,
Et iussus iacet ille sub catenis,
Non audens querulas moverevoces.
Hic custos pecorum tuaeque villae,
Fures exigit arduos luposque,

CAPUT XXV. Tauros rubro, et Elephantos albo colore efferari: et quam proxime haec bellua accedat adrationem humanam Nec non de hostibus eius.

NOTUM est in Italia, praesertim prope Neapolim, vagari passim in pratis, agris et silvis magnam multitudinem bufalorum, vel bubalorum, ut quidam dicere malunt. Hoc autem animal et nomen, ut recens et veteribus incognitum esse putatur: ita an de bobus feris vel aliunde originem suam traxerit, aliis excutiendum relinquo. Bufali illi irritati truculentissimi sunt. Etsi enim cornua eorum ita inversa (plane diversa ratione ab iis de quibus [note: In Melpomene.] Herodot. scribit, qui apud Lotophagos praepostere pascuntur, quod cornua inflex a anterius habent, et ob ide cessim euntes pascuntur, nam offensantibus in terra cornibus progediendo pasci nequeunt, alioquin nihil differentes a ceteris bobus praeter crassitudinem pellis atque duriciem) etsi inquam, cornua bufalorum inversa natura procreavit, ut iis magnopere nocere non possint, tamen robore immanis corporis obvia quaeque facile prosternunt. siquidem fama est eos in postrata animalia tam pertinaciter incumbere, ut ea mole sua premant donec sentiant animam adesse. Ego sane et mei sodales, quum iis in locis essemus, semel atque iterum non leve

periculum ab istis bestiis irritatis sustinuimus; vix enim earum rabiem celeri fuga, conscensis ruderibus forte oblatis, evasimus. Nulla autem re magis efferantur, quam rubro vel puniceo colore, quod et nostratib. taturis accidere consuevit, Unde quum planiciem, ubi olim sterit Aripinum patria Ciceronis, in qua gragtim pascuntur Bufali, et in paludib. atque lacunis volutantur, transiremus, a ductore nostro, qui vulgo Procacius appellatur, fideliter admonebamur, [note: §. Interdum. De obligat. quae ex delict nasc. Lib. 1.] ut ii, qui rubras vestes vel eiusdem coloris aliquid gererent, id, si tuti ab iis esse vellent, studiose absconderent. Hoc quoque Iustinianus in suis instit. iuris notavit. Plutarchus praeterea de fortuna et virt. Alex. huius rei mentionem facit, ubi de industria hominum et proprietatibus animalium quorundam disserit Belluas captantes homines, inquit, sibi tergora abuoluunt, plumatisque amiculis amiciuntur, qui ad aucupia exeunt; taurorum conspectum vitant, qui puniceas vestes gestant, ut elephantorum qui candidas, nimirum quod iis coloribus irritentur et efferentur belluae. [note: In stmilitudinib. sas parabolis Biblicis c. 35.] Lemnius autem ex historia Machabaeorum probat Elephantos codem modo rubro colore irritari. Quum enim duos et triginta Rex Antiochus in aciem produxisset, quo belluae efferatae in pugna essent ferociores, obiecta illis esse ait rubicunda velamina, mororum atque vuarum rubentium succo perfusa. Nam, inquit, saguinolento colore exasperantur elephantes, atque in hostem sunt atrociores, maiorique impetu feruntur. Mira sane naturae efficacia est, quod colore rubeo tauri ita ferociant, cum tamen quantumcumque feroces alligati, ut fertur, ad ficum, mitescant, sicur post alios Michael Glycas tradit, [note: In annalib. part. 1.] Quanta aunt vis et belluinus impetus sit, in irritatis tauris, non ignoravit Annibal, quum ipsorum ope miro astu ex angustiis, in quas in cautus inciderat decepto Fabio Maximo prudentissimo et cautissimo duce, una cum suo exercitu et praeda evaderet. Sed obsoleta et trita haec sunt. At recentior astus Insulanorum in Tercera non minus memorabilis est. Est autem Tercera una ex insulis in Oceano Occidentali, quas Asores seu falconum vocant, longitudine 358. Latitudine 37. gradui subiecta, nonnulli putant olim Cassiterides fuisse, de quo tamen dubito. Noluit haec mortuo Sebastiano Rege Lusitaniae, et profligato Antonio, qui regni hereditatem sibi vendicabat, admittere Hispanicum imperium. Miserat itaque eo Rex classem, cui praefecerat Valdessum, qui in expeditione Belgica cum Albano Duce multa fortiter gesserat, Is exposuit in insula quingentos milites, qui occupaverant viam angustam et cavam inter montes, et inde multum Insulanis incommodi inferebant, nec facile erat inde illos ex loco natura munito deturbare, quare hoc commento incolae usi sunt. Habet illa insula multos tauros feros, qui more aliarum ferarum vagantur. Eorum magnum numerum, canibus, venabulis, et accensis facibus, compulerunt in eas angustias, in quibus Hispani

latitabant, qui hoc modo irritati, maximo impetu in eos irruerunt, et multos protriverunt, atque illam uti putabant, tutissimam stationem coegerunt eos deserere, quos disiectos et dispersos, incolae facile profligarunt, et plerosque interfecerunt. Sed redamus ad Elephantum. Quoniam autem de illa bellua quae tam proxime accedit ad humanam rationem, ut non putem, eam ab ullo alio bruto animali hac in re superari, mentio facta est (licet passim multa, inptimis apud Plutarchum, de sollertia animalium, de Elephantorum docilitate, fidelitate, diligentia, ambitione, clementia, et si liceret dicere, de ipsorum religione et pietate, aliisque affectib. propemodum humanis, apud [note: In Hierogis lib. 2.] veteres exstent) nonnulla selectiora, quae et olim et nostro tempore cognita sunt, inprimis autem, que Pierius de Hannone elephanto, ab Emanuele Lusitaniae Rege Leoni X. dono misso refert, recensenda duxi. Minime, inquit, hoc loco dissimulandum, quod super eiusdem Hannois ingenio Michael Siluius Regis sui ad summum Pontificem, orator, summae, ut nosti, vir integritatis, fideique sanctiss. atque alii narravere, remque multorum testimonio comprobavere. Quum destinasset Emanuel Rex eum Romam Pontifici donum, ire navique quam inscenderet iam instructa, parataque ad profectionem, nullo unquam pacto per aliquot dies fieri potuisse, ut Hanno, vel duci se ad navim, vel si quo modo adductus fuisset, eam vellet inscendere, usque adeo aversabundus profectionem huiusmodi reformidabat. Quumque Rex super ea re sollicitus admodum esset, magnisque pollicitationib. unumquemque invitaret, qui deducendi asportandique Hannonis negotium suscepissent, neque quisquam nomen profiteretur suum, insusurratum demum est Regis aurib, eius belluae magistri dolo haec fieri, quippe qui puellae cuiusdam amore praeditus aegre ferret, se in tam longinquas regiones ablegari, proindeque Hannoni persuasisset, ne se abduci pateretur, abuehendum quippe eum in loca sterilia, inamoena et barbara, ubi ludibrio contumeliisque omnib. tamquam hosticae terrae animal afficeretur, neque victui neque ornatui eius vel necessaria vel commoda suffectura. Longum ad haec iter, et incommodum et vastum maris aequor arandum: ut satius esset, in qua tunc erat terra quam primum contrucidari, quam per tot viarum difficultates ad aerumnosissimam denique vitam puentire. Rex hac re cognita, magistrum Hannonis ad se quam primum accersiri iubet. seque dolos eius comperisse dicit, Ageret itaque ut intra triduum Hanno in navim imponeretur, idque ni fieret propere, interminatus est actutum se hominem extremo supplicio affecturum, ut aliis exemplo esset, qui mandatis regiis fucum facere ausi essent. Hac Regis asperitate territus elephanti magister, quum nullam in cunctatione salutem intueretur, discipulam belluam aggreditur, docer se malcuolorum quorundam fraude

subornatum, qui et felicitati utriusque inviderent, et Regi optimo male obtemperantes essent. Longe autem secus rem habere, quam illi metiti essent. Siquidem non ad immania et effera loca profecturi essent, sed ad urbem Orbis terrarum dominam, amoeno loco sitam, ubi rerum deliciarumque omnium, quotquot vel avidissimi cuiusque cupiditate expeti possint, copia fertiliss. redundaret. Ibi esse Principem, cui totus pene Orbis terrarum assurgeret, apud quem is in deliciis habendus esset, et tamquam lusciniae pullus, lauticiarum blanditiarumque affluentia nutricandus, proinde bono animo esset, secumque primo quoque tempore laetus et alacer navem ascenderet; affuturos navigationi deos et cursum omnem incredibili felicitate prosecuturos. Ita Hannonemab eodem magistro in aliam sententiam d. ductum, ubi signa data sunt, ultro navem conscendisse, neque ulla unquam imperia toto itinere detrectasse. Memini etiam, quum in Comitiis proxims Spirensibus [note: Lib. 4. annal. Boier. Histor. Franc. lib. 4. c. 1.] una cum amicis elephantum, quem optimus Imperator Maximilianus II. una secum adduxerat (rara enim haec est bellua in Germania, licet olim ad Carolum Magnum Aron Rex Persarum cuius opes eo tempore in Oriente florentissimae erant, inter alia dona eximia, teste Auentino, et Gaguino, miserit elephantum, cui nomen Abulabaz erat) viderem, multaque de mira natura et dolicitate eius a magistro ipsius audivissemus; quen dam quaerere, utrum rectius dentes isti exstantes, quib. elephantus ille ab utraque parte oris armatus erat, an cornua dici possent. Plerisque autem non ambigentibus, dentes non cornua esse, immo contendentib. eos neutiquam audiendos, qui elephantum cornutum potius quam dentatum appellare mallent; interpellantib. aliis negotiis, nihil tunc definitum est. Verum quum postea diligentius [note: Lib. 8.] hac de re cogitarem, incidi in locum Plinii, ubi dicit, Elephantos, quum Pyrrhus Rex eos primum in Itlaiam duxisset, et in Lucanis visi essent, boves [note: In hieroglyphicis. lib. 2.] Lucas appellatos, unde apparet pro cornutis, sicut boves, eos esse habitos. Inveni quoque apud eundem Pierium, quod cornua animalium nulli maiora neque speciosiora, quam elephanto, attribuat. Probat autem ex Pausania, qui omnino elephantum cornutum facit, tum aliquorum animalium exemplo, quib. aut in supercilio, aut in narib. cornua nascantur: tum quan per aliquot annorum periodos corrupta decidant, et nova suppullulent, igneque molliantur, quod in dentib. haudquaquam fit; et quod in cranio oriantur. Sed haec naturalium rerum indagatoribus excutienda relinquamus, et audiamus [note: In itinere Constantinopolit.] Augerium Pusbeckium Legatum CAesareae Maiestatis ad Turcicum Imperatorem. Is enim scribit vidisse se ibidem elephantum plane iuvenem, mire lepidum, ut qui saltaret et pila luderet. Hic credo, inquit, vix temperabis risu: Elephantem, inquies ludentem pila, et saltantem? Qui minus quam funambulum Terentii; itemque graecarum literarum peritum

Plinii testimonio notos? Sed audi tamen, ne me quicquam fingere existimes aut perperam intelligas. Quum saltare iuberetur, movebat ita alternos pedes, toto corpore coruscans, ut non obscure tripudiare velle videretur: pila vero palmaria ita ludebat, ut pilam in se coniectam proboscide exciperet, longeque repercuteret, quod nos palma facimus, etc. Sane tria genera elephantorum apud auctores inveniuntur; Palustres, Montani, et Campestres. Palustres omnino leves dementesque esse compertum est: montanos pravos et insidiosos; cam pestres mansuefieri facilus et longe dociliores. Ex his indici omnium sunt ferocissimi, adeo ut difficulter cicurari posfint. His multo ignobiliores sunt Libyci, odorem enim et vocem non patiuntur, Indicosque utpote imbecillitatis suae conscii, teste Solino fugiunt, sicut eventus docuit in memorabili praelio inter duos Reges Prolomaeum et [note: Lib 5. Cap. 11.] Antiochum, ad Raphiam, quod a Polybio describitur Et hoc proelium cruentum, a Daniele Propheta praedictum fuisse interpretes iudicant. Postremo praetereundem non est, Elephantum tam immane et nobile animal (quod non solum suo robore et mole corporis reliquis animantibus longe praestat, est enim, teste Plinio et Cicerone, maximum animal terrestrium, sed tantae sollertiae, acutissimi sensus, sagacitatis et docilitatis inter belluas est, ut proxime ad rationem humanam accedat) conspectis duobus minutissimis et vilissimis animalculis, mure videlicet, et formica, a)ntipaqei/a| quadam occulta, non solum omnem ferociam et vigorem amittere, sed metu et formidine, mirum in modum, trepidare et exhorrescere solere. Documentum sane insigne, quam cito sublimia et elata omnia concidant, et minima levissimaque interveniente occasione, in nihilum redigantur. Procreavit praeterea natura elephanto aolium hostem ferocem, potentem et internecivum, [note: In elegio Tristani Acunii Lusitani.] Rhinocerotem. Quae bellua, ut a Iovio describitur, paulo humilior est elephanto, si altitudinem spectes: sed longitudine prope par, nostratis bubali formam referens. nam ungulas habet bisulcas, verum tergore buxei coloris, eoque ab impenetrabili duricie duplicato, tamquam perpe up thorace protegitur, armaturque pedali osseo cornu supra nares eminente, quo ferire sub utero, atque transfodere elephantem, peculiarem suum hostem, solet, si tamen iniectae ad collum et ocissime strangulantis proboscidis vim effugiat. Nam in congressu perpetuae simultati, aut parta victoria, aut certe decora morte satisfacit. haec mira a)ntipa/qeia istarum belluarum apparuit, quum Emanuel Rex Portugalliae Rhinocerotem Romam mittere constituisset qui tamen in naufragio, quum esset compeditus, et ad mira culum usque notando evadere conatus fuisset, in Ligusticis scopulis periit. Ferunt hunc Rhinocerotem (pergit ibidem Iovius) quum ab Oceano Ulixponensi in portu exponeretur, asspectu atque odere suo elephantum, qui tum erat in regia,

usque adeo truculenter terruisse, ut elephas ipso naturae miraculo praecipuus honestis concepto incredibili pavore, septum caveae, ferreis ingentibus clathris permunitum, humerorum et capitis praecipiti impulsu, perruperit, et in longam se proripiens fugam terribilique barritu edito, stridens, et furens, cuncta obvia prostraverit. Sane et hac in re Elephanto natura prospexit. is enim quantumcumque insanus, et furens, et furens, ariete conspecto, mansuescere dicitur.

CAPUT XXVI. Aquam marinam potius excitare, quam exstinguere incendium; Et denavibus quaedam memorabilia.

QUUM Anno M. D. LXXIV. Ienae in prandio apud illustriss. Principem Saxoniae Fridericum Wilhelmum, tunc vix pubescentem, forte mentionem fecissem, de incendio quo nuper maior pars palatii Ducis Veneti conflagrasset, sua Celsitudo mox ex me quaesivit, quo pacto ignis tam late serpere potuisset, cum nagna vis aquae in promptu fuisset. Tota namque, aicbat, urbs Veneta in plaudibus Adriaticis sita est, ut ab aliis audivi, et picturae hoc exacte demonstrant. Ad hanc percunctationem quum respondissem, eompertum saepius esse, aquae marinae non tantam, ut dulcioribus aquis, vim, ad exstinguendum ignem inesse, idque propter salsedinem, quae igni quasi vires subministrat. Quare saepius et olim et nostro tempore accidisse, ut propemodum totae classes in medio salo conflagrarint. Quae res quum Celsitudini mira videretur, multas egregias rationes clariss. vir D. Iohannes Schroterus, ut est non solum in arte Medica, sed omnium rerum naturalium peritissimus, in medium protulit, et de proprietatibus maris erudite disseruit. Nostram praeetrea sententiam, additis eruditis rationibus confirmabat David Uttenhovius, vir nobilitate generis, et experientia rerum praestantiss. Praefectus aulae quos ambos honoris causa nomino. Ita ut gauderem me auctorem tam elegantis disputationis fuisse. Haec sane colloquia mihi deinceps occasionem praebuere, ut reversus domum accuratius de ea re cogitarem. Non solum autem in memoriam reuocavi, quae apud [note: Leb. 7. c. 14.] Macrobium, marinam aquam pinguedinem habere, quae quum inspergatur flammae, eam non tam exstinguat, quam pariter accendat, nec non et apud

[note: Debello Posico lib. 2. Li. 9. decado.] Procopium, bitumini et sulpuri aquam maiorem vim ad ignem alendum addere solere; denique apud Sabellicum legeram. Scribit enim hic tempore Mocenici Ducis in urbe Venetaingentem cladem exincendio, ut saepe alias, acceptam. Siquidem ignem ex Ducario regeare ortum. Auream Divi Marci aedem, quae illi incubat, repente corripuisse; flammamque ibi tam attrociter esse debacchatam, ut liquefacto plumbo (qua materia, ut nuper quoque tota aedes operta fuit) nihil quibusdam locis praeter nudas testudines incendio superfuerit: Sed etiam opportune incidi in locum Dionis, quem ut refert, et ex [note: In tractatu de renavali] graeco vertit Lazarus Baifius, asscribendum duxi. Dionis igitur verba quum pugnam navalem Antonii quae ad Actium cum Caesarianis facta est, describit, sunt haec: quum ita diutius pari Marte dimicarent; Caesar dubius quid sibi agendum foret, iussit e castris ignem comportari. Neque enim antea eo uti voluerat, sibi suisque praedam servare cupiens. Tunc qutem prospiciens aliter victoriam se consequi non posse, ad illud tamquam extremum auxilium descendit, Ibi vero genus aliud pugnae videre erat. Isti enim simul undecumque adnavigantes in adversarios tela ignita coniciebant, facies que ardentes emittebant, complures ollas etiam carbone piceque refertas eminus machinis iaculabantur. Illi autem, ut singula quaeque poterant detrudebant. At ubi ea tela in materiam et ligna inciderant, flammamque multam utpote in navi excitaverant, primum quidem ad ea exstinguenda aqua dulci, quam potus gratia comportarant, utebantur: nonnullaque ea ratione extinxerunt. Ubi vero illa consumpta est, hauriebant aquam marinam, et quam diu ea multa et abundanti usi sunt, ignem aquae vi cohibuerunt. Quum autem non possent ubique id praestare, neque enim multa, neque ea ipsa ingentia habebant [note: Lib. 71.] instrumenta ad aquam hauriendam, vasaque adeo ipsa propter trepidationem semiplena hauriebant. Quare non solum nihil proficiebant, sed ignempraeterea irritabant. Aqua enim salsa maris, si sensim in flammam infundatur, vehementer ipsam excitat. Refert quoque Iovius in suis historiis, in conflictu quodam inter Gallos et Anglos, duas naves Britannicas, et Gallicam unam inusitatae magnitudinis, quam Cordigeram appellabant, quum harpagonib. connexae essent, et diu tormentis et facibus dimicassent, tandem uno tempore miserabili exitu conflagrasse, et supra duo milia hominum, aut discerpta tormentis, aut flammis circumventa, aut demum semiambusta sponte in Oceanum praecipitata, periisse, totidemque fere omnis generis aenea tormenta Oceano submersa esse. Huius Cordigerae et Anglicae navis una cum viris [note: In appendieshistoriae Roberti Gaguini.] militaribus interitus, late et prolixe quoque describitur ab Huberto Velleio. Idem accidit nostro tempore (sicut ex viro fide digno, qui huic praelio interfuit, audivi) in bello illo diuturno inter cognatos Reges Danum et Suecum. Nam quum ab universa vere Danica classe, una Suecica immensae

magnitudinis et viris militaribus tormentisque instructiss. navis, quam si recte memini Magelesam a gigante quodam appellarunt, indagine cincta esset, eaque diu fortiter sese defendisset, ne que expugnari aut submergi potuisset, tandem forte igni missili in pulverem incendiarum coniecto, misere una cum viris et toto apparato bellico et nautico, qui fuit immensus, ustulatam in mari periisse. Affirmabat autem ille oculatus testis, hanc navem militarem munitae arcis instar, tam excelsam, et trabib. intermixta lana aliisque rebus firmam instructamque fuise, ut ab omni vi et iniuria hostilium tormentorum tuta fuerit, eam que iudicio maritimarum rerum peritorum potuisse [note: De reb. Ind. lib. 6.] sustinere et eludere quosuis hostiles impetus, donec vel in portum appulisset, vel sub sidia a suis habuisset, si non vi illa maiori, ut dictum est, devicta et submersa fuisset similem navem firmissimam describit Hieronym. Osorius quum proelium navale Lusitanorum cum Diensibus, qui Mamalucos in auxilium accersiverant, prolixe receset. Relinquebatur, inquit, una adhuc navis, quae adhuc expugnata non fuerat. Erat enim altissima et munitissima, et coriis crudis, ut si nostri in eam ingredi vellent, eorum vestigia labarent, obducta: et similiter si faces conicerent, incendium excitari non posset. Milites in ea dispositi erant permulti, et ad periculum propulsandum viribus et animis et armorum exercitatione paratissimi. Utrumque autem latus tanta erat crassitudine et firmitate praeditum, ut nullis globorum ictib. vulnerari posset. Tandem quum nostrae naves illam circumsisterent, et divatque vehementer oppugnatent, demersa est et propugnatores se in mare demiserunt. Nostri eos nantes celocibus insecuti in fluctibus occiderunt, ita ut pauci admodum evaderent. De simili nave, quae tanto robore erat et crassitudine [note: Lib. 8.] ut omnes globos, non minus quam si esset a silice facta, repelleret ibidem Osorius scribit. In harum navium numerum recenseri potuisset immensae magnitudinis et roboris navigium, quod Galeonum vocant. Id non ita pridem Veneti, maximis sumptibus ad arcendas piratarum incursiones uti fama est, aedificarant. Quum autem sex passuum milia ab urbe in Anchoris staret, suborto primis tenebris ingenti violentoque turbine navalis magistri imperitia, qui illud, ut fertur, parum exacta ratione fabricarat, absorptum mari [note: In historia Veneta, lib. 14.] mergitur, nullaque postea arte, vi et ingenio e profundo extrahi unquam potuit, incredibilisque tormentorum, bellicique apparatus iactura facta est, ut Iustinianus refert, ubi paulo post commemorat, quae ingeniosa et sumptuosa machina, ad extrahendum e profundo hoc navigium inventa sit, cuius verba, cum memorabilia sint et huic capiti convenire videantur, asscribere volui. Ingentem, inquit, post haec, admirandamque ingeniosissimus artifex Bartholomaeus Campi navalem machinam construxit, ut Galeonum e profundo pelagi extraheret, quan exacto anno nocturno turbo medio mari demerserat,

molesque multis asseribus bipedalibus sesquipedalibusque compacta erat, cum frequentioribus tubis, ad evomendam maris aquam. Eiusque longitudo quinquaginta cubitis constabat, altitudo triginta, latitudo quindecim, et fibulis clavisque innumerabilibus, tigna crassissima, supra et infra duorum pedum intervallo mira firmitate revinciebantur. Ingens ad haec rudentum funiumque quadruplicibus maioribus spiris intextorum copia parata erat, ferreique unci ac hami, quibus subligacula innecterentur ad erigendum aliquo modo ex profundo abyssi Galeonum. Depressaque est machina altis fluctib. ad perpendiculum circa Galeoni latera. Sed incasssum omne studium impensum: Operis tamen eximia structura, immortalem claram que artificis cunctis saeculis memoriam reddet, cui non ingenii felicitas defuit, sed occulta quaedam [note: De navig. cap. 4.] fati vis obstitit, quod minus res memorabilis ad exitum perduceretur. Haec Iustinianus. Postremo omittendum non est, quod Lilius Gyrald. ex Theophrasto recenset, visco videlicet illitam materiam non ardere, Nec non turtim ligneam ad Pyreaeum Atheniensium portum, quam Archelaus Mithridatis Praefectus multo alumine oblevisset, Sylla oppugnante minime arsisse. Vetus quoque opinio fuit, Laricem igni non cedere, et prope contra eum illaesam persistere. Quin et asseres obiciendos adversus ignis pericula antiquorum quidam iussere. Verum enimuero hoc tempore usu comprobatum est, uti quidem, ita tamen ut ab se discutere et repellere ignem velle videatur. Flammam enim non recipit, nec carbonem remittit, sed spatio longiore vix comburitur, quod minima sit ignis et aeris temperatura. Cognitum id summa Caesaris admiratione apud Larginum oppidum ex arboris copia nuncupatum, quando ignib. obvallata turris superfuit citra nocumentum.

CAPUT XXVII. Deimproviso periculo et morte quorundam Principum virorum.

APARENTE meo optimo et praestantiss. (quod enim alieno testimonium redderem, quodque illi ab iis qui sunt studiosi optimarum artium et partium, attribuitur, eo non fraudabo genitorem meum) puer saepius audire memini, Illustriss. principem Marchionem Albertum Brandenburgensem Casimiri filium, quum esset admodum adhuc iuvenis, e venatione redeuntem, cum suis familiarib. in cubiculo quodam calce tectoria nuper illito, cum contracta ex labore

siti, largius poculis indulsissent, pernoctasse, mox illos omnes eo dem in loco cubantes tam perioculose laborare coepisse, ut suspicio a quibusdam suspica cibus et curiosis hominibus orta sit, eos in potu venenum hausisse, quum praesertim unus et alter ex iis eo morbo subito exstinctus esset. Ideoque D. Maggebuchum Medicum tum temporis celeberrimum Norimberga ad Principem accersitum fuisse, eumque ex diligenti percunctatiene statim vitium cubiculi, et causam morbi animadvertisse, adhibitisque remediis necessariis, atque inter illa inprimis sale absynthii chymico, iussisse principem in salubriora loca deferri. Tantam autem fuisse vim morbi in Principe aiebat, ut omnes ungues digitorum delapsi, et articuli manuum adeo emolliti fuerint, ut in utramque partem flexibiles apparuerint. Vixque cum labore magno et diligentia iuvenem Principem valetudinem pristinam recuperasse. Id periculum eo maius fuit, quod reperiamus aliquot magnos viros, hoc latens virus in calce tectoria recente, accedente praesertim intemperantia cibi et potus, accensisque prunis in clauso cubiculo, non animadvertisse, ideoque sibimetipsis causam mortis plerosque imprudenter, nonnullos tamen et [note: Prope finem libri 26.] data opera, accersivisse. Testis nobis est Ammianus Marcellinus, recensens mortem Ioviniani Imperatoris qui Iuliano apostatae successerat, cuius haec sunt verba: Hinc quoque Iovinianum celeri gradu, praescriptus vitae finiendae dies exegit. Quum enim venisset Dadastanam (qui locus Bithyniam distinguit et Galatas) exanimatus inventus est nocte, super cuius obitu dubitationes emersere complures. Fertur enim recenti calce cubiucli illiti: ferre odorem noxium nequivisse, vel extuberato capite periisse, succensione prunarum immensa, aut certe ex colluvione ciborum avida cruditate distentus. Decessit autem anno tricesimo aetatis et tertio. Quumque huic et Aemiliano [note: Imfragmentis historicis.] Scipioni vitae exitus similis evenisset, super neutrius morte quaestionem comperimus agitatam. Velleius Paterculus autem scribit, hunc Scipionem mane in lectulo mortuum esse repertum, ita ut quaedam elisarum faucium in [note: De viris Illust. lib. 2. cap. 58.] cervice reperientur notae. Hoc confirmare videtur Plin. ubi dicit hunc Scipionem quum domi repente exanimis esset inventus, obvoluto capite elatum, ne livor in ore appareret. Sed ut redeamus, unde digressi sumus, idem accidit. Q. Cautulo quum saevitiam Marii et Cinnae spontanea morte praevenire vellet, ut idem Paterculus memoriae tradidit. Q. Catulus, inquit, et aliarum virtutum et belli Cimbrici gloria, quaeilli cum Mario communis fuerat, celeberrimus, quvim ad mortem conquireretur conclusit se loco nuper calce arenaque perpolito, illatoque igni, qui vim odoris excitaret, simul exitiali hausto spiritu simul incluso suo, mortem magis voto, quam arbitrio inimicorum obiit. Haec autem vis nocendi in calce recenti, incluso aere accedentibus etiam aliis adminiculis, de quib. dixi, reperitur: alioquin frequens

calcis per se in medicina usus est, teste Plinio. Unde Galenus tradit, calcem saepius aqua lotam, valde siccare, absque ulla mordacitate. In quem usum hohodierno die ad ulcera, emplastra salutaria conficiuntur. Non desunt etiam qui existimant, calcem apte temperatam, et illatam, aeris iniurias nihilominus quam gummi, cedrium, bitumen, mel, gypsum, aut ceram prohibere. Sed haec ad naturalium rerum peritos reicienda sunt.

CAPUT XXVIII. De morte Thomae Mori; et quare Anglia lupis careat; nec non de mure vel vallo Pictico mirabilia.

IN legatione sereniss. Reginae Angliae ad Caesarem Maiestate (in qua princeps fuit Philipp. Sydnaeus Viceregis Hiberniae filius, tam illustri patre et animi et corporis dotibus digniss. soboles) enituit inter alios nobiliss. viros, Georgius Morus, ex magni illius Thomae Mori gente prognatus, cuius collo quia et conversatio mihi tam iucunda fuit, ut eius memoria permansura animo meo sit peretuo. saepius autem considerans eius praeclaram indolem, et suavitatem morum, cum insigni modestia coniunctam, in mentem mihi venit, qualis et quantus vir Thomas Morus fuerit, qui exitum habuit, sicut magnorum virorum et patriae amantium plerumque esse solet, cum alienus esset ab omni assentatione, et quemadmodum fertur in novo matrimonio Regis sui a reliquis aulicis dissentiret ideoque ut fieri solet, invidia virtutem ferre non posset. Etenim, cum sit invidia integritatis assecla, experientia testatur, quod iis maxime invidere homines soleant, quos ad virtutem rectiore tramite prodeuntes intuentur. Quocirca apud Plutarchum Themistocles, quum adhuc adolescens esset, nihil a se fieri splendidum dicebat, cum neminem adhuc sibi invidum sensisset. Hoc etiam Plutarchus notavit in libro, quem de silentio Pythiae oraculi scripsit, ubi commemorat Cormthi in Oeco inter templi anathemata exstitisse palmam aeneam, cuius ad radices visebantur ranae et serpentes. Quibus significabatur, a vitilitigatoribus, obstreperis, ac maledicis invidorum linguis exitiali veneno armatis, impeti illorum vitas, qui non obliqua sed recta ratione ad dignitatis rerumque fastigia emergunt. De qua re exstat pulcherrimum emblema XVI. doctiss. viri Hadriani Iunii Medici, cum erudita interpretatione in suo elegantiss. libello Emblem. nec non et Iohannis Boissardi Emblema. XIX. Sed ut ad Thomam Morum revertamur, de eius morte habemus

narrarionem luculentam Nicolai Schombergii Cardinalis Capuani, in libro Italico, cuius auctor est Zilletus, eique titulum fecit Letere de Principe, etc. Eius autem epitaphium tale a Ioanne secundo Hagiensi conscriptum exstat:

Quis iacet hic? truncus, cuius caput ense recisum est.
Quaenatat in tetro sanguine? canicies.
Hic est ille Thomas Morus: sic fata rependit
Tristia multa bonis, et bona multa malis.
Quae circumsistunt divae lugubre cadaver?
Diva tenax veri, sancta fides, Nemesis,
Quarum prima fuit causa et fuit altera mortis,
Ultrix iniustaetertia caedis erit.

Sed de causis, cur Thomas Morus capite plexus sit, inter quas a nonnullis recensetur, quod legibus publicisque Regni decretis in abrogando Pontificis [note: En Britanxia.] dominatu suffragari detrectarit, aliorum prudentiorum iudicium esto, et redeamus ad Sydnaeum, Equitem nobiliss. et praestantissimum, ex illustri Comitum warvicensium familia oriundum, qui erat caput, ut dixi legationis Regiae, et recte a Gulielmo Camdeno, magna spes hominum expressissimum virtutis exemplum, et literati Orbis amor, appellatur, atque merito eius obitus intempestivus, cum praeconio virtutum, quibus praeditus fuerat, deploratur. Vulneratus enim fuit fortiter pugnans cum hoste ad Zurphenum Geldriae, ex quo vulnere initio non letali, accedentib. aliis quoque, de quibus scribendum non est paulo post decessit Anno 1586. Is inquam pro sua eximia humanitate, multa notatu digna nobis referebat, cumque inter alia mentio facta esset, an ita sese res haberet, quemadmodum et veteres memoriae tradiderunt, et vulgo creditur, quod Anglia nullos lupos, vel sponte productos, vel aliun de importatos, ferret, idque contingeret occulta quadam vi, et antipathia naturali, sicut multae regiones non patiuntur mures, serpentes et alia venenata animalia veram causam diserte exposuit, quam sane, cum ea alibi, ut puto tradita non reperiatur, hic commemorandum duxi. Fabula, inquit, est, quod regnum nostrum proprietate quadam insita et incognita, lupos non ferat, nam passim in vivariis apud magnates inclusi conspiciuntur et veluti bestia rara ex vicina Hibernia aliisve locis importantur, et ostentantur, sed interdictum est severe, ne vagari extra claustra permittantur. Quod autem diu ante, et hodierno tempore, Anglia, lupis caruerit, procuratum est industria et arte superiorum Regum nostrorum. Constat enim hoc saevum et vorax animal, olim non minus frequens apud nos fuisse, quam in Germania et aliis regionibus vicinis, multumque damni dedisse ovibus, quib. abundat Anglia, et ex illarum gregib fere innumeris, quotannis maximos reditus habet. Nam praestantia Anglici panni, qui ex lana earum

conficitur, apud omnes gentes non obscura est. Etsi autem Anglia celebratur; propter canes et molossos generosos et feroces quorum singuli armati millis suis ut moris est, etiam plures lupos no formidant, sed strenue cum illis pugnant et si non lacerant, attamen abigunt: tamen caverinon potuit, quin inlidiosum illud animal, multum damni gregibus ovium, tam in pascuis, quam in caulis, noctu atque interdiu, nonnumquam inferret. Decretum igitur superioribus feculis regium factum est, utii qui aliquod delictum non dolosum commisissent, et tale esset, ut mortis poena aliqua ex parte mitigari iure polset, hoc modo plecterentur, ut tam diu extorres et infames essent, donec aliquot capita vel linguas luporum a se interfectorum, quorum numerus pro modo delicti, ex arbitrio iudicis, maior vel minor imponebatur afferrent, et hoc pacto veluti noxansolverent, et sese expiarent. Hoc tam diu aliquot saeculis duravit, ut crescente improbitate hominum, et multitudine delinquentium, sontes continue tam exquisite lupos et catulos rimati fuerint, ut quum lupicidarum plures essent q. ferarum, quae indagabantur, ii universi ex latebris et antris remotissimis extracti et interfecti sint. Unde accidit, ut tande omne lupinum genus, penitus et radicitus interficeretur et deleretur. Cumque Anglia Oceano circum circa, excepto eo angulo, quo cohaeret Scotiae, ambiatur; ac cautum severe esset, ne lupi deinceps importarentur, qui rursus seminaria pestis eradicatae producere possentinullum postea periculum amplius fuit, ne sponte denuo pullularent lupi atque hoc pacto ex Anglia universa, haec noxia bestia una cum catulis pulsa et prorsus eradicata est, hacque peste ovicule liberatae sunt, ita ut nunc greges outum, plerumque absque custode, in collibus et pascuis, noctu et interdiu, hinc inde, sine metu oberrare conspicias. Ob eam causam ista poena luporum eradicandorum ergo inventa, quum nulli amplius vel in remotis montib. silvis et antris reperirentur, ne cessario sublata fuit, Etenim posteriorib. temporibus accidit, ut asscripti illi ad perniciem luporum, per decennium, et diutius, omnes silvas et lustra ferarum, maximo labore, nequiquam perscrutantes, exilium perpetuum, gravius morte, perferre cogerentur. Ceterum ad Scotiam quod attinet negari non potest, eam lupis neuti quam carere, sed cum angusto spatio terrae Angliae cohaereat, ab utroque latere aestuariis maris insinuantibus, et fluminib. rapidissimis in Oceanum sese effundentib. idque terrae spatium exiguum, quod restat, et limes utriusque regni est munitionib. et frequentia hominum, at que multitudine canum fero cissimorum occupetur: illic transitus luporum ex Scota ad nos nullus est, et hac in parte etiam metu huius exactae bestiae caremus. Hanc aiebat veriorem causam esse, quod Anglia lupis careat, quam quod terra ipsa et regio eos natura non patiatur. Magno cum applausu et ista et alia memorabilia inprimis de

Hibernia, in quo regno pater ipsius Viceregis locum tunc obtinebat, et de antro illo olim religioso Patricii, sed nunc, superstitione detecta, plane neglecto, in convivio audita sunt, et nemo erat, qui hac de re amplius ambigeret, applaudente praesertim Huberto Langueto, viro iudicio perspicacissimo, et rerum experientia praestantissimo. Coepi autem paulo post accuratius cogitare, et inspicere tabulas topographicas Angliae et Scotiae, adiun ctis historicis inter quos Gulielmus Camdenus, et Buchananus prae reliquis celebres [note: Derebus Soeicu. Lib.] lebres sunt et reperi omnia convenire huic narrationi. Inprimis autem Scotiam lupos infestare apparet ex eo que Buchananus scribit. Ferchardum LIIII. Regem Scotorum intervenandum a lupo vulneratum, accedente febre, paulo post diem suum obiisse. Quod aunt Oceanus ab utraque parte Angliae in mediterranea loca angustiora sese, ubi Scotiam spectat, insinuet patet ex eo, que Severus Imper. ad tuendam Britanniam contra hostiles in cursiones, in continenti magnam fossam, firmissimumque vallum, cre bris desuper turrib. communitum per XXII. milia pasluum (sic enim et non CXXXII. scribendum Buchananus lib. 4. putat) a mari ad mare duxit. Eodem modo et Adrianus Imp. vallo et fossa, inter Tinae et Esce fluminum aestuaria, per octoginta milia passuum ductis hostes a provincialibus exclusit, sicur idem Buchananus ex Beda et Spartiano, aliisque historicis, prolixe de rebus Scoticis demonstrat. Ceterum ea quae sermonibus nobilissimi Sydnaei, de lupis deletis recensuimus, [note: In Britannia.] confirmare videtur idem Camdenus, quum Ordovices sive Montgomericos pagos describit, licet alium modum indicet. Numerosi, inquit, ovium greges in his montib. etrant, nec ullum est a lupis periculum qui tunc per universam Angliam deleti sunt, quum Edgarius Visisaxo Luduallo harum regionum Principi, tricenos lupos in singulos annos, vectigalis nomine imperaret. Idem auctor quoque insulam Hiberniam, quae Angliae propemodum contigua est, ita ut sereno caelo utraque insula conspici simul possit, sicut Beda scribit, licet serpentibus et venenatis animalib. careat: tamen lupis refertam esse scribit, ita ut Hiberni illi silvestres, lupos in magno honore habeant, et in patrimos adsciscant, quos Charichrist appellant, pro eis orantes et bene precantes, et sic se ab illis laedi non verentur. Non secus ac veteres idololatrae Veiovis idolum, non ut iuvaret, sed ne illis [note: Lib. 9. de histo animal. cap. 36.] noceret, sacrifi ciis suis coluerunt. Quare non est mirum, quod Aristoteles scribit, apud Maeotidem paludem lupos esse piscatoribus familiares qui nisi partem suam a piscatoribus acceperint, retia lacerent, que terra expansa resiccantur. Murus quoque vel vallum Picticum admirandum, olim contra incursiones Barbarorum, ad muniendam Angliam in provin ciam redactam, a Romanis mira prudentia constructum, ab eodem Camdeno non minus erudite, quam eleganter et prolixe, describitur. Eius quoque

mentionem facit Beda Anglosaxo, et locum ubi adhuc eius rudera apparent, designat. Addit quoque quando, et quomodo hic murus a Scotis et Pictis dirutus sit. Ubi inter alia recenset, muri huius vestigia er rudera multis in locis extra, eumque castella habuisse crebriora, millenis passibus disparata, quorum radices quadrata forma alibi visantur, et his turres interpositas, in quibus dispositus miles barbaris immineret, et stationes Areani haberent. Genus id hominum erat, pergit ille, a veteribus institutum, quorum, ut inquit Marcellinus, officium erat, ut ultro citroque per longa spatia discurrentes, vicinarum gentium strepitus nostris ducibus in timarent. Tubulum item aereum, eo artificio muro insertum inter singula castella et turres intercurrisse ferunt accolae. ut si quis vocem in eum quacun que turri immisisset, statim sonus in proximam, in de ad tertiam, et omnes deinceps non interruptus perferretur ad significandum ubi locihostium in sultus timeretur. Cuiusinodi mitaculum de Bizantii turribus e Dione refert Xiphilinus. [note: In historia Severi.] Et paulo post: Vulgi de hoc muro fabellas sciens praetermitto, hoc unum tamen, quod a fide dignis accepi, lectori subducere nolo. Durat tradita persuasio, in magna parte populi cir cumuicini, limitaneos milites plantas vulneribus salutarques olim in suum usum hic passim plantasse. Unde Empirici Scothorum chirurgi quotan nis ineunte aestate huc ad plantas colligendas confluunt, quarum utilitatem longo temporis usi edocti, mirifice laudant et saluberrimas esse affirmant. Hactenus Camdenus. Ceterum ad tubulos aereos quod attinet, habemus, ni fallor, hodierno die specimen huius artificii Mantuae, in palatio Ducis, ante portam Sebastiani, in cubiculo quodam concamerato, ubi per eiusmodi, ut fertur, tubos, sub pictura, proelium Gigantum deos oppugnantium referente latentes, ex dissiris angulis transversim colloqui aliquis cum alio potest, quod proxime astans non percipit, cum tamen, qui ex altera parte cubiculi stat, admotis auribus ad parietem (quod ipsemet cum meis sodalibus expertus sum) perspicue intelligat, ita ut ea quae modo de Romanorum industria relata sunt, neutiquam pro fabulosis haberi possint, sicut non desunt, qui potius tamquam nugas explodunt, quam fidem adhiant.

CAPUT XXIX. In magnis et subitis maeroribus, lacrimis interdum locum non esse.

[note: Lib. 12. c. 2. aut. Iudaei.] FLAVIUS Iosephus memoriae tradi dit, Ptolomaeum Philadelphum Regem Aegypti, quum illi libri sacri literis aureis descripti porrigerentur, pregaudio lacrimas uberrimas profudisse. Etsi aute hoc illi sicut aliis accidit, qui interdum prae ingenti laetitia, quam eximproviso percipiunt, lacrimas continere nequeunt, Eodem modo lacrimandi frequentior causa est quum homines maerore et aegritudine afficiuntur: Velut Quintilianus dicit, Lacrimas natura mentis indices dedit quae reumpunt dolore, aut laetitia manant. Sicut in utroque genere in libro Esdrae testimonium exstat, siquidem ibi legimus, templo exstructo populum flevisse, at non omnes eadem causla. Pars eorum dolebat, recentem fabricam dignitate atque ornamentis a priori multum distare: at e diverso laetabantur alii, domum DEI, quae tam diu prostrata iacuerat denuo excitatam. Et habemus praeterea memorabile exemplum [note: Arrianus de reb. indicis.] in Alexandro Magno, quum Nearchus classis suae praefectus, ex longinqua et antea incognita navigatione, de improviso salvus advenisset, et Rex lacrimas profunderet, quum non tam ob prosperum reditum amici letaretur: quam classem et tot milites veteranos amissos esse metueret. Etsi in quam non raro ob moer orem et laetitiam lacrimae promiscue profunduntur, tamen in magnis et insolitis perturbationib. animi, plerumque accidere solet, ut lacrimae stupore quodam retentae, non emittantur, cum tamen m mediocribus miseriis eae vix comprimi queant. Quod Phaedrae apud Senecam accidit, ubi ita conquritur: Curae leves loquuntur, ingentes stupent. Accidit hoc quoque Arminii uxori captivae de qua ita Tacitus, Ea neque voce supplex, neque victa in lacrimas, compressis intra sinum manib. gravidum uterum, intuebatur. Quemadmodum. n. in profundioribus vulnerib. corporibus, acutis armis factis, ante quam sanguis fluerein cipiat, prius veluti candida fissura lineave apparet: non setius animus subito dolore sicut sagitta percussus, lacrimas sistit, neque eas erumpere permittit, nisi cor paulatim dolorem velut conco xerit. Nam sunt lacrimae in star sanguinis animi perturbati et afflicti: siquidem animus tristitia et dolore obrutus ad ipsam cerebri pelliculam fertur, ubi humorem, quem illic offendit interdum comprimit, interdum erumpere cogit. Unde quidam putant humorem hunclacrymam a Latinis dici, quasi lacerrimam, quoniam ex animi laceratione cientur lacrimae.

[note: Cap. 32. Probat.] Et affert Alexander Aphrodis. causam, tum maestis tum laetis congruentem, cur nempe utrique lacrimas profundant. In maestis, inquit, hoc fit ob angustum visus meatum, qui oculorum humorem comprimit in iis qui laetitia gestiunt idem humor propter meatuum raritatem effunditur. Seneca autem putat ictu doloris totum ferme corpus concuti, et una oculos, a quibus adiacens [note: Epist. 100. ad Lunlium.] humor exprimatur. Alii, inter quos est Plutarchus, speciem quandam sudoris fletum esse putant. Quomodocumque autem sese res habeat, experientia testatur; vellaetas vel adversas res, plerumque lacrimas hominib. exprimere. Sunt praeterea quidam alii affectus, ex dolore ac laetitia mixti, qui nobis eas ex cutiunt quem admodum est ira vehemens quae secum ex contemptu dolorem coniunctum habet, et una nonnihil laetitiae seu voluptatis, dum ultionem tamquam praesentem meditatur. Misericordia etiam lacrimas exprimit, quando malis alienis perturbamur ac dolemus, et afflictis prodesse cupimus. Nec non et desiderium vehemens lacrimas elicit. Hinc fit, ut cum sanctis viris horrenda spectacula peccarorum saepissime occurrant, facilius in lacrimas, quam risum solvantur. Id quoque CHRISTO Servatori nostro accidit, quem saepius flevisse, risisse autem numquam legimus. Licet ipsius affectus cum nostris comparari neuti quam possint. Fuerunt enim motus perfecti, et non egrediebantur praescriptum verbi DEI, rationemque poenae non culpae habebant. Affectus nostri autem sunt impuri: et secundum D. Augustinum, affectus CHRISTI derivabantur ex potestate; nostri oriuntur ex infirmitate. CHRISTUS potuit suos adhibere quando et quandiu vellet; nostri nobis nolentibus insurgunt, neclicet cos frenare, ideo turbidi sunt: CHRISTI vero limpidi. Sed ne longius extra propositum excurram. Feminis sane, quarum natura mollior est, lacrimae magis familiares esse solent. Et secundum Pythagoram duo lacrimarum genera sunt in oculis mulierum: [note: L. I. §. hoc autem, circa medium. ff. De Senatuscensul. Syllan.] veri do loris unum: insidiarum vero aliud, quibus addere tertium libet. Sunt enim lacrimae interdum apud illas loco precum, vel ut Ulpianus Iurisconsultus sentit, ploratus est illis instar armorum. Sane natura nostra in utroque sexu ita comparata est ut lacrimae quasi animo afflicto recreationem, et sublevationem afferre putentur, sicut Naso non uno in loco, haud inutiles lacrimas esse testatur, sed in eo potiss. ubi canit:

Immo licet Menander lacrimas nihil quedesse arbitretur, tamen tandem faretur, maerorem eas ferre, sicut arbores suos fructus, sunt autem hi eius versiculi:

ti/ ou)=n ple/on poiou=men; ou)qe/n. h( lu/ph d) e)/xei
w(/sper ta\ de/ndra karpo\n ta\ da/krua.

Quidergo prodest flere? Nil, sed lacrimas
Fert maeror, arbores suum ut fructum ferunt.

Ut autem ad propositum no strum revertamur, quod dolor acrior sit, animumque magis sau ciet, quando lacrimae in duriss. rebus comprimuntur, habemus [note: In Talia.] hac de re exemplum memorabile in Psammenito Rege Aegyptiorum, sicut Herodotus tradit (licet Amasi hoc contigerit, qui fuit pater Psammeniti, sicut explicatores, et recte quidem, notant) quum a Cambyse Cyri filio regno pulsus, in vin culis detineretur, eiusque filia ancillari veste induta, cum aliquot nobilium virginibus mitteretur ad hauriendam aquam, ut hoc spectaculo parentum captivorum animos discruciarent: c aeteris conspectis filiabus, magno cum fletu id indigne ferentibus, solus Psammenitus demisit oculos mox Cambyses iussit duci filium ipsius, cum aliis plurimis eiusdem aetatis, vinctis cervi cib. et ore frenato. Ne hoc quidem spectaculo, solus Psammenitus, ad lacrimas commotus est. Idem quum vidisset familiarem quendam exutum opibus mendicantem obambulare, hoc spectaculo adeo commotus est, ut ingenti fletu hominem amicum compellans, caput suum barbarico more caederet. Ea re cognita quum Cambyses pernun cium causam sciscitaretur, cur in liberorum calamitate tacitus, unius seniculi calamitatem tam impotenter ferret? respondit: Fili Cyri, domestica mala graviora sunt, quam ut lacrimas recipiant: at amicus deplorandus erat, qui e multis opibus ad summam inopiam redactus est, idque in extremo senectutis [note: Lib. 2. Rhetor. cap. 8.] limine. Haec historia ab Aristotele allegatur, ubi novem genera eorum quos miserantur, enumerat. In quib. sunt familiares, si non arcto admodum necessitudinis vinculo coniuncti sunt. Mendicantem enim amicum videre miserabile erat: filium vero ad supplicium duci, atrox, habens vim pellendae [note: Inparaphrasi Plin. lib. 10. cap. 35.] misericordiae sicut ibi Antonius Riccobonus erudite notat. Hoc etiam pictura sua admonere voluit Timanthes, quum immolationem Iphigeniae artificiosis. depinxisset. Tristem enim fecerat Calchantem, tristiorem Ulyssem, tristissimum autem Menelaum, consumptis vero affectibus, quos penicillo exprimere non poterat, Agamemnonis caput obvelavit, ut omnes quem possent maximum maerorem in virginis patre cogitarent. Eodem modo videmus, quod lacrimae difficilius contineri possint in rebus inopinatis, quam in iis de quib. animum nostrum praeme ditatione quadam obfirmavimus. De [note: Plut arch. in vita C. Gracchi. De tranquillitate et seturitate animi.] hac re habemus exemplum in Cornelia matre Gracchorum, quae maximam fui admirationem movebat, quod absque lacrimis et luctu filiorum suorum actiones casusque veluti priscorum hominum referebat. Deutroque Homerus luculento exemplo docuisse videtur, sicut idem Plutarchus notavit. Ulysses enim peregre reversus, repentinae morti canis sui illacrymavit, uxori suae flenti assidens, non illa crymavit. Siquidem iam in de adventans

praesumpta lacrimantis uxoris imagine, erupturum haud dubie in re praesenti affectum otiose mancipaverat sibi obfirmatoque prius animo in potestatem redegerat: canis vero nec opinato interitu perturbatus est, quum spatium in re improvisa non haberet affectus vim inhibendi. Verum enimuero si penitus seriem totius vitae humanae, et continuum cursum, ab incunabulis videlicet usque ad decrepitam aetatem, considerare volumus, tunc ea pleniss. lacrimarum, tam externarum quam internarum, reperietur, adeo ut ortus et cum intermedio tempore, exitus noster iis uberrime scateat. Idque hisce versiculis exponitur:

dakruxe/wn meno/mhn, kai\ dakru/sas2 a)poqnh/s1h
da/krusi d) e)n polloi=s2 to\n bi/on eu(=ron o(\lon,
w)= ge/nos a)nqrw/ pwn peluda/kruton, a)sqene\s2, oi)ktro\n,
suro/menon kata\ gh=s2, kai\ dialuo/menon.
Lacrimans sum natus, sed et lacrimans morior,
In lacrimis univer sam comperi vitam.
O genus bominum lacrimosum, debile, miserabile,
Tractum in terrae solutumque!

Ut autem veteres sapientes idipsum indicare voluerunt, ubi fingunt Proimetheum, lutum ex quo hominem finxit, non macerasse aqua, sed lacrimis: ita hoc nuper melius et verius, doctus et pius quidam vir eleganti tetrasticho expressit:

Nascimar in lacrimis lacrimis quoque vita madescit,
Et vitam rursus linquimus in lacrimis.
O multas hominum lacrimas: ab sterget at omnes
Omnibus electis ipse DEUS lacrimas.

CAPUT XXX. Magnos viros divinitus ab insidiis et periculis, saepenumero conservari.

ROMAE in summitate Panthei, quod M. Vipsanius Agrippa (oriundus enim fuit egente Vipsania, licet propter eius igno bilitatem, et obseuritatem, in publicis Agrippae monumentis, nusquam eius nomen, sed semper cognomen solum notatum sit) aedificari maximis impensis curavit, opus sane mirandum, et ex vetustis structuris, quae hodie conspiciuntur, ut opinor, omnium integerrimum, monstratur locus, ex quo Italus quidam

Carolum V. Imp. quum hoc aedificium perlustraret, per impluvium, vel, si mavis appellare, fenestram, q~ unica, sed magnae capacitatis, in fastigio huius aedificii conspicitur, pncipitem dare, nescio an ambitione quadam, vel cupiditare vindictae, odio, aliave de causa, constituisse dicitur. Verum deterritum maiestate et autotitate Caesarea ab hoc suo scelerato proposito destitisse. Hocque suum sceleratum intentum illum deinceps antequam ex hac vita decederet, parocho suo fassum fuisse. Equidem que de hac re affirmem, vel negem, non habeo sed tantum audita refero. Verum mihi persuasum est, quemvis tale scelus quidam agitaverit animo suo, eum hoc modo quo voluisset, minime queficere potuisse. Ubi n. est metus vel suspicio in sidiarum, nemini tunc nisi familiarib. permittitur propius accedere ad tantum Imp. praesertim in tam periculo so loco constitutum. Eodem modo legimus in historiis, Gabrinum Fundulum Cremonensium Dominum, ante obitum confessum fuisse, Cremonae de altiss. turri, quam propter altitudinem et pulchritudinem spectandi causa ascenderant Sigismundus Imp. et Iohannes Pontifex XXIII. utrumque constitisse pncipitare; conscientiae tamen terrore a facinore ranto ab stinuisse. Quo modocunque autem res sese habeat, testem habemus Suetonium, Augustum Imp. olim simile periculum subiisse. Scribit n. eum vultu vel in sermone, vel tacitum, adeo tranquillo serenoque fuise, ut quidam e primorib. Galliarum confessus sit inter suos, eo se in hibitum ac remollitum, quo minus eum ut destinarat, in transitu Alpium, per simulationem colloquii, propius admissus in praecipitium propelleret. Has vel similes insidias suoiisse Octavium Augustum, [note: Lib. 9. 6. 11.] testatur etiam Valer. Max. ubi exclamatione vehementi utitur contra eum, qui Augustum interfi cere voluerat. In simili periculo quoque fuit Tiberius successor Augusti, teste eodem Suetonio, parum enim abfuit, quin a Rutheno, vel ut alii legunt Bructero inter queximos versante occideretur. Equidem illis assentior, qui Rutero legunt. Ruteros enim Germani partrio nomine omnes equo merentes vocant. Hinc factum ut Romani tan quam proprium viri nomen expresserint, sicut Levino Torrentio quoque placet. Sic Alexander ille Magnus ex insidiis propemodum interfectus fuit, ad urbem Thaurim a milite quodam, qui ei ad pedes acciderat. Sic in illa celebri expeditione Hierosolymitana in Orientem, Gallorum et Anglorum Principes, insidiis hostilib. partim succubuerunt, partim vix servati sunt. Etenim fuit tunc temporis in Oriente quoddam genus hominum Assassinorum sive Beduinorum nomine, in densis montib. habitantium, et Domino cuidam parentium, cuius nullum aliud nomen cognoscebatur, quam quod Senem, sive Magnum montis appellabant. Is per speciem cuiusdam paradysi voluptatis, quem eorum animis impresserat tantum ab eis consecutus erat, ut sollenni voto sponderent, sese in Principes omnes saevituros esse; qui ipsorum sectae adversarentur. Et sane

compertum est, Principes Christianos in tota illa expeditione, a nullis aequo atque ab illa hominum faece fuisse infestatos. Eorum insidiis etComes Tripolitanus occisus est, et aliquando post Eduardus filius Regis Angliae ab iisdem oppressus, in suo ipsius cubiculo vulneratus est. Philip. Galliae Regis filius praemonitus de insidiis, in se illis locis compostitis, coactus est ex illis finibus excedere. Et Ludovicus quem sanctum appellant, pater ipsius, ipse perditorum illorum conatus difficulter evasit. Atque inde ASSASSINI in Gallica et Italica lingui vocantur, qui caedem aliquam, aut alioquin atrox facinus vel mercede conducti, vel spe praemii de dita opera perpetrant. Fridericus quoque Caesar huius nominis primus, qui a colore pilorum Barbarossa vocatur, maius periculum, [note: Histo. Saxonica lib. 7. cap. 38] ut refert Albertus Cranzius, vix evasit. Quum enim castra sua haberet ad flunium quendam, cuius citeriorem ripam hostes teneret, et forte solus cum famulo cogitabundus obambularet; quidam ex insidiis subito in eum irruit, conatusque est pertrahere secum Caesarem in profluentem, hocque perfecisset nisi gladio ministri abacto latrone, Caesar se explicuisset, illo per amnem ad suos natan do revertente. Huic Caesari Abbas Ursbergensis hoc encomium tribuit. Quod esset princeps armis strenuus, acer animo: exercitatus in bellis: in consiliis providus: in negotiis peragendis virilis: affabilis, mansuetus, superbis resistens, memoria excellentissimus. Magnum quoque periculum evasit Henricus III. Imp. quum profecturus in Hungariansecundo Danubio deveheretur, et a Richilta vidua Adalberdi Ebersbergiimagnifice hospitio et convivio exciperetur. Dum enim Caesarem ea supplex orat, ut Bosenburgum et praedia nonnulla, quae maritus ipsius possederat, Welphoni nepoti suo ex fratre tradat, Caelar extensa dextra postulatis annuisset, repente contignatio collabitur. Henricus in alveum solii balnearii illaesus cecidit. Verum Bruno Episcopus Wirceburgensis, cognatus Caelaris, qui postea in numerum Divorum relarus est, Alemanus praeses Ebersbergensis, et Richilta margini tabellisque lignei labri graviter allisi paucis post diebus [note: Annal. Beior lib. 5.] hoc casu exstinguuntur, teste Auentino, qui etiam recenset, quale spectrum sub imagine atri Aethiopis, paulo ante in saxo eminentiori apparuerit, et quomodo Brunonem cum Caesare navigantem compellaverit. Non minus periculum evasit Henricus IV. Imp. prope Nemetum Augustam, ut ibidem Auentin. refert, quum arte Annonis Archiepiscopi Coloniensis in navim ornatiss. ad abduceandum eum ille ctus esset atque ad necem se duci ratus e navigio in Rhenum se proiecisset, ibi enim periisset, ni Ecberti patruelis sui industria, quum iam in oculis omnium submergeretur, servatus fuisset mira quoque protectione diuma ille ipse in sidia et praesentiss. periculum [note: Cap. 98.] Romaein templo S. Mariae Auentinae evasit, quam historiam infra ex Bennone Cardinale recensebimus.

CAPUT XXXI. M. Tullium Ciceronem, non solum eloquentem, sed etiam (nontamen absque nota et iactura existimationis) locupletem fuisse. Et de aestimatione capitis eiusque monumento.

MAGNA cum voluptate vidimus, in agro Romano monasterium ab Italis Lagrotta ferrata dictum, quod hodie tantum Graecis monachis, admodum latinae inguae, et antiquitatis Romanae ut ex eorum sermonibus intelligere potuimus, imperitis destinatum est. Non enim ambigitur, hunc esse eum ipsum locum in quo olim stetit Tusculanum Ciceronis (quem nonnulli natum putant Arpini, anno mundi 3855. matre Heluia, patre equestris ordinis, ex regio Volscorum genere) quod infinito sumptu ab eo aedifiicatum fuisse, Salustius ipsi obieit. Et sane subterranea loca, ruinae et ambitus, nec non et situs amoeniss. indicia sunt magnificentiae, quae passim praedicatur. Ipse autem Cicero apud Atticum conqueritur. Tusculani sui aedificium tantum quingentis sestertiis aestimatum esse, quae secundum doctiss. Budaeum, duodecim milia et quingentos aureos faciunt. Constat quoque eum non minoris, quam quinquaginta milib. aureorum domum Pub. Crassi emisse et hac sua emptione non exiguam notam vanitatis subiisse, de qua re Gellium audiamus. Cicero inquit, quum emere vellet in palatio mutuo sestertium vicies tacite accepit. Ea res tam e, priusquam emeret, quedita in vulgus exivit, obiectumque ei est, que pecuniam domus emendae causa a reo accepisset. Tum Cicero inopinata opprobatione permotus, accepisse se, ac domum quoque se empturum negavit. Atque adeo ait, verum sit accepisse me pecuniam, si domum emero. Sed quum postea emisset, et hoc mendacium in Senatu ei ab inimicis obiceretur, risit satis, atque inter ridendum, Ignoratis, inquit, prudentis et cauti patrisfamilias esse, que emere velit empturum se negare, propter competitores emptionis. Hactenus Gellius, [note: Lib. 9. Romae triumphantis.] Blondus autem tradit, se observasse in epistolis Giceronis, Ciceronem villas duodeviginti numero habuisse, in quis [orig: queis] praecipuas Tusculanam, Fcrmianam, Arpinatem, Ancanam et Pompeianam. Has tamen eum uno tempore [note: In 2. Antoniana.] possedisse Budaeus negat, nec affirmat ipse Blondus. Sane ipse Cicero fatetur se sestertium ducenties hereditatib. referre. Constat igitur Ciceroni, licet ei

patrimonii tenuitas a Salustio obiciatur, non tantum ex litibus, sed etiam ex haere ditatibus, aliisque rebus multis accrevisse, et ei fructuosam, atque etiam auriferam eloquentiam fuisse. Id quod etiam ex hoc, ut de aliis accessionibus taceamus, constat, que de insigni munificentia Pomponii Attici erga Ciceronem traditum est. Is enim quum Ciceroni in omnibus eius peri culis singularem fidem praestitisset, illi fugienti ex patria, sestertia ducenta et quinquaginta donavit, quae doctiss. Budaeus sex milib. et ducentis quinquaginta aureis nostris aestimat. Quanta aurem fuit Attici observantia et sides erga Ciceronem, qui ut Velleius Paterculus de eo scribit, omnia incrementa sibi debuit, vir novitatis nobilissimae, et ut vita clarus, ita ingenio maximus: tantam immo multo maiorem inimicitiam et implacabile odium Antonii in eum fuisse ex hoc constat, quod caput ipsius occisi decuplo pluris aestimatum [note: Lib. 4. civil. belli.] fuerit, quam aliorum scriptorum. Auctorem n. habemus Appianum, ducenta et quinquaginta milia drachmarum Popilio Lenae pro capite Ciceronis Antonium dedisse, vel ut Budaeus censet decies H -- S, id est, quinque et viginti milib. aureorum nostrorum, caput eloquentiae ab inimico aestimatum [note: In fragmentis historiae Romanae.] esse. Quare iusta motus indignatione Velleius Paterculus, mortem tanti viri deplorans, contra Antonium ita exclamat: Nihil egisti M. Antoni (cogit enim excedere propositi formam operis erumpens animo ac pectore indignatio) nihil inquam egisti, mercedem caelestissimi oris et clarissimi capitis ab scissi numerando, auctoramentoque funebri ad conservatoris quondam Rei pub. tantique Cos. irritando necem. Rapuisti tu M. Ciceroni lucem sollicitam, et aetatem senilen, et vitam miseriorem te Principe, quam sub te Triumviro mortem. Famam vero gloriamque factorum atque dictorum adeo non abstulisti, ut auxeris. Vivit, vivetque per omnem saeculorum memoriam. Dumque hoc vel forte, vel providentia, vel utcumque constitutum rerum naturae corpus, quod ille pene solus Romano orum animo vidit, ingenio complexus est eloquentia illuminavit, manebit in colume comitem aevi suilaudem Ciceronis trahet: omnisque posteritas illius in te scripta mirabitur, tuum in eum [note: In vita Antrnii.] factum exsecrabitur, etc. Plutarchus quoque ita scribit: Ciceronis occisi caput et manum, quae Philippicas scripserat, amputari Antonius iussit, et ad se afferri, magnoque cum gaudio spectavitallatam, ac cachinnos sustulit: Satur inde eius spectaculi, in foro poni pro rostris iussit, quasi vero mortuum contumelia afficeret, et non potius se forruna per libidinem abuti, et contaminare potentiam ostenderet. Etsi autem certo constat, quo genere mortis hoc lumen elo quentiae extin ctum sit: tamen de monumento eius non plane convenit inter auctores nonnulli in ea opinione sunt, id Anno M. D. XLIV. Cal. Dec. inventum in Zacyntho, insula Venetorum, cum hac inscriptione fuisse:

M. TULLI CIGERO HAVE. ET TV TERTIA. ANTwNIA.

Adfuisse etiam duas urnas, quarum minor lacrimarum urnula fuit maiorem autem in fundo cinerum haec verba continuisse, AVE MAR. TUL. Thevetus vero in sua Cosmographia Gallica describit et depingit, quid ipsemet ibidem viderit. Exstant quoque in Ludovici Pontis descriptionibus Tarraconensibus duae quae omittere nolui.

M. TULLIO CICERONI M. F.
ROMANAE FACUND. PR INCIPI.
QUAEST. AEDI. COS. PROCOS. IMPERATORI
PO. ARPINATES.

M. T. CICERONEM OB EIUS EXIMIAM VIRTUTEM ET EGREGIAS ANIMI SVI DOTES PER UNIVERSUM ORBEM TERRARUM SALVUM ESSE IUBEO.

CAPUT XXXII. Privata beneficia a publicis separanda, haecque illis praeponenda esse.

QUUM res Romana moribus antiquis adhuc staret, ii qui in magistratu et auctoritate aliqua inter Romanos erant, omnem operam navarunt, ut publicum commodum a privato [note: Lib. 4. c. 4.] separarent, et illi quam huic magis studerent. Eo tempore, inquit Valer. Max. animi virorum et feminarum vigebant in civitate, eorum que bonis, dignitatis aestimatio cum ctis in rebus ponderabatur: haec imperia conciliabant: haec iungebant affinitates: haec in foro; haec in curia; haec intra privatos parietes plurimum poterant. Patriae enim rem unusquisque, non suam augere properabat, pauperque in divite, quam dives in paupere imperio versari malebat. Atque huic tam praeclaro proposito illa merces reddebatur, cque nihil eorum, quae virtuti debentur, emere pecunia licebat, inopiaeque illustrium virorum succurrebatur. De qua re cum alia memorabilia exempla in historicis exstant, tum ea quae de Scipione Africano Livius, Iustinus et alii auctores tradiderunt. Quum enim Scipio Africanus ad Regem Syphacem in Africam foederis causa traiecisset,

forte accidit, ut eodem tempore Asdrubal dux Carthaginensium, iamdudum ab eodem Scipione ex H spania pulsus, adveniret. Quum igitur Regi magnificum videretur, duorum opulenriss. ea tempestate duces populorum, uno die suam pacem amicitiamque petentes venisle, et utrumque in hospitium invitasset, conatusque eos esset in colloquium contrahere dirimendarum simultatum causa; abnuit Scipio aut privatum sibi ullum cum Poeno odium esse, quod colloquendo finiret: aut de Repub. se quicquam cum hoste agere iniussu Senatus, posse. Huc referri potest aliud exemplum sane memorabile de eodem Scipion. Quum n. legati Antiochi Regis pacem a Consule Pub. Scipione fratre Africani peterent, ad hanc conciliandam peculiare donum Africano ferentes, ipsius filium, quem Rex paruo navigio traicientem ceperat; Africanus, qui eratnomine Senatus populique Ro. legatus fratris, privata beneficia a rebus publicis segregata dixit; aliaque esse patris officia, alia patriae iura, quae non liberis tantum, verum etiam vitae ipsi pponantur. Proinde se gratum munus accipere, privatoque impendio munificentiae Regis responsurum. Quod ad bellum pacemque pertineat, nihil neque gratiae dari neque de iure patriae decidi posse respondet. Nam neque de redimendo filio unquam tractavit, nec Senatum de eo agere permisit, sed ut dignum maieltate eius erat, armis se recepturum filium dixit. Is erat Scipio, qui postea Carthaginem captam diruit, secundus post hunc Africanus cognominatus Pauli filius, eius qui Perseum Macedonem cepit, Scipionis nepos ex filia, et ad optione filius. Eundem animum habuit Pub. Popilius; Quum enim legatus ad Antiochum Regem, nomine Senatus populique Romani missus esset, cum mandatis, ut abstineret ab Aegypto, aut si iam incessisset, ut excedere cum iuberet; Rexque advenienti osculum obtulisset (nam coluerat mter ceteros Popilium Antiochus, quum Romae obses esset) tunc Popilius facessere interim privatam amicitiam iubet, cum mandata patriae intercedant, prolatoque Senatus decreto, et tradito, quum cunctari regem videret, consulationemque ad amicos referre: ibi Popilius virga, quam in manu gerebat, amplo circulo inclusum, ut amicos caperet, consulere iubet: nec prius inde exire, quam Senatui responsum daret, aut pacem aut bellum cum Romanis habiturum. Adeoque haec asperitas Regem fregit, ut pariturum se senatui responderet. [note: De instit. antiquis.] Simile et non minus memorabile exemplum legimus apud Valer. Max. Cautum erat apud Romanos, neminem, equo insidentem ad consulem venire debere, sed honoris gratia, antequam consuli appropinquasset, descendendum erat. Quum autem Q. Fab. Maximus ad filium consulem Suessam a Senatu legatus missus esset, iisque animadvertisset, quod sedens equo ad se veniret; per lictorem ei indicari iussit, ut relicto equo ad se accederet. Cui quum continuo Fabius pater obsecutus eslet: Non ego, inquit, fili summum

imperium tuum contempsi, sed experiri volui, an scires Consulem agere. Libet [note: Lib. 41. prope finem.] quoque adicere ea, quae Iustin. histor. de Pharnace Rege Parthorum scribit. Is enim praeteritis suis filiis, quos multos reliquerat, fratri potis. Mithridati, insignis virtutis viro, relfiquit imperium, plus regno quam patrio deberi nomini ratus, potiusque patriae quam liberis consulendum. Hac de re habemus insigne exemplum ex recen tioribus in Ferdinando Aragoniae et Siciliae Rege. Quum enim ab omnibus, reiecto Henrici fratris eius filio Iohanne, ad quem mortuo patre successio pertinebat. Rex acclamaretur; eo autem abnuente, a Principibus ea causa ad contionem populus vocaretur, ubi et ipse Ferdinandus adesse iussus est: is quod futurum erat, animo praevidens, sub chlamyde fratris filium, admodum puerum adhuc, regio more amictum clam deferens, eo et ipse compulsus venit. Igitur omnium susfragiis et votis ac unanimi consensu Ferdinandus Aragonum Rex, puero deiecto, eligitur. Quod ubi Ferdinandus comperit, Iohannem fratris filium e chlamyde extulit, humeroque impositum populo ostendens edita voce edixit: En Aragonenses Regem vestrum: noster hic est Rex: huic fidem seruemus, prout mos est Hispanae gentis: Atque his dictis collocatum in regio solio infantulum, primus ipse ad pedes eius procumbens venetatus est, atque in verba eius iuravit, idemque ut omnes facerent, exemplo suo adegit. Restituto igitur auctoque illi regno, purivatum potius agere, quam sibi regnum alienum usurpare delegit. [note: De rebus Siculis posterier. decad. lib. 9.] Hanc historiam, cum sit valde memorabilis, ex Fazello exscribere volui. Noluit enim optimus Rex Ferdinandus patriae suae hanc maculam inurere ut legitimo Rege posthabito in eius locum intempestivo favore nobilium et multitudinis, privatae potius quam publicae dignitati intentus, collocaretur. Sed ut ad Romam revertamur, audiamus quomodo hanc ob rem celebretur Pub. Scipionis Nasicae Serapionis nomen AB INSIGNI HISTORICO Velleio Paterculo, ita enim inquit: Tum Pub. Scipio Nasica, eius qui optimus vir a Senatu iudicatus fuerat nepos, eius qui Censor porticus in Capitolio fercerat filius, pronepos autem Cn. Scipionis celeberrimi viri, P. Africani patrui, privatusque et togatus, quum esset consobrinus T. Gracchi, patriam cognationi praeferens, et quicquid publice salutare non esset, privatim alienum existimans, ob eas virtutes primus omnium absens Pontifex Maximus factus est, quum data laevo brachio togae lacinia, ex superio re parte Capitolii summis gradibus insistens, hortatus est, qui salvam vellent Remp. se sequezentur. Tum optimates, Senatus, atque equestris ordinis pars melior e maior, et intacta perniciosis consiliis plebs, irruere in Gracchum stantem in area cum catervis suis, et concientem pene totius Italiae frequentiam. Is fugiens decurrensque clivo capitolino, fragmine subsellii ictus, vitam quam gloriosissime [note: Lib. 2.] degere potuerat, immatura morte finivit. Unde teste Valer. Max. ambiguae

laudis civis existimabatur, qui debitis Rei publ. officiis non sua sponte, sed. iussus fungeretur. Quia quicquid imperio cogitur, exigenti magis quam praestanti acceptum refertur. Quam diu autem hic animus Romanis mansit, tamdiu [note: De rebus gestis Francorum lib. 6.] imperium eorum floruit, et propagatum est. Hoc quoque Paul. Aemilius Veronensis observavit; quum a Tolosatibus, qui paulo ante propriis manibus patriam muris nudare coeperant, omnique iniuriae opportunos se ipsos fecerant, ingentem pecuniae vim exactam esse scribit, et addit: Mirum, ita natura comparatum, ut sua quemque damna magis, quam publicus dolor moveat, nec ullum acrius quam rei nummariae telum inveniri possit. Qui patriam iussu evertebant, arcae iacturam facere non sustinuerunt. Id ipsum monuit, vel potius [note: Lib. 30.] exprobravit Annibal Carthaginensibus, apud Livium. Quum enim victis illis, a Romanis tributum esset impositum, et exhausto diutino bello aerario prima collatio pecuniae difficilis videretur, maesticiaque et fletus in curia esset: ridentem ferunt Annibalem conspectum, cuius quum Asdrubal Haedus risum increparetin publico fletu, cum ipse lacrimarum causa esset: Si quemadmodum oris habitus cernitur oculis, inquit, sic et animus intus cerni posset; facile vobis appareret, non laeti, sed prope amentis malis cordis hunc quem increpatis risum esse: qui tamen nequaquam adeo estintempestivus, quam vestrae istae ab surdae atque abhorrentes lacrimae sunt. Tunc flesse decuit, quum adempta nobis arma, incensae naves, interdictum externis bellis: illo enim vulnere concidimus. Nec esse in vos odio vestro consultum ab Romanis credatis. Nulla magua civitas diu quiescere potest. Si foris hostem non haibet, domi invenit: ut praevalida corpora ab externis causis tuta videntur, sed suis ipsa viribuos onerantur. Tantum nimirum ex publicis malis sentimus, quantum ad privatas res pertinet: nec in eis quicquam acrius, quam pecuniae damnum stimulat. Itaque quum spolia victae Carthagini detrahebantur, quum inermem iam ac nudam destirui inter tot armatas gentes Africae cerneretis; nemo in gemuit: nunc quia tributum ex privato conferendum est, tamquam in publico funere comploratis. Quam vereor, ne propediem sentiatis, levissimo in malo vos hodie lafcrymasse! Huc praeterea [note: In hist. Fren cor. lib. 9. c. 3.] respexit Rob. Gaguinus. Illud, inquit, nonnumquam compertum est inter Frarcos plus damni in Rem pub. invehi, dum sacer dotis consilio res agitur, quam quum prudens aliquis ex saeculi nobilitate rebus gerendis praeficitur. Ille enim nescio qua insatiabili ambitione omnia sibi vendicat: Hic populi misertus, et communitatis detrimentum suum esse ratus, Reip. bene ut potest, consulit. Ille fastum et pompam ex dignitate metiens, eo audacius divicias congerit, quo minus ultionem tinet, Ecclesiastica liberrate protectus: Hic autem opes suas cum Repub. coniunctas esse non ignarus, ex publico incommodo, privatum quoque auguratur. Nam qui res suas ex Reip. statu considerat,

[note: Prope finem lib. 2. De rebus Gall.] illas sine hac nequaquam stare posse intelligit, Et tilius citat Demosthenem dicentem, Quo magis res privatae eorum, qui publicas functiones habent, augentur, eo magis Remp. minui. Si res, inquit, privata non avertit publicam, aequissimum est, ut res eorum privata, qui publicam adiuvant, augeatur, et incrementi fiant participes. Propterea Perdiccas (teste Plutarcho). cui Alexander Magnus ad Asiaticam expeditionem se ipsum comparans attribuerat de proventu Macedoniae, quum Alexandrum audivisset dicentem, nihil velle se aliud retinere, quam spem sui consilii dono renuntians dixit, se quoque velle fieri illius spei parti cipem, cuius exemplo alii permulta [note: In vita Iulii Agricolae.] fecerunt, consimiliter, quod melius omnibus cecidit. Hoc quoque Cornelius Tacitus consideravit, ubi de Britannis ita scribit: Olim Regibus parebant, nunc per Principes factionibus et studiis trahuntur. Nec aliud adversus validiss. gentes pro novis utilius, quam quod in commune non consulunt; Rarus duabus tribusque civitatibus ad propulsandum commune periculum conventus. Ita dum singuli pugnant, universi vincuntur, et c. [note: c. licet quibusdam. §. illa semper. ext. de regul. et trans. ad relig. Auth. Res quae, in fi. C. Comm. de leg.] Et profecto ut utilitatis publicae maior, quam privatiemolumenti, ratio habeatur, singulare omnib. bonis debet esse propo situm. De hac re quoque Legislatores solliciti fuere. Quod nisi fiat, iti dem nobis eveniet, sicut membris accidisse legimus, quae ob contemptum, et nimiam curam sui ipsius, detractis ventriculo consuetis obsequiis, a quo tamen ipsis cursus vigor et vires suppeditabantur, sero et cum propria ictura intellexe unt, quam stolide contra proprium commodum laborassent. Etenim humani generis: societatem, corporis unius instar esse videmus, in quo si unumquodque membrum sensum eum habeat, ut commodum suum tantum utilitatemque respiciat, et non etiam aliorum, necinter se membra omnia conveniant, vicemque referant, fieri facile potest, ut cito debilitetur, totumque dissoluta compage intereat. Nam si iecur, si caput, si cor privatam tantum et suam respiciant utilitatem et commodum, nec eam seruent, quam corporis harmoniam concentumque sapientes quidam appellavere, hoc est, si membra invicem [note: Gyraldus in suo paraenetico libro adverus ingratos.] parpari non referant; corpus integrum pereat, et concentus ille dissolvatur, necesse est. Hoctan dem illi floren tiss. Romanae Reip. accidit, quum enim propemodum in toto Orbe terrarum ubi innotuerat, victrix esset, sedu lo nixa est, ut intestinis odiis bellisque se ipsam quoque destrueret et vinceret.

Id autem prius fieri non potuit, nisi cum publico commodo privatum anteponerent, [note: Polybius lib. 2. de Gallis.] unde sefcuta suntocculta odia, doneciuvenilia consilia etiam accederent. Nam postquam senes qui et conspexerant saepe pericula, et varias experti fuerant ia cturas naturae concesserunt, insurrexere iuvenes, ingenio pravo, rudes et praeteritarum rerum omnium inexperti. Haec igitur

intrinseca pernicies rem Romanam, quae ita stabilita erat, ut a quovis externo hoste [note: In Catone Maiore.] et qualibet vi maiorituta, firmaque esset, tandem evertit, sicut Cicero testatur. Et plura hac de re scribit insignis IC. Paulus Castr. in Rubr. C. de. Instim. Codice confirmando. n. 2.

CAPUT XXXIII. Privatos affectus in consultationihus publicis abesse debere.

LAUDABILEM ferunt esse morem Venetiis inter Senatores, quando in Curiam ad consultandum de rebus publicis conveniunt. Solent enim ante vestibulum eius omnes privatas inimicitias et simultates inter ipsos, apud S. Marcum, uti mos loquendi ipsis est, deponere, utanimum ab effectib. in consiliis publicis liberiorem habere possint. Utinamautem hoc quoque apud nos, quando de salute Imperii et rebus publicis tractatur, accideret, tunc fortasse inmeliore statu Germania eslet. Et sine dubio haec res illis plurimum adiumenti affert ad stabiliendam ipsorum Remp. quaeplus quam mille annos floruit, neque ipsorum urbs unquam ab. ullo hoste, quos hab vit saepenumero potentissimos, postquam fuit condita, occupata est. Tale exemplum, ut puto, nullum habemus in historiis de ulla urbe vel Repub. licet potentiss. et munitiss. Ideoque non frustra gloriantur, urbem Venetam esse adhuc virginem, utpote quae originetenus ab lioste semper inviolata incorruptave manserit. Sed ut ad propositum nostrum revertamur, Idipsum innuere et monere voluit in scriptio elegans et pia in curia ratisbonensi, quae conspicitur in tabula marmorea, aureis literis, talis:

QUISQUIS SENATOR CURIAM OFFICH CAUSA INGREDERIS, ANTE HOC OSTIUM PRIVATOS AFFECTUS OMNES, ABIICITO: IRAM, VIM, ODIUM, AMICITIAM, ADULATIONEM, REI PUB. PERSONAM ET CURAM SUBIICITO. NAM UT ALIIS AEQUUS AUT INIQUUSFVERIS: ITA QUQQUE DEIIUDICIUM EXPECTABIS, ET SUSTINEBIS.

Hoclaudabile institutum habuit quoque optimus Rex Aragonum Alfonsus. Dicere enim solitus fuit, si sibi contigisset nasci temporibus, quibus Romana Res pub. florebat, se constru cturum fuisse contra curiam, templum Iovi positorio, in quo priusquam venirent in Senatum patres conscripti, odium, amorem, ac privatos affectus omnes deponerent. Hoc nos etiam docuit

Aristides, qui licet Themistoclis potissimum opera in exilium electus esset, [note: In Urania. Aretin. lib. 2.] tamen omnes iniurias in communis totius Graeciae periculo patriae condonans, sponteque ad Themistoclem sibi antea inimicum accedens, eum ita apud Herodotum compellat: Nos certare oportet omni tempore non privatis simultatib. et odiis, sed uter nostrum, melius de patria mereri, et plura in eambeneficia conferre [note: De beello Italico contra Gothes. Valer. Max. lib. 2. cap. 2.] possit, Prudenter etiam Narses in expeditione Gothica ad Belisarium et reliquos duces exercitus ita exorditur suam orationem: Quum de publica, ô viri, utilitate consulitur, est quidem, ut existimo, utilitas ipsa per se inscipienda nec aliis respectib. vel odii vel amoris pessundanda etc. Ob eam causam et Romani laudantur. Quamdiu enim illis fidum erat et altum Rei pub. pectus Curia, silentiique salubritatemunitum et vallatum undique; cuius limen intrantes, privata charitate abiecta publicam induebant: tamdiu ab omni iniuria et hostili vi tuti fuere. Hoc ipsum rectius cerni poterit ex sacramento Consiliariorum seu senatorum, quod praestare tenebantur. illud fuit eiu smodi:

IURO PER IOVEM OLYMPIUM ET CONSILIARIUM, ET PER VESTAM CONSULTRICEM, ET PER IOVEM MARITALEM, ET IUNONEM MARITALEM, ET MINER VAM PROVIDAM ET VICTORIAM, ET VENEREM ET AMICITIAM ET CONCORDIAM, ET IUS ATQUE FAS ET BONAM FOR TUNAM, ALIOQUE UNIVERSOS DEOS ACDEAS, ME SENTENTIAM VELLE DICERE SECUNDUM LEGES ET CONS ULTA ACIVITATE APPROBATA, ET SECUNDUM DE CRETA ROMANORUM ET LEGES, QUIBUS NOSTRA RES PUB. ADMINISTRATUR, IN RESPECTV UTILITATIS PATRIAE, PRO VIRIBUS MEIS NON ALITER QUAM IS FECIT, QUI SENATOR FVIT LAUDATISSS. PATRIAE SVAE VEL ROMANAE VEL GRAECAE CIVITATIS NEQUE GRATIAE, NEQUE ODIO NEQUE MUNERIBUS PATIAR SERVIRE IUDICIUM CONSULTUMVE ME UM. NEQUE PRIVATO ADDICTAM SENTENTIAM MEAM, NEQUE ME ULLI PARTI AUT HOMINI ADIUNGAM, SED TANTUM COMMUNI UTILITATI AUCTURUS PRO VIRIBUS REM PUB. ITA UT DII ET BONI VIRI VOLUNT MIHI QUIDEM SANCTE IURATO BENE SIT, ET DII ATQUE DAEMONES FAVEANT TEMQUE MEIS OMNIBUS CUM AMICIS TUM UNIVERSO GENERI ET FAMILIAE, IN PERIURIO VERO NE DE PREHEND AR UNOVAM.

Postremo adicere libet exemplum M. Attilii Reguli qui quum certo sciret, se ad exquisitiss. supplica trahi in Africam, amen neglecta sua vita, neque

habito respectu suorum, patriae curam tantum habuit. Suasit enim in Senatu, ne captivi cum Carthagin ensibus permutarentur, utque persuaderet, venenum sibi Carthaginenses dedisse affirmavit, non praesentaneum, sed eiusmodi, quod mortem in diem proferret, eo consilio, ut viveret quidem tantisper [note: C. Fannii fragmenta.] quoad fieret permutatio; post autem grassante sensim veneno, cor tabesceret. Quum deinde Carthaginem rediisset, in atras et quefundiss. tenebras clausus fuit, ac diu post, ubi erat solardentiss. repente eductus et adversus ictus lolis oppositus, postquam palpebras eius, ne connivere posset, sursum ac deorsum deductas insuerant; atque intendere in caelum oculos [note: Lib. 6. c. e.] coactus, donec somno quehibitus, vitam finiret. Id ubi Romae cognitum est; nobilis. Poenorum captivi, liberis Reguli a Senatu dediti sunt et ab iis in armario muricibus praefixo destituti, eademque insomnia perpessi, et sic cruciati interierunt, ut Gel. ex Tuditano memoriae tradidt. Et latias ista Eutropius, Orosius, Val. Max. Cicero, Horatius, et alii posteritati suiss scriptis tradiderunt.

CAPUT XXXIII. Ethnicos in balneis maiorem verecundiae rationem habuisse, quam nonnullos Christianos.

SAEPIUS miratus fui in nonnullis locis publica balnea et lavacra promiscua nostro tempore adhuc conspici, nulla habita aut sexus, aut aetatis consideratione, cum tamen haec res veterib. Ethnicis, apud quos vel species honestatis et [note: Aelius Lampridius.] pietatis relfiqua mansit, exosa fuerit. Etsi n. sub Heliogabali imperio, Romae balnea mixta fuerunt, neque mirum est, que subditi Imperatorem, qui tam profligatis moribus fuit, ut omnes eius conatus eo spectarint, non quinam alio deterior, sed qua in re se ipso peior esset, imitati sint: [note: Plutarchus in vita Remuli.] tamen ante eius tempora, et deinceps Romanis legibus ea interdicta fuere. Hac de re exstat Romuli I. Regis Romanorum lex. Ita enim in honorem muliebris sexus statuit: Qui se nudum a femina videri passus fuerit, criminis capitalis reus habeatur. Immo parentes cum liberis et generi cum loceris lavare erubuerunt, sicut Plutarchus memoriae tradidit de modestia [note: Plutarchus in vita Catonis: Xenoph. de disciplina Cyrilib. 8.] Catonis Maioris. Scribit enim eum filio praesente, non minus verecunde, quam si adessent Vestales, ab obscenis dictis sibi temperasse, neque unquam cum eo lavisse: huncq, morem omnibus Romanis communem fuisse putat idem auctor. Nam generi, in quit, pudorem nudandi corporis servantes communia cum soceris lavacra vitarunt. Huc referri potest oratio Cyri, quam

ante mortem ad filios habuit. Si quis, in quit, vestrum [orig: vestrûm] aut dextram meam contingere, aut oculos adhuc viventis aspicere vult, is accedito. Ubi vero ego obvoluendo me contexero, peto a vobis filii mei, ne quis dein de morialium meum corpus intueatur, ac ne ipsi quidem vos, etc. Ubi parens meus piae memoriae in suis annotatio nibus ita scribit: Mors erat olim, ut corpora mortuorum lavarentur, et ita obvoluta sepelirentur. Id quod de se Socrates fieri non vult in Phoedone Platonis, et anticipat lavacurm vivus. Cognovi autem narratione fide dignorum hominum, laudariss. Imp. Maximilianum, Friderici filium, et ipsum vetuisse corpus suum, ubi mortem obiisset, nudum aspici, sive verecundiae honestiss. sensu, sive aliam sane ob causam. Sed revertamur ad lava cra promiscua. Refert quoque Dion historicus, Adrianum [note: L. ult. C. De repud. Dist. 816. non eporruit. et ibigl. Ind l. ult. Lib. 2. de Christia. femina.] Imp. viros discretos a feminis lavari voluisse, quam legem Alexander Severus confirmavit. Hos postremo Iustinianus imitatus est. Praeterea Iura Canonica hancturp itudinem ferre noluerunt, nam in illis Christianis lavacra communia cum mulieribus habere prohibetar, quoniam hoc Ethnici reprehenderunt. Iustinianus autem Imp. statuir, si vir ad balneum extraneae mulieris accederet, eum privari debere donatione propter nuptias: mulierem autem dote, si cum viro alio lavaret. Unde doctiss. vir Ludovicus Vives, non sine indignatione exclamat: Quid attinet morem illum barbaricum insectari, quo apud quasdam gentes promiscue viri et feminae eisdem balneis lavant? ne commemorandus is quidem est, ferinus potius quam humanus. Huius opinionis quoque fuit Poggius Florentinus, quum describit, qualis [note: Epist. 425.] licentia sit in thermis Badensib. apud Helvetios, dum sexus uterque promiscuis lavacris utitur. Est autem epistola ipsius ad Leonardum Aretinum inter epistolas Aeneae Syluii, hunc habens titulum: Poggius de schola Epicureae factionis, quae regnat in Teutonia in balneo naturali Dominorum de Baden. Sane Turci adhuc promiscui sexus lavacra ita aversantur, ut capitale sit viro interesse, vel conspici in loco ubi feminae lavant. Immo apud ipsos nefas est, uxores eorum in publico apertafacie conspici, vel cum viro aliquo loqui. Hinc videmus, que non sine ratione Lycurgi institutum de vestitu [note: In Andromache.] et exercitiis puellarum cum adolescentibus, tamquam fomes libidinis reprehensum sit, inter quos fuit Euripid. sicut eius elegantiss. versiculi testantur:

------ ou)d a)/n ei) bou/leito/ tis2.
sw/fwn ge/noito *spartiati/ dwn ko/rh,
a)icu\n ne/oisin e)cerh mou=s1ai de/mous2.
gemnoi=si mhroi=s2 kai\ pe/plois2 o)neime/nois2.
dro/mous2 pali/s2ras2 t) ou)k a)nas1xie/tous2 e)moi=
koina\s2 e)/xousi, ka=|ta qauma/nizein xei/en
ei) mh\ gunai=kas2 sw/fonas2 pai/deute.

Ob ean dem causam etiam Plato ab Eusebio, aliisque Ecclesiasticis scriptoribus reprehenditur, quod secutus constitutiones Lycurgi, in libris suis de Repub. et legibus, iusserit, mulieres, non solum iuvenes, sed etiam anus in gymnasiis nudas cum viris luctari adolescentulas nudas cursu et equis certare, et in sollemnitatib. eas quoque nudas cum nudis iuvenibus tripudiare. [note: In epist. ad Philippenses.] Hanc ob rem ita compellat Sathanam Ignatius: Quid vero virgineam improbas naturam, et membra appellas obscena: qui olim haec membra in pompis ostentabas, mares nudari iubens in conspectu feminarum, itemque foemmas in cupiditatem libidino sam marium? nunc contra haec ipsa a te iudicantur obscena, et honestatem simulas, qui spiritus es fornicationis [note: Lib. 1. c. 20. de fal. relig.] etc. Idipsum reprehendit Lactantius, quum de Floralib. ludis dicit: Celebrantur ergo illi ludi cum omni lascivia, convenientes memoriae meretricis. Nam praeter verborum licentiam, quib. ob scoenitas omnis effunditur, exuuntur etiam vestib. populo flagitante meretrices, q~ tunc minorum officio funguntur, et in conspectu populi usque ad satietatem impudicorum luminum [note: Consi 42.] pudentis motibus detinentur. Multi itaque mirantur, quid Francis. Aret. Iuri sconsultum alioquin celeberrimum moverit, quod probare conatur, Franciscum Sfortiam Ducem Mediolani iure petiisse, ut Dorotheam filiam Ludovici Marchionis Mantuae, Galeatio ipsius filio desponsatam, Medici quid im a se missi conspicarentur, ut hinc detegeretur, si quae puellae esset deformitas, contra Ludovicum hoc ipsum iniuria recusasse, sed tantum filiam obtulisse videndam Corta (sic enim vestem appellat) quam ad eam Galeatius ipse miserat, coopertam. Hoc et alia multa exempla referuntur a Tiraquello in sua quarta lege connubiali, quae est talis: SVAM QUISQUE DEFORMITA TEM FUTURO MARITO AUT UXORI DETEGITO, NETAMEN SE PROPTEREA, PRAESERTIM FEMINA, NUD ATO. Non frustra itaque dicit Gyges apud Herodotum: Mulier exuta tunica et verecundiam pariter exuit. Quum enim uxor Candaulis Regis Lydiae volente marito, sed ea in scia a Gyge conspecta nuda esset, illa indignatione commota, ac si prostituta fuisset, re comperta postea non quievit, donec suo impulsu Gyges Regem maritum occideret: et sese una cum regno in potestatem parricidae et adulteri traderet. Rectiss. igitur reprehenduntur Babylonicae mulierculae, quarum,

[note: Lib. 5. de reb. gest. Alex. Mag.] teste Q. Curtio, licet in conviviis principio modestus habitus sit, tamen deinde summa quaeque amicula exuunt, paulatimque pudorem profanant. Ad ultimum (honos aurib. habitus sit) ima corporum velamenta proiciunt, nec meretricum hoc dedecus est, sed matronarum, virorumque apud quos comitas habetur vulgati corporis vilitas. Haec autem a me non recensentur quod nuditas corporum perse obscena habenda sit. Non enim ignoro Virtutem a veterib. semper nudam depigni. Ea. n. non ita desiderat divitias et opes, sed immortale nomen, gloriam et honorem, idque apparet ex antiquiss. monumento, in quo est talis inscriptio: VIRTUS NUDO HOMINE CONTENTA EST. Ob hancrem gentiles Herculem, ad dem onstrandam eius virtutem, postquam eum in nunerum deorum retulissent, finxerunt nudum, cum exuviis [note: De antiqua religione Romanorum.] leoninis et clava, sicut in vetustiss. nummis videre licet, quod post alios diligenter desoripsit et depinxit Gulielmus Choulius nobilis Lugdunensis. Notum etiam est, primum hominem in sua perfectione et inno centia nudum ab initio conditum esse, neque eum puduisse nuditatis, siquidem verecundia et pudor a turpib. malis derivatur: Sed tum demum eam turpem et [note: In epist. ad Philippenses.] infamem factam esse sentio, postquam corrupta natura e lapsu, cupiditates impurae accesserunt. Ideo recte idem ignatius compellando Sathanam ita [note: Contra Iulianum, c. 16.] pergit: Ignorans tunc demum aliquid esse obscenum, quum per scelus illud polluimus, quum vero omne abest peccatum, nihil turpe censendum esse nihil malum eorum, qnfacta sunt, sed omnia valde bona. Et Augustin. dicit, Genitalia membra a DEO condita esse honesta et decora, sed per hominis peccatum facta inhonesta, adeo ut iam tegantur, et Adamum ea post peccatum, propter turpitudinem, quam in eorum motu sensit, texisse. Concludit igitur, hominis pudenda non tegi, tan quam sit in iis crimen aliquod artificis [note: In hieroglyphicis de pud. lib. 34.] DEI, sed hominis ipsius, Et recte quidem. Omnia enim, teste Chrysostomo, membra animae vel corporis, non solum homini DEUS ad usum creavit, sed ad gloriam. Huc quoque respexit Pierius, Vetustas, inquit, ut minus vitiosa fuit, ita simplicius apertiusque de una quaque re philosophata est: neque erat tunc tem poris in humano corpore quicquam, quod vel visu vel nuncupatione sua turpe iudicaretur. Pravis vero morib. succrescentibus, multa decernenda fuere, tam factu esse quam dictu turpia, ut qui rebus suis modum praescribere nescirent, ipsa saltem turpitudinis infamia absterrerentur. [note: In descriptione Ameri.] idipsum Lerium commovit, qui non absurdis rationibus confirmat, vagas libidines non tam ab Americanis nudis feminis inter quas continuo alicui versandum ibi est, licet pulchritudine nostratibus inferiores non sint, exercitari, verum eas in sua simplici et naturali nuditate potius excusandas, minusque lascivis moribus esse, quam Gallicas mulierculas, quae elegantib. et exquisitis vestibus et ornamentis superbire solent.

CAPUT XXXV. In dextra manu esse signum pacis aut simultatis.

ALBERTUS Imper. II. huius nominis, frequenterin ore habuit, et loco symboli usus est hoc dicto: Amicum ne temere assciveris, asscitum ne leviter reieceris. Sumptum hoc fortasse est ex dicto Solonis, fi/lous2 mh/ taxu\ ktw=, ou(/s2 d) a)rkth\s1ei, mh\ a)podoki/maze Amicos ne cito compares, quos aunt acquisieris, ne reicias contemnasue. De qua re exstat quoque Phytagorica admonitio, Non unicuique esse dexteram porrigendam, tacite innuens non temere esse quempiam in amicitiae familiaritatisque foedus admittendum. Quemadmodum aunt olim in salutatione maiores dextram dextrae iungebant, cuius rei causa est, quia omnis eorum honor dextrarum constitit virtute, ob quam rem hac se venerabantur corporis parte: ita apud principes et magnates, hodie, velut et olim, usitatum est, ut dextram suam, nisi in signum benignitatis, et honoris causa [note: Gloss. in leg. 1. De censib. Iason in l. 1. col. 3.] porrigere non soleant. Sic quoque ut tactus palmarum significat concordiam: ita tangendo manum inimico, intelligitur facta pax et iniuria remissa. Eodem [note: De pactis Lib. 28. Lib. 4.] modo Livius scribit, dextras nudas ostendisse oppidanos nonnullos, amicitiam et deditionem significantes, lacedaemonii quoque apud Thucydidem circumventi ab Atheniensib. ta\s2 xei=ras2 a)ne/s1eisan, manus quatiebant, ut pote signum pacis et deditionis. Unde serio denegare, vel de industria subducere dexteram exspectanti, solet esse plerumque signum evidens apertae simultatis et inimicitiae. De hac re habemus exemplum teste Meyero, in Philippo Duce [note: In annalib. Flandriae lib. 16.] Burgundiae patre Caroli qui in praelio ad Nanceium occubuit. Quum n. propter nonnullas offensiones absente filio Carolo, Brugis graviter aegrotare coepisset, et vox ususque loquendi eum destitisset; Carolus certior factus quo in periculo pater versaretur, Gandavo celeriter accurrit, proiecitque se parenti ad pedes flensque largiter veniam oravit omnium q~ in illum admiserat, paternamque benedictionem demississime petiit. Confessionario aunt suggerente, si loqui non valeret signum saltem filio osten deret suae bonae voluntatis: pius [note: Lib. 21. rerum g[?]] princeps oculos aperuit, filiique dextram prehendens, illam sua firmiter manu pressit, quia signum amoris erat et veniae, Hoc testatur quoque Ammianus Marcel. de Nebridio quodam. Is n. quum contra Constantium unus omnium coniurare recusasset, et metu militum, qui ferrum in eum strinxerant, ad Iulianum profugisset, suppliciter rogavit, ut timoris levandi causa ei dextram

porrigeret. Cui Iulianus, ecquid, ait, praecipuum amicis servabitur, si tu dextram artigeris meam? Huc spectat quod eruditissimus Lipsius in Taciti libr. [note: Lib. 2. de reb. Gr. corum. Lib. 2. genial. dier. cap. 29.] Annal. XV. notat, ubi ex Gemisto Plethone allegat, Persarum Regem Mentorem dextra data conservasse. Ob hanc causam Alex. de Alex. refert, Religionem quandam in dextris esse, nam eam inquit porrigimus, si quid data fide futurum pollicemur. In ipsa. n. fidem sacratam Numa Pompilius voluit sacrumque fidei instituit, ad quod Flamines curru arcuato, manu ad digitos involuta sollenni Pompa vehi iussit magno argumento illam in dextris sanctam sacratamque et propterea minime violandam ratus. Constat quoque apud Persas usitatum fuisse, si quid firmum illibatumque volebant, ut illud dextrae [note: De Cyri disciplin.] et fidei pignore sancirent. Itaque nihil apud eos fide antiquius fuit. Testis est hac de re Gobryas apud Xenophontem, qui laudat dextram Cyri. Nihil. n. inquit, mentitur de iis, quae pollicitus est. Ubi parens meus piae memori ein suis annota tionibus allegat Homericum hoc: kai\ deciai\ a)=is2 e)pe/piqmen, et addit: Nam data dextra fides firmatur, atque Reges Persici hanc mittebant quoque id est, suo nomine dari iubebant, etc. Eodem modo Imperatores et Reges Germaniae olim chirothecas suas ad stabiliendam pacem et actiones quib. interesse non poterant, mittere solebant, sicut Ius vel Speculum Saxonicum testatur. In dextra etiam magnam viro inesse auctoritatem maiestatemque ex hoc notatur, quum tumultuantem multitudinem dextra compescimus, ac silentium indicere, pacem que manu exporrecta affere significamus.

Quo poeta quoque respexit, ubi dicit:
Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

Testes insuper sunt hac de re statuae Principum antiquae, quas porrecta dextra plerumque conspicimus. Unde de Mario Plutarchus scribit, quum in suos cives innumeris caedib. saeviret crudeliter, et sui stipato res obvios quosque in terficerent, quos servare voluerit, dextra porrecta, aut salute data, incolumes fecisse. Postremo ut auctoritatem sa crarum literarum adducamus, ex iis constat, Dextram felicitatis et dignitatis locum esse: sinistram Infelicitatis et miseriae. Unde quemadmodum per dextram saepe indicatur beata. vita et per sinistram perpetua damnatio: ita dextera DEI passim dicitur gloria aeterna: sinistra opprobrium, supplicium que perpetuum.

CAPUT XXXVI. De barba et coma.

ORIGENES et Hieronymus nos docent, quod barba et capilli in sacris literis, non tamquam res corporeae intelligendae, sed metaphorica significatione ad animam referendae sit. Huic [note: Psal. 133. Levit. 21. ca.] enim hoc modo barba, capilli, aliaeque corporis partes attribuuntur. Id apparet ex Psalmo de fraganti barba Aaronis. Eodem modo, ubi lege divina filiis Aaron praecipitur: Non radent caput, neque barbam. Ibi hesychius Hierosolymitanus ait, caput et barbam sapientiae et [note: Iohan. Tilius lib. 2. dere bus Galliae.] persectionis nostrae esse signum. Id quoque veterib. ignotum non fuit. Siquidem apud veteres Francos subditis in subiectionis signum caesi erant capilli, Principibus agnatis prolixi, ad insigne dominatus. Hi a puero ante quam adirent regna, quam plurimum poterant, alebant eos, ita ut de syncipite penderent capilli in humeros passi, occipitio vero ad utrumque latus essent crines implexi, pexi, uncti et odoramento delibuti, ut hodie signa eorum exstant in antiquis monumentis Ecclesiarum S. Dionysii Francisci et Germani Pratensis. Hoc discrimen (ita pergit commemorare Tilius) narrat Agathius in historia Gothica, et Burgundos ait, ex capillis passis agnoscentes Clodomirum Regem filium Clodovaei, qui primus Rex fuerat Christianus in praelio occidisse Gregorius Turonensis et Aimoinus narrant Clotarium primum noluisse Gondelbaldum agnoscere, propterea ad reprobationis signum, ut tonderetur persaepe curasse. Scribit idem Gregorius, Clodovaei filii, Chilberici Regis corpus, mandato Fredegondis novercae occisi, in Matronam [note: In principiovitae Caroli Magni. In Epigrammatis. In Franco gallia c. 19.] coniectum, retibus a piscatore fuisse captum, et prolixa caesarie implexaque agnitum. Ex Eginardo constat rationem hanc per secundam Caroleorum stirpem fuisse sublatam, etsi regum filii suam partem nomine Regni in ea perceperunt. In Germania fuerunt populi, in quibus aeque populares ac Principes longa caesarie utebantur, inter alios Suevi et Sicambri, id est Geldri et Clivenses, Martiale teste. Haec Tilius. Illustratur praeterea hoc memorabili exemplo Chrotildis Reginae, matris Childeberti et Clotarii Regum, ut refertur a Francisco Hotomano. Dominata est, inquit, quondam Chrotildis, quae dum alterius filii, nomine Chlodometis, demortui filios insano quodam amore prosequeretur, summam contentionem adhibuit, ut nepotes remotis filiis in regiam dignitatem producerentur. Itaque capillitium eorum, pro eo instituto, sum ma cum cura et diligentia nutriebat. Cuius rei Reges fratres certiores facti, confestim Arcadium quendam ad eam miserunt, qui nudum gladium simulque forcipem ei ostentans, optionem illi faceret,

uttum illorum nepotum suorum capiti admoveri mallet. At illa, inquit Gregorius Turonensis, nimium felle commota, praecipue quum gladium cerneret evaginatum, ac forpicem, amaritudine praeventa, respondit: SATIUS MIHI EST, SI AD REGNUM NON ERIGUNTUR, MORTVOS EOS VIDERE, QUAM TONSOS. Itaque nepos uteruqe in ipsius conspectu interfectus est. [note: Cap. 19.] Haec Hotomanus, qui ibidem multa notatu digna, De iure Regalis capillitii recenset. Idem mos olim posterioribus temporibus apud Graecos, et fere ubique in Oriente, magna cum religione servatus fuit. Apud illos enim capillorum et barbae per ignominiam refectio non vulgare supplicium fuit, Solebant enim barbas maxima cura nutrire, probroque inprimis ducere, vel unum pilum per vim revelli. Unde poena stupri fuit, securi barbas publice huius flagitii convictis, praecidi, atque illos ita, ut infames dimitti solere. Immo pro sanctissimo pignore, si cui obligata esset barba, apud Graecos habita fuit, De qua re duae elegantiss. historiae recensentur, in appendice Chronologiae Nicephori, opera parentis mei optimi, editae. Legimus praeterea Diogenem dicere solitum, se ideo barbam gestare, ut subinde se virum esse recordaretur, Recte autem Aristoteles et plerique philosophi tradiderunt, barbam viris a natura ornamenti dignitatisque causa contributam. Hoc etiam apud Iudaeos fuisse observatum, testatur factum Regis Ammonitarum, qui legatis Davidis ad ipsum missis, ut consolarentur eum ob patris obitum, barbas et vestes praecidit, Quam rem, utpote in igno miniam et contemptum sui commissam, tam aegre tulit Rex David, ut Ammonitas acerrimo bello tam diu, persecutus sit, donec eorum Rex, et reliqui Ammonitae dignas poenas insolentiae darent. Non sine causa igitur constitutiones contra tales, ut violatores pacis et tranquillitatis publicae factae sunt posteriorib temporibus, sicut videre licet in coustitutione Friderici de pace tenenda, et eius violatoribus, ubi ita legitur: Si quis aliquem ceperit, et absque sanguinis effusione fustibus percusserit, vel crines eius aut barbam expilaverit; decem libras ei, cui iniuria illata esse videtur, per compositionem impendat, et iuduci viginti libras persolvat. Exstant etiam hac de re leges Alemanorum vetustiores, quae tem poribus Clotarii Regis sancitae sunt, sub tit. De eo qui alium contra legem totonderit, ubi ita statuitur: Si quis alicui contra legem totonderit caput liberum non volenti, cum XII. sol. componat. Si autem barbam alterius totonderit nolentis, cum vi. sol. componat. Sic in lege Salica mulcta constituitur [note: Decisione 297. nu. 13. De malefic. in tract poen. n. 56.] in eos, qui pueros vel puellas totonderint. Et Boerius dicit, id quod Cornelius Tacitus de Germanis quoque scribit, Franciae consuetudine, uxorem a matito postulatam adulterii, et convictam, tonderi, et capillis absciss. vestibusque in circuitum resectis ignominiose per vicos circumduci. Eodem modo Gandinus refert, silvae incendiatios et fures aliquibus casibus in

Longobardia solere tonderi, et decalvari pro secundo furto. Unde doctiores in usibus feud orum §. si quis quinque solidos, in modo allegata constit. Friderici, de pace tenenda, legendum putant: Si fur minus quinque solidis furatus fuerit, scopis et forpice ex corietur, et tondeatur, non tundatur, vocabulo minus usitato ut pleraque exempla, quae ego vidi, habent. Fures enim a ton sura noscebantur, alioquin tunc tem poris moris erat, capillos prolixos gestare sicut in addit. Speculi Saxonici notatur. Huc referendum est, quod [note: In Cosmograb. 4.] Thevetus asserit, Hodierno die apud Candiotas vel Cretenses loco poenae haberi, si barba tondeatur. Sic olim apud Indos eum qui maximum aliquod delictum perpetrarat, Rex tonderi iussit, tamquam extrema sit talis ignominia. Unde non absurde dixit quispiam ex veteribus, tam deforme esse ornatum barbae auferre viris, quam leoni vel equis iubas attondere. Id videre licet apud Plutarchum, qui morem Siculorum refert. Ii enim victores [note: De rebus Siculis prior. deca. lib. 4.] equis lauro coronatis, captivi vero tonfis crinibus in triumpho utebantur. Hoc etiam Fazellus testatur. Non sine causa igitur propter insolitam rem, mirati sunt Itali equitatum Germanicum Caesaris Maximiliani I. quum nostrorum patrum memoria contra Venetos bellum gereret, quod plerisque equis iubae detonsae, et caudae mutilatae essent; nescientes videlicet ideo fieri (ut nostris hominibus tunc temporis persuasum erat) ut equi hac mutilatione alacriores, et spina dorsi robustior fieret. Sic legimus apud [note: Lib. 2. ca 40. de regionib. Orientalib.] M. Paulum Venetum, Carariamitas Tartaros equis suis, quos habent praestantissimos, auferre solere de osse caudae nodos duos vel tres, ne equus sessorem cauda feriat, et ne caudam nunc huc, nunc illuc flectere possit. Turpen. hoc iudicant. Sed ut ad nostrum propositum revertamur, operae pretium putavi recen sere quod apud Aristotelem legimus, Ephoros in initio sui magistratus civibus edixisse, ut superius la brum raderent, ac legib. animum [note: Ie vita Cleomentis.] adverterent, ne molesti ipsis esse cogerentur. Quod ideo factum putat Plutarchus, ut in minimis quoque rebus dicto audientes esse iuvenes assuefa cerent. Non omittendum etiam fuit, Alexandrum Magnum voluisse, ut Macedones, quum vellent cum hoste confligere, barbas raderent. Traditum n. est, quum quodam tempore omnibus ad proelium paratis, is a praefectis interrogaretur, num quid aliud praeter haec fieri vellet; respondisse: Nihil, nisi ut Macedonum barbae radantur. Hoc dictum quid sibi vellet admirante Parmenione: An nescis, inquit, in proelio nullam ansam meliorem esse, quam barbae? [note: De rebus Afric. et Indic. lib. 5.] Significabat videlicet cominus esse pugnandum, in quo genere barbae officiunt, quod his milites facilime possint apprehendi. Id ipsum Saracenis Indis ignotum non fuit. Scribit enim Hieronymus Osorius, Quum Lusitani ad Pananem in terram desilire conarentur, triginta Saracenos capitib. et mentis abrasis in eos impetum fecisse. Eam autem abrasionem devotionis fuisse indicium, qua sibi diras horribiles imprecabantur, si e praelio, nisi

victores, excederent, Et addit ibidem, eiusmodi abraso rum fuisse magnam multitudinem, quib. erat necesse, aut hosti vitam eripere aut in certamine mortem oppetere. [note: Lib. 5. gen. dier. Cap. 18.] Hoc impedimentum in comis Arabes quoque Abantes, et Mysios animadvertisse Alex. de Alex. testatur. Et enim ne in conflictu belli hostib. praedae forent, anteriorem capillum rasitarunt. Idem Curetes (qui ideo detonsi appellati sunt, a)po\ th)=s2 koura=s2, id est, tonsura) et Aetoli fecerunt. Nam quum a fronte essent capillati, et crinibus ab hostibus Eubaeis raperentur, ferunt eos fr ontem [note: In vita Lysandri.] abrasisse, et ab occipite caesariem nutriisse. Hoc in hodiernum diem faciunt Americani, et reliqui Indi occidentales. Lycurgus autem, ut Plutarchus memoriae tradidit, Lacedaemonios voluit comam retinere, et sententiae hanc rationem attulit. Si vultus et forma fuerit bona, coma gratiam addit: Sin vero facies turpior erit, coma effi cietur horribilis, ut magis terrorem in cutiat, Verum qui magis sapuerunt, morem hunc reprehendebant. Neque is mos Lacedaemoniorum [note: In vita Thesei.] semper in usu fuit. Nam ut scribit idem auctor, iuvenes consueverunt, quum ex ephebis excederent, comas deponere Delphis. Et egregii ac insignes Imperatores milites tonsos omnino volebant, nec Romani aliter videntur consuevisse. Hanc rationem, ut sapientiorum ac plurium sectatus [note: 2 Corinth. 2.] est D. Paulus Apostolus (ut misceamus sacra profanis) ubi dicit, probro viro dari, si comam promiserit, eamque naturam appellat, quod homines instinctu [note: Lib. 4. de voluptate et bono. Lib. 13. dipno soph. cap. 6.] naturae sic iudicent, Mentum autem et barbam radere Alexandri temporibus fuisse repettum, cum non raderentur prius, asserit Chrysippus, sicut ab Athenaeo citatur. ubi Alexin. ita dicentem introducit:

Picatum aut der asum si quem forte videris,
Horum utrumque cuius rei gratia factum putes?
Aut de militia cogitare ille mihi videtur.
Facturus omnia quae barbae non conveniant:
Aut in civit ate flagitiis omnibus se inquinaturus.
Nam per deos ecquid nobis barbae pilus molestus est,
Propter quem hominem esse unumquemque nostrum apparet.
Nisi fortasse mediteris quod indignum eo sit.

Sane patrum nostrorum memoria in Germania et Gallia aliis que locis comarum usus paulatim in desuetudinem abiit, et multi sunt in illa opinione, [note: De reb. Burgund, lib. 4.] Philippum Bonum Ducem Burgundiae circa annum 1460. huius rei initium praebuisse, Is enim ut Heuterus Delfius refert, quum longo incognitoque implicaretur morbo; ei pellendo, inter varia remedia, medicis est visum comam (quam tum summa cura viri proceres nutriebant) ut poneret. Quum vero animadverteret, se propter novitatem rei a suis familiaribus, aliisque eum invisentibus derideri, edictum proposuit, quo aulicis et nobilibus sui imperii omnibus quemadmodum fecisset, caput radi iubebat, parentibus Bruxellae eo

die quingentis; ceteris ut idem facerent, opera Petri Vasquembaccii viti nobilis, ad hanc rem delecti, coactis, ita ut Bruxellae ceteris que urbibus ac oppidis, nobiles omnes rasi, magno vulgi cum risu, conspicerentur. Haec res tum temporis insolita, paucos post annos, non solum apud Belgas, et Gallos, sed universam Europam invaluit, et quidem non ab sque ratione. Virorum enim maior gravitas esse debet, quam ut seriis omnissis in ornanda coma, instar muliercularum occupati sint. Huc accedit quod coma prolixior non solum multis in rebus impedimento, sed etiam nocumento est praesertim influxionibus capitis et vulnerib. curandis. Postremo silentio praetereundu` non fuit, sicut olim, ita nunc mali ominis loco haberi, in somno videre sibi amputari vel amittere [note: Lib. 7. opist. 27.] capillos. De qua re exstat epistola notabilis C. Plinii Cecilii ad Suram ubi interpres allegat Suidam sentientem, quemadmodum tondere de vertice [note: In hieroglyp. lib. 32.] capillos portendat detrimentum rerum: sic capillum decidere, magnum periculum. Huius rei quoque meminit Pierius, dextram videlicet capitis partem capillis denudatam imaginari ostendere mares consanguineos exstingui debere, quod si nullos habuerit, damnum nihilo setius aliquod extimescendum. Si vero laeva capitis pars sine capillis esse visa fuerit, cui hoc acciderit, feminas, si quas habet consanguinitate iunctas, interituras ostendit: si non habeat, alicunde damnum omnino obventurum. Sed haec coniectoribus somniorum relinquamus qui somniantibus similes, peculiares libros conscripserunt, inter quos Aposmasaris Apotelesinata, prae reliquis comm mendantur. Nos aunt ex sacris literis certo scire debemus, capillos capitis nostri numeratos esse omnes, neque unum ex iis absque voluntate divina decidere posse, cum praesertim non ignoremus divinationem superstitiosam per insomnia, non [note: L. etsi excepta C. de malesic. et mathem. Cap. 23. Cap. 34.] tantum a Christianis damnari, sed ent legib. Romanis prohiberi et puniri. Apud Ieremiam quoque DEUS per Prophetam somnia vana et inania detestatur, sed vera et divina commendat. Et Siracides in libro suo Sapientiae monet, ne somniis vanis aliquid tribuamus, quia cordi, inquit, tuo visa offeruntur, instar parturientis. Nisi ab altissimo demissa fuerint, ne attribuas ad illa cor tuum. Multos n. deceperunt somnia, et prolapsi sunt, qui spem in illis collocarunt.

CAPUT XXXVII. De miranda naturae compensatione.

MIR A est providentia et sollicitudo naturae, quam Creator omnium rerum ei tamquam optimae matri attribuit. Ea enim in animalibus membris distortis, vel mutilatis aut debilitatis, ve ent omnino deficientib. plerumque aliis membris praeter suum officium, ad quia destinata sunt, tale robur et dexteritatem ex diuturna

consuetudine suppediat, ut dicere aliquis possit, non in distinctione membrorum, sed in continuo usu perfectionem consistere hac de re saepius cogitavi, quum essemus Comburgi apud vere nobilem et praestantiss. virum D. Erasmum Neusteterum. Is enim quum nulla benignitatis et humanitatis erga nos praetermisisset officia, iussit accersiri, ex vicinis Salinis Suevicis Thomam Sch Weickerum, natum XXXI, annos, et quidem honestis parentibus, quem licet mater sua absque brachiis in lucem enixa fuisset, omnia tamen munia manuum, pedum subsidio, ita exsequebatur, ut quod in uno desideraret, in altero compensatum sibi esse affirmare non erubesceret. Nam quum in editiore loco, qui aequaret altitudinem tabulae, in qua esculenta apposita erant, consedisset, apprehenso pedibus cultro, scinde bat panem, et alios cibos: pedes ea postea nec non et potum, veluti manus ori porrigebant; peracto prandio pedibus pingebat nobis omnibus videntibus tam elegantes latinas et germanicas literas, ut exempla earum, quasi rem insolitam nobiscum sum serimus. Postulantibus etiam nobis cultello parabat calamos ad scribendum aptissimos, quos postea nobis donabat. Quum esset ita occupatus, diligenter inspexi formam pedum, quorum digiti erant ita oblongi, et ad res tenendas apti, ut procul asspicientibus manus (pallio enim suo verecunde admodum crura tegebat) vide rentur. Hoc specta culum nobis sane iucundum, et antea non visum, iussus etiam fuerat paulo ante caesareae Maiestati, quum illac transiret, exhibere, quae hanc mirandam naturae compensationem, non absque munificentia, lubens spectavit. Hoc ipsum illustravit elegantiss. epigrammate Iohannes Posthius Medicus et poeta eximius. Id, sicut ipse nuper ad me misit, huc asscriben dum duxi.

Mira fides! pedibus dextre facit omnia Thomas,
Cui natur a parens brachia nulla dedit.
Namque bibit pedibus, pedibus sua fercula sumit
Voluit et his libros, praeparat his calamos.
Quin et Literulas pede tam bene pingere novit
Artificis superet grammata ducta manu.
Maximus hoc Caesar, stupuit quondam Aemilianus,
Donaque soribenti largus honesta dedit.
Omnia nempe potest vigilans industria, quodque
Natura ipsa negat, perficit ingenium.

Similis homo mancus, videlicet absque brachiis, nostro tempore fere totam Germaniam pervagatus est, qui collo et mento gladium vibrare, hastilia eiaculari, et alia multa mira dexteritate, et ita certo longa consuetudine, q~ velut in artem transierat, didicerat, ut a proposito scopo raro aut numquam aberrare solitus sit. Reliqua officia manuum, pedum ministerio supplebat. Verum eum

fuisse impostorem et scele ratum hominem, eius infamis exitus (ut fertur) demonstravit. Id quoque aliis nationib. olim rarum visum fuit. Nam ut referunt [note: In vita Augusti Imperatoris.] historici, inter dona Regum Indiae Octavio Augusto oblata, praeter opulentam mercium Indicarum ex auro et gemmis ostentationem, ad olescens brachiis ad humeros usque praesectis, qui pedibus om nia manuum officia praestaret, veluti res propter raritatem admiranda, adductus fuit. Apud nos sane habemus adhuc adolescentem et virginem, ex iisdem parentibus, et quidem celebri et honesto genere prognatos, qui peculiari acumine ingenii sunt praediti. Et licet mutos et surdos eos ambos natura procreaverit, tamen uterque scite legere et scribere elegantissime, nec non et rationes mercatorias computare potest. Ut autem hic ex nutu quae sibi facienda sunt dextre percipit, et si deest calamus, gesticulationib. suas cogitationes exprimit, nec non et in omnibus aleae lusibus, qui apud nos usitati sunt, et non sine a ccurata ratiocinatione perfici possunt, excellit: ita illa acu, et igeniosa textura alias puellas facile superat. Inter ceteras autem mirificas dotes, quas illis natura compensavit, memorabile est, avodex motu labiorum interdum percipere videntur, avid aliquis loquatur. Unde videas eos contiones sacras saepissime frequentare, ut aliquis non absurde dicere posset, videri intentis oculis visu eos haurire, quod alii auditu facere solent. Siquidem orationem dominicam, aliasque pias preces quando volunt, absque suggestione, aliisve adminiculis, scribunt, Euangeliaque festis diebus destinata non secus ac alii memoriae commendant, ita ut expedite ea scribere possint. Quod si in templis salutiferum nomen IESV CHRISTI profertur, hic prae ceteris in coetu detracto capiti pileo, et genu flexo venerabundus conspicitur. Adeo natura, veluti [note: Lib. 2. c. 7. eccles. hist.] fidelis mater, compensando sollicita et stu diosa est, ne tamquam dura noverca merito accusari possit. Quod enim in aliquibus sensibus adimit, in aliis restituit. Id quod olim accidit Didymo Alexandrino, de quo Rusfi. scribit, Quum luminibus orbatus esset, eum adhibitis piis precib. studia ad laborem ac iuges continuatasque vigilias, non ad legendum, sed ad audiendum, ut quod aliis visus hoc illi conferret auditus, adhibuisse, eaque indefessa diligentia, docente DEO, in tantam divinarum hum anarumque rerum [note: Cap. 86.] eruditionem et scientiam venisse, ut scholae Ecclesiasticae doctor exsisteret. Huc referri quoque possunt, quae infra de mutis gesticulatoriis notabimus. Notum praeterea est, fuisse maiorum nostrorum tempore Ioannem Ferdinandum, natum in Flandria, patre Hispano, caecum et praeterea inopem. Quas tamen ambas difficultates, admodum contrarias hominib. doctis, ita superavit, ut non solum poeta et philosophus insignis evaserit, sed ent tam eximius Musicus ut cum maxima audientium delectatione varia genera Musica tractaret, atque insuper cantilenas aliquot vocum artificiosissimas memoriter

componeret. Hunc tamen longe superavit Nicasius de Werda Mechliniae natus. Qui licet ab anno tertio aetatis suae oculis captus, et ob id etiam elementorum literarum penitus ignarus fuisset: tamen nihilominus in omni doctrina divina et humana adeo profecit, ut admirationi omnibus esset, et quum Lovanii gradum magisterii accepisset, scholis aliquandiu Mechliniae cum laude praeesset, et Lovanii aliquanto post licentiam in Theologia consecutus, caecus quamvis Euangelium tamen publice docuerit. Quin et post haec gradum Doctoris utriusque iuris in Academia Coloniensi quum accepisset, in gymnasio publice ibidem iura cum stupore omnium docuit, atque libros utriusque iuris, quos numquam viderat, et legerat, memoriter recitavit, donec Goloniae moreretur. Anno 1492.

CAPUT XXXVIII. De Ursis ambestricibus hominum, et mira crudelit ate quorundam, qui Christiani perhiberi volunt.

GENEROSUS et excellens vir, D. Nicolaus Virlaeus Polonus, nobis multa stupenda de vita et moribus Iohannis Basiliadis Magni ducis et Principis Moscorum, et inter alia narrate solebat, quod prope suum cubiculum ursos aliquot immanes alere consuevisset, iisque homines, quos e medio tollere vellet, plerosque indicta causa non habito respectu proprii sanguinis, dilaniandos obiceret, eumque hac re magnam delectationem capere. idque postea una cum aliis eius horrendis et nefariis sceleribus, quibus omnibus tyrannis qui crudelissimi fuerunt, antecellit, in descriptione Moscoviae prolixe recensuit Alexander Gaguinus, et alii non nulli quorum scripta exstant. Quum autem hoc genus supplicii plerisque mirum et saevum videretur, et ipsemet quoque hac de re cogitarem, incidi paulo post in locum Ammiani Marcellini, qui fere eadem refert de crudelitate Valentiniani. Imper. Ita [note: Lib. 29.] enim scribit: Illud tamen nec praeteriri est aequum, nec sileri, quod quum duas haberet ursas saevas, hominum ambestrices, Micam auream et Innocentiam, cura agebat enixa, ut earum caveas prope cubiculum suum locaret custodesque adderet fidos, etc. Innocentiam denique post multas, quas eius laniatu cadaverum viderat sepulturas, ut bene meritam, in silvas abire dimisit innoxiam, etc. Etsi autem Caligula aliique Imperatores vel potius tyranni, saepissime utriusque sexus homines feris interdum etiam ferinis pellib. ut Nero ferit, insutos, dilaniandos obicere iusserunt, hacque laniena (a qua

tamen pii homines protectione divina saepe incolumes mansere, feraeque [note: Lib. 8 c. 7. ec. cles. histor. In vita Neronis.] contra naturam mitiores, quam homines ipsi fuerunt, ut apud Eusebium videre licet) delectatos mirifice constat: tamen horrendum est, quod Suetonius de Nerone scribit. Credimus, inquit, etiam polyphago cuidam Aegyptii generis crudam carnem, et quicquid daretur mandere assueto, concupisse vivos homines lanlandos absumendosque obicere. Talem servum Aethiopem, qui humana carne vescebatur, una cum aliis munerib. Aladinum Hassiorum in magna Taprobana Indiae insula Regem, ante plusculos annos [note: In historia Veneta. li. 15. Lib. 44.] ad Solimanum Turcarum Regem, per Benchaomerum legatum suum misisse, refert Iustinianus. De Amida Tunetorum Rege Iovius scribit, quia solitus fuerit non solum hominum interfectorum cadavera canib. laceranda obicere, sed etiam in vivos homines mordaces molossos, diuturnaque fame, ut asperius saevirent, efferatos immittere. Si igitur ob hanc crudelitarem Ethnici ac Mahumetani, et quidem merito reprehenduntur, quis negare poterit, eos qui Christiani esse et perhiberi volunt, sese minime excusare posse. Ideoque perpetua nota infamiae et crudelitatis dignos esse. Quare non sine stupore [note: Lib. 8 dec. 2. de reb. Venet.] legitur, quod Sabellicus scribit. Famam fuisse, Franciscum Carrerium Patavinum Principem canes immanis staturae habuisse, quibus miseros cives laniandos obicere solitus esset. Eandem crudelitatem belluinam Iohannem [note: In elog. illust. viror. lib. 2.] Mariae Ducem Mediolanensem exercuisse testatur idem Iovius. Saevus, inquit, princeps in cives, post multos ex amicis paternis securi percussos inauditae crudelitatis carnificinam exercuit. Praegrandes enim et voracis. molossos noxiorum primo, et mox innocentum carne nutritos, magister eorum Gyranus fera immanitate ita alebat, ut eis, quos odisset princeps discerpendos obiceret, incredibili horrore gemituque paventis populi. Quid autem vetat dicere non nullos ex domitorib istis novi Orbis, erga Indos occidentales [note: Benzo in hist. novi Orbis. lib. 3. c. 5. Lib. 16. c. 11.] crudelitare his, de quib. diximus, haud inferiores fuisse, quum opulentissimam civiatem Cusconem occupassent, et caesis captisque incolis totam illam regionem amplis. misere afflixissent. Ferunt. n. repertos Hispanos quosdam, qui trucidatos ad ludicrum oblectamentum Indos vorandos canibus obicerent, Et exstat in Ouiedi Indiae historia, memorabilis et lepida res, quoniam bene cecidit, talis videlicet: Didaco Salazari (cuius inter S. Iohannis insulae primos occupatores celebre adhuc nomen est) canis erat molossus acer et barbaris inprimis infestus, Bezerillum vocabant. Nocte, q~ diem quo Cacicum Mabodomacam praelio Hispani vicerunt, secuta est, Salazar canem adversus Indicam anum, quae inter captivos erat, emittere constituit, Id ut commodius faceret, epistolam tradidit vetulae perferendam ad Gubernarorem, qui duob. inde forte miliaribus aberat, sed eo consilio ut simul atque a suorum conspectu ablata esset, canem in eam solveret. Ea quum laeta abiret, sperans

se huius epistolae beneficio libertatem consecuturam, vixque inde lapidis iactu abesset, Salazar canem emittit, is vetulam facile assequitur. Misera anus ubi molossum furibundum ad se recta tendere videt, humi residens, his eum idiomatis sui verbis mulcere coepit: Domine canis, domine canis, ego fero istas literas ad Gubernatorem, obsignatam ei epistolam ostem dens, et addens: Ne saevias in me domine canis. Hic canis, vel it supplices illas et adiectas preces senfisset, protinus mitigato impetu substitit, et sublato altero crure, ut canes ad parietem solent, eam perminxit. Ea res Hispanis, qui ferociam [note: Lib. 2. Rhetor.] et saevitiam animalis noverant, miraculo fuit, puduitque ipsos feminam interficere, cui canis pepercisset. Hincapparet verum esse quod Aristoteles scribit, o)/ti de\ pro\s2 tou\s2 tapeinoume/nous2 pa/ne tai h( o)rga\ kai\ o(i ku/nes2 dhlou=s1in, ou) da/knontes2 tou\s2 kaqi/zontas2. Adversus se submittentes, requiescere iram etiam canes manifestum faciunt, non mordentes eos qui postrati sunt. Eodem modo in historiis legimus Indos illos occidentales in regno Pervano, quum Hispanos auro explere non possent, ideoque tormentis subicerentur, in silvas sese abdidisse, quos Hispani velut feras indagantes sagaci canum odoratu pervestigarunt, multosque ita repertos, efferati canes dilaceravere: ipsi vero damnata vitae spe tantas aerumnas suspendio finiebant. Id ipsum etiam, tamquam [note: De destructione Indorum per Hispanos.] a)uto/pths2 confirmat Bartholomaeus Episcopus de Lascasas, sive Casaus, Hispanus, ordinis Dominicani monachus, ubi in descriptione regni Pervani, ita Indorum calamitatem deplorat: Praeterea recensendus est alius actus diabolicus, qui nescio an potius feris bestiis quam hominibus conveniat. Etenim Hispani de industri talunt molossos ferociss. et sanguinarios, quos potissimum assuefa ciunt ad dilaniandos et occidendos Indos. Non puto quod tam genuini, et veri Christiani, quam qui volunt videri tales, et non sunt, dicturi sint, simile aliquid auditum esse: Hispani illi secum ducunt, quo proficiscuntur, magnam multitudinem Indorum in vinculis, ac si esset grex porcorum. Hos mactant, et habent macellum carnis humanae. Saepius autem unus alterum ita compellat: Concede mihi frustum carnis Vellaci (ita enim contumelioso nomine vocant Indos illos) pro pastu canum meorum quod si mactavero unum ex meis, id tibi restituam: non secus ac si alius alii partem porci vel veruecis concederet. Nonnulli ex iis solent ire venatum, qui si revertuntur et interrogantur, quo pacto venatio successerit, Recte inquiunt, quia occidi cum meis canibus quindecim aut viginti Vellacos. Haec et alia horrenda scribit Episcopus ille Hispanus in dicto suo libro, qui impressus in sua vernacula lingua Hispali, Anno MDLII. et postea in Gallicum idioma conversus fuit, ex quo haec transtuli. Praeterea Antonius Piso in suo discursu quem Gallico sermone conscripsit, refert ex historiis Indicis, Valboae praefecti Hispanorum iussu, Regem Indorum Pancram nomine, cum suis

aliquot principibus fuisse canibus obiectum, et ab iis devoratum. Ubi addit, militem Hispanum in illa expeditione adduxisse secum molossum tantae ferocitatis, ut in proeliis hostib. terribilior esset, quam ipsimet Hispani milites. Ideoque suo domino menstruum stipendium peculiare pro illo numeratum [note: In Occani desc. cap. 3. lib. 2.] fuisse. Hunc tandem ab Indis interfectum iaculis cum tanto gaudio ipsorum fuisse, ac si plures hostes mactassent. Idipsum affirmat Petrus Martyr, ubi dilacerata cadavera a canib. cremata esse dicit. Et postquam de ferocitate molossorum erga miseros nudos et inermes Indos plura recensuit, aliter tamen accidit, inquit, quando cum Caramairensib. et Caribib. manus conserunt, ferociores namque bellisque gerendis aptiores sunt, inruentes canes citius fulgoris ictu venenatas destinant sagittas. et multos perimunt.

CAPUT XXXIX. De crudelitate Ethnicorum erga amabile Christianum nomen.

TANTUM semper fuit odium diaboli erga Christianos (Antiochiae n. primum discipuli appellati sunt Christiani, quum Petrus et Paulus ibi fundarent Ecclesiam) ut sua organa quiescere non sit passus, sed ea excitarit et ex caecarit, ut inauditis modis erga eos, qui nomen suum CHRISTO dederant, saevierint. [note: Lib. 5. c. 21. de iust.] Siquidem spiritus isti contaminati ac perditi (ut Lactantii verbis utar) quib. veritas et nota est, et invisa, quia per se nocere pii nihil possunt, publicis eos odiis persequuntur quos sibi graves sentiunt, exercentque saevitiam quam violentis. possunt, ut aut eorum fidem minuant per dolorem: aut si id efficere non quieverint, auferant omnino de terra, ne sint qui possint eorum nequitiam coercere, etc. Unde evenit, ut mendaces et sanguine gaudentes innoxia illi spiritus, suis organis persuaserint, Christianos auctores esse omnium malorum, atque ita eo rem deduxerint ut deficientib. aliis criminosis obtrectationib. solummodo tam amabile nomen hoc capitale esset. Hinc emanavit Edictum Neronis imperii sui Anno XIV: Quisquis Christianum se esse confitetur, is tamquam generis humani convictus hostis, sine ulteriore sui defensione, capite plectitur. Etsi [note: Lib. 5. c. 19. Eccles. hist. In l. generaliter. §. fin. ff. De decurtonibus.] autem sub imperio Commodi, qui regnare coepit post natum CHRISTUM, Anno CLXXX. lex lata fuit, qndelatores Christianorum non sinebat vivere, ut Eusebius memoriae tradidit ubi refert, quomodo delator Appollonii martyris fractis crurib. punitus sit. Immo Antonini Pii constitutio testis est, cam in honorem Christianorum promulgatam esse. Ea exstat relatore Ulpiano, hisce verbis: Eisqui Iudaciam superstitionem sequuntur, D. D. Verus et Antoninus

honores adipisci permiserunt. Non loquitur autem hic Ulpianus, ut Accursius et alii putant, de Iudaeis, sed de Christianis qui propterea Iudaicam superstitionem sequi dicebantur, quod a Iudaeis primordia suaedoctrinae hausissent. [note: In li. 13. Annal. Taciti.] Hoc quoque eruditiss. Lipsius observavit, ubi de Pomponia Graecina, quae superstitionis externae rea facta scribitur, inquit: Christianismi credo accusatam hanc feminam sive, ut tunc confundebant, Iudaismi. Habuit sane causam gravem Antonius, ut faveret Christianis, eorum enim precib. ipse cum universo exercitu in bello Sarmatico servatus, et victoriam consecurus est, unde legionem istam Christianorum militum keraunobo/lon, id est, fulminatricem appellatam asserunt, sicut Euseb. Orosius Nicephorus et Paulus Diaconus testantur. Eodem modo deinceps non raro praesides provinciatum mitiores fuerunt, et Christianis, utpote innoxiis, et pacatis hominibus pepercerunt, saepe etiam eos in honore habuerunt, considerantes scilicet tamquam praestantissimi viri, non minus im pium esse, eos qui non peccarunt, impietatis condemnare, quam impios ab solvere. Etsi vero haec ita habebant, ut dixi: tamen accusatores et hostes Christianorum, Cainico odio et Diabolico furore incitati, magis fremebant, et quum nihil aliud illis suppeteret, insanum et furiosum populum incendebant, ut clamarent, Christianos esse atheos, sicut Iustinus quaeritur, nec non hostes communes seditiosos et turbatores pacis et Reip. eosque tamquam homines noxios et flagitiosos apud praesides deferebant. Eo autem res tandem pervenit. ut, [note: In princip. li. sidivinarum Institut.] sicut idem Lactantius deplorat, ineptireligiosi inexpiabili scelere contaminari atque astringi se putarint, si Christianos rationem fidei suae red dentes audirent. Timent n. inquit, ne a nobis revicti, manus dare aliquando, clamante ipsa veritate cogantur. Obstrepunt igitur et intercedunt, ne audiant et oculos suos opprimunt, ne lumen videant quia offerimus. Quo plane ipsi diffidentiam suae praeditae rationis ostendunt, quum neque cognoscere, neque congredi audent, quia sciunt se facile superari. Et idcirco disceptatione sublata,

ut ait Ennius; et qui student dam nare tamquam nocentes, quos utique sciunt innocentes, constare de ipsa innocentia nolunt. Quasi vero maior iniquitas sit probatam innocentiam damnasse, quam inauditam. Sed verentur, ne si audierint damnare non possint. Et ideo cultores DEI summi, hoc est, iustos homines torquent, interficiunt, exterminant, ne causas odiorum reddere ipsi possunt, qui tam vehementer oderunt. Quia ipsi errant, ira scuntur iis, qui veram viam sequuntur, et cum corrigere se possint, errores suos insuper crudelib. factis coaceruant, innocentium cruore maculantur, et dicatas DEO mentes evisceratis corporibus extorquent. Cum talib. nunc congredi et disputare contendimus, hos ad veritatem ab inepta persuasione traducere

qui sanguinem facilius hauserint, quam verba iustorum, etc. Testis praeterea est hac de re locuples Tertullianus. Si, inquit, Tiberis ascendit in moenia, si Nilus non ascendit in arva, si caelum stetit, si terra movit, si fames, si lues; statim, Christianos ad leonem, acclamatur. Quin immo teste eodem auctore, Christianos Sarmenticios et semissios vulgus appellavit, quia ad stipitem dimidii assis revincti, sarmentorum ambitu exurerentur. Cum tamen idem Tertullianus alio loco pro defensione Christiani nominis, dicat: Nos pro salute imperatorum DEUM vocamus aeternum, DEUM verum et DEUM vivum, quem et ipsi Imperatores propitium sibi prae ceteris malunt: Imperatoribus precamur [note: Contra gentes.] vitam prolixam, imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum probum, orbem quietum. Eodem modo Arnobius ita conqueritur: Cur nostra scripta ignibus meruerunt dari? cur immaniter conventicula dirui? in quib. summus oratur DEUS pax cunctis et venia postulatur, magistratib. exercitibus, Regib. familiaribus, inimicis, adhuc vitam degentib. et resolutis corporum vinctione? in quib. aliud auditur nihil, nisi quia humanos faciat; nisi quod mites, verecundos, pudicos, castos, familiares, communicatores rei cum omnibus, quos solidet germanitatis necessitudine copulatio. Verum ita se res habet, ut quoniam plurimum gladiis et potestate valetis [note: Cornel. Tacit. lib. 2. histor.] ferri, anteire vos etiam veritatis scientia iudicetis, etc. Hunc furorem populi, cuius mos, quamvis falsis reum subdere, praesides provinciae humaniores compescere non potuerunt, licet egregium Imperatorem responsum tunc temporis [note: L. decurienum. C. de poenis.] habuerint, quia postea in Iustiniani Codicem relatum est; Vanas videlicet populi voces non esse audiendas, nec enim vocib. eorum credi oportere, quando aut noxium crimine ab solvi, aut innocentem condemnari desiderant. Est enim testes Salustio, vulgus ingenio mobili seditionsum, atque discordiosum, cupidum novarum rerum, quieti et otio adversum. Attribuerunt autem Gentiles Christianae fidei, mutationem et labefactationem imperii ob eam rem inrmolationes conservandas, et sacrorum Christianorum cultum deserendum contenderunt, unde tanta et tam crebra mala fluxissent. Idque patet ex oratione Symmachi praefecti Urbis et Legati Senatus Romani, qui [note: Lib. 5. c. 8. de iur. ambig.] Valentiniano, Theodosio et Arcadio Impp. veterem deorum cultum restituendum persuadere voluit. Namque ut reparationem Arae Victoriae (quam, vel, non procul ab en, Revardus Puteal Libonis fuisse putat) quae a Christianis Imperatoribus de curia sublata erat, facilius impetraret, allegavit Romanae urbis sencctutem, cultusque falsorum deorum diuturnitatem, simul dicens, feliciter et prospere omnia successisse olim ac evenisse, sub falsorum deorum cultu, et contra sub Christiana religione conversa omnia in deterius; terrarum sterilitatem, famem, bella, et nescio quae alia mala exorta esse. Verum eius rationes et argumenta graviter a D. Ambrosio et Aurelio

Prudentio confutata sunt. Huc referri possunt, quae regnante Theodosio [note: Ruffinus lib. 2. c. 30. eccles. bistor.] destructo templo Serapis, in quo Alexandriae colebatur, accidere. Moris enim erat in Aegypto, ut mensura ascendentis Nili fluminis ad templum Serapis deferretur, velut ad incrementi aquarum et inundationis auctorem. Subverso autem eius simulacro, ignique consumpto; omnes simul negabant Serapin iniuriae memorem aquas ultra affluentia solita largiturum. Sed ut ostenderet DEUS, non Serapin, qui multo erat Nilo posterior, sed se esse qui aquas fluminis temporibus suis iuberet excrescere tanta ex eo et deinceps fuit inundatio, quantam fuisse prius aetas nulla meminerat. Et ideo ulna ipsa, id est, aquae mensura, quam ph/xun vocant, ad aquarum DOMINUM in Ecclesia coepta deferri. Haec gesta ubi religio so Principi nuntiata sunt, extentis ad caelum palmis, cum ingenti fertur exsultatione dixisse: Gratias tibi CHRISTE, quod absque urbis illius magnae pernicie tam vetustus error exstinctus est. Eodem modo accidit, quando Radagaisus Scytha innumerabiles copias in Italiam adduceret. Quum enim Romam tamquam caput imperii peteret, neque in Honorio Imper. ulla spes esset; pagani qui adhuc multi in urbe atque Italia, sacris Christianis nondum acceptis, erant erecti animo, palam in sermone iactare, merito haec barbaris secunda evenire, quia deos propitios haberent, quos ritu gentilitio colerent. Christianam vero pietatem, quae DEUM suum haberet infestum, maledictis incessere, ac civitatem Romanam idcirco destitutam asserere, quia deos et sacra deseruisset. Profecto, si priscae ceremoniae repetantur, finem his malis et periculis affore. Idem accidit quum Alaricus Gothicum exercitum im Italiam duceret, et Romam acerrima obsidione premeret. Nam tunc omni humana ope deplorata, ad vetera deorum auxilia, a quibus saepe se conservatos ferebant, imploranda se converterunt. Auxit vero eorum, fiduciam, ut Sigonii verbis utar, Pompeianus urbis praefectus, qui se Tuscos quosdam audivisse dixit, asserentes se nuper Narniam, sacrificiis factis, e maximis periculis exemisse, atque hostes longe a moenibus propulisse. Quam rem quum ad Innocentium Pontificem retulisset ille, si Zosimo pagano homini habenda fides est, respondit: Agerent quod Reip. conducturum putarent. Ceterum Senatum in capitolio sacrificiis incumbentem populus aversatus est, sacrilegium illud verius quam sacrum arbitratus. Eodem modo in sacris literis legimus, Achazem Regem Iudae, quum premeretur bello ab Assyriis idolis ipsorum, relicto vero DEO, sacrificasse, quum putaret eorum auxilio se victum, et hostibus feliciter omnia procedere. Sed recte ibi dicitur: Ista sacrificia prohibita, ruinam et exitium tam Regi quam [note: Lib. 21.] populo Israelitico, accumulatis poenis, accersivisse. Hoc sane considerari debuisset, quum non ita pridem, Romae, teste Iovio historico Graeculus quidem Demetrius taurum pestilentiae placando numini in amphitheatro,

othnico ritu immolaret, quae inanis sacrificii litatio, quum morb. paulo post sua sponte mitescere coepisset, a multitudine efficax habita fuit. Sed ne longius a proposito vagemur, Cedrenus Graecae historiae scriptor memoriae tradidit, Tempore Diocletiani (sub cuius imperio Christiani decimam eamque [note: Lib. 8 c 11. eccles. hist.] longe acerrimam persecutionem perpessi sunt, siquidem Eusebius refert, se vidisse in Phrygia urbem Christianorum cum omnib. civib. et parvulis funditus deletam, et concrematam, idque iussu Diocletiani et Maximiani, eo quia sacris gentilium interesse noluerint) oraculum editum fuisse, Christianis omnib. interfectis, Romanum imperium prosperis reb. affluxurum. Idem accidit temporib. Maximini, [note: Lib. 9. c. 2. et 3. eccles. hist.] quum artib. Theocni quaestoris Antiocheni viri, ut Eusebius recenset, potentis, attamen in cantatoris, et malitiosi, qui postea detectis eius dolo sis artibus, cum omnib. suis asseclis, a Licinio supplicio affectus est, in odium Christianorum, imperator persuasus esset, DEUM (in cantationib. enim suis effecerat, ut idolum Iovis talia oracula ederet) iussisse, ut Christiani in exilium extra civitatem ac eius agros, tamquam sibi inimici abigerentur. Verum secus, inquit Cedrenus, [note: Lib 9. cap. 7. et 8.] evenit, quam furiis istis visum fuit. Nam fames (reste etiam Euseb.) pestis et siccitas homines infestavit, ac ulcera, quos carbunculos vocant per totum serpentia corpus, periculosos morbos afferebant? praesertim oculis occupatis, multa virorum, mulierum, puerorumque milia mutilaverunt. Ad haec addit, tyrannum ipsum morbo acerrimo afflictum, et oculis captum, ex faucibus vermium multitudinem eiecisse, tandemque sub extremo spiritu dixisse: Vae misero mihi et digno qui lugeatur. Nam iustas meorum in Christianos impiorum [note: Lib. 8. c. 17. et seq. In compend. historiarum Rom.] conatuum poenas pendo. Idem accidit Maximiano, sicut Euseb. t Pomponius Laetus refert, homini, sicut ab Eutropio describitur, propalam fero natura, ardenti libidine, consiliis stolido, ortu agresti, asperitatem suam etiam vultus horrore significanti. Incidit enim etiam in morbum, quo ulcus inguinib. innatum virilia exedit. Marcescente tota illa corporis parte, vermes pullularunt: remedia deerant: Medici desperavere. In hoc cruciatu quum esset, suspicatus ob saevitiam in Christianos id perpeti, reuocavit decreta, et superinduxit, illos accersiri iubens, ut pro salute principis orarent. Sed pro truculento et sanguinolento homine preces non valuere. Si enim convaluisset, rediisset ad solitam crudelitatem itaque ex eo morbo periit, homo gloria rei militaris [note: In tripartita lib. 9. c. 10.] illustris, verum saevitia in Christianos crudelis, unde foedum eum habuisse creditum est exitum, sicut plurib idem Euseb. recenset. De hoc tyranno Suidas, quem Maximinum nominat, ita scribit: Quum in morbum atrociss. incidisset, vehementes dolores omnem carnem eius vexabant, et intestina ex acerrima in flammatione corrumpebantur, et caro tota cerae in siar liquescebat: eoque incendio aucto, ipsa etiam ossa tosta sunt, ut et humanae formae character deleretur. Miserabiliter itaque putrescens, tantopere olebat ut a

cadaveribus in sepulcris nihil differret, exiguoque spiritu praeditus, cum gemitu obiret. Non dissimilem exitum habuit, immanis. tyrannus et parricida, [note: Lib. 5. cap. 7. Eccles. hist.] Herodes, teste Flavio Iosepho. Hucreferri potest id, quod Sozomenus de Iuliano Imperatoris Iulian. avunculo memoriae tradidit. Simile exemplum poenae divinae habent Iudaei in Rege Antiocho Epiphane, vel potius Epimane (ita enim propter crudelitatem appellatus est) in libris Machabaeorum. Sine in antiquis. Arevacis Hispaniae columnis notandum est, quam invisum nomen Christianorum istis duobus Imperatoribus fuerit, idque funditus eradicare omnibus viribus contenderint. Tales enim in illis leguntur scriptiones, quas Adolphus Occo, Medicus eximius, et antiquitatis Romanae peritissimus in suum librum numismatum inseruit.

DIOCLETIAN. IOVIUS MAXIMIAN. HERCULEUS CAESS. AUGG. AMPLIFICATO PER ORIENTEM ET OCCIDENTEM IMPERIO ROM. ET NOMINE CHRISTIANORUM DELETO QUIA REMP. EVERTEBAT.

DIO CLETIANO CAES. AUG. GALERIO IN ORIENTE ADOPT. SUPERSTITIONE GHRISTI UBIQUE DELETA ET CULTV DEORUM PROPAGATO.

Etsi autem ab assentatoribus aulicis, quemadmodum passim fieri solet eiusmodi inscriptiones in gratiam Imperatorum absque dubio sactae sunt: tamen tantum abfuit, ut acerrimis suis persecutionibus et lanienis Christianorum nomen extirparent, ut eorum successor Constantius Chlorus, filius adoptivus Maximiani, Christianos ad summos honores extulerit, eiusque filius Constantinus Magnus, ipsemet CHRISTO suum nomen dederit. Unde scribunt historici, Diocletianum (durum enim, immo durissimum illi fuit contra stimulum calcitrare) alienato animo desipere coepisse, eo quod CHRISTI nomen se deleturum, uti cupierat, sibique persua serat, desperasset, postquam singularem Christianorum in morte Constantiam, et incrementum eorum perspexisset. Vixit enim non longe Salone urbe Dalmatiae, (qui locus ditionis Venetae nunc est, et Spalatrum vocatur, estque expositus incursionibus Turcicis continuis) sectans otium, annis decem, resignato imperio, licet privatus, tamen misere, dum sibi semper metueret male, ne [note: In oratione ad Sanctorum coetum, c. 52.] fulminis ictu concideret, ut idem Constantinus apud Eusebium dicit, et addit ibidem: Ista loquitur Nicomedia; non tacent etiam qui ea dem oculis viderunt, ex quorum numero ipse equidem sum. Palatium eius ac domus sane, fulmine eam depascente, faceque caelesti exedente, vastata fuit: Quas res ita eventuras sapientes plane praedixerant. Neque enim siluerunt, neque maerorem pro sceleribus tam inique contra Christianos admissis susceptum, fimulatione occultarunt, sed perspicue ac palam ipsi inter se libere de iisdem

disseruerunt. Quis talis furor, quae plane principatus insolentia, ut homines cum sint, audeant tamen DEUM bello lacessere, inque religionem sanctiss. iustissimamque vesano animo insultare, et tam infinitae populi hominumque iustorum multitudini, nulla causa antecedente, exitium moliri? et ea quae sequuntur, quae studiosus lectoribi videre poterit. Adeo veritas, licet expressa videatur, tamen opprimi nequit! sed velut aromata magis redolent, quanto magis conterunturnta ea quanto magis conteritur et oppugnatur, tanto clarius in ipsis tribulationib. in lucem progreditur. Ut vere dictum sit, sanguinem Martyrum esse seminarium Ecclesiae. Est autem Eusebius auctor, [note: In Ecclesinst. hist. lib. 8. c. 1.] immanem illam et diuturnam Cstristianorum persecutionem sub Diocletiano, sicut is ab Auentino citatur, ortam esse ex superbia, avaritia, invidia et odio Episcoporum inter se dissidentium, dum alter alteri praeferri vellet, seque haereseos invicem insimularent. Moti enim his illorum dissidiis Imperatores putabant, cum nulla inter Christianorum praesides et Episcopos esset concordia, nequaquam religionis eorum sanctitatem sinceram esse posse: ideoque prorsus Christianorum nomen extirpare animum inducebant. Verum quo maior tyrannorum erat saevitia, eo magis Christianorum numerus, ut dictum est, augebatur. Postquam vero Imperatores ipsi Christianam fidem amplexi fuere, tum quidem Ecclesiarum praesules externis bonis plurimum praefecisse, spiritualibus vero donis defecisse scribit D. Hieronymus. [note: Dialog. 5.] Idipsum Thomas Aquinas indicare voluit, sicut recensetur a Iohan. Baptista Gelli, Academico Florentino. Quum enim ad Innocentium III. Pontificem Romanum venisset, coram quo forte magna vis auri signati numeraretur, isque ad cum dixisset: Videsne Thoma, Ecclesiam non amplius, sicut olim, [note: De sacro fadere lib. 1.] quum primum inciperet, dicere posse: Aurum et argentum non habeo) gnatus enim erat, ut Folieta legatum Venetum loquentem introducit; nullum opulentius vectigal esse toto orbe terratum pontificis calamo, cuius simplex ductus, quamvis ingentem pecuniae vim parat) Thomas mox respondit: Fatendum hoc est pater sancte: sed etiam Ecclesia modo non potest, sicut primitiva ad claudum, dicere: Surge, ambula, sanus esto. Imprimis autem Ecclesia semper in magno periculo propter duas causas fuit, propter ambitionem et avaritiam, ad quas si sese cupiditas vindictae et crudelitas adiunxerit, necesse est, ut optimus quisque quo maior est, eo magis sibi sit a calumniis metuendum. Quod autem supra diximus, tantum Christianum nomen olim suffecisse, ut ii, qui hoc profiterentur, ad supplicium raperentur (nihil enim aliud habebant gentiles, quod in Christiana plebe reprehenderent, siquidem inter illos nulla conspiratio, sicut olim apud Milesios fuit; Nemo videlicet NOSTRÛM FRUGI ESTO: sed sancta confoederatio; NEMO NOSTRÛM SCELERATUS ANTEQUAM ESTO) patet ex eodem Tertulliano, qui dicit tabellam

[note: Lib. 10. Epist. 101.] damnationis tantum continuisse, Reum esse Christianum, Nomen enim, inquit, in nobis tantummodo damnatur, non aliquod crimen. Et Plinius ita scribit ad Traianum: Interrogavi ipsos an essent Christiani: confitentes iterum ac tertio interrogavi, supplicium minatus: perseverantes duci iussi. Id praeterea confirmatur duobus memorabilibus exemplis in Attalo et Polycarpo. Illi enim, quum in amphitheatro Lugdunensi circumduceretur, praelata fuit tabula, in qua scriptum erat: HIC EST ATTALUS CHRISTIANUS: De hoc, quum in Asia ad supplicium duceretur, iussu Praesidis praeco clamavit: [note: Lib. 4. cap. 15. et lib. 5. c. 1. Eccles. hist. De edictis contra Christian. Lib. 4. cap. 7.] POLYCARPUS CHRISTIANUMESSE SE CONFESSUS EST, sicut apud Eusebium videre licet. Erat autem moris antiqui, ut causa damnationis populo publice exponeretur, per tabellam, vel voce praeconis, ut erudite observavit Franciscus Balduinus. Hinc videre licet quam pie, caste et integre vixerint ii, qui Christiano nomine gloriabantur, idque illustratur insigni exemplo ab eodem Eusebio. Quum enim Ptolomaeus quidam vir pius, Alexandriae, nullam aliam ob causam, nisi quod Christianum se esse confessus erat, iussu Urbicii ad supplicium duceretur; Lucius quidam et ipse Christianus, videns iudicium esse praeter rationem factum. Urbicium ita compellavit: Quae ratio est, quod hominem hunc, qui nec adulterium commisit, nec scortatus est, neque homicidium perpetravit, neque suppilator est, neque raptor, neque simpliciter aliquid iniqui designasse deprehenditur, propter Christiani nominis confessionem punivisti? Iudicia tua nec Pio Imperatori, nec Caesaris filio, neque sacro Senatui decora sunt, ô Urbici. Ad hoc Urbi cius nihil respondens ad Lucium dixit: Et tu mihi talis esse videris Lucio respodente: maxime; et ipsum abduci iussit. Ad hoc Lucius illi gratias egit, ac subiecit, hac se ratione a malis huiusmodi dominis liberari, et ad bonum Patrem ac Regem DEUM proficisci. Et alius quidam tertius accedens, et ipse supplicio [note: Lib. 13. annal.] est adiudicatus. Haec Eusebius ex Iustino retulit. Testis quoque est Cornelius Tacitus, quam invisum salutiferum hoc nomen Ethnicis fuerit. Haec enim sunt eius Ethnici verba de Nerone, quum ob incendium urbis infamis esset, et hic incendiarius et patriae pestis, pulpamentum quaereret, cuius praetextu culpam et odium a se, in innocentes transferre cuperet. Ergo abolendo, inquit rumori Nero subdidit reos, et quaesitiss. poenis affecit, quos per flagitia invisos, vulgus Christianos appellabat. Auctor nominis eius CHRISTUS, qui Tiberio imperitante per Procuratorem Pontium Pilatum, supplicio affectus erat. Repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursus erumpebat, non modo per Iudaeam originem eius mali, sed per Urbem etiam quo cuncta undique atrocia, aut pudenda confluunt, celebranturque. Igitur primo correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud perinde in crimine incendii, quum odio humani generis, convicti sunt.

Ea pereuntibus addita ludibria, ut feratum tergis contecti, laniatu canum interirent; aut crucibus affixi; aut flammandi; atque ubi defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur. Hortos suos ei Spectaculo Nero obtulerat, et Circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi, vel circulo insistens. Unde quanqum adversus sontes, et novissima exempla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica, sed in saevitiam unius [note: Li. 4. de asse.] absumerentur, etc. Haec Tacitus, quem Budaeus, quum hunc locum ex eo allegat, non sine ratione appellat hominem nefarium, adversisque placitis providentiae genitum, qui aequalium suorum sensui serniens, non suo iudicio, prodere hoc exemplum nefariae mentis non veritus sit. Etsi autem tempore Apostolorum et deinceps, gravissimae fuerunt persecutiones Christianorum, ita ut eae absque lacrimis et ingenti dolore, a piis mentibus legi, et de iis cogitari non possit: tamen longe graviores ante finem mundi eos manere, ex sacris literis, ipsisque monitionibus CHRISTI apparet. Unde [note: De summo bono, lib. 1. cap. 28.] Isidorus dicit: Gravius tunc contra Ecclesiam desaeviet synagoga, quam in ipso Salvatoris adventu Christianos est persecuta. Dum in Martyres Diabolus iam exercuerit magnam crudelitatem etiam alligatus: crudelior tamen erit Antichristi temporibus, quando etiam erit solvendus. Nam si ligatus tanta facere potuit, quanta solutus faciet? Observandum sane est, Christianos in primitiva Ecclesia a nullo alio nisi a suo servatore unico, et [note: In epistola ad Magnesios.] Rege cui homagium suum in sacro fonte praestiterant (toto enim corde non oretenus imitabantur CHRISTUM praeceptorem suum, ut hoc nomine digni haberentur, kai\ pre/pon e)si/, inquit Ignatius Episcopus et Martyr, mh/ mo/non kalei=sqai xrisianou\s2: a)lla/ kai\ ei)=nai. ou) ga\r to\ le/gesqai a)lla/ to\ ei)=nai maka/eion poiei=) [note: Epist. 1. c. 3.] denominari voluisse, idque tamquam traditionem Apostolicam observasse. Animadverterunt enim quam periculosum, vel potius pernicio sum esset, asscitis aliis denominationibus ab hoc salutifero nomine discedere. Idipsum quoque Paulus Apostolus Corinthios suos monet. Hoc etiam eundem Ignatium coaetanum Apostolorum movit, ubi in allegata epistola ad Magnesios de origine Christianorum ita dicit: o(/s2 ga\r a)\n a)/llw o)nomatika\ lei=tai plei=on, ou(=tos ou)k e(/si\n tou= qeou=. ou)de\ de/dektos th\n profhtei/an th)\n le/gous1an peri\ h(mw=n, o(/ti klhqh/s1etai o)io/mati kainw=, o(\ ku/eios o)noma/s1ei a)uto/n, kai\ e)/sailao/s2 a(/gios, id est, Qui enim alio nomine appellatur praeter hoc, hic non est DEI; nec [note: De vera Saptentia in fine lib. 4.] accepit prophetiam loquentem de nobis: APPELLABITUR NOMINE ALIO, QUO DOMINUS NOMINABIT EUM, ET ERIT POPULUS SANCTUS. Huc spectavit Lactantius, ubi de quibusdam non satis caelestibus literis eruditis et quum veritatis accusatorib. respondere non possent, caelestes literas cotrumpentib. ut novam sibi doctrinam sine ulla radice ac stabilitate (haecn. sunt eius verba) componerent, orationem instituit. Nonnulli, inquit, faltorum

Prophetarum vaticinio illecti. de quibus et veri Prophetae, et ipse praedixerat, exciderunt doctrina DEI, et traditionem veram reliquerunt. Sed illi omnes daemoniacis fraudibus irretiti, quas prospicere et cavere debuerant divinum nomen et cultum per imprudentiam perdiderunt. Quum enim Phryges, aut Novatiani, aut Valentiniani, aut Marcionitae, aut Anthropiani, seu quilibet alii nominantur Christiani esse desierunt, CHRISTI nomine amisso, humana et externa vocabula induerunt. Verbis autem exprimi non potest, quam atrocia scandala ex his dissensionibus, quando in sectas abeunt, oriantur, et qualis nota et macula doctrinae Christianae iuratur, ita ut infirmiores in fide, vel spe lucri, vel honorum, facile ab ea desciscant. Sicut libere confessus fuit non ita pridem legatus Turcicus ad Stephanum Regem Poloniae; Chanes is fuit Chiauses Mamaluchus, Transyluanus origine, cui antea Eustachio nomen fuerat, et qui non procul ab Alba Iulia in oppido [note: In vita Basilidis Magni Ducis Moscovia.] Tordo multos annos Ludimagistrum professus, pueros in trivio docuerat. Is libere dicere solitus fuit, ficut Paulus Odaebornius testatur, qui ex illo ipso audivit, se notissimis Christianorum, in religione dissidentium, tumultib. et odiis atque discordia motum esse, ut CHRISTO abrenuntiaret, eique ostendit scriptum valde atrox et amarulentum Poloni cuiusdam, qui demonstrare conatus fuerat, Mahometem multo meliorem Luthero fuisse. Hos, inquit libros, vestrarum discordiarum et haeresium testes, magni muneris instar ab auctore ad me missos, in Thraciam nunc asporto, Musulmanis meis fidei vestrae vanitatem certissimis rerum argumentis ostensurus. Ceterum qualis confessio in persecutionibus olim Christianorum fuerit, quodque libere et absque omni tergiversatione, non superficietenus, vel dicis causa, sed toto corde et omnibus sensib. suum Dominum et Servatorem unicum coluerint, manifesto apparet ex Chrysostomo, in suo opere imperfecto super [note: Cap. 10. homilia 25.] Matthaeum, ad verba CHRISTI: Omnis qui me confitebitur etc. Cuius verba, licet prolixius praeter morem hoc caput futurum sit, non absque ratione asscribenda duxi. Considero, inquit, denique, ne dicant etiam fideles Christiani: Si necessitas persecutionis advenerit, interim coram hominibus denegabo, ne patiar poenas; in corde autem meo veritatem teneo CHRISTI: ideo non dicit. Qui me confessus fuerit in corde suo, sed coram hominibus. Quoniam qui coram hominibus non confitetur, non prodest ei aliquid, quod in corde credit in CHRISTUM. Quia qui ore denegat, non potest fieri, ut in corde credat. Radix n. confessionis fides est cordis, confessie autem fructus est fidei. Sicut ergo quamdiu radix est viva, necesse est, ut aut ramos producat, aut folia, si autem non produxerit, sine dubio intelligis, quod radix eius in terra siccata est: sic quam diu cordis fides integra est, semper germinat confessionem in ore. Siautem confessio non fuerir oris,

intellige sine dubio, quia fides cordis eius iam ante siccata est. Sic enim dicit Apostolus: Corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Ergo nec valet confessio oris sine fide cordis, nec fides cordis sine confessione oris. Et paulo post: Si sufficeret tibi fides cordis, cor tantummodo DEUS tibi creasset: nunc autem et os tibi creavit DEUS ut corde credas, et ore confitearis. Cum omnibus porro sensibus quinque carnalibus et spiritualibus, CHRISTUM confiteri oportere ibidem docet. Si autem, inquit, vel unus sensus minus fuerit, non est perfecta confessio. Ergo si quis dicat. Ne manducaveris idolothytum, sed aspice tantum ad idola, quam sint speciosa: si aspexeris provocatus, oculis tuis negasti CHRISTUM; non quia idola aspicere aliquid sit: sed quia invitatus aspicis; peccas. Si autem non aspexeris oculis tuis, confessus es CHRISTUM; Ideo scriptum est: Averte oculos meos ne videant vanitatem. Si vero dixerit tibi: Nolo ut aspicias idola, sed tantum ausculta, quomodo ille gentilis blasphemet CHRISTUM, ut glorificet deos: si auscultaveris, aurib. tuis, CHRISTUM negasti. Si dixerit tibi: Nolo ut audias blasphemiam CHRISTI, sed quum incensum offertur diis, tantum sta, et accipe odorem incensi illius: si odoratus fueris, odoratu tuo CHRISTUM offendisti. Item si dixerit: Non manduca carnem dentibus tuis, tantum finge te de idolothyto manducare: si simulaveris, gustu tuo CHRISTUM abnegasti. Si autem nolueris fingere, CHRISTUM confessus es, sicut Eleazarus in lib. Machabaeorum, qui carnes veruecinas sub specie porcinae noluit manducare. Si dixerit: Nolo fingas te de immolato manducare, sed tantum tange idolum manu tua, aut tene thuribulum: si tetigeris, aut tenueris, tactu tuo CHRISTUM negabis. Si autem nolueris, CHRISTUM tactu tuo confessus es, etc. Omnia enim membra animae vel corporis tui, non solum tibi DEUS ad usum creavit, sed sibi ad gloriam.

CAPUT XL. de furore, saevitia et crudelitate irritatae et superstitiosae multitudinis.

[note: L. si quis. De nundinis.] PLATO ille, quem Callistratus Iurisconsultus summae prudentiae et auctoritatis virum apud Graecos fuisse dicit: Populum ait esse ingratum, morosum, crudelem, invitum, immodestum, ut qui sit ex colluvie turbae, et stultis insolentibus collectus. Hoc etiam Phocion Atheniensis animadvertit. Quum enim oraculo proditum esset, unum esse istic virum, qui cunctorum sententiis adversaretur, populusque iussisset illum inquiri: Phocion semet prodidit. Ego sum

inquit ille, quem oraculum designat. Nam uni nihil placet omnium, quae vulgus dicit. Ob hanc rem, quum aliquando orationem habuisset, eaque omnibus placuisset; Quid, inquit, num mali quippiam dixi imprudens? Adeo persuasum habebat, nihil placere populo, quod a recto iudicio proficiscitur. Hoc [note: Balaeus in vitis Pontificum.] non ignoravit Iohannes XXIII. Pontifex Rom. interrogatus enim aliquando, quid foret a veritate remotius, respondit: Vulgi sententia. Quicquid enim laudat, inquit, vituperio dignum est: quicquid cogitat, vanum: quicquid loquitur, falsum: quod improbat, bonum est: quod approbat, malum, et quicquid extollit, infame. Et exstat peculiare caput. De mobilitate populi, [note: Cap. 115.] in libello Nicolai Hanapi Patriarchae Hierosolymitani: Ubi virtutum et vitiorum exempla ex utroque testamento collegit. Recte igitur Arrianus laudat [note: Lib. 1.] sapientiam Alexandri Magni: Quod Ephesio populo materiam saeviendi erga optimates subtraxerit. Nam quum de noxiis quibusdam supplicium sumptum esset; in alios ulterius in quiri, aut de iis supplicium sumi Alexander vetuit, intelligens nimirum populum potestate sibi facta, non tantum in sontes, sed in eos etiam, qui extra culpam essent, partim odio partim spe praedae saeviturum. Norat enim prudentiss. Rex, cupiditatem et egestatem hominum crudelitati adiunctam magnum esse ad omne scelus incitamentum. Hunc furorem irritatae multitudinis, et licentiam saeviendi, experti sunt olim Corcyrenses, ubi Thucid. perspicue narrat, quam crudelia et nefanda facinora in seditione illa contra potentissimos quosque a populo commissa fint. Postquam enim interfectis praecipuis, multos sibiipsis, metu crudelitatis mortem variis modis conscivisse scribit: quidam, inquit, ob privatas inimicitias: quidam et a debitoribus creditarum pecuniarum causa interfecti. Nullum denique mortis genus non visebatur, nec fieri quicquam in huiusmodi casu solet, quod tum non evenerit. Immo vero maiora etiam contigerunt. Nam pater filium trucidabat: homines a templis ad necem abstrahebantur, atque adeo intra ipsa necabantur: alii se in Bacchi delubro quum muniissent, obiere, etc. Sed ne exempla tam longe petamus, quid obsecro non perpessi sunt homines miseri nuper in carnificinis Gallicis, praesertim Lutetiana? Quid enim vulgus, veluti ludos ageret, in quibus humanus sanguis effunderetur, saevitiae, crudelitatis libidinis, turpitudinis ignominiae tam in eos qui neci destinati erant, quam in alios, qui pro innoxiis habebantur, et quidem non solum erga vivos, sed erga mortuos etiam non habita ratione aetatis, dignitatis, conditionis [note: Lib. 6. cap. 2. De vero cultu.] aut sexus, omsit? Adeo longe ut Lactantius ait, ab hominib. secessit humanitas, ut cum animas hominum interficiant, ludere se opinentur nocentiores iis omnibus, quorum sanguinem voluptati habent. Hac consuetudine imbuti, humanitatem perdiderunt. Itaque non parcunt etiam innocentibus, sed exercent in omnes, quod in malorum trucidatione didicerunt, etc. Verissime

[note: Lib. 10. de rebus gest. Alexand. Magni.] igitur Q. Curtius scripsit: Nullum profundum mare, nullum vastum fretum et procellosum, tantos ciet fluctus, quantos multitudo motus habet, utique si nova et brevi duratura libertate luxuriat. Haec enim teste Livio, natura multitudinis est: Aut seruit humiliter, aut superbe dominatur; libertatem [note: Lib. 24.] quae media est, nec spernere modice, nec habere sciunt, et non ferme desunt iratum indulgentes ministri, qui avidos atque intemperantes plebeiorum animos ad sanguinem et caedes irritant. Hoc Seneca praeterea paucis verbis complexus est: Quis, inquit, placere potest populo, cui placet virtus? Huc etiam Demosthenes respexisse videtur, quum fugiens exclamaret: O Pallas urbium domina cur tribus infaustiss. bestiis delectaris? noctua, dracone, et populo: ex illa forte caecitatem; ex dracone livorem animorum; ex populo instabilitatem et inconstantiam intelligens. Huius rei habemus memorabile exemplum (ut ad recentiora veniamus) in seditione Panormitana, cuius caput fuit Iohannes Squarcialupus, sicut eam eleganter et copiose describit Thomas Fazellus, utpote au)to/pths2, ubi inter alia urbis Panormitanae foedam [note: De rebus Siculis poster. decad. lib. 10.] ac plane deplorandam faciem commemorat. Nam ius legesqueve, inquit, iam plane refrixerant: avaritia, rapinae, superbia urbem invaserant. Quicumque praeterea impudicus, adulter, ganco, latro, sacrilegus, vel qui alea, manu, ventre, pene patrimonium dissipaverat, quique alienum aes conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret, praeterea omnes undique parricidae, sacrilegi, convicti iudiciis, aut pro factis iudicium timentes; ad haec et quos manus linguave periurio, aut civili sanguine alebat; postremo omnes, quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat: hi Squarcialupo et coniuratoribus proximi ac familiares erant, et de civitatis magistratu, rerumque omnium mutatione cum eo tractabant, et (quod nulli nisi nobis, qui haec vidimus, credibile est) nihil sibi reliqui non ad praedam, non ad crudelitatem fecere: sacra profanaque, divina atque humana omnia in promiscuo, nihil pensi neque mo derati habebant: publice, impuneque rapere delubra spoliare, sacra profanare [note: In Politic.] ac polluere licebat, etc. Recte itaque et prudenter monet Aristot. Exsistere mutationes per eos, qui per luxum sua prodegerunt, et tales innovare omnia studere, et aut sibi aut alterityrannidem parare: Quod si praeterea superstitio aliqua mentes multitudinis seditiosae occupat: tunc demum ea bellua multorum capitum, multo atrocius furit, neque modum tenere potest, exitumve ullum reperit, vib aut favere semel, aut saevire instituit, hocque praetextu sibi quiduis licere putat. Et non secus (ut ille ait:)

- quum carceribus sese effudere quadrige,
Addunt se in spatia, et frustra retinacula tendens.
Fertur equis auriga, nec audit currus habenas.

[note: Lib. 4. dereb. Alex. Mag.] Huc respexisse Q. Curtius videtur, ubi dicit: Nulla res multitudinem

efficacius regit, quam superstitio: alioquin impotens, saeva, mutabilis, ubi vana religione [note: Papyrius Massonus lib. 3. annal. Francor. Lib. 5 divin. Instit.] capta est, melius vatibus, quam ducibus paret. Siquidem simulata religio instar torrentium est qui nullis obicibus retardari queunt, quo minus campos inundent, et aliquandiu noceant. Recte itaque Lactantius de his superstitiosis, qui suam religionem vi defendendam ducunt: ita dicit: Quid ergo saeviunt? ut stultitiam suam dum minuere volunt, augeant? Longe diversa sunt carnificina et pietas: nec potest aut veritas cum vi, aut iustitia cum crudelitate coniungi. Sed defendenda sunt, inquiunt, suscepta publica sacra: O quam honesta voluntate miseri errant! Sentiunt. n. nihil esse in reb. humanis religione praestantius. Sed ut in ipsa religione, sic in defensionis genere falluntur. Siquidem defendenda religio est non occidendo, sed moriendo; non saevitia, sed patientia: non scelere, sed fide, illa enim malorum sunt, haec bonorum. Et necesse est bonum in religione versari, non malum. Nam si sanguine; si tormentis, si malo religionem defendere velis: iam non defendetur illa, sed polluetur, atque violabitur. Nihil enim est tam voluntarium, quam religio, in qua si animus sacrificantis aversus est, iam sublata, iam nulla est. Ceterum [note: Lib. 6. c. 40. Eccles hist. Lib. 5 cap. 8. hist. Eccles. Lib. 3 cap. 2. hist. Eccles. In hist. Afric. et Indic. lib. 4.] ut hac de re multae insignes historiae, tam veteres (sicut una prae ceteris memorabilis ab Eusebio ex Dionysii epistola ad Fabium Antiochenum, et altera quoque a Sozomeno refertur, tertia praeterea a Socrate recensetur) quam recentes recenseri possunt: ita prae reliquis memoria digna est, quam Hieronymus Osorius memoriae tradidit. Peridem tempus (qui fuit annus 1506.) Olysippone, inquit, tumultus multitudinis furore et amentia concitatus fuit, quo parum abfuit, quin omnes Hebraei, qui ad CHRISTI fidem conversi fuerant, foede perirent. Res autem ad hunc modum gesta fuit. Maxima pars civium propter pestilentiam aberat. Illis forte diebus multae e Gallia, Belgico et Germania, Olysipponem naves cum mercibus appulerant. XIX. vero die Aprilis, non pauci ex iis, qui in urbe manserant, in aedem nomine D. Dominici consecratam, ut rebus divinis operam darent, convenere. Ad sinistrum latus templi est sacellum sanctum et mira omnium religione celebratum, quod IESV sacellum appellant. In eo supra aram est imago CHRISTI crucifixi collocata, in cuius latere vulnus illud assimulatum operculum vitreum contegebat. Quum multi in vulnere illo oculos et mentem defigerent, ex eo splendor emicuit. Conclamant igitur omnes ingens esse mira culum, caelesteque numen praesentiam suam signis admirandis ostendens. Quidam ex Hebraeis illis, qui non ita pridem CHRISTO nomen dederant, maxima voce miraculum esse negavit. Nec enim esse verisimile, ut aridum lignum miraculum ederet. Quamvis autem multi de miraculi veritate dubitarent: non tamen tempus, neque persona, neque concio erat satis apta, ut quisquam ex illo genere deberet tunc in errore illo, intimis hominum sensibus penitus insito, depellendo

operam frustra consumere. Multitudo igitur natura praeceps et inconsi derata, et specie quadam religionis attonita, quum audiret hominem Hebraeum miraculo fidem derogare: fremere coepit; Iudaeum perfidum et sceleratum religionis proditorem, et CHRISTI hostem immanem et importunum appellat, extremoque supplicio et cruciatu dignissimum. Quum ad hunc modum probra undique multi congererent, exarut iracunda concio et im petum in hominem facit, in capillum involat, captat, vexat et in forum, quod ante templum illud est, pertrahit, et crudeliss. necatum dilacerat, ignemque repente facit, in quem cadaver illud conliciat. Ad hunc tumultum plebs universa confluxit. Ibi monachus quidam orationem satis popularem habuit, qua multitudinem ad CHRISTI vindictam nimis acriter incitavit. Multitudo satis sponte sua furens ea oratione vehementius efferata est. Duo vero monachi crucem sustulerunt, maximisque vocibus populum concitarunt. Et altero quoque verbo, Haeresin, haeresin dicebant, nefandam vindicate, gentemque sceleratam exstinguite. Galli et Germani, qui in navib. erant, in terram desiliunt, et se ad Lusitanos, qui iam caedem immanem faciebant, adglomerant. Quingentos homines constit fuisse illos, a quib. fuit hoc immanissimum facinus institutum. Ruunt igitur amentia et scelere flagrantes, et gentem miseram nimis ferociter invadunt, multosque trucidant, et in ignem semiuivos abiciunt. Erant ad eam crudelitatem pyraesatis frequentes exstructae, eo in loco, ubi primus ille, qui multitudinem offenderat, crematus exstiterat. Serui et homines etiam vilissimi summo studio et alacritate materiam undique convehebant, ne ignis posset tanto facinori perficiendo deficere. Mulierum luctus et lamentationes, et virorum implorationes acerbissimae, omniumque miserabiles eiulatus eiusmodi erant, ut hostes immanes misericordia frangere possent. Illi tamen, qui caedem faciebant, ita humanitatem exuerant, ut nulli neque sexui neque aetati parcerent, sed in omnes absque ullo discrimine crudelitatem suam exercerent. Et eo quidem die supra quingentos homines ex Hebraeo genere fuerunt necati atque combusti. Sequenti die quum immanitatis illius rumor late dissipatus fuisset, homines ex pagis, scelere, et audacia furentes supra mille in urbem convenere, et se ad reliquos sicarios aggregarunt. Itaque caedem instaurant. Et quia omnes Hebraei generis formidine perterriti in domibus suis latitabant, fores perfringebant: et in domos irruebant: viros et mulieres, et virgines immanissime iugulabant: pueros autem et infantes ad parietes allidebant: omnes partim enectos, pattim spirantes pedib. trahebant, ut in ignem conicerent. Multi simul concisi quidem vulneribus, vivi tamen eodem igne consumebantur. Ingens eo iam die stupor adeo miserrimae gentis sensus oppresserat, ut ne lamentari quidem cladem illam et deplorare miseriam suam possent, Qui se occultabant,

quamvis filios aut parentes suos ad supplicium abripi viderent, ne lugubri gemitu proderentur, vocem emittere non audebant. Sic autem cos metus exanimaverat, ut vivi non multum a mortuorum similitudine distarent. Domus interim diripiebantur. Sicarii aurum, argentum, et pretiosam supellectilem coaceruabant. Galli praedam in naves imponebant; eoque praedandi studio factum est, ne multo plures eo die occiderentur. Eo autem progressus est hominum proditorum furor, ut in caedes sacras absque ullo numinis metu invaderent, et inde pueros et senes et virgines, quae ad aras confugerant, CHRISTI fidem miserabiliter implorantes, evellerent: quos repente crudelissime necabant, aut vivos in ignem proiciebant, Multi specie quadam et similitudine quum Hebraei existimarentur, summum vitae periculum adierunt, et aliqui etiam ob eam causam interfecti sunt; quidam antequam explorari posset, sibi cum Hebraeis nullam esse necessitudinem, plagis atque vulneribus deformati fuere. Multi quum in inimicos suos inciderent, eos Iudaeos esse dicebant, qui antequam falsum testimonium refutare possent sanguine suo inimicorum crudelitatem satiabant. Magistratus non tantum animi habebant, ut multitudinis furori se opponere auderent. Multi tamen honesti viri, ad quos Hebraei confugerant, eos summa fide tuebantur, et clanculum e periculo crudelissimo necis educebant, et in tuto collocabant. Eo tamen die supra mille ad hunc modum interierunt. Tertia rursus die ad eandem caedem sicarii mente prorsus alienata redierunt: sed neque quem occiderent, reperiebant. Omnes n. ferme, qui ad Hebraeum genus pertinebant, aut fuga sibi salutem pepererant, aut in domibus proborum hominum latitabant. Aliqua tamen caedes facta fuit. Illis tribus diebus circiter duo milia hominum ex Hebrae gente ad unum modum occisa sunt. Quum tamen advesperasceret, Arius Syluius et Alvarus Castrensis viri apprime nobiles, qui tunc regiis iudicum decuriis praeerant, cum praesidiis in urbem se contulerunt. Eorum adventu furor repressus est. Galli et Germani se confestim in naves cum praeda magna recipiunt, datisque velis in patriam, ea qua potuerunt celeritate confugiunt. Emanuel, ubi nuntium de tam insigni facinore percepit, ira nimis acriter exarsit, et continuo Iacobum Almeidam et Iacobum [note: Thomas Fazellus lib. 10. ca. poster. decad. de rebus Siculis.] Lupium viros primarios cum summa auctoritate Olysipponem misit, qui tantum scelus debito supplicio vindicarent. Magnus hominum numerus extremo supplicio poenas immanitatis et amentiae dedit. Monachi vero qui sublata cruce hortatores caedis exstiterant, sacerdotali primum dignitate sollenni ritu privati sunt; deinde strangulati atque combusti. Qui vero segnes se praebuerunt in furore populari comprimendo, partim honoribus privati, partim pecunia multati sunt. Civitas ipsa multis ornamentis spoliata fuit, Hucusque Osorius. Similem propemodum calamitatem

Panormi experti sunt Hebraei Siculi, sacris Christianis initiati, instinctu Hieronymi Veronensis cognomento barbari. Eremitani ordinis, qui in aede D. Francisci ad senatum et populum Quadragesimali tempore contiones habebat et inter contionandum frequentem plebem in eos, qui rursus ad legem Moysis tacite redierant, et ob id a Quaestore, quem Inquisitorem vocant, veste viridi cruce rubra insuta, inter alias poenas multati fuerant, ut irruerent, edita in suggesto voce clamitabat, illosque ut cruce, qua amicti erant, spoliarent, hortabatur: nefarium enim esse et sacrilegum, qui CHRISTUM cruci addixerant, crucem deferre diverso iure affirmans. Etenim his dictis incensa plebs repente in Hebraei generis viros feminasque (quorum ingens co tempore Panormi erat multitudo) quotquot expleta contione obivios habuit, irruit, eos amictu spoliavit, dilaceravitque. Reliqua apud eundem Fazell. ibidem videre licet, qui prolixe recenset, qui commota [note: Socrates li. 7. c. 13. Ecil. histor.] plebs porro perpetraverit, et quam difficulter, semel laxatis frenis, eius furor sedari potuerit. Verum n. est, sine sanguine numquam populi tumultum sedari. Accidit autem hoc mortuo Ferdinando Rege Hispaniae et Siciliae, in quo Aragonensis stirps, quae in Hispania diu, in Sicilia vero CCXXX. regnavit annis, defecit, et ita utrumque regnum ad Carolum eius ex filia nepotem pervenit, qui postea Imperator Quintus huius nominis appellatus [note: De bello Getico.] est. Rectissime igitur Claudianus monet, illum furorem efferatae multitudinis, licet interdum terribilem, attamen non diu durare, hisce versibus:

Quare temere illi faciunt, qui populo innixi et magnas res suscipiunt agendas, et susceptas sibi successuras sperant. Etenim quemadmodum crescente umbra vel decrescente, corpus tamen ipsum, cuius illa est umbra neque crescit neque decrescit: ita nec melior fit quisquam, dum a vulgo laudatur, nec idem peior, dum vituperatur. Parum namque praesidii, inquit Cominaeus, positum est in promiscua multitudine, nisi contineatur aliqua necessitate et imperio: tametsi tempus incidat, quum populi furor et repentinus impetus valde sit [note: In vita Agidis.] pertimescendus. Recte itaque teste Plutarcho, dici potest. Non posse multitudinem eodem modo et duce et assecla uti. Nam quod evenisse draconi fabula significat, nimirum caudam in dissensione quadam a capite postulasse, uti non semper sequi cogeretur, sed alternis quoque ipsa praeiret; sortitamque ducendi munus, et ipsam male afflictam fuisse, utpote quae ambularet improvide, et caput contra naturam coactum caecis surdisque partibus obsequi, graviss. offendisse: id videmus multis eorum, qui in gratiam populi omnia in Rep. agunt, obtigisse. Quippe quum se multitudini temerariis impetibus citatae abripiendos dedissent. neque corrigere postea, neque inhibere

confusionem eam valuerunt. Non frustra igitur Moyses vir DEI inter alias benedictiones populo Israelitico custodienti Leges divinas promittit, positurum eum Iehovam in caput, et non in caudam foreque duntaxat sursum, et non deorsum, Deuteron. cap. 28.

CAPUT XLI. De inanis superstitionis persuasoribus, Et de iudicio postremo nonnulla memorabilia.

NOTUM apud nos est, quib. rationib. nostra memoria quidam parochus, alioquin non indoctus et Arithmeticus insignis suis auditorib. inter contionandum, non ut arbitror, dolose, sed nimium fidens cum suis computationibus, tum dicto Euangelistae, propter numerum annotum (ut quidam mihi retulit) VIDeb Unt, In q VeM pUpV get Unt, persuadere conatus sit, finem mundi adesse, diemque certum et horam huius indicarit. Eo igiturres deducta est, ut plerique simpliciores ei fidem haberent. Ideoque ut fatui facere solent, priusquam omnia corruerent, genio otioque indulgere voluerunt, resque suas compotationib. consumpserunt. Id quod fecit olim et Niseus tyrannus Siracusanus. Is enim, quum illi a vaticinatore quodam praedictum esset, se brevi moriturum, omnes suas facultates prius luxu et comessationibus absumpsit. Lugduni item viro diviti nostro tempore idem usuvenit, qui ex genesi sua praedictiones mortis suae certas credens, omnes suas facultates intempestive sane distribuit, ita ut nihil sibi reservaret. Deceptus autem reliquam suam vitam usque ad extremam senectutem, emendicando victum suum, sustentare coactus fuit. Accidit autem quum dies et hora ab illo intempestivo vate designata, appropinquaret, iique qui fidem eius sermonibus habuerant, in sacello congregati, magna devotione finem mundi praestolarentur, et ille contionem ad rem accommodatam haberet; ut ea nondum finita, subito tempestas cum tonitru et fulgure orta sit) qua in re non prorsus vanus ille exstitit) ita ut omnes arbitrarentur, vaticinium ipsius illo momento impletum iri. Verum paulo post discussa tempestate pristina rerum facies apparuit. Sentientes igitur miseri et stolidi homines, se deceptos esse a suo parocho, reculasque suas inani persuasione decoxisse, non absque causa commoti, in illum irruerunt, eumque interfecissent, vel male multassent, si non ex eorum oculis se proripuisset, et a quibusdam prudentioribus, furor fatuae multitudinis mitigatus fuisset. Hoc imitatus est ante plusculos annos Monachus Graecus, lucri cupiditate ductus, sicut in Martini Crusii Turcograecia recensetur. Quum enim is

Hierosolymis Constantinopolim venisset, ante templa et ubi magnus hominum fieret concursus, ut pecuniam colligeret, dicebat, Non procul Hierosolyma lapidem caelitus cecidisse, cui inscriptum, paucos post dies mundum interiturum esse, idque literis probabat, quas se ab Alexandrino Patriarcha habere aiebat, in iis promittebantur peccatorum indulgentiae omnib. qui eas pecunia compararent. Sed paulo post, prudentia Patriatchae Constantinopolitani, detecta impostura, et monachus, et ii qui tales ab eo indulgentias emerant, ex communicati sunt. Qui imposturam confessus, amareque flens, exire e templo, nisi a Patriarcha in gremium Ecclesiae receptus; noluit. Id quod factum est, quum serio iocoque reprehensus Prodromus avari Papae appellatus fuisset. Tale aliquid etiam olim sub imperio Antonini Philosophi, ut Iulius Capitolinus refert, accidisse legimus. Quidam enim vanus homo, diripiendae urbis occasionem cum quibusdam consciis requirens, populo persuadere conabatur, ignem de caelo lapsurum, finemque mundi affore, si ipse in campo Martio ex caprifici arbore lapsus in ciconiam verteretur. Quum autem statuto tempore decidisset, atque ex sinu ciconiam emisisset, omnib. ludibrio fuit. cui M. Antoninus, ad se perducto atque confesso veniam dedit. Non ab simili astu, ut homines vana superstitione deciperentur, vius fuit impostor Mahometus. Is enim, quum Arabes et alios Asiaticos suis mirificis artibus, adiutore Sergio monacho apostata, inventa nova secta plena impietatis et scurrilitatis, dementasset, et mortuus esset anno Heraclii decimoseptimo atque suis antea praedixisset, se decimo regni sui anno moriturum, sed tertio post mortem die resuscitatum iri: discipulus quidam ipsius Albimar experiri volens, num vera praedicaret, venenum ei exhibuit, quo ille hausto, ut sensit imminere mortem, dixit astantibus, Quod per aquam essent accepturi remissionem peccatorum, et continuo exspiravit. Discipuli vero custodiebant corpus, exspectantes rei eventum, sed tandem foetoris impatientes reliquerunt, quod undecimo post die, quum reviserent, invenerunt a canibus laceratum, Haec ex Iohannis Vasaei Chronico Hispaniae, qui ea ex Luca Tudensi sumpsit, asscribere volui, non enim memini me alibi legere. Posteriores sane leges in eos, qui homines inani superstitione aliqua terrere conantur, certam poenam constituerunt: de qua re loquitur L. si quis. de poenis, quae sumpta est ex Iuriscons. [note: Lib. 5. c. 23.] Modestini lib. 1. de poen. Quo respexit quoque Paulus Iurisc. in Sent. de Vaticinatoribus et vaticinationibus, et mathematicis, ubi legimus: Vaticinatores, qui se DEO plenos assimulant, idcirco a civitate expelli placuit, ne humana credulitate publici mores ad spem alicuius rei corrumperentur, vel certe ex eo populares animi turbarentur: ideoque primo fustibus caesi civitate pellantur, perseverantes aut in vincula publica coniciantur, aut in

insulam deportentur, vel certe relegentur. Sed ut ad alteram partem huius capitis veniam, haec a me non eo referuntur, quod putem diem illum novissimum, [note: Actor. 3.] quem Apostolus Petrus refrigerii tempus appellat, procul esse: sed potius firmiter credam, signa praecedentia a Christo, Servatore nostro praedicta, si non omnia, pleraque tamen evenisse, cum praesertim Apostoli et eorum successores sua tempora, quibus vixerunt, novissima appellari soliti sint. Ob eam rem regnante Severo Imper. nonnulli arbitrabantur, id [note: Lib. 6. c. 6. Tripart.] quod de Antichristo praedictum est, impletum iri. Ita enim apud Euseb. legimus: Hoc tempore et Iudas quidam scriptor in septuaginta Danielis hebdomadas editis commentariis, in decimum annum Imperii Severi Chronologiam terminat, qui etiam vulgatum Antichristi adventum iam tum temporis appropinquare putabat, adeo videlicet vehementer mota illis temporibus adversum nos persecutio, multorum animos perturbaverat Cedrenus sane de Antichristo allegat testamentum Ezechiae Regis, et Isaiam Prophetam, quod is triennium ac menses septem rerum sit potiturus: tum eo in Tattarum abiecto venturum universi DOMINUM CHRISTUM DEUM nostrum, et tum fore resurrectionem ac bene male que factorum compensationem. Sic regnante Hentico III. Caesare, circa annum CHRISTI. M. [note: Lib. 5. Annal. Boior.] LXII. constans fama fuit, ut Auentin. refert, imminere excidii fatum orbi terrarum, et adfore tempus,

Quo mare quo tellus correptaque regia caeli
Ardeat et mundi moles operosa laboret.

Una dies dabit exitio, multosque per annos
Sustentata ruet moles et machina mundi.

ita ut nunc, tanto interiecto tempore, nihil reliquum sit, nisi ut erectis auribus, ad clangorem tubae Archangeli attollamus capita pia mente, et praestolemur adventum Filii hominis, in nube, ad redemptionem suorum, cum magna ineffabilique gloria et potentia venientis. Non autem Eliae ignoro, et [note: Tit. Sanedrim. c. Halec. cap. Libne.] Catinae Rabinorum, ex libris Talmuticis, tum etiam ex titulo de Idololatria desumptam prophetiam passim, tamquam oraculum caelo delapsum. allegari, qui sex milia annotum aetati mundi attribuunt: sed computationes videmus esse diversas, et quum in temporum radice peccatur, infinitos errores sequi necesse est. Habemus autem CHRISTI veri Pastoris admonitionem fidelem, et sollicitam de salute ovicularum suarum. Tempora videlicet et dies abbreviatum iri propter electos: Ut autem cognoscamus, quid ante multa saecula pii senserint, et quam solliciti, licet de tempore dubii et haesitabundi, [note: Lib. 7 ca. 25. Instit. divin.] istius diei noviss. fuerint, audiamus hac de re Lactant. Firmianum, qui ita dicit: Completis sex milibus annorum, mutationem istam fieri oportet, et iam

propinquare illum summum conclusionis extremae diem, de signis, quae praedicta sunt a Prophetis, licet noscere. Praedixerunt, enim signa, quibus consumatio temporum et exspectanda sit nobis in singulos dies, et timenda. Quando tamen compleatur haec summa, docent ii qui de temporib. scripserunt, colligentes ea ex literis sanctis, et ex variis historiis, quantus sit numerus annorum ab exordio mundi. Qui licet varient, et aliquantum numeri eorum summa dissentiat: omnis tamen exspectatio non amplius quam ducentorum videtur annorum. Etiam res ipsa declarat, lapsum ruinamque rerum brevi fore, nium quod incolumi urbe Roma nihil istius videtur esse metuendum. At vero quum caput illud Orbis occiderit, et r(u/mh esse coeperit, quod Sibyllae fore aiunt, quis dubitet, venisse iam finem rebus humanis orbique terrarum? Illa est enim civitas, quae adhuc sustentat omnia: precandusque nobis, et adorandus est DEUS caeli, si tamen statuta eius et placita differri possunt, ne citius quam putemus Tyrannus ille abomivandus veniat, qui tantum facinus moliatur, ac lumen illud effodiat, cuius interitu mundus ipse lapsurus est. Hactenus Lactantius, inter omnes Latinos scriptores eloquentiss. qui Crispi, Caesaris Constantini Magni filii, praeceptor fuit, et vixit circa annum CHRISTInati CCCXVIII. Ceterum utrum dies Domini praesenti aetati (licet Cyprianus Leovicius, et alii nonnulli, propter coniunctionem omnium planetarum in Ariete, qualis olim circa CHRISTI nativatem fuit, non absurdas rationes in Prognosticis suis anni M. DC. LXXXIII. allegarint) appropinquet, nec ne cum propius certe adsit, quam pridem, noverit nimirumis, qui solus novit, qui et illum praefinivit, et ab hominibus vult ignorari. Nos autem studeamus parati inveniri die ac nocte, et omni tempore, ideoque diem et horam certam indicare, quando hoc futurum sit, ut nullus id sanae mentis facit, ita eam soli DEO, neque ulli alii creaturae, ne Angelis quidem notam esse, ex sacris literis discimus, Multos autem in illa opinione esse, Christum ad iudicium non interdiu, sed profunda nocte venturum, non dubium est cum ipse nos toties vigilare et orare iubeat. Ecce, inquit, venio [note: Apocal. 16. Matth. 24. Lucae 12. Matth 25. cap.1 3.] sicut fur. Beatus qui vigilat et custodit vestimenta sua, ne nudus ambulet, et videant turpitudinem eius. Id ipsum quoque similitudo de prudentibus et fatuis virginibus, adveniente noctu sponso, significare videtur. Et Marcus expressius hoc indicasse dici potest. Vigilate igitur, inquit apud illum CHRISTUS, nescitis enim quando Dominus domus veniet, vesperi an media nocte, an in galliciano, an mane. Ne quum repente venerit, inveniat vos dormientes. Quae autem dico vobis, omnib. dico, Vigilate, Huc spectavit quidam ex veterib. ubi dicit: Traditio Iudaeorum est, Christum media nocte venturum in similitudine Aegyptii temporis, quando Pascha celebratum est, et exterminator venit, et Dominus super tabernacula transiit, et

sanguine agni postes nostrarum frontium consecrati sunt. Unde reor et traditionem Apostolicam mansisse, ut in die vigiliarum Paschae, ante noctis dimidium populos dimittere non liceat, exspectantes adventum CHRISTI, et postquam illud tempus transierit, securitate praesumpta festum celebretur. Unde et Psalm ista dicebat: Media nocte surgebam ad confitendum tibi, super [note: Lib. 7. c. 19. de divin. pram.] iudicia iustificationis tuae etc. Et idem Lactantius ita dicit: Aperietur caelum medium intempesta et tenebrosa nocte, ut in Orbe toto lumen descendentis DEI tamquam fulgur appareat, quod Sibylla his versib. Locuta est.

- - - o(ppo/t) a)\ne)/lqh|
pu=r e)/sai s1ko/tos e)n th=| meo/sh| nukti\ melai/nh|.

Haec est nox, quae nobis propter adventum Regis ac DEI nostri, privilegio celebratur. Cuius noctis duplex ratio est, quod in ea et vitam tum recepit, quum passus est, et postea Orbis regnum recepturus est. Et idem alibi hac [note: In epitome divin. instit. cap. 8.] de re ita pergit: A prophetis et a vatibus haec futura dicuntur: Quum ceperit mundo finis ultimus propinquate, malitia invalescet, omnia vitiorum et fraudum genera crescent, iustitia interibit, fides, pax, misericordia, pudor, veritas non erit, vis et audacia praevalebit, nemo quicquam habebit nisi male partum, manuque defensum, si qui erunt boni, praedae ac ludibrio habebuntur, nemo pietatem parentibus exhibebit, nemo infantis aut senis miserabitur, avaritia, libido universa corrumpent, erunt caedes et sanguinis effusiones, erunt bella non modo externa finitima, verum etiam intestina, civitates inter se belligerabunt, omnis sexus et omnis aetas arma tractabunt, non imperii dignitas conservabitur, non militiae disciplina, sed more latrocinii depraedatio et vastatio fiet. Et paulo post: Denique in eum statum res cadet, ut vivos lamentatio, mortuos gratulatio sequatur. Postremo: Tunc caelum intempesta nocte patefiet, et descendet CHRISTUS in virtute magna, et antecedet eum claritas ignea et virtus inaestimabilis angelorum, et exstinguetur omnis illa multitudo impiorum, et ea quae sequuntur. Ceterum haec a me non ideo referuntur, quod sacras literas, quae tam sollicite, et diligenter vigilare iubent, ad corporis vigilias, et nocturnum tempus solummodo, restringendum censeam; Non enim ignoro, Christum servatorem nostrum ad incertitudinem adventus perpetuo vigilando, id est, semper paratos nos esse, hortari. Quare pii viri vigilare interpretantur, esse exspectare vigilanter adventum domini, et paratum esse ad excipiendum illum cum gaudio. Ideoque vigilias mentis potius quam corporis considerandas, hoc est de irremissa cura et iugi exspectatione, ac desiderio venturi Domini, Eaque ratione consulto absconditum nobis esse voluit DEUS adventus sui tempus, ut videlicet nullo momento securi, continuas vigilias agamus. Quae

sane, si unquam ullo alio tempore, hoc nostro turbulentissimo, attente agendae sunt, cum tantae mutationes undique instent, omniaque spectent ad interitum: sed ante ruinam magna fiet, et horribilis totius orbis concussio. Quemadmodum idipsum CHRISTUS, Prophetae, signa portenta, et omnes rerum pub. circumstantiae satis, superque testantur, et prae ceteris nostta intestina in rebus sacris, et politicis dissidia, ac ingens animorum caecitas, et torpor. Quod vitium certissimum est instantis ruinae indicium, Nullum itaq: remedium restat, quam corporis et mentis continuae et attentae vigiliae.

CAPUT XLII. De Iudaeorum obstinatis et seditiosis actionibus.

SAEPISSIME conati sunt Iudaei contra Dei decretum; templum et politiam suam instaurare, verum conatus eorum semper irriti fuerunt, magnaque cum ipsorum clade et internecione ab incepto opere desistere coacti sunt. Memorabile autem est, quod illis Iuliani apostatae tempore [note: Lib. 5. c. 21. Eccles hist.] accidit, sicut post alios Sozomenus refert. Nam quum is Odio Christianorum (sicut omnis apostata est contemptor et osor sui ordinis) eos hortatus fuisset, ut suam politiam denuo instaurarent, eisque defensionem et immunitatem promisisset, mox convenit ingens multitudo Iudaeorum, et magna spe, sumptibus et opibus templum Hierosolymitanum aedificare coepit. Verum quum sundamenta iacerent, magno terrae motu, dehiscente terra, inter fulmina totum opus disiectum est, et multa milia, Iudaeorum ruinis oppressa sunt. Porro non minus memorabile [note: In vita Adriani.] est, quod temporibus Adriani Imper. accidisse scribit Dio, civis verba, ut res melius intelligatur, huc inserenda duxi. Interea Hierosolyma, inquit, pridem eversa, rursus habitari eam iussit Adrianus, atque urbem Aeliam Capitolinam appellavit. Iovi item ex adverso templi aedem excitavit. Bellum hinc grave et diutinum natum est. Magno enim dolore afficiebantur Iudaei, atque indignabantur, peregriinos in civitate secum habitare, et illud quoque gravius ferebant, externa sacra fieri, et externorum imagines in ipsa constitui. Quievere tamen ab armis et caedibus. Adrianum veriti, qui per ea tempora vicinis in locis constiterat. Nihilo tamen setius inter se ea stodiose fabricare non cessabant, quibus, quoties belli necessitas posceret, uti possent. Postquam vero longius Adrianus abfuit,

palam in arma vertuntur: quamquam aperta acie cum Romanis congredi non ausi sint;auxilia tamen sumebant, muro et cavernis subterraneis specus fodientes, atque cuniculis omnia munientes, ut quoties violarentur, liberos haberent ad fugum exitus; invicem quoque subter terram clanculum commeare. Specus et subterraneas vias superne, quibusdam in locis hiantes, ad ventos et lucem excipiendam perforaverunt. Impetus eorum Romani primo contempsere. Verum posteaquam universa provincia tumultuata est, et qui ubique gentium erant, cum eis conspiravetunt, tunc cognovere atque intellexerunt, quam grave et periculosum bellum exortum foret, Multa enim mala in Romanos, partim clam, partim aperte edebant. Assciscere multos etiam externorum, praedae et lucri cupiditate; et fere, ut ita dixerim, universus terrarum orbis ex motu Iudaeorum concussus fuit. Tunc ergo Adrianus minime cunctatus, praecipuos Romanorum duces adversus eos misit. Quorum primus Iulius Severus in Iudaeam ex Britannia vocatus. Hic minime ausus est proelium committere. Nam et multitudine longo impar erat ad decertandum, et hi de salute desperaverant. Igitur divisos adortus, carptim, ut quosque poterat, comprehendens, pro multitudine militum atque tribunorum, tum ab alimentis et commeatu interclusos, tardius quidem, sed minore cum periculo penitus oppressit. Pauci admodum evasere, atque a caede superfuerunt. Arces corum quinquaginta celeberrimae dirutae sunt. Vici ad nongentos et octuaginta quinque, qui sane frequentes et nominatiss. erant, direpti, et mox igne consumpti sunt. Viri in excursionib. et proeliis ipsis ad quinquaginta milia caesi fuere, Fame morbis, ac igni ingens multitudo ab sumpta est: Sic fere omnis Iudaea desolata est. Quam cladem etiam ante bellum multa ipsis denuntiaverant. Nam Solomonis sepulcrum, quod illi in supremo cultu et reverentia habent, sponte et nullo impellente discussum corruit. Lupi atque hyenae passim per urbes incidentes ululabant. Non fuit incruenta Romanis victoria, siquidem multi eorum occubuere. Hactenus Dio. Accidit hoc post natu CHRISTUM ann. CXXXVIII. post eversam Hierosolymam a Tito, ann. LXIII. Non nulli inter quos est Baronius, initium huius belli faciunt, annum CXXX. finem vero CXXXV. constat autem usque ad ultimos anni Imperii Hadriani cum Iudaeis dimi catum et admodum diuturnum bellum cum pervicacissima et seditiosissima gente, fuisse. Idem tentarunt Iudaei, prosperiori quidem aliquantisper successu, sed furore quodam nefando acti, paulo ante sub Traiani Imperio, ut idem Dio refert. Constituto enim Andrea quodam Duce Romanos et Graecos sine discrimine obtruncarunt, nec caede contenti, humanis carnibus vesci coepere. Horum intestinis, stillante adhuc sanguine, cincti, tum pellibus obvoluti, multos, per medium usque ad verticem dissecuere, plures bestiis dilaniandos

obiecere, alios interse digladiari coegerunt ut ducenta et amplius hominum milia eo furore et armis Iudaeorum interierint. Ingens item caedes ab iisdem in Aepypto patrata fuit. Nec minore clade Cyprii affecti fuere, siquidem in ea insula duce Artemione conspirantes Iudaei circiter ducenta et quadraginta capitum milia trucidarunt. Qua facti atrocitate, Iudaeus de cetero legibus et poenis Cyprum attingere prohibetur, si vel vi tempestatis, vel per errorem illuc delatus fuerit, seu capite damnatus statim morte multatur. [note: Lib. 22:] Sed inulta caedes non mansit. Nam Traianus, misso cum exercitu Lusio cum antecedentibus aliis ducibus, Iudaeos qui per universum fere terrarum orbem tantum caedis ediderant, profligavit. Eodem modo Ammianus Marcellinus mentionem facit Iudaeorum tumultuantium. Scribit enim, quum Marcus Imper. Palaestinam transiret, Aegyptum petens, eum fetentium Iudaeorum et tumultuantium taedio saepe percitum, dolenter exclamasse: O Marcomanni, ô Quadi ô Sarmatae, tandem alios vobis inquietiores inveni? Qualis autem fuit obsecro impostura cuiusdam, qui anno post natum Christum CCCCXXXIV. in Creta insula Iudaeis peisuasit, se eos non secus, ac Moyses Israelitas, per Mare rubrum salvos in continentem et terram promissionis ducturum. Innumera igitur multitudo ad praecipitium quoddam convenit, ex quibus nonnulli vana spe ducti, sese in mare conie cerunt, qui aut hausti undis, aut scopulis illisi prierunt! pauci tamen a forte adnavigantibus nautis servati fuere, Ita impostoris huius, qui deinceps per [note: Lib. 7. c. 37. hist. Eccles.] ludibrium Moyses Cretensis appellatus fuit, fraus detecta est. Hanc historiam recenset Socrates. Sic legimus in Itinerario Beniamini Tudelensis, quod Benedicti Ariae Montani opera ex hebraica translatum in latinam linguam habemus, suo tempore, quod incidit in annum recuperatae salutis nostrae 933. Davidem quendam Elroi, ex magicis libris insignem impostorem evasisse, tantamque auctoritatem sibi apud Iudaeos conciliasse, ut illis persuaserit, se a Deo missum esse, ut expugnata Hierosolyma eos a iugo gentium liberaret, ideoque obtinuerit Messiae nomen. Quum autem Rex Persarum hoc rescivisset, eumque captum ad se adduci iussisset, suis praestigiatricibus artibus omnium cum admiratione liberum ex carcere evasisse et circumvoluto suo sudario, maximo flumine, quod Gozen appellat, frustra insequentibus Persis, traiecto, eademque die dierum decem via confecta, incolumen evasisse. Hac audacia impostoris illius Regem Persarum commotum, ad omnes Synedriorum primores scripsisse, ni conatus Davidis impedirent, omnes Iudaeos in Persia degentes, delerum iri. Hac comminatione illos perculsos, talem epistolam ad Davidem misisse: Scias volumus, liberationis nostrae tempus nondum venisse, neque signa nostra fuisse adhuc spectata. Non enim vento fortis efficitur vir. Quamobrem praedicentes iniungimus tibi, abstinere omnino ab

istiusmodi consiliis, ausis et conatibus. Sin minus, ab omni Israel eiectus esto. Sed illum neque his neque aliorum monitionibus obtemperate volentem, in suo temerario ausu perrexisse, donec a socero suo, largitionibus corrupto, cubans domi suae in lecto fuerit confossus. Atque consiliorum et calliditatis illius vanae hic exitus fuit. Huc non incommode referri potest memorabile obstinatae crudelitatis exemplum quorundam Iudaeorum, quod [note: In fin. lib. 7. histor. Franc.] tempore Philippi Longi, Regis Galliae, accidit. Id a Roberto Gaguino recensetur hoc modo: Afflicti multi leprosi, qui Iudaeorum hortatu susceptum ab eis venenum puteis per omnem Franciam infundere coniutassent, ut si qui potum inde haurirent, aut interirent, aut elephantiae virus inciderent. Itaque pharmacon sanguine et lotio hamano, herbisque quibusdam letiferis confectum panno involuentes, in puteos demittebant, lapide adhibito, ut ad aquae fundum cito deferretur. Id quum in provincia Narbonensi a leprosis factum Philippus cognovit, veneficosque omnes flammis fuisse punitos, inquiri per reliquum regnum leprosos iubet, quos de crimine confessos, una cum plerisque Iudaeis, vindex flamma corripuit. Fuisse per id tempus constat Iudaeos XL. Vitriaci, ob id ipsum, in custodia habitos, mirable in sese facinus perpetrasse. Nam quum se morti addictos iam minime dubitarent, duos ex eorum numero delegerunt, qui eos occiderent, ne Christianorum manibus sumerent supplicium. Vetustiss. illorum atque iunior exsecrabile ministerium exsequuntur. Omnibus interemptis, quum duo tantum homicidii auctores superessent, senior orat iuniorem, se necet. Ille seniore occiso, quum se solum videt, direpto auro quod apud interemptos erat fune ex dissectis linteis facto per fenestram se dimisit: sed et corporis et auri gravitate fune, quo se deorsum mittebat, dissoluto, in fossum delapsus, crus fregit, atque ita in fossa procumbens deprehensus est, et ultimo supplicio affectus. Iudaeorum autem cadavera cremata sunt. huius rei quoque mentionem [note: Dereb gestis Francor. li. 8.] facit Paulus Aemilius. Fatendum sane est Iudaeos propter obstinatae et excaecatae mentis impietatem, ita plane excidisse gratia, ut DEUS non solum abstulerit ab eis maiestatem regni mundani, sed etiam hereditatem regni caelestis, ut ita non mirum sit, eos omnibus calamitatibus obnoxios esse, cum tamen ea gens fuerit ex posteritate sanctiss. Patriarcharum, et prae omnibus gentibus electus populus, imo cognati et consanguinei CHRISTI Servatoris nostri. Verum causas quinque huius repulsae distincte enarrat [note: Cap. 2.] Isaias Propheta. Ubi Brentius in suis commentariis, eas quoque ad Christianos applicat, et evidentiss. argumentis demonstrat, hos inno centiores Iudaeis neutiquam esse, sed perseverantes in illis delictis, a Propheta enumeratis, eandem poenam manere. Si enim DEUS, inquit Apostolus, naturalibus ramis non perpercit, multo minus insititiis hoc facturus est.

CAPUT XLIII. Antrum Platonicum. Sive Speculum vanae et ineptae et obstinatae persuasionis et inscitiae.

FINGE tibi spatiosam quampiam speluncam, recedentem quam maxime introrsus, cuius excelsae ad lumen pateant fauces In eius autem speluncae penetrabilibus fac esse homines, qui ab ipsa usque infanria illic sederint habiti semper in vinculis, atque his ita adstricti, ut neque ad fauces illas convertere se, neque commovere quoquam, sed necintueri quicquam valeant, nisi quod e regione sit. A tergo autem supraque eos procul maximus quisquam luceatignis, interque ignem ipsum, et quos diximus vinctos, via sit quasi sublimis, et alre pensilis, iuxtaque viam paries. Tum per eam viam gradiantur plurimi, vasa instrumentaque alia manibus gestantes, et animantium effigies vel lapides, vel ligneas, vel materia quavis alia: quae tamen gestamina omnia, dum transferuntur, exstent super eum, quem diximus parierem. Qui autem homines illa baiulent, alii quidem taceant, ut fit; alii inter se colloquantur: denique sit scena ista omnis, quasi quum praestigiatores, interiecto velo, supra, id velum minutas quasdam nobis ostentantimagunculas, quasique pupas ridicule loquaces, ac gesticulctrices, rixantes inter se concursanresque per ludicrum. Quid autem sibi, inquies, vult imago haec tam ex quisita, tam que absona? Dicam: Credamus nunc eos homines. quos dixi, immobiles, et astrictos vinculis, esse haud absimiles nobis. Quid igitur hic videbunt? Se quidem certe ipsos non videbunt, sed nec inter se vincti vinctos, nec item gestamina illa: nam et sunt ipsi in tenebris, et respectare nequeunt. Puto autem, videbunt umbras eas tantum, quas ille ignis, quem diximus, in adversim speluncae frontem iaculetur. Quod si colloqui eriam illos inter se contingeret; credo umbras istas veras plane esse res dicerent. Ceterum si vocis etiam imago illa ludibunda, quae Graece Echo dicitur, colloquentibus iis qui praetereant, inipsa illa antri fronte resonerac resultert: an censes alium loqui puraturos, quam ipsam illam umbram, quae transeat? Equidem non arbitror. Imo vero opinor, nihil esse vetum suspicaturos,

praeter umbras. Sed agendum, solvamus nunc eos, et eximamus vinculis, atque a tanta (si possumus) insipientia vindicemus. Quid eveniet? Credo ubi cuiquam ipsorum manicas atque arcta vincula levari iusseris; ubi surgere ocius ac respicere et ingredi ac spectare lucem coegeris; angetur primo, et radii oculos perstringent, nec asspicere illa poterit, quorum imagines hactenus asspexerat. Quod si quis hunc hominem sic alloquatur: Heus tu, nuges ante hac vidisti, res ipsas nunc vides. Praeterea, si res ei ostendens ipsas interroger quid unaquaeque illarum sir: nonne hunctu putas haesitabundum diu et ancipitem, veriora suisse, illa tamen pertina citer crediturum, quae prius cernebat, quam quae nunc ostenduntur? Quid si quis eundem cogat egredi aliquando ad puram lucem, nonne oculos ei credimus dolituros? Nonne aversaturum radios coniecturumque se in pedes quantum queat, ut ad simulacra illa sua revertatur quam primum: quis dubitet? Age si quis per ardua illum et acclivia vi protrahat ad lumen, nonne indignabitui homo, et reluctabitur? Moxque sub auras plane evectus rorquebir aciem prorsus, ut ille Herculis Cerberus: nec ferre diem, nec illa intueri, quae dicanr bona, poterit, nisi paulatim quidem assueverit. Ergo umbras primum cernet; dein solis in umbra simulacrum; tum corpora ipsa fulgoris immunia, Posthaec autem etiam in caelum tollet oculos, ac noctu primum suspiciet lunam ac stellas: mox etiam interdiu ad ipsum solem dirigere andebit obtutum, cogitabitque secum scilicet hunc esse, qui tempora distinguat, quique anni vices peragat. Hunc eorum quoque esse auctorem, quae ipse antea in antro illo tetro spectare erat solitus. Cedo quid hic volutabit animo? quid faciet? quoties carcerem caecum, quoties vincula, quoties vere umbratilem sapientiam recordabitur? Equidem puto gratias diis aget magnas ingentes, quod inde emerserit tandem dolebitque vicem sociorum, quos in tantis reliquerit malis. Quod si etiam in spelunca laudari, praemiisque affici et honoribus confuevissent, quicumque simulacra illa acutius viderent, aut qui facilius meminissent, quae priora ex his, quae posteriora, quaeve semel excurrissent, auf item qui quasi addivinarent, quae proxime subitura his forent: an eventurum putamus unquam, ut honores illos, ut laudes, ut praemia noster iste concupisceret, aut his denique invideret, qui consecuti illa fuissent? Non puto, quin potius credo, ultra Sauromatas fugere eiliberet, et glacialem Oceanum quam vel regnare inter istos. Verum redeat iam hic idem quasi postliminio ad illam ipsam sedem inamoenam et caecam; nonne ipse iam caeutiet, a sole profectus in tenebras; nonne, si certamen forte ibi ponatur, quis omnium acutissime umbras easdem cernat: superabitur hic noster, et erit omnib deridiculo? sic ut uno ore vincti illi clament, caecum revertisse in speluncam socium, periculosumque esse iter foras. Tum si qui solvere iterum aliquem ex

ipsis tenent, atque ad lucem producere; resistar ille scilicet, quisquis fuerit, manibus ac pedibus, et trahentisi sese etiam, si possit, in oculos involet unguibus [note: Lib. 6. de Repub.] Hactenus de specu Platonico cuius interpretationem videre licet apud eundem, unde haec sumpta, et apte ab Angelo Politiano in suam Lamiam translata sunt: Quid autem obsecro ob staret, si Plato, vel alius ex eius imitatoribus adhuc superstes esset; quin eos vagabundos et audaculos, qui nescio unde emerserunt, et tam pertinaciter sua monstrosa placita, et praecoces opiniones (habente splus admirationis, quam utilitatis, plus famae quam soliditatis, quatum auctores opinione vulgi aliquandiu magnos humana magis fecit gratia, quam divina,) in specu ipsorum conceptas, magno cum scandalo bonorum contra suam conscientiam obstinate defendunt, aliisque omnibus invitis, ea de quibus ipsimet haesitant, et inter se diglad antur, reiectis vel neglectis prudentiorum scriptis, et monitis salutatibus, obtrudere satagunt, eos igitur etiam in hoc antrum, si non inferius, collocaret? cum tamen haberi velint sese supra nubes collocatos, et esse omnium hominum scientissimos sibi persuasisse videantur. Memorabilis igitur est doctrina Cancellarii Parisiensis, qui, ut refertur ab Udalrico Zasio, dicere solitus fuit, Temeritatis notam esse, vitos sapientiae gloria conspicuos vel statim errori subdere, vel quod temperata resolutione placari poterat, velle subvertere. [note: In l. 2. de erig. Iur.] Quo etiam Hierocles, ut a Stohaeo citatur, respexit. Oportet, in quit, neque inculpata culpare, neque ex imbecillitate nostra, et utendi ignorantia rebus crimen impingere. Tales enim homines audacia et improbitate magis magisque lasciviente, veluti terra congesta, sese obruunt, et inimcis ridiculi fiunt, itemque ipsorum posteri,

CAPUT XLIV. De persuasione quae oritur ex imperitia.

MULTIS Italis et Gallis, qui numquam extra lares suos pedem extulerunt, persuasum est, GErmanos unam eandemque civitatem inhabitare. Quando enim vident Germanos quum studiorum liberalium, vel mercaturae causa ad eos veniunt, tam concordes esse, et coniunctim vinere eademque lingua eos uti, imaginantur sibi, hanc familiaritatem, et coniunctionem studiorum et voluntatem, ex perpetua conversatione ortum suum habere. Sicut etiam mihi

non semel accidit, ut serio ex me scire voluerint, quam late pateret ambitus illius urbis Germanotum aut Alemanorum, quam ipsi vulgo La Magna vocant. Etsi autem saepius ipsorum simplicitatem, et ridiculam persuasionem miratus fui, tamen hoc imperitiae ipsorum asscribendum est. Ita enim accidit hominibus, qui tamquam fungi uno in loco permanere solent, neque putant trans flumen, ripam, ut est in ptoverbio, habitabilem esse. Quam ob rem Antisihenes ridere solitus est Athenienses, inde gloriantes, quod essent a)uto/xqones2 hoc est, indigenae, eo quod non aliunde eo commigrassent, nec patriam sedem mutassent unquam, dicens, Hoclaudis illis esse cum testudinibus cochleisque commune: Non frustra igitur Aegyptii in suis sacris notis, ut Orus observavit, Hominem qui numquam solo natali relicto peregrinatus fuerit, significantes, Onocephalum pingunt; quia nec ullam audit historiam, nee quae apud exteras gentes fiunt cognoscit. Haec inscitia privatorum tolerabilior est, quam eorum qui Res pub. administrant, ideoque in his plerumque exitum habuit infelicem, et lamentabilem. Praesertim accedentibus falsis opinionibus, quae animos praeoccupant, eaeque secundum Galenum, non tantum surdos sed etiam caecos efficere homines solent. Hoc [note: Lib. 35.] testantur historiae: inprimis quae de Minione apud Livium exstat. Is princeps amicorum fuit Regis Antiochi, qui ignatus omnium externorum, viresque aestimans Regis ex rebus in Syria aut Asia gestis, non causa modo superiorem esse Autiochum, quod nihil aequi postularent Romani, sed bello quoque superaturum praeindicata opinione credebat. Ideoque quum solus particeps esse secretorum consiliorum Regis, hac sua inscitia Regem ad bellum atrociss. contra Romanos gerendum induxit, in quo ipse Rex victus, et maiori parte regni sui mulctatus poenas meritas suae inconsultae temeritatis dedit. Maiori aurem admiratione dignum est, quod nec Herodorus, nec Thucydides, de Romanis, qui in tantam potentiam tunc temporis sensim crescere coeperunt quantum ego scio, mentionem in suis historiis fecerint, nec omnino alius eorum aequalis scriptor, sed sero eorum nomen in Graecia auditum est, cum tamen utrinque Europaeisint. Gallorum autem [note: Lib 4. de asse.] et Hispanorum res teste Budaeo, usque adeo ignorae Graecis fuerunt, etiam iis, qui exactiss. et accuratiss. scriptores fuisse videntur, ut unus eotum Ephorus, Hispaniam, quae Iberia ab eo dicitur, unam esse civitatem existimaverit, cum tam late ea pateat, ut peregrinatores et Cosmographi ambitum Hispaniae 1136. milliaria Gallica excedere arbitrentur.

CAPUT XLV. Commendatio privatae et mediocris generis vitae.

DIVINUS ille Plato in quodam loco dicit: Quod moderatun est et mediocre, immoderato et excedente mirum in modum ad virtutem praestit. Recte itaque quidam monet:

Sisaepis, affectes mediocria: summa pericilis
Obvia: contemptum sordida vita parit.

Hoc ita esse testantur historiae. Semper enim a prudentioribus privatae et mediocris vitae commoditates, ampliss. honoribus et splendidis dignitatib. voluptatis honestae et securitatis ergo praelatae sunt, eosque potius, qui illas, quam qu has consecuti essent, felices pronuntiarunt. Idipsum videre licet apud Xenophontem, ubi Hieron. Tyrannus enumerat, quor et quantis voluptatibus orbatus fuerit factus princeps, quibus privatus fruebatur. Unde non mirum, quod Traianus tamquam intolerabile onus imperium spreverit, nec nisi necessario susceperit. Si enim consideramus, quam fuerit anceps ac misera Imperatorum conditio (ea scilicet tempestate, quum ipsorum dignitas omnis atque salus erat, non in Senatus aut po puli, sed in legionum atque militum potestate) permitum videri potest, ullos fuisse qui munus hoc tam periculosum, et iniuriis opportunum susciperent. Saepe namque evenit, ut quod nobis bonum magno animo pollicemur, totisque vitibus illi [note: Homiliae LXVI.] inhiamus, exitio postmodum maximo sit. Quo respexit Chrysostomus, ubi dicin, Non diadema Regum respiciendum, sed curarum tempestatem, pet quam ipsis corona patitur. Etenim inde a Caio Caesare, qui spectante Senatu concidit, ad Carolum usque magnum, circiter triginta, inprimis autem omnes, quib. Caii praenomen fuit, fuerunt ex iis interfecti: quatuor vero sibi mortem ipsi consciverunt, quod mortis genus foedissimum Tacitus, Canones vero, informe appellant. Imo tandem eo militaris licentia progressa est, urimer iocos et comessariones Imperatores eligerent, ut quando illis lubitum esset, haberent quos occideteut ut Regilliano, quem Trebell. [note: Dialog 97.] Pollio inter triginta Tyrannos ponit, nec non et Ptoculo, teste Flavio Vopisco, accidit. Huc respexit Petr rcha, ubi collocutore in gleriantem de coptis militaribus ita compellat: Tutius pastor tigridum forsitan, et ursotum esses. Possunt mansuefieri corda ferarum, at quorundam hominum non possunt: et minantur antequam feriant ferae, odio hominum improviso

erumpunt. Hi quos tuos reris, qui te dominum vocant, heu quam paruo pretio venale genus, et in stabile, quam levibus ex causis mutabuntur, et ex militibus hostes fient. Blandi vultus in horrorem, daraeque tibi dextrae tuam forsitan in perniciem convertentur, neque si siat, novum erit aut insolirum. Ad Placentiam adversus Iulium Caesarem suus exercitus insurrexit. Alexander Romanus a suis militibus interfectus est. Postmodum Maximini, patet et filius: sic Balbinus et Maximus: sic Probus dux clarissimus: sic Gratianus et Valentinianus Iunior, optimi fratres: ille a suis legionibus, hic a suo comite proditus est. Sic innumerabiles alii a suis hostibus invicti, ab exercitibus propriis periere, et quos milites appellabant, invenere carnifices. Vide ergo quo gandeas: tuus hic exercitus trux, immitis, utque ait ille, bellua multorum est capitum, nihil non ausura, ira illam vel inopia vel avaritia irritante. Hoc caute et prudenter animadvertit Saturninus, ut Vopiscus referit. Quum enim ipsi in vito a militibus purpura Imperatoria induceretur, flendo ita eos compellavit: Nescitis amici, quid mali sit imperare. Gladii et rela nostris ce ucivibus impendent, simminent hastae undique, undique spicula: ipsi custodes timentur, ipsi comites formidantur: non cibus pro voluptate, non iter pro auctoritate, non bella pro iudicio, non arma pro studio. Adde quod omnis aetas in imperio reprehenditur. Senex est quispiam, inhabilis videtur: sin minus, inest furor. Nam quod Imperatorem [note: In ephigen.] me cupitis, in necessitatem mortis me trahitis etc. Recte itaque Euripid. dicit.

Felices quibus obtigit
Sors nec summa nec infimae,
Sed sane modica, et quibus
Castos annuit aurea
Nancisci thalamos Venus.

Contingant mediocria
Blandae munera Cypridis,
Porro ingentia deprecor.
Humanis variantia
Sunt discrimina mentibus
Sunt discrimina moribus.

Testes praeterea sunt nobis elegantiss. versiculi Apollodor. quos ita Henricus Stephanus Vir doctiss. egraeco transtulit:

Habent perampla dona fortunae metum,
Periculoque non carent praelustria;
Nec ulla celsa tuta sunt mortalibus,

[note: Lib. 5. hist.] Huc spectase videtur Polybius, ubi dicit: Quam parva temporis intervalla homines in excelso fastigio collocant, et eosdem rursus ad ex tremam miseriam ac calamitatem redigunt? atque eos maxime, qui in aulis principum vitam agunt. Hi enim similes sunt calculis, in publicis consiliis dari solotis. Nam ut illic, pro eorum qui consulunt voluntate, qui modo aenei fuerant, mox aurei dantur: ita qui regias Principum sequuntur, pro regis voluntate nunc beati, modo fiunt miseri. Prudenter igitur Cominaeus, tamquam vetus aulicus et oculatus testis, sp lendidam illam et periculosam miseriam aulicam detestatur, et mediocre vitae genus tamquam tutius commendat. Nihil, inquit, est praestabilius mediocri vitae genere, quod qui potest assequi et tueri, is omnium est felicissimus. Hoc autem verissimum esse experientia restatur. Pauci enim inveniuntur, quos aula beavit, sed innumeros reperies quos perdidit etiam hos ipsos, quos beavit. Neque villa sub caelo tam lubrica [note: Lib. 3. annal. Franc.] via est, ut Papyrius Masson recte monet, quam aulicorum gratia. Quare licet cum Seneca dicere:

[note: Cap. 7. Lib. 7. c. 2.] Ut autem ad historica veniamus, exstat hac de re memorabile exemplum quod a Solino et Valerio Max. de felicitate ita refertur: Quum Gygas regno Lydiae armis et divitiis abundantiss. inflatus animo, Apollinem Pythium sciseitatum venisset, an aliquis mortalium se esset felicior? deus ex abdito sacrarii specu voce missa, Aglaum Psophidium ei praetulit. Is erat Arcadum pauperrimus; sed aetate iam senior, terminos agelli sui numquam excesserat, parvuli ruris fructibus ac voluptatibus contentus. Hinc fortasse Claudianus sumpsit occasionem senem suum celebrandi, qui iuxta Veronam

consistens, villa sua numquam egressus fuisset. Eius igitur versus propter eorum elegantiam huic meditationi asscribere volui.

Felix qui propriis aevum transegis in aruis,
Ipsa domus puerum quem videt, ipsa senem.
Qui baculo nitens, in qua reptavit arena,
Unius numer atsecula longa casae.
Illum non vario traxit fortuna tumultu,
Nec bibit ignotas mobilis hospes aquas.
Non freta mercator timuit, non classica miles,
Non raucilites pertulit ille sori.
Indocilis rerum, vicinae nescius urbis,
Aspectu fruitur liberiore poli.
Frugibus alternis, non consule, computat annum,
Autum num pomis, ver sibi flore notat.
Idem condit ager soles, idemque reducit,
Metiturque suo rusticus orbe diem.
Ingentem meminit paruo qui gramine quercum,
Aequaevumque videt consenuisse nemus.
Proxima cui nigris Verona remotior Indis,
Benacumque putat littora rubra lacum.
Sed tamen indomitae vires, firmisque lacertis,
Aetas robistum tertia cernit avum.
Erret et extremos alter scrutetur Iberos,
Plus habet hic vitae plus habet ille viae.

Secutus igitur fuit Heliodorus ille Carthaginensis, cuius monumentum in Hispania apud Gades (ubi olim Herculis Aegypti, non Graeci vel Alcaei sepulcrum et templum atque columnae, teste Beroso, et Annio commentatore eius erant) repertum fuit, ne Psophidius ille si vixisset, vel hic senex Veronensis, illud videret, et legeret atque insaniorillo, secundum ipsius opinionem, haberi posset eius inscriptio est talis:

D. M. S. SI LUBET LEGITO HELIODOR US INS ANUS CARTHA GINENSIS AD EXTREMUM ORBIS SARCOPHAGO TESTAMENTO ME HIC IUSSI CONDIER. UT VIDEREMSI QUIS PIAM ME UNQUAM INSANIOR AD ME VISENDUM ADHAEC USQUE LOCA PENETRA VERIT, Quare non imprudenti consilio quidam in celebri quadam Germaniae urbe suis aedibus graecum hunc versum asscripsit: o( tw=n i)diwtw=n bios a)/eis2os.

Vita privatorum est optima. Quod genus vitae probavit quoque et praetulit omnibus aliis, apud Platonem in Politicis Ulysses ille sapientiss. quum esset ei in vitam redeundum. Haec enim sunt eius verba, sicut ex Graeco versa sunt. Commemoravit et Ulyssis animae forte fortuna postremae omnium evenisse, ut eligeret vitam sibi. Hanc in memoria veterum malorum morbo ambitionis liberatam, quaesivisse longo tempore obeuntem propositas vias, aliquam hominis privati et minime negotiosi, ac vix invenisse tandem obiectam et praeteritam ab aliis; dixisse autem quum inspex isset, eandem se electuram fuisse, si maxime sors, ut primam omnium eligeret, obtigisset, atque tulisse illam cupide et libenter. Hoc etiam Sertorium commovit, qui quum audiisset de insulis Atlanticis, quas etiam fortunatas, Graeci autem moirhge/neas2 appellant; de adeundis iis diu cogita sse dicitur, ut dimisso exercitu tandem privatus secute ac quiete sine ambitione ac magistratu vivere posset. Quod si fecisset, at mature, et non sero, sed serio de quieto et minus ambicioso statu cogicasset; non invitatus a Perpenna per proditionem in convivio tam miserabiliter caesus fuisset. Sane Diocletianus Caesar post insignem gloriam domi militiaequeve partam, diuinosqueve susceptos honores, nihil firmum nec constans in rebus humanis perspiciens, et imperium laboribus, curis et periculis plenum ex pertus, Rei pub. administrationem deposuit, et vitam privaetam eligens agriculturae sededidit, et nullis persuasionibus ab illa abstrahi potuit, maiorem animi libertatem, et suaviorem voluptatem [note: Aeneus Syluius cap. 13. histor. Behem.] ibi sentiens, quam in Repub. tam ampla moderanda. Illustratur hoc praeterea exemplo Suatocopii Regis Bohemiae et Moraviae. Is enim quum in praelio victus ab Arnolpho Imp. esset, clam sese pugnae subtraxit, atque ut erat incognitus, salutem fuga solus quaesivit. Quumque ad montem venisset, cui Sambri nomen est; abiectis armis, equo demisso, pedibus iter fecit, et tamquam viator inops, vastissimam ingressus eremum, tam diu pomis atque herbarum radicibus vitam sustentavit donec tres eremi cultores obvios habuit, quibus sese adiungens, usque ad extremum vitae perseueravit incognitus, patienter ac sedato animo incommoda quaeque ferens. Ubi fero obitus adfuit, accersitis eremitis. Nondum inquit, quis fuerim, novistis. Rex ego Motavorum praelio victus ad vos confugi, et regiam vitam et privatam expertus morior. YNulla regni fortuna est tranquillitati eremi praeferenda: Hic [orig: Hîc] securus somnus, dulces herbarum radices atque undas efficit: ibi curae atque pericula, nullum icbum nullum potum non amarum reddunt. Quod vitae mihi fata dederunt, apud vos felix peregi: in regno quicquid eius transactum est, mors verius quam vita fuit. Sepelite me hic [orig: hîc] postquam anima corpus reliquerit. Moraniamque deinde petentes filio meo, si adhuc vivit, haec nuntiate. Atque his dictis vita [orig: vitâ] excessit. Non absimile aliquid refertur de

Carolo V. Imperatore eum videlicet dicere solitum fuisse, se resignato imperio, plus voluptatis et delectationis in sua monastica solitudine uno die percepisse, quam ex omnibus suis victoriis et triumphis, quibus prae ceteris felix habitus fuit. Caroli autem, proavi materni Iohannis II. Ferdinandi filii, Regis Aragoniae et Siciliae oratio ante mortem memorabilis et pietatis [note: Dereb. Hispanic. lib. 18. prope finem.] psena fuit, quam ita refert Lucius Marineus: Mox respirans, et iam reclusis oculis omnes qui aderant aspiciens: O vanas, inquit, hominum cogitationes! hbo [orig: hbô] miseros omnes, qui ad principatus aspirant; qui divitias, opes et nimios honores affectant! ô felicem pauperum conditionem, et illorum securam vitam atque beatam, qui panem comedunt cum sudore sui vultus, qui vivunt labore manuum suarum! Nam mihi misero quid regnum; quid homines, quid obsequia plurimorum contulerunt? Quid? labores scilicer magnos et multa corporis et animae pericula, nec unquam aetate tam longa potui inihi dies aliquot videre bonos, ô me miserum et infelicem, qui tam sero fallacem mundum cognoscolqui vitam certe vixissem multo meliorem, si non Rex, sed pau peris agri cultor fuissem. Haec magno cum dolore animi referebat, Alphonsi fuatris, ut arbitror, recordatus atque secutus exemplum, qui Neapoli olim moriens eadem protulisse verba memoratur. Haec Marineus. Id ipsum patet in epistola Theodati, vel ut quidam putant, Theododathi [note: Lib. 1. de bello Gothorum.] Regis Gothorum, ad Iustin. Imp. quem Procopius refert. Ea est talis, visum enim fuit eam quoque integram ascribere, cum contineat multas res memoria dignas, licer Theodatus aliud animo cogitaverit, quam scripserit. NON EQUIDEM IPSE ad regium culmen ut adventicius et peregrinus perveni, quippe qui ex avunculo Rege sim genus sortitus, et pro eius nutritus hic [orig: hîc] dignitate: Bellorum vero ac bellicae turbulentiae sum equidem non omnino peritus. Cum enim in audiendis literarum optimis disciplinis exercitus sim, et in eas studium meum omne contulerim contigit sane, ut a bellicis hisce perturbationibus quam longe semotus, ad id demum venerim, ut haud quaquam decere me ducam, pro terrestris imperii et bonorum praesentium cupiditate, vitam in discrimine agam, sed ab his potius ut procul absim, nimirum cui neutrum sit voluptati, tum quia alterum satietate merimur, nam et suavitudinum omnium satietas, est, rum quia insolentia ipsa desuetudoque in anxietates plerumque et turbas inducunt. Ipse igitur, si modo mihi praedia sint, quae aureos ducentos et mille quotannis ferant, parui equidem sum regnum facturus, tibique statim Gothorum et Italorum permissurus imperium, ut qui longe malim terrae cultor sine negotio esse, quam in imperatoriis curis vitam hanc ducere vicissim in pericula transmittentibus: Remittes ergo quam celerrime hunc ad nos vitum, cui cum Italiam ipsam, tum et res ceteras tuo sum nomine traditurus, etc. Cum vero Epicteti

elegatissimum eiusdem argumenti dictum celebretur, illud quoque addere placuit. Ita autem inquit ille: w(/sper e)pi\ s1mikrou= s1ki/mpodos2 qlibo/meion u(giai/nein a)/meinon, h)\ e)pi\ platei/as2 kli/nhs2 kulindou/menon nosei=n: ou(/tw kai\ e)n mikra=| peeiousi/ a| be/ltion susello/menon e)udaimonei=n, h)\ e)\n mega/lh| tugxa/nonta dusuxei=n: id est, Quemadmodum in paruo humilique grabato anguste cubare hominem sanum melius est, quam in lecto amplo sese volutantem aegrotare: similiter in exigua fortuna melius est se contrahentem laeto esse animo, quam in magna fortuna tristi. Quam vero scite et breviter Clemens Alexandrinus; o( spoudai=os o)ligode/hs2. Vit bonus et honestus paucis indiget. Quo dicto parentem meum optimum inprimis delectatum fuisse recordor. Rectissime itaque Similis [note: Dio in vita Adrianc.] praefectus militum Adriani Caesatis, moriens sepulcro inscribi iussit, quum vix vacationem obtinuisset, et in agro septem annis, quod fuit reliquum vitae privatus in otio et quiete exegisset:

SIMILIS HIC IACET, CVIUS AETAS QUIDEM MULTORUM ANNORUM FVIT. SERTEM TAMEN DUNTAXAT ANNIS VIXIT.

CAPUT XLVI. Sorte sua contentum vivere unumquemque debere.

[note: Homilia 60.] DIWS Chrysostomus acriter reprehendit: Quod quo quisque tenetur, hoc omnium molestissimum esse dicat, et quia proprium unumquemque plusquam alienum afficiat. Sic, in quit, qui filios non habet, nil ita grave putat, sicut filiis carere. Qui multos habet cum paupertate, nil tam accusat, quam filiorum multitudinem: Unum habens, nil peius, quam unum habere, putar. Qui pulchram habet uxorem, nil se peius habere dicit, quamquod pulchram habet. Suspicionis enim plena res est et in sidiarum. Qui deformem nihil peius esse asserit, quam deformem habere coniugem. Res enim est fastidio plena. Privatus nihil huiusmodi vita dicit esse inutilius, nihil abiectius. Miles nihil militia esse laboriosius, nihil periculosius esse asserit. Satius. n. pane solo cum aqua vesci, quam tor ferre molestias. In magistratu positus, nihil magis laboriosum, quam alienas curare necessitates affirmat. Subd tus, nihil ait servilius, quam alienae potestati subiacere. uxori iunctus, uxore nihil et sollicitudine peius asseverat. Uxore carens nihil illiberalius, quam uxorem non h. bere, testatur, et domo carere et quiete. Mercator agricolam ex securitate beatum

vocat. Agticola mercatorem ex divitiis. Est morosum omnino genus humanum, sortem suam accusans, et animum gerens gravatum, etc. Eandem [note: In Epist. ad Fuscum Aristium.] querelam etiam olim habuerunt gentiles, in primis autem. Q. Horatius Flaccus prudenter monet, quid iis accidere soleat, qui vel ambitione, vel invidia, aliave non honesta cupiditate ducti, sorte sua contenti esse nolunt, et ad alia aspirate solent, fabella sua de equo et cervo, quam ita concludit:

Sic qui pauperiem veritus potiore metallis
Libertate caret, dominum vehet improbus atque
Serviet aeternum: quia paruo nesciet uti.

Hoc ipsum in egregia et lepida fabella de asino subinde dominos suos mutante, depingitur. Apud olitorem enim serviens conquerebatur de pabuli inopia et nimio labore. Apud figulum illi molestum erat, quod cogeretur assidue portate lutum et lateres, multo igitur magis in hoc suo rerum statu deplorabat suam iniquiorem sortem quam prius. Tandem venditus coriario, ibi demum acerbam et luctuosam vitam agebat. Onustus enim foetidis fratrum suorum et affinium pellibus, vanis votis sero priores conditiones exoptabat. Eleganti igitur, nostro tempore quidam doctiss. vir, epiphonemate hanc fabellam explicanit:

Sis asinus, quem cumque asinum sors asper afecit.
Qui placide sortem ferre scit, ille sapit.

Quid autem prudentiss. viri hac fabulosa narratione aliud indicare voluerunt, quam quod Horatius in suis Satyricis. Ita enim librum primum exorditur:

Qui [orig: Quî] sit Maecenas, ut nemo quam sibi sortem
Seu ratio dederit, seu fors obiecerit, illa.
Contentus vivat?

His sane quisuis cupiditatibus nullum terminum statuunt, ac semper futura praesentibus anteponunt, accidere solet, sicut pueris, quos doctiss. vir Hadrianus [note: In emblemate 16.] Iunius depingit. Ii enim quum bullas sive pompholygas artificiosas, Iridis in modum purpurascentes, sectantur, atque comprehendere student, rectissime audiunt: CUNCTA COMPLECTI STULTORUM. Nec Italicum proverbium subscriptum minus elegans est. ET TUTTO ABBRACIO ET NVILA STRINGO. Applicatur itaque rectissime contra eos, qui pluribus muniis honoribusque simul inhiant, aut quacumque tandem in re insatiabili animo numquam satisfacientes, huc illuc nutant, hi namque parum proficiunt, suaque spe illusi saepenumero discedunt. Hoc ipsum monuisse videtur Plutarchus, eleganti similitudine. Enimuero, inquit, quemadmodum meticulosi, et inter navigandum nauseantes, in praegrande subinde navigium ex

navicula transiliunt, atque illinc rursus in triremem, melius iam iamque sibi fore sperantes, quoad sese tandem nihil promovere, et ut ita dixerim, actum agere senserint, ut qui bilem secum quoquo gentium, ignaviamque circumferant: sic vitae genus aliud atque aliud identidem capessere, a molestiis, perturb ationibusque animum eximere nequit. Cuiusmodi sunt imperitia terum, inconsiderata temeritas neque scire neque posse recte pro re nata praesentibus uti. Et paulo post: Inertes homines degendaeque vitae ignari, instar morbosi corporis hominum, qui nec aestum ferunt, nec rigorem, ut in rebus secundis exporrecta fronte perfusi servare modum nequeunt; ita in adversis obducta atque caperata foedissime contrahuntur. Prudentes melius, qui velut apes ex thymo, aridissima, asperrimique succi herba, mel suaniss. rem conficiunt; sic ex rebus ipsis incommodiss. saepe quippiam conducibile sibi accommodatumque eliciunt etc. Hanc virtutem uno verbo, eoque eliganti exprimunt Graeci th=s2 a)utarkei/as2, cuius encomium Socraticum pulcherrimum: h( a)u ta/rkeia kaqa/per o(do\s2 braxei=a kai\ e)piterph\s2, xa/ein me\n e)/xei mega/lin, po/non de\ mikro/n. [note: In Polymnia.] Vita rebus suis contenta similis est viae brevi et amoenae, quae multum gratiae, parum vero laboris habet, Erenim, ut Herodotus ait, Si omnes homines propria mala in medium confertent, [note: In convivio septem sa. pient.] permutare volentes cum vicinis; intuiti in vicinorum mala, libenter singuli illorum aufferrent retro, quae attulissent. Hoc etiam Cleobulus probavit, ut a Plutarcho refertur. At sapientibus, inquit, quidem mensuram lex dedit. Ad pravos autem dicam fabulam meae matris, quam ad fratrem dixit. Ait enim lunam orasse suam matrem, ut ipsi tuniculam texeret convenientem. Illam autem dixisse: Et quomodo convenientem texam? Nunc enim te video plenam luce, mox veto lunatam. interdum autem undique tumentem: ita sine mi Ghersia etiam ad hominem dementem et pravum nulla est mensura rei. Alius enim est aliis usus propter cupiditates et casuss, etc. verum itaque est Horatianum hoc:

-- multa petentibus
Desunt multa: bene est quod DEUS obtulit
Parca, quod satis est, manis

Qui frugi sunt iis quod sat est sufficit,
Neque diuturna, sed diurna opulentia est.

[note: Psalm. 37.] Hoc etiam Buchananus suis elegantissimis versiculis expressit, ubi dicit:

Praestat supellex sobria,
Recteque parta recula,
Quam rapta per vim divitum:
Fastidiosa copia.

[note: Lib. 5. c. 22. divin. instit.] Huc quoque lactantius spectasse videtur, ubi ita dicit: Iustus ac sapiens, quia illa omnia humana, sua bona divina iudicat; nec alienum quicquid concupiscit, ne quem contra ius humanitatis laedat omnino, nec ullam potentiam honoremue desiderat, ne cui faciat inviriam. Scit enim cunctos ab eodem DEO, et eadem conditione generatos, iure fratenitatis esse coniunctos. Sed et suo contentus et paruo; quia fragilitatis suae memor non amplius quaerit, quam unde vitam sustenter; et ex eo ipso, quod habuerit, imperrit etiam non habenti, quia pius est. Pietas autem summa virtus est. Accidit quod voluptates caducas, vitiosasque contemnit, quarum causa opes appetuntur, quoniam continens est ac libidinum victor. Idem nihil timoris atque insolentiae gerens, non extollit se altius nec ergit superbum caput; sed placitus et concors, et comis et planus est, quia conditionem suam novit, etc. Licet ergo cum Manlio exclamare:

Quid tam sollicitis vitam consuminus annis,
Torquemurque metu, caecaque capidine rerum?
Aeternisque senes curis dum quaerimus aevum,
Perdimus? et nullo votorum fine beati,
Victuros agimus semper, nec vivimus unquam?
Pauperiorque bonis quisque est, qui plura requirit,
Nec quod habet, numerat tantum, quod non habet, optat?

[note: Imblem. 20.] Rectissime itaque et tutissime faciunt, qui sua sorte (ut idem Adrianus Iunius monet) licet exigua contenti sunt, et bonis praesentibus fruuntur, libetali interim spe ducti, fore, ut aut industria aliquid adiciat, aut Principum liberalitate accedat, aut hereditas portum ostendat, quod omne in lucro deputant, et veluti probe sit foeneratum, praetereunt. Hoc suis cicadis rorem lambentibus, cantuque se oblectantibus, designare voluit, cum hac Italica subscriptione: DI QUESTO MI CONTENTO ET MFGLIO SPIRO, additis elegantiss. hisce versiculis:

Libat rauca rosas cicada hiantes,
Clausas praeterit usui futuras:
Praesenti fruitur, suo beatus,
Et fatis melioribus parat se.

CAPUT XLVII. Quare Massilienses olim neminem armatum in suam urbem ingredi permiserint.

SAEPIUS nobis contigit in Italia, ut intrantes amplas et munitiss. urbes, in ingressu portae arma, praesertim tormenta manuaria, uti vocant, deponere cogeremut, quae ad portam adversam, qua nobis egrediendum erat, indicato loco, quo iter nostrum institum erat, deferebantur et nobis restituebantur. Haec res quum nobis insolita videretur; non enim ita armati eramus, ut a nobis metuendum quicquam esset, neque erat nostrum [orig: nostrûm] tantus numerus, ut tantae multitudini nocere vel possemus, vel vellemus. Imo nobis, utpote exteris, magis ab insidiis malorum hominum metuendum erat. Plerisque enim locis Italiae, praesertim in Gallia Cisalpina, quam Longobardi olim tenuerunt, et Hetruria, quae Tuscana hodie appellatur, agroque Romano, qui olim Latium fuit, tutius aliquis iter facit, quam in hospitiis, inprimis ruri, et in solitariis locis secure commoratur. Verum habent fortasse Itali suas rationes, quare hoc faciant. Quod si eo animo, sicut Massilienses olim [note: Lib. 2. cap. 7.] fecerunt, neminem armatum urbes suas ingredi patiuntur, potius laudandi quam reprehendendi sunt. Ita enim de illis Valer. Max. scribit: Intrare oppidum eorum nulli cum telo licet, praestoque est, qui id custodiae gratia acceptum exituto reddat, ut hospitia sua, quemadmodum advenientib. humana sunt, ita ipsis quoque tuta sint. Potuit et alia causa subesse, quae magis verisimilis est; metus videlicet insidiarum hostilium, quare et Itali tam solliciti sint, et olim Massilienses tam circum specti fuerint, sicut ex Iustino historico colligere [note: Lib. 43.] possumus, quum Commanus Rex Segoregiorum illorum urbem per insidias occupare conatus esset. Ita enim scribit: incitatus Rex insidias Massiliensib. exstruit. Ita sollenni Floraliorum die multos fortes ac strenuos viros hospitii iure misit in urbem plures scirpis latentes, frondibusque supertectos induci vehiculis iubet; et ipse cum exercitu in proximis montib. delitescit, ut quum nocte praedictis apertae portae forent, tempestive ad insidias adessent, urbemque somno ac vino sepultam armati invaderent. Sed has insidias mulier quaedam Regis cognata prodidit, quae adulterari cum Graeco adolescente solita, in amplexu iuvenis miserata formam eius, insidias aperit, periculumque declinare inbet. Ille rem statim ad magistratus defert, atque ita patefactis insidiis Ligutes comprehenduntur, latentesque de scirpis protrahuntur.

Quibus omnibus interfectis, insidianti Regi insidiae tenduntur. Caesa sum eum ipso Rege hostium septem milia. Exinde Massilienses festis diebus portas claudere, vigilias agete, stationem in muris observare, peregtinos recognoscere, curas habere, ac veluti bellum habeant, sic urbem pacis temporibus custodire: adeo illic bene instituta non temporum necessitate, sed recte faciendi consuetudine servantur.

CAPUT XLVIII: De Romanorum virtutibus et vitiis, nec non et alia nonnulla memoratu digna.

DE virtutibus Romanorum et bene constituta Repub. passim apud historicos innumera exempla reperiuntur, eaque mirifice celebrantur. Ut autem fatendum est, leges Romanas ceteris omnibus praestantiores fuisse; quicquid enim ad augendam et conservandam eorum Rem pub. conducibile fuit visum, vel ab aliis mutuati sunt, vel ipsi, malis moribus praebentibus occasionem condendi bonas leges, prudenti ratione instituerunt, custodesque earum ii qui magistratum gerebant, plerumque diligentes fuere [orig: fuêre], sicut videre licet [note: Lib. 6. historiar. De diversis Rerum pub. formis, deque Romana praestantia Lib 16. annal.] ex fragmentis duobus Polybii; ea fragmenta eleganter e Graeco in latinum sermonem conversa sunt a Pompilio Amasaeo: Ita quoque non pauci reperti sunt, qui crudelitatis et libidinis plus quam barbaricae (non loquor nunc de Nerone, quitrucidatis multis insignibus viris, ut Cornelii Taciti verbis utar, ad postremum virtutem ipsam exscindere concupivit: non de Caligula, qui teste Suetonto, sibi omnia, et in omnes licere putavit, quumque caedibus satiari non posset, optavit, ut populus Romanus una cervice sustentaretur, quae sua manu detruncanda foret: praetereo una cum Heliogabalo Caracallam, ut enim huius parricidia, in cestus et periuria nota sunt; ita ille bipedum omnium scelestissimus dici meruit: neque nunc dico de aliis monstris Romanis potius, quam hominibus, qui praetextu absolutae potestatis, omnia flagitia impune concessa sibi esse rebantur) non pauci, inquam, sunt reperti in Repub. Romana, qui crudelitatis suae nefatia documenta edidere [orig: edidêre], ex quib. constat quod saepius innocentes viri indicta causa, [note: Lib. 39. ab V. C.] contra ius, contraqueleges, aut virgis caesi aut supplicio extremo affecti sint. Inter quos L. Quintius Flaminus vir consularis non postemus fuit, de

quo Livii testimonium est eiusmodi, ubi recenset, qui illi a Catone obiectum fuerit: inter cetera, inquit, obie cir ei Philippum Poenum carum ac nobile scortum ab Roma in Galliam ptovinciam spe ingentium donorum perductum. Eum puerum, per lasciviam quum cavillaretur, exprobrare Consuli persaepe solitum, quod sub ipsum spectaculum gladiatorum abductus ab Roma esset, ut obsequium amatori iactaret. Forte epulatibus iis, quum iam vino incaluissent, nuntiatum in convivio esse, nobilem Boium cum liberis transfugam venisse, convenire Cos. velle, ut ab eo fidem praesens acciperet; introductum in tabernaculum, perinterpretem alloqui Cos. coepisse. inter cuius sermonem Quintius scorto, Vis tu, inquit, quoniam gladiatorium spectaculum reliquisti, iam hunc Gallum morientem aspicere? et quum is vix dum serio annuisset, ad nutum scorti, Cos. stricto gladio, qui super caput pendebat. loquenti Gallo caput primum percussisse, deinde fugienti, fidemque populi Romani, atque eorum qui derant, imploranti, latus transfodisse. Et paulo post, ut auctor de eodem fuit Valerius Antias, Placentiae formosam mulierem, cuius amote deperiret, in convivio accersitam scribit. Ibi iactantem sese scorto inter cetera retulisse, quam acriter quaestiones exercuisset, et quam multos capitis damnatos in vinculis haberet, quos securi percussurus esset. Tum illam, infra eum accubantem negasse, unquam vidisse quemquam securi ferientem, et pervelle id videre. Hic [orig: Hîc] indulgentem amatorem, unum ex illis miseris artrahi iussum, se curi percussisse. Facinus sive eo modo, quo censor obiecit, sive ut Valerius tradit, commissum est saevum atque atrox: inter pocula atque epulas, ubi libare diis dapes, ubi bene precari mos esset, ad spectaculum sorti procacis in sinu Cos. recubantis, mactatam humanam victimam esse, et cruore mensam repersam. [note: Lib. 6. c. 20. de vero cultu.] Hactenus Linius. Recte itaque dicit Lactantius: Qui hominem, quamvis ob merita damnatum, in conspectu suo iugulari pro voluptate computat, conscientiam suam polluit, tam scilicet, quam si homicidii, quod fir occulte, spectator et parriceps flat, etc. Cum igitur nihil magis impium aut crudelius sit, quam innocentissimos quosque seruitutis specie in spectaculis publicis a belluis lacerari, aut mutuis vulneribus ad populi voluptatem trucidari, mirum est, apud Romanos nihil fuisse usitatius, qui in summa iustitiae opinione floruerunt, ut divina quadam ultione hominum quinquaginta milia Fidenis, in munere gladiatorio, unius theatri casu obruti sint. Eo autem progressa est licentia saeviendi (luxu et deliriis palvatim corruptis [note: Sammonici Sereni fragmenta, ex libris rerum reconditaram.] moribus antiquis) in quosuis, ut tempore Angusti, necessarium fuerit statuere legem Fanniam, quum Res pub. Romana ex luxuria convivorum, maiora quam credi potest dettimenta pateretur. Siquidem eo res redierat, ut gula illecti plerique ingenui pueri, pudicitiam suam et libertatem

venditarent, plerique ex plebe Romana vino in comitium venirent, et ebrii de [note: Lib. 3. cap. 18.] Rei pub salute consulerent. Quod et Macrobius scriptum reliquit. Exstant [note: Lib. 10. cap. 3.] praeterea exempla crudelitatis memorabilia apud Gellium, quae ut ab eo ex oratione Gracchi de legibus in noctibus Atticis referuntur huc ascribenda operae pretium duxi. Verba igitur Gracchi sunt haec: Nuper Teanum Sidicinum consul venit. Uxor edixit, se in balneis virilibus lanari velle. Quaestori Sidicino a M. Mario datum est negotium, uti balneis exigerentur, qui lavabantur. Uxor tenuntiat viro, parum cito sibi balneas traditas esse, et parum lautas fuisse. Idcirco palux destitutus est in foro, eoque adductus suae civitatis nobiliss. homo M. marius; vestimenta detracta sunt, virgis caesus est. Caleni, ubi id audierunt, edixerunt, ne quis in balneis lavisse vellet, quum magistratus Romanus ibi esset. Ferentini ob eandem causam Praetor noster quaestores atripi iussit: alter se de muro deiecit; alter prehensus et virgis caesus est. Et paulo post pergit Gellius: Item Gracchus alio in loco ita dicit: Quanta libido, quantaque intemperantia sit hominum adolescentium, unum exemplum vobis ostendam. His annis paucis ex Asia missus est, qui perid tempus magistratum non coeperat, homo adolescens, pro legato. Is lectica ferebatur. Ei obviam bubulcus de plebe Venusina advenit, et per iocum, quum ignoraret qui ferretur, rogavit, num mortuum ferrent. Ubi id audivit: lecticam iussit deponi; stuppis quibus lectica deligata erat, usque adeo verberari iussit, dum animum efflavit. Haec crudelitas, tamquam indigna nomine Romano, et merito quidem olim in gentilibus reprehensa fuit. Quare non absque causa in Synopsi Caroli IX. Regis Galliae nuper edita, is reprehenditur, quod in natali die eius filiae, quam ex Isabella Maximiliani Caesaris filia tulit, ita avidus fuerit suppliciorum spectadorum, ut sub occasum solis accendi faces iusserit circa furcam, ut morientium ora certius cognosceret. Annotatum, inquit auctor istius libelli, id fuit, tamquam infaustum ac plane indecorum. Potro de illo rege in eodem libello scribitur, quod lanienam et caedem Amiralii et sociorum eius, ex arce laetus spectarit [orig: spectârit], et aliquot post diebus, quum Amitalii cadaver ad furcam publicam suspenderetur, seruis foetorem non ferentibus, dixerit; HOSTIS MORTVI BONUM ESSE ODOREM. Adiungitur praeterea, quia quottidiana belluarum infectatio in venationibus eum sanguinarium reddiderit, licet homines propria manu non occiderit, sed asinos obviam factos decollarit [orig: decollârit], soluto dominis pretio, nec non spectantibus aulicis, porcos mactarit, exta cruentis manibus extraxerit, quali laniariae tabernae servus, irruentique in mulum Lansaci. Quod tibi dissidium, is dixerit, cum meo mulo intercessit, Christianissimo Regum? Symbolum praeterea ipsius indicatur, tale videlicet: PIETATE ET IUSTITIA, quia ipsemet Rex, quoties de reis ageretur, ita intellexit: PIUM ESSE CRUDELITATIS EST:

CRUDELEM PIETATIS. Non absque ratione igitur ibidem velut epiphonema adicitur: REGES AUCTORES CRUDELIUM SUPPLICIORUM ESSE OPORTET, QUOTIES FLAGITIA SAEVITIAM EXPOSCUNT: SPECTATORES AUTEM MINIME DECET, NE ATROCIA MEOITARI DISCANT.

CAPUT XLIX. De Scipionis Africani et Octavii Augusti moribus nonnulla memoratu digna.

[note: Lib. 7. dec. 3.] MIRIS laudibus Pub. Scipionis qui postea Africanus appellatus [note: Lib. 4. cap. 3.] est, continentia a Livio, Valet. Max. Eutropio et aliis historicis [note: Lib. 3. 6. ult.] praedicatur, dum occupata Carthagine nova, in Hispania, virginem captivam, tam forma eximia, ut quacumque incederer, oculos hominum in se converteret, non solum castiss. custodiri iusserit, sed etiam inviolatam suis restituerit. Non paucis sane, ut verum sateat (licer conster Scipionem multis eximiis et heroicis virtutibus praeditum fuisse, idque demonstrent ipsius res gestae) haec insolita continentiae laus in innene Romano non parum suspecta fuit, cum praesertim ea gens ad libidinem fuerit flagrantissima; vixque adduci potuerunt, ut hac in re historicis plenam fidem adhiberent. Inter cetera eos movit, quod hoc eius factum diverse a diversis referatur, et ex Scipionis responso appareat, [note: In apophth. Lib. 9.] adfuisse nonnullas scintillas ardoris in animo fluctuanti eius, Plutarchus enim ait, eum dixisse, libenter se suscipere puellam, si homo privatus, non Imperator esset. Polybius autem Scipionem respondisse scribit: si privatus esset, nullo alio dono delectari impensius, iam vero quia dux sit, nullo minus affici: quasi vero in prinato continentia virtus non esset, et sibi licuisset cum captiva virgine, et quidem desponsata principi viro, impune libidinibus indulgere, et non potius alterius sponsam inviolatam sponso custodire, quierga Rem pub. Romanam gratus, et ei utilis in tam periculoso beilo esse posset, si imperator non fuisset? Suspicantur igitur nonnulli contingere potuisse, ut quia palam erubuit, clam, aliquantisper ducis persona seposita privatis et innatis affectibus indulserit. Cum praesertim hanc virginem ipsi uni ex praeda tamquam peculiare et in signe donum, destinaverint milites sui. Ceterum fama fuit, ideo eum huinsmodi puella in conspectum suum deducta abstinuisse, ut quaeri posset, uter fuerit continentior, Publiusne Africanus, qui virginem tempestivam, forma egregia, nobilis viri Hispani fili im, capram, perductamque ad se patri inviolatam reddidit, an Rex Alexander, qui Darii

Regis uxorem, eandemque eius sororem, praelio magno captam, quam esse audiebat exsuperanit forma, videre noluerit, perduciqueve ad se prohibuerit? Ob hanc rem Plutarchus eum remperaritiorem Agamemnone fuisse praedicat. Hic enim captivam praetulit uxori, quam primam virginem duxerat. Ille autem etiamnum coniugii expers captivis abstinuit. Ne autem contra omnium fere opinionem laudibus heroicis Scipionis detraxisse aliquid videar, testem liber adducere Valerium Antiatem, qui saepius a Livio citatur, et eum historicum fuisse illum autumant, qui militavit sub M. Valerio Laevino Praetore, adversus Annibalem, anno Urbis DC VIII. In cuius fragmentis haec verba legimus: Puella quaedam pulcherrima, quam Carthagine, ampla civitate in Hispania, expugnata, ceperat Pub. Africanus superior, non reddita patri, sed retenta ab eo, atque in delitiis, amoribusqueve usurpata est. [note: Lib. 6. cap. 8.] Ideoque Gelius scribit, famam Scipionsis, quum adolescens esset, haud sinceram fuisse, et propemodum. constitisse, hos versus a Cn. Naevio poeta in eum scriptos fuisse:

Etiam quires magnas saepe gessit gloriose.
Cuius facta viva nunc vigent, qui apud gentes solus
Praestat; eum suus pater cum pallio uno ab amica abduxit.

His ego versibus, inquit Gellius, credo adductum Valerium Antiatem adversus ceteros omnes scriptores, de Scipionis morib. sensisse, et eam puellam captivam non redditam patri, scripsisse, sed retentam a Scipione, atque in delitiis amoribusque ab eo usurpatam. Huius quoque reimentionem facit Baldasar Castilioneus in suo Cortegiano, vel vita Aulica. Inde constat, si [note: Lib. 3.] Valerio Antiati fides habenda est, Flavium Vopiscum non frustra in suo Aureliano scripsisse: Neminem scriptorum, quantum ad historiam pertinet, non aliquid esse mentitum: prodidisse, quin etiam in quo Livius, in quo Salustius, in quo Cornelius Tacitus, in quo denique Trogus manifestis testibus convincerentur. Sed veniamus ad alteram partem huius meditationis. [note: In Caesaribus.] Octavium Augustum, alioquin Monarchum praestantiss. ferunt in libidinem fuisse proiectissimum, adeo ut si venustam feminam conspiceret, eam absque mora ad se adduci imperaret, non habito respectu nobilitatis, pudicitiae aut dignitatis alicuius. Ob hanc rem a Iuliano Imp. Octavius in convivium decorum introducitur modo hos, modo alios (ut Chamaeleontibus mos est) colores assumens, nunc pallidus, moxrubeus, deinde niger, nebulis et caligine obductus, qui postremo tamen ad venerem, Gratiasque sese referebat. Haec incontinentia libidinosa Augusti no latuit Arhenodorum, qui ei familiarissmus erat. Quum enim aliquado illustrem quandam feminam, curru in recto, et suo sigillo clauso, ad se duci iussisset; hocque tam uxori, quam marito acerbissimum esset, eos Arhenodorus cum forte

adesset, et querelas utriusque audiret, iussit esse bono animo, ipseque pro muliere, gladio secum assumpto, clam currum ingressus (nullo enim vidente feminae currum inscendebant) et ita ad Augustum est adductus, quem, uti consueverat, propria manu vela vehiculi retegentem, repente gladio Athemodorus est adortus, his quidem verbis: DEIN DE NON TIMES, NE ALIQUIS HOC PACTO TE TRUCIDET? Augustus licet inopinata reperterrefactus, tamen non solum hanc audaciam et libertatem monendi patienter rulit, sed magis de cetero continentior, gratias admonitori rerulit. Hic est ille Athenodorus Tasensis Stoicus Philosophus et acri ingenio [note: In Ebistola ad Suram lib. 7.] vir, cuius scripta ad Octaviam Augusti sororem citat Plutarchus, oius quoque, ni fallor, meminit Plinius, quod domum Atheniensem infamem et pestilentem, ideoque desertam propter phasma quoddam, liberam hoc malo et habitabilem fecerit. Ille denique quum in patriam redire vellet, Augustum inter valedicendum admonuit hisce verbis: CAESAR, QUUM EVERIS IRATUS, NE QUID DIXERIS, FE CERISVE, PRIUSQUAM GRAECARUM LITERARUM XXIV. NOMINA APVOTE RECENSVERIS.

CAPUT L. De insigni fortitudine et constantia tam virorum, quam mulierum, exempla quaedam memorabilia.

NOTUM est exemplum de Mutio sczevola apud Livium; eum, quum animo interficiendi Regem Poresenam Roma in castra Hetrusca venisset, et errore quodam alium occidisset, sibi ipsi mulctam indixisse, adusta videlicet manu dextta. Qua patientia doloris et constantia Regem ita consternanit, uti non solum ab obsidione Urbis discederet, sed pacem quoque cum [note: Lib. 4. rerum Persicar.] Romanis sanciret. Simile exemplum fortitudinis et invicti animi scriptum reliquit Agathyrsis Samius, ut a Stobaeo refertur. Quum enim Xerxes cum quingentis myriadibus bellum Graecis denuntiasset, Athenienses confusi exploratorem miserunt Agesilaum Themistcolis fratrem, quamvis Neocles pater eius per somnum vidisset, filium utramque manum amisisse. Is quum venisset ad turbam barbarorum habitu Persico, Mardonium unum e satellitibus interemit, existimans Xerxem esse. Comprehensus igitur a satellitibus ad Regem vinctus perductus est. Quumque is immolaturus esset

bovem superaram Solis, dexttam iniecit manum, et sine gemitu pertulit angustiam illam tormentorum. Obstupentibus autem cunctis, e vinculis solutus est. Verum eo dicente: toiou=toi pa/ntes2 e)s1men *aqhnai=oi. ei) d) a)pis2ei=s2, kai\ th\n a)eisera\n e)piqh/sw, id est, Tales omnes sumus Athenienses, sin fidem non habes, eriam sinistram immittam: metu concussus Xerxes custodiae mandari Agesaum imperavit. hanc insignem fortitudinem Atheniensium, aliquis minus mirabitur, si legat iuramentum, quia ephebi praestare solebant: Hoc refertur ab eodem Stobaeo, [note: Sermon. 141. de Repub.] hoc modo: NON IGNOMINIA AFFICIAM ARMA SACRA, NEQUE DESER AMMEUM ASTITEM, QUO CUM IUNCTUS FVERO, DIMICABO PRO SACRIS ET PROFANIS, SIVE SOLUS SIVE OUMMULTIS, PATRIAM NON RELINQUAM IN DETERIORI STATV, SED AMPLIORI MELIORIQUE QUAE ACCEPERIM. SEMPER MAGISTRATVI FRAEFECTO PRUDENTER OBEDIAM, ET LEGIEUS CONSTITUTIS PAREBO, ATQUE ALIIS QUIBUSCUNQUE PLEBIS CONSENSV DECRETIS. QUOD SI QUIS LEGES VEL IRRITAS FACERE, VEL EIS NON OBTEMPER ARE VELLIT, NON CONCEDAM, SED VICISCAR TAM SOLUS QUAM CUM PLURIBUS. SACRA QUOQUE PATRIA COLAM. HORUM DII MIHI TESTES ET CONSCII SUNTO. Sed ut [note: Lib. 9. dec. 3.] revertar, unde digressus sum. At Siculus ille adolescens, cuius Sabellicus mentionem facit, quum armamentarium Calliopolitanum cum centum navium apparatu,' quem Turci contra Venetos instruxerant, incendisset diversam fortunam expertus est. Quum n. retractus ex fuga, a Turcico Imp. rogatus esset, qua sua iniuria tantum facinus patrare esset ausus, fero citer et intrepide respondisse dicitur, Communi Christiani nominis hosti nocere voluisse: agressum se facinus omnino pulchrum, sed pulchrius adhuc aggressurum fuisse, si ut in nauticum apparatum flamma, ita in Regis caput ferro grassari licuisset Demiratus Mohometus, non Porsenam Regem, sed barbaram fero citatem secutus, eum cum sociis medium secari iussit. Huc referri praeterea potest memorabilis audacia Triballi cuiusdam. Is n. quum eius herus Lazarus Serviae Despota a Murathe. I. huius hominis Turcico Imp. in praelio captus, coactusque esset in carcere mori, vel, ut Annales turcici referunt, post proelium frustulatim concisus fuisset; maluit sese potius certiss. morti deuovere, quam principis sui mortem inultam relinquere. Captata n. occasione Muratem pugione iugulavit, quum [note: In elog. i Hust. viror. lib. 2.] regnasset annis viginti tribus, ut Iovius refert. Ab eo tempore, metu insidiarum, Turcici Imperatores neminem ex legatis exteris ad se adire permittunt, [note: In itinerario Amasia. no. Lib. 21. ab V. C.] nisi medium inter cubicularios suos, brachia legati implicita suis tenentes, sicut Augerius Busbequius refert. Hoc n. et sibi accidisse, quum mandata Caesaris expositurus ad Solimanum Turcicum Imp. admitteretur Simile exemplum recenset Livius. Asdrubalem enim generum Amilcaris, barbarus quidam ob iram interfecti ab eo domini, obtruncavit, comprehensusque a

circumstatibus, haud alio quam si evasisset vultu, tormentis quoque quum laceraretur, eo fuit habitu oris, ut superante laetitia dolores, ridentis etiam speciem praebuerit. Exstat quoque Phalaridis epistola ad Peristhenem, ex qua constat feminas fortitudine et constantia viris non multum cessisse. Haec autem est talis: Eubuli et Aristophantae uxores, qui mihi insidias struxerunt, misisti tamquam perituras, et nunc mitaris valde, quod iram remiserim. Quod si causam au dieris, eas ob ingenuitatis eximium responsum. nihil a me passas esse, magis etiam admiraberis. Interrogarae siquidem a me num consciae fuerint viris insidiarium; non id solum inquinut, sed etiam simul operam dedisse, ut tyrannum tollerent. Quam ob iniuriam? me sciscitante; Ob nullam privatam, verum ob publicam, responderunt. Communem enim iniuriam esse, quod seruitute premantur liberae civitates. Rursum me interorgante, quo tandem supplicio affectae meritas poenas mihi luant huiusce odii? Capitis addiderunt. Vivere igitur, et non mori statui dignas eas, quae cum tali virtute mori voluissent. Notum praeterea est Lucretiae exemplum, quae, licet animus inviolatus ex violento concubitu Sex. Tarquinii mansisset, amplius superstes esse noluit, sed in conspectu mariti et amicorum se gladio transfixit, cuius monumentum in Episcopatu Viterbiensi tale conspicitur:

COLLATINUS TARQUINIUS DULCISSIMAE CONIUGI ET INCOMPARABILI LUCRETIAE PUDICITAEDECORI MULIERUM GLORIAE, VIXIT AN. XXII. MENS. III. DIES, VII. PROH DOLOR QUAE FVIT CARISSIMA.

Mallonia quoque illustris femina Romana aeternam memoriam suae constantiae et pudicitiae posteritati reliquit. Ea enim, ut Suetonius refert, quum ad Tiberium libidinosiss. senem esset perducta, neque adduci potuisset, ut cupiditatib. ipsius obsoenis obsequeretut; indistincte eius delatoribus fuit obiecta, quam quum ne ream interpollare desineret, ecquid paeniteret, ipsa pro tuenda pudicitia sua derelicto iudicio domum se arripuit, ferroque transegit, obsccenitatem oris hirsuto atque olido seni clare exprobrans. Unde audire a vulgo coactus fuit, Hircum vetulum capreis naturam ligurite. Non [note: Lib. 8. c. 16. Eccles. Hist. In compendio Roman. histor.] praetereunda etiam est nobiliss. et castiss. femina, cuius Eusebius et Pompon. Laetus mentionem facit. Quum enim Mixentius Tyrannus eius amore captus esset, ad eamque magistros libidinis, ut ad se ducerent, mississet; maritus autem ipsius metu mortis eam abduci vetare non posset: illa petiit se ornandi tempus, et impetravit. Ingressa vero cubiculum sibi manus intulit. Illi vero quum torquerentur mora, ad eam irrumpunt, compertoque quid accidisset, rem uti evenerat, ad principem referunt. Quo exemplo nonsolum ipse non dererntus, [note: In antiquit.] sed magis ad libidinem accensus fuit. Simile aliquid, idque insigne recenser Berna. Scardeon. de Blanca. Rubaetinuictae fortitudinis et rariss. exempli

femina. [note: Patavin. de claris mulieribus. lib. 3. lass. 14.] Ea enim quum Bassianum municipum Patuinum ab Accioline circa annum salutis recuperatae M. CC. LIII. proditione occupatum esset, erusque maritus, dum hostibus irruentibus fortiter resisteret, occubuisset, et ipsa viriliter pugnando capta, armisque exuta, vi ante conspectum tyranni attracta esset, neque precibus, neque pretio, a victore, eius pulchritudine capto, expugnari potuit, utipsius cupiditatibus impuris assentiretur. Verum quum is animadverteret, eius animum eastum delinimentis expugnari non posse? ratus est violentia efficere posse id, quod sponte captiva facere recusasset, Dum igitur vi eam attrectare conatur, illa captata occasione, de fenestra sese praecipitem dedit, malens vel sic fortiter vitam cum iam mortuo marito, quam turpiter pudicitiam cum impio tyranno perdere. Sublata autem de terra ut erat deturpata sanguine, et semimortua, in lecto reponitur, et diligenter curatur. At post non multos dies, ubi tandem convaluit, rursum adducta ad tyrannum, quum constanter in superiore continentiae proposito perduraret, nec aliter Acciolinus potiri se ea posse speraret, ligata per servos, ut resistere nullatenus posset, ab improbo, nefario et crudeli tyranno pudica femina stupratur. Qua contumelia et labe (licet non ignoraret, corpus, nisi consensu accedente, violari vel corrumpi non posse) illata, ita commota est, ut noluerit diutius supervivere. Quare aliquandiu dissimulato dolore, impetravit ab amicis, ad levandum mortui mariti desiderium, et ad sedandum aliquantisper animi maerorem, ut mortuum ac iam fetentem matitum cerneret. Aperto itaque sepulcro ubi iacebat, eo magno cum eiulatu supra mariti cadaver sese repente proiecit, et repagulo, quo lapis sepulturae sustinebatur revulso, fracta sub lapide cervice, una cum marito, quasi in ultionem pudicitiae fortiter et intrepide mortua, et ut optabat, eodem tumulo sepulta est virago. Haec Blanca in hodiernum diem mirifice ab Italicis historiis et poetis celebrabatur, quae an sua fidelitate erga maritum, Arriae cuius in sequenti capite mentio fit, postponenda sit, aliorum iudicum esto. Diversum sane et longe aliud fuit saeculum et minus castus animus muliercularum Insubrarum tempore Galeat i Sfortiae. [note: In elog lib. 3.] Ita enim scribit Iovius: Ea tum erat ex multo otio luxuriantis saeculi conditio, in ipsis praecipue nobilioribus matronis, ut totum pudicitiae decus ab humanitate aulae alienum prorsus et subagreste putaretur, ideoque princeps ad licentiam libidinis proclinatus, et iuventae vigore venustateque oris supra omnes spectatu dignissimus, procacibus feminarum oculis et desideriis cupidissime deseruiret. Erat enim tum vulgatum inter feminas, nullam ex principis concubitu fieri impudicam, earumque mritos, qui ineptis hirci videri possent, ita excellere aureis cornibus, ut dignitate cunctos anteirent, etc. Hac intentione Andronicus Imp. Constantinoplitanus, corua

cervorum insignia et tari aliquid habentia in porticibus fori suspendi iussit, non ob speciem ostentandae magnitudinis ferarum quas coepisset: sed potius, ut feminarum quas ipse corrumpebat, et civitatis mores notaret, sicut [note: In annalib. De rebus Indicis.] Choniates scribit. Non absimilis fuit error, ut prisca recentioribus exemplis intermisceamus, olim indicarum feminarum, de quibus Arrianus ita scribit: Mulieres apud eos castae sunt admodum, neque ulla mercede quam elephanti (regium enim est apud Indos vehi elephanto) corrumpi se patiuntur. Elephantum danti copiam sui faciunt, neque hoc turpitudini vertitur, si elephanti mercede adducta mulier consuerudinem cum quopiam habeat: quin potius honorificum sibi ducunt, formae suae pulchritudinem elephanto dignam haberi.

CAPUT LI. De eximio studio, observantia et fidelitate uxorum ergamaritos, et maritorum erga uxores, exempla memoria digna.

PRAEDICATUR a veteribus uxor Hieronis, vel ut alii, Gelonis Regis Siciliae (nonnulli etiam Duillii cuiusdam uxori haec asscribunt (ob raram continentiam et studium erga maritum. Quum enim Regi marito quidam anhelitum oris exprol[?]r sset, isque cum coniuge expostularet, quod id sibi numquam indicasset, Tum illa, Put bam inquit, viros omnes ad eundem olere modum. Rarum sane hocest, et insigne pudicitiae argumentum, quod nulli [note: Lib. 3.] viro tam vicina fuerit, ut oris halitum sentire posset, praeterquam uni marito. Sed longe hanc fidelitate et invicto animo superavit Atria cecinnae Paeti uxor, de qua exstat memorabilis epistola Plinii ad Nepotem Haecenim, ubi damnatum virum suum praesensit, ad ei delectum necis datum, adiitipsum quasi consolatura, quem adhortata ad fortiter mortendum, valedicens, gladio quem abditum gerebat, in conspectu mariti pectus suum confodit, eundemque e vulnere extractum porrigens marito hanc memorabilem vocem emisit moriens: Vulnus quod feci, Paete, non dolet, sed quod tufacies. Unde Valerius Martialis:

Casta suo gladium quum traderet Arriae Paeto,
Quem de visceribus tr axerat ipsa suis,

Memorabile praeterea est, quod Valer. Max. et alii de Minyiarum uxoribus tradunt. Quum enim mariti eorum propter affectatum regnum spartae publicae custodiae inclusi capitali servarentur supplicio, quod vetere instituto Lacedaem oniorum nocturno tempore passuri essent, eae ex illustri sanguine natae, velut allo cuturae perituros viros, impetrato a custodib. aditu, carcerem intrarunt, commutataque veste, per simulationem doloris velatis capitibus eos abire passae sunt. Dignae profecto quibus Minyiae nuberent. Ne autem palma solihac in re Romanae feminae, aliisue exteris relinquatur, neve existimetur, his virturibus, vel maiorib. etiam praeditas feminas, nostra aetate quoque inventas non fuisse, audiamus doctiss. Hispanum Ludovicum Vivem, quae de quadam praestantisl femina Burgensi in Belgio, ut ipse se vidisse, et alios pariter quam plurimos scire affirmat, scirpta reliquit. Verba [note: Lib. 2. de Christiana fiem.] aunt eius sunt haec: Clara Ceruenda Bernardi Valdaurae coniux, quum virgo tenerrima et formossiss. Burgas esset ad sponsum deducta, iam plus XL. ann. natum, prima nuptiarum nocte crura eius fasciis involuta vidit, deprehenditque maritum sibi aegrum et valetudinarium obvenisse. Nihil tamen illum ob id adversata, non coepit eum odisse cum praesertim nondum posset videri amare. Incidit non multo post Valdaura in graviss. morbum, de cuius salute et vita Medici omnes desperabant. Ipsa cum matre tanta cura et assiduitate circa lectum aegri versabatur, ut sex totis hebdomatibus, ambae necse exuerint, nisi ut mutarent suppatos: nec ulla nocte supra unam aut alteram lioram quieverint, idque indutae, multis noctibus traductis insomnibus. Erat radix morbi Indici, quem Gallicum hic vocant, soevi et contagiosi, Disluadebant Medici, nec si eum contrectaret, ne tam prope accederet. Idem consulebant necessarii. Tum aequales feminae in religionem adducebant, non esse tamanxia cura divexandum (ita enim lo quebatur) hominem iam fatis debitum, et magna mortis parte in corpus recepta, prospiciendum esse animae, de corpore nihil cogicandum aliud, quam ubi conderetur humo. Quib. vocib. adeo illa absterrita non est, ut curatit quidem quae ad animum specta bant: sed ipsa culinae sorbitionibus, quae remedium afferrent, ipsa pannis subinde mutandis (nam soluta crat maiotem in modum alvus, et aliis locis pus tetrum dimanabat) esset intentissima, sursum deorsum toto die cursitaret animo corpusculum fulciens, laborib, impar, nitanta vis affectus subveniret. Ita discrimen maximum Valdaura evasit, iurantibus Medicis e manib. Orci violentia coniugis ereptum esse. Alias facetius quam Christianius, Decrevisse, dixit Deum, Valdauram occidere, uxorem vero obstinasse e manibus se illum non dimissuram. Coepit ei fluente quodam ardentiss. ex capite humore,

arrodi interior narium carunculaemedici pulvisculum dederunt, quo subinde respergererur ulcus, tenui per fistulam aut calamum flatu. Quumque nullus inveniretur, qui non eum laborem recusaret, omnib rem adversandam exhorrentib. sola coniux hoc praestirit. Scatentib, per genas ac mentum papulis morbi, quum nullus rasor commode posset barbam eius radere, nec vellet, uxor forficulis octavo quoque die dexterrime attondebat. Collapsue deinde in alium morbum longissimum, septem fere annorum: ipsa infutigabili diligentia, ec cibum ei paravit, quum pedissequas haberet duas, et filiam grandescentem: ipsa eadem tum foeda illevit ulcera tum et crura putidissima, undique sanie dissluentia contrectavit quoridie, turundes et malagmata imposuit, ac fasciis devinxit, ut muscum eam diceres contrectare, non rem foetoris intolerabilis. Quin et anhelitum, quem nemo non etiam ad decem passus aversabatur, ipsa suavissimum iurat fuisse. Et quidem serio mihi succensuit, quum semel fetere dixissem. Aiebat enim, sibi videri ceu fragantiam maturorum et dulicum malorum. Atque hoctoto morbi tempore, quum essent quottidie magni faciendi sumptus, ad hominem tot morbis contusum alendum, et curandum in ea domo, ad quam multis iam annis nulla exre quaestus aliquis redierar, nec annuos haberet proventus, ipsa se annulis, ipsa torquib. aureis, ipsa monilib. ipsa vestibus, ipsa abacum suum vasis argenteis libentissime spoliabat, ne quid marito deesset, contenta quavis mensa, modo marito suppeteret, quod tam afflicto malis corpori conduceret. Sic ille vitam traxit uxoris cura, cadaveroso corpore, seu sepulcro verius, decem annis a primo illo morbo. Quo tempore ipsa duas ex eo proles suscepit, quum antea sex genuisset, viginti annis nupta, numquam contagiosissimo mariti morbo nec ulla omnino scabie infecta, non modo ipsa, sed nec ullus liberorum, corporibus omnium sanissimis atque mundissimis. Ex quo liquidum fit, quanta sit virtus, quanta sanctitas earum, quae vero ac toto pectore maritos (ut congtuum est) amant, quemadmodum illid DEUS, praesentem quoque gratiam referat. Obiit tandem senex aegrotus, seu non obiit, sed abiit verius et exuit iugem cruciatum, tanto tamen dolore Clare, ut qui illam norunt, fateantur, numquam adolescentem maritum integro corpore, formosum, divitem tantum reliquisse carissimae uxori desiderium, maerorem, luctum. Multi gratulatione cicius putabant esse opus, quam consolatione, quos illa propemodum exsecrebatur, optans ut maritus, qualisqualis erat, si fieri posset, sibi redderetur, etiam cum liberorum omnium quos quinque habet, iactura. Cumque sit integra aetate, numquam statuit nubere, quia se alterum Bernardum Valdauram inventuram neget. Praetereo pudiciriam, cuius est exemplar: praetereo sanctitamtem morum. De pietate coniugis est sermo, quae numquam venit sola, semper reliquis omnih. comitata virtutib. Quis hanc non

perspicit non corpori Bernardi Valdaurae nupsisse, sed animo? aut non putasse corpus illius suum esse, Quid quod viri sui praecepta et mandata omnia ita observat, tanta reverentia, ut si adhuc viveret? et ex eius praescripto multa agit, sic illum facere statuisse aut mandasse dictitans. Hactenus Vives, qui prudenter abili monet, diligenter cogitandum esse, ut aliquis uxorem ducturus sibi eligat bene institutam, licet tenui re. Si enim inquit, habet, unde se ac uxorem tolleret, quid vel gratius DEO, vel ad homines pulchrius, vel domi incundius, quam accipere tenuem, modo recte institutam. Hoc etiam apud veteres Germanos usitarum fuit, qui uxores tamquam laborum periculorumque [note: De moribus Germanorum.] socias duxerunt. Femina autem vicissim, ut Cornelii Taciti verbis utar, unum accipit maritum, quomodo unum corpus, unamque vitam, ne ulla cogitatio ultra, nel ongior cupiditas, ne tamquam maritum, sed [note: Iustin. li. 23.] tamquam matrimonium ament. Hoc etiam Theogena uxor Agathoclis consideravit. Quum enim aegre a marito divelleretur, NUBENDO SE NON PROSPERAE, inquit, TANTUM, SED OMNIS FORTUNAE INISSE SOCIETATEM. Illustratur hocegregio exemplo, quod circa annum 1466. accidit, inter Bonam Longobardam et Petrum Brunonem Parmensem praefectum militum, sicut peculiare cap. in 2. tomum Silvae variarum lectionum, inseruit Petrus Messias, ubi mirifice huius feminae fortitudo, fidelitas, constantia et aliae singulares virtures celebrantur. Recte itaque et pie dicitur, Tria speciosa videri in conspectu DEI et hominum, Concordiam inter fratres: amicitiam inter vicinos: virum et mulierem in societate et fide mutua perseverantes. De hac re exstat memorabilis et insignis historia, quae passim ex Nauclero allegatur. Quum enim Conradus III. Imp. Guelfum Bavariae Ducem, postquam saepius ancipiti Marte pugnatum esset, in arcem et oppidum Sueviae, nunc Wirtenbergicae ditionis, Vueinsburgum cui ameona vineta nomen dederunt, compulisset, nec ullis conditionib. a proposita susceptaque oppidi eversione deduceretur, ad extremum victus nobilium feminarum precib. permisit, ut inviolatae abirent, ea lege, ut nihil ex oppido, nisi quia humeris possent exportarent. Tum illae confidentia maiore dicam an pietate? Ducem ipsum, maritos, liberos, parentes, ab humeris suspensos gestare coeperunt. Ex quo Imp. tantam voluptarem cepit, ur effusis prae gaudio lacrimis, non modo feritatem et iracundiam ex animo penitus deposuerit, verum ent oppido pepercerit, et amicitiam cum hoste omnium acerrimo, conttaxerit. Ex huius [note: In preoemio de facilitate, oblectatione et utilit ate historiarum.] historiae narratione Laurentium Medicem sine aliis medicamentis (veluti Alphonsus ac Ferdinandus Hispaniae et Siciliae Reges quorum alter a T. Livio, alter a Q. Curtio, valetudinem amissam, quam a medicis non poterant recuperarunt) a morbo conulavisset, refert Io. Bodinus. Non est etiam silentio praetere undum, quod Romae olim accidisse ex monumento quodam apparet, cuius inscriptio est talis.

D. M. P. CORNELIA ANNIA NE IN DESOLATA ORBITATE SUPER VIVER. MISERA VIVAMME ULTRO IN HANC ARCAM CUMVIRODEF. INCOMPAR. AMORE DIL. DAMNAT. DEDO. CUM QUO VIXI ANNOS XX. SINE ULLA OO LIB. LIBER TABUSQUE NOUT. QUO TAN: SUPER ARCAMNO. PIOTONI ET OXORIPROSER PINAE M. OMNIBUSQUE SACR UFICENT ROSISQUE [note: Lib. 9. decad. 3. de rob. Venet.] EXORNENT. DERELIQ. IBI EPULENTUR DO. D. P. M. DA. EX. HSX. ATQUE T. FA CIUNDUM DELEGA. VALE VITA.

Huc non in commode referri potest historia de femina Smyrnea, sicuta Sabellico refertur. Quum n. in bello contra Turcos Smy na, olim Ioniae nobilissima urbs, a Venetis capta esset; ferunt, inquit, feminam florenti aetate, quum ad naves capitua abduceretur, mariti sepulcro, in quod forte inciderat, procubuisse, ac flebili lamentatione illud complexam, dulcissimum mariti nomen saepius vocasse. En, inquit, coniunx dilectissime, extremus patriae casus efficit, ut me, quam nullus amor, nulla vis unquam, quo minus tua fuerim, semperque furura essem, vertete potuit, crudelissimi hostis manus in perpetuam captititatem abducat. Sep0aret infelix tuo conspectu, nec dulcem patriam, nec monumentum hoc dulcissimum amplius visura. Has ego supremas lacrimas tuis misceo cineribus his inferiis tuos manes supremo ciebo. Sed quid ita? moriar potius, quam suaviss. hoc complexu divellar. Atque ita sepulcro haerens, quum neque minis, neque alia vi facile divelli posset; a temerario milite gladio traiecta, hac sola re felix, quo voluit loco, relicta est. Eodem modo Hota uxor Rahi cuiusdam Mauri ducis in regno Fessae forrissimi, [note: In Africis historis lib. 10.] non immerito ab Hieronymo Osorio praedicatur. Ean. capta, quum a marito insigni audacia et fortitudine, caesis Lusitanis, cum eorum duce, in libertatem vindicata esser, paulo post interfecto viro in praelio, eius funus cum multis lacrimis et eiulatu procuratuit, et corpus illus in sepulcrum magnis sumptib. exstructum intulit; deinde novem se diebus a cibo et potu continuit, et hc tandem spiritum edidit, suisque mandatum dedit, ut se cum viro sepelirent. Indignum namque statuit, a viro quem unice amarat, et a quo ardenter amata fuerat, aut morte aut sepultura divelli. Haec Sabellicus et Osorius de his Mahumetanis feminis quarum constans fides erga maritos suos: eo magis laudanda est, quod necessitudo coniugalis apud Musulmanos vel Mahumetanos levis ducatur, quia singuli, pro opibus quisque quam plurimas uxores, [note: In belle Iugurthino.] et concubinas denas alii alii plures habent. Sicut olim quoque teste Salustio, apud Numidas, Maurosque usitatum fuit. Quare non est audiendus Simonides ille, vel quispiam alius, cum sua definitone sane stolida. Interrogatus n. quid esset uxor, Viri, respondit, naufragium, domus tempestas, quetis impedimentum, vitae captivitas, poena quottidiana, pugna sumptuosa, bestia

contubernalis, canis ornata, malum necessarium, vel ut alius Philosoplius interrogatus de multere respondit, Eam esse hominis confusionem, insatiabilem bestiam, contiuvam sollicitudinem, in definentem pugnam, quottidianum damnum, solitudinis impedimentum, viri naufragium, adulterii vas, perniciosum proelium, animal pessimum, pondus gravissimum, aspidem insanabilem, [note: In Matthaei. cap. 19.] humanum mancipium. Hucent respexit Chrysost. Quid est, inquit, aliud mulier? nisi amicitiae inimica, ineffugabilis poena, necessarium malum, naturalis tentatio, desiderabilis calamitas, domesticum proelium, delectabile [note: In sermone de decollat. Ioh. Baptist. Proverb. 21.] detrimentum? idem quoque in alio loco utitur acerrima exclamatione contra mulieres. Ceterum quemadmodum hae descriptiones et exclamationes locum habere possunt adversus malas et impudicas mulieres, quae in sacris literis quoque exosae sunt Melius enim est, inquit Solomon, habitare in terra deserta, quam cum muliere rixosa et itacunda. Item: Inveni amariorem morte mulierem, quae laqueus venatorum est, et sagenna cor eius, vincula sunt manus illius. Qui placet DEO, effugiet illam, qui aunt peccator est, capietur ab illa: Ita [note: Probverb. 18. Proverb. 19.] pia, bona et industria muliet tamquam tamei=on a)reth=s2, id est penu virtutis, commendatur, et longe aliter literis sacris describitur. Dicit n. idem Solomon: inveniens uxorem, inveniet bonum, et hauriet voluptatem a Domino. Item: Domus et divitiae sunt legitima hereditas parentum, a Domino aurem prudens [note: Cap. 26.] uxot. Et Siracid. Mulier proba bona est protio, et datur tamquam portio eorum, qui timent Dominum Et paulo post, Gratiosa mulier delectar virum suum, et ossa ipsius pinguia reddit scientia huius. Donum Domini est mulier taciturna et benevola, neque est pretium ullum dignum anima erudita. Gratia est [note: Cap. 36.] cumulata, muliet pudica et fidelis, et non est ullum pondus aequale animae continenti ipsius. Et. Qui parat uxorem, is constituit principium fortunarum, auxiliatricem secundum se et columnam requieris. Sed ulterius procedendum, et ad alteram partem huius capitis veniendum est, nhe aliquis putet, tantum sexum femineum his egregiis dotibus quas recensuimus, praeditum esse. Nam multa insignia exempla exstant, quae nos non minus eximium amorem et fidelitatem maritorum erga coniuges docent, de quib unum atque alterum ex veteribus, sed memorabiliora, recensebimus. De T. Sempronio Graccho Valer. [note: Lib. 4. Cap. 6. de vir. illustrib. c. 57.] Max. Plinius secundus, et plures alii memor aetradiderunt. Quum in sua domo duo angues e geniali toro repsissent, responso dato, eum de dominis peritutum, cuius sexus anguis fuisset occisus, amore Corneliae coniugis marem iussit interfici, sustinuitque in conspectu suo se ipsum in interitu serpentis, ut ille persuasus superstitione putabat, occidi. Similia exempla referuntur ibidem a Valer. Max. quae tamquam trita de industria transeo. Ceterum inprimis notabile est: quod de Meleagro Oenei filio legitur. Sedebat is in cubiculo, iratus sibi et suis: Curetes, quib. bellum erat cum Calydonibus, urbem ag

gressi, ingenti eam oppugnatione vexabant, nec speserat iam amplius, vel in viris, vel in mulieribus reliqua. Accurrunt ad columem, ac extremam patriae ancoram Meleagrum, senes et primores civium, illius vires ac manus implorantes, ut arma induat et patrib opituletur nutanti: adsunt cum religione et deorum cultu ac ceremoniis sacerdotes, pollicentur ampliss. operae mercedem. Illis contemptis ac spretis accedit venerabilis canicie, venerabilior pietare Oeneus, nec cunctatur, ut duriotem flecteret, genua eius supplex amplecti: accedit marer (ob cuius increpationes Meleager contra Curetes pugnare recusabat) ab ita in preces ac obsecrationes versa: sorores et sodales iucundissimi quibus cum gratiss. aetatis partem transegerat, orant, et obtestantur, ne se in ultimo deserat discrimine. Nihil eum movet, perstat in proposito ferox animus, omnibus salutem, quam ita hortatur, monitis, blanditiis, pollicitationibus, precibus supplicibus petierant, denegans. Interea hostes irruptione in urbem facta, occidere, agere, prosternere, incendere. Trepida se infert Cleopatra coniux: Succurre quaeso mivit, occidimus inquit, nisi succurris, hostis possidet omnia atque una recenset omnia mala, quaecumque hominibus contingunt, quorum urbs capitur, quae a Poeta lib. 9. Iliadis ita enumerantur:

Quot mala concurrunt, quoties sunt opida capta?
Intereunt cives, urbem depascitur ignis,
Abducunt aliis natos matresque decoras.

[note: De officio Mariti.] Huius unius vocibus et periculo, ferteus ille ac inexorabilis permotus, mollefactusque, sumit arma, et pulsis hostibus, postremo excidio urbem ac cives eripuit. Videlicet (addit Vives) heros ille magnanimus, quam naturae iussionem ac legem numquam vel legerat vel audierat, impreslam habebat in pectore, ac infixam praecordiis; quasciebat, uxorem esse se ipsum, alios omnes, ersi magnam ex piertate necessitatem imponentes, extra ipsum tamen esse, coniugem vero ea esse caritate conciliatum coniugi, et eo nexu coniunctum [note: In Medea.] atque aptum, ut multa in coniugis gratiam non refguiat ac recuset, quae vel sibimet ipse recusaret Recte igitur nutrix illa Euripidis dicit:

u(pormegi/s2h gi/gnetai swthei/a
o(/tan gunh\ pro\s2 a)/ndra mh\ dixosatei=.
Quam maxima exsistit salus,
Quum uxor cum viro non dissidet.

- ou) me\n ga\r tou=ge krei=sson kai\ a)rei=on, h(/ o(/q) o(mofrone)onte noh/masin oi)=bon e)/xoton
a)nh\r h)de\ gunh\, poll) a)/lgea dus1mene/essi
xa/rmata d) e)umene/thsi

Hos et aliorum auctorum versus et dicta refert Tiraquellus in V. lege connubiali, [note: Ad Geminium. Lib. 7. epist.] et addit: Felicem ergo Macrinum illum fuisse arbitror, si quis felix unquam fuit, quem cum uxore XXXIX. annis vixisse sine iurgio, sine offensa, scnbit Plinius. Felicem item illum Paternum, qui in agro Nemausensi id epitaphium posuit:

D. M. S. SYLVIUS PATERNUS UXORIRARISS. EXEMPLI, CUMQUA VIXIT ANNIS XXXII, SINE ULLA AN MILAESURA E. S. V. P.

Similis inscriptio reperitur Romae, sicut in Appiani antiquitatibus legimus talis videlicet.

Q. CAVIUS SEVERUS RUTILIAE PRIMITIVAE CONIUGISVAE DULCISSIMAE CUM QUA VIXIT ANNIS XX. SINE BILE.

Visum etiam fuit adiungere aliud plane diversum epitaphium, quod Romae legitur, ex quo apparet, quam pauci gloriari potuerint, se sine bile et lite in coniugio vixisse. Est autem haec inscriprio satis lepida:

HIC VIR ET UXOR NON LITIGANT. QUI SUMUS NON DICO. AT IPSA DICAM. HIC BEBRIUS EBRIUS ME EBRIAM NUNCUPAT. NON DICO AMPLIUS HEV UXOR. ETIAM MORTVA LITIGAS.

Huc referri potest pactum Pitheci quod, ut in Suidae historicis refertur in proverbium abiit, et tale fuit: Continenter cum uxore iurgens coram amicis pepigit, se neque verberare, neque vapulare, neque mordere neque morderi, neque mulierem capillis trahere, neque ab ea testiculis trahi velle. Sane veteres Gentiles tam stolidi non fuere, ut dulcedinem et suavitatem amoris et coniunctionis coniugalis ignorarint, imo illam omnibus modis expetierint: Siquidem ob hanc rem, Iunoni, quam matrimovii deam putabant, quum sacrificarent; hostiae fel adimebant, et iuxta aram infodiebant fignificantes coniugium amoris ac suavitatis plenum esse, et bile, stomacho, ita, iracundia, atque omni amaritudine vacare debere. Est enim fel iracundiae sedes ut naturalium rerum periti docent.

CAPUT LII. Quomodo unaquaeque diligens materfamilias valetudinem suorum curare debeat; Et de disciplina et educatione veterum Romanorum.

PLENUS est orbis iam medicastrorum et medicastrarum quae non solum de medicamentis in graviss. et acutis morbis recte praeparandis multa narrare, quam probe haud scio, possunt, sed etiam remedia ista ab ipsismet confecta, nulla habita ratione causae morbi, aut aetatis, vel temporis, magno periculo aegrotantium adhibere audent. Unde accidit, ut docti et periti medici, aut recte uti sua arte impediantur, aut absterriti hisce ineptiis, quae plerumque in illos redundant omnino desistant. Ut autem bonae matrisfamilias officium est, et praeparare et parata habere remedia domestica, quae potius conservant quam corrumpunt valetudinem: ita ut imperiti artem ipsam exerceant in bene constitutis regnis et rebus pub. ferendum non est. Alioquin eveniet id, quod de quodam aegorotante fertur. Ille enim Medicus dederat pharmacum, eoque sumpto convaluit aegortus. Quum autem paulo post idem morbus recurreret, et aegrotus ad idem pharmacum, quo prius convaluerat, confugeret, nec sentiret sublevationem aliquam; accersit Medicum, admirans, qui factum esset, ut eadem medicina, quae prius morbum depulisset, nunc magis aggravaret. Fateor, respondit Medicus, idem fuisse pharmacum, sed ideo non profuit, quia ego non dedi. Sentiens videlicet medicorum esse, dare pharmaca, quia orunt quando et quomodo dandum. Quae prosunt iuveni, nocent seni, et contra quae iuvant caelo tepido, laedunt frigido. [note: In vita Luculli.] Recte itaque dicit Plutarchus: Tempus ad res gerendas quemadmodum medicamenta, maximum vitae mortisque momentum affert. Quo etiam Io. [note: De fato Sermone. 7.] Chrysost, spectasse videtur, ubi ait: Si quis medicus est, potionemque dat, accipienda est, nec curiose inquirendum qualis ea sit, sed habenda, ut sanitati conducens: sin venificus est, magus, incantator; non modo non inquirendum qualis sit, sed etiam vox fugienda, ut letifera. Recte igitur et prudenter Laevinus [note: De occult. nat mirac. lib. 1. c. 17.] Lemnius, errones, circumforaneos atque impostores publicos exterminandos censet, qui non verentur in hominum vitas ac corpora grassari atque ut habet proverbium, in vasis iactura artem figulinam experiri, hoc est,

interprete Plinio, hominum periculis discere, et per experimenta fallacia ac coniecturas mortem hominibus inferre, etc. Utautem ad propositum revertamur, [note: Lib. 2. de Chr[?]stian. foem.] audiamus doctiss. Vivem, is prudenter docet, quousque in illis medicationibus progrediendum sit. Tenebit materfamilias, inquit, remedia vulgaribus et pene quottidianis morbis, eaque in cellula habebit parata, quibus marito, paruis liberis et familiae, quum res feret, subveniat, ne accersere subinde medicum necesse habeat, et omnia ex pharmacopolio emere. Neque vero mulierem velim arti se Medicae dedere, aut sibi nimis hac in re fidere. Frequentibus et pene quottidianis morbis suadeo medelas ut norit, veluti tussi, destillationibus, scabiei, torminibus, solutae alvo, vel constrictae, lumbricis, dolori capitis aut oculorvum, sebriculae, luxationi, levi scissurae, et similibus, quae singulis prope diebus leviss. de causis contingunt. Adde his victus quottidianirationem maximum ad integram valetudinem momentum, quae sumenda, quae vitanda, quando, quatenus. Atque eam quidem peritiam discet potius ex usu aliarum prudentium matronarum, aut ex consiliis cuiusquam propinqui Medici, ex libello aliquo facili ea de re conscripto, quam ex magnis et accuratis Medicorum voluminibus. Hactenus Vives. Non solum autem adhibenda diligens opera est, ut corpus et valvetudo liberorum recte curetur et conseruetur: sed multo magis, ut animus ab ineunte [note: Actio 5. in verrem.] aetate honestis artibus et disciplinis imbuatur. Etenim qui non recte instituunt atque erudiunt liberos, teste Cicerone, non solum liberis verum etiam Rei pub. faciunt iniuriam. Suscipiuntur enim liberinon solum nobis, [note: Proverb. c. 13.] sed etiam patriae, qui non modo nobis voluptati, sed etiam aliquando usui Rei pub. esse possint. Quo respexit sapientiss. Rex Solomon, ubi dicit: Qui parce utitur virga, odit filium. Qui vero diligit filium, tempestive eum castigat. [note: De oratorib.] Ideo que non frustra Fabius Quintil. (in suo dialogo qui Cornelio Tacito falso est inscriptus) de urbe ex his propriis ac vernaculis vitiis, quae natos statim excipiunt et per singulos aetatis gradus cumulantur, conqueritur, ac veterum Romanorum severitatem ac disciplinam circa educandos formandosque liberos celebrat. Iam primum, inquit, suus cuique filius ex casta parente natus, non in cella emptae nutricis, sed gremio ac sinu matris educabatur, cuius praecipua laus erat tueri domum, et inseruire liberis. Eligebatur autem aliqua natu maior propinqua, cuius probatis spectatisque moribus, omnis cuiuspiam familiae soboles committeretur; coram qua neque dicere fas erat, quod turpe dictu, neque facere, quod inhonestum factu videretur. Ac non studia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum sanctitate quadam ac verecundia temperabat. Sic Corneliam Gracchorum, sic Aureliam Caesaris, sic Attiam Augusti matrem praefuisse educationibus, ac produxisse principes liberos accepimus. Quae disciplina et severitas eo

pertinebat, ut sincera et integra, et nullis pravitatibus detorta uniuscuiusque natura toto statim pectore arriperet artes honestas, et sive ad rem militarem, sive ad iuris sententiam, sive ad eloquentiae studium inclinasset, id solum ageret, id universum hauritet. At nunc natus infans delegarur Graeculae alicui ancillae, cui adiungitur unus aut alter ex omnibus seruis plerumque vilissimus, nec cuiquam serio ministerio accommodatus. Horum fabulis et erroribus teneri statim et rudes animi imbuuntur. Nec quisquam in tota domo pensi habet, quid coram infante domino aut dicat, aut faciat, quando etiam ipsi parentes nec probitati, neque modestiae parvulos assuefaciunt sed lasciviae et libertati, per quae paulatim impudentia irrepit, et sui alienique contemptus. Iam vero propria et peculiaria huius urbis vitia pene in utero matris concipi mihi videntur. Et quae sevuntur.

CAPUT LIII. De Zelotypia.

ZELOTYPIAM ex Stoicorum sententia Cicero finit, aegritudinem ex hoc, quod alter quoque, potiatur eo, quod quis concupivit. Definitur etiam ab aliis, esse metum, ne quis habeat commune quod tuum unius esse velis. Verum enimuero quocumque modo sese res habeat, experientia certe demonstrat, Zelotypiam esse perturbationem truculentissimam, ita ut praestaret potius mori, quam sub huius tyrannide vivere. Unde veteres prudentes suadent, mature expellendum nimium amorem, tanquam feram, priusquam ungues [note: Num. 5.] ac dentes producat. Sed quinam amoris ungues ac dentes sunt? Suspicio et Zelotypia. Ob eam rem et Deus populo suo Israelitico prospexit, cui peculiares leges Zelotypiae praescripsit, ubi si quis uxorem de adulterio habebat suspectam, ad ostium tabernaculi adducebat eam: tunc sacerdos sollennibus aquis et dira exsecratione mulieris pudicitiam explorabat. Volebat enim DEUS, ut coniuges inter selaeto animo, sereno et minime suspicioso viverent. Abolitis autem his legibus utpore ceremonialibus, curiostas humana multa alia remedia contra Zelotypiam et quaesivit, et invenit. Inrer quae olim trita fuit purgatio candentis ferri, quod suspecta nudis manibus gestare, et pedibus calcare cogebatur. Huc accessit etiam duellum; item aqua, oleumue fervens, in quod suspecti manus immittebant, et innocentes illaesas eas retrahebant, addita prius nescio qua consecratione. De quibus suo loco prolixius dicetur. Ut autem, Homero teste, homo est animal inprimis

Zelotypum: ita tam de viris, quam de feminis multa tragica exempla Zelotypiae passim leguntur. Ceterum ut Cyanippum Tessalum, qui uxorem Leuconoam Zelotypam, in venatione latentem, irruentibus in eam, tamquam feram, canibus, amisit; nec non Procrin, suspicantem Cephalum maritum cum Aura nympha congredi solitum, et ob eam rem clam eum in silvam secutam, ab eoque inscio interfectam, aliasque Zelotypas praetereamus (si quidem feminas huic vitio admodum deditas esse praesertim praegnantes, aegitudine quadam, ut Galenus ait, ex historiis patet) audiamus quod accidit nostrorum patrum memoria Romae. Nam et viri saepenumero hoc vitio, praesertim Itali et Hispani, sicut Bodinus affirmat, ad insaniam usque laborarunt. [note: In methodo historicae.] Iustina enim nobiliss. Romana virgo, aetatis suae puellas forma supergressa, quum locupleti quidem, sed stolido et furenti viro, in matrimonium esset tradita; de excellenti illa specie in suspicionem marito venit, qui candidissimam uxoris cervicem conspicatus, inclinantis se ad exuendum calceum, furore ex Zelotypia correptus, teneram puellam et novam coniugem obtruncavit. De quo facinore tales lugubres querelae leguntur:

Immitis ferro secuit mea colla maritus,
Dum propero nivei solvere vincla pedis.
Durus et ante torum, quo nuper nupta coivi.
Quo cecidit nostrae virginitatis honos.
Nec culpa meruisse necem, bona numina testor.
Sed taceo fati forte perempta mei.
Discite ab exemplo Iustinae, discite patres,
Ne nubat fatuo filia vestra viro.

Simile exemplum tyrannidis Zelotypiae colligere possumus ex monumento C. Vibii adolescentis, qui quum Putilia puella adamata potiri non posset, alterque sibi praelatus esset: Zelotypia correptus eiusque vim sustinere non valens, sibi ipsi manus violentas intulit, ut ex inscriptione hac apparet:

C. VIBIUS ADULESCENS INTEMPERATO AMORE PERCITUS PUTILLIAE SEX. PVELLAE GRATISS. QUOD ALTERI VIRO TRADIT. NON SUSTINENS CRVENTO GLADIO SIBIMET MORTEM CONSCIVIT. VIX. ANN. XIX. M. II. D. IX. HORAS SCITNEMO.

TREBIAE O. L. S. TREBII FILIAE AMORIS MONUMENT. ET PIETATIS AL. FIBUSTIUS VIR CUM Q. SUMMO CUM DESIDERIO DELICIOSE VIX. M. I. D. III. HAEC M. UX. QUAM AMANTISS. MIHI INFELICIS.

LACRYMAS ET AETERNOS LICTUS RELIQ. EXTREMO ZELO ME CUMSUSPICARET. ALIA CUM FOEM. IACVISS. IN FUROREM DULICISS. CONVERSO AMORE SEMET FERR. PECTUS PER MED. TRANS. NECAVIT. HEIUX. CUR HOC? MI CARE CON. NEC FACT. TANT. SED ET SUSPECTUM AMANTI DEMEREDEBVERAS. VALE LIB. ATEGO INCERTA INFEL. ET TREPIDA VITA SOLUTA QUIESCO.

[note: In hypnerotomachia.] Hanc inscriptionem cum pictura monumenti ponit Poliphilus, ubi conspiciuntur duae portae, una aperta, quam ingrediuntur infantes nudi, quasi plorantes, cum hac inscriptione, NATURAE NOVER CAEINEVITABILESTATUTUM. In altera semiaperta egredientes in fantes depicti sunt, quasi gaudio gestientes, cum hac in scriptione, NATURAEMATRIS BENIGNUM EDICTUM. Exstat autem Venetiis editus peculiaris liber Italicus, cuius est titulus: Antidoro della Gelosia, per Levantio da Quidicciolo Manteunao, in quo, si quis alia exempla desiderat, plura, eaque memorabilia reperiet. Et Tira quellus quoque suae XVI. legi connubiali, quam ita inchoat, CONIUGESZELOTYPIAM TANQUAM PESTEM OMNIUMTETERRIMA PER NICIOSISS. EXITIOSISSIMAM FUGIUNTO, praemisit epistolam consolatoriam ad Nicostratam Zelotypam, quam propter prolixitatem, licet memorabilis et lectu dignissima sit, tamen cum eius libri passim in manib. versentur, omittere volui, et quilibet studiosus lector, ea quae desiderat, ex indicatis libris petero poterit. Quib. peritus Italicae linguae recte addiciet libellum epistolarum Celiae nobilis feminae Romanae ad amatorem suum, in quo praeter elegantiam linguae, varias, imo innumeras species Zelotypiae inveniet. Postremo ab hac meditatione alienum non fuerit recensere quaedam de Faustinae amoribus, qui sine dubio Imp. M. Antonium Philosophum Zelotypum effecerunt. Ita enim Iulius Capitolinus, sive fabula sit, sive res gesta, scribit, Faustinam quondam Pii filiam, Marci uxorem, quum gladiatores transire vidisset, unius ex his amore succensam, quum longa aegritudine laboraret, viro de amore confessam. Quod quum ad Chaldaeos Marcus retulisset, illorum fuisse consilium, ut occiso gladiatore sanguine illius sese Faustina sublavaret, atque ita cum viro concumberet Id quum esset factum, solutum quidem amorem, natum vero Commodum gladiatorem esse, non principem, qui mille prope pugnas publice populi inspectante gladiatorias Imperator exhibuit. Hoc sane verisimile ex eo habetur, quod tam sancti principis filius his moribus fuit, quib. nullus lanista, nullus scenicus, nullus harenarius, nullus postremo ex omnium dedecorum ac scelerum colluvione concretus. Multi aunt arbitrantur Commodum omnino ex adulterio natum, siquidem Faustinam satis constat apud Caietam conditiones sibi et nauticas et gladiatorias elegisse, de qua quum diceretur Antonino Marco, ut eam repudiaret, si non occideret,

dixisse fertur: siuxorem dimittimus, reddamus et dotem. Dos autem quid complectebatur, nisi imperium quod ille ab socero, volente Adriano adoptatus acceperat? Haec Capitolinus. Sane monumentum hac de re tale exstat in Poliphili hypnerotomachia, nescio an ab ipso confictum, vel unde depromptum:

D. M. GLADIATORI MEO AMORE CVIUS EXTREME PERUSTA IMMORT. LANGVOREMDECUB. AT EIUS CRVOREHEV ME MISER AM IMPIATA CONVALVI D. FAUST. AUG. PIE MONUM. RELINQUENS UT Q. ANN. SANC. TURTUR. INTER SACRIFICAND. ARC. RELIG. HANC INTINGI EX L. ACCEN. FACUL. ET COLLACHRYMULANTES PVELLAE SOLVERENTUR LUCTUMQ. FUNERAL. OB TANTI INDICIUM DOLORIS DEVELLAT. CRINIB. PROMISSIS RUSSAR. PECTORA FACIEMQ. DIEMINTEGR. PROPRITIA TIMAN. CIRCA SEP. SATAGERENT ANNVA PERPETVO REPETUND.

CAPUT LIV. Quanta sit imaginationis vis et efficaica.

[note: Lib. 2. de Christiana femina.] RECTISSIME monet doctiss. Hispanus Lud. Vives, quam periculosae et validae sint imaginationes in humano corpore, idcoque matres, inquit, dum uterum gestant, dent operam, ne quam admittant vehementem cogitationem deformis rei, turpis, obscenae; pericula item devitent, in quibus foeda aliqua visu species possit occurrere. Quod si eas occasiones adeant, praecogitent, quicquid possit oculis offerri, ne ex inopinata novitate noceat, si quid subito aspexerint, unde contrahat noxam fetus. Hanc Vivis admontrionem salubrem esse, patet ex Empedoclis et Physicorum opinione, qui etiam statuunt, imaginem, quae animo mulieris in ipso concipiendi articulo occurrit, tantum habere virium in eun. fetum, qui effigiatur, ut ipsius rei character quasi impressus peretuo haereat. Unde fabulam ortam putant de hominis rustica uxore. Eum, quum illa esset deformi facie, metuentem ne sibi consimiles liberi gignerentur, hoc remedium commentum esse, domi imagines egregie formosas ut collo caret, in easque aspicere uxorem quam minime connivenrib. oculis assidue iussisse. Ita de se quam pulcherrimam sobolem propagasse. Testatur hoc quoque Qinitilianus, qui matro nam defendit, quae Aethiopem enixa fuerat, quum eius coloris icunculam haberet in thalamo. Eadem ratione Hipocrates mulierem suspicione adulterii

laborantem, quod marito penitus dissimilem filium procreasset, liberavit, quod in cubiculo picturam ea mulier habebat, cui similem infantem pepererat. Tam efficax est erenim imaginandi vis, ut si quando mulier oculos ac cogitationes in rem quampiam defigat, tota naturae facultas, eaque vis quae formationi fetus insistit, concursantib. undique humorib. quos habet obsequentes eo confluat, atque operi perficiendo sedulo sit intenta: quo evenit, ut nonnumquam diversas insolidasque formas, membra duplicata, particulas atque appendices supervacaneas emoliatur, insvertaque membra corpori affigat, [note: Lib. 4. c. 7. de occult. natur mirae ] ut erudite Laevinus leminus disserit. Haec imaginationis vis etiam ad bruta sese extendit, ut apparet in equabus. Eae enim, si tegantur diversicolorib. tegumentis in coitu, in tales. colores progenies plerumque degenerabit. Et hoc contingere in aliis pecudib. insigni exemplo testantur sacrae literae, ubi [note: Genesis c. 39. In l. quaereret. de Verbor. significat.] recensetur factum Iacobi, quum pastor esset in Mesopotamia Labani avunculi sui. Alciatus etiam rum haec, tum exemplum, quod Plumbini Duci accidit, adulteris videlicet similes esse adulterinos partus, recenset. Is enim quum de se praegnantem concubinam crederet, invitassetque ad Baptismis sacra quam plurimos primarios viros; ea aethiopem peperit coquo suo similimum. Quapropter ridiculo habitus Dux quaestione veritatem deprehendisse dicit n. Idque confirmat sententia Phocilidis:

ou) ga\r ti/ktei pai=das2 o(moi/ous2 moixika\ le/ktra.
Dissimiles gignunt stuprata cubilia natos.

Cumitaque Philosophorum libri, ut diximus et experientia nos doceat, quae mulieribus dum in semine concipiendo occupantur, ob oculos versantur, in iis magnam esse vim ad formam foetui imprimendam; non inconsentaneum est, quod quidem affirmant, ulierem quandam Carolo IV. imperante, quia in concipiendo imaginem D. Iohannis Baptistae fixo obtutu asspexisset, qui pellibus indutus pingitur; filiam hirsutam instar ursi peperisse. Similem massam carnis instar ursi cum unguibus et rictu quodam, exanimem tamen, non ita pridem enixam esse feminam honestam in vadam celebri Germaniae urbe, retulit mihi matrona fide et honestate dignissima, quam omnino puto, licet dissimularet, in partu praesentem fuisse. Tale monstrum crinib. et unguib. urso simile, Nicolao III. Pontifici Romano, concubinam suam peperisse tradit Iohannes Balaeus, in ipsius actis, et cirat Ioannem Noviomagum in illustrationib. Bedae. Hanc concubinam Martinum IV primo sui pontificatus anno ad se recepisse, et ne similis illi casus accideret cum prole, ursos omnes in palatio per visinae factionis pontifices olim depictos, praecepisse auferri et deleri (non ignorabat n. quia formae in ipsa Venere, a feminis conceptae in productis infantib. expressae non raro maneant) tradit idem auctor ex historicis, e quib. allegat Thomae corpori Chronicorum

epitomen. De aliqua quoque quae mortuum infantem peperit ad similitudinem puelli, quem singulari attificio ex marmore in cubiculo habuerat, scribit [note: De Magia Natur. li. 12. cap. 23. Derebus Aethiopicis.] Iohan. Baptista Porta. Exstat praeterea integra et lepida historia Heli odori, de Theagenis Thessali reguli et Charicliae Regis Aethiopiae filiae amoribus, quam mater regina Persina ex intuitu statuae Andromedae elegantissimae, propetorum genialem collocatae, lacteo colore pulcherrimam, praeter morem nigerrimae gentis, conceperat et pepererat, et ob diversitatem coloris infantem, metu infamiae celato partu transportari clam iusserat. Quae superatis multis et gravissimis difficultatibus, tandem compertis certis indiciis et notis, pro filia et herede agnita, et Theageni, so cio fideli calamitatum et exilii, quem sincero amore in maritum elegerat, coniugali vinculo [note: In 12. lib. August de civitate Dei.] copulata fuit. Ceterum mamorabile in primis est, quod Ludovicus Vives scribit Margaritam Maximiliani Imperatoris filiam, aliquando narrasse Lamuzaeo homini docto, et Ferdinandi Ungariae Regis oratori. Quemadmodum in Brabantiae oppido, quod Boscum ducis appellant, quum in supplicatione publica quibusdam ex Divorum numero constituta, nonnulli in ea pompa (ut ex veterum ceremoniarum traditione fieri solet) angelorum, alii cacodaemonum ornatu incederent, unus ex istis personatis, postquam diu lascivisset, et tripudiasset, domum statim, pruritu percitus, excurrens uxorem corripuerit, atque in lectum coniectam velle se cacodaemone impraegnare dixerit, quod etiam perfecit. Filium siquidem procreavit, infelici genio [note: Cap. 86. Lib. 1. c. 8. de occult. natur. mirac.] similem, qui simul acnatus esset, exilire accursitare coepit. Huc referri potest memorabilis historia, quae non ita pridem apud Geledros accidit, eaque infra ex Vuiero de praestigiis daemonum referemus. Et Laevinus Lemnius, mira de monstro (quod, ni fallor, mulier quaedam, quae illius, utpore Medici consilio usa est, in ipsius praesentia enixa fuit) post primum lucis intuitum conclave stridoribus implente, atque ultro citroque discurrente, latebrasque quaerente, tandem que a mulierculis pulvinis suffocato, recenset.

CAPUT LV. Praecocia consilia perniciosa esse.

[note: In histor. Bohemica prope finem.] IOHANNES Dubravius, Ludovici huius nominis II. Hungariae bohemiaeque Regis res gestas, et quomodo in flore aetaris suae (agebat enim 21. aetatis annum) dignus certe longiori vita, infelix iuvenis (qui nescio imprudentiore an inauspicatiore consilio, cum exigua militum tumultuariorum, et

magna ex parte rusticorum inermium manu, contra exercitati ssimas copias Solimani, stare non dubitarit) prope Mohacium in rivulo, Anno 1526. 29. Sextilis misere exstinctus sit, describens: Tria peculiaria in illo fuisse adnotata, cuncta nimis praecocia, ait; Quod cito adoleverit: ante tempus barbam emiserit: et vix annum decimum octavum ingressus, canos ostenderit. Quibus insuper praecox eius nativitas addi potest, nulla enim cute vel pelle tectus in lucem editus est, quam tamen postea, medicis arte naturam iuvantibus est consequutus, sicut haec, et alia in primis de spectro quodam, quae [note: In Pandect. histo. Ture. n. 121.] infelicis omnis loco habita fuere, Iohan. Leunclavius noster vir multarum rerum experientia et eximia eruditione praeditus, notavit. In omni quoque stirpium inquit Lemnius, genere ac fructibus observamus, serotina diutius [note: Lib. 2. c. 39. de occult. natur. miraculis.] asservari, quae vero festinantius maturescunt, flaccida vietaque fieri, ac putredini obnoxia. Celerius siquidem occidit festinata maturitas. Quocirca minus nobis probari solet in adolescentibus praecox ac praematurum ingenium, tum pleraque naturae munia aut corporis dotes, quae praeter vulgatam consuetudinem, aut quam ea fert aetas praestantius se proferunt. Tales enim minus vitales conspici solent, morteque properata confici, etc. Recte itaque [note: Lib. 1. orat. instit.] Quint. l. dicit: Ingeniorum velut praecox genus, non temere unquam pervenit ad frugem. Sic quoque non solum videm us flosculos vernos, qui cito proveniunt, mox interite, sed multo magis actiones et consilia praecocia non absque dispendio parum diuturna cernimus. Quo respexit pulcherrima admonitio Menandri:

*boulhn\ a(pantos pra/gmatos prola/mbane:
*boulh=s2 ga\r ou)den, dsi\n a)s1fale/seron.
Consilium in omni praeeat negotie.
Consilio aliud haud esse tutius potest.

Rectissime igitur reprehenditur corum inscitia, auda cia vel insolentia, qui res arduas praecoci et temerario ausu suscipere, et perficere satagunt, neque prius prudenti deliberatione habita perpendunt, qualis eventus exspectandus sit. Quamobrem prudens est Annibalis apud Livium oratio, ubi itadicit: Quod si in secundis rebus bonam quoque mentem darent dii non ea solum quae evenissent, sed etiam ea quae evenire possent, reputaremus, etc. Quid enim obsecro aliud isti faciunt, quam ut mala attrahunt, sicut Caecias nubes, ut est in adagio, vel potius, ut hydram illam Lernaeim secent? Hoc enim proverbium usurpatur in eos, qui unum aliquod malum intempestive tollentes, pluribus malis sese, ex eodem fluentibus, involuunt. Nam plerumque fit, quum uni incommodo, in quod sua imprudentia in ciderunt, mederi volunt ut in alia multo atrociora in currant. Id ipsum Senecae ignotum non fuit. Negotia, inquit, quaedam abru mpi quidem po, explicari

non posse, quod negotium ex negotio seratur, et occupationi occupatio velut unda succedat undae. Siquidem facilius nil est, quam commentitio praetextu turbas excitare, et stabilita convellere, vel ut Pindarus ait, po/lin sei=sai; verum turbata et labefactata in tranquillum statum restituere, hoc opus hic labor est, ut ille dicit. Unde accidit ut mox poenas dignas temeritatis, cum proprio aliorumque magno incommodo, saepe etiam exitio, dare soleant. Hoc eo gravius esse solet, si in principe viro tale aliquid contingat. Quemadmodum enim cum nauta errat, modicum affert navigantib. nocumentum; quum vero ipse gubernator, totius efficit navigii perniciem, sic et in civitatibus si quis ex subditis peccet, non tam Remp. quam se ipsum laedit; sin vero ipse Princeps, universae infert Rei pub. detrimentum. Hoc monuit Agesilaus apud Xenophontem, qui privatorum hominum errata modeste fert, principum vero maxima existimat. Iudicat enim ab illis pauca, sed ab his [note: Lib. 10.] mala multa constitui. Prudenter autem quaerit Cominaeus: Quando Principes corumque familiares aut civitates aliquid delinquunt, quis de ea re quaestionem habebit? et habita quaestione quis ad iudicem deferet? quis iudicis pcrsonam sibi sumet? quis poenam constituet? Certe respondet, querimoniae lacrimae miserorum hominum, quos crudeliter vexarunt; item viduarum et pupillorum gemitus atque suspiria, quos parentib. atque maritis inhumane spoliarunt; breviter eorum quos afflixerunt, et fortunis omnibus denudarunt, lamentationes atque plangor, erunt accusationis loco, quam illi coram supremo DEI tribunali sistent, qui magnitudine scelerum offensus, non semper concedit diuturniorem impunitatem, sed illos aliquando verberat praesentibus poenis, ita quidem evidenter ac clare ut dubitari non possit, ipsum esse iustissimum impietatis nostrae ultorem. Et paulo ante dicit: Quod si certo statueremus esse Deum, qui scelus nullum sinit impunitum, esse perpetitas sempiternas poenas, quib. affliguntur impii, credibile est neminem fore, qui violenter, aut avare, vel crudeliter aliquid ageret. [note: Papir. Mason. lib. 2. annal. Francor. Idem lib. 3.] etc. Etsi autem turbulentissimis Rei pub. temporibus pleraque a Regibus fieri praeter ordinem fasque certum est, quae inviti faciunt, similes rectoribus navium, quos tempestas saepe a vicino portu in remotiss. scopulos nolentes rapit: tamen in oculis principum auri et ceterarum rerum saepe penuria est, at mali consilii copia ab iis aut numquam, aut taro abesse consuevit. Fieri enim non potest, quin interdum etiam optimi principes, ut nunc est rerum status, inique aliquid agant: nihilominus autem prava et temete suscepta consilia, duri et infausti rerum exitus plerumque e vestigio consequuntur. Ideoque temeritas definiri solet esse defectum consilii, et praecipitationem quandam quae imprudentiae cognata est, per quam ea fieri dicuntur, quae ratione non geruntur, vel propter impetum voluntatis, vel passionis,

vel ex contemptu. Ob hanc rem contineri sub praecipitatione, quaerespicit [note: Lib. 3. dec. 4.] utrumque, sed magis primum. Recte itaque Horatius:

Vis consilii expers mole ruit sua;
Vim temper atam dii quoque provehunt
In maius: iidem odere [orig: odêre] vires
Omne nefas animo moventes.

Ob hanc causam D. Ambro sius, quum olim apud Thessalonicam seditio esset exorta, et Theodosius Imp. ira incensus, ex improviso plebem ad ludos congregatam a militibus obtruncari iussisset, persuasit imperatori, ut in omni poena capitali sumenda, spatium triginta dierum interponeretur, a lata sententia ab imperatore, ne is impetu et furore illa faceret, quorum etsi postea eum paeniteret, ea tamen non possent amplius emendari, et hac ratione [note: Lib. 7. c. 14. Lib. 5. de civit. Dei. c. 26. L. si. vindi. car.] locus misericordiae vel paenitentiae non periret, sicut legimus in Sozomeni historia Eccles. etc. in iure Canonico cum apud Thessalonicam q. Item Augustin. Eamque legem habemus in nostro Codice Iustin. Sane iis de quibus diximus accidit simile quiddam ei, ut mihi videtur, quod aiunt contigisse [note: C. De poenis.] cuidam, qui in equum conscenderat furentem. Raptans enim illum ferebat equus; at hic non magis descendere equo currente potuit. Et quidam obviam factus interrogavit eum: Quo abiret? ille vero inquit: Quo isti placet, demonstrans equum. Et eos si quis interroget; quo ferimini? vera volentes dicere, respondebunt simpliciter quidem; quo cupiditatibus placet: in parte vero quo quidem voluptati, aliquando autem quo gloriae, aliquando vero rursum lucri avidiati, aliquando vero ita, aliquando vero metus, aliquando [note: Polyb. lib. 2. histor.] vero aliud quid tale eos evehere videtur. Unde videmus,quia plerique interdum, cum homines sint, ex insperato in graviss. clades incidunt, non tam eorum qui patiuntur, quam fortunae et eorum qui agunt, culpa evenire: que vero sponte sese et per imprudentiam nonnulli calamitatib. obiciunt; apertum eorum, qui patiuntur, errorem esse. Ideo si quos in graviorem aliquem casum fortunae saevitia deductos intelligimus, non solum misericoridia psequimur, sed quantu in nobis est veniam opemque praestamus. Quos vero per im prudentiam aut perversitatem suorum, sibi malotum auctores cognoscimus exstitisse, reprehendimus, culpamus atque odio habemus. Hoc etiam movit eundem [note: Lib. 9.] Cominaeum, ut reprehendat Principes, qui cum auctoritatem summam beneficio DEI teneant, maxime tamen sint vituperandi,quia officio suo desint. Et pergit: iis qui furore et amentia quadam vexantur, exprobrari nihil potest: qui autem ingenio non sunt destituti, et commoda utuntur valetudine, ii minime deplorari debent: quando per ignaviam et otium in calamitatem aliquam incidunt. Exstat hac de re inprimis memorab le exemplum Iacobi IV. Regis Scotorum. Is enim praecoce et iuvenili stoliditate et

torpore, licet et divinitus (uti putabatur) et a suis proceribus admoneretur, [note: De reb. Scoticis lib. 13.] se ipsum atque potiorem partem nobilitatis Scoticae perdidit. Hoc sane luculenter describitur a Buchanano: Dum Rex, inquit, ad exercitum proficiscens Limnuchi vespertinas in aede sacra contiones audit, senex quidam ingressus est, capillo in ruffo flavescente, ac in humeros promisso, fronte in caluiciem glabra, capite nudo, veste longiuscula cyanei coloris amictus, ac linteo cinctus, cetero aspectu venerabilis; is Regem quaerens per turbam obstantium penetrat. Ubiad eum accessit, rustica quadam simplicitate, super solium in quo sedebat Rex innixus: Rex, inquit, ego ad tesum missus, ut te admoneam, ne, quo instituisti, progrediaris; quam admonitionem si neglexeris, non erit ere tua, nec eorum qui te comitabuntur. Praeterea praemonere sum iu ssus, ne mulierum familiaritate, consuetudine, aut consilio utaris, secus vero si facies, et damno et ignominiae tibi res erit. Haec locutus turbae sese immiscuit, nec, quum precibus finitis Rex eum requireret, usquam comparuit. Quod eo magis mirum visum est, quod eorum, qui propius astiterant, atque eum observarant, avidi multa ex eo suscitandi, nemo eius discessum senserat. Haec Buchananus, sicut ex oculatis testibus cognovit, historiae suae inseruit. Verum quum Rex ista monita, nec non et suorum procerum, dissuadentium proelium cum Anglis, consilia salutaria contemneret, et amori nobilis feminae ca ptivae, omnissa re militari, nimis indulgeret; otiosoque exercitui in agro sterili, comeatus deficeret, et ideo extenuarentur eius copiae, paulo post memorabili praelio ad Eluidonem victus, et una cum sua nobilitate fere universa, caesus est. memini eriam, quum hac de re sermo incideret, parentem meum optimum dicere solitum, cvenire iis, qui ita praecipites in rebus agen dis sunt, sicut Eucrates ille Lucianicus sibi evenisse, in dialogo cuius titulus est Philopseudes, refert. Ait enim, quum vidisset Pancratem quendam Magum Aegyptium, multa mira cula facientem, se paulatim in eius amicitiam insinuasse, adeo ut omnia propemodum arcana communicaret. Tandem autem Magum hunc illi persuasisse, ut famulis omnib. in Memphide relictis, se solus consequeretur, neque enim defuturos ministros. Atque ex eo tempore, in quit, sic vitam duximus: Quum in diversorium quodpiam veniremus, homo accepto prstillo, scobinave, aut pessulo, vestibus im plicans, quum in id carmen quoddam dixisset, effecit ut ambularet, utque aliis omnibus homo videretur. Illud ergo abiens et aquam hauriebat, et cenam parabat, instruebatqueque, atque in omnibus commode subserviebat, ministrabatque nobis. Deinde postquam iam satis huius ministerii fuit, scobinam, rursus scobinam pessulum pesiulum, aliud recitans carmen, reddebat. Hoc ego vehem enter conatus non reperiebam quo pacto ab illo expiscarer. Nam id mihi invidebat, quan quam in aliis esset facilimus:

At quadam die in angulo quodam tenebricoso clam illo delitescens, subauscultavi propius incantationem illam. Erat autem trisyllaba. Tum ille quum pistillo mandasset, quae curanda erant, abiit in forum. At ego postridie illo apud forum occupato, acceptum pistillum quum ornassem, syllabas illas simili modo pronuntians, aquam iussi ut hauriret. Tum impletam amphoram quum tulisset, desiste, inquam, nec aquam amplius haurito, sed rursus esto pistillum. At illud mihi haud amplius obtem perare volebat, sed aquam hauriebat continue, quoad hauriendo totam domum nobis impleret. At ego quum resistere huic rei non valerem (timebam autem, ne Pancrates reversus, id quod etiam evenerit, irasceretur) correpta securi pistillum in duas partes disseco. At utraque pars amphoram sumens hauriebat aquam, iamque unius loco duo mihi ministri esse coeperunt. Interea Pancrates supervenit ac re intellecta, illas quidem in ligna rursus, quemadmodum ante carmen erant, mutavit. At ipse, me relicto; nescio quo clan culum se sub ducens abiit. [note: De legibus.] Hactenus Lucianica fabella. Huc respexisse videtur divinus ille Plato. Qui, inquit, superbia elatus est, quod honoribus antecellat, vel corporis forma polleat, qua cum iuvenilis animus dementia simul ardeat et petuluntia, quasi nec principe nec duce ullo indigeat, sed aliotum ipse sufficiens ductor sit, is penitus a DEO deseritur. Desertus autem et alios huiusmodi nactus exsultat, omnia simul perturbans, multisque videtur minime contemnendus, brevi tamen postea incul, pabili DEI sudicio punitus, se ipsum, domum suam, civitatemque universam simul evertit. Hoc ita esse, apparet exemplo, quod nostra memoria in vicinia accidit, quum quidam princeps rerum successu momentaneo ferox, arcem quandam nobilis cuiusdam aliquantisper obsedisset, quae certis conditionibus (inter quas praecipua fuit, ut praesidiariis porestas isce dendi libera et tuta concederetur) in potestatem eius tradidita est Evenit autem, quum ipse cum exercitu cam intrare vellet, ut unus inter praesidiarios ex quadam summa arcis turri, nesciens adhuc, quod cum hoste pactum et transactum esset, emisso toimento maiusculo, quendam non procul a principe equitem interficeret, quo facto is ita excanduit, ut non habito respectu reliquorum praesidiariorum quibus insciis caedes ista facta, et liber abitus permissus fuerat, eos omnes, una cum parocho, proximae arbori, in qua huic tamquam honoris causa, supremum locum tribuit, plane contra leges militares et inter Germanos ante inaudito exemplo, suspendi iusserit. Etsi autem plerisque ex consiltariis principis et militaribus viris, hoc tam praeceps et crudele factum displiceret, et secum tacite id detestarentut, tamen veriti principis iram, cuius alio quin usque adeo potens non erat, non ausi sunt palam contradicere. Verum accidit, ut paulo post mitigro in principe feruore animi, ipse et alii, non sine indignatione tam triste

spectaculum, optantes facta infecta reddi posse abominati sint. Et mox experientia demonstravit, omnia eius et suorum consilia et actiones deinceps infaustas, cum sua et multorum pernicie fuisse, donec obaeratus et extorris, non usitato morbi genere, inter acerrimos cruciatus exstinctus fuerit. Eandem fortunam asseclae eius et suasores scelerum plerique experti sunt. Etenim Nemesis et interfectorum sanguis eos tam diu persecuti sunt, donec et ipsimisere perierunt. Hoc quoque olim accidit, quum Carolus potentiss. Dux Burgundiae, Gransovium aliquantisper obsedisset, et praesidiarii cum illo transegissent, ut in solumibus cum suis armis in tuta loca discedere liceret, is autem deditis fidem solvisset, et praecipiti consilio eius iussu, aut suspensi, aut in proximum lacum, longissima reste connexi, submersi essent. Nam hac crudelitate erga in sontes, qui fidem suam secuti erant, commissa, mox ita immutatus fuit eius animus, ut fastu quodam contemptis subditis suis, suam salutem exteris commiserit, nihilque prospere deinceps gesserit, sed infelici conatu multa tentaverit, donec bellum ex bello serens, et multis proeliis profligatus, ad Naceium in fuga misere occubuerit, Princeps alioquin magnanimus, potens, et multis virtutibus ornatus.

Eius epitaphium rude sane, in Annalibus Episcoporum Coloniensium, nec non in descriptione Burgundiae Heuteri lib. 5. tale legitur:

Te Pacis piguit, te taeduit atque quietis
Carole, sicque iaces, iamque quiesce tibi.

Laudatur igitur non immerito Ludovici XI. Regis Galliarum dictum: Dedecus et detrimentum esse comites ac veluti pedisse quas superbiae et temeritatis. Experientia enim nos docet, Ambitionis exitum esse ignominiam, modestae autem subiectionis gloriam. hac de re, ut priscis exemplis hoc caput concludamus, habemus memorabile exemplum apud Thucydidem, quum Athenien ses nulla legitima causa, sed superba ostentatione potentiae, Syracusanos debellare constituissent. Quum enim Thraces mercenarii milites tardius advenissent, quam ut cum classe Atheniensium in Siciliam transportari possent; eos propter praesentem pecuniae inopiam statim dimiserunt, nolentes tantis sumptibus civitatem onerare. Ii in reditu Mycalessum civitatem mediterraneae Boeotiae, ex improviso occuparunt; domos privatas pariter et loca sacra diripuerunt, et homines obtruncarunt, nulli aetati parcentes, verum omnes obvios pariter occidentes, etiam pueros et mulieres insuper iumenta quoque et quicquid vivum videbant, interficiebant, Thracum enim genus simile est his, qui maxime barbarici, praesertim quando sunt securi, tunc avidissimi sunt caedis. Fuit igutur tunc in illa civitate magna perturbatio, tumultus et omnis species exitii. Nam etiam in ludum literarium

irruperunt, ubi pueri docebantur, quorum in ea civitate maximus numerus erat, et iam primum ibi convenerant, illos omnes iugularum. Haec calmaitas Boeotiorum, quae illis praecoci Atheniensium consilio, eorumque pessimo auspicio accidit, fuit sane atro cissima, neque posthac ullum successum habuerunt Athenienses, sed amisso exercitu, et classe in structissima, ipsi tandem ex summa felicitate in miserrimam seruitutem inciderunt. Alterum exemplum habemus in Croeso potentiss. Regel Lydiae. Quum enim in suo flotentiss. regno otii impatiens esset, et bellum Cyro Regi Persarum, absque ulla legitima causa, sed tantum prosperitate rerum et luxu superbus, inferre vellet, ob eamque causam legatos ad Delphicum oraculum dissimulato habitu, et unde venissent, misisset, ita respondisse Pythiam Cedrenus refert:

Est mensura maris, numerus mihi notus arenae.
Elinguis animi sensa et cognosco tacentis,
Sed mihirex Croesus, cupiuntque illudere Lydi.

Danielem autem ex prophetia Isaiae Cyro indicasse, eum victorem fore, quod et in Suidae historicis legimus, hocque quum accidisset, Cyrum ideo Iudaeos ex captivitate Babylonica domum remisisse, tradit idem auctor. Postremo haec confirmatur exemplo Persei potentiss. Regis Macedoniae. Is enim quum familiarium et insontum caede delectaretur, et ambitione atque elatione animi turgidus omnes contemneret; accedente avaritia quoque ex eo statim mutatus, crudelis, et praeceps in omnes, nec in eo sanum nec prudens quicquam postea fuit. Et quum antea consilio et ratione multum valuisset et audacissimus in pugnis fuisset, quatenus ex imperitia non lapsus esset: subito et praeter exspectationem ad timiditatem et stultitiam se connertit: et levis et mutabilis repente, et ineptus adversus omnes esse coepit, fortuna relinquere eum incipiente: vel potius eo Deum iratum et vindicem scelerum, habente: ut multos videre est, mutaticne progrediente, solito imprudentiores factos, sicut post Livium et Plutarchum, Suidas in suis historicis tradidit. Ob eam rem prudens est admonitio Pauli Aemilii [note: Lib. 5. Dedad. 5.] apud Livium. In secundis rebus, inquit, nihil in quemquam superbe ac violenter consulere decet, nec praesenti credere fortunae, cum quid vesper ferat, incertum sit. Is demum vir erit, cuius animum nec prospera flatu suo efferet, nec adversa in fringet. Raro nam que, ait Asdrubal Haedus in Senatu Romano apud eundem Livium, simul hom nibus bonam fortunam, bonamque mentem dari; populum Romanum eo invictum esse, quod in secundis rebus sapere et consulere meminerit.

CAPUT LVI. De signis antecedentibus poenas propter delicta meritas.

PLERUNQUE fit, ut homines eorum appropin quantibus malis prudentiam inprimis et salubriora consilia, quorum ope imminentes calamitates vitare potuissent, amittere et negligere soleant, efficiantque, quod miserrimum est, ut quod accidit, etiam merito accidisse videatur, et casus in culpam transeat. Praesagium autem Principum ruinae, ut Cominaeus prudenter monet, nullum est certius, quam ubi DEUS mentem illis ita imminuit, ut sapientum consiliis repudiatis, provehant homines novos sto lidos, vecordes et assentatores, qui omnia ad ipsorum gratiam faciant et loquantur. Nam simul atque haec eveniunt Principi, ipsi a DEO ruinam et perniciem imminere certo statuere possumus. Quod sane hisce elegantiss. versiculis exprimitur:

Iratus ad poenam DEUS si quos trahit,
Anferre mentem talibus primum solet,
Caliginemque essundit, ut ruant suas
Furenter in clades, sibi quas noxiis
Accersierunt ultro consiliis malis.

Hoc piis cogitationibus expliavit Irenaeus ex scriptoribus Ecclesiasticis, vetustissimus, ubi dicit, Eos, qui in eligendo sibi malo sunt procliviores, adversa, quae sibimetipsis contrahunt, DEO imputare solere, cum nihil aliud sit, IND URARE COR PHARAONIS, ET EXCAECARE OCULOSPOPULI, apud DEUM, quam gratiam suam, quae se large volentibus infundit, ab inique agentibus avertere. Nam simul ac quis DEUM dereliquit, quae bona sunt, aspernatur: amissa spiritus gratia, omnibus inde afficitur incommodis, viam rectam non videt, et contumacem se opponit ad admonitiones, nullo pollet animae sensu, ut sciat reprobare malum, et eligere bonum. Ita dicimus, eum a Deo excaecari et obdurari, quemad modum solem occidentem recessu [note: Lib. 15. de civit. Dei. c. 25.] a nobis noctem facere, cum alioqui nihil a DEO nisi bonum emanet, quemadmodum a sole semper lumen et calor. Huc respiciunt ea quae Augusti. scribit. Ira DEI, inquit, non perturbatio animi eius est, sed iudicium, quo irrogatur poena peccato: Cogitatio vero eius et recogitatio mutandarum rerum est immutabilis ratio. Neque enim videlicet, sicut hominem iratum, ita DEUM facti sui paenitet, cuius est de omnib. omnino rebus tam fixa

sententia, quam certa praescientia. Sed si non utatur scriptura talibus, non se quodammodo familiarius insinuabit omni generi hominum, quibus vult esse consultum, ut et perterreat superbientes, et excitet negligentes, et exerceat quaerentes, et alat intelligentes, quod non faceret, si non se prius inclinaret, et quodammodo descenderet ad iacentes, etc. Et ibidem de voluntate [note: Lib. 22.] DEI ita scribit: Non commutatur DEI voluntas, si nos mutamur. Is autem quodammodo mutari videtur, quum ubi fuerit antea lenis, iratus apparet ac e diverso, quum prius iratum se praebuerit, deinde se quodammodo lenem offert. Quando itaque nos ipsi mutamur, eum in hisce quae patimur quodammodo immutatum inenimus. Quemadmodum sol videtur immutari quum ipsi lippi efficimur, aut aliquo modo laesos oculos habemus. Nam qui antea blandus, hilaris et suavis erat, molestus et noxius incipit esse non sane quoad naturam suam, quae manet eadem, neque immutata est, sed nostro morbo [note: In historieis.] seu vitio, in quod recens incidimus, etc. Siquidem teste Suida, in DEUM nulla cadit paenitentia. In mutationes vero certo consilio res humanas sinit incidere, sicut Iudaeorum sacerdotium terminavit, et regnum Assyriorum Babylonis, Macedonum sustulit. Quemadmodum autem hac de re innumera exempla tam vetera quam recentia passim occurrunt: ita omissis iis omnib. tantum accuratius perpendemus ea, quae Davidi, alioquin optimo et sanctissimo Regi acciderunt, quum contra praeceptum DEI expressum, et monita consiliariorum, subditos suos nulla necessitate, sed superbia et elatione quadam animi, recensere iussisset. Etsi autem hac in re admodum imprudenter et insolenter fecit, tamen mirum alicui videre posset, quare non ipse solus, sed propemodum innumera multitudo, utpote insons, potius peste consumpta sit. Verum hoc singulari iudicio divino factum fuit. Nam id patet ex verbis [note: Lib. 2. Samuel. c. 24.] textus: Et addit furor DOMINI (vel ut accuratior interpretatio habet, nasus DOMINI) irasci contra Israelem, commovitque David, etc. Ideoque Gedrenus ait: Quum peccatores et contemptores DEI gravis aliqua et insolens manet calamitas, quam omnia aequa dispensans lance DEUS immissurus est: tum populi Principibus permittit, ut aliquod malum facinus perpetrent, id eo fit, ne temere aut fortuito, sed iusto iudicio mala infligi putentur. Neque existimandum est propter sola Principum delicta pestes, ingentes calamitates, communesque populi interneciones accidere. Immo autem omnes legis aut naturalis, aut scriptae, violatae rei suo tempore dignis affi ciuntur suppliciis. Ac sacra scriptura, cum ob infinitatem peccatorum, quae a singulis hominibus committuntur, ab eorum enumeratione abstineat. Regis delictum tamquam poenae causam subditis commemorat. Cuius rei exemplum historia Davidica suggerit. Nimirum ira DEI malum Israelitico populo parabat, propter multiplices violationes, spiritus autem Davidem ad recensionem

populi impulit. Qua peracta, mane Gadus a DEO missus vates eum convenit, optiovemque vel triennium penuriae per regnum vel trimestris fugae insequentibus hostibus, vel triduanae per regnum pestis liberam proposuit. David circumscriptum se miseriis fassus, in DEI multipliciter misericordis, quam in hominum crudelium manus se mcidere malle dixit sibiqueve mortem delegit. Metebatur tum triticum, et divinitus im missa peste, a diluculo usque ad prandii horam interierunt 70000. hominum. Hactenus Cedrenus. Hinc apparet, quando propter impietatem Regibus vel Principibus animus excaecatur, ut repudiatis salubrioribus connliis, ea conentur perpetrare, quae impia et perniciosa sunt; non solum eos in culpa esse, verum [note: In Proverb. Cap. 28. Cap. 10.] etiam delicta populi. Qus Solomon prudentiss. Rex respexisse videtur, dicens: Propter delicta terrae saepe mutantur Principes. Et Siracides. Regnum a gente in gentem transfertur propter iniustitiam. Nam ut ad corpus tuendum non satis est, si caput sanum sit, sed et cetera membra munere suo fungi necesse est: sic non satis est, Principem ipsum culpa vacare, nisi in ministris debita diligentia et virtus proportione respondeant. Unde idem Cedrenus scribit, quendam ex religiosis. Phoca imperante, DEUM ad disceptationem provocare ausum, questum esse, cur tam impium Christianis imposuisset Imperatorem? audivisse eum vocem, quum quidem neminem videret, sibi dicentem: DETERIOREM ALIUM INVENIRI POTVISSE NULLUM. AT HOC MERVISSE CONSTANTINOPOLIT ANOR UM [note: Lib. 5. cap. 1. sccles. hist.] VITIA. Recte itaque Theodoritus monet. Quod benignus Dominus quasi mensura quadam, ac trutina misericordiae et iustitiae utens, ubi intellexerit magnitudinem scelerum superare mensuram benignitatis, tum iusta animadversione ulteriores progressiones coerceat.

CAPUT LVII. Faciem indicem esse animi, ct DEUM solum esse kardiognw/s2hn.

[note: Cap. 15.] SIRACIDES prudentissime dicit: De aspectu cognosci aliquis potest, et mente praestans facile cognoscitur factus obviam. Quod quidem tam bonis quam in malis locum habet, ita ut plerumque ex constitutione corporis, vel virtutes vel vicia emineant. Hoc quoque Aristoteli non fuit

ignotum, qui ex oris habitu morum aspectum iudicare solitus fuit. Quibus, inquit, frons lata est, stupidi: quibus rotunda, iracundi sunt. Id ipsum Galli proverbio eleganti exprimunt, quum dicunt: Orguillense semblance, monstre folle cuydance. De vitiis habemus insigne exemplum in Iuliano Caesare, qui Apostata vel transfuga vulgo appellatus est. Nazianzenus enim quamprimum eum aspexit, coniecturam de suis moribus et ingenio sumpsit, cuius haec sunt verba, in oratione 2. contra Gentiles, quam de illo scripsit, [note: Lib. 3. cap. 19. hist. Eccles.] quae etiam a Socrate referuntur: Fecit me vatem gestuum ipsius deformitas, et ingens admiratio, siquidem optimus vates est, qui ex coniecturis optime ratiocinatur. Nequaquam vero mihi haec boni hominis signa esse videbantur; colli crebrae conversiones, humeri alternis subsultantes, oculi torui, vagabundi, et furibundum quid dam contuentes, pedes instabiles, crebrae geniculationes. Nasus contumeliam et contemptum spirans figura vultus derisionem significans, quomodo variabatur? Risus crebri altum crepantes: nutus, renutus sine sermone: sermo interruptus, non complens sententiam: interrogationes crebrae, confusaneae et stultae: responsiones inconcinnae, coaceruatae, inter se dissidentes, et sine ordine. Quis singula describat? Talem vidi ante facta, qualem postea facta ipsa ostenderunt. Et si adessent, qui tunc mecum fuerunt, et eadem viderunt, testes essent huius meae narrationis, qui meminerint etiam me edidisse hanc vocem: Quintam pestem Romana monarchia nunc alit, etc. Eodem modo dignitas et virtus ex facie statim elucet, de qua re habemus exemplum in Ulysse. Eum enim naufragio eiectum in littore, nudum, vestibus, virtute tamen ornatum Phaeacum multitudo conspiciens, ceteris fortunatis Phaeacibus venerabiliorem admirata est. Quamobrem et Poetarum princeps Homerus subicit, debere virtutem mortalibus esse curae. Magna enim teste Plutarcho, est vis virtutis, apud omnes gentes, cum non solum bonos, sed etiam improbos ad se amandum alliciat. Alterum non minus memorabile est in Traiano, qui quum Agarenos in urbe quadam, ut refert Dio, obsedisset, eiusque muros sine regio ornatu, ut hostem falleret, circumiisset, generosa, inquit, canicies, et oris maiestas principem prodidit, et quis foret in ementito habitu, facile ostendebat. In eum igitur hostes, quem Regem suspicati erant, sagittas frequentes coniecere, quarum tanta vis fuit, ut qui pone Caesarem [note: Lib. 6. de gestu Alexan. Magni.] sequebatur, transfixus fuerit. Siquidem teste Q. Curtio, hominibus barbaris in corporum maiestate veneratio est, magnorumqueve operum non alios capaces putant, quam quos eximia specie donaren natura dignata est. Suetonius quoque de Tito Vespasiano scribit, quod in puero statim corporis animique dotes exsplenduerint, magis ac magis deinceps per aetatis gradus, forma egregia, et cui non minus auctoritatis inesset quam gratiae. Id ipsum

[note: Lib. 1. Offic.] veteres etiam diligenter observasse testis est Cicero, qui pulchritudinis duo genera facit. Unum virile, quam dignitatem dicit: alterum muliebre, quam venustatem appellat. In oratore autem perfecto utrumque coniunxit. Vultus vero, inquit, qui secundum vocem plurimum potest, quantam affert tum [note: In Panegyr. sive Traiane] dignitatem tum venustatem? Id Plinius etiam notavit, ubi dicit: Iam firmitas, iam proceritas corporis, iam honor capitis, et dignitas oris, nonne longe lateque principem ostentant? Dignitatem enim pro oris probitate morumque praestanti in facie eminente saepius poni, diligenter observavit doctiss. Budaeus. [note: In anno. sup. l. Imperato ris De decu rion.] Unde legimus quod veteres Pompeio Magno frontis honorem, et os probum, velut Maximum naturae munus tribuerint. Ipsa enim frons severitatis et clementiae index est. In oculis quoque Veteribus religio fuit, siquidem in iis imago et natura hominis ac tacitus sermo mentis macime exprimitur. Quemadmodum enim cauda leonibus, aures et nares equis, animorum [note: Alexand. de Alex. Lib. 2. c. 19. genial. dier.] in dicia praestant: sic ex oculis hominum mentis imago apparet. Etenim ex his virtutes vitiaque agnoscimus; itatum vel propitium animum laetum aut affectum perpendimus; dignitatemque oris oculi exhibere consueverunt, vitamqueve a morte distinxerunt. De qua re prolixe et erudite disputat Levin. [note: Lib. 4. c. 6. de occult. natu. miracul.] Lemnius, ubi quoque dicit: Medicos in morbis studiose oculorum constitutiones contemplari. Si enim rubore perfusi sunt, aut sanguineis filamentis striati, ex cerebri in flammatione, surorem ac phrenesin indicant. Quod si livescant, aut plumbeo nigroque colore perfusi sint, caloris nativi exstinctionem, vitaeque interitum denuntiant. Instabiles autem, permictantes, mebiles, inquieti, inconstantes, mentis alienationem, et delirium designant. Languidi humentes, flaccidi, lacrimis perfusi, tenebrosi tremuli, rigidi, vibrantes, tumidi, cavi, conditi obtusi, conniventes, praeter diversos animi affectus, in sanis, tum in aegrotis non sine vitae pernicie, cerebri intemperiem, ex humorum copia vel defe ctu, caliditate aut frigiditate commonstrant. Lusci vero, paeti, strabones, et qui obliquo sidere limisque obtuentur, praeter contortos atque in diversum convulsos musculos, huius naturae errorem consecuti sunt. Quod vitium quoniam circa cerebrum mentis domicilium vel potius regiam consistit, ut foris nonnihil oculos deformat, ita animum quoque quibusdam viciosis affectibus im buit, etc. Sic de oculis habemus egregium exemplum [note: Lib. 7. dec. 1.] apud Livium. Memoriae enim tradidit, quod oculi Romanorum visi sint ardere in praelio Sam nitibus. Et Aquileienses milites, qui subito eruptione ex [note: In Attila. c. 13. De moribus Germanorum.] occulto cuniculo facta Attilam paucis comitatum invaserant (quem tamen non noverant) postea fassi sunt, se nulla re magis perterrefactos fuisse, quam quod in eius oculis scintillas veluti igneas quum pugnans eos fremebundus aspiceret, emicantes. conspexerint, sicut P. Callimachus et Nicolaus Olahus scribit. Non frustra igitur Cornelius Tacitus dicit: Primi in omnib.

proeliis oculi vin cuntur: Sic in historiis legimus C. Marium, a Minturnensibus percussorem immissum vultusautoritate deterruisse, ob eamque rem in columem dimissum, ut Plin. testatur. Huc referri potest, quod Aristoteles et Adamantius Physiognomici observarunt. Eos videlicet, quibus subsanguineos oculos natura attribuit, esse inverecundos et audaces: iracundos, quib. siccos: ebriositatem humidos oculos denotare; sub rubescentes, si late pateant, intemperantis oris hominem, muliero sum, stolidum et aleonem. Si glauci sanguineique fuerint, hinc calliditatem, inde vesaniae proximiorem audaciam coarguent. Hinc etiam apud Homerum Achilles caninos oculos ob impudentiam obicit Agamemnoni; quodcanes plurimum oculis sanguine suffusis conspiciantur. Sic quibus sanguis crassus est, feroces plerumque sunt improbis moribus, inhospitales, inhumani et qui nullos sentiunt, vel admittunt conscientiae stimulos, nullo tanguntur metu, nulla ducuntur religionis reverentia, nullo pietatis, nulloque moventur humanitatis affectu: cuius generis sunt nautae, auloedi, aurigae baiuli, vectores, et quotquot militiae sunt assueti, qui ob sanguinis crassitiem, den sosque ac turbulentos spiritus conscientiam incrassatam habent, mentemque vitis obscutatam, [note: Lib. 1. 6. 16. de occult. natur. mirac.] utidem Laevin. Lemmus observavit. Eodem modo complexio hominis interiorem animum prodit. Sanguinei enim plerumque sunt, audaces, prompti, sed impatientes laborum et temerarii. Phlegmatici turbidi, affectionib. obnoxii; tollerantes, circumspecti. Cholerici veloces, agiles, elegantes, [note: De duello lib. 5. cap. 7.] sed praecipiti tudicio. Melancholici tardi, simplices, sed maturo et gravi iudicio, sicut Faustus Longianus diligenter observavit. Simili ratione homines qui habent carnem molliorem, prudentiores et ingeniosiores esse plerumque solent. Ideoque stupidos pa/xu de/rmous2, quasi crassipelles, aut densicutes [note: Lib. 1. cap. 5. de magor. demonom at nia.] appellarunt veteres, teste Suida in historicis. Eiusmodi autem praedictiones ex Metoposcopia, quae ex sola vultus inspectione interiores hominis perturbationes diiudicat, pro illicitis non habentur, ut Bodinus notat, qui hanc distinctionem ponit, quod aliae sint naturales, ut subitus rubor pudorem, pallor metum denotat: aliae humanae potius quam naturales, ut micantes bubonum oculi crudelitatem plerumque designant (quales Sylla et Cato Censorius habuit) et sanguine guttati: eademque ratione simi dicuntur impatientes atque cholerici nasones contra plus valera prudentia et patientia. Atque hoc quidem epitheton inter cetera DEUM sibi arrogat [note: Exod. 34.] qui Mosen alloquens, proprietatibus decem hancadicit, [gap: Greek word] id est, magno naso, ut Hispanica editio Complutensis, et recentior Antuerpiensis ad verbum exprimunt, et aliis quoque Bibliorum locis DEUS its vocatur, quod omnes interpretes exponunt, patientem, ut contra a brevi naso Hebraei promptum ad iram vel ira cundum interpretantur. Haec autem quae

diximus, non solum in hominibus, sed etiam in brutis locum habent; nam volucrum quib. ad aucupium utimur, ex pennarum coloribus cognoscuntur naturae animique. Accipiter enim fuluis et lucidis pennis auroque similibus, reliquis nobilior et praestantior habetur. Nam audacem facilem, mitem, placidamque naturam eorum, qui sic pennati sunt, experimento venatores cognovere. Illum vero qui ad albedinem tendit fortem et robustum, sed inferiorem primo iudicant. Rubri coloris accipittum pennaesi fuerint, superbum, audacem, iracundum, discolum atque difficilem experti sunt. At si ad flavum rubedo declinet, placidum magnique accipitrem aestimant. Si autem ad nigredinem quoquo modo tendant pennae, immitem, pertinacem, sed [note: Cap. 21. 23. et 24. In bello de aucupie.] robustum experiuntur. Nigros denique et eos maxime qui fuliginei sunt, deteriores dixere. Sicut haec et alia Belisarius Neritinorum Dux diligenter observavit. Similes observationes et notas ex pilis et auribus, vel potius, naribus ac reliqua corporis proportione habemus in equis vel generosis, vel degeneribus, nec non in canibus, de quib. supra nonnulla attigimus. Cum igitur ex facie et externo corporis habitu facile animus appareat: nam qui irascuntur, calent; qui timent, frigent et pallent, quin etiam si uniuscuiusque hominis vultum intueamur, numquam aut rarissime hac et illa vice eundem esse conspiciemus: modo enim iratum, modo lenem, modo tristem, modo hilarem, modo hoc, modo illo affectu perturbatum comperiemus, ac prout diversae rerum imagines animum perculerint, ita varias in vultu figuras conformabunt, ut non frustra a veteribus dictum sit. Intima per mores cognoscimus exteriores. Cum igitur inquam, horum motuum animi, facies et constitutio corporis index ht, pii viri sumpserunt inde occasionem monendi ex his signis, et motu animi diabolum coniectutam posse facere, quid agitemus in corde, eoque suas infidiosas tentationes et sagittas ad nocendum dirigere. Alioquin si animum per se intelligamus, nullo modo Sathanae tantam potentiam concessam esse scimus, ut intelligere possit, quid velimus, aut cogitemus. Licet sibi ipse idipsum attribuat, ut ex oraculo Delphico supra in c. 55. allegato patet, neque ignorem diversos diverse hac de re sentire. Et audivi a quodam meo affine, viro dignitate et genete praestanti, se vidisse Magnum Aegyptium in Cairo, qui sese ia catare solitus sit, quia non solum res occultas, sed etiam cogitationes hominum exploratas haberet, dedisseque hac de re in nobiliss. viri Alexandri Schulenburgii, et sua praesentia, mirabile specimen. Verum ipsius etiam opinio erat, diabolum illi suo mancipio suggessisse, quod ex sermonibus eorum, qui eum sciscitarentur, anrea cognoverat. Collocuti enim prius inter se fuerant quid cogirare constituissent, quum Magum interrogaturi essent. Fieri praeterea potuit, ut diabolus curiosis hominibus (praesertim iis, quos

in sua potestate veluti mancipia detinet) aliquid, quod desiderare illos scisuggerat, quod si cogitando admittant, idque is ex exteriorib. signis cognoscat, facile deinceps id ipsum magis suppeditare potest. Quod Chrysostomus monere voluit, ubi dicit: Diabolus non ingerit genus tentationis in homines, sed desiderium uniuscuiusque considerat. Et secundum quod viderit hominem desiderantem aliquid ex eo accipit occasionem tentandi. Neque obstat, quod intellectus humanus pendeat ex phantasiis et formis quae Diabolo non ignotae sunt. Nam licet hoc concedatur, tamen quando ille vult, videri non potest, quibus rebus noster intellectus occupetur, multo minus ipsi constat, quid de illis voluntas statuat. Illa enim non eas formas aut species sequitur, sed intellectum. Docent autem nos sacrae literae, quibus omnino acquiescendum est, DEUM esse unicum kardiognw/s2hn, eumque SOLUM, [note: Cap. 17. Psulm. 43. 2. Paral. 6.] ut Hieremias Propheat ait, scrutari renes et corda. Eodem modo Regius Propheta testatur, DEUM cognoscere abscondita cordis. Et Salomon in dedicatione templi ita alloquitur DEUM: Tu SOLUS cogitationes hominum nosti. Recte itaque Augustinus: Internas, inquit, cogitationes [note: De definitionibus Ecclesiast. dogmat.] diabolum non videre certi sumus, sed motu eas corporis ab illo et affectionum iudiciis colligi, experimento didicimus. Secreta autem cordis solus ille novit, ad quem dicitur: Tu SOLUS nosti corda filiorum hominum. [note: In fine cap. 2.] Idipsum Iohannes Euangelista indicare voluit, ubi dicit: a\uto\s2 de\ o( *ihs1ou= ou)k e)pi/s2 euen e)auto\n toi=s2, dia\ to\ a)uto\n ginw/s1kein pa/nta kai\ o(/ti ou) xrei/an ei)/xen i(/na ti\s2 marturh/s1ei peri/ tou= a)nqrw/tou. a)uto\s2 ga\r e)gi/nws1ken ti\ h)=n e)n tw=| a)nqrw/pw|. Huc respexit articulus XXVIII. in determinatione Parisiis facta per facultatem Theologicam, anno Domini M. CCC. XCVIII. super quibusdam fuperstitionib. noviter exsortis quam Bodinus integram praefixit libris suis de magorum daemonomania. Est autem talis: Quod cogitationes nostrae intellectuales, et volitiones nostrae interiores immediate causantur a caelo, et quia per aliquam traditionem magicam tales possent sciri, et quod per [note: Homilia 62. In lib. 1. Samuelis c. 28. De praestig. daemon. in fin. lib. 1. editione postrema.] illam de eis certitudinaliter iudicare sit licitum. Error. Verum hanc quaestionem an daemones possint videre cogitationes humanas, eleganter et late explicat post S. Maearium Aegyptium, Petrus Martyr. Et peculiari capite non minus erudite, quam pie tractavit multisque testimoniis sacrae scripturae et patrum confirmavit diabolum ignorare hominum cogitationes Wierus qui ex Iohanne Cassiano haec verba allegat, Collat. 7. cap. 15. Nullum dubium est quin possint spiritus immundi cogitationum nostrarum attingere [note: Lib. de ira cap. 8.] qualitates, sed indiciis eas sensilibus fo insecus colligentes, id est, aut ex nostris dispositionibus, aut verbis et studiis in quae propensius conspexerint nos inclinati. Ceterum illas, quae necdum de internis animae prodierunt, adire omnino non possunt etc. Non minus itaque pie quam recte

Lactant. monet. Multum refrenate homines conscientiam, si credamus, nos in conspectu DEI vivere; si non tantum quae gerimus, videri desuper, sed etiam [note: Super Ps. 134.] quae cogitamus aut loquimur, audiri a DEO putemus. Huc referendum est quod Augustinus dicit: DEUS cor quaerit, cor inspicit intus, testis est iudex, approbator, adiutor, coronator, sufficit ut offeras voluntatem. Ut autem tandem hoc caput concludam, operae pretium putavi, si Prudentii pias preces ex suo hymno matutino, qui etiam DEO attribuit, quod ipse solus rimetur corda, cogitationes et actiones nostras, asscriberem, eae sunt tales:

Haec lux serenum conferat,
Purosque nos praestet sibi.
Nihil loquamur subdolum,
Voluamus obscurum nihil.
Sic tota decurrat dies,
Ne lingua mendax, ne manus
Oculive peccent lubrici:
Ne noxa corpus inquinet.
Speculator astat desuper.
Qui nos diebus omnibus,
Actusque nostros prospicit,
A luce prima in vesperam.
Hic testis, hic est arbiter,
Hic intuetur quicquid est,
Hum ana quod mens concipit,
Hunc nemo fallit iudicem.

Id ipsum Seneca, licet Gentilis (quamvis nonnulli arbitrentur, eum Christianis sacris initiatum, et D. Paulum Apostolum illi familiarem fuisse, non [note: Lib. 6. c. 24. De vere cultu.] ignoravit, cuius dictum hac de re Lactantius miris laudibus extollit, et exaggerat. Magnum, inquit Seneca nescio quid, maiusque quam cogitari potest, numen est, cui vivendo operam damus. Huic nos approbemus. Nam nihil prodest, inclusa conscientia; patemus DEO Purgemus igitur, dicit ibidem Lactantius conscientiam, quae oculis DEI pervia est et semper ita vivamus, ut rationem reddendam nobis arbitremur, putemusque nos momentis omnibus non in aliquo orbis terrae theatro, ab hominibus, sed desuper spectari ab eo, qui et iudex et testis idem futurus est; cui rationem reposcenti [note: Orus in hieroglyphicis. Valer. Max. lib. 7. c. 2.] actus suos iuficiari non licebit etc. Id etiam olim Aegyptii innuere voluere, qui oculo picto, DEUM intelligebant. Etenim sicut oculus quicquid sibi propositum est, intuetur; sic omnia DEUS cognoscit, ac videt. Ob hanc rem Thales interrogatus, an facta hominum deos fallerent, nec cogitata inquit, ut

non solum manus sed etiam mentes puras habere vellemus, quum secretis cogitationibus nostris caeleste numen adesse credidissemus.

CAPUT LVIII. Quid sit libare, et litare apud cthnicos, Et de sacrificiis eorundem, nec non de diversitate Religionum.

LIBARE et litare apud Veteres in sacrificiis vocabula usitatissima fuere. Libare enim nihil aliud erat, quam res ad sacrificia destinatas leviter degustare, et quasi primis labris attingere. [note: Li. 1. Eleg. 3.] Unde saepius pro sacrificare ponitur, ut apud Virgil. Tibullum:

Et apud Livium: ubi libare dicitur dapes, ubi bene precari mos esset. Unde libatio et libamenta dicta sunt. Litare autem activum, nihil aliud fuit olim, [note: Lib. 2. de divinat.] quam rite sacrificio facto deos placare votumque impetrare. unde Cic. dicit: Quid quum pluribus diis immolatur, qui tandem evenit, ut litetur aliis, alus non litetur? Dicimus autem lito te, et lito tibi, Lucanus:

Si dicitur, lito deos extis, et sacrificiis non et lito exta nec sacrificia. Deos [note: De doctr. promisc. cap. 39.] enim et sacra numina placabant gentiles, non exta, sed extis dii placabantur, ut Galeotus Martius notavit. Colligitur a Nonio inter sacrificare et litare hoc discrimen, quod illud significet veniam petere: hoc vero propitiare [note: In Traiani. panegyr.] et votum impetrare. Leguntur ent Plin. apud haec verba: Ergo istae quidem aereae et paucae manent manebuntque quam diu templum ipsum. Illae autem (statuae videlicet) aureae et innumerabiles, strage et ruina publico gaudio litaverunt. Ibi interpres: litaverunt, id est satis fecerunt. Nam non omnis, inquit, qui sacrificat, litat, cum sacrificare sit veniam petere: litare vero propitiare, et votum impetrare, Plautus in Penulo: Si hercule istud unquam factum est, tum me Iuppiter faciat, ut semper sacrificem, litem numquam. Et Macrobius super illud Virgilii, animaque litandum. Argolica. litare in quit, est sacrificio facto placare numen: legimusque quod litare non potest sola oratio nisi is qui deos precatur, etiam aras manibus apprehendat. Deductum litare a precibus, quas Graeci li/tas2 vocant. Haec omnia ab eo rectius [note: Histor. deor. Synt. XVII.] intelligi poterunt, cui Romanorum ritus in sacrificiis noti sunt. Hos sane post Lilium Gyrald. diligenter et exquisite collegit Caspar Peucerus vir

doctiss. in suo egregio commentario de divinat. generib. cuius verba asscribere operae pretium duxi. Quum sacerdos, inquit, victimam ad aram adduxisset, stans manu aram prehendebat, et preces fundebat. Principium precationis a Iano et Vesta fieri opottebat, quae in omnibus sacris praecipua numina erant, et in votis nuncupandis compellationem primam meruerant inde, quod per eos aditus ad ceteros patere opinio erat: et observabatur in ea precatione, ut Iuppiter pater Opt. Max. omnesque dii ceteri patres advocarentur. Ne quid vero verborum praeteriretur, aut praepostere recitaretur, de scripto praeire aliquem; rursusque alium custodem dari, qui attenderet sedulo alium qui favere linguis iuberet, et tibicinem canere, ne quid infaustum exaudiretur, oportebat: quod quum dirae obstrepentes nocuissent, aut preeatio errasset, repente extis capita adimi vel corda, geminarive, stante adhuc victima compertum essct. His peractis sacrum ab immolatione sacerdos inchoabat, Fruges aut molam falsam in caput victimae deponebat, addito ture masculo. Voca batur ritus ille immolatio, quasi molae in caput victimae collocatio. Deinde vivum asspergebat, sed priusquam id affunderet, scipulo aut simpuvio ligneo vel fictili admodum paruo (quod inter sacra vasa cyatho non erat admodum dissimile,) et ipse leviter delibabat, et astantibus gustandum deferebat, ut pariter libarent. Vocabatur hic ritus libatio. Quo facto setas inter cornua victimae manu evulsas, tamquam prima lil amina proiciebat in ignem, conversusque ad ortum, obliquum cultrum a fronte victimae ad caudam ducebat. Tandem victimam diis exhibitam et dedicatam iubebat ingulare ministros, qui, quod mactarent eas, cultrarii et vectimarii, a nonullis prope et agones vocabantur: reliqui partim admotis vasculis emanantem cruorem excipiebant, partim victimam excoriabant, et abluebant, partim ignem accendebant. Ubi perpurgata erat, mox aruspex, flamen aut sacerdos cultro ferreo viscera rimabatur, attenteque explorabat, an perlitatum foret. Erat is culter ferreus et oblongus, manubrio eburneo, Clavis aeneis, aere Cyprio, et capulo argenteo ornatus: non enim manu licebat contrectare viscera, ne qua offensa pollutis sacris intercideret. Inspectis tandem, et exquisitis singulis, ex omni viscere et membro, ministri partes certas decisas farina farris involuebant, in clathis sacrificanti offe rebant: Sacerdos aris im positas et foculo incenso comburebat, quod reddere erar et litare, Eum ignem ex olea, lauro, aut quercu corticis crassioris, aut cuius caudex cavus fungosusque esset, accendere vel numinibus adolere nefas erat: suspecta enim erant illa ligna tan quam diri et mali omninis. Ubi quod diis tributum erat, conflagra sset, ad epulas ipsi et convivia convertebantur. Inter vescendum diis laudes canebant, pedibusque circum aras complodentes ad numeros psallebant, et pulsatis cymbalis choreas agebant. Hactenus

ille. Ut autem Romani ritum publicotum sacrorum accurate servarunt, et [note: Li. 4. ab V. C.] fideliter custo dierunt: it anovos deos, novosque colendorum Deorum ritus a privatis illatos saepe publica auctoritate damnatos esse constat ex Livio. Nec corpora, inquit, modo affecta tabe sed animos quoque multiplex religio, et pleraque externa invasit, novos ritus sacrificandi vaticinando inferentibus in domos, quibus quaestui sunt capti superstitione animi, donec publicus iam pudor ad primores civitatis pervenit, cernentes in omnibus vicis sacellisque peregrina atque in solita piacula pacis DEUM exposcendae. Datum inde negotium Aedilibus, ut animadverterent, ne qui nisi Romani [note: Lib. 25.] dii, ne quo alio mote quam patrio colerentur. Et de bello Punico II. Quo diutius trahebatur bellum, et variabant secundae adversaeque re snon fortunam magis quam animos hominum, tanta religio, et ea magna ex parte externa civitatem incessit, ut aut homines, aut dii repente alii viderentur facti. Neciam in secreto modo atque intra parietes, ac postes contemnebantur Romani ritus, sed in publico etiam ac foro Capitolioque mulierum turba erat, nec sacrificantium, nec precantium deos patrio more. Sacrificuli ac vates ceperant hominum mentes. Incusatiab Senatu graviter Aediles, Triumvirique capitales, quod non prohiberent, quum emovere eam multitudinem e foro ac disucere apparatus sacrorum conati essent, haud procul abfuit quin violarentur. Ubi potentius iam esse id malum apparuit, quam ut per minores magistratus sedaretur; M. Aemylio Praet. Urbis negotium ab senatu datum est, ut et his religionibus populum liberaret. Is et in contione Senatusconsultum recitavit, et edixit, ut quicumque libros vaticinos, precationesue, aut artem sacrificandi conscriptam haberet, eos libros omnes, literasque ad se deferret: neu quis in publico sacrove loco, novo aut [note: Li. 2. de legib] externo ritu sacrificaret. Haec Livius. Ob eam causam Cicero, quum nocturna vel peregrina sacra ac mysteria damnat, laudat maiorum severitatem, senatusque veterem auctoritatem, et consulum exercitu adhibito quaestionem atque animadversiones de Bacchanalibus. Etenim e(tairi/ai insolitae semper Romanis fuerunt suspectae ut etiam Diamone, quae fuit coitio multitudinis loco uno consistentis, ne occasio praeberetur seditionis. Ob hanc causam Plinius mandato Caesaris Traiani Synaxes et conventus Christianorum disturbavit. Hac ratione multi tytan ni Christianos passi sunt domi delitescere, sed synodos eorum et synaxes nullo modo ferebant. Sic legimus apud [note: Lib. 52.] Dionem, Maecenatem Augusto consuluisse, ut non solum maiorum more numen diligenter coleret, sed et alios ad cum cultum compelleret. Eos vero, qui peregrinum aliquid aut novum in religione tentarent, punitet, atque coerceret, non solum religionis causa, sed et Reip. multo magis. Nam

alioquinovae religionis praetextu multos res novas moliri, et illicita collgia coite, coniurationesque et seditiones inde nasci, et alia huius generis, quae monarchiae minime conducunt. Huc respexit Iuris C. Martianus, ubi dicit, non esse prohibitum religionis causa coire, sed hoc demum permitti [note: Lib. 1. et 3.] colegiis licitis. Et alibi dicit, Collegium esse illicitum, nisi ex auctoritare senatus et Caesaris coeat. Eodem modo Tertullianus, Vetus, inquit, erat decretum, [note: De colleg. sorp. Apolog. cap. 5.] ne quis deus ab Imperatore consecraretur, nisi a senatu probaretur. Et hanc ob causam Tiberius, tamquam contra leges agens, quum CHRISTUM auctoritate sua Caesarea, inconsulto senatu inter deos referre vellet, ab eodem prohibitus est, ne id fieret. Haec decreta fortasse sumpta suere vel ex legibus Romuli, vel ex legibus XII. tab. quibus prohibebatur, ne Romani deos peregrinos colerent. Ita enim veteres cas leges imitatus Cicero in suis legibus sancit: SEPARATIM NEMO HABESSTT DEOS, NEOVE NOVOSSIVE ADVENAS NISI PUBLICE ADSCITOSPRIV ATIM COLUNTO CONSTRUCTAA PATRIBUS DELUBRA HABENTO. Id etiam non minimam causam praebuit Ethnicis, quod Christianorum religionem veluti novam, et rationi sapientiaeque humanae incongruam tam acerrime persecuti fuerunt. Qualis enim opinio Ethnicorum de nostra fide fuerit, patet ex compellatione Aemiliani praesidis Africae, quum Valerianus et Galienus Christianos [note: Eusebius lib. 7. c. 10. hist. Eccles.] acerrime persequerentur. Ita enim alloquitur Dionysium Episcopum Alexandrinum, et alios in exilium pulsos: Exposui vobis memoriter clementiam dominorum nostrorum, qua erga vos utuntur. Etenim facultatem salutis vobis dederunt, modo ad id, quod natura ipsa dictat, rcverti, et deosimperli huius custodes adorare, ac quae naturae repugnant, oblivisci volueritis. Quid igitur ad ista dicitis? haud enim clemen tiae illorum ingrati eritis, opinor, quandoquidem ad meliora vos hortantur, etc. Reliqua quorum gentiles Christianae fidei deditos insimularunt, ex edicto Maximiniani [note: Eusebius lib. 8. c. 18. hist. Ecclesiast.] videre licet. Ceterum quemadmodum hic praetextus sapientibus huius mundi plausibilis fuit: Ita arcana veritatis iis dete cta non sunt. Unde accidit ut dogmata fidei Christianae veluti commenta insanorum hominum ab iis haberentur, sicut exemplum habemus in Actis Apostolorum. ibi enim, quum [note: Cap. 26.] Apostolus coram Porcio Festo praeside, et Rege Agrippa, rationem suae fidei et doctrinae vel ut ipse dicit, Sobrietatis et veritatis, exponeret. Insanis [note: De ver. cred. Cap. 13.] Paule, inquit Festus, multae literaete ad insaniam adigunt. Recte itaque Augustin. dicit: Nemo potest stulticiam a vera sapientia in tanta opinionum varietate tuto distinguere, nisi DEUM esse credat, et eius verbum primum amplectatur fide. Itaque ad religionem accedentib. est a fide incipiendum. Unde paulo post hanc differentiam constituit inter Christianos et paganos, quod illi credere Christo praecipiunt etiam sine ratione: hi tum demum, si

ratio iudubitata afferatur. Non solum autem Romani sacra sua sedulo et diligenter explosis ritibus peregrinis custodire, ita ut e florentissima tum et opulentissima civitate decem Principum filii senatus consulto singulis Hetruriae populis, percipiendae sacrorum disciplinae gratia, traderentur: sed et aliae [note: Valer. Maxim. lib. 1. de religione. Herodotus in Melpom.] nationes itidem hocfecere. Scytae enim tam barbari et indociles non fuerunt, quin animadverterint, quid inde evenire posset, si absque discrimine ucuique liberum esset, nova sacra et peregrinos cultus tam superstitioso saeculo pro libitu sequi et introducerem. Ideoque Scylem Regem ipsorum interfecerunt. Quum enim illi Scythicus vivendimos cordinon esset, sed Graecus in quo fuerat; imbutus a puero; et Bacchanalibus sacris initiatus esset: Scythae (qui Graecis probro dant bacchandi consuetudinem negantes esse credibile, deum invenisse, quo homines ad dementiam adigantur) hoc clam videntes rem ingentis calamitatis esse duxerunt, ideoque fratrem eius Octamasadem Regem constituerunt, qui recepto fratre a Sitalce Rege Thraciae, ad quem transfugerat, ei caput dempsit. Adeo sua instituta, inquit Herodotus, Scythae obserunant, et his qui externos ritus assciscunt, tales irrogant poenas. Haec non ideo a me recensentur, quod eorum opinionem confirmare velim qui duas religiones aut diversos ritus sacrorum, simul in uno Regno prouinciave, ab sque ullo discrimine ferendos esse negant, eoque maxime noventur, quod duas sectas in eadem urbe consistere, absque summa perturbatione Rei pub. non posse existiment. Etenim quemadmodum concedendum est quando magistratus, ut ambitionem magnitudinemque suam foveat, alterius partis fautorem se praebet, alteramque premit, et per speciem religionis factiones excitat, non posse non inde seditiones exoriri, quales et olim et nostro tempore existere visae sint: ita si magistratus nudum inter utrosque tenet gladium, et neutram in partem eum inclinat, nisi ut capite plectat omnes auctores tumultuum seditionis et factionis, neutrisque parcat, non est dubium quin non existant seditiones. Siquidem politice loquendo cultus verae Reglgionis per se minime affert mutationes et perturbationes Rerum pub. bene constitutarum, sed eae incidunt dum magistratus inveteratam opinionem absque discrimine et recto iudicio, reiectis reliquis per vim, pertinacius fover et tuetur. Hoc non ignorant Turcae, qui religionum diversa genera in ipsorum latissimo imperio ferunt, atque raro vim erga conscientias hominum sicut in corpora exercent, sed ut ea seruituti subiciunt, ita has plerumque (licet mancipiorum, et vernarum, apud ipsos, durior interdum conditio sit) liberas unicuique esse permittunt. Id videre inprimis licet hodierno die Hierosolymis in templo sepulcri Salvatoris nostri, ubi Latini vel Romani, Graeci, Armenii, Suriani, Nestoriani, Iacobitae, Georgiani, Mareonitae, Abyssini, et alii qui Christiani perhiberi volunt, separatim sua peculiaria

sacra, et ritus, sub uno tecto, licet propter diversa dogmata et opiniones acerrimum odium inter ipsos sit, pacate tamen tractant. De Sultano Soleimano, qui in obsidione Sigeti exstinctus est, narrant, quum a Muphti (qui apud Mahumetanos Turcos instar papae vel patriarchae est) et Cadilescheris (qui nostros archiepiscopos repraesentant) atque nonnullis Bassis admoneretur. ut Christianos, et Iudaeos, aliosque diversos ritus in religione sequentes, vel eiceret, vel cogeret ut Musulmanizarent, eum illis quum forte ex fenestra in hortum variis floribus fragrantem despiceret, uno in loco diversicolores flosculos simul enatos, monstrasse atque dixisse: Quemadmodum ista varietas distin cta herbarum et florum non solum nihil obest, sed mirifice oculos et sensus recreat, ita in imperio meo diversa fides, et religio potius usui quam oneri mihi est, si modo pacate vivunt, et in aliis rebus politicis mandatis meis parent. Praestat igitur eos diutius, sicut maiores mei permiserunt, ita more suo religiones suas sequi, quam turbas excirari, et imperium meum deformari. Non secus ac si flosculos unicolores tantum relinquerem, et reliquos evellerem. Quid facerem enim aliud, quam ut hortum vel pratum sua nativa elegantia et decore, potius spoliarem, quam ornarem? Idipsum olim movit Nervam Imperatorem, qui edicto generali vetuit, ne qua in vitam aut religionem cuiusque fieret inquisitio. Hoc consideravit et Alexander Severus, quum ipse gentilis Christianis templum Romae concederet. Et ante cum Traianus atque Adrianus eadem rescripserunt. Constantinus denique Magnus omni felicitate auctus est, quod Christianis, nequiquam reclamantibus gentilibus, permitteret, ut certa statutaque loca haberent, in quibus suos conventus agerent. Apud nos sane in Germania constitutio pacis in Religione a Caesaribus et ordinibus im perii sancita, atque saepius confirmata, adhuc magno cum fructu viget, tantumque abest, si ea in genuino et vero sensu sarta tectaque, ut dicitur, conservatur, seditiones et tumultus inde exsistere, ut dira bella, et odia, sub praetextu religionis antea excitata, multis annis hactenus sopita sint, et quiescant. Unde videre licet nonnullis in locis coniuges in religione dissentire; parentes et liberos, fratres et sorores, necnon et consanguineos, diversa sacra sequi; sed tamen in politicis, et domesticis rebus, concordes vivere, et suum officium absque dissensione facere. Inprimis, vero haec politica conversatio tranquilla apparet in celeberrima quadam Imperii urbe, quae intra moenia sua claudit quinque Imperii status, pontificiorum Romanorum ritus sequentes, a quibus ipsa sola dissentit, et beneficio pacis sancitae gaudet atque suam libertatem, in tanta discrepantia religionis pacate tuetur. Faxit DEUS, si non una et vera Religio, et integra coniunctio animorum et corporum exspectanda est, ut saltem haec Alcyonia qualia cumque, inviolata perpetuo maneant, nam non desunt inquieta et turbulenta

ingenia, quae cum habeant acetum in pectore, frigidam subsundere, et turbata aqua, anguillas captare, ut est in proverbio, nituntur. Unde animadvertimus, quod prudentiores omnes saevitiam eorum detestantur, qui ferro, flamma, flumine fune, religionis ritus, praesertim contra eos, qui non praefracte in capitibus, et fundamento fidei, obsint modo seditiosae actiones et contemptus magistratus; sed in ceremoniis et traditionibus humanis ab eis dissentiunt, ruendos arbitrantur. Religio enim libertate gaudet, neque in animis hominum invitis radices agit, neque cogi se patitur. Quis autem imponat mihi necessitatem, inquit Lactantius, vel credendi quod nolim, vel quod velim non credendi: Nihil enim tam voluntarium, quam Religio, in qua si animus adversus est, iam sublata, iam nulla est. Hinc videmus, sicut nuper legatus potentiss. Regis cuiusdam, prudenter monuit, animum nobilissimam hominis partem, et aurae divinae igniculum, praesertim Euangelica luce illustratum, nullis bellorum aerumnis premi, nullo fidicularum aut eqvuleorum genere cogi posse ad ea dogmata suspicienda, quae vel a ratione, vel a divinis scriptis aliena iudicet, praesertim cum neque precibus ullis, neque violentia, aut cruciatus acerbitate veritas in rebus conscientiam piam et de sua salute sollicitam spectantibus, eruatur et propagetur: sed amica et benevola collatione, et eiusmodi colloquiis et Synodis, avales prisca Ecclesia plerasque novit, nostra vero aetas hactenus desiderat, etc. Unde Augustinus religionem inducendam et fovendam censet docendo magis quam iubendo, monendo quam minando. Ideoque ubi vis adhibetur, et mentes ad religionem adiguntur, purpurae potius, ut ille ait, tuae cultores efficies, non Dei; et contemptus omnis religionis facilime nascitur, efficiturque ut pro sincero cultu divino, quum de eo ad quem compulsa mens est, vel dubitat, vel eum aversatur, neque ad eum a quo descivit, tuto redire licet, incipiat negligentia vagas habere cogitationes et quam plurimum in imum gurgitem profanitatis demergatur. Si quidem animis hominum non ita imperatur aclinguis. Inde nihil nisi latrocinia oriuntur, et rapina magistratusque contemptus, et audaces adversus eum conspirationes, et seditiones. Id sane in vicinia prae ceteris Regnis hoc nostro tempore experitur olim felicissima, nuncautem dolendum sane, afflictissima Gallia, quaeiam ferax est, ut historici libelli testantur, non solum seditionum, sed etiam Atheistarum. Quaeomnia ab iis quam longiss. abesse solent, quib. sua cordi religio est, sique ea propter semetipsam, et non propter aliud amatur et colitur, Mentium enim Rex, ut idem D. Augustinus ait, DEUS est. Ceterum olim inter Christianos inaudita res fuit, de fratre aliquo suo supplicium sumere, etiamsi, modo abesset blasphemia, in aliquibus religionis nostrae dogmatibus erraret. Exemplum habemus in Prisciliano Episcopo. Is enim quum propter nefandas haereses in aliquot conciliis. et tandem in quodam

conventu Burdegalensi a divo Martino aliisque piis viris haereticus pronuntiatus esset, eum Itacus et Ursatus Episcopi, religionis studio (ut sibi videbantur) moti, apud Maximum Imperatorem accusarunt effeceruntque ut de illo sumptum fuerit supplicium, et aliquot milia Priscilianistarum capite damnati sint. Ob hanc rem Sigibertus ordinis divi Benedicti religiosus, auctor fuit, ut divus Martinus et alii complures, licet universam sectam: Ilam haereticam pronuntiarent, tamen Itacum eiusque gregales omnes ab Ecclesia excommunicarint, ita ut ab Itaco, Itaciani haeretici dicti fuerint, qui secundum Itacropinionem errantes in religione homines capite plectendos censerent. Tandem Dommicus auctor unius ex quatuor mendicantium ordinib. primus incendia et ustulationes inter Christianos religionis ergo invexit, ideoque eius imitatores adhuc inquisitionem tanquam peculiarem sibi vendicant, et multis in locis severe eam exercent. Tradunt autem matrem eius, iam iam eum enixuram, somniasse ingentem canem se parere, qui ardentem torrem ore gestaret. Qui torris designavit fortasse rogos, quibus in cinerem redacta est infinita hominum multitudo.

CAPUT LIX. De nefandis sacris Iuliani Apostatae, et eius sceleratis actionibus, nec non et de victimis humanis memorabilia quaedam.

ETSI res gestas et exitum Iuliani Imp. Ammianus Marcellinus, et alii eius fautores, inter quos fuit Libanius, honorfice recensent, et sapientiam, pietatem atque eius virtutes heroicas praesertim continentiam et castitatem praedicant at que commendant: tamen plerique alii historici, de ipsius sceleratis et flagitiosis actionibus et horrenda morte conveniunt. Scribunt enim, quum in praelio contra Persas hasta caelitus vulneratus esset, haustum cava manu proprium cruorem versus caelum asspersisse, cum hac blasphema voce erga CHRISTUM, a quo impie desciverat. VICISTI TANDEM [note: Lib. 3. c. 25.] GALILAEE, sicut commemorant Theodoricus, Cassiodorus in tripartit. [note: Lib. 6. c. 47.] et Nicephorus, qui et illud refert, Iulianum iam moriturum anima secedente [note: Lib. 10. c. 35.] a corpore, divinius quodammodo quam pro hominum captu potuit, oculos intendisse, ita ut CHRISTUM viderit, et exclamasse: Saturare

Nazarene. Unde D. Hieronymus de ipsius morte sic scriptum reliquit Iuliamus Augustus, septem libros in expeditione Parthica adversus CHRISTUM evomuit, et ipse solebat dicere Galilaeum statim in praelio sensit, et mercedem linguae putidissimae, conto in iliis perfossus, accepit. Fuit is Iulianus, [note: Russinus lib. 1. c. 32. eccles. historiarum.] postquam erga idolorum cultum ferri coepit insania, callidior ceteris persecutor, non vi, neque tormentis, sed praemiis, honoribus, blanditiis, persuasionibus, maiorem pene populi partem, quam si atrociter pulsasset, elisit. Tanta etiam ad decipiendum subtilitas et calliditas eius fuit, ut infeli ces Iudaeos vana spe ad instaurandum templum Hierosolymitanum instigaret, qui tamen terrae motibus, et igneis globis depulsi sunt. Consecurus est autem exitum vita sua anteacta dignum. Ut enim Christianis (quos, posteaquam ab eorum fide desciverat, et ob eam rem apostata appellatus fuerat, accrbiss. odio excogitatis novis et subdolis artibus nocendi, persecutus est9 aegre faceret, edicta publicavit, et rursus iussit aperiri templa idolorum, et eis sacrisicari. In numismate autem symbolum fecit: Iovem diademzipsi imponentem, [note: Sozomenus lib. 5. c. 16. ercles. historiarum.] Palladem ipsi chlamydem, Mercurium tribuentem ipsi sceptrum. Eodem modo dedit operam, ut in publicis imaginib. iuxta ipsum Iuppiter depingeretur, velut e caelo appatens, coronam et purputam, quae sunt imperii insignia ipsi praebens, Mars item et Mercurius in eum intuentes, et tamquam obtutu oculorum testificantes, quod vir essettum in dicendi arte, tum in re militari spectatus: Oraculum insuper Apollinis, quod nato CHRISTO, sicur et reliqua, sublata potestate tenebrarum, virtute veraelucis obmutuerat, instaurare decrevit, ad hanc rem peragendam Oribasio Medico ac quaestore suo Delphos misso, qui quum eo pervenisser, et opus inchoasset, eum tale a daemone oraculum accepisse, refert Credenus graecus historiae scriptor:

Corruit artisicivario Cortina labore
Constructa, hoc regi redeuntes dicite vestro.
Nec casa, nec Phoebi redden oracula laurus
Ulla super, nullae veniunt a sonte loquela.
Exstincti laticesque profunda silentia servant.

Huc etiam spectant versus, quos citat Porphyrius libro peri e)ulogiw=n filosofi/as2, tales videlicet,

oi)/ oi)/ moi tei/podes2 sonaxh/sate oi)/xet) *apo/llwn
oi)/xet), e)pei/ flogoe/n mebia/zete ou) ra/nionfw=s2..
Vae, Vae, mihi, tripodes lugete, periit Apollo;
Periit, quoniam ardens mihi vim infert caelestelumen.

Simile aliquid Augusto accidisse legimus. Quum enim is, facto semel atque iterum ex hecatombe sacrificio omnium maximo, Apollinem

Delphicum consuleret, ecquis ipsi in Romano imperio successurus esset; parva interposita mora, versibus graecis, cur oracula evanuissent, in hanc sententiam de Christi recenter nati numine, eiusque potentia respondisse traditur.

pai=s2 e(brai=os ke/letai/me qeoi=s2 maka/ressin a)na/sswn
to\n de\ do/mon prolipei=n, kai\ a)i+/ dhn au)=qis2 i(ke/sqai.
Loipo\n a)/piqi si gw=n e)kbwmw=n h(meterei/wn.
Me puer hebraeos divos Deus ipse gubernans,
Cedere sede iubet, tristemque subire sub Orcum.
Aris ergo de hinc tacitus discedito nostris.

Edito eo oraculo Augustum postquam in urbem rediisset, aram maximam in Capitolio exstruxisse cum tali inscriptione ferunt: ARA PRIMOGENITI DEI. Sed ut ad Iulianum revertamut. Igitur eum his, quae diximus, non contentum, scribunt insuper alia hortenda magica sacra instituisse. Nam quum Carris iter in Persas faceret, speluncam quandam subiens, ibi scelestis sacris operatus est, iisque peractis, paucis consciis huius rei adhibitis, fores setis occlusit, ac consignavit, apposita custodia. Eo aurem in illa expeditione interfecto, fores eius speluncae paulo post a curiosis hominibus, qui noscere cuperent, quid imperator ibi tam serio custodiriiussisset, apertae sunt in qua inventa est, muliercula capillis suspensa, extensis manibus, ex cuius iecinore crudelis ille apostata, ventre dissecto, victoriam cilicet de Persis explorare voluerat. Antiochiae vero et alibi in abstrusis et secretioribus locis, arcas humanis [note: In Chronicis] capitibus plenas et in puteis multorum submersa corpora virorum inventa, reliquias Iulianicorum sacrorum, scribit idem Cedrenus et Godfridus Viterbiensis, nec non Urspergensis. Hoc genus sacrificii, quod Graeci a)nqrwpomantei/an appellant, id est divinationem ex mactatorum hominum viceribus, Imperatorem Heliogabalum, non solum bipedu, sed etiam [note: Aelius Lampridius] quadrupedum scelratissimum monstrum, quoque in usu habuisse, traditum est, lectis ad hoc pueris nobilibus et decoris per omnem Italiam, patrimis et matrimis, ut maior esset utrique parenti dolor, qui paulo post huius sceleris poenas dedit. Nam crudeliter interfectus, et in latrinam coniectus, inter foeda excrementa computruit. Adrianum alioquin multis virtutibus ornatum Imperatorem etiam talibus Magicis sacris multum tribuisse testatur Dio in eius vita, adeo ut Antinoum eximiae pulchritudinis puerum quem etiam in delitiis habuerat in Aegypto immolaverit, eumque inter Deos retulerit. [note: Eusebius lib. 7. c. 9. eccles. histor.] Quod in loco postea urbem conditam ab eo denominavit, eique statuas per universum orbem terrarum (quae nostro tempore passim Romae videntur) erexit. Valerianus quoque Imp eiusmodi ceremonias impuras, et incantationes exsecrabiles, ac sacrificia abominanda perfecit, miseros pueros mactavit, infelicium parentum liberos immolavit, nuper nata viscera

scrutatus est, et figmenta Dei, quasi ex hisce facinoribus fortunatus, diremir ac rescidit. Ideoque infelicissime regnavit, et tandem in praelio captus a Sapore Persa instar scabelli eius pedibus subiectus est, donec in hac miseria consenescens, vivus excoriatus fuit. Hae sceleratae et abominandae immolationes, olim apud Hetruscos sollennes fuere, sicut ritus earum in marmoreis monumentis, in hodiernum diem conspiciuntur, inprimis autem Perusii unum adhuc integertimum, ex tanta veustate, magna cum admiratione vidi. Et sub hoc praetextu Romani hanc bellicosam gentem sublatis illis odiosis victimis humanis, facilius devicere. Ut autem taceam de sacris literis, ubi legimus inter Iudaeos ritus gentilium, deserto vero cultu divino sectantes, similes a)nsrwpoman tei/as2 usitatas fuisse: negari non potest in Galliis [note: Lib. 19. hist. Francor.] quoque eas olim frequentatas esse, ob eam rem multi sunt in ea opinione, inter quos est Geruasius, quem allegat Rob. Gaguinus, Arelaten. Aram latam a priscis appellatam. Nam in eo loco, inquit, prope civitatem, quae Rocheta dicebatur, duae columnae exstructae erant, et super eas ara imposita, ubi quotannis ad Calen. Maius frequens undique populus humanas hostias pro sua sospitate mactare consueverat. Itaque tres iuvenes emptos anno toto saginabant, quos constituto die ad ipsam aram immolabant, victimarum sanguine circumstantem populum asspergens. Quem ritum divum Trophimus ex LXXII. CHRIST discipulis, illuc ex Iudaea missus, sustulit: docens non [note: In novi orbis lib. 2. cap. 6.] cruore mortalium hominum, sed CHRISTI sanguine illos debere asspergi. Has superstitiones occidentalib. Indiae populis, quos Caribes appellant, adhuc usitatas esse, post alios Benzo affirmat. Ii enim ad bella Chiappem idolum suum deferunt eique priusquam expeditionem ineunt, lectas humanas victimas ex captivis mactantes, pluribus sacrificiis litant, totumque ipsius simulacrum sanguine oblinentes, carnes inter se ipsi epulantur. Quod si quis de gentium similibus impiis et nefandis immolationibus plura desiderat scire, is earum ritus quam brevissime, sed accurate ex Lactantio Firmiano, [note: Syntagmate 17.] Macrobio, Cicerone, Platone, Dionysio Halicarnass. Orosio, Diodoro Siculo, Eusebio, Luciano, Cyrillo, Tertulliano, Plinio, Suetonio, Solino, Mela, Procopio aliisque auctoribus collectos, inveniet apud Lilium Gyrald. in historia deorum.

CAPUT LX. Penates et Palladium apud Romanos, et Ancile quid fuerit, Nec non de aliis statuis, et picturis fatalibus memorabilia.

APUD Vestales (quae in tanto honore apud Romanos fuerunt habitae, ut si extra atrium Vestae una ex iis prodire vellet; nisi praecedentibus fascibus, et cum magno comitatu matronarum praecipuarum, ob honorem sacerdotii, fas non esset) ubi ignis perpetuus in penetralibus sacris velut sanctiore recessu asservabatur, colebatur Palladium, et dii penates Troia advecti, velut fatale pignus imperii idque cum tanta veneratione vel potius superstitione, ut nulli hominum nisi Vestalibus, et pontificibus adire fas esset. Ea autem est hominum superstitionibus imbutorum persuasio, ut sacra, a quibus procularcentur, vehementius, expetant; et occultam vim iis maiorem inesse opinentur. Natura enim vulgus ita est comparatum, vel plerumque [note: Alexand. de Alex. lib. 5. c. 17. genial. dierum.] id optimum et salutiferum iudicet, quod non intelligit. Traditum autem est deos illos fictitios Troia allatos, fuisse duos iuvenes veteris artis et operae, paruis imagunculis, sedentes, et more militari pila tenentes tametsi Palladium ab Aenea advectum nonnulli Apollinem et Neptunum ferant: alii Troianam Palladem Romae et Lavinii et aliis in locis demonstratam fuisse tradunt, ita ut non conveniat inter auctores, neque etiam multum referret, si in historiis non tam frequens mentio hac de re fieret, qualia [note: In hieroglyphic. Lib. 42. De origine deoru. lib. 5.] ista idola fuerint, satiusque esset ea numquam exstitisse, De qua re etiam Pierius multa memoratu digna recenset, estque in illa opinione, Palladium fuisse scutum ut opinabantur, caelo delapsum Apollodorus scribit, Ilum, quum ex oraculi sententia in tumulo Phrygiae Ates vel Noxae dicto urbem Ilium condidisset, et Iovem precatus esset, ut signum sibi aliquod ostenderet: prostridie ubi illuxit, a Iove dimissum Palladium ante tabernaculum conspexisse. Id erat magnitudine trium cubitum, ac pedibus ita compositis, ut ambulare videretur, dextraque elatam hastam, at laeva colum fusumque gerebat. Pergit quoque idem Apollodorus narrare fabellam sane ridiculam, quam ipse appellat historiam de Palladio, eam, ut rectius cognoscatur, quam densis et absurdis tenebris gentiles isti immersi fuerint, huc asscribere volui Minervam aiunt, apud Tritonem, cui filia Pallas erat

educari coepiss. Utrasque autem fuisse rei bellicae studiosas, et in contentionem aliquando venisse. Verum quum Pallas Minervam esset vulneratura; Iovem pavefactum illi Aegidem opposuisse: eam vero territam respexisse, atque ita a Minerva vulneratam concidisse. At Minervam ea de causa summo dolore affectam, simulacrum illi simile confecisse, ac thoraci pectorique eius quam pertimuerit Aegidem accommodasse, et apud Iovem honoris ergo constituisse. Deinceps autem Electram per anni pestilentissim. contagionem ad hoc confugisse, ac secum id Palladium in terra Iliaca exposuisse. Ilum postea in huiusce memoria templum a se conditum summopere coluisse. Cedrenus graecus historiae scriptor putat Palladium ligneam Minervae, quae eadem Pallas dicitur, imaginem fuisse. Aiunt, inquit, id nefandis quibusdam daemonum consecrationibus arcanisque ritibus dedicatum, ea vi fuisse, ut urbem in qua esset, inexpugnabilem conservaret. Id signum Troi Troian orum Regi Ilium condituro, philosophus quidam, et innominatarum praestigiarum sacerdos, Asius nomine, donoattulit, in cuius gratiam Tros universam suam regionem hactenus Epirrhopon appellatam, ab ipso Asiam denominavit etc. Persuasum autem ita hominibus, vel eos ita facinatos fuisse, ut his futilibus rebus fidem adhiberent, patet ex Homero, Virgilio et aliis. Graeci enim oraculis fidem habentes, invictos Troianos eorumque urbem fore, quam diu Palladio custodirentur, putabant. Ideoque Ulysses magna cum astutia illud clam abstulit, a quo ad Diomedem pervenisse dicitur, quem postea illud Aeneae in Italiam venienti, admonitum nescio quo oraculo, ut somniant, invitum tradidisse ferunt. Ob hanc causam in tanta veneratione fuit, ut diximus. Tandem superstitio ista vaniss. in fumum abiit. Tempore enim Neronis, quum maior pars urbis conflagraret, incertum volente, qut invito Nerone, inter alia delubra deum, Vestae quoque [note: Li 15 annal.] cum penatibus populi Romani exusta sunt, de qua re Cornel. Tacitus locuples est testis, quamvis non ignorem diversos diverse hac de re sentire. Ancilia quoque a Romanis religiose observabantur. quum enim regnante Numa, morbis et contragionibus civitas infe cta esset, eaque lues nullis sacrificiis aut piaculis sedari potuisset; scutum aeneum e caelo, in quo fata Romanorum sita erant, in manus Numae decidisse ferunt. In quo quum Urbis salutem sitam crederent, ne inventu facilis, et ob id furto exposita esset, aliae undecim elaboratae artis eadem sorma a Mamurio fabro, ne dignosci possent, fieri curarunt, Martique consecrarunt. Quorum custo des Salii vocabantur, sicut post alios ab Ouidio describitur. Ancilia autem fuerunt figura ovali, ductu quidem oblongiore, sicut ex Antonini Pii nummo videre [note: In hieroglyphic. lib 43.] licet, quem depingit Pierius. Hoc quoque ex eleganti libro Thomae

Porcacii Aretini, quem in sua vernacula lingua, cum pulcherrimis imaginib. [note: De antiquitatib. funeralib.] posteritatireliquit, apparet. Unde Ouidius ancile ita depingit:

Idque ancile vocat, quod ab omni parte recisum est,
Quemque notes oculis, angulus omnis abest.

Similia simulacra et idola aurea, imposita pretiosiss. lapidib. quibus divinitas attribuebatur, habuerunt Amorrei, quae vocabantur sanctae Nymphae [note: In libro antiquitatum Biblicarum.] Eae invocatae ostendebant eis per singulas horas opera eorum, si vera sunt quae scribit Philo Iudaeus, ubi addit, quomodo Angelus Domini, quum neque igne consumi neque ferro frangi potuerint, in abyssum maris eas submerserit. Sed de his Ethnicis, vel potius diabolicis ludibriis satis, vel plura etiam quam necesse fuit, quae potius deridenda et exsibilanda essent, si non posterioribus et longe lateque propagato culto Christiano temporib. non dissimiles fatales statuae passim, praesertim apud Graecos, celebres et non absque superstitione in publico conspicuae fuissent, Hae Stichioses vel Stoechiode [note: In annalib. prope finem.] appellabantur, et pleraeque a latinis, occupata Constantinopoli vel confractae vel sublatae fuerunt, sicut Niceta testatur. Latini, inquit, Niceta illa olim decantata, urbis munimenta, quae a certa partim serie Stoechiode dicuntur, muri ac valli loco excogitata, contra hostes vel aperta vi vel insidiis grassantes (vere an secus dicere haud possum) evertere statuerunt, ea praesertim quae contra suam gentem facerent. Eadem forte ratione staechades insulae [note: Lib. 3. c. 5.] maris mediterranei tres adversus Galliam ita olim appellatae fuerunt, quod ordine iaceant. Massiliensium littori appositae, de quibus Plinius prolixius scribit. Unde cum aliis aeneis statuis, quae basibus emotae, et in ignem coniectae sunt, necanteriorem sinistram ungulam equi, aenei qui in albo quadrangulo marmore in Tauro stat, virum quendam heroico robore et spectabili vulto tergo vehens, nec ipse admirationis expers, ob exquisitum omnium membrorum artificium, phaleris undique tectus, hinniens, auribus velut ad tubae clangorem arrectis imperuestigatam reliquerunt. Hunc alii Pegasum esse dicunt, sessorem Bellerophontem: alii Iesum Navisfilium, equo (quisquis ille sit) insidentem: idque ex habitu constare, quod dextra ad currum Solis et Lunae extenta, cursum eorum sistat, et globum aeneum leve manus vola reneat. Proinde malleis equi calce revulsa, humanam subtus imaginem reperiunt, quae maiori ex parte Bulgarum aliquam repraesentabat, clavo transfixam, et plumbo undique cinctam: non autem latinum referebat, quemadmodum iam diu a multis ferebatur. Ea imago fabro argentatio conflanda data est a Latinis, haud sane prorsus ex timiditate, ut per eorum contemptum aliquis interpretari queat, sed quia omnia tentabant, omnia moliebantur, ne urbe quam occuparent, exciderent, ne huiusmodi quidam rumores, qui non sine causa ab omnibus celebrarenrur sed verisimilem

[note: In annalibi. lib. 5.] coniecturam haberent, negligendos putabant, nulla in re negligentes etc. Eadem superstitione captus Manuel Imperator, pugnaturus cum Pannoniis, statuam fatalem Hungaris dcici iussit. Dum. n. copiae contrahuntur, idem Nicetas inquit, audit duarum muliebrium aenearum statuarum, quae in occidentali fornice fori Constantini sitae sunt, alteram, quae Hungarissa dicatur, erectam stare, alteram nomine Romanam, vetustate collapsam esse. Quo intellecto statim illam deiecit, hanc reposuit: ea statuarum mutatione, se fortunam ent gentis utriusque mutaturum ratus, et rem Romanam erecturum; Hungaricam depressurum. etc. Theophilus quoque Imperator Graecus non [note: In annalib. tom 3.] caret reprehensione, quod eiusmodi ludibriis Iohannis Patriarchae magicis indulserit. Etenim aliquando (ita refert ex Cedreno Zonaras) quum infida atque saeva quaedam gens, tribus ductoribus usa, Romanam ditionem infestaret ea que res Theophilum uti par erat, sollicitum teneret: Iannes ille eum dimissa animi aegritudine optime de rebus sperare iusserat, modo ipsius consilio parere vellet. Consilium autem tale erat: Inter aereas statuas, quae erant in Euripo Circi statua quaedam extare ferebatur triceps. Tres ergo malleos aereos fabricari iubebat Iannes eosque tradi viris manu validis, qui constituta noctis hora secum ad statuam illam accederent, iisque quum ipse mandasset, capita fortiter ferirent, dum eo veluti uno ictu atque impulsu in terram deicerent. Gratum hoc consilium Imperatorifuit. Ergo magna iam partenoctis exacta, cum viris istis patriarcha (qui ne agnosceretur, profano habitu se induerat) ad statuam venit, magicoque carmine recitato, iisque robore, que inerat statuae, adempto, vivos omni vi percutere capita statuae iubet. Eorum duo validissimis ictib. duo capita statuae decusserunt: tertius remissius aliquanto feriens inclinavit quidem non tamen a corpore totum evellit caput. Eodem modo cum gentis eius ducib. actum fuit. Nam seditione coorta, atque ea in pugnam intestinam evadente, duo de ducib. ceciderunt: tertius vulnus accepit, sed non letale, nihilominus tamen rei gerendae eo facto inutili gens ea virib. suis destituta don um rediit. Idem Zonaras ibidem de Alexandro fratre Leonis ita scribit: Quum praestigiatores percunctaretur, an diu victurus esset, audivit ex eis, se fore longaevum si apro aeneo in theatro dentes et pudenda ad didisset. Eum n. ipsius elementum esse, qui adversus Leonem fratrem eius staret. Neque ulla in re alia recte iudicarunt, nisi que hominem gulae conviviisque mancipatum luxuque continenter diffluentem, sui compararunt. Credidit homo porcis amentior illorum verbis, easque partes aeneo operi adiecit: etc. Et paulo post in vita Imperatoris Romani Lacapeni, scribit, Statuam in summo fornice Xerolophi versus occasum positam Symeonis Duc. Bulgarorum figuram repraesentasse, et Imperatorem a nonnullis persuasum esse, si eius caput amputaretur, Symeonis interitum consecuturum. Quo paulo post facto, eadem

hora, Symeonem ex dolore stomachi vita defecisse, ut post Imperatoritempus obitus eius diligenter scrutato, est significatum. Eadem superstitione, quum futura cognoscere cuperet, Euphrosina coniux Alexii Angli imperatoris, aenaei apri Caledonii rostrum praecidit, qui setis horrentibus et exsertis dentibus leonem in Hippico invadit, praeterea aliarum quoque statuatum partes [note: Lib 3. annal.] aliquas mutilavit, nonnullis capita malleis contundebat, sicut Nicetas memoriae tradidit. Hunc aprum Calydonium postea Isaacium Angelum Imperatorem in magnum Palatium ex Hippico transtulisse, et ea ratione temerarii et apro non dissimilis populi rabiem cohibere voluisse, idem scribit. Ubi quoque Minervae simulacrum, in foro Constantini columnae insistens, prolixe describit, quod a plebe ideo confractum fuit, quia existimabat id pro exercitibus occidentalibus, ut eos alliceret, conflatum fuisse. Ex hoc genere superstitiosarum vel magicarum statuarum ea fuit, cuius mentionem faciunt Annales Turcici non ita pridem editi hisce verbis? Quum Muchemetes capta Constantinopoli hincinde per urbem obequitaret, obstupescens ad inusitatas aedificiorum formas, et in Armindanem pervenisset columnam ibi lapideam vidit, cui triplex erat impositus serpens aheneus, idemque triceps illum conspicatus, quidnam hoc esset idoli quaesivit simul in eum contorta magna vi clava ferrea quam pusdiganum Turci vocant, uni de tribus illis capitibus serpentinis labrum inferius comminuit. Quo facto, mox serpentes in urbe magno conspici coepere numero. Quapropter auctores ei fuere quidam, ut missum deinceps illum serpentem faceret, q~ per id simulacrum effectum fuisset, uti serpens in urbe nullus esset. Hinc ea columna in hodiernum diem adhuc durat: Et quamquam unius ahenei serpentis inferiore labro deiecto, serpentes in urbem venerunt: nocere tamen nemini possunt. Erat etiam erectus equus aheneus, cui statua quaedam equestris insidebat. Utrumque Muchemetes demolitus est. Fertur autem hac statua pesti praeclusus fuisse aditus, quo minus in urbem penetraret, ac in ea grassaretur, etc. Ubi [note: In Pandect. histor. Turc. n 130.] Leonclavius nosterita hunc locum eleganter explicat: Atmindan significat Turcis eum Constantinopoli locum quem ab equorum cursu Graeci dixerunt. Hippodromum. Nam si verbum verbo reddas, At et Mindan significat equorum locum capacem et amplum. Columna serpentina nunc etiam superest ex aere facta, sic ab imo convolutis inter se spiris serpentis triplicis, ut in parte superiori tandem sese tres cervices, triaque serpentina capita, dividant ac separent in formam triquetram, quibus quondam accepimus impositum ab urbis conditore Constantino Magno fuisse plurium scriptis celebratum illum tripodem Appollinis Delphicum. Quod ait, effectum fuisse per hoc simulacrum, ut eo durante nullus esset in urbe serpens, ex opinionib. Graecorum Muchemeri relatum fuit, quorum in libro manu scripto de

urbis aedificiis, quem habemus, Stichioses eiusmodi (sic enim appellant) statuarum variae leguntur, et quidem ab Apollonio Tyanaeo profectae, siquidem vera narrant: Certe quod statim sequitur, de statua equestri ahenea destructa, qua pesti praeclusus fuerit in urbem aditus, superstitionsis videri posset aliquam mereri fidem, quum singulis annis ea nunc foede mensibus aestivis calidioribus grassetur. Qua nos istuc aesttate venimus, ab sumpsisse credebatur intra quatuor menses hominum CLCDC. nec anno sequenti pauciores interierunt. Haec ex Leonclavii pandectis Turcicis, cum sint memorabilia et rara describenda duxi. Ceterum non minus memorabile [note: De reb. Hispan. lib. 3. cap. 17. Cap. 7.] est, quod Rodericus Toletanus de arca quadam fatali scribit, quae fuit aperta paulo ante a Roderico Rege, ducto avaritia, quam Arabes et Saraceni ex Africa, instigante Comite Iuliano, cuius supra mentionem fecimus, in Hispaniam irruerent, et profligato Roderici exercitu, eoque occiso, eam subiugarent. Erat tunc temporis, inquit, Toleti palatium a multorum Regum temporibus semper clausum, et seris pluribus obseratum. Hoc fecit Rodericus contra omnium voluntatem aperiri, ut sciret quid interius haberetur. Sperabat enim thesauros ingentes reperire. Sed praeter unicam arcam nihil invenit, qua aperta reperit pannum, in quo latinis literis erat scriptum; Quum contingeret seras frangi arcam atque palatium aperiri, et videri quae inibi haberentur; fore ut gentes eius efsigiei qua ein eo panno erant depictae, Hispanias invader4ent, et suo dominio subiugarent: quod Rex videns, do luit aperuisse, et ut erat prius, fecit arcam et palatium claudi. Erant autem in panno depictae facies, ut vultus dispositio et habitus Arabum adhuc monstrat, qui sua capita tegunt vittis sedentes in equis, habentes vestes diversis coloribus variegatas, tenentes gladios et ballistas, et vexilla in altum tensa; qua pictura Rex et proceres timuerunt. Est profecto semper sui Similis Sathan. nam ea ludibria, quae ante natum CHRISTUM per oracula et mirificas atque ambiguas responsiones, quae potenta CHRISTI destructa fuere [orig: fuêre], effecit; dein ceps aliis magicis et superstitiosis modis et artibus, cum sit versipellis et mille artium artifex, excitatis fatalibus statuis, figuris et picturis, efficere et hominibus curiosis imponere conatus fuit.

CAPUT LXI. Diadema et Citaris qualiaornamentaregia fuerint, et de Donatione Constantini nonnulla.

LAURENTIUS Valla patricius Romanus Ioannis Lateranensis Canonicus, Alfonsi Regis, et Pontificis Secretarius, apostolicusque Scriptor (sicut inscriptio eius monumenti in eodem templo testatur) in sua declamatione, de falso credita et ementita Constantini donatione, dum consarcinatorem eius multis salibus et facetiis tamquam imperitum et insulsum hominem aspergit, inter cetera eum ob in scitiam et ruditatem mirifice exagitat, quod Diadema putaverit esse coronam regiam ex auro puriss. et gemmis pretiosiss. Ignoravit, inquit, homo imperitus, Diadema e panno esse, aut forte e serico. Unde sapiens illud Regis dictum celebrari solet, quem ferunt traditum sibi Diadema, priusquam capiti imponeret, retentum diu considerasse, ac dixisse: O nobilem magis ac felicem pannum! quem si quis penitus agnosceret, quam multis sollicitudinibus, periculisque et miseriis sit refertus, [note: Lib. 11.] ne humi quidem iacentem vollet tollere. hanc sententiam Vallae veram esse, ut ex multis historiarum locis patet, ita prae ceteris ex memorabili, quae apud Iustinum exstat. ita enim scribit: Sed Lysimachum desiliens equo Alexander hastae cuspide ita in fronte vulneravit, ut sanguis aliter claudi non posset, quam diadema sibi demptum Rex alligandi vulneris causa capiti eius imponeret. Quod auspicium primum regalis maiestatis Lysimacho fuit, etc. Memoriae quoque traditum est, quum Caesaris imagini quidam ex adulatorum numero, coronam lauream candida fascia praeligatam imposuisset: Tribunos coronae fasciam detrahi iussisse, hominemque qui id fecerat, duci in vincula mandasse, simulantes in hoc Caesari rem gratam facere, qui ad regni mentionem subirasci consueverat. De simili dia demate, que in Lupercalibus Antonius bis capiti Caesaris imposuit, isque cum applausu populi reiecit, scribit Dio. Hinc luce meridiana clarius apparet, dia dema dici basilixo\n e)/nduma, id est, regium gestamen ex fascia, vel candida, vel versicolore (sicut [note: Lib. 24. c. 6. lect. antiq. Plin. lib. 17. cap. 56.] id quoque Rhodig. notat) qua caput circumligabant Reges nec non et Reginae, ex qua insigne regium dignosceretur, quod ferunt inventum Bacchi fuisse. Nam olim Reges hastas pro diademate habebant, quas Graeci skh=ptra

[note: Iustin. lib. 43. Lib. 7. de expedit. Alex.] dixete. De quare si aliquis adhuc dubitet, cum praesertim persarum Regum diademata peculiatia fuerint, is legat Artian. ubi inveniet Regem Alexandrum paulo ante suum obitum, in paludibus, non procul a Babylone, in quibus multa Assyriorum Regum sepulcra conspiciebantur, navigasse, obortumque ingentem ventum, regium capitis ornamentum, et diadema ei alligatum, abripuisse, atque illud quidem, utpote gravius, in aquam procidisse: istud vero vento abreptum arundini cuidam, ex iis quae monumentis Regum adnatae erant haesisse. Idque ab eo futuri casus prodigium habitum. De hinc nautam quendam enatasse, qui diadema ab arundine avelleret, etc. Hoc insuper testatur virile factum Monimae Milesiae Mithridatis Regis uxoris, de [note: In vita Lisculli.] qua scribit Plutarchus, quod a Rege attentata, missis etiam quindecim aureorum milibus, non ante tamen obsecuta sit, quam pactio nuptialis intercesserit, missoque ad eam diademate Reginam Mithridates appellaverit. Quum autem Mithridates a Lucullo victus esset, et vereretur, ne uxores et sorores in manus hostium pervenirent, ex fuga eum immisisse ad eas Bachidem Eunuchum, ut morte spontanea sese captivitate sub ducerent. Tunc Eunucho illo iubente, ut quo quaevis modo se facilime, et minimo cum dolore morituram putaret, eum deligeret; Monima illa, dia dema capiti detractum collo circumposuit, seque suspendit, eoque celeriterrupto, ô exsecraudum, inquit, pannum, ne [note: Plutarchus in Coriolano.] ad hunc quidem usum aptus es? idque conspuit et abiecit, iugulumque Bachidae praebuit. Hoc etiam apparet ex Appiani historia de bello Mithridatico, cum milites Pharnacem filium Mithridatis Regem appellassent, et quidam ex eis membranam chartamque e templo depromptam vice diadematis eius capiti circumdedisset. A diademate quoque Metellorum unus dictus diadematus, quod multo tempore circumvagabatur, frontem redimitus. Ceterum Persarum insigne regium erat ki/taeis2, cum caerulea fascia albo distmcta, si recta gestaretur. [note: In Artaxerxe.] Hoc patet ex Plutarcho. Designavit, inquit, Regem quinquaginta annos natum, permisitque ut eam quae Citaris appellatur, rectam gestaret. Huius rei quoque illustre testimonium ex Arriano adduci potest, ubi ad Alexandrum [note: Lib. 6. de expedit. Alex.] Baryaxem Medum captum adductum, ab Atrobate Mediae Satrapa esse scribit, qui erecta Citari capiti imposita, Persarum ac Medorum Regem [note: Lib. 6. degestis Alexandri Magni. In Lucullo.] se appellasset, etc. Et Q. Curtius dicit: Alexandrum relictis patriis moribus disciplinisque, diadema purpureum distinctum albo, quale Darius habuerat, capiti circumdedisse, vestemque Persicam sumpsisse. Hoc ornamento capitis etiam usi sunt Reges Armeniae, sicut ex eodem Plutarcho videre licet, cuius haec sunt verba: Ipse vero Tigranes nudus et inermis ante Pompeium procidit, sublatumqueve a capite diadema ante pedes posuit. Quod autem hic [orig: hîc] diadema dixit Plutarchus, Citarim in Pompeio appellat his verbis: kai\ te/los w(s2 pro\s2 au)to\n h)=lqe pomph/ion a)s1falo/menos to\n ki/taein w(/rmhse pro\s2 tw=n

miror extare tam stolidos qui credant, et tam impudentes qui defendere audeant, praecipue cum etiam Pius II. Pontif. Max. vit harum rerum peritus, nugas huiusmodi ut commenta anilia, fabulamque inanem rideat, etc. Ita ut eius auctoritas, quae olim propemodum universum orbem excaecavit, iam ita [note: In tract. de Ecclesia.] labefactata sit, ut fere nihil amplius de ea audiatur. Quare Philippus Mornaeus dicit, hanc fictitiam Constantini Silvestro donationem coctissimorum virorum stylo iam pridem confossam, ab indoctis solis nunc admitti. [note: Lib. 4. c. 16. var. resolut.] Etsi autem Didacus Couarruvias Hispanus, Iurisc. praestantiss postquam eorum sententiam retulit, qui hanc donationem tam oppugnarunt, quam propugnatunt, tandem concludit, communiorem opinionem esse, eam valere: potuit, inquit, donatio ista fieri, neque ideo neganda est, quod scriptores antiqui eius non meminerint, praesertim cum sit communi opinione hominum receptum, hanc donationem a Constantino factam fuisse: taraen ipsemet quodammodo haerere videtur, cum paulo post dicat) liberiorem enim vocom [note: In praefat. ff. n. 14.] in Hispania emittere ausus non fuit, non secus ac Bartol. fecit, ubi de hac donatione Bononiae disserens, Videte, inquit, nos sumus in terris Ecclesiae et ideo dico quod illa donatio valuit, cum tamen constet eum al ter sensisse) summos Ecclesiae praesules praeter hanc Constantini Magni donationem, multa iura habere, quibus iure optimo defendi possit iurisdictio urbis Romae, eiusque dominium atque item reliquarum urbium, quas Ecclesia Romana, sacrosanctaque sedes Apostolica possidet, ex his principum Christianorum largitionibus, quarum meminere Alciatus, Eugubinus, Castaldus, Remundus, et alii, quos ibi recenset. Ex his verbis apparet, eum ipsum aliunde adminicula et fulcr accersenda duxisse, hancque donationem solam, [note: In illustribus quaest. lib. 1. cap. 5. n. 26.] parum firmam et validam censuisse. Verum enim est, quod nihil fucatum possit esse diuturnum. Huc respexisse ex recentioribus videtur Ferdinandus Vasquius Hispanus IC. insignis, qui quoniam apertenegare et oppugnare hanc donationem non audet, asture eam facit dubiam, et tandem Vallae adstipulatur. Forte, inquit, interfuit consensus populorum: vel illi principes erant tyranni et violenti, sicque illud ius, que habebant qualequale, illamue iniuriam et tyrannidem transtulerunt, quae tempore potuit in ius converti, et his adde, quod diximus de successionum creatione: vel dic, ut per Laurentium Vallensem dementita Constantini donatione. Eadem ingeniosa [note: Lib. 1. de rebus gestis Ferdin. 1.] dissimulatione utitur Ioh. Iovianus Pontanus gravis auctor. Nam postquam ditiones pontificias in Italia ordine recensuit, tantum abest eum mentionem donationis Constantini facere, ut in haec verba prorumpa: Quibus artibus pontifices Max. tantum sibi imperium comparaverint. nequaquam est explicatu facile. Namque ut initio armis illud sibi vendicaverint, longe aliud arbitrari par est. Genus enim hominum olim quietum ac religioni

tantum deditum, etc. Quis autem, obsecro, dicere auderet, tam excellentem historicum (ut taceamus de antiquioribus, Eusebio videlicet, qui bris V. vitam Constantini descripsit, Socrate, Theodorito, Euagrio, Rusino, Eutropio, Paulo Diacono, Orosio, Beda, Zonara, Nicephoro) ignorasse ea, quae passim de illa donatione ab eius assertoribus praedicantur; ideoque si eius auctoritati confisus fuisset, non posthabita illa, alia argumenta et rationes ad stabiliendum titulum ditionis et iurisdictionis Romanorum pontificum, potiores [note: In vita Silvestri I. Lib. 1. c. 10. Derepub.] duxisset. Id ipsum patet ex Onuphrio Panuinio, qui nullam mentionem huius donationis facit, quod ab eo, qui omnia secreta et annales pontificum evoluit, factum non fuisset, si Donatio illa unquam exstitisset. Bodinus autem dicit se legisse in Indice bibliothecae Vaticanae, quod quidam Iohannes, qui a Digitis cognomen habuit, hanc donationem aureis literis conscripserit; verum ibi in fine haec verba vix latina addita fuisse; Quam fabulam longi temporis mendacia finxit. Manifextum est igitur Constantini saeculo Ecclesiam, quo plus libertatis, eo etiam plus habuisse ambitionis; et homines de martyriis securos, tiaras et diademata ambire coepisse, ut idem mornaeus dicit. [note: In tractatu de Ecclesia.] Manifestum idem est Constantinum Occidentales et Orientales partes Regni sui, filiis suis restamento divisisse. Et non tantum Italiae, verum etiam Romae urbis imperium penes eius successores per annos CXL. permansisse usque ad annum CHRISTI CCCCI. Quod si initium dominatus Paparum, in Urbe, et in Italia, exactius ex historicis eruitur: negari non potest, eum sublatis Exarchis demum coepisse, circa annum CHRISTI DCCC. ex Pipini et Caroli Magni liberalitate, quam deinceps Ludovicus Pius et reliqui Imperat. Germanici mirifice auxerunt. Audivi quoque a fide dignis viris hac de re non illepidam historiam, quam omittendam non duxi: Venetos videlicet ante aliquot annos a Pontifice Romano postquam Anconam in suam potestatem redegisset, interpellatos fuisse. Quo iure vectigalia et alias iursdictiones in mari Adriatico sibi solis vendicarent, cum tamen nulla privilegia hac de re monstrare, neque ius suum docere legitime posset. Ad hancrem eos, et quidem argute respondisse. Se mirari quod ista privilegia peterentur demonstrari, quae Pontifices ipsi penes se iam pridem, et quidem archetypa, tamquam rem sacram diligentissime in suis Archivis custodirent: eaque facile reperiri posse, si donationis Constantini membranae pars exterior, in qua ea maiusculis literis conscripta essent, accuratius inspiceretur. Quid hoc callido responso Veneti significare voluerint, apertius est, quam ut prolixiorem interpretationem [note: In tractatu depatria potestate. f. 54.] requirat. Simile responsum attribuit Sebastianus Monticulus Iuris C. Patavinus, Hieronymo Donato, legato Veneto. Ait enim, eum Alex. Borgiae Papaehuius nominis ULiocose interroganti, ex improviso respondisse: Ostendat mihi vestra S. instrumentum patrimonii S. Petri, et a tergo

scriptam inveniet concessionem factam Venetis maris Adriatici. Eodem [note: Lib. 5. c. 37. degest. Erancor.] modo pontifex Romanus Ioannes VII. ficta donatione sedi Romanae, Abbatiam S. Dionysii, mortuo Carolo Imp. acquirere voluit. Verum quum Ludovicus filius Caroli fraudem intelligeret, nihil obtinere potuit, ut Aimonius memoriae tradidit.

CAPUT LXII. De Lacubus nobilioribus memorabilia.

LACUM Benacum ut omnium Italiae amoenissimum, si est tranquillus; ita navigantibus periculosissimum esse, si tempestate commovetur, et hodie notum est, et olim a Virgilio in illius descriptione his verbis notatur.

Etsi autem multi auctores (inter quos fuit olim Strabo; nostro autem tempore [note: Dusad. 3. li. 2.] Iulius de Iulio a Canobio Iurisc. Gregorius Iodocus Bergomas, Monachus S. Zenonis Veronae, et Alb. Leander) Benaci laudes et utilitates prolixa descriptione decantarunt: tamen Sabellicus paucis verbis multas comprehendit, ita enim scribit: Est Benacus amoenissimus Italiae lacus, omnino Iongior quam latus. Longitudo illi ab occasu brumali ad Aquilonem triginta circiter milia passuum excurrens quantum illi Mincius ad Meridiem aufert, tantum Sarca fluvius et Ponalis a Borea et Septentrione reponunt. Ipsius aqua ita perspicua, ut si non omnino medium naviges (ubi constat immensae esse altitudinis) ima fere stagna perspicere liceat, Sed vix tam amoenus est, dum nullo agitatur vento; quam violentus et minax, ubi turbari coepit: unus ex omnibus Italiae lacubus, si eminentiss. poetae credimus, quum vehementer concitus est, marino assurgit fluctu. Pisces alit optimos, in quibus Carpiones principatum obtinent, eorum captura ab extremo autumno in vernum tempus extenditur exprofundis stagnis summo piscantium labore eruuntur. Utramque ripam cultissima oliveta vestiunt: his horti passim interiecti felicibus consiti arboribus, quae citrea, medica, punica, et quae accolae ipsi Adamia vocant, habent mala, ora illa, quae ad Veronensem agrum spectat, ad dextram post Piscariam Lagisium haber, Bardolinum, Gardam, unde postea lacus nomen accepit: Turres Masecinum (quam et Malam silicem audio a quibusdam appellatam) contra vero in ipsis aquis Sirmio est, Catulli poetae venustiss. patria, cum vestigio vetustatis saxo quod lacui imminet imposito Brixianorum, post Sirmionem Rivoltella, sive (ut aliis placere audio) Rivaltella,

Minerbium, Felicianum, Portuesium: extremo loco Salodium totius regionis caput. Montes inde ad Boream asperrimi ad ripam usque: is locus cum Penetra, quae non procul inde vivo saxo assurgit, Tridentini olim agri fuere [orig: fuêre]. Penetranae arci Nacus prominet vicus, unde Benacum vetusto nomine lacum appellatum suspicari libet, ut quem mutata litera Benacum dicimus, quia penes Nacum esset, prisci accolae Penacum dixerint. Hactenus Sabellicus. Animadverti autem hunc et alios nobiliores lacus, quos ego vidi, plerumque augeri vel colligi a fluminibus, quae ex altissimis montibus, et angustioribus vallibus, magno impetu in valles latiores et planiciem deveniunt, in quibus quum patentiora loca sortiuntur, vim omnem amittunt, et quasi a rapido cursu quie scunt, si modo in peren ni flumine quies esse potest, donec rursus aditu patefacto, velti ex carcere prosiliunt, atque alacritate quadam, relictis impedimentis, limpidiss. cursu erumpunt, in novumque alveum semetipsa constringunt. Testis nobis est lacus Latius, qui quasi princeps lacuum dicitur (Hettusci enim appellant principem Laronem, Larunem et Arunem) Hunc efficit vel in immensum auget Abdua fluvius limpidissimus, qui ex Rheticis alpibus per Voltulenam vallem evoluitur. [note: Lib. 4. Lib. 2. et 3. 3. Georgte.] Meminit autem huius Strabo, Plinius et Virgilius? et nostro tempore lovius, Episcopus Nucerinus, exactam diligentiam, in describendo et depingendo illo, praestitit. Idemque flumen limpidissimum, et pellucidum, ex illo erumpit prope Leucum oppidum, et vulgo Abda vocatur. Inre igitur putabitur stupendum, ut Cassiodori verbis utar, quod simile cunctis qualitatibus elementum, per pigrum stagnum vides ire celertimum, ut amnem per solidos campos putes decurrere, quem se peregrinis undis non videas colore posse miscere. Hocflumen Abduam vel Abdam, quum iter Mediolano Bergomum versus faceremus, ad vicum Casanum, rate traiecimus. In Verbanum ingreditur Ticinus, qui ad Sestum rapidissimus et limpidissimus egreidtur: In Germania nostra habemus omnium amoenissimum lacum Acronium: hic receptis aliquot ignobilioribus, attamen arpidiss, amnibus, vel latitudine, vel longitud ne aut etiam profunditate, istos quos nominavimus, [note: Ex Lepontiorum ingis scaturiens.] si non superat, tamen iis non multum cedit, quem Rhenus, nostrorum fluviorum rex, transiens, uti fertur, sincero cursu, undasque suas virides, easque integras retinens, neque auctus nivibus, vel imbribus, crassiorem materiam telinquens, prope constantiam laetabundus, magna festinatione, ad destinatum cursum, longe lateque perficiendum (qui 40. milliaria Germanica a [note: Lib. 15.] scaturigine usque ad Oceanum excedit) erumpit. Hunc lacum Ammianus Marcellinus appellat Brigantiae, cuius verba libet asscribere; qui id ipsum, quo modo de hoc lacu, tunc temporis ignobili, diximus, diligentissime observavit. Inter montium celsorum, inquit, anfractus, impulsu iminani

Rhenus discurrens, extenditur per Lepontios, perque deciduas cataractas inclinatione pernici funditur, ut Nilus torrente ab ortu protinus primogenio copiis aquarum propriis irruenti cursu simplici. Iamque adiutus nivibus liquatis ac solutis, altaque divortia riparum adradens, lacum invadit rotundum et vastum, quem Brigantium accola Rhetus appellat, perque quadringenta et sexaginta stadia longum, parique pene spatio late diffusum, horrore silvarum squalentium inaccessum (nisi qua vetus illa Romana virtus et sobria iter composuit latum) Barbaris et natura locorum et caeli inclementia refragrante. Hanc ergo paludem spumosis strependo vorticibus amnis irrumpens, et undarum quietem permeans pigram, mediam velut finali intersecat libramento, et tamquam elementum perenni discordia sepatatum, nec aucto nec imminuto agmine quod intulit, vo cabulo et virib. absolvitur integris, nec contagia deinde ulla perpetiens. Oceanigurgitibus intimatur. Quod que est impendio mirum, nec stagnum aquarum rapido transcursu movetur, nec limosa subluvie tardatur properans flumen, et confusum misceri non potest corpus; quod ni ita agi ipse doceret aspectus, nulla vi credebatur posse discerni. Sic Alphaeus Oriens in Arcadia, cupidine fontis Arethusae captus, scindens Ionium mare, ut fabulae ferunt, ad usque amata confinia progreditur. Hactenus Ammianus. Hic lacus etiam Podamicus [note: In methedo historica. Lib. 7. de reb. gest. Francor. Cap. 8.] et ab accolis Brigantinis, Brigantinus dicitur. Putat autem Bodinus, praedones vulgo a Brigantinis, Brigantes appellari, ut Assassini, ab ea Persarum gente, quae latronum et sicariorum infamia diutissime laboravit, ut etiam Paulus Aemilius memoriae tradidit. Lemanum lacum influit Rhodanus fluvius, in illoque veluti delitescit, donec ad urbem Genevam coleri cursu egrediatur. De hoc etiam audiamus, licet succincte, Solinum. Amnis hic, inquit, praecipitatus alpibus, primo per Helveticos ruit, occursantium aquarum agmina secum trahens, auctuque magno, ipso, quod invadit, freto turbulentior, nisi quum fretum ventis excitatur. Marcellinus vero de eodem prolixior est. Ait enim libro eodem: Apoeninis Alpibus effusiore copia fontium Rhodanus fluens, et proclivi impetu ad planiora digrediens, proprio agmine ripas occultat, et paludi sese ingurgitat, nomine Lemano, eamque intermeans nusquam aquis miscetut externis, sed altrinsecus summitates undae praeterlabens segniores, quaeritans exitus viam sibi impetu veloci molitur. Unde sine iactura rerum per densa paludium fertur, et Sequanos, longeque progressus Viennensem latere sinistro perstringit: dextro Lugdunensem, et emensus spatia fluctuosa Ararim, quem Sauconnam appellant, inter Germaniam primam fluentem, suum in nomen adsciscit. Qui locus exordium est Galliarum. Exinde non millenis passibus, sed leucis itinera metiuntur, ubi auctus Rhodanus aquis advenis locupletior, vehit grandissimas naves

ventorum flatu iactari saepius assuetas, finitusque inter valles, quas ei natura praescripsit, spumeus Gallico mari concorporatur per patulum sinum, quem vocant Adgradus, ab Arelate octavo decimo ferme lapide disparatum. Huc usque Marcellinus. Hoc accidit etiam in aliis minus nobilibus lacubus, ita ut appareat, lacus plerumque veluti domitores esse fluminum rapidissimorum, quae in illis suam ferocitatem deponere videntur, donec collectis viribus, maiori impetu, sed minori noxa, in alveum et intra ripas redacta, rursus velut ex ergastulis, exitum inveniant. Mira igitur videntur, quae de lacu Asphaltite in Palaestina, quem vulgo mare mortuum vocant, comperta sunt. Is enim lacus non solum Iordanem Palaestinae fluvium maximum in se recipit, [note: Lib. 5. histor.] sed etiam retinet. Hoc etiam Cornelius Tacitus observavit. Ita enim de Palaestina scribit, praecipuum montium Libanum erigit, mirum dictu, tantos inter ardores opacum fidumque nivibus. Idem amnem Iordanem alit funditque. Nec Iordanes pelago accipitur, sed unum atque alterum lacum integer perfluit, tertio retinetur. Lacus immenso ambitu, specie maris, sapore corruptior, gravitate odoris accolis pestifer, neque vento impellitur, neque pisces aut suetas aquis volucres patitur. Incertae undae superiacta ut solido feruntur: periti imperitique nandi perinde attolluntur. Certo anni bitumen egerit: cuius legendi visum, ut ceteras artes, experientia docuit. Ater suapte natura liquor, et sparso aceto concretus, innatat, etc. Libet quoque de hoc lacu ad ducere testimonium [note: Lib. 36.] Iustini historici. Ita enim scribit: In ea regione lacus est, qui propter magnitudinem, et aquae immobilitatem, mortuum mare dicitur. Nam neque ventis movetur, resistente turbinibus bitumine, quo aqua omnis stagnatur; neque navigationis patiens est, quoniam omnia vita carentia in profundum merguntur, nec materiam ullam sustinet, nisi quae alumine illinatur. [note: Lib. 19.] Hoc tamen, quod superiecta in solido ferantur (pace Taciti Flavii Iosephi et aliorum, in quorum numero est Diodorus Siculus, dixerim) aliter sese habere, ab aliis audivi, et hoc asseverat ex neotericis historicis Andr. Thevetus. [note: In Cosmographia Gallica.] Scribit enim se vidisse, quod Arabes asinum in hunc lacum praecipitem dederint, qui statim cum clitellis suis submersus sit, neque amplius comparuerit. Sed ut ad meditationem nostram revertamur: Aut oportet, ut huius lacus Asphaltitidis superfluum, arenis Arabicis contiguis absorbeatur, aut abscessus habeat latentes, quibus aqua continue affluens excipiatur, et occultis meatibus cuniculisque subterraneis alio derivetur. Sicut de mari Caspio vel Hircano traditum est, quod a quibusdam lacus totius Orbis maximus dicitur. Id enim cum propemodum infinita et maxima flumina in se recipiat, tamen ubi ista immensa moles aquarum continuo affluentium egrediatur, nulli certo constat. Ob eam rem lacus quidam in insula Hispaniola immensae latitudinis, eo quod multa flumina recipiat, et nulla quae

videntur, egrediantur, ab Hispanis mare Caspium, ab Indis autem haneygaban [note: Lib. 14.] appellatur. De mari Caspio autem Paulus Iovius ita scribit: Hoc mare manifesto exitu caret, occultis, ut credi par est, haurientis naturae specubus, et caecis vadis absorptum. Quod utique mirum est, cum tot influentium amnium perpetuo decursu neque auctum exundet, neque diluta salsugine mitigatum, unquam dulcescat. Toto autem ambitu in ovatam speciem ab Africo per obliquum ad Boream se extendens, Euxino ponto magnitudine fere par evadit, si a ponto Moeotis palus Zabacca hodie vocata recidatur, etc. Mirabile quoque est, quod de Fucino lacu, quem longitudine parem [note: Lib. 1.] pelago, et Marsis vicinisqueve maxime omnibus usui esse, Strabo scribit. Mirabile pergit ibidem proditum est, illum nonnumquam usque ad montana crescere, interdum autem rursus decrescere, ut mersa prius lacu loca desiccentur, et agricolationem rusticis exhibeant. quae subterranei humoris transitione occulta quadam ratione sparsim efficiuntur. Denuo autem in unum fontes confluunt, aut omnino deficiunt, aut rursum confligunt, quemadmodum de Amenano per Catanam defluente traditur. Qui quidem annos complures evanescens iterum excurrit. Haec Strabo. Non minus mirum est, quod de Lugaeo olim, hodie vero ab oppidulo vicino, [note: In Theatro.] Gyrcknitzen si lacu in Carnia narratur: Hunc Ortelius non solum elegantiss. depinxit, sed etiam ita ex Lazio et Wernero descripsit: Hic locus (sic eum voco, nam an eum lacum, vivarium, aut arvum rectius appellaverim nescio) annis singulis frumentum, piscationem et venationem exhibet. Claudituris circumquaque montibus; patet ad sesquimiliarium, minus laxa latitudine; plerisque in locis decem et octo cubitos latus est, et ubi minimum profundus, aequat iustam humani corporis mensuram. Ex montibus circumpositis rivi quidam ignobiles procurrunt, suo quisque alveolo, ab orientali quidem plaga tres, ab australi quatuor. Singuli quo longius fluunt, hoc minus scatent aquis, terra nimirum ipsos cohibente, donec postremo absorbeantur scrobibus saxeis, ita natis, ut humano opere excisae videri possent. (Argonautarum navigationis subter terram argumenta haec putat Lazius. Hic aquis redundantibus, ut recipi non possint, fit ut regurgitent scrobes, neque solum nihil aquae admittant, sed etiam quicquid receperint, effundant tanta celeritate, ut refluxus impetum equiti quamvis expedito et fugienti aegre effugere liccat. Ita quacumque patet locus diffunduntur aquae, et lacum efficiunt. Haeaquae non minus fere celeriter recedunt, quam accesserunt, sed non per scrobes illas tantum, sed universa pene terra eas non aliter recipiente, quam si per cribrum diffunderentur. Quod quum fieri sentiunt accolae, continuo grandioribus, eius meatibus, quoad fieri potest, obstructis, agminatim advolant ad piscationem, quae ipsis non modo

incunda, sed etiam perfructosa est. Nam hi pisces sale conditi magna copia ad vicinos exportantur. Potro siccato lacu fit messis, qua parte solum consitum, et idem rursus conseritur antequam inundet. Graminis ita est ferax, ut post vigesimam diem secari soleat. Quis hic [orig: hîc] ludentis naturae miracula non suspiciat?

CAPUT LXIII. De Thesauris nonnulla memorabilia.

NOVI nobilem quendam, amicum paternum veterem, qui in bello illo, quod Caesar Carolus V. cum Principibus Germaniae nostro tempore gessit, metu hostium praecisiores suas res, in amne quodam prope arcem suam, quem ad hoc a suo cursu aucrterat, effosso specu, veluti in loco ab struso et tutissimo occultaverat. Post assumptis omnib. qui huius rei gnari essent in tuta loca secesserat. Sed tanta fuit sagacitas Hispanorum, ut, nescio utrum licitis an illicitis artibus, illas res indagarint, et iterum averso amne abstrusa et demersa ibi expiscati sint. Eadem ratione pecuniam aliasque res non solum in illo bello defossas, sed multis saeculis ante occultatas et vetustare propemodum consumptas, invenerunt. Simili felicitate, in eruendis abstrusis rebus [note: Bonzo in histor, novi orbis. li 1. c. 20.] usi sunt Hispani paulo ante in Comagra Insula Indiae Occidentalis. Quum enim Comacus unus ex regulis istius loci, quos Cacicos vocant, in arundineto lodices, stragulas, fictilia et lignea vasa, et amplius duo mille et quingenta pondo auri laborati, ne in manus Christianorum veniret, abdidisset; Indos captivos tormentis fateri et prodere ea coegere [orig: coegêre]. Eandem fortunom Turci, occupata Constantinopoli habuere [orig: habuêre]. Tantos enim thesauros defossos, tam novos quam veteres, eruere [orig: eruêre], ut aestimationem excedant. Ideoque recte [note: De captivit. Constantinopol. tom. 2.] Leonardus Chiensis exclamat. O Graeci iam miseri et miserabiles, qui inopiam fingebatis! Ecce iam in lucem venerunt thesauri, quos pro urbis subsidio denegastis. Temirus autem vel Tamerlanes Scytha, qui vulgo flagellum, vel ira Dei dictus fuit, mira calliditate usus est, ut thesauros, omnesque res Asiaticorum ad se transferret. Etenim quum fere universus orbis, ob eius summam potentiam et felicitatem, maximo metu inhotresceret, isque hoc non ignoraret, et ideo metueret, ne uniones, aurum et argentum; cum pretiosioribus rebus, quae facile occultari possunt, in abstrusiora tetrae loca, metu belli, ut fieri assolet, absconderentur; misit ad locupletiores et remotio res urbes, suos milites, instar mercatorum, cum camelis, onustis pretiosiore

supellectile, ex praeda quae non facile abscondi, et in latebras conici posset, iisque mandavit, ut vili pretio, omnia raptim distraherent, ut hac ratione Asiatici adducti numeratam pecuniam depromerent, antequam defoderent, vel si esset defossa, spe immensi lucri rursus eruerent. Hoc facto, tam celetiter, veluti tempestas in eos irruit, et id, quod dicis causa, paulo ante ipsis vendi iusserat, neque commode occultari potuerat, denuo depraedatus est adeo, ut pecuniam, et rem, nec non et omnem substantiam Asiaticorum, hac [note: Fulgos. lib. 4. de abstin. et contin. Lonicerus lib. 1. histor. Turcic.] astuta negotiatione integram et absque omni difficultate rapuerit. Etsi autem nimia avaritia et studio rapiendi is hocfecit: tamen etiam eius abstinentia et aequitas laudatur. Nam quodam tempore, quum iter per Syriam faceret, obtulit se ei arator, qui tunc in vas ingens aureae monetae arando impegerat. Quum autem omnes, qui cum Rege erant, Regis aurum illud esse dicerent, quoniam inventi qui occultantur thesauri, fisci putantur; iussit Rex monetam inspici, et ab astantibus percontatus est, putarentne patris sui imaginem esse, quam pecunia expressam habebat. Cui quum respondissent, Romanorum principum effigiem esse, tunc respondit Tamerlanes: Si ergo haec pecunia maiorum meorum non fuit, aratori eam relinquamus, ad quem Deus eam detulit. Sed ne longius vagernur, olim quoque eiusmodi latebrae sub alveis amnium quaesitae, de quibus paulo ante diximus, parum tutae ab indagantibus fuerunt. Nam ut conferamus magna paruis, Traianus regios thesauros, quos Decebalus Rex Daciae subter vada Sargetiae amnis, haud [note: Dio in vita Traiani.] procul a regia occultaverat, invenit. Fluvium enim forte Rex captivorum duntaxat manib. et opera, de proprio cursu averterat, atque effossis subinde vadis, in specum magnam vim auri et argenti occultaverat, pretiosissima quaeque, et eos liquores, qui recondi et servari poterant, eodem congerens. Quibus confectis, ne quisquam quae gessisset, proloqui posset, omnes qui facti conscii erant, occidi iussit. At Biculis captivus, cui res cognita erat, abditos thesauros indicavit, etc. Ob hanc causam tales inscriptiones antiquiss. in marmoribus propter thesouros Decebali detectos leguntur: IO VI INVENTORI DITI. PATRI TERRAE MATRI DEIECTIS DACIAE THESAURIS CAESAR NERVA TRAIANUS AUG. SAC. P. [note: Iornandes de rebus Gothicis.] Similes cuniculos occultos gothi mortuo Alarico ipsorum Rege apud Consentiam in Calabria quaesiverunt, dum eius sepulturae occultandae causa, iustam Italorum, quos is laeseret, iracundiam veriti, opus insigne moliuntur. [note: Carolus Sigonius de occident. Imp. lib. 11.] Quippe Busentem amnem oppidum ipsum praeterfluentem, magno militum labore alio tverterunt, aclocum sepulcro in medio alveo suffoderunt, atque ibi cadavere cum multis opibus condito, deinde amnem in suo ire flumine permiserunt, et ne locum quis scrutati posset, captivos, qui notasse illum locum oculis poterant, occiderunt. Eandem historiam Pandulph.

[note: In histor. Neapolit. lib. 2.] Collenutius recenset. Nero autem thesauros Libycos, animo suo, incerti auctoris vana persuasione conceptos, neutiquam invenit, imo perpetuam notam infamiae et levitatis inde contraxit. De qua re, ut ea rectius cognoscatur, audiamus Suetonium et Cornelium Tacitum, qui annalium librum XVI. [note: In vita Neronis.] ab excessu Caesaris Augusti, ita incipit: Illusit dehinc fortuna Neroni per vanitatem ipsius, ex promisso Cesellii Bassi, qui origine Poenus mente turbida, nocturnae quietis imaginem, ad spem haud dubiam retraxit. Vectusque Romam, principis aditum emercatus, expromit repertum in agro suo specum, altitudine immensa, quo magna vis auri contineretur, non in formam pecuniae, sed rudi et antiquo pondere. Lateres quippe praegraves iacere, astantibus alia parte columnis, quae per tantum aevi occulta, augentis praesentibus bonis. Ceterum ut coniectura demonstret, Didonem Phoenissam Tyro profugam, condita Carthagine, illas opes abdidisse, ne novus populus nimia pecunia lasciviret, aut Reges Numidarum, et alias infensi cupidine auri ad bellum accenderentur. Igitur Nero, non auctoris, non ipsius negotii fide satis spectata, nec missis visoribus, per quos nosceret an vera assererentur, auget ultro rumorem mittitque qui velut partam praedam adveherent. Dantur triremes, et delectum navigium iuvandae festinationi. Ne aliud per illos dies populus credulitate prodentis diversa fama tulerat. Ac forte quinquennale ludicrum, secundo lustro celebrabatur, oratoribusque praecipua materia in laudem principis assumpta est. Non enim tantum solitas fruges, nec metallis confusum aurum gigni, sed nova ubertate provenire terras, et obvias opes deferre eos. Quaeque alia summa facundia, nec minore adulatione servilia fingebant, securi de facilitate credentis. Gliscebat interim luxuria spe inani consumebanturque veteres opes, quasi oblatis, quas multos per annos prodigeret. Quin et inde iam largiebatur. Et divitiarum exspectatio inter causas paupertatis publicae erat. Nam Bassus effosso agro suo latisque circum aruis, dum hunc vel illum locum promissi specus adseverat, sequunturque non modo milites, sed populus agrestium efficiendo operi assumptus, tandem posita vecordia, non falsa ante somnia sua, seque tunc primum elusum admirans, pudorem et metum voluntaria morte effugit. Quidam vinctum [note: Girard. in hist. Franc. lib. 9. in vita Philippi Augusti II. Regis Francor. 41.] ac mox dimissum tradidere [orig: tradidêre], ademptis bonis in locum regiae Gazae. Haec Tacitus. Eodem modo infeliciter iussit Richardo Regi Angliae, qui propter magnanimitatem Cor leoninum fuit appellatus, dum immensum thesaurum a nobili quodam in proprio fundo repertum, vi occupare conatur. Quum enim Caulacum vel Chalunum Lemuoicum urbem, in quam is nobilis cum thesauro confugerat, obsideret et oppugnaret, venenata sagitta in sinistro brachio ictus est, quo vulnere ex negligenti curatione paulo post obiit. Continent, autem Annales Franciae, in hoc thesauro fuisse statuam

cuiusdam Imperatoris, cum coniuge, et filiis filiabusque, eius staturae, sicut in illa aetate fuerunt, assidentes mensae, omnia ex solido auro, una cum inscriptione, eorum nomina, et quo tempore conflata ista fuerint, continente. [note: Amoinus lib. 3. c. 19. de gest. Francic. Paul. Diaconus lib. 3. c. 6. de gest. Longobard.] Felicior sane in eruendis thesauris fuit Tiberius Imper. Graecus. Is enim quum crucem in pavimento, ne pedibus calcaretur, pro studio auferre iussisset, non solum praeter spem immensum thesaurum ibi defossum, invenit, sed etiam Narsetis thesaurum, quem ante mortem suam domi suae occuluerat, interfectis omnibus consciis, excepro tantummodo puero, quem ne cui id quod fecerat, indicaret, iureiurando obstrinxerat, eruit. Nam defuncto Narsete, puer is senex effectus, locum in quo tanta vis auri et argenti defossa erat, Imperatori indicavit. Mirabile praeterea [note: Lib. 3 c. 3. de gest. Franc.] est, quod idem Amoinus refert, idque paradinus in sua symbola heroica transtulit, quo pacto Guntramus Rex Burgundiae somnians, in [note: In libro Apologetico.] specu quodam montis; immensum thesaurum viderit, locoque reperto inde eruerit. huius rei quoque Wierus mentionem facit, et erudite disserit, quo pacto fieri potuerit; licet simile quippiam ex relatione Helinandi Monachi, Henrico Remensi Archiepiscopo accidisse putet. Memorabile porro est, quod in Apulia circa annum recuperatae salutis M. L X. tempore Roberti Guiscurdi, Calabriae, Apuliae et vicinarum [note: Lib. 3. histor. Neapol.] insularum Principis, accidisse scribunt historici, inter quos est Pandulph. Collenucius. Quum enim statua marmorea caput circulo aereo redimita fuisset inventa, cum tali inscriptione: CALENDIS MAII, ORIENTESOLE AUREUM CAPUTHABEBO, neque aliquis reperiretur, qui hanc interpretari posset; tandem captivum Saracenum, nescio quibus artibus imbutum, postulasse loco praemii libertatem, si indicaret, quid sibi haec inscriptio vellet. Assentiente autem Roberto Principe, illum Calend. Maii, Orientem sole, observasse umbram huius circuli ex capite statuae, ibique scrobem fodi iussisse Hoc facto inventum fuisse in loco designato ab umbra, immensum thesaurum ibi defossum, qui principi Roberto ad suas expeditiones bellicas commodissimus fuit. Hacque ratione Saracenum consecutum una cum aliis donis, Principis liberalitate dignis, libertatem, quam tamquam rem inaestimabilem unice expetierat. Non omittenda quoque sunt, quae [note: Lib. 2. cap. 6. histor. novi orbis.] non ita pridem apud Nicaraguenses in India occidentali evenere [orig: evenêre], sicut ea Benzo refert. Triginta quinque mill. inquit, intervallo abest Legione (civitas ea est; ibi episcopatus sedes: a Francisco Fernando condita) mons flammivomus, qui per ingentem craterem tantos saepe flammarum globos eructat, ut noctu latissime, ultra centum milia passuum incendia reluceant. Nonnullis fuit opinio, intus liquefactum aurum esse

perpetuam ignibus materiem. Itaque Dominicanus quidam Monachus, quum eius rei periculum facere vellet, ahenum et catenam ferream fabricari curat: moxque in montis iugum cum quatuor aliis Hispanis asscendens, catenam cum aheno in caminum demittit ibi ignis feruore ahenum cum parte catenae liquefactum est. Monachus non leviter iratus Legionem recurrit, fabrum vehementer incusans, qui catenam tenuiorem multo, quam iussisset ipse, esset fabricatus. Faber aliam multo crassiorem excudit. Monachus montem repetit, catenam et lebetem demittit, res priori incepto similem exitum habuit: nec tantum resolutus lebes evanuit, verum etiam flammae globus repente e profundo exiliens propemodum et fratrem et socios absumpsit. Omnes quidem adeo perculsi in urbem reversi sunt, ut de eo incepto exsequendo numquam deinceps cogitarent. Haec Benzo. Gomera hunc montem flammivomum, Masaiam, Dominicanum F. Blasium de Ynnesta nominat, scribitque novum istum Empedoclem, et praeterea duos Hispanos, sciendae eius rei causae avidos, semetipsos tribus corbib. in Vulcanium illum craterem demisisse, quoad eius fieri potuit, atque inde lebetem, catena ferrea revinctum ad CXL. ulnas deiectum, tandem ubi ad flammam pervenit, liquefactum esse cum aliquot catenae annulis. Illos stupefactos tali naturae miraculo, irrito labore inde prosiliisse. Sane multi olim reperti sunt, et adhuc reperiuntur, qui avaritia et spe lucri excaecati, vetitis artib. ad eruendos thesauros utuntur, quae res raro vel numquam feliciter cessit. Habemus [note: Lib. 2. cap. 4. de praestig.] autem memorabile exemplum, quod postalios Vuierus recenset. Anno enim M. D. XXX. sacerdoti in crystallo thesauros daemon Norimbergae ostenderat. Hos quum loco professo ante urbem quaereret sacerdos, adhibito amico quodam suo, et iam in specu arcam vidisset, atque ad eam cubantem canem atrum; ingressus sacerdos in specum opprimitur, interficiturque, cuente cacumine et specum rursus complente. Mirum autem est, et merito deploranda hominum nonnullorum caecitas et stoliditas, qui spe fluxarum divitiarum, in manifestissimam perniciem, tam corporis, quam animae, sese coniciunt. Is enim malignus spiritus, vel daemon, qui a Magis peculiariter thesauris destinatus est, Sydonay, vel Asmoday, sicut in Vuieri pseudomonarchia daemonum (non autem refert, utrum hoc vel aliud nomen illi conveniat, recte enim cacodaemonum nomina, si forte non satius fuisset ea plane omitti, ibi de industria transposita et mutata sunt) legimus, ab eis appellatur, quem tamquam regem magnum, fortem et potentem, colunt, ciusque potestati septuaginta duas legiones subiciunt. Quando autem Magorum oculos is fascinando praestringit; tunc exhibet se videndum tribus capitibus, quorum primum assimilatur capiti tauri, alterum hominis tertium arietis: cauda eius serpentina, ex ore flammam eructat: pedes anserini. Super dracone

internali sedet, in manu lancem et vexillum portans. Quum huius officia exercet exorcista; oportet ut sit fortis, cautus et in pedib. stans, quod si non fecerit, in cunctis decipietur, etc. Describitur quoque et pingitur ab eodem [note: De praestig. daemon lib. 5. cap. 11.] Vuiero circulus magicus, cum suis characteribus, imaginibus, figuris, exorcismis, aliisque rebus illicitis, quibus thesauri maximo cum periculo et plerumque irrito conatu inquiruntur. Ex quibus apparet, quanta sit potestas, ad imponendum hominib. impie curiosis, Sathanae et spirituum conatus, amantium mendacia et fraudulentorum, et impura petulantia caedibusque gaudentium, qui incolae sunt tenebrarum atque caliginis. Venit autem CHRISTUS filius Dei in hunc mundum, ut solveret opera ipsorum. Ceterum an magi arte sua vel potius ludibriis suis gratiam hominum, pulchritudinem, voluptates honores divitias et scientias, comparare possint, et fertilitatem dare dispurat [note: De Mag. Daemonomania. lib. 3. c. 3.] prolixe Bodinus, ubi inter alia ita dicit: Quod ad divitias attinet, omnib. notum est, atque certissimum, magnos in terrae sinu thesauros esse abditos, eorumque sedes Sathanae esse cognitas: sed numquam magus exstitit, que arte ista aureum unum comparaverit, ut fatentur omnes. Imo quicumque divites se addicunt magicis reb. ut divitiis augeantur, fere in paupertatem abeant, egentes vero tota vita paupertatem, perferunt. Bona enim dicuntur in scriptura benedictiones quea dantur a Deo, ut Iacob munus de gregib. quos illi DEUS iuste dederat, Esau fratri offerens, Accipe, inquit, de benedictione, quam mihi dedit Dominus. At cur thesauros humi conditos suis mancipiis non impertitur Sathanas? cur fame sinit emori? cur panem mendicare misere? Certe ne aliter vult DEUS, nec Diabolus potest: qui alioqui (ut videtur) in suas partes plurimos fuisset pertracturus. Haec ex Bodino asscribere, et ad exempla memorabilia, quae ibidem ab eo recensentur, studiosum lectorem remittere, atque ne meditationis vel capitis huius limites excessisse videar, nonnulla paucis verbis adicere [note: In Actis Apostolorum cap. 14.] ex sacris literis volui, Ea enim quae iam diximus, ab Euangelista Luca, ubi introducit Barnabam et Paulum contra Idololatriam pugnantes, dilucide confirmantur. Dum enim gentiles a cultu daemonum et hominum, quos instar deorum adorabant, et ab iis fertilitatem, facultates et opes exspectabant, abducere, et ad adorandum unicum et verum creatorem et largitorem omnium reruminducere studebant, ita Iconienses alloquuntur. Vobis annunciamus, ut ab istis vanis convertamini ad Deum vivum, qui fecit caelum et terram et mare et omnia, quae in eis sunt. Qui in praeteritis aetatib. sinebat omnes gentes ingredi viis suis, quamquam non expertam testimonii se ipsum esse sinebat, dum beneficia conferret, de caelo nobis dans pluvias ac tempora fructifera, implens cibo et laetitia corda nostra, etc. Gratiaeigitur tam benefico Deo, pro hisce donis potius agendae, quam aliunde, et quidem vetitis artibus ea petenda sunt.

CAPUT LXIV. De nonnullis insignihus et stupendis furtis, nec non et quaedam de thesauro Venetorum publico.

[note: Cap. 15.] IN libro Gallico, cuius est titulus: Traitte praeparatiu al' apologie pour Herodote, quum multa insignia furta recensentur, prae ceteris mihi nonnulla propemodum fidem excedentia, cum propter audaciam, tum propter miram astutiam visa sunt. Quae sicut e Gallico sermone a me versa sunt, huc asscribendum operaeprecium duxi. Accidit (in quit auctor istius libri) tempore Regis Franscisci I. huius nominis, ut quidam fur splendide vestitus, quum magna sollennitate celebraretur missa, Cardinali Lotharingo ex loculis, qui plerumque vestib. ad pecuniam vel alias res asservandas assuuntur, aliquid clanculum eximeret. Quumque iste fur astute animadvertisset, neminem hoc praeter Regem, idque intentis oculis observasse, tantum abfuit, ut absterreretur, ut aussus fuerit familiariter subridendo, Regi digito aunuere, ut taceret, quasi ioco ista fierent. Rex uti delectabatur iocis, existimans ista non serio, sed uti inter aulicos moris est, velut rem ludicram fieri, dissimulavit se vidisse hoc furtum. Finita autem missa, ut certius cognosceret quid factum esset, inter colloquendum praebuit Cardinali occasionem, ut ad suos loculos respiceret. Is quum non amplius reperiret, quod ibi reposuerat, et ob eam rem valde commoveretur, Rex qui conspexerat, quid accidisset, et materiam ridendi quaesierat, in largiorem risum effusus est. Postquam autem satis risisset, et seria tractanda occurrissent, iussit Rex, ut ea quae ablata Cardinali se vidente essent, restituerentur. Persua sum enim illi adhuc erat, ioco et animo restituendi istam rem a quodam nobili aulico, talem enim ex vestitu iudicaverat, subtractam esse. Verum quum explorata re compertum esset, insignem et veteranum furem in vestitu aulico serio abstulisse ea, quae in sacculo Cardinalis asservasset, et is admiraretur, cur Rex alioquin iustitiae studiosissimus, hoc qualificato, praesertim inter sacra, commisso furto, ita delectaretur: Rex audaciam furis clancularii detestatus, quid se connivente accidisset enarravit, addito iuramento, hoc primum sibi accidere, quod fur familiaritatem et societatem suam expetiisset. Vel, ut Gallice elegantius

profertur, Le Roy, lequel (usant de son serment accoustume) iura foy de gentilhomme, quae c' estoit lapremiere feis qu' un larron l' avoit volulu faire compagnon. Alterum furtum non minus memorabile refert idem auctor istius libri, fuisse commissum in praesentia Caroli V. Imp. Quum enim quodam tempore iussu Imperatoris aulici omnes ad iter se pararent, et singuli occupati essent in suis reculis convasandis, quidam ex genere furum audacissimus, captata hac occasione ingressus est cubiculum Imperat. (quum videret pauciss. ex familiaribus Imperatoris adesse, qui ad nihil aliud intenti erant, quam ut suam Maiestatem accingerent ad iter, iam enim erat conscensurus equum) accedensque propius ad Imperatorem, et genibus, uti aulicus mos est, flexis, mox magna festinatione coepit colligere tapetas et aulaea affixa, et in unum fasciculum scite admodum, inspiciente hoc Imperatore una cum suis familiaribus, complicare. Etsi autem antea hoc artificium, ut opinor, non exercuerat, tamen tam dextre, et absque suspicione furti, ista aulaea, vel tapeziarias, ut vulgo vocantur, abstulit, ut praefectum aulaeorum, tunc occupatum scilicet reb. aliis postea hoc labore sublevarit. Tertium furtum valde notabile idem auctor Romae accidisse scribit, tempore Pauli III. Rom. pontificis. Quumn. Cardinalis quidam sollenne convivium celebrasset, et ex abaco vasa aurea et argentea rursus in eistulam inclusa, in proximum cubiculum collocata essent, in quo dum famuli exspectarent, ut dominos suos reducerent, ecce ibi ingressus est homo, vestitus more praefecti aulae splendidissime, ante quem quidam facem accensam portabat: Is quum famulos, qui super istam cistulam consedissent, iussisset paululum recedere, mox eam duob. baiulis, que eum sequebantur, dorso imponi curavit, ut illam quasi in tutiorem locum asportarent. Ita absque ullo impedimento vel suspicione furti ista pretiosa vasa Cardinalicea furto ablata sunt. Observarat autem iste manipulus furum tempus, quo praefectus huius rei et alii domestici in alio loco cenarent: Reliqui autem famuli, praestolantes convivas suos dominos, existimabant istos fures domesticos Cardinalis esse. Alia quoque furta non minus mira et rara narrantur in isto libro Gallico, haec autem prae ceteris memorabilia recensenda duxi. Huc accedit quartum, superioribus tribus, ut nobilius et immensius, [note: In histor. Venta docad. 3. lib. 6.] ita fidem fere excedens. Illud refert Sabellicus. Quod sane, ut rectius cognoscatur, sicut ille rem gestam recenset, huc asscribere volui. Stamatus quidam, inquit, Graeci sanguinis homo, Cretaque insula natus, dum forte Venetiis esset, ostenderenturque (quod magnis hospitibus praestari solet) Borsio Estensi publici thesauri, qui in parte aureae aedis asservantur: ita accidit, ut quasi unus ex illius domesticis ignotus Graeculus sit sacrarium ingressus. Tum vero ille ad stupendum rerum aspectum non solum non animum remisit, sed ad nobiliss. furtum confestim adiecit. Est divi Marci

aedes, quam ab initio auream, quia pene tota puriss. fulget auro, appelavimus, intus extraque circa imum marmoreis tabulis compacta. Ea igitur templi parte qua puerorum ara sita est, marmoream tabulam fur ingeniosus exemit inde nocturno opere defunctus (quia non tam cito murus penetrari potuit) applicata suo loco tabula, circumducto que tectorio, ita ut nullum fracturae vestigium appareret, exhaustam inde materiam ante lucem asportabat, atque hoc modo plures noctes operatus, ad intimum conclave pervenit: tum inde eximere coepit ampliss. thesauros, ad quos videndos cum Friderici Imp. legato admissus olim, non sine stupore spectavi. Nam praeter ingentem gemmarum vim aliis atque aliis operibus insertam, duodecim aureas coronas vidi, ac thoraces totidem immensa gemmarum multitudine munitos, quarum fulgor non minus mentem quam oculorum perstringebat aciem: lebetes ad haec ex pretio siss. lapidibus, quorum tesserulae annulis insertae magno soleant pretio aestimari: tabernacula, candelabra, et alia plura sacrorum instrumenta, in quibus materia, quae aurea erat, ob reliquum apparatum, qui diversis gemmarum colorib. micabat, pene sordescere videbatur. Transeo Monocerotis cornu, immensi, ut aiunt, pretii: Principis infulam, atque alia opera et multa et eximia, quae fere omnia ille per otium sustulerat. Verum neque furtum (ut dicitur) neque adulterium ullum diu in occulto fuit, quia alia ratione tam cito scelus deprehendi non poterat, ita sane accidit, ut ipse suo indicio sit proditus. Erat illi compater Zacharias quidam Grio, Cretensis et ipse, ac patricii sanguinis, homo vel hoc uno exemplo miae innocentiae: huic sacrae arae adhibito rem omnem Stamatus ordine enarrat: inde in angustiss. domicilium, quod Graeculus incolebat, abductum immensum illi furtum retexit. Ad cuius conspectum quum probae vir naturae, ac minime facinorosae, obstupuisset, scelerisque atrocitate pavitans vix satis suo consisteret vestigio, ferunt sacrilego homini in animo fuisse, eum obtruncare, addidissetque omnino scelus sceleri, nisi ille ita occurtisset, ut diceret, se prae nimia Iaeticia, quod ex insperato videret se ad tantas divitias perductum, pene desipere. Quibus verbis confirmatus ille caede abstinuit. Acceperat interim Grio dono pretiosissimum ab eo lapidem, atque obid notissimum. Ferunt eum fuisse, qui priore patre Ducariae infulae hodie conspicitur. Per speciem igitur expediendi negotii a fure digressus, se in curiam proripuit: inde a Principis conspectum admissus, atrociss. retegit facinus: celerirate opus esse dicere, ne ille (quem vix multo ambitu verborum fefellisset) mutato repente consilio se aliquo bona cum parte furti illatebraret: et ne fides rei tantae deesset, gemmam dono acceptam sinu deprompsit. Qua conspecta missi sunt, qui hominem comprehenderent: atque ita cum eo in potestatem redacto, omnia quae sustulerat, sunt recepta, ut nihil ex tam

pretioso apparatu (cuius aestimatio vicies centena aureorum milia aequasse dicitur) defuerit. Furti auctor ad geminas columnas est laqueo necatus. Indici praeter aurum, quod in praesentia dono accepit, perpetuum est salarium ex publico decretum. Hactenus Sabellicus. Eandem historiam recenset Petrus Iustin. in histor. Veneta lib 8. In libro autem 14. de alio insigni furto, quod nostro tempore ibidem accidit, ita scribit: Furtum hisce diebus insigne in urbe commissum est. Nam vir quidam genere Neapolitanus, adulterinis clavibus atrio quaestorio reserato, ubi ferreis arculis publici asservantur thesauri, ad octo aureorum nummum milia ex aerario abstulit. Verum is post aliquot dies captus, detruncata illi prius dextera, Decem virum iussu media Rivaldi area, ubi furtum factum fuerat, laqueo eminenti furca suspensus necatur, meritasque poenas luit tanti latrocinii: Quoniam autem thesauri Venetorum Sabellicus mentionem fecit, eumque singillatim describit, [note: Lib. 2. de bello Neapolit.] visum quoque est hucadicere, quae Philippus Cominaeus hac de re, non minus quam ille oculatus testis, quorum unus, ut Plautus ait, maiorem fidem meretur, quam auriti decem, recenset. Est Venetiis, inquit, templum Divo Marco consecratum, ipsi sacellum vocant longe pulcherrimum et ornatissimum. In eo est is qui appellatur thesaurus toto Orbe celeberrimus. Ea sunt ornamenta quaedam eius templi, et uniones, ad quatuordecim, omnium quos ego viderim longe maximi, non expoliti tamen, et coronae duodecim aureae, quibus solebant antiquitus exornari certos dies totidem feminae, quae circumvectae more consueto, quum per insidias essent interceptae a praedonibus, mariti non destiterunt illos persequi priusquam eas recepissent et coronas illas deinde consecrarunt Divo Marco, et sacellum ibi construxerunt, in quod Senatus ingreditur quotannis, quo die facinus hocfuit admissum. Haec Cominaeus. Si quis autem plura hac de re scire desiderat, prolixiorem descriptionem [note: De insulis Adriaticis.] inveniet apud Albertum Leandrum. Et in quodam Italico libro, qui inscribitur; De rebus memorabilib. Venetae Rei pub. haec leguntur: Inter alias res pretiosas, gemmas et uniones in thesauro Veneto imprimis ostenditur pileus, ut vocant, Ducalis, non ita diu factus, cuius pretium dicitur excedere ducenta milia coronatorum. Thesaurus hic partim ex spoliis Constantinopolitanis, quando illa a Gallis et Venetis fuit occupata, aliarumque urbium captarum praeda, partim ex munerib. variorum Principum huic Reip. donatis conflatus est. Alii talem fabulam vulgo recenset; Thesaurum istum a quatuor opulentiss. mercatoribus fuisse Venetias apportatum, et quum illi iudicarent melius esse, ut pauciores eum possiderent, duos ex illis veneno e medio tollere totidem constituisse. Quum vero idem plane reliqui duo consilium in sciis prioribus iniissent; ita omnes quatuor periisse sine heredibus. Atque hac ratione Senatum Venetum ad se eorum bona velut

fisco delata recepisse. Hocque putatur indicari quatuor statuis er marmore Porphyrite sculptis, prope portam maiorem palatii publici, se invicem complectentibus. Huc usque auctor illius quem diximus libri. Equidem ter vel quater hunc thesaurum, praesertim quum quotannis publice certis festis in templo D. Marci super altate exponitur, magna cum admiratione vidi, ita ut putem similem in Europa, etsi Dionysianus Gallicus etiam rarissimus et exquisitus est, inter Christianos vix reperiri.

CAPUT LXV. De Phengite lapide, inquo ea, quae a tergo fiunt, conspici possunt.

USITATUM est, Caesari in potentiores sacri Romani impern civitates ingredienti, munera quaedam a delectis ex Senatu earum urbium bene ominandi gratia, et honoris causa (sicut olim consulibus in provincias advenientibus, honoris loco dabatur illud adventicium donum, quod honorarium et a Graecis e)nso/dion ac ei)/sodon dicitur, non enim tamquam debitum exigebatur) offerantur. Haec autem solent esse plerumque aurea pocula, vel vasa, materia et arte exquisita, interdum repleta aureis qui sub notis earundem civitatum ius cudendi monetam habentium, conflati sunt. Accidit igitur (ita enim ex viro dignitate et fide praestanti audivi ut in celebri Germaniae urbe ciusmodi xeniola vel honoraria Maximiliano I. Imperatori in praesentia nonnullorum familiarium suorum intimorum offerrentur, quae sicut tradita essent, in cubiculo Caesareo coram Imperatore in tabula relinquebantur. Exhibebantur enim tunc forte quaedam spectacula publica in honorem Caesaris, ita ut aulici illis inspiciendis dediti essent, eamque ob causam singuli locum commodum in fenestris occupaverant. Quum autem unus ex familiarib. Caesaris existimaret, et Caesarem et omnes accurate observare, quid soris publice ageretur? quasi alii honoris causa e suo loco praeoccupato cedens, mox sese subduxit, et velut remotis arbitris, ex poculo illo donato tot aureos surripuit, quot apprehendere in illa festinatione potuit raptimque in loculos suos appensos coniecit, ratus neminem hoc suum furtum conspexisse. Verum Caesar, etsi putabatur videndis ludicris rebus solum modo intentus, observabat nihilominus alia, habebat enim annulum in digito cum gemma, quae demonstrabat id, quod a tergo accideret. Hancque

dissimulanter quum inspiceret, cum non fugiebat quid fieret. Peractis igitur actionibus illis theatricis, et aulicis iussa Caesarea praestolantibus nec non ex munificentia eius de illis aureis oblatis singulis portiunculam exspectantibus, tandem vocatus a Caesare ille, qui prius magnam partem pecuniae, nemine inspiciente, ut sibi persuaserat, surripuerat, inssus est tantundem accipere, quantum apprehendere manu posset ille nesciens quorsum ista munificentia tenderet, sed conscientia stimulante trepidans perpaucos aureos ex poculo apprehendit. Mox iussit Caesar illum eos numerare. Expectintibus autem reliquis, quare hoc fieret, et existimantibus inter ipsos donum hoc paulatim divisum iri, tandem subridens, Deprome nunc, inquit, et reliquos aureos de loculis, quos anrea surreptos ex hoc poculo furtim iis iniecisti, ut sciam, utrum nunc, vel antea cordatior in accipiendo fueris. hac inopinata re confusus ille, et velut sorex suo proprio indicio deprehensus, nescio quas excusationes mixtis deprecationib. mussitans, coactus fuit in conspectu omnium subtractos aureos proferre, et eos numerare. Quum aunt horum multo maior summa esset, quam illorum: Tollas utramque summam, ait Caesar, habeasque loco viatici, verum cave, ne posthacn conspectum meum venias. Ita cum ignominia ille dimissus fuit. Mirum autem alicui videri non debet, tali artificio annulos confici posse, ut ea quae a tergo accidunt, conspiciantur, cum olim integri parietes eodem modo constructi fuerint. Legimus enim [note: In vita Domitiani.] apud Suetonium, Domitianum Caesarem metu insidiatum, porticuum, in quibus spatiari consueverat, parietes phengite lapide distinxisse, ut eius splendore per imagines quicquid a tergo fieret, praevideret. Nec non et hodie Venetiis annuli venduntur, in quibus velut in speculo non solum quisque suam imaginem, sed quae post tergum peraguntur, conspicere potest. Eodem modo Smaragdi, quae planae ac leves sunt, speculi speciem referunt et imagines rerum admotarum supine repraesentant; Ideoque historici testantur, Neronem gladiatorum certamina Smaragdo conspexisse.

CAPUT LXVI. Subditos plerumque imitari Principum mores.

IN aula Maximiliani II. Imp. optimi, observavi, familiares Caesareae Maiestatis plerosque imitari solitos non solum colorem vestitus, sed etiam formam poculorum, aliarumque rerum, quibus Imperator plerumque uteretur. Sic etiam imita bantur feminae illustriores, quae conspiciebant in

Augustaita ut pelliceae vestes, et aliae res, alioquin tanquam nimis vulgares neglectae, in maiori pretio haberentur eo quod imperator et Augusta iis uti non dedignarentur. Sane hac in re nihil novi accidit. Videmus enim lapillos et gemmas pluris venire, quae divitibus ac opulentioribus in pretio sunt, quam quae pauperibus et tenuioribus. Ut autem exemplo aliquo haec res clarior fiat, audiamus, quod olim apud Romanos accidisse legimus. Sabina Poppaea illa (cui cuncta alia fuere praeter honestum animum) quae a Nerone ad insaniam usque adamata fuit, capillos habuit succinei coloris, quos Nero crebris sermonibus laudabat, versibusque ad citharam scite cantabat quo factum est, ut puellae omnes Romanae et Italicae, eo tempore eiusmodi colorem magno studio affectarent, non in coma modo et capillis, sed et in reticulis, annulis et omni genere ornamentorum. Qua ex re succina gemma, quae paruo antea aestimabatur, magno deinde licere coepit, quod maximo omnium [note: Lib. 37. c. 3.] principigrata esset. Unde Plinius de Neronis munere quodam gladiatorio ita scribit: Tanta copia succini invecta, ut retia arcendis feris podium protegentia, succino nodarentur. Retia enim apposita erant muro, qui arenam dividebant in theatro, ut sedentes tuti essent a leonibus, pantheris et aliis feris, si septa transsilire conarentur. Ex his apparet, ut in magnis rebus ita in minimis quoque multum valere exempla summorum virorum. Siquidem, ut [note: In historia Romana.] Velleius Paterculus de Augusto Caesare ait, FACERE RECTE CIVES SVOS PRINCES OPTIMUS FACIENDO DOCET. CUMQUE SIT IMPERIO MAXIMUS, EXEMPLOMAIOR EST. Nam populus in Regem tamquam in edito loco positum, et in clarissima luce versantem, oculos coniciens, omnia curiose et diligenter inquirit; quid agat, quid dicat, quemadmodum vivat; et in illius animum quasi per rimulas inspicit. Exemplum habemus Romae in Pasquillo et Marforio, quorum clandestini internuntii, minuta quaeque, quae a Pontifice Romano et Cardinalibus, aliisque aulicis committuntur, licet remotis arbitris fiant, pleraque tamen scriptis suis in lucem proferunt. Ita ut non ab surde aliquis dixerit cum isthic hominib. libertas loquendi et reprehendendi vitia potentiorum, adempta sit, lapideis statuis, cuncta quae occultantur veluti enuntiantibus, obturari os non posse. Simile aliquid olim poetis apud sacellum Priapi, quod fuit in Exquiliis, ubi erant horti Maecenatis, usitatum [note: De poetar. histor. dialog. 4. In historicis.] fuisse scribit Gyraldus. Sic apud Alexandrinos teste Suida, certis diebus in curribus homines vecti, quibus hoc munus datum esset, totam urbem peragrabant, et stantes ubi vellent, et domo astantes cuiuscumque visum esset, vere de plaustro canebant: nec falsa convicia, sed vera crimina obiciebant. Operam enim dabant, ut accurate probra civium exquirerent, et haec in corrupte proferrent, ut ob hoc omnes improbitatem aversarentur. Sed ne longius a proposito digrediamur. Quin ipsi parietes, ut Ioh. Ant. Viperanus ait:

[note: De Rege et regno cap. 13.] ita me deus amet, loqui, et omnes voces, actiones, mores Principum edicere, et arcana proferre et divulgare videntur, ut nullum neque dictum neque factum illorum diutius latere possit; et quod gravius est, universi minima quaeque illorum errata studiose animadverterunt. Quin imo eorum mores et vitam ita pleriqne imitantur, ut exemplo vel maxime inveteratos mores [note: Lib. 2. de rebus Gallicis prope finem.] et opiniones facilime immutent. Quapropter Tilius recte monet, inprimis necessarium esse, ut regis domus munda honestaque conseruetur. Nam si qua virtutis monumenta in ea Rex constituerit; ea totum regnum prosequetur: [note: Lib. 9. epigram.] ut e contrario Princeps in vitia fertur exemplo regiae. Hoc non ignoravit Martialis, qui recte ad Domitianum scribit:

[note: Inpaneg. de quarto consulatu Honorii.] Huc Claudianus quoque respexisse videtur, quum ait:

-- -- componitur orbis
Regis ad exemplum, nec sic inflectere sensus
Humanos edicta valent, quam vita regentis.
[note: Paneg. 1.] Mobile mutatur semper cum principe vulgus.

Scilicet in vulgus manant exempla regentum,
Utque ducum lituos sic mores castra sequuntur.

[note: Lib. 4.] Confirmaturhoc memorabili exemplo in historia Scotica Buchanani. Quum enim Iosina Rex Scotorum, medicorum et chirurgorum familiaritate delectaretur, brevi reliquan obilitate in mores Regis eunte, factum est, ut multis saeculis nemo esset in Scotia illustriore natus loco, qui vulnerum curationem [note: Lib. 13.] non teneret. Ideoque idem auctor Iacobum IV. Regem Scotiae commendat, quod e vetusta gentis consuetudine vulnera scien tissime tractare sciret. [note: Cap. 36.] Et supra recensuimus de Philippo Bono Duce Burgundiae, quod auctor suo exemplo fuerit, ut praecipua pars nobilitatis comas suas, quae illo saeculo magna diligentia nutriebantur, tadi iusserit. Sic quoque cum Rex Fronciscus I. Rex Galliarum ut vulnus in capite acceptum facilius curaretur tonsus esset, idipsum mox aulicos omnes imitatos esse historici scribunt. Huc referti potest proverbium tai\ despoi/nas2 ai( ku/nes2 mimou/menai. Nam plerumque accidit, utii qui [note: Lib. 8 de Repub.] sub sunt, mores eorum exprimant, sub quorum imperio degunt. Hoc adagium [note: In descriptione urbis Pataninae. lib. 2. class. 10. De claris Gram Rhet. et Orat.] a Platone quoque usurpatur. Id etiam observavit Montanarius Patavi nus, olim poeta insignis, qui a Bernardino Scardeonio celebratur, ibique eius versus aliquot, singuli sententias memorabiles complectentes, recitantur, ex quib. licet primus potissimum meditationi nostrae convenire videatur; tamen reliquos quoque cum non sint plane extra propositum, et alibi, ut opinor, non reperiantur, contineantque doctrinam salutarem, adiungere volui:

Qualis convictus, talis formatio morum,
Nemo quidem numquam quantumlibet Argus aberrat.
Auget, non minuit mala consuetudo reatum.
Gens sine iustitia, sine remige navis in unda.
Multa fidem paucis adimunt mendacia veris.
Quicquid nocte tegunt tenebrae, sol mane revelat.
Accendit culpam facilis dimissio poenae.
Vix possum male coepta bonum contingere finem
Cautius est, quando gravior a timentur, agendum.
Diligitur tector scelerum, deprensor oditur.
Furari famulos dominus compellit avarus.
Res est difficilis castam bene ducere vitam.
Nulla fere maior, quam caste vivere pugna.
Sola namque suum finitur more duellum.

Ceterum ut meditationem nostram prosequamur, de vitiorum in principibus perniciosa imitatione est verbosa quasi disputatio, in quadam Graegorii Nazianzeni oratione, ubi dicitur: Nullam esse tam praeparatam imbuendo vestem ad colorem, neque tam idoneam ad odorem recipiendum, neque tam pestilentem halitum ullum in aere diffundi, cuius contagione animantes inficiantur, quam soleat celeriter principum virorum pravitate atque vitiis compleri vulgus, multo quidem ci ius, quam e contrario virtute. Quae [note: Lib. 3. de Legibus. De histo. instit.] eadem disseruntura Cicerone, demonstrante. Peccata principum plus exemplo quam peccato nocere. Siquidem exempla, ut Sebast. Foxius Morzillus Hispalensis ait, usque adeo movent hominum animos, ut quoniam eo sunt illi ingenio, ut quod ab aliis fiat, sibi quoque putent faciendum, vel vicia etiam et scelera aliorum ipsi imitentur Sumus enim omnes invicem veluti simiae factorum et dictorum nostrorum, sicut et simiae quoque ipsae nostri: ita cernimus hominis unius scelerati et impuri vitam, quasi morbum late serpentem et contagiosum, aliorum mores corrumpere: sic mali principes non tam detrimenti id rebus publicis afferunt, quod eas male administrant, quam quod exemplo suo cunctos depravant: sic patres vitiosi filiis sunt pravitatis causae et exemplo. Illustrius hoc fit ex Ludovici XI. Regis Galliarum historia. Is enim quum Carolum filium, fortasse propter valetudinis imbecillitatem, ut Vincent. Lupanus memoriae tradidit, scire latine vetuisset praeter unum illud [note: Lib. 1. de ma gistrat. Franc.] Qui nescit dissimulare, nescit regnare, malo et a pessimo principe petito forte exemplo. Nam Tiberius nullam aeque ex virtutib. suis quam dissmulationem diligebat, ut refert Corn. Tacitus. Ludovici consilium ita male interpretati sunt nobiles Franci, ut nullum literarum genus non contempserint. Gulielmum Bellaium autem, quum ad belli gloriam literas addidisset, deinceps

primum Gallons docuisse, nobilitati non officere bonas literas, tradit ibidem idem auctor E contrario quum Franciscus I. Rex Galliae miro studio bonas [note: Lib. 2. de Ma gno Consilio.] et liberales literas doctosque foveret, plerique eum imitati idem fecerunt, ut idem Lupanus testatur. Nobiles inquit, Franci ita perpetuo a literis abhorruerunt, ut illis literarum studium sordidum videretur. Quorum liberi quum eius aetatis essent, ut laborem equestrem ferre possent, familiis principum et procerum addicebantur, ubi aliquot annos, quo ad pubescerent, equitandi et venandi studiis dediti, quum ephebis ex cessissent, militiae totos se dabant. At nunc Dei primum, deinde Francisci Regis benignitate in literatos literarumque studiosos, quod ante vitio vertebatur, nunc laudi tribuitur. Hoc Tilium movit, ut diceret, literas equestris ordinis nobilitatem [note: In methode historica.] confirmare, et ab ignobilitate vindicare. Id ipsum etiam Bodinus observavit, ubi dicit ad illustrandum dictum Platonis: Qualis in Repub. principes fuerint, tales fore cives, non longius exempla petenda esse, quam a Francisco Rege Galliae, qui ut primum literas, a quibus sui maiores semper abhorruerant, amare coepit, statim nobilitas secuta est: deinde reliqui ordines tanto studio conquisierunt, ut nusquam literatorum exstiterit maior copia. Mira sane res est, quod Galli a maioribus ita degenerarint, et osores bonarum literarum, antequam cultiores exemplo Regum evaderent, facti fuerint, [note: Lib. 4.] cum tamen Strabo eos hisce verbis ob studia disciplinarum commendet: Haec Massiliensium institutio Romanorum hodie nobiliss. quemque pellexit adeo, ut pro peregrinatione, quam studiorum causa Athenas pridem suscipiebant, disciplinarum cupidi, nunc illuc se conferant: quorum aemulatio Gallos quoque excitavit, ut pace per Galliam composita, ipsi otium a rebus bellicis amplectentes, addiscendi institutum animum appellerent, non viritim modo, sed etiam universim per urbes: quippe qui dicendi magistros (quos Sophistas appellant) privato publicoque impendio oppidatim suscipiant, salarium illis statuentes, ac medicis. Eadem accidere Germanis, teste eodem Bodino, qui inquit: Quum olim inveterato quodam odio semper a literis abhorruissent, nunc tantum profecerunt, ut humanitate Asiaticis: Militari disciplina Romanis, religione Hebraeis, philosophia Graecis: Geometria Aegyptiis: Arithmetica Phoenicibus: Astrologia Chaldaeis: opificiorum varietate populis omnibus superiores esse videantur. Recte itaque [note: Lib. 10.] ratiocinatur Cominaeus hoc modo: Doctrina vel meliores reddit homines, vel deteriores, pro cuiusque natura et inclinatione: sed tamen verisimilius est, aliquem ea fieri meliorem. Nam quo quisque magis, quid se deceat, intelligit, eo vehementius ipsum neglecti pudet officii: et etiamsi non omnino sibi temperet a maleficio, tamen ne plane modum excedat, canet. Ac istud quidem usu compertum habeo. Multos enim novi, quos

a pravis et illaudatis consiliis eruditio solo retraxit. Huc etiam accedit metus divini numinis. Quanta enim si peccati magnitudo, et quantopere DEUS offendatur flagitiis, docti non paulo melius, quam homines imperiti cognoscunt. Qui sunt igitur male instituti principes quantum sit munus, quod acceperint a Deo, non intelligunt; et ipsorum familiares, ne malam sibi gratiam cencilient, dissimulant: et ut ex omnib. forte sit unus, qui fideliter admoneat, is tamen suae sententiae nullos habet approbatores, ac fere fit, ut ridiculus habeatur: Sed ut hoc caput exemplis veterum absolvamus, peccata principum facile imitatores reperire, confirmatur facto Neronis. Nam Corn. [note: Lib. 13. anna.] Tacitus refert, et a Suetonio in vita eius mentio fit, eum itinera urbis, et lupanaria et diverticula, veste servili in dissimulatione sui compositum, pererrasse, comitantibus qui raperent ad venditionem exposita, et obviis vulnera inferrent adversus ignaros, adeo ut ipse quoque acciperet ictus et ore praeferret. Deinde inquit, ubi Caesarem esse qui grasaretur pernotuit, augebanturque iniuriae adversus viros feminasque insignes et quidam simili licentia sub Neronis nomine multi propriis cum globis eadem exercebant, et in modum captivitatis nox agebatur, etc. Memorabile postremo est, quod Athenaeus [note: Lib. 4. c. 20. De suaviloq. et intemperant.] de Philippo Rege ex Theopompo refert: Philippus, ut plurimum habuit in potestate pecuniam, eam ocius, non expendit, sed prodegit et proiecit, omnium hominum pessimus rei suae dispensator, et non ipse tantum, sed etiam comites, atque ex familiarib. intimi. Nullus enim, citra exceptionem, recte vivere didicerat, aut modeste suam familiam regere. Eius autem insolentiae praecipua causa Rex fuit, qui sumptuosior insto, avaritiaque esset inexpleta, et omnia inconsulta facilitate donaret, acquireret, faceret. Bellis nimilitiaeque assueto numquam vacavit rationes subducere, quantum reditus esset, quantum expensi. Praeterea necessarii ac familiares eius diversis ex locis ad illum confluebant, alii ex eadem provincie, alii ex Thessalia, alii ex aliis Graeciae regionibus: non optimi et virtutis respectu delecti; sed ut e barbaris aut Graecis quisque petulans fuit, impurus moribus, audax in Macedoniam hi omnes cogregati, amici Philippi vocabantur. Neque mirum hoc fuit, Philippum [note: Lib 6. c. 6.] sui similes socios habuisse, cum idem auctor Theopompum rursus alleget, dicentem, eum viros modestos, rerumque suarum studiosos reprobasse, [note: Euagrius li. 3. c. 1. Eccles. histor.] prodigos autem atque inter pocula et alos viventes laudasse, et in honore habuisse, et c. Salutaris itaque est monitio, Imperatorem non ex eo quod aliis imperat, spectari debere; sed ex eo, quod se ipsum ita regere et moderari potest, uti nullum absurdum voluptatis genus sinat in animum irrepere, sed ita invictum se ab intemperantia praestet, ut vita eius sit tamquam imago virtutis, quam et imitentur subiecti eius, et ad virtutem erudiantur. Postremo manet manebitque vera ea sententia, a sapientissimo vir literarum

[note: Paul. Manutius li. 11. epistel.] prodita monumentis, mutatione temporum, eventu vario, per omnes aetates comprobata. Cum principum morib. atque institutis, privatorum hominum sensus et studia congruere. est enim ita more comparatum, ut in eorum, qui imperant, vitam ii qui parent, vel uti in speculum intuentes, dicta simul et facta diligenter animaduerrant. Inde oritur cupiditas imitandi: inde fit ut aut virtutes emanet, aut vitia deriventur.

CAPUT LXVII. De bubone inauspicata ave, et Iohanne XXIX. Pontifice Romano.

ETSI Tartari Asiatici budonem (eo quod ipsorum primum Imp. Changium Camum, in fuga sub arbusculis delitescentem ab hostibus protexerit. Quum enim illam avem consi icerent, non putabant ibi aliquem in latebris esse) magno [note: Haithon. Armen. De Tartaris c. 16.] in honore habent, ita ut felices putent, qui pennas de ea ave super galeis vel pileis gestent: tamen Plinius bobonem recenset inter inauspicatas aves. Bobo, in quit, funebris, et marime abominatus, publicis praecique [note: Lib. 10. c. 12.] auspiciis, deserta incolit, nectantum desolata sed dira etiam et inaccessa, noctis monstrum, nec cantu aliquo vocalis, sed gemitu. Itaque in urbib. aut omnino in luce visus dirum ostentum est. etc. Unde accidit ob hancanem visam et auditam, non solum Urbem saepenumero lustratam fuisse teste eodem Plinio, se detiam anno Urbis conditae D. C. XIX. et sequenti, exsereitus Romani oppressionem ad Numantiam, eam porten disse creditum [note: Aelius lampridius.] est. Inter prodigia, quae mortem commodi antonini Imp. praecesserunt etiam hoc refertu: hubonem supra cubiculum eius deprehensum esse tam Romae quam Lanuvii. Et Ammian. Marcel. inter prodigia quae praeceserunt [note: Lib. 39.] mortem Valentiniai Imp. recenset, Bubonem culminib regii lavacri considentem, occentantemque funebria, nulla iacientium sagittas et lapides contemptibili dextra (haec enim sunt eius verba) cadere potuisse. Eodem modo talis dira avis, ut aliquid de nostris temporib. dicam, Ann. M. D. XLIII. circa brumam diu suo prodigioso uluatu perterrefecit Hcrbipolensis in Franconia Orientali, quem paulo post secuta sunt cum peste attocia bella, aliaequae calamtitaes, sicunt in eorum annalibus legimus. Haec quum legerem et meditarer, venit mihi in mentem quae Nicolaus a Clamengii Doctor

egregius, et Archidiaconus Baiocensis, de suo coaetaneo Baldasare Cossa, qui postquam ad pontificatum romanum perenit, Iohannes XXIV. teste Platina appellari voluit, in sua disputatione de concilio generali recenet, cuius verba assctibenda putavi. Convo caverat, inquit, ante annos quatuor ferme, Romae concilium Ecclesiae, maxima quorundam compulsus in stantia, Baldasar ille perfidissimus, nupere sede Petri, (quam turpiss. foedabat) eiectus, in quo paucissimis concurrentibus extraneis, ex aliquibus qui affuerant Italicis, ac curialib. sessiones aliquot tenuit, in reb. supervacius, nihilque ad Ecclesiae utilitatem pertinentib. tempus terendo consumptas. Quumque ante primam concilii congressionem, pro invo catione fancti Spiritus, solito fuisset de more missa celebrata, ubi concilium assedit, ipseque Baldasar in parata sibi cathedra sublimior praesedit, ecce dirus ac feralis bubo, funeris aut alterius 8ut ferunt) calamitatis semper nuntius, e latebris suis erumpens, cum sua illa horrifica voce, continuo advolat, super trabemque templi mediam, oculis in Baldasarem directo intuitu coniectis astitit. Coeperunt universi mirati, quod nocturna avis et lucifuga, diruna luce in turbae medium abvenisset, malumque omne ex prodigio, non immerito, auspicabantur. En, in quiebantu suppressa voce alter ad alterum, in specie bubonis piritus adest. Quumque ceteri, et se mutuo et Baldasarem spectantes, vix risum tenerent; Baldasar ipse (in quem solum ille fixa acie oculos intenderat) rubore suffussus, sudare, angustiati, atque intra sempetipsum aestuare coepit, tandemque non inveniens, qua alia posset ratione suae tantae confusioni consulere, soluto consilio, surgens ab scessit. Secuta est dein de altera sessio, in qua rursum more simili (licet, ut credo, minime vocatus) bubo adesse non omnisit, verso semper in Baldasarem contuitu. Quem ille rediisse conspiciens, maiori quam prius verecundia merito conturbatus est, nec illius ultra ferre praevalens conspectum, fustib. illum terrificisque clamorbus abigi praecepit. Sed ille nec vocum in quietudine nec aliis tremefactus molestiis, effugere voluit, donec fustium crebris ictibus acerrime pulsatus in conspectu omnium exanimis decidit. haec ex quodam amico fideli didici, qui illis diebus recto gradu Roma veniebat, super quibus quum propter rei insuetudinem haesitare coepissem, perme vehementiss. adiuratus verissma se retulisse confirmavit. Addebat autem omnes, qui aderant, in magnum contemptum atque irrisionem concilii ex hac re adductos paulatimque toto delapso concilio, nihil prorsus actum esse fructtuosum. Hactenus Nicolaus de Clamengiis. Vixit autem is tempore Sigismundi Imp. quum Constantiense concilium celebraretur, anno Domini M. CCCC. XVII. quo temproe edidit suam disputationem (in qua haec historia inserta est) et alios tractatus. Hic Iohannes XXIV. Pontifex Romanus, quum a Concilio Constantiensi propter enormia scelera remotus esset a

pontificatu, retractus in dissimulato habitu ex fuga a Palatino Rheni in arce sua Manheimensi, ubi adhuc carcer eius conspicitur, diu in custodia habitus fuit, in qua versus se quentes composuisse dicitur. Nam Platina et alii scribunt, eum doctum et acerrimi iudicii fuisse:

Qui modo summus eram, gaudens et nomine praesul,
Tristis et abiectus nunc mea fata gemo.
Excelsus solio nupe versabar in alto,
Cunctaque gens pedibus oscula prona dabat.
Nunc ego poenarum fundo devoluor in imo;
Vultum deformem quemque videre piget.
Omnibus e terris aurum mihi sponte ferebant,
Sed nec Gaza iuvat, nec quis amicus adest.
Sic varians fortuna vices adversa secundis
Subdit, et ambiguo nomine ludit atrox.
Papa fecit.

Cum autem in concilio illi, ei quadraginta articuli, quib. accusabatur, numero et pondere gravia facinora, et delicta continentes, obicerentur, neque ille se defendere posset, fertur, eum ad amicos dixisse, unum esse adhuc aliud peccatum, magnitudine cetera cuncta superans, cuiusse vehementiss. paeniteret, percunsctatibus vero quodnam id esset, respondisse: quod alpes transivisset: significans quod sibi deterime consuluisset, accedendo ad concilium, ubi iam quasi irretitus etneretur neque amplius turbandires communes haberet faculitatem. Hic postea liberatus, quum pro suo legitimo successore Martimum V. agnosceret, eiusque pedes mirantibus cunctis osculatis esset, motus is eius humilitate, paulo post in Cardinalium numerum eum assumpist, Tusculanumque episcopum creaut. Verum post aliquot menses animi dolore, uti creditum est, Florentiae mortem obitit, anno Domini M. CCCC. XIX. ubi a Cosmo Medice (qui ei samiliaris, et ut fama est, ex deposita pecunia egregie ab eo ditatus fuit) honorificentiss. in D. iohannis Baptistae templo, magna adhibita funeris pompa, sepultus est. Eius Epitaphium tale refertur.

[note: Balaeus ab roman. Pontific. lib. 6.] Baldasar inprimis vocitabar, et inde Iohannes:
Depositus rursum Baldasar ipse vocor.
Dives eram nuper, quo nullus maior in orbe:
En mihi divitias abstulit hora breius.
Dum cathedram Petri lustro, paucisque diebus:
Possedi, plures procubuere [orig: procubuêre] mihi.

CAPUT LXVIII. De avium pugna et sollertia earum, nec non et de serpentibus memoratu digna.

[note: Lib. 10. c. 26.] PLINIUS scriptum reliquit, omnibus annis advolare ilium ex Aethiopia aves, et confligere ad memnonis tumulum quas ob id Memnonidas vocent. hoc idem quinto quoque anno facere eas in Aegytpo circa regiam Menonis, exploratum sibi Cremutius tradit. Simili modo pugnare Meleagrides, [note: In fine lib. 1. De Verd. 1. Alfon F.] Africae gallinarum genus in Boeocia. Verum haec Pliniana tanquem obsoleta omittamus, et audiamus, quod Iovianus Pontanus graius auctor de conflictu avium scribat: Anni, in quit, huius (qui fuit a nato CHRISTO millesimus, quadringentesimus sexagesimus primus) exitu in campis, qui Beneventum inter Apiciumque interiacent, foedu certamen inter coruos miluiosque exortum est: sive ostentum illud fuerit, prognosticumque futurae ad Troiam pugnae: seu naturalis contentio, quod multitudine locustarum, iis in campis, co autumno prognatarum, quib. alites ipsi vescantur, pugnatum sit ob pastus cupiditatem. Primo igitur e certamine 8nam bis pugnatum est) quod miluii acrioribus magisque falcatis armati essent unguib. aliisque uterentur patentiorib. maioresque captarent quras, corui quum discessissent inferiores, paucis post diebus, ac si imploratis aliunde auxiliis, rediere densiore agmine generis sui volucrum. Quod idem factitatum a miluiis. Coepta igitur acri in aere pugna coruvi sensim quasi inito consilio, arteque hac usi, intra vineta subsidere, stantesque aut super vitibus iam defrondib. aut super editioribus ramis, truncove eminentiboribus, rostra subrigebant, ingruentesque alis atque unguibus miluios suffodiebant rostris quasi pugionibus. Itaque cernere erat cadentes passim atque exenteratos miluios,

singulorumque ad casum conclamare coruos, crocitatuqueve significare victoriam, et tamquam cohortari aciem cantu, atque excire pugnantes. Quo pugnae genere quum certatum esset diutius, plenis tandem cadentium miluiorum campis, ipsi tamquam in insiudias delatos fe intelligentes, pugnam deseruere, confessi volatu fugam, atque alitis hostis, super stragem volitantis victoriam. Hic vero elatus victoria corvus atque in caedem versus, in stratos humi miluios saevire, iramqueve ad rabiem exercere, conficere rostro semineces, atque e mortuorum aut capitibus cerebrum eruere, aut hausta e visceribus intestina trahere unguibus, carpere praecordia, ac discindere armos rostris; demum nihil irae reliquum facere nihil non permittere rabiei. Atque ex hoc certamine vitor plures dies perinde ac direptis hostium castris liber, laetusqueve passim ferebatur. Hanc pugnam volucrumque conatus tantos plurimi mortales spectarum quum venissent, quo stagem ipsi cernerent, per vineta camposqueve vagabantur. Itaque alii pugnae genus acre cruentumque, stragem alii tantam mirabantur. Erant qui vulnerum vastitatem, et congestos quasi caesorum aceruos, suspicerent, nemo tamen qui non futurum brevi contendentium exercituum auguraretur cretamen, partisqueve alterius calamitarem. Haec Pontanus, cuius verba recensere libuit, cum propter elegantiam styli, tum propter luculentam narrationem huius memorabilis et protentosi certaminis. Etsi autem fieri potuit, ut istae aves praedam locustraum istis in campis, sicut utraque ad illam avida est, sectatae sint, et ob eam causam inter se dimicarint, cum praesertim et Plinius tradat, Seleucides aves incolis Casii montis fruges a locustis tutas servare; tamen hoc certamen non fortuitum fuisse, exitus pugnae sanguinolentae, quae illis in locis paulo pust evenit, declaravit. Nicetas quoque de pugna corcicum et coruorum scribit, quae accidit inter istas volucres ante atrocem Scitharum, Iohanne Myso duce in Thraciam incursionem, Hae, aliae a septentione, aliae ab Austro in unum locum congregatae, inter sese velut acie quadam instructa acriter conflixere. Corui qui a Septentrivone venerant, meridionalium cornicum phalanges in fzgan vertenunt. Paulo post Scythae cum Italis conflixerunt, et Itali magna clade accepta superati [note: Deca. 2. lib. 3.] funt. Eodem modo Sabellicus refert, pridie quam Veneti foedissimam cladem ad Sapientiam insulam acciperent, coruorum vim ingentem supra classem conslixisse. atque alteram partem ita vexatam, ut plumae cruorqueve [note: In adversa riis de prodigiis.] fusus in Venetes trirmes decideret. Huc addi potest, quod Ricardus Dinothus memoriae tradidit: Quod circa tempora Alberti Caesaris in Gallia ad leodium corui accipitesqueve adeo atrociter conflixerint, ut cruor et plumarum vis ingens in terram defluxerit; sed post acrem dimicationem accipitres superiores exstitisse. Ubi quoque refert, quod in Italia ex pyro

arbore duo formicatum examina, ex adverso concurrentia, pugnam ediderint insignem, caedemque utrinque teterrimam, multis ad id spectaculum accurrentib. Paulo post acerrimum bellum secutum inter Insubres et Venetos, et Leodienses cum Burgundis praelio cruentissimo decertasse; quod ad triginta honimum milia cecidere [orig: cecidêre]. Addit ibidem et haec: Regnante apud Gallos Carolo VIII. in Britannia Armorica, in subiectis Sanctalbani campis, ex diversis Galliae partibus affluentes picarum et graculorum greges summa contentione decertarunt, et post variam utrinque caedem graculi victoria potiti sunt. Sequenti anno Francorum et Britannorum acies infestis signis depugnarunt, et Franci de Britonibus insignem victoriam, captis corum ducibus, reportarunt. Nuper quoque, Anno nimirum 1587. mense Decemb., in Croatinis finib. ad Wihizium, Caroli Archiduis Austriae castrum, quasi nubes quaedam anatum et anserum aliquot sane myriadum advolavit, seque proximum in stagnum demisit: ubinoctu strepitus ingens pugnantium inter se volucrum in tota vicinia seque mutuis conficientium vulneribus, auditus fuit. Egressi postridie milites, cives, agricolae, tantam et anatum et anserum copiam, ad fumum, ad aerem exsiccandorum congesserunt, ut diu tam opima sint victitaturi commode praeda. Nam alii 100. alii 200. plures alii, paucioresve collegerunt mactatas ab se invicem volucres. Tandem e prato quodam spatio sissimo sublatis superstrites [note: In suppl. annal. Turcicorum.] alis avolarunt. Haecita refert Leunclavius noster. Et paulo pot addit: sub finem anni Decembri mense, Croatinis in finib. aliquor milia Turcorum a nostris, numero longe imparib. fuisse caesa, et inter eos Bassae Bosnensis fratrem. Anno quoque sequenti mense Februario, nostros Copanum, arcem non procul sitam lacu Balatone, tunc temporis congelato, quo tres Turcorum Begi convenerant, ex inopinato adortos cepisse, in qua fuerint mille Turcorum plus minusve capita. Eodem anno mensis Augusti die octavo, Georgium Serinium Comitem cum aliis Cisdanubiani limitis custodibus. Turcos non absque ingenti caede recuperata praeda, supra Catzerodlacum ad unum a Canisa milliare, vicisse et profligasse, captis et caesis hostibus circiter 5000. Similem pugnam nostrorum patrum memoria in Caramania accidisse, inter terrester est fluviatiles serpentes, historiae testantur, qui per triduum inter sese magna contentione certarunt; quod certamen plusculos post dies secutum est proelium atrocis. inter Turcos, ob intestinas simultates et regnandi cupiditatem. Observatumque est ex illa parte victoriam stetiffe, [note: Christianus Massaeus. lib. 16.] in qua serpentes fuere superiores. Eodem modo anno salutis M. L. IX. non procul a Tornaco, multitudo colubrorum praelio concertantes non antea cessaverunt, quam industria populi circumstrudto igne comburerentur.

CAPUT LXIX. De serpentibus peculiaria.

NON tantum in sacris literis legimus hominem nuper creatum in Paradiso, per serpentem subdola persuasione diabilica deceptum fuisse, sed passim multae historiae exstant de serpentibus quod conspectiunt veluti irritamenta illecebrarum, et quasi coitum expetentes cum feminis. Quis autem ludibria [note: Bodinus li. 2. c. 1. de Mag. damenum.] Sathanae, licet magis in illo, quam in hoc, non animaduerrtat; Ceterum Hebraei omnes consentiunt, Diabolum, Deo permitrente, plurimum in genitalia et concupiscentiam posse dicentes allegorice Sathanam a serpente ferri. Serpente vero all)hgorikw=s2 voluptatem, quae in ventrem in cumbit, significari Philo et Hebraei tradunt. Alexandro Magno persuasum fuit, matrem suam [note: Gyraldus lib. 15. hist. deorum. Varro in fragmentis.] Olympiadem a dracone quem Iovis Genium superstitiosa antiquitas credidit, gravidem factam. Unde quum Alexander ita ad matrem scripsisset: Rex alexander Iovis Ammonis filius, Olympiadi matri salutem dicit: illa festivissme ita rescripsit; Amabo quiescas, neque deferas me neque criminere [orig: criminêre] adversus Iunonem. Magnum illa prorsus mihil malum dabit, quum tu me literis tuis pellicem illi esse confiteris. Hoc quoque de Scrpione Africano traditum est. Famam enim sparsam esse refert C. Oppius, qui [note: Lib. 7.] eius vitam conscripsit, et Livius, nec non et Gellius, quise hoc sumpsisse ex [note: Lib. 7. cap. 1.] Oppio, et Iulio Higino fatetur, eum exsanguis immanis concubito conceptum, et in cubiculo matris eius persaepe visam prodigin eius speciem, interventuque hominum evolutam repente, ex oculis elapsam. Huius rei Valer. [note: Lib. 1. cap. 3.] Max. et Plutrarchus in eius vita quoque mentonem faciunt. idem de Augusti matre traditum est a Suetonio. Scribit enim Attiam, quum ad sollenne sacrum media nocte venisset, posita in templo lectica, dum ceterae matronae dormirent, ob dormiisse, draconemque repente irrepsisse ad eam pauloqueve post egressum, illamqueve expergesactam, quasi a concubitu mariti purificasse se; et statim in corpore eius exstitisse meculam, veluti depicti draconis, nec potuisse unquam eximi, adeo ut mox publicis balneis [note: Sext. Auretl. in epitome.] perpetuo abstinuerit. Augustum natum mense decimo, et ob hoc Apollinis filium existimatum. Galerius quo que Imp. qui quod ortus parentibus agrariis, et pastor armentorum fuisset, Armentarius dictus est, insolenter affirmare ausus est, matrem suam more Olympiadis Alexandri Magni genitricis, compressam a dracone, semer concepisse. Etsi autem haec revera accidiisse historici testantur, ideoque ludibria diabolica fuisse nagari non

potest: tamen in somno serpens visus nonnun quam futurae feli citatis indicium fuit. De qua re habemus exemplum memorabile in matre Georgii [note: Cap. 82. Lib. 1. de vita et gestis eius] Castrioti, qui a Tureis Ischenderbeg, vulgo autem Scanderbegus dictus fuit, cuius infra mentio fit. Ferunt enim, sucut Marinus Barletius scribit, quod quum conscepisset eum mater, serpentem se enixam eius magnitudinis sominarit, qui totam fere operiens Epirum, caput inter Turcarum fines protenderet, et cruentis faucibus eos absorberet: caudam vero teneret in mari inter Christianos et Veneti maxime imperii terminos; Narratum id sibi, Iohannes Princeps Epiri eius pater, quum non eius generis res esset, quae exttis villis scrutaretur, vel Apollinem exigeret interpretem, ingenti laetitia solatus uxorem, nasciturum ex ea virum ominatus facile est clarum bello factisqueve, qui Turcarum simul hostis acerrimus, idemque dux felixissimus, et Christianae fidei propugnator, ac Veneti cultor imperii perpetuus exsisteret. Nihil fefellit se vel alios sollicitus patens, sed aucta magis est vaticinio fides puero nato. Namque aliud pulchrius longe clariusque bellici decoris signum in dextro infantis brachio; visum forma ensis ita expressa ut manu facta videretur. Haec Barletius. Sed ne diutius in somniis immoremur. Eodem modo historici scribunt, serpentes deprehensos esse aliquando amasios puellarum, omniaque et amoris et nequitiae signa praebuisse. Exstat memoribile exemplum apud Plutarchum de serpente, qui Aetolae cuiusdam virginis amore captus, noctu eam adire suetus, puellae corpori circumfusus, hac atqque illac illabens illam nonquam neque ultro neque invitus laedebat, opportuneque sub diluculum recedebat. Quod quumii, quibus puella curae fuerat, intellexissent; eam alio migrare compulerunt. Serpens per triduum et quatriduum non adesse sed diligenter accurateque circuire, illam quaeritans; quam ubi mox inventi, casu illi obviam factus, non uti solitus erat, mitis et blansus, sed asper et horridus in eam insiliit, manibus que primum spira ad corpus astrictis, caudae residuo femora flagellabat, levem quidem iram praese ferens, sed quae licet indulgentia aliqua permixta esse, castigationem tamen apperte demonstraret. Haec Plutarchus, et sit fides penes auctorem. Ex hoc constat, non sine causa serpentes veteribus symbolum fuisse salacitatis et procacitatis. Unde Araxam famosae libidinis feminam, cuius diodorus meminit, fingebant fuisse semiviperam, humana videlicet forma umbilicotenus, reliqua viperina. Dicunt, inquit Scythae per modum fabulae, natuam apud se virginem ex terra scilidet Vesta, umbilicotenus hominis forma reliqua viperae, eamque genuisse puerum, cuius nomen Scytha, a quo dicti sunt Scythae, id est, primus et ante alios, quod praecesserit antecedentes claritate. Hoc quoque Galli de Melusina, more Araxae certis diebus inter lavandum

mutari solita, fabulantur. Quin immo lucus adhuc huius monstrosae metamorphofeos in arce quadam monstratur. Non mirum est igitur, quod de Lamia quadam, quae libidinis appetitu percita, menippi ad modum iuvenis sanguinem deglutire cupiebat, multa scribuntur, unde postea adagium ortum est, ut memorat Philostratus: o)/fin qa/lpeis2 kai\ se\ o)/fis2, Anguem concupiscis, teque anguis, quod Menippus scil. mulieres appeteret, et ab eisdem expeteretur. De Menipeis autem amoribus sequens caput plura docebit. Et ad recentiora veniamus. Sane nonnulli ex Lituanis et Samogitis, tetento gentilitio ritu a maioribus accepto, in domibus sub fornace, vel in angulo vaporarii, ubi mensa stat, serpentes fovent, quos numinis instar colentes, certo anni tempore precibus sacrificuli evo cant ad mensam: Hi vero exeuntes per mundum linteolum conscendunt, et super mensam assident, ubi postquam singula fercula delibarunt, rursus descendunt, sequeab dunt in cavernis. Serpentib. digressis, homines laeti fercula illa praegustata comedunt, ac sperant illo anno omnia prospere sibi eventura. Quod ti ad praeces sacrificuli non exierint serpentes, aut fercula super mensam posita non delibaverint; tum credunt se anno illo [note: De religione et sacrificiis veterum Berussorum.] subituros magnam calamitatem. Haec ex epistola Ioh. Meletii ad Gerugium Sabinum describenda duxi: Huc adicere visum fuit historiam sane memorabilem, quam inter Anglos et Gallos accidisse, In Annalibus se reperisse quidam ex amicis mihi recitavit. Quum uterque Rex in Normanidoa magnum et instructum exercitum in aciem produxissent, iam iam proelium inituri; nonnulli ex ducibus Gallorum, timentes Anglorum fortitudinem et felicitatem (quam cum magna clade saepius experti fuerant) nec non et dubiam incertamque aleam belli perpendentes, eo rem deduxerunt, ut ambo Reges prius ad colloquium, singuli cum paucis familiaribus, venircnt, si fortasse absque praelio transigi inter ipsos posset, ita enim sperabant, quod olim oraculum Dodonaeum Lacedaemoniis adversus Arcadas pugnaturis respondit, a) da/krun po/lemon e)/sesqai, bellum sine lacrimis futurum. Vel ut Tacitus dicit, Bellorum et dissidiorum egregii fines, ubi igno scendo transigitur. Conventum itaque est, ut in eadem planicie, in qua acies instructae erant, locus idoneus, et ab inficiis tutus eligeretur ad congressum familiarem duorum Regum Explorata re, sacelluzm quoddam desertum, et propemodum dirutum, medium inter acies placuit. In quo quum Reges armati, remotis arbitris placide collo querentur, et ipsorum familiares, quos pari numero secum armatos assumpserant, ante ostium interea excubias agerent: non difficulter inter eos mitigatis animis convenit, ut utriusque exercitus in Castra reduceretur, et indusiis factis, de conditionibus pacis altero die frequentiori confilio deliberartur. Dum his allis que familiaribus sermonibus, duo illi Reges essent occupati, et ex hostibus amici facti esse viderentur,

seque ad suos recipere vellent: ecce tibi anguis immanis, vel tumultu hominum, vel diabolicis artibus, permittenet DEO latebris velut altera Erinnys excitate, ex angulo quodam sacelli praeter opinionem emergit, et quasi petitura Reges sibilis suis eos perteresfacit. Illi videntes hanc minacem et venenosam bestiam, ad se tortuosis flexibus acceslerantem, colloquim mox abrumpunt, et ut se ab ea defenderent, gladios stringunt, repenteque mutatis animis neuter alteris gladium exsertum habenti fidens, sese foreas raptim proripiunt. Familiares ipsorum inscii quid accidisset, et ipsi inopinato re confusi, rati simultatem inter Reges iam dudum hostes in sacello ex colloquio ortam itidem faciunt; et unusquisque suo Regi expeditis armis assistit, veluti conflicturi. Hoc quum uterque exercitus, qui in acie non procul stabat, conspiceret, nulla mora, quasi signo dato proelium ineunt et nequiquam prohibentibus Regibus, erroremque demonstrantibus, tanto furore manus conserunt, ut multa milia caesa sint, duravit que praelim donec nox eos segregaret.

CAPUT LXX. De Menippeis amoribus et aliis praestigiis memorabilibus.

[note: De studio literarum recte instituendo.] PHILOSTRATUS, ut Budaeus refert, hanc historiam in vita Apollonii (sive historia est illa, sive mythistoria, ut magna pars eius operis merito existimari potest) recenset. Menippus, inquit, erat Lycius, annos quinque et viginti natus ingenio mediocri praeditus, et corpore recte constituto, similisque erat facie pugili bono et ingenuo. Hunc Menippum amari a peregrina muliercula vulgus opinabatur, quae et formosa ipsa videbatur esse, et delicata valde; tum divitem sese muliercula dictitabat, quorum revera nihil erat, etiamsi ita videbatur. Ac Menippo quidem soli in via ali quando iter facienti, quae Cenchreas ferebat, phantasma occurrit specie muliebri, apprehensaque manu eius mulier, iam diu amore eius captam se esse dixit. Phoenissam autem sese origine ese aiebat, sed in suburbio habitare Corinthi, quod dam suburbiorum nuncupans. Quo Menippe, inquit illa, si venire constitueris, cantilenam me cantitante mire oblectabere, vinumque illic bibes, quale ante hunc diem numquam, nec vero ibidem tibi ad aemulo metus erit, tecum enim uno victura sum, formosa cum formoso. Quib. verbis iuvenis pellectus (erat autem inter cetera ille quidem firmus virilisque philosophus, sed

impar amoribus) ad mulierem se contulit sub vesperam, deinde cum ea eo modo consuevit, ut assolent qui amant, nec dum enim suspicabatur visum esse, qui cum ipse versabatur: Apollonius autem quum eo venisset in morem statuarii intuens in Menippum, hominem veluti pictor o culis perlustrabat: dein ubi percognitum hominem iam habuit, heus tu ô formose, inquit, quem feminae decorae captant, scito te serpentem sinu fovere vicissimque foveri a serpente. Quod verbum Menippo admirante, Nam tibi, inquit, Menippe, mulier est non uxor: ecquid autem amari te ab ea censes? Sane quidem, menippus inquit, vehementer mulier amore mei capta est. Nempe tute igitur, inquit Apollonius, eam ducturus uxorem es? elegantius enim erit, opinor, eam nuptam habere amantissimam tui. Verum age, quam mox Menippe furturae sunt nuptiae? Quam primum, ait ille, cras etiam fortasse. Nuptiarum deinde ie stato, atque ab ipso Apollonio notato et observato, commodum advenerant convivae, epularique iam coeperant, quum Apollonius ad diem ipsum, ad horamque affuit, tumque ad epulantes conversus. Ubinam, inquit, illa est bella et delicata, quam propter nunc potatis? En tibi illam, Menippus inquit, et simul rubore perfusus assurgit. Tum ille aurum autem et argentum, inquit, reliquaque vasa quibus hoc conclave exornatum cernimus, vestra sunt Menippe, nec ne sunt? Mulieris sunt, in quit Menippus, hoc enim est tantulum omnium, mecum quod dicere iure possim, pallium ostendens suum philosophicum. Nonne igitur vos tandem Tantali hortos quosdam scitis esse, qui nulli sunt? inquit Apollonius. Nos vero, aiunt illi, eos demum apud Homerum scimus esse, ut quibus ad inferos descendere non contigerit. Ad vos, inquit ille, ista quae cernitis, hoc omne ornamentum, eosdem ipsos hortos existimatore esse, non enim haecmateria, sed materiae est opinio potius. Quo autem ipsi vera esse cognoscatis, ea quae ego dico isthaec bona sponsa Empusarum est una, quas quidem lamias esse, quidam larvas arbitrantur. Amant autem Empusae, ac rebus Venereis gaudent, tum carnibus praecipue humanis delectantur: et quos homines quidem comesse statuerint, eos ante sollicitant amoribus Venereis. Tum mulier ipsa sponsa, Heus tu, in quit, homo, melius ominare; et apagesis, aiens, exsecrari simulabat, ea, quae dicentem audiebat Apollonium: deinde Philosophos cavillari muliercula ut plerumque delirantes. Verum aurea ipsa pocula, argente aque cuncta suppellex, ut quidem esse videbantur inania et evanida interim abierunt, ipsa refellente Apollonio. Serui etiam vinum miscentes, et concinnatores obsoniorum atque omne illud famultitum atque ministerium repente non compatuerunt, quum Apollonius praestigiam refutasset, simul illud phanrasina lacrimabundum orare Apollonium institit, ne se torquendo cogeretafteri, quid ipsum esset. Urgente autem Apollonio, nihilque indulgente, Empusam

[note: Lib. 6. c. 21. hist. Eccles.] plane fassa est esse, eamque ob causam Menippum epulis saginare, ut eius corpore vesceretur. Hactenus ille, Empusae autem Euagrius meminit, dum scribit Mauricii Imp. matrem marrare solitam, saepe larvam, quam Graeci e)/mpous1an [note: In historia deorum syntag. 12.] vocant, infantem de loco in locum movisse, tamquam illum vorarturam; minine tamen ei nocere potuisse. Et scribit Lilius Gyraldus, quod audiverit ex iis, quibus nostro hoc tempore Empusae vel phantasmata mulicbria appareurint, seque legisse, qui putarent, illud Regis Davidis meridianum daemonium huiuscemodi terriculamentum significare. In Suidae historicis legimus, Empusam seu Onocolen esse spectrum diabolicum ab Hecate immissum, calamitosis apparens, inde dictum quod uno pede incedat, alterum vero habeat aeneum aut asininum. Putabatur, inquit, etiam in meridie apparere, quum defunctis inferiae ferrentur. Sane Russi adhuc daemonem meridianum metuunt et colunt. Ille enim, quum iam maturae resecantur fruges, habitu viduae lugentis ruri obambulat, operariisque, uni vel pluribus, nisi protinus viso spectro in terram proni concidant, brachia frangit et crura. [note: Cap. 19.] Empusas autem a Veteribus lamias et Marmolycias quoque nuncupatas esse, scribit una cum Philosotrato Caelius Rhodiginus. Ceterum si Menippea illa excogitate esse censemus, ut eodem modo, quemadmodum supra diximus, [note: Lib. 2. cap. 9. genial. dter.] homines a libidinosis cogitationib et actionibus deterreantur; audiamus porro veram narrationem de iis, quae Alex. de Alexandro, neutiquam vano testi, ut ipse refert, contigerunt. Sed quod ego, inquit, certum habeo, et satis certa probatione tradiderim, profecto haud minus est Quum Romae aegra valetudine oppressus forem, iaceremque in lectulo, speciem mulieris eleganti forma mihi plane, vigilanti observatam fuisse, quam quum inspicerem, diu cogitabundus et tacitus fuit, reputans numquid ego falsa imagine captus aliter atque res esset, aspicerem. Quumque meos sensus erigere, et figuram illam nusquam a me dilabi viderem quaenam illa esset, interrogavi: quae tum subridens, et ea quae acceperat verba respondens, quasi me plane derideret, quum diu me fuisset intuita, discessit. Tale spectrum sub Max. I. Imp. prope Augustam circa annum Dom. M. D. III. apparuisse in forma [note: In disputatione de Lamiis. lib. 6. cap. 6. de praestig. daemon. Eib. 3. c. 16.] Margarethae a Roth. Abbatissae Etestetensis, quod non tantum videri et palpari, verum etiam loqui significantissme potuit, testatur Th. Erastus vir doctiss. Et memorabilem historiam de Magdalena Cruceia Abbatissa, cuius vices, dum ipsa cum ineubo sese spuricissime oblectaret, spectrum in templo et alibi gessit, refert Wierus. Cuius quoque Benzo in histor. novi orb. meminit. Circum sertur etiam libellus in nostra vernacula lingua editus, in qua de Lamia vel Empusa quadam mira narrantur, quomodo instar formosissinmae feminae, Baroni cuidam ex nobilissimo genere, quod in Germania, ut opinor, adhuc floret, oriundo, diu cohabitaverit, eique perpetuam

felicitatem promiserit, si contentus suo illicito amore animum ad coniugium non adiceret: sin secus faceret, eum mox post nuptias infelicissimum, et non diu superstitem fore. Illum autem, quum huius embusae velphasmatis per aliquot annos, aversans legitimi coniugii vinculum, suaissima coniunctione, uti opinabatur, usus fuisset, omniaqueve ei tamin seriis quam in ludicris, prospere et ex animi sententia successissent, tandem persuasum ab amicis, et suis subditis, uxorem illustri sanguine duxisse, verum paulo post vix finitis nuptiis pererrefactum ab illa Lamia, in flore aetattis suae subito exspirasse. Notum praeterea, et neuti quam fabulo sum est, viro cuidam nobili et militari ante aliquot annos, quum vicinum montem, non procul a rupe celeberrima, in qua natura et arte longe munitissima arx Wilia ditionis Wirtenbergicae, sita est, equo ascenderet, simile spectrum instar formosissimi scorti in semita quadam sese exhibuisse, quod multis lascivis gestibus ad Venereos congressus tam diu illum allexit quoad equo relicto libidinosis actionibus indulgeret. Verum quum his imperis rebus occuparetur: ecce spectrum vel phaima illud sub eo evanescit, et aviculae picae instar, diu de arbore in arborem volitando, mirisico garritu, quasi stoliditatem et lubricitatem ipsius in dignam homine Christiano subsannaret, eum prosecutum est. Absque noxa qu dem, tunc temporis quod sane mirum est, hanc nefariam actionem isti homini fuisse ferunt, ita ut ipse quoque vicissim picam illam nescio quibus salacibus et impudicis iocis irriserit. Hoc etiam nuper alii nobili nostrati, in silva quadam contigisse, ab amicis ipsius audire memini. Horrenda et nefaria sunt haec. Nam si DEUS praecipit, ut cum bruto coeuntes concrementur una cum illo: an non gravius delinquit, qui spurciss. spiritus atrocissimosque hostes DEI et hominum in amplexus libidinosos admittit? Quamobrem nulla excusatione vel venia digni sunt, qui scientes foedam et exsecrabilem exercent cum cacodaemone libidinem, eumave alliciunt, ac sollicitant, ut nostro tempore adhunc multae sagae et veneficae reperiuntur. Negati autem nequit, daemones vatia corpora sibi circumdare, et oculis falsas species obicere posse, licet vera carne destituantur. Sicut late et ingeniose disputat Franciscus Valesius de sacra philosophia. Ideo nihil novi contigit, si nonnumquam vel hominum petulatiorum, vel aegrorum sensus variis et vaniss. illusionibus decepti sint, ut ea putarint videre, quae nil nisi praestrgiae et fascinationes fuere. Sicut non ita pr dem, et nostro quoque saeculo saepius contigit. Nam ut unum atque alterum exemplum modo referam, mira [note: Lib. 23.] sunt quaein historia Bohemica Dubravii Episcopi Olmucensis legimus. Ita enim scribit de Wenceslao, filio Caroli IV. Quum siliam Ducis Bavariae Sophiam uxorem duxissernovus socer, ubi generum ludicris specta culis, et magicis praestigiis, delectari cognovit, plenum praestigiatorum

plaustrum secum Pragam advexit. Ibi dum praestantissimus artificum ludibria artis ad permulcendos oculos explicat, adest inter spectataores Zyto, Wenceslai magus, ore usque ad aures dehiscente, accedensque propius, artificem illum Palatini cum omni apparatu subito devorat, solos duntaxat calceos quia luto obliti videbantur, expuens, secessumque inde petens ventrem insolita esca gravem, in solium aqua plenum exonerat, praestigiatoremque adhunc madidum spectatoribus restituit, passim deridendum, adeo ut ceteri quoque eius socii a ludo desisterent. Et paulo post, ubi alias multas ludificationes et praestigias eius recensuit, ita concludit: Ceterum Zyto impostor, ad extremum a cacodaemone superstes, cum corpore et anima de medio hominum sublatus fuit, iniecitque Wenceslao curam, de religiosis deinceps ac magis seriis rebus cogitandi. Apud nos adhuc (ut Scymmum Tarentinum Philistidem Syracunum, Heraclitum Mitylenaeum, quos praestigiatores praestantiss. [note: Athenaeus lib. 12. cap. 18. dipnosoph.] et elegantiss. tempore Alexandri Magni fuisse legimus praetereamus) notum est, inter praestigiatores et magos, qui patrum nostrorum memeoria innotuerunt, celebre nomen, propter mirificas imposturas, et fascinationes diabolicas, adeptum fuisse Iohannem Faustum Cundlingensem, qui Cracoviae magiam, ubi ea olim publice docebatur, didicerat, adeo ut ex plebe propemodum nullus repertiatur, qui non aliquod documentum eius artis commemorare possit, illique eadem ludibria, quae modo de mago Bohemo diximus, ascribantur. Quemadmodum autem horum praestigiatorum vita similis fuit, ita uterque horrendo modo in vivis esse desiit. Faustus enim, ut [note: Lib. 2. cap. 4.] fertur, et a Wiero recensetur, in pago ducatus Wirtenbergici inventus fuit iuxta lectum mortuus, inversa facie, et domo praecedenti nocte media quassata. Alter autem, ut paulo ante diximus, vivus a suo Magistro raptus est. Haec sunt praemia digna curiositatis imoiae et sceleratae. Sed ad Faustum redeamus. Equidem ex iis qui hunc impostorem probe noverunt, multa audivi, quae declarant ipsum artificem Magicae artis (si modo ars est, non vaniss. cuiusque ludibrium) fuisse. Inter alia autem eius facta, unum prae ceteris, licet ridiculum videatur, tamen vere diabolicum narratur. Ecenim apparet exeo, quam subdole et serio, etiam in rebus quae ludicrae nobis videntur, mille artifex ille saluti et incolumitati hominum insidientur. Merito igitur non ferenda est eorum levitas, vel potius perversa impiertas, qui dum aliquam delectatiunculam, ut ipsi putant, innocuam quaerunt, interea non perpendunt, quod immemores facrifoederis, cum hoste acerrimo (qui vel instar leonis rugientis circumambulando, ut sacrae literae nos menent, vel sicut feles, quae magno silentio, et levibus vestigiis aviculis obrepunt, insidiando, [note: Homil. 34.] praedam indefessus sectatur. Unde Chrysost. dicit: Si gentes non habes, quae te persequntur, habes principem gentium diabolum, qui hominem

persequi nun quam cessat) cum hoc, inquam, hoste acerrimo salutis suae quasi colludant, et ex castris CHRISTI, ut perfugae ad Sathanam, velut induciis [note: Lactantius lib. 6. c. 4. de vero cultu.] factis transeant. Voluit enim DEUS qui homines ad hanc militiam genuit, expeditos in acie stare, et intentis acriter animis ad unius hostis infidias, vel apertos impetus vigilare; qui nos, sicut perriti et exercitati duces solent, variis artibus captat, pro cuiusque moribus et natura saeviens. Faustinam igitur deceptionem ferunt eiusmodi fuisse. Quum aliquando is apud notos quosdam diverteret, qui de ipsius praestigiatricibus actionibus multa audiverant, ii petierunt ab eo, ut aliquod specimen suae magiae exhiberet. Hoc quum diu recusasset, tandem importunitate sodalitii, neutiquam sobrii victus, promisit, se illis exhibiturum quod cumque expeterent. Unanimi igitur consensu petierunt, ut exhiberet illis vitem plenam vuis maturis. Putabant autem propter alienum anni tempus (erat enim circa brumam) hoc illum praestare nullo modo posse. Assensit Faustus, et promisit iam iam mensa conspectum iri, id quod expeterent: sed hac conditione, ut omnes magno silentio immoti praestolarentur, donec illos iuberet vuas decerpere: si secus facerent, instare illis periculum capitis. Hoc quum se facturos recepissent, mox ludibriis suis, huic ebriae turbae ita oculos et sensus praestrinix, ut illis tot vuae mirae magnitudinis, et succi plenae, in vite pulcherrima apparerent, quot ipsorum adessent. Rei ita que novitate cupidi, et ex crapula sibitundi, sumptis suis cultellis exspectabant, ut illos iuberet rescindere vuas. Tandem quvam istos leviculos aliquandiu suspensos in ipsorum vanissimo errore tenuisset Faustus; subito in fumum abeunte vite una cum suis vuis, conspecti sunt singuli tenentes loco vuae, quam unusquisque apprehendisse videbatur, suum nasum, opposito superne cultello, ita ut si quis immemor praecepti dati, iniussus vuas secare voluisset, se ipsum naso mutilasset. Et recte quidem illis accidisset, dignique fuissent alia mutilatione, qui non ferenda curiositate spectatores et participes esse sategebant illusionum diabolicarum, quibus sine gravissimo periculo, vel potius piaculo interesse Christiano homini non licet. Meiito igitur reprehenduntur, [note: In praefatione librorum de daemonomania.] et sibi ipsis perniciem accersiverunt ii, de quibus Bodinus scribit: Quum magis captivis fidem non haberent, ipsis placuit experiri, et se uni Magae ducendos permittere. Itaque abducti quum seorsim in locum aliquem starent, res quidem abominandas prospectarent; sidem dari diabolo, saltari, coiri: sed tandem diabolus, qui eos a se non videri sinxerat, tam strenue verberavit eos, ut post dies quindecim morerentur. Alii renuntiarunt DEO vero, seque periculi faciundi gratia Sathanae deuoverunt: [note: Lib. 3. cap. 2. et. 3.] sed illis perinde evenit, ac illis bestiis, quae speluncam leonis ingressae non revertebantur. Plura exempla eaque memorabilia recenset Bodinus ibidem.

Eodem modo audiendae eorum excusationes non sunt, qui praestigiatrici opera Magorum, maiores suos, et nescio quos heroes priscos videre cupierunt, quod in morbos fere letales inciderint. Siquidem spiritus is tenebricosus, et impostor, quem scimus esse ab origine rerum mendacem et homicidam, non potest odium atrocissimum suum erga genus humanum, licet se simulet esse interdum supplicem, placatum, man suetum, nonnumquam etiam angelum lucis, protsus celare, quin ungues suos figat, et aliquo modo nocendo sese prodat. Docent enim nos sacrae literae, quod diabolica natio exciderit veritate et gratia, sitque immobilis ad bonum. Unde Bodinus in modo citato loco colligit aximoa indubitatum: Numquam Sathanam bene facere, nisi ut gravius ex eo redundet malum: adeo naturae DEI, inquit, adversatur, qui nullum malum permittit fieri, nisi ut maius consequatur bonum. [note: De praenot: superstit.] Documentum praeterea esse deberent horrenda exempla, quae paulo ante de Mago Bohemo, et Fausto relata sunt. Et Iohannes Franciscus Picus [note: Lib. 5. cap. 9.] Mitandulanus, sicuta Wiero introducitur, memoriae tradit, Magum [note: Lib. 2. cap. 4.] quendam, ut ipse a sociis eius adhunc vius audierit, a daemone vivum ablatum [note: De praestig.] nusquam comparuisse, dum curioso cuidam, et male sano principi Troiae oppugnationem repraesentare quasi in scena pollicitus esset, achillemque et Hectorem introducere proeliates: De Zoroastre quoque qui (ut inlibris a)nagnws1e/wn, id est; recognitionum Clementis Romani legimus) Mesraimi Chami filius, et primus fuit, qui magicae artis disciplainam trdidit, scribunt, quod astris multum et frequenter intentus, cupiens apud homines DEUS haberi, velut scintillas quasdam ex stellis producere, et hominibus ostentare coeperit: quo rudes in miraculi stuporentraherentur, desideransque hanc de se augere opinionem, saepius ista molitus sit, usque adeo, donecab ipso daemone, quem importunius frequentabat, succensus igni cremaretur. De Lupoldo huius nominis Duce Austriae, fratre Fiiderici (qui a nonnullis, III. Imperator huisus nominis dicitur) narrant historici, quod quum cacodaemonis opera fratrem ex custodia Ludovici Bavari liberare anxie cuperet, ita a spectro perculusus fuerit, ut paulo post diem suum obierit. Huc spectat [note: Lib. 11] miserabilis exitus cuiusdam iuvenis Friburgensis, sicut in Siffridi Presbyteri Epitome referrtur, qui opera Magi cuiusdam adamatae puellae compos fieri sperabat. Quum enim Diabolus illi in forma puellae, quam deperibat, apparuisset; et is manum, ut in complexus illus veniret, extra circulum Magicum extulisset; statim ab eo arreptus, et parieti allisus, in frusta conquassatus, deinde in magum cadaver coniectum est mutilatum, qui sese inde explicare [note: Lib. 3. c. 22. De civit. Dei.] non potuit, donec a multitudine ad eiulatus concurrente semianimis extraheretur. Recte itaque Augustinus monet, daemones esse spiritus nocendi cupidissimos, a iustitia penitus alienos, superbia tumidos, invidentia

lividos, fallacia callidos. Hoc etiam conqueritur nostras quidam, qui superioribus annis, in expeditione quadam Italica, imprudens a commilitone suo magicorum ludibriorum studioso, assumptus fuerat in circulum quem characteribus firmissime, ut ei vanissima spe persua sum erat, contra vim daemonum munierat, suisque horren dis et stupendis incantationibus effecerat, ut saepius vocatus, instante mina cibus verbis Mago, tandem veluti coactus et pavitanti similis spiritus malignus pileo artruo cum penaula superbiens, lacero que linteo iuvo lutus, instar cadancris adusti et propemodum consumpri vermibus, illis teribili sperccie, sed ambiguis pedibus appareret, a quo extor quere Magus voluit, an Gulaeta a Turcis capta esset. At spectrum negas, sed id modo kucet pridie adhuc fortiter defensa esset scire, cumque Mago, quod nimis durus erga se et suos socios plerumque potiora agentes suis diris et intempestivis incantationibus esset, et nescio quae alia ex postulans, sumpto spatio ad deliberandum evanuit. tanto horrore, formidine et voetore post serelicto, utparum abfuerit, quin curiosi indagatores isti animo deficerent. Non dissimilis fuit ille daemon, cum quo Euthymus athlerta 8si vera sunt, quae Pausan. scribit) dimicavit, puellamque sacrifieio destinatam liberavit. Eum enim hac effigie ab eodem Euthymo depictum fuisse seribit, colore. vehementer atro, cetera specie maxime fordidabilem: amictus lupi pellis erat. Sed ad propositum. Sane nostras ille adhuc affirmat, se non sine ingenti metu de illo horribulis spectro et eius exili, rauca, interrupta et veluti strangulata voce cogitare posse. Hinc apparet, daemones licet celerrimos motus habeant, ut infra dicemus, non tamen semper cognitionem habere eorum, quae in remotioribus locis aguntur, praesertim quum ex abrupto interrogentur. Quamvis non ignorem cos interdum indicasse eo ipso tempore, quod diversa in parte orbis ageretur. De qua re habemus exemplum apud Plutarchum in vita Cimonis. Quum enim is ex Cypro legatos ad Ammonem misisset, qui occulta quapiam de re oraculum peterent; eos statim abire Ammon iussit, quod iam ipsum Cimonem secum esse diceret. Illi his auditis, ut pervenerunt ad Graecorum castra, Cimonem fato defunctum perceperunt, numeroque dierum supputato, ad id tempus, quo ipsi oraculum consuluerant, deprehenderunt, oblique cimonis mortem fuisse indieatam. Nec minus est memorabile quod a Graecis traditur, de Apollonio Tyaneo Pythagorico Philosopho, magicae artis peritissimo. Quum enim Domitianus Caesar Romaea Stephano Domitio liberto aliisque coniuratis interficeretur, et Apollonius tunc Ephesi in frequentiss. auditoriso dissereret; mox per aliquot temporis spatium, velut attonitum siluisse, deinde exclamasse eum tradunt: Euge Stephane, pulchre Stephane, percute scelestum, percussisti,

[note: Lib. 6. c. 1. decad. poster. de rebus Siculis.] vulnerasti, interfecisti. Similis historia legitur apud Fazellum. Quum enim Syraculae in Sicilia a Sarracenis captea misereque direptae et vastatae essent; eodem die pastores Adriano praefecto classis Imp. Basilii in Peloponeso haerenti, id indicarunt. Quos quum Adrianus, unde id rescissent, interrogasset, illique a daemonibus, in palude quadam vicina poetui habitantibus, se cognovisse respondissent; cum pastoribus ipse ad paludem accessit, coramque, quod relationi non crediderat, propriis auribus per pastores rursus percontatum ex daemonum rsponso accedit. Nec diu post Graecorum nonnulli, qui fuga cladem evaserant, navigio Peloponesum appulsi, rem omnem diemque cum prodito a daemonibus indicio confirmaverunt. Sane facile nominri et in mea vicinia dum haec scriberem, monstrari posset 8ne exempla tam longe petamus) quidem non ita pridem in seriis et ludicris celebris et exsereitatus vir, qui in custodia consenescit, eo quod interdum certis intervallis a mirifico et inquieto spiritu exagitetur, non enim solum plero sque, quum sedatiori animo est, ad se accedentes, licet ignotos et nun quam antea a se visos, suo proprio nomine compellat, illisque de parentibus, et consanguineis, nec non et gentilitiis insignis ac si familiariter cum illis diu versatus fuisset, (quod et mihi accidit) facunde refert, commotiore vero animo, falsa et obscena intermiscet: sed etiam interdum alia profert, et facit, quae insolita et mira sunt. Inprimis observatum est, eum ante aliquot annos, circa id ipsum tempus, quo Caspar Castilioneus Galliae Amiralius, cum genero et multis proceribus, secum in religione coniunctis, ex improviso Luteriae in lecto trucidatus est, mirificas visciones habuisse, ex quibus colligi potuit, aliquod funestum fa cinus alibi tractari et peragi. Inter alia autem eadem nocte, qua immanis laniena ista Lutetiana facta est, saepius exclamatuit: Omnia sanguine et cruore scatent: Et paulo post: ecce, ecce, quanta agmina caco daemonum velut ex dissitis ac diversis locis advenientium, et invicem congratulantium, gaudioque gestientium, ac si aliquam cruentam et insolitam, diuque expetitam rem ex arbitrio perfecerint, hic inde circumvagari in aere conspicio? Verum addidit exclamando: Ea omnia extra Germaniam actitata et gesta sunt. Est sane Sathan ille sui semper similis, in male faciendo: et sunt ipsius iniuriae quidem novae: captiones autem veteres. Licet interdum aliud agendo, aliud simulet. Etenim quemadmodum DEUS conditor et conservator est omnium creaturarum suarum, et maxime genus humanum conservatum vult; ita Abasson ille, sicut in sacra scriptura nominatur, vel Zabolus, ut a Cypriano dicitur perditam et destructam omnem naturam cupit, atque huius studii sui plurimos ministros et socios habere desiderat. Praecipue autem invidet et insidiatur piorum fidei, et mutuae inter se caritati et concordiae, singularique eorum delectatur persecutione, atque exitio,

[note: In libello de natura Sagarum.] ut erudite et pie Ewicihus monet. Vel ut idem Cyprianus eleganti simiulitudine hoc docet, Quemadmodum, inquit, Latrones non struunt insidias pauperibus, et vacuam crumenam habentibus: sed iis, qui multa pecunia onusti sunt: sic diabolus eos quaerit deicere quos videt stare.

CAPUT LXXI. De Satyris et Sphigibus.

VETERES in suo reprobo sensu Satyros (qui teste Pausania, quum essent seniores, Sileni dicebantur) quemadmodum Faunos Silvanosque pro semideis, sive pro silvestribus numinibus coluerunt, ideo que non solum eis lucos consecrarunt, sed etiam scenas in ludis eisdem destinatis, ut auctor est Vitruunius, frondibus, speluncis, montibus, gramine, reliquisque agrestibus rebus in topiarii speciem (quod hodie adhunc in Italia usitatum est) peculiares construxere, artificesque in eorum statuis singularem diligentiam [note: Lib. 36. c. 5.] adhibuere, sicut et Romae videre licet, et testis est hac de re Plinius, ubi inter Praxiteis opera celebrat Satyros quatuor, ex quib. unus Liberum patrem palla velatus humeris praefert: alterum Liberum patrem similiter tertius ploratum infantis cohibet: quartus cratere alterius sitim sedat. Eiusdem [note: Lib. 6. cap. 2. Toprograph. antiq. Romae.] artificis opus olim Romae spectabatur in porticu, quam, Augustus in gratiam sororis Octaviae condidit. In qua raptus Proserpinae, Bacchus et Satyri fuere, ut Marlianus notavit. Crediti sunt fuisse mortales Sileni, vel, ut dixi, [note: In posteriorib. Eliacis.] natu maximi Satyrorum. Eorum enim sepulcra apud Hebraeos et Pergamenos ostendebantur, ut Pausanias refert. At Strabo, Satyros, Silenos, [note: Lib. 10.] Tityros daemonas fuisse scribit, qui perhibentur deorum ministri, de quibus [note: Lib. 5. cap. 8. et seqq.] plura reperiet studiosus lectori in mythologia natalis Comitis. Sed veniamus ad minus fabulosa, superstitione gentilium posthabita. Animalia [note: lib. 7. cap. 2.] Satyri esse perhibentur in intimis Libyae recessibus: vel secundum Ptolem. [note: Cap. 30.] Satyri in subsolanis Indorum montibus, vel Cartadulorum regione inveniuntur, humana effigie animalia perniciosissima: tum quadrupedes, tum recti curentes, ut propter velocitatem nisi senes aut aegri capi neqvenant. [note: In Hieroglyphicis lib. 10.] Solinus satyros inter simias collocat. Sunt inquit, et quas vocant satyros, facie admodum grata, gesticulatis motibus inquierae. Hae simiae Tityri a nonnullis vocantur, inter quos est Aelianus,Pierius autem citat Pauseniam, qui audiverit ab Euphemo quodam, probatae fidei viro, quum in Hispaniam navigaret, adversatempestate se in exteriorum Oceanum esse delatum, postque multorum dierum navigationem ad insulas quasdam

desertas pervenisse, quas homines ferino trucique aspectu silvestres inhabitabant corporibus hirtis, pilorum colore subruso caudis, equino pene, maioribus praediti. Qui posteaquam nautas illuc advectos inspexissent, ocius omnes ad extremum littus accurrere [orig: accurrêre], vocem quidem nullam, sed stridorem quendam informem et inarticulatum emittentes: in feminas autem quae navi illa casu vectabantur, eos adeo furiosos invasisse, ut aegre ab iniuria etiam caesi flagris abigi summoverque potuerint. Veritos vero nautas ne quid indignum paterentur inhibita nave procul in ancoris sterisse barbaram vero quandam mulierem, quam secum habebant, in littus exposuisse, in quam omnes postea petulantiss. debacchantes, per omnia corporis cava libidinem exercuerint, easque Satyrorum insulas a navigantibus appellari, etc. Quae si vera sunt (non enim ignoro, multos opinari hanc narrationem Pausaniae de insulis Satyrorum fabulosam esse, hisque similem, quae Lucianus venuste quidem et eleganter confixerit) rectissime Grammatici haec salacissima monstra e virili membro, quod Graeci s1a/qhn dicunt nomen habere volunt, cum praesertim omnes auctores in hoc conveniant, Satyros in libidinem et procacitatem esse maxime pro clives, neque posse eos hac in re satiari. ideoque videmus eos passim in picturis non solum esse comites Veneris, sed currui eius velut iumenta iunctos. Hinc quoque Satyriasimus vel s1aturi/asis2 morbi genus, quod a latinis tentigo, vel secundum Iuvenalem, veretri intensio nominatur, a Satyrorum similitudine, [note: Lib. 1. cap. 8. Saturnal.] qui semper propter libidinem genitalibus intensis pinguntur, appellationem habet. Quod tiam Macrobius confirmat, ubi dicit Satyros quasi Sathunos, quod sint in libidinem proni, nuncupatos. Unde accidit, ut fabulae carminum genus propter petulantiam et lasciviam Satyra nominata sit. Duo namque Satyrarum genera fuisse constat, alterum antiquius quod sola carminum varietate constabat: alterum recentius, apertam hominum reprehensionem, interdum non inutiliter, non raro autem petulanter continens [note: In Pericile.] et acrem vitiorum obiurgationem. Ideoque Plutarchus veteris Comoediae scriptores s1aturikou/s2 toi=s2 bi/ois2 appellat, qui genus vitae id sectarentur, quod in acerbe exagitandis hominibus versaretur. Inter ceteros autem Satyricos carmine delectatum fuisse Ennium Pacuviumque tradunt. Satyras quoque M. Varro Romanorum eruditissimus, composuit, quas alii Cynicas, ipse Menippeas appellaiit, ut quae inscribitur Nescis quid vesper vehat, et de officio mariti, et Testamentum, et illae, quae Graecos habent tirulos, ut peri\ e)des1ma/twn, o)/nos lh/ras2, gerontodida/s1kalos, u(droku/wn i(ppoku/wn, aliaeque permultae. Horatius autem et persius in hoc genere tersi et puri sunt. Quos [note: Praelectione in Persium.] secutus est Iuvenalis, longius que aliquanto quam ceteri progressus est. Charactere usi sunt Satyrici, ut Angelus Politianus erudite observavit,

eodem ferme quo veteres Comici. Summa illis inaequalitas, inquit ibidem modo exiles ac tenues, modo exsultantes et velut ampulosi nunc stricti et castigati; nunc vagi atque effusi. Plerumque autem obscuri, operosi implicati, cultuque quodam florentes acquisito atque affectato. Idiotismum praecipue amant, rem quae inter oratorias ac poeticas virtutes raro procedit magnoque indiget temperamento. Nuda sunt verba illis, propria significantia energiae plena: non graeca tamen, non alioqui peregrina, non trita, non obseoena et scurrilia reformidant. Multa aspere, multa severe, multa blande multa idem ambigue dicunt, et subdole. Toti urbanitate et salibus, toti scatent senticulis, atque acuminibus. nunc omnia obliniunt felle: nunc aceto conspergunt, nun ciocis et lascivia condiunt, nunc mundi, nitidi, candidi, nunc horridi, agtestes, squalidi, nunc leviculi, improbi, petulantes, nunc vehementes, incitati, minaces. Reprehendunt acriter insultant impotenter, vafre cavillantur, asture obrepunt, effluunt lubrice, tergiversantur, illudunt dissimulant, ardent, versant, suspendunt, feriunt, pungunt prot ocant, titillant, stomachantur, attonant ceu fulmine omnia, et concutiunt. Sed redeamus [note: In vita Syllae] ad Satyros nostros. Plutarchus captum esse Satyrum, quum Sylla Dyrachio mille et quingentis navibus Brundusium traicere constituisset, memoriae tradidit. Prope est, inquit, Apollonia, et apud eam Nymphaeum, locus sacer, qui ex viridi herba et pratis fontes ignis perennis spatsim emitmit. Ibi ferunt Satyrum dormientem, ea forma, qua finig et pingi eos videmus, captum, et ad Syllam adductum fuisse. hunc interrogatum per multos interpretes, quisnam esset, aegte vocem edidisse, non quae intelligi posset, sed asperam et mixtam equino ex hinnitu et hirci balatu, eaque territum Syllam abominatum a se dimisisse. Unde Plinius Satyris praeter figuram [note: Lib. 5. cap. 8. natural. hist.] nihil moris humani esse dicit. Et Diodorus Siculus scribit, Satyros in Aethiopia Dionisio oblatos co mas umbilicotenus habentes. Legimus quoque in vitis patrum, Sancto cuidam viro, in quadam eremo habitanti, aliquando Satyrum obviam factum, fassumque fuisse, mortalem esse, et unum ex accolis eremi, quos vario delusa errore gentilitas Faunos, Satyrosque et incubos vocaret, et coleret, et cum illo de paenitentia collocutum. An autem revera id acciderit, velludibria diaboli fuerint, multi dubitant. Eodem modo legimus, eundem sanctum virum Hippocentaurum conspexisse, qui ab illo compellatus, nescio quid infrendens, et frangens potius verba, quam prolo quens, patentes campos volucri transmittens fuga, ex oculis mirantis, [note: In Genesi.] evanuerit. Miras quoque et impias nugas de Satyris Rabbi Abraham finxit. Is n. assere ausus fuit. Faunos Satyros, in cubos et similes, esse creaturas, sed imperfectas, quod DEUS vespera Sabbathi praeventus illos non perfecerit. Et ob hanc causam eos fugere Sabbathi sanctitatem, quaerentes

montes et tenebrarum latibula, in quib. delitescant usque ad finem Sabbathi, et tunc revertentes infestare homines, quibus nocere conantur. Sed haec delira somnia Rabinorum mittamus. Notum praeterea est adagium, quod plerumque contra bilingues, et qui eundem modo laudant modo vituperant, usurpamus; e)k tou= a)utou= so/matos to\ qermo\n kai\ yu/xron e)ca/gein, eodem ex ore calidum, et frigidum proferre, ex apologo quodam Anianifabulatoris, de Satyri et rustici cuiusdam colloquio originem suam habere. Non omittendum est praeterea, quod Plutatchus et alii nonnulli Alexandro contigisse fcribunt. Quum enim Tyrum obsideret, et Tyrii fortiter resisterent, impetusque eius diu eluderent, ob hanc rem sollicito Alexandro, quod haec diuturna obsidio illi quasi a cursu victoriae destinatae contra Orientem, velut remoram iniceret: visus est Satyrus ei in quiete eminus alludere, deinde volenti eum capere, fuga elabi, tandem multa orantis et circum cursitantis in manus venire. Coniectores nomen Satyri dividentes haud absurde pronuntiarunt: *sa\ tu/ros id est, tua erit Tyrus. Quod etiam evenit, ideo que oftendi fontem idem auctor scribit, apud quem in somnis cernere Satyrum imaginatus fuerat. Simile propem odum somnium, futurarum rerum eventum demonstrans, ut paulisper a proposito divertam, habuit Constans Imp. quum eslet proelium initurus cum Saracenis, ut Cedrenus refert. Etenim in quiete ratus fuit, se venire Thessalonicam Quod quidam ex coniectoribus ita interpretatus est: qe(s2 a)/llw| ni/kun, id est, cede alteri victoriam. Atque ita evenit. Non solum autem veteribus ethnicis somniantibus et vigilantibus eiusmodi ludibria astu Sathanae obiecta fuere, sicut Plinius quoque notavit, ubi dicit, montem Atlantem noctibus micare crebris ignibus, Aegypanum, Satyrorum lascivia impleri, tibiarum ac fistnlae cantu, tympanorumque et cymbalorum sonitu strepere: sed nostro quoque tem pore non raro phasmata veluti Satyri et Fauni quibusdam in locis lascive saltantes, ut simpliciores, vel ad superstitionem, vel ad impiam petulantiam, praesertim feminae sal ciores, pertrahantur, conspecta sunt. De hac autem re [note: Lib. 3. c. 11. et 12.] Malleus Maleficarum, Matth. Grylandus, et inprimis Olaus Magnus de Septent. locis, aliique libri obscuriores, multas historias, interdum etiam meras fabellas aniles continent. sed sinamus Satyros, et ad alteram partem huius meditationis, videlicer ad Sphinges, veniamus. De Sphingibus multa passim apud auctores leguntur, Tritum enim est, an autem verum sit ignoro Sphinga monstrum Thebanum fuisse, facie virginea, alas et ungues habens, velut Harpyae, quod insidens scopulo viae imminenti, insolubilia aenigmata transeun tibus proponebat, quae quum solvere non possent, ex improviso, veniens aliis unguib. ad se in rupem trahebat et praecipites dabat. Oedipum autem solvisse aenigma Appollodorus ait, Sphingem ex Echidna et

[note: Lib. 3. de deor. origine.] Typhone parentibus ortam, Thebanis ab Iunone immissam hanc muliebri facie ac pectore, pedibus ac cauda leoninis, et avis pennis praeditam fuisse quae quum a Musis aenigmata didicisset, in Phyceo monte consederit, deque its unum Thebanis ptoposuerit huiusmodi: Quodnam esset animal quadrupes, bipes, ac demum tripes. Porro Thebanis oraculum renun ciatum fuerat, tum Sphingis in commodo ac detrimento liberos fore, quum id aenigma solvissent. Interea universos, qui illud esset, rogobat: quod quum minime teperirent, abreptum ex omnib. unum devorab at, eaque de causa plerique subinde peribant Acpostremo ad eum modum Aemone Crcontis filio perempto, Creon aenigma huiusmodi soluturo, et regnum et Laii uxorem se traditurum, praeconis voce renuntiari iubet. Quod ubiad Oedipi aures pervenit ipse ita solvit: Quod a Sphinge propositum esset aenigma, esse hominem. Nascitur enim quadrupes infans, quod quatuor gradiatur membris: grandior autem effectus homo bip es esse incipit: senescens vero ac demum tertio assumpto pede, id est scipiones, tripes dici potest. Ipsa igitur Sphinx ex arce sese praecipitem dedit. Hanc historiam vel potius fabellam integram asscribere volui ut rectius cognoscatur origo adagii, quod Terentius allegat: Davus sum non Oedipus, id est servili officio non quaestionibus [note: In Aenigmatibiu.] solvendis aptus. Palaephatus autem, qui a Lilio Gyraldo allegatur historiam de Sphinge ita exponit: Cadmus uxorem Sphinga habens Amazonida, Thebas profectus est, ubi interfecto Dracone regno potitus est, ducta uxore Harmonie, Draconis sorore. Id Sphinx iniquo animo tulit. Quare seductis nonnullis civibus et cane, quam a velocitate pedum Graeci podw/kmo vocant, Sphicium seu Sphincium (utroque enim modo legimus) occubavit, incursionibusque ac insidiis, quaea Thebanis indigeno sermone aegnigmata dicuntur, Cadmum ipsum, et qui illum sequebantur, infestavit. Tandem proposito praemio ab Oedipo superatam fuisse. Dictum esle putant Sphingem a s1fi/ggein, id est constringere vel vincire, quod transeuntes suis quaestionibus [note: In Gripheternario.] ita stringeret, ut se expedire non possent. Unde Ansonius:

Illa etiam thalamos per trina aenigmata quaerens,
Qui bipes et qu adrupes foret, et tripes, omnia solus,
Terruit Ausoniam, volucris, leo, virgo triformis
[note: Lib. 4. Lib. 8. c. 21. In Mythologia Lib. 9. c. 8.] Sphinx, volucris pennis, pedibus fera, fronte puella.

De Sphingibus autem Diodor. Sicul. et Plinius plura tradunt, et Natalis Comes caput peculiare habet, ubi in fine ita dicit: Per Sphingis fabulam id significatum fuisse ab antiquis sapientibus crediderim. Suam fortunam aequo animo cuique esse feren dam, quam tamen, si quis aegerrime, erat, omnino ferre necesse sit. Nam quid significant alae? an non fortunae inconstantiam. Aut cur ungues in praedam flexae illi tribuuntur? nonne quod undecumque libuerit

omnia potest auferre? Cur humana est facies? quia humanum est subici calamitatibus et vicissitu dinibus fortunae. Leonina pars forti animo esse fe. renda adversa significat, quae vel vi omnino sunt ferenda. Si quis enim miserias prudenter sustinere nequruerit, aut nisi se sapienter inter adveras custodierit, ille ab ipsa Sphinge crudelissime torquetur, et laniatur. Atque utsummatim dicam, nos monere per hanc fabulam sapientes voluerunt, aut prudentia et Minervae consilio fortunae iniquitatem esse superandam: aut si minus istud fecerimus, nos ab illa superari oportere. Nam quid agitur in aenigmate Sphingis? an non de humana imbecillitate, cum nihil nascatur homine debilius aut calamitosius. Hanc ingeniosam et eruditam, et quae alibi, ut puto, non reperitur, explicationem asscribere ex Natali operae pretium duxi, ut cognoscatur, sicut saepius in his me ditationibus monui, quae salutares doctrinae sub fabulis lateant. Sane Romae aliquot Sphinges marmoreae, quae Ax Aegypto allatae dicuntur, in Capitolio et alibi hodie adhuc conspiciuntur. Aegyptii enim ideo Sphinges ante templum posuerunt, quod mystica dogmata, praecepta et institutiones sacras, per aenigmatum nodos a profana procul multitu dine inviolata, custodita, et in arcanis tantum tractari voluere. Ideo putant Octavium Augustum ob taciturnita tem Sphinge, loco signialiquantisper usum fuisse, quae etiam adhuc ante ostium ponti Euxini, quo in Bosphorum sese exonerat, in altera Symplegadum insula, in columna veteri ex albo marmore conspicitur, cum hacinscriptione: DIVO C AESARIAUGUSTO L. CL A NNIDIUS L. F. CLA. PONTO. sicut Leunclavius noster, [note: Inan de Ctis Turcicis.] tamquam a)uto/tths2 notavit. Hanc tamen, quum Augustus dicteriis lacesseretur (teste Plmio) propter difficultatem aenigmatum, quibus sua Sphinx interdum erat instructa, nato subinde proverbio et calumnia; Mirum non videri, [note: In oratione ad Arcadium de Regno.] si renata Sphinx adferret aenigmata, postea repudiavit, deinde Alexandri, postremo corroborato im perio, sua genuina imagine assumpta. Quo genere deinceps Tiberius, Caligula, Claudius, Domitianus et alii Caesares usi sunt. Synesius autem aliam affert rationem Mercurii in quit numinis duplicem speciem effingunt Aegyptii, iuvenem statuentes propter senem: quod hoc sibi vult, Eum qui aliis cum laude praefuturus sit esse et mente et robore praeditum oportere. Eamque ob causam ab iisdem et Sphingis effigies in vestibulis lucorum consecratur, nota illa quadam divinae duarum virtutum copulae, significante robore bestiam, prudentia hominum. Nam robur expers [note: In Hieroglyphic libr. 6.] ductus prudentiae attonitum fertur, res omnes miscens ac turbans, et mens destiruta manuum ministerio, ad actiones est inutilis. Pierius recenset ex auctoribus Panes, Satyros, Sphingas, simias et Cynocephalos idem propemodum [note: Cap. 30.] genus fuisse, diversis tamen inter se distin ctum speciebus Sumpsit autem hoc fortasse ex Solino, ubi ita dicit: Inter simias habentur et Sphinges, villosae

comis, mam mis prominulis ac profundis, dociles ad feritatis oblivionem. Et cicit Pierius, se tale monstrum vidisse. Nascuntur Sphinges, inquit, apud Troglodytas Aethiopes, forma haud ei dissimili, qua pinguntur, fusco pilo, mammis in pectore geminis: monstro similes: sunt etiam paulo pinguiores: naturam habent in cicurationem admodum proclivem, pluribus exercitiis disciplinisque aptam. Albertus quoque inter simiarum genera Sphingem agnoscit, insignem duabus maculis maxilla nigricantibus, cauda coloris itidem subnigri et oblonga. Harum ego unam, Veronae quum essem, vidi, mammis illis et glabris et candidis a pectore propen dentibus. Circum ducebat eam circulator quidam Gallus, ex ignotis antea insulis recens advectam. Ostentabat idem cuniculos nostris quadruplo maiores, mira quippe corporis obesitate distentos, et quod nisi quis viderit, credere vix queat, praeditos quaternis singulos genitalibus, humanorum digitorum instar, et similitu dine cohaerentibus. Ipsa vero Sphinx toto erat pectore glabello, facie et auribus humanis propioribus, dorso hispido supra modum fusco et oblongo admodum pilo, eoque densissimo. Rector laevum brachium, quo catenam, cui erat alligata, regebat, ferrea manica obarma tum habebat; dextra baculum regebat, quem in faciem animalis identidem praetendens, bipedem secum ambulare, et loco etiam saltare, interdum et obgannire faciebat, multam que hinc a spectatoribus stipem aucupabatur. Hactenus Pierius. Non mirum autem est, einsmodi bestiolas, vel potius monstra, ex illis remotioribus Libyae aliisue locis apportari, cum proverbium inde ortum sit: Semper Libya vel Africa aliquid novi apportat: Vel potius, ut aliud adagium habemus, a)ei\ fe/reiti/ libu/hkako\n (quod etiam de [note: Cap. 1.] Septentrionali plaga dicitur. Ab Aquilone in quit Hierimas propheta, pandetur omne malum super habitatores terrae.) Constat enim ob aquae inopiam egestatemque, siticulosis in regionibus, e longin quo bibendi gratia diversi generis animalia in unum congregari, vi aut voluptate ad commiscendum cogente, et inibie varia seminum mixtura varias subinde animalium nasci formas. Nec tales fetus illis in regionibus tam prodigiosi habentur, cum familiaris sit incolis eorum partus. Ex lupo enim, ut fertur, et cane generatur fera, quae Crocuta diei solet, producendique eius modum docet Aristoteles. Leaena cum pardis coit, unde ignobiles generantur leones, non iubati et maculosi fetus ut refert Philostratus. Cum pantheris [note: In Magia naturali lib. 2. cap. 24.] coeunt lupi: sic animal gignitur bigenere, quod Thoes dicitur: maculosa pelle pantheram refert, facie autem patrem, quod tradidit Oppianus. Sic et aliis animalibus coeuntibus accidere solet, ut refert Iohann. Baptist. Porea. Immo non raro compertum est, ut pastores et incolae belluina libidine impulsi, cum capellis (unde Satyri facile provenire possent) aliisque

iumentis se se commiscuerit, sicut apud Aelianum de Crathipastore Sybarita legitur, nam ex illo concubitu nefario natum ferunt infantem, qui cruribus matrem, facie autem patrem referebat. Et recentiora exempla, si sine [note: Tn Cosmographia.] maxima offensione honestarum aurium fieri possent, de quibusdam brutescentibus, ut Iurisconsultorum verbo utar, adduci possent. Thevetus quoque tale monstrum humano capite et pedibus, corpore leonino sed maculoso, et depingit et describit, quod suo tempore hin cinde a circum foraneis lueri causa in Africa circumductum sit. Verum ut ad materiam nostrae meditationis revertar, Miror sane, quod neque Lusitani, neque Hispani, aliive qui non solum in remotiores et ante incognitas Indiae et Lybiae partes atque insulas penetraverunt, sed etiam propemodum immensi oceani angulos omnes suis navigationibus perscrutati sunt de insulis Satyrorum, aut de Shingibus (quod ego sciam) mentionem faciant. Sin. totae insulae, secundum quorundam opinionem, ab eiusmodi monstris occuparentur, vix eorum exactam indagationem effugere potuissent. Non omittendum postremo fuit, olim quasdam meretrices ex Megara Sphinges appellatas fuisse, quod humano capite masuetudinem prae se fertent, ceterum corpore reliquo leonino rapacitatem et imperium, quod in amatores exercent, indicarent, de quibus versiculus veteris cuiuspiam dicit potest:

*i=son leai/nhs2 kai\ gunaiko\s2 w(mo/ths2,
Pars est leaenae et feminae crudelitas.

Omnis revera meretr ix est dicta chimera,
Parte leo prima, media capra, anguis in imae.
Si careas donis, pars prima dicta leonis.
Non te delectet media capra, quia fetet,
Anguis est extremum, quia porrigit omne venenum.

Ceterum Megarensium improbi mores fictique in proverbium abierunt. ut eiusmodi homines lascivi et molles, populari convicio: Megaricae Sphinges, [note: In Adagiis.] notati fuerint, de quibus apud Erasmum plura inveniuntur. Huc queque referri potest, quod supra de monstris circa Syrtes, [note: Cap. 19.] quorum in Hieroglyphicis mentio fit, dictum est.

CAPUT LXXII. De mirificis illusionibus diabolicis, et lukanqrw/pois2.

[note: Lib. 8. c. 22.] EVANTHES inter auctores Graeciae (sicur Plinius refert) non spretus tradit Arcadas scribere, ex gente Antaei cuiusdam sorte familiae lectum, ad stagnum quoddam regionis eius duci, vestituque in quercu suspenso tranare, atque abire in deserta, transfigurarique in lupum, et cum ceteris eiusdem generis congregari per annos novem. Quo in tempore si homine se abstinuerit, reverti ad idem stagnum, et quum tranaverit, essigiem recipere ad pristinum habitum addito novem annorum senio. Etsi autem Plinius illud tamquam fabulam graecam recenset, addit enim: Nullum tam impudens menda cium est, ut teste careat: tamen certos homines effici quotannis lupos, et rursus ad pristinum habitum redire in hodiernum diem multis persuasum est, eosque Germani Berwolff, Galli autem Loupe garoux vocant. Utrum autem ea metamorphosis [note: In interpret lib. 7. Mctamerph. Ouidii.] semper revera fiat, an vero nonnun quam imaginative, declarat nobis memorabilis historia, quam recenset doctiss. vir Georgius Sabinus, super his versibus:

Tales (in quit) refert Herodotus esse apud Neurios Scythiae populos. Et hic apud Borussos fama est, tales inveniri, a quibus nuper unus fuit captus, et Duci Prussiae adductus a rusticis quorum iumenta delaniasse credebatur. Erat homo deformis, nec multum absimilis ferae, habebatque vulnera in facie, quae dicebatur accepisse morsus a canibus, ubi fuisset mutatus in lupum. Is a quibusdam, quibus Princeps id negotii dederat, interrogatus, a ebat se quotannis bis ita mutari solitum, primo citat natalem CHRISTI, deinde circa festum Iohannis Baptistae: illisque temporibus se efferari et cogi impetu quodam naturae, versari in silvis inter lupos. Maximo autem horrore et languore corporis se affici, antequam pili erumperent, et forma mutaretur. Haec affirmanti credita sunt. Sed quum ad explorandam tei veritatem diu captus in arce detineretur ac diligenter observaretur a custodibus carceris, an aliquando efficeretur lupus, retinuit semper eandem formam quam habuit: Is fuit exitus fabulae. Unde constat ea quae de ambiguis lupis narrantur, esse falsa, utpote quae homines mente capti sibi imaginantur.

[note: De sagarum natura.] Hactenus Sabinus. Idipsum Iohannes Ewichius alio illustri exemplo confirmar. Petro Pomponatio, inquit, celebri olim in Italia Medico, oblatus est aeger lycanthropia laborans, quem rustici forte sub foeno repertum captumque, quia selupum esse clamabat et fugere illos iubebat, ne ab ipso devorarentur, excoriare coeperant, ut explorarent an versipellis esset, id est, inversos pilos haberet (sic enim erant persuasi errore populari.) Sed Pomponatii intercessione dimissus, et peridonea medica menta curatus fuit. Similes imaginationes vere diabolicas, quibus miseri homines fascinantur, refert [note: De praestig. daemon. lib. 3. cap. 10.] quoque Wierius, ubi dicit: Si qui obvagari in Livonia et locis finitimis videantur lupi noxi, quos Lamias Putant, Germanis Berwolff / ii certe vel veri sunt lupi, in eiusm odi tragoediam exagitati a d aemone, qui interim horum vagis erroribus et actionibus delirorum lukanqrw/pwn phantasiae organa imbuit, vitiatque, ut ii se esse excursionum errronearum et actionum auctores corrupta imaginatione arbitrentur, fateanturque, quod quidem diabolo [note: Lib. 4. c. 22. e. iusdem operis.]non esse difficile ex descripto lukanqrwpi/as2 morbo cuilibet constat, dum humores et spiritus in haec ludibria idoneoscommovet, potissimum quibus atrae bilis nebulae cerebrum vitiare solent, cuiusmodi exsistir fatuum monstrosum que id genus hominum: Vel certe daemones censendi sunt eiusmodi lupi, qui eam assumpsere formam, ut male credulum hoc hominum genus magis irretirent suis vaframentis, insontes gravarent, et sanguinis innocentis reum redderent Magistratum. Interea ii, qui se in lupos credunt transformatos, alto immersi somno diaboli studio, alicubi ia cere comperiuntur, quorum somnia iis confundit imaginibus, quas hominum oculis praestigiosein pueris vel in sectandis vel forandis, sive armento laedendo, aut longe lateque hinc inde vagando obicit veterator ille. Ut certe non leviter mirari oporteat, inveniri viros cordatos, qui delusorum horum hominum [note: Lib. 18. de animal silvestribus cap. 45. 46. 47. In methodo historica. cap. 14.] confessioni tamquam veraci innixi, mortis sententiam contra eos pronuntiare non graventur. Haec Wierius, licet Olaus Magnus demetamorphosi hominum in Lupos diversa recenseat, si modo vera sunt quae ibi narrantur. Quae tamen Bodinus vera esse credere videtur. Olaus inquit, saepe incredibilia narrat. Sunc tamen nonnulla, quae scriptorum ac testium multitudine et consensu quodammodo persuaderi possunt. Nam quae de Nerviorum (hinunc Livones appellantur) in lupos configuratione et metemyuxw/sei ab Herodoto, Pomponio Mela, et aliis historicis olim pervulgata sunt, ea iuniores comprobarunt. Hoc enim Caspar Peucerus, vir magnae eruditionis, et minime vanus; tum etiam Languetus, non minus doctrina quam diuturna totius Europae peragtatione clarus, se ab incolis accepisse mihi confirmavit. Quod utrum fiat occulta quadam vinaturae potentis, ut de Parthasio traditur: vel ultione divina, ut de Nabuchodonosore, nondum

mihi compertum est. In sua autem Doemonomania Magorum apertius hanc suam sententiam declarat, multisque exemplis confirmat, Verum enimuero licet incolis hanc lukanqrwpi/an sicut alia multa superstitiosa, revera contingere persuasum sit, tamen apud prudentiores non facile fidem habebit: sed potius speciem melancholiae eam esse credendum est, si hominib. contingit: si vero opera diabolorum, permittente Deo, eiusmodi lupi nocent, hominum transmutatione in bestias opus non est. Etsi enim, ut E wichii verbis utar scriptura loquitur de Nebuchadnezare, quasi in feram mutatus fuerit, tamen id non iuxta to\ r(hto\n oportet intelligi, alioqui non restitutus, sed novus omnino homo creatus diceretur. Huic sententiae quoque asti ulatur diligens Britanniae descriptor Gulielmus Camdenus, ubi dicit: Quod [note: In alterae parte Hiberntae.] nonulli Hibernici, et qui fide digni videri volunt, homines quosdam in hoc tractu quotannis in lupos converti affirmant, fabulosum sane existimo nisi forte illa exubreantis atrae bilis malitia, quae lukanqrwpi/a medicis dicitur corripian tur, quae eiusmodi phantasmata ciet, ut sese in lupos transformatos imaginentur. Nec ego aliud de Lycaonibus illis in Livonia transmutatis opinariausim, etc. Quomodocun que autem sese res habeat, constat certe olim ethnicis cordatioribus, praeceptisque philosophicis solidioribus imbutis, firmiter persuasum fuisse, viris bonis et fortibus simulacta et nocturnas apparitiones nun quam apparuisse: sed pueris, mulierculis, vecordibus atque aegrotis, qui per animi imbecellitatem, assidua formidine exagitantur. Ii enim putant videre pet hallucinationis speciem phantasmata, ad quae rapiuntur phantastico et inani attractu, quae revera non vident, quae que etiam nusquam sunt. Hoc Tragico Oresti contigit, ubi in quit: O mater supplex ora te: ne incute mihi sanguinarias coruscasque pupillas. Ipsae enim ipsae propter assiliunt me: Dicit haec quidem ille ut furibundus, nihil vero videt, etsi videre videtur. Propter quod illum Electra ita compellat: Sta miserande tuis immote in stragulis, cernis horum nihil, quae coram cernere reris. Eodem modo iis accidit, qui qtra bile perciti ita insanierunt, ut se vaccas putarent. Hoc enim de filiabus Praeti memoriae traditum est, de quibus Poeta:

Et hoc non mirum videri debet, nam melancholiae vis tanta est, ut non raro rationem turbet, nonnumquam plane evertat. Quare Galenus et Auicennas testantur, repetos esse, qui putarent se esse vasa fictilia, et ideo hominum ta ctum, ne colliderentur, reformidarent. Eodem modo fuerunt, qui se aves esse arbitrati sunt, ita ut se non moverint, nisi quum motis brachiis ad alarum similitudinem volare crederent. Plerosque etiam atra bile vitiatos, se leones esse vel daemonas imaginari: idem Auicennas auctor est.

[note: De affectis malesic. lib. 4. s. 23.] Et allegat Wierus Plinium et Edovardum, qui scribunt cerebrum ursi devoratum ingignete imaginationes, quasi in ursum quis transmutatus sit. Et hoc nobili Hispano cuidam nostro saeculo contigisse, qui per deserta et montes vagari sit solitus, se in ursum esse conversum phantasia vitiata ratus. Insanorum enim numerus est pene infinitus. Qui igitur, ut de spectris pergamus, immunes ab huiuscemodi imaginationibus esse volunt, iis curandum est, ut animus intensiss. cogitationibus honestis, aliisque rebus, piis praesertim, occupetur, neve perturbationibus locus telin quatur. Undetraditur, quod Democrito Abdera oriundo tam firmiter persuasum fuerit, eiusmodi nihil esse in rerum natura posse, ut quum se in monumento extra portas claus, sset, ibique degeret, dies noctesque scribens atque componens, iuvenesque eum quidam illudere cupientes, ac perterrefacere, nigra veste in modum cadaveris ornati, ac personis in capita affictis illum circumsilirent, hic neque eorum commenta pertimuerit, neque eos om nino respexerit, sed inter scribendum, Desistite tandem, dixerit, ineptire. [note: In Hieroglyphicis.] Prudentior sane ille fuit, et animosior, quam olim Aegyptiorum sacerdotes, qui ut Orus depingit, praesidium ac remedium contra daemones firmissimum esse sibi et aliis persuaserunt, picturam, duorum hominum capita, unum maris intro aspiciens, alterum feminae foras. In Democritea opinione [note: In vita Bruti.] etiam fuit Cassius imbutus placitis Epicuri, unus ex interfectoribus C. Caesaris. Is enim quum metum conceptum ob spectrum quoddam Bruto adimere cuperet, ira eum, ut Plutarchus refert, compellavit: Non ita existimamus Brute, non affici nos revera semper iis, aut videre ea, quibus affici nos, aut quae cernere nobis videmur. Nam et sensus mobiles sunt, ac facile decipiuntur: et mens multo celerius se ipsam nulla impellente causa concitat, et quasuis species concipit: quippe haecimaginum formatio cerae quandam habet similitudinem, et animo hominis, in quo et effingendi et effigies recipiendi ineft vis, id quo que suapte natura adest, ut quam facilime variet idem atque formet. Demonstrant hoc msomniorum tam variae vices, quibus vis imaginandi ex levi initio ita convertitur, ut omnis generis visa et affectiones existant. Etenim animi natuara ea est, semper ut moveatur: motio autem illa imago aliqua aut intellectio est. Porro tibi corpus natura afflictum, mentem exagitat, atque minus sui compotem reddit. Neque vero probabile est, genios vel esse, vel hominum formam habere, vocemue aut vim quandam ad nos pertinentem. Omnino aunt velim nos, non armorum modo equorum, naviumque tantis copiis sed et deorum [note: De rebus Indicis.] ductus fretos esse, atque confidere, qui sanctiss. atque pulcherrimi facinoris auctores ducesque sumus, etc. Hucreferri possunt ea, quae Arrianus de Nearcho praefecto classis Alexandri Magni memoriae prodidit. Quum enim

ad in sulam Nosalam Soli sacram appulisset, illique indicatum fuisset, eam a nullo mortalium adiri: si autem quis eo deferretur, eum non amplius cerni; ideoque omnes nautae persuasi hac opinione illam adire nollent: ipsummet eo navigasse scribit, ac nautas compulisse vel invitos navem appellere, itaque in insulam descendisse, et vanam atque inanem fabulam comperisse, quae de insula spargebatur. Similem historiam sane memorabilem, tefert [note: Lib. 2. cap. 23 Eccles. hist.] Ruffinus de Serapis simulacro (quem alii Iovem fuisse putant, cuius capiti modius superpositus fuit, vel quia cum mensura modoque cuncta indicet moderari; vel vitam mortalibus frugum largitate praeberi: alii virtutem Nili fluminis cuius Aegyptus opibus et fecunditate pascatur: quidam in honorem Iosephi filii Patriarchae Iacobi formatum perhibent simulacrum ob divisionem frumenti, qua famis tempore subvenit Aegyptiis: alii Apian Regem Aegypti, eo quod famis tempore affatim civibus Alexandrinis alimenta suppeditasset, ideoque eo mortuo in honorem eius institutum apud Memphos templum, in quo bos, quasi indicium optimi agricolae nutriebatur, et Apis appellabatur; soro\n vero, id est, sepulcrum, in quo corpus eius inerat, Alexandriam deductum, et Soron Apis primo, ex compositione Sorapin, post vero per corruptionem Serapin nominatum) Simulacrum, inquit Ruffinus, Serapis Alexandriae ita erat vastum, ut dextra unum parietem, alterum laeva pertingeret, quod monstrum ex omnibus generibus metallorum lingnorumque compositum ferebatur. Quum igitur Christiani parati essent ad subvertendum erroris auctorem; diu obstitit persuasio quaedam a gentilibus sparsa. Quod si humana manus simulacrum illud contigisset, terra dehiscens ilico solveretur in chaos, caelumque repente rueret in praeceps. Verum unus ex militibus, fide quam armis magis munitus, corteptam bipennem insurgens omni nisu maxillae veteratoris illidit. Clamor attollitur utrorumque populorum neque tamen aut caelum ruit, aut terra descendit. Inde iterum atque iterum repetens, putris lingni fumosum genu caedit, quo deiecto, igni adhibitio tam facile quam lignum aridum conflagravit. Post hoc revulsum cervicibus, et depresso modio trahitur caput, tunc pedes aliaque membra caesa securibus et rapta funibus detrahuntur, ac per singula loca membratim in conspectu cultricis Alexandriae senex veternosus exuritur. Ad ultimum truncus, qui superfuerat, in amphitheatro concrematur, vanaeque superstitionis et erroris antiqui Serapis hic finis fuit. Sed ad propositum revertamur, Haec a me non ideo referuntur, quod ignorem potentiam cacodaemonum, qui permittente DEO, non solum mirificas imagines et formas hominibus praesentare eosque tertere solent, sicut Turcae in hodiernum diem, suis incantationibus fugitiva mancipia retrahere perhibentur. Nomen enim serui in schedula

scriptum suspendunt in eius cubiculo: mox diris verbis et devotionibus illius caput impetunt, deinde fit vi daemoniaca, ut fugiens putet sibi in itinere vel leones vel dracones incurrere, vel mare, vel flumina contra se exundare, vel omnia tenebris nigrescere, iisque terriculis repulsus in seruitutem pristinam [note: Lib. 7. cap. 5. histo. Eranc] morte duriorem redit. Simili magica incantatione olim, teste Plinio, Vestales Romanae, nondum egressa Urbe, mancipia fugitiva retinere solebant. Et memorabile exemplum recenset Rob. Gaguinus. Immo cum sint spiritus tenues, et incomprehensibiles, insinuant se nonnumquam corporibus hominum, et occulte in visceribus operti valetudinem vitiant, morbos citant, somniis animos terrent, mentes furoribus quatiunt, ut homines his [note: De origine rerum lib. 2. cap. 14.] malis cogant ad eorum auxilia decurrere, ut Lactantius recte monet: Sed etiam concedendum est eos nonnumquam homines et corpereas res de loco in locum transferrre. Etsi enim experientia docuit, sagas quasdam et veneficas, ut spiritus istos im mundos ad se alliciant, nonnumquam sese perungere solere unguento aliquo soporifero, deinde se conicere in lectum, ubi ita profunde dormiunt, ut nec aciculis, nec ignibus possint experge fieri. Interim diabolus illis ita dormientibus multa proponit ludicra, convivia, [note: L. Prognostic] choreas, et omne genus voluptatum. Ita ut illis accidat, sicut Galenus de insanis et atra bile percitis, et de his qui mortis vicinitate alienat ae mentis sunt, ait, quod res, quas extra se videre arbitrantur, intra ipsorum sint oculos [note: Lib. 2. cap. 26 in mag. nat.] Hoc patet ex eo, quod sibi contigisse scribit Iohan. Bapt. Porta. Incidit, inquit, mihi in manus vetula quaedam earum, quas a strigis avis nocturnae similitudine striges vocant, quaeque noctu puerulorum sanguinem e cunis absorbent, sponte pollitica brevis mihi temporis spatio allaturam responsa. Iubet omnes foras egredi, qui mecum erant: acciti testes spoliis nudata tota se unguento quodam valde perfricavit, nobis e portae rimulis conspicua sic soporiferum vi succorum cecidit profundoque occubuit sommo, fores ipsi patefecimus: multum vapulabat, tantaque vis soporis fuit, ut sensum eriperet: ad locum foras redimus iam medelae vires fatiscunt, flaccescumque: a somno revocata multa in cipit fari deliria, se maria montesque transmeasse, falsaque depromens responsa: negamus; in stat: livorem osten dimus, pertinaciter resistit magis. Hactenus Magus iste naturalis. Etsi in quam, experientia docuit, quod multi manentes uno in loco, opinati sunt, sese hinc inde vagari: tamen non raro accidit, ut permittente Deo, daemones homines auferant in nemora alia que loca, ibique illis huiusmodi spectacula proponant. Nam Simon Samaritanus magus (qui su Claudio Caesare statua donatus est, cum hac inscriptione: SIMONI MAGO DEO, vel SIMONI SANCTO DEO ut [note: In Apolog.] Tertull. Iustin. Martyr, et Eusebius scribunt) Per aerem daemonibus vectus vagari potuit: sed ad preces divi Petri repente ex alto corruit misereque

[note: Decad prier. lib. 3. c. 1.] periit. Ob hanc rem eum a Nerone, qui hunc Magum magnifaciebat, supplicio affectum esse tradit Cedrenus. Eodem modo Diodorus, vel Lyodorus, ut vulgo appellatur, Siculus, quemadmodum Thomas Fazelli refert, magica arte imbutus, miranda praestigiarum machinatione olim Catanae floruit. Is namque potenti carminum suorum vi, homines in bruta animantia convertere omniumque ferme rerum formas in novas metamorphoses transfundere, longissimisque a se spatiis dissitos repente ad se attrahere posse videbatur. Catanenses praeterea adeo crebris lacessebat iniuriis, et contumeliis dehonestabat ut vanissimae credulitatis laqueis circumventi ad cultus ei pendendi studium concitarentur. Qui quum capitis reus cruci tradendus esset, eliciorum carminum praesentiss. arte e Catana Byzantium cuius imperio eo tempore Sicilia suberat, et rursus Byzantio Catanam, lictorum manib. dilapsus, paruo temporum interstitio, per aera se devehi iussit. Quibus veneficiis adeo populo factus est admirabilis, et eo tandem persuasit ut in ipso quan dam numinis potentiam esse rati, errore sacrilego cultum [note: Cap. 42.] sacrum ei exhiberent. Sed tandem a Leone Catanensi Episcopo divina virtute ex improviso captus, frequenti in media urbe populo, in fornacem [note: Desortilegiis quaest. VII.] igneam iniectus, incendio consumptus est. Huc commode referri possunt, quae supra de Davide Mago ex Tutelensi retulimus. Similia exempla reperiuntur apud Paulum Grillandum. Sic aliquando accidit, ut quidam qui harum rerum strudio tenebatur, repente ablatus domo, sisteretur in loco amoeniss. ubi quum toram noctem spectasset choreas, et indulsisset epulis, mane quum illa omnia disparuissent, vidit se haerere in spinis inter densissimos vepres, et quamvis sibi visus fuisset comedere, tamen fame fere conficiebatur. Unde Magi qui hac arte utuntur, recte praestigiatores dicuntur. [note: De iustit. et iur. lib. 8. q. 3. art. 2. Lib. 2. cap. 4. De daemon.] Solent enim magnifica convivia instruere mensasque epulis reficere, et ministrantium fre quentia perornare, ut de Inacho a Mendoca famam fuisse scribit Dominicus Soto, quae tamen tandem dereptente in carbones, inque alia id genus futilia evanescunt. Sic bodinus refert, Comitem Aspremontensem non ita pridem vixisse, qui domum ad se venientes tractare magnifice, excipereque sit solitos, adeo ut accurati cibi, officia, omniumque rerum copia summopere turmis eo divertentib. satisfacetent: sed homines illos et equos, quum primum ab eo exibant, fame et siti oppressos esse. Tale [note: Cap. 70. Lib. 4. 15. divin. instit.] convivium fuit, ni fallor Menippeum, de quo supra diximus. Verum enim est, ut Lactantius dicit, praestigias Magicas nihil veri ac solidi ostentare, et eius artis peritiam nihil, aliud, quam ad circumscribendos oculos valere. Vel ut Iamblici Platonici opinio fuit, quod ea, quae fascinati imaginantur, praeter imaginamenta nullam habeant actionis et eslentiae veritatem.

Fascinationis autem no men antiquum esse, atque secundum antiquam signignificationem, [note: Desacra philosophia. cap. 69.] nullum natiuralem morbum significare, sed superstitionem esse vanam ex vulgati natam opinione, atque ideo neque Hippocratem, neque Galenum, neque veterum Medicorum quisque mentionem eius facere notat Vallesius. Etsi autem a Plutarcho memoriae traditum est, Periclem virum fortiss. et eloquentiss. muliebres quasdam incantationes, dum aegrotaret, scriptas gurturi suo suspensas habuisse, idque amuletum collo circumligatum aegrotantem invisenti cuidam amico ostendisse, ideoque recte dicit, eum pessime affectum fuisse, qui hanc stultitiam in se admiserit, nec non et historici tradunt, Ulyssi, quem Homerus sapientiss. Craecorura omnium inducit, graviter in femore vulnerato, sanguinis profluvium carmine [note: Lib. 30.] stetisse: tamen ea omnia nihil aliud, quam vaniss. Persuasiones fuisse, [note: Li. Veellesemoth. vel. Exo. Cap. V. In vita Adriani.] experientia docuit. Quare vere Plinius ait. Neronem magicam artem, cui fuerat initiatus, universam vanam falsamque comperisse. Hoc confirmatur exemplo memorabili (ut misceamus sacra profanis) dum Magi suis imposturis divina mitacula Moisis imitari conantur, ipsius enim baculus conversus in serpentem eorum omnes deuoravit. Adrianus etiam Imp. sicut Dio testatur illud expertus est: Magicis enim artibus et incantamentis quibusdam aquam intercutem omnem eduxit, qua tamen rursus et celeriter [note: In compendio histor. Roman.] repletus est. Idipsum Canones confirmant, ubi dicunt in cantationes infirmitatibus hominum nihil remedii Praestare. Recte itaque Pomponius Laetus Maxentium Magicis artibus, quam imperio aptiorem fuisse sentit et ibi pergit: Quicumque Magos consulunt, et vaticinia, aut auspicia rebus gerendis quaerunt, semper sunt anxii et numquam inter metum et spem avidi futurorum, quiescunt. Si illi prospera nuntiant, inani et vana spe iam tum laetari [note: 26. q. 7.] incipiunt: sin contra, repente tristicia affecti torpescunt. De hac autem re una cum eis, quos antea citavi, plura erudite et pie scripsit Alciatus. Ubi in ter [note: In parerg. Iur. li. 8. c. 22.] alia, auctoritate sacrae scripturae, et Origenis, sanctique Hieronymi, confutat opinonem quorundam veterum et recentiorum Theologorum, asserentium, CHRISTUM diaboli opera super pinnaculum templi constitutum, ibique tentatum esse, cum servator noster sponte et quidem Spiritu sancto ducente eo asscenderit. Nusquam enim uno verbo innuitur, vellegitur, [note: De sortilegiis quaest. 7.] in sacris literis, CHRISTUM a diabolo raptum, aut vectura traductum esse per aerem. Licet non fugiat me Paulum Grillandum, et alios nonnullos contrariam opinionem magno conatu, multisque adductis auctoritatibus et rationibus affirmare.

CAPUT. LXXIII. De nonnullis mirandis rebus, de quibus vera ratio reddi nequit, Et de fraudibus diabolicis.

IN Solino polyhist. legimus, Democritum Abderiten ad probandam occultam naturae potentiam, in certaminib. contra Magos, usum fuisse lapide, qui alibi quam in Corsica non invenitur, et Catochites appellatur: hunc impesitas manus detinere ait, ita se iunctis corporibus annectentem, ut cum ipsis haereat a quibus tangitur. Ideo non absque causa mirum nonnullis videtur, quod multa passim occurrant, de quibus quantumvis naturalia habeantur, solida ratio reddi nequeat. Sic non absque ratione quaeri porest quare a solis Corylorum surculis bifidis, et non idem ab aliis arboribus, vel [note: In problematibus de palato. De doctrina promiscua cap. XXII. Lib. 5. miscellan. c. 5. Lib. 16. c. 5. de animar. immortal. Lib. 2. c. 3. de Magor. dae monoman. Lib. 2. 6. 21. de mag. natural. De subtil. ad Card exercita 131. In Ione. Lib. 21. De ci vitate Dei cap. 4. et c. 5.] fruticib. quae in iisdem proveniunt locis, venae auri argentive feraces detegantur, in clinante sese eo virgula, qua sub terra venaeferuntur atque latent. Quis praeterea unquam absque haesitatione veras et solidas rationes afferre potuit, cur sanguis ex interfecti cadavere, vel membris in de abscissis praesente homicida, etiam diu post perpetratam caedem fluat, quamvis hoc satis vero similiter post Aristotelem, Galeotus, nec non Hieron. Maggius et Marsilius Ficinus praestare conati fuerint, quod etiam Bodinus notavit. Quis obsecro explicare poterit, quare tam subito turbines et procellae o iantur ventorum, quum se ipsum desperabundus aliquis infelici reste suspenderit? Quis porro recte perscrutatus est, (licer Iohan. Porta, et Iulius Scaliger erudite hac de re disputent) quare Magnes ab uno latere interdum ferrum attrahat, ab altero repellat, qui tunc Theamedes dicitur: verum si allio illinatur, aut fimo tegatur, vires suas attrahendi vel repellendi tam diu amittat, donec vino abluatur: seseque in lingulis aut versus meridionalem, aut versus septentrionalem plagam obvertat? Hic lapis, quem Euripides Magnetem vocat, mulri vero Heraclium, annulos ferreos, teste Platone attrahit, ut longissima quidem ferreorum annulorum series continuo quodam contextu aptetur: ad quos omnes ex illo lapide vis ea omnino pertinet. Quare qui primum Maguetis virtutem trahentis ferrum agnoverit et viderit, non potest non ilico in admirationem rapi quod ipse D. Augustinus sibi id usu venisse fatetur. Quis credererabsque superstitione, si non id experientia testaretur, in alveariis

mortuo patre aut matre familias, si non comperta morte eorum, statim in alium locum transferantur, plerumque apes omnes emori? Hoc enim iis ac cidere memini, quos compertum habeo, neutiquam superstitiosos fuisse. Eodem modo scimus quasdam illustres et nobiles familias esse, quae habent certa indicia, ea praecedunt si unus ex iis (sive domi suae, sive procul etiam si apud antipodas esset) gravi morbo, aliave calamitate affectus est, [note: De spectr. part. 1 c. 16.] vel diem suam obiit, de qua re etiam nonulla exempla recenset Ludovicus Lavaterus. Inprimis autem id Marchiones Estenses, nun c prin ceps Ferrariae, longo tempore Gemmulae, in quo monasterio Beatrix Athestina ex eorum familia sepulta fuit, observarunt. Etenim quoties ali quid novi Estensi familiaeimminebat, toties multis ante diebus in sacello eius exaudiebatur strepitus praegrandis, et corpus eius, quod de more supinum in sepulcro [note: Lib. 2. elass. 6. De antiq. Urb. Patavin. Lib. 5. de Roman. Pontif.] iacebat, in alterum revolutum latus reperiebatur. Ea autem obiit Anno Domini M. CCXXVI. VI. ID. MAII, sicut Berardin. Scardeonius refert, et eius corpus vel cineres, ni fallor, Ferrariam translati sunt, in quod dam monasterium, in quo futuros casus non minus quam antea ostendit. Memorabile praeterea est, quod Balaeus de Silvestro refert. Silvestri, in quit, sepulcrum ossium collisione. et sudore emislo, ab eo tempore dicitur semper pontificum mortem praenuntiasse. Obiitautem is Anno MIII. Hic ante fuit nominatus Gerebertus, Floriacensis monachus, verum quibus artibus ad Pontificatum pervenerit, deque eius vita et morte, Nauclerus, Platina, et Augustinus Onophrius Papae cubicularius, qui e Vaticano, actisque veteribus historiam Paparum composuit diligentissime, mira scribunt. Olim quoque [note: Lib. 8.] similia in dicia apud gentiles exstitisse Herodotus est auctor. Scribit enim apud Pedasenses super Halicarnassum Antistitem Minervae certa signa habuisse, quae demonstrarint, quoties Amphictyensibus, qui circa cam urbem habitarunt, aliquid adversi intra certum tempus eventurum esset. Habent etiam nonnulli Germaniae Principes praesagia, et veluti notas quasdam peculiares, quae ante vel circa obitum ipsorum apparent et audiuntur, veluti rugitus leonum et canum latratus inconsueti, tumultus nocturni in arcib. intempestivi sonitus in horologiis, et alia indicia praeternaturalia. Sic Principem recensentem audivi, esse in sua ditione fortem alioquin perennem sed quando scaturigo eius decrescat, id certissimam portendere caritatem annonae: sin omnino exarescat, famem, Ideoque vulog vocari Hungerbrunn. Sed qualis obsecro olim fons fuit prope Glomutium, hodie Lumizium, oppidum Misniae? Dequo ita scribit Dietmarus, sicut refertur a Petro Albino in Chronico Misnensi. Glomuzi inquit, est fons, non plus ab Albi quam duo milliaria positus, qui de se paludem generans mira ut incolae pro vero asserunt, oculisque approbatum est a multis,

saepe operatur. Quum bona pax est indigenis profutura suumque haec terra non mentitur fructum; idem tritico, et avena, ac glande refertus, laetos vicinorum ad se crebro confluentium efficit animos. Quando autem saeva belli tempestas ingruerit, sanguine et cinere certum futuri exitii indicium praemonstrat. Eadem ibidem ex Erasmo Stella, de hoc fonte recensentur, ubi additur, felicitatem anni portendisse glandes, hordeum, et frumenta, undis innatantia: bella sanguineum colorem aquae: Pestem, cineres. Hucque venisse agminatim Vandalos Sorabos quotannis, ibique idolis suis sacrificasse, et explorasse fertilitatem futuri anni: hancque, idololatriam durasse usque ad tempora Henrici Imperat. qui Christianam fidem in illas regiones primum introduxit. In monasteriis quoque non raro accidit, ut spectra monachorum et monialium, quibus mors imminet, conspiciantur in templis, ubi sedilia sua peculiaria habent trunco capite. Novi quoque nobiles, qui habent indicia certissima mortis, si fons peculiaris, alioquin limpidissimus, absque causa turbatura vermi, alioquin incognito. Alia nobilissima familia, notas fatales habet, si terra prope eius arcem vel pars agri in voraginem subsidit, vulgo Erdfall vocatur. In Bohemia spectrum vestitu femineo lugubri, illuftri familiae in arce quadam appareie solet, antequam una ex coniugibus Dominorum illorum decedit e vita. Et quis eiusmodi generis singula enarrare poterit? Utautem fatendum est, in natura innumera abstrusa et nobis incognita esse (habet, namque ea scientiarum thesautos innumerabiles, qui nullis aetatibus exhauriri possunt) ex quibus non minus, quam exiis, kquae conspicua et manifesta sunt conditoris omnium rerum immensa sapientia quandoque elucet: is enim quando vult, potestfacere quod [note: Matth. c. 3. Lucae cap. 3. Lib. 21. De civitate Dei.] non est, et mutare quod est. Sicut quoque Iohannes Baptista, Pharisaeos et Saducaeos increpando alloquitur, posse Deum suscitare ex lapidibus filios Abrahami; nam sicut Deo, ut Augustin. ait, non fuit impossibile, quas voluit naturas in stituere; sic ei non est impossibile, in quicquid voluerit, quas instituit mutare: Ita in nonullis manifesto apparent im posturae, et illusiones diabolicae, quibus homines in cautos decipere, et illis imponere solet. Hinc fit, ut vulgus plerumque opera quaecumque magna et insolita magicis artibus assciribere soleat, quorum causas non intelligit. Etenim in herbis lapidibus, et aquis, ac reliiquis naturalibus rebus mirisicas inesse virtutes, hominibus quidem ignotas, quas tamen daemones cognoscentes, citissimo [note: De iustitiae et iure lib. 8. q. 3. art. 2. Utrum liceas daemonas adiurars.] quidem motu afferte possunt quocumque velint, ad insolentissimos effectus demonstrandos, late et erudite tradit Dominicus Soto. Non sine causa igitur spiritus illi contarninati, et perditi, dicuntur variis et praestigiatricibus artibus nocendi instructi, utpote qui mille vel potius innumeris modis hominum sensus, non propria potestate, sed permittente

Deo depravare, et nonnumquam adiuti naturalibus rebus abstrusioribus, [note: Lib. 2. ca. 14. deorig. error.] illis quae inania et vana sunt, pro veris obtrudere solent. Vel, ut ait Lactant. visus hominum praestigiis obcaecantibus fallunt, ut non videant ea quae sunt et videre se putent illa quae non sunt. Varius enim, ut Ignatius Martyr ait, [note: Epist. ad Philippenses.] et multiformis est dux ille omnis mali, et falsis rationibus mentes fallens humanas, sibi ipse contrarius, in constans, alia praetexens, alia faciens. Sapiens [note: In hymno aente somnum.] est ad malefa ciendum, bonum vero quod sit, ignorat. Adeo ut Aurelius Prudentius rectiss. eum inter alia compellet:

Procul esto pervicaci
Praestigiator astu.
O tortuose serpens,
Qui mille per meandros
Fraudesque flexuosas,
Agitas quieta corda.

Heac mihi in mentem venerunt, et cogitandi materiam suppeditarunt, quum audirem fide dignum virum narrantem, quam valide adhuc in remotioribus Septentrionalibus regionibus, spiritus ille nequam, suas vires exerceat, illosque homines suis illusionibus et praestigiis apertius quam alibi exagitet. Aiebat enim non solum daemones instar famulorum domesticorum ibidem familiares hominibus esse solere, quos ipsi Drullos vocant; sed etiam interdum diligenter curare equos, aliaqueve iumenta, et in omni genere officiorum sese absque noxa (uti opinantur) sollertes et industrios praebere, ita ut quibuscdam ipsorum conversatio lucrosa, et pergrata sit. Non raro etiam eos, quibus ii inserviunt, morbos et pericula eorum monitione vitare [note: De religioze et sacrisiciis veterum Berusserum.] non secus ac Sarmatis quibusdam in hodiernum diem accidit. Ii enim teste Iohanne Meletio colunt spiritus quosdam visibiles, qui lingua Rutenica Coltikii, Graeca Coboli, Germanica Cobaldi vocantur. Hos spirirus credunt habitare in occultis aedium locis, vel in congerie lignorum: nutriuntqueve eos laute omni ciborum genere eo quod afferre soleant nutritoribus suis frumentum ex alienis horreis furto ablatum, et c. Pollent enim spiritus illi tenues et incomprehensibiles singulari acumine, utpote exercitatilongissimo usu et experientia. Unde fit, ut ex naturalibus causis, longe ante aliquid et citius praevidere, et cognoscere accuratius possint, quam homines [note: De natura daemonum.] corporea mole gravati. Id ipsum non latuit Augustinum. Ita enim dicit: Sciendum est, hanc naturam daemonum, ut aerei corporis sensu terrenorum corporum sensum facile praecedant, celeritate etiam propter aerei corporis superiorem mobilitatem, non solum cursus quarulibet rerum ut hominum vel ferarum, verum etiam volatus avium incomparabiliter vincant: quibus duabus rebus, quantum ad aereum corpus attinet, praediti,

hoc est, acumine sensus, et celeritate motus, multo ante agnita nuntiant, quae homines pro sensus terreni tarditate mirentur. Ex hoc effectu, forte diabolus ab Hebraeis Reseph dicitur, quod interpretatur volucris sive flamma, vel lampas vel sagitta. Accessit etiam daemonibus per tam longum tempus quo eorum vita protenditur, rerum longe maior experientia, quam potest hominibus propter brevitatem vitae provenire. Hoc quoque ethnici [note: In Cratylo.] observarunt. Plato enim ex Hesiodi sententia arbitratur, daemones quasi dah/monas2 dici, hoc est, prudentes et scientes eodem modo Theophrastus voce daimo/nion, et deos et daemones complexus est, et quicquid divinitatis esse particeps malesana putavit antiquitatis. Idem sentit Trismegistus, sicut [note: Lib. 2. ca. 14. de orig. error.] a Lactantio citatur et addit: Sciunt illi quidem futura multa, sed non omnia, quippe quibus penitus consilium Dei scire non licet, et ideo solent responsa in ambiguos exitus temperare: Sed ad propositum. Quin etiam affirm abat iste, esse peculiarem locum in quo dam promontorio inter horrendos maritimos scopulos, ubi saepepriusquam, interdum etiam eodem tempore quo proelium aliquod diversa in parte orbis terrarum committitur, aliaeve insignes clades in quibus multum humani sanguinis effunditur, accipiuntur, undae marinae sanguineae, et in iis veluti ebullientia cadavera hum ina, plera que trunca tamen et mutilata, utpote absque capite, sine [note: Lib. 2. c. 3. de mira. natur. rer. Spetent. Et lib. 3. c. 22. de superstit. cult. daemon. Lib. 2. cap. 2.] manibus pedibusve conspiciantur. Haec etiam Olaus Magnus affirmare videtur, locum Islandiae describens, ubi ex spectris incolae praesagiunt fata principum, quidve remotius in orbe peragatur. Etsi autem non ignoro, quod in aquis naturali modo saepenumero colores mutantur, inter quos nonnumquam, ut de mari rubro dicitur, apparet sanguineus, sicut apud Athenaeum quoque Dipnosophi de aquarum natura et earum varietate prodiversitate locorum late disserunt. Aquarum, aiunt, talis color est, qualis terrae quam lavant. Babylonis lacus aqua rubet per aliquot dies: Borysthenis vero certis temporibus caerula est, quamvis omnium tenuissima vel hoc indicio, quod Hipany supernatat, ob summam aquarum levitatem quae ex Septentrionalibus locis fluunt: Tamen si reliqua, quae modo de cadaveribus ebullientibus diximus, quibusdam fabulosa et inania videntur; audiamus, aiebat noster, porro quid alius vir fide dignus, velut oculatus testis saepius dicere solitus sit; fuit enim diu in Aegypto et aliis Asiae locis: Vidisse videlicet non semel haud procul a pyramidibus Aegypti, in quodam loco (ubi mense Martio certo die convenire soleat magna multitudo hominum, ad vide ndam resurrectionem carnis, ut ipsi vocant) ex sepulturis apparentia, et velut paulatim emergentia cadavera defunctorum non quidem integra, sed interdum manus interdum pedes; nonnumquam maiorem partem corporis conspicuam esse, et rursus sub

terram velut se abscondere. Hoec quum plerisque mira et insolita viderentur;. et ego quoque certius scire cuperem, sciscitatus sum ab affine quodam et amice meo summo viro, genere, virtute dignitate, et experientia multaram rerum praestanti (qui in illis locis una cum Alexandro Schullenburgio, viro nobiliss. et intima familiaritate mihi coniuncto, qui in Erisia superioribus tumultibus bellicis, dum consanguineos et amicos in eastris invisere vellet, exorto forte praelio crudeliter est occisus, dignus sane ob rariss. virtutes longiore vita peregrinatus fuit) an ea quae recensuimus vel sibi comperta haberet, velab aliis audivisset. Is mihi retulit, se quidem ea non vidisse, sed a multis audivisse, ita sese rem habere, adeo ut in Cairo urbe, et aliis Aegypti locis ea neuti quam pro vanis, sed pro tritis et sollennibus haberentur. Ceterum ut mihi dubitationem conceptam eximeret, monstravit mihi librum Italicum ante multos annos Venetiis editum, in quo continebantur variae descriptiones itinerum Legatorum Venetorum ad Asiaticos Scythas, Aethiopes, aliasqueve gentes, vix nomine nobis notas. Inter alia etiam erat inserta narratio Itinerarii, cuius titulus erat: Utaggio di Messer Aluigi di Giovanni di Alessandria nelle indie, ubi prope finem eius verba ita transtuli: Die XXV. Martii, Anno M. D. XL. multi ex Christianis, assumptis custodiae causa milit bus aliquot, ex numero praetorianorum, quos Ianizeros appellant, proficiscebantur Cairo, ad montem quendam distantem duobus milliaribus a Nilo, olim destinatum sepulturis defunctorum, sicut hodie apud nos de Campo sancto dici posset: quo in loco quotannis solet convenire immensa multitudo hominum ut videant cadavera ibi humara, velut emergentia de sepulcris. Hoc incipit vesperi die Iovis, et durat usque ad diem Sabbathi, tunc omnia rursus evanescunt. Eo autem tempore videre poteris quaedam cadavera fasciis involuta, sicut olim humabantur defuncti. Non autem conspiciuntur, se erigentia, multo minus ambulantia. Sed modo videbis unum atque alterum, et attrectabis eius brachium, vel crus aliamve partem corporis: post ibis in remotiorem locum, sique moxreversus fueris, invenies illud brachium, crus, aliudve membrum magis exstans e sabulo quam antea, quod si eo modo hinc inde obambulaveris, manifesto apparebit discrimen quod ea quae modo sub terra fuerunt, magis eruta et conspicua appareant. Eodem tempore multa videbis tentoria circa montem. Nam persuasum est et sanis et aegrotis, qui agminatim eo properant, quod qui ex palude quadam vicina, nocte illa, quae praecedit diem Veneris, se laverit ei mirifice prosit ad conservandam, et recuperandam valetudinem. Verum ego hoc miraculum non vidi. Hactenus ille. Huius rei quoque mentionem facit Felix Ulinensis Dominacus, qui illis in loeis fuit, et suam peregrinationem in

Palaestinam et Aegyptum sua vernacula lingua diligenter conscriptam edidit. Utrum autem haec miraculose, ut homines isti stolidissimi (fuit enim olim Aegyptus, et nunc est superstitionibus plena, mater Idololatriae) resurrectionis et futurae vitae commonefiant, an impostura diabolica accidant, ex phantasmate vel phantasia sicut plerique autumant, ut neque confirmare argumentis, neque inanimo est refellere, ita ex ingenio suo quisque demat, vel addat fidem. Lambertus autem Danaeus de bonis et inal Angelis hanc distinctionem inter phantasma et phantasiam ficit, quod illa oriatur cum tale quid nobis a daemone repraesentatur, quale numquam antea vidimus, teste Augustino; Haec vero, si tale quidpiam offert, quale iam antea vidimus.

CAPUT LXXIV. De cacodaemone Camontino et Schiltacensi.

[note: Lib. 4. annal. Boior.] AVENTINUS refert historiam, quae in pago Camontino ad Rhenum accidit sane memorabilem, de mirificis illussonibus diaboli, quae ut rectius cognoscatur, eius verba inserere volui. Ibidem, inquit, hisce diebus desertor ac perfuga spiritus, multa miracula edidit, circulatorias praestigias lusit, incolas infestavit. Primo umbra feralis, a nemine quidem conspecta, lapides in homines iactare, pultare fores coepit. Mox sub humana effigie pestilens ac nequissimus ille genius delitescens, responsa reddidit, furta prodidit, criminatus quoscumque nota infamiae aspersit: discordias, simultares excitavit. Paulatim horrea, casas omnes succendit atque exussit. Sed uni molestior exstitit, perpetuo eius lateri, quocumque diverteret, haerens atque domum comburens: Et ubi viciniam universam in necena innocentis concitaret; ob scelera illius hunc locum infamem ac devotum esse, pravus mendaciorum faber iactabat. Coactus est homo sub dio manere. Ab omnibus enim, quasi lemuribus nocturnis sacer, tecto arcebatur. Atque ut ille confinibus satisfaceret, candens ferrum manibus portavit, ac quum non vilaretur, insontem se comprobavit. Nihilominus tamen in agris frumenta eius in aceruos composita, idem Lar contaminatus ac perditus combussit. Et quum odiosus indies magis atque magis esse pergeret, coacti pagani rem ad Pontificem Moguntinum deferunt. Sacerdotes missi agros, villas, sacris ac comprecationibus, lustraliaqua, saleque

lustrico expiant, atque conlustrant. Prava ac conturbata mens primo quidem renitebatur, ac lapidibus quosdam vulneravit. Verum divinis carminibus incantatus, efficacibusque supplicamentis adiuratus, tandem conticuit, nec usquam gentium apparuit. Ubi discesserunt Mystae spiritus ater atque pestilens rursus adest. Interim dum illi, inquit, calvastri sacrificuli, nescio quid immurmurarent, sub lineo amiculo sacerdotis (nominatim huncce notabat) qui meo suasu filiam hospitis sui superiore nocte compressit, delitui. Hactenus Auentinus. Huius vel similis historiae, ni failor, ex Sigeberto [note: Lib. 2. ca. 22. De praestig.] et Vincentio mentionem facit Wierus. Tale aliquid accidit et nostro saeculo, Anno videlicet M. D. XXXIII. Schildaci, in ducatus Wirtebergensis oppido. Quum enim cacodaemon oppidanos per aliquot dies praesertim cauponem quendam cum sua familia in foro, cuius diversorium aurea stella, si recte memini, notabatur, clamoribus ac langoribus mirifice exagitasset, observatumque esset ancillam in istis aedibus huius rei, instigante eam incubo suo, consciam esse, re deliberata ab iis qui suspitionem non levem de ea conceperant, iussa est alio migrare. Quo facto plusculis interiectis diebus, illud diversorium, et totum oppidum, diabolico plane furore, incendio intra duas horas, ita ut vicini in tanta celeritate neque accutrere, neque ullum remedium ad restinguendam vim ignis invenire possent, misere consumptum est. Inprimis autem memorabile fuit, quod globi ignei volitantes hinc inde, veluti grandines in domos illapsi sint, ita ut qui ad exstinguendum incendium initio ortum accurrerent, mox proprias domos incensas conspexerint. Tanta autem vis incendii diabolici fuit, ut arx quaeprocul in edito monte ibidem conspicitur, et ex solido lapide constructa est, atque si tecte memini, Landtskrona, appellatur vix ab igne servari et defendi potuerit. Hanc deplorandam tragoediam, audivi ante aliquot annos recitari a parocho, et aliis fide dignis hominibus, qui eius spectatores fuerant, quum a Furstenbergicis Legatis (ex quibus primus fuit ampliss. vir et celeberr. ICtus D. Ludovicus Grempius, qui me filii loco complectebatur, et ita nominare solebat, quem honoris et observantiae causa nomino) in illo oppido ad transigendas quasdam graves controversias, cum Legatis Wirtebergicis, adhibitus essem. Narrabat autem senex Parochus ille, et scripto nobis exhibebat miras artes diabolicas, et quomodo spiritus ille versipellis, varias avium voces et modulationes suavissimas imitari solitus fuisset; asseverans albicantes et diversicolores illos, quos mirantes intuebamur circum circa, coronae instar, in canis suis capillos, eum colorem traxisse, ex in ecto sibi a nequam illo spiritu quodam, quo dolia vinciri solent, circulo; ioco illum interroganti, an etiam corui vocem nosset; eumque mox tam horribilem crocitatum edidisse, ut plane inusitato pavore consternati, illum si diutius

durasset, ferre nequerint. Dixisse autem deinde eum (senex ille non absque rubore affirmabat) sibi inprimis, et singulis, sua vitia, et quae clam commisissent, ut omnes confusi discesserint.

CAPVI LXXV. De mira agilitate quorundam.

IN aula Principis Pabepergensis, saepius cum admiratione vidimus quendam hominem inter pecora in vicinis montanis locis, ut aiebat ipse, educatum tanta agilitate et pernicitate corporis, ut stuporem magnum intuentibus inriceret. Multi itaque in ea fuerunt opinione, praestigiis et fascinationibus oculos hominum eum praestringere, de qua tamen re mihi nihil certi compertum est, neque putem illud in eius potestare, si voluisset, fuisse. Mirum autem prae ceteris in eo erat, quod non erecto corpore, sed quadrupedis instar agilitatein suam ostendebat. Habebat idem princeps in aula nanum quendam, Martinettum qui illum agilem hominem veluti equum conscendebat, quem deinde in gyrum ducebat, et hinc inde concursitationib. variis modis exercebat: verum quando volebat, uno saltu sessorem suum, licet pertinaciter illius dorso inhaerentem, absque omni difficultate excutiebat. Post quadrupes ille cum molossis et generosis canibus inter quos erant ferocissimi, quos Anglicas Dockas vocamus, certamen inibat, eosque suo latratu et fremitu canino pendulaque coma consternatos e cubiculo exigebat. Mordicus interdum comprehensis illis minoribus ex indagatorum genere exactis canibus et molossis, miris saltibus, sursum et deorsum, quadrupes tamen, fere omnes angulos sublimiores cubiculi permeabat, ut simia vix hoc perficere posset, quod tam rusticum et quadratum corpus, absque omni difficultate, uti videbatur, faciebat. Vidi semel atque iterum quum apud Principem in prandio essem, postquam suum sessorem nanum excusserat, et canes suo ficto latratu ex cubiculo exegerat, eum salientem a tergo super humeros unius ex convivis; inde in mensam, intactis poculis et vasis apposit is; mox in sublimiora loca, tanta celeritate, ut instar sciuti, vel felis Indici, de quib. Iulius [note: De subtibi exercitat. 217. nis. 9.] Caesar Scaliger scribit, volare videretur. In tectis aedium, licet fastigiatis, illi hinc inde discurrere, sicut feles nostrates solent, facilimum et consuerum erat. Alias quoque sua agilitate ineptias fecit, ut nunc passim de ipso sermo sit, quasi de re insolira, et inaudita. Etsi autem haec narratio quib usdam praeter fidem videri potest, quam reticere maluissem, si non et ipse

oculatus testis essem, et alii multi huius rei spectatores adhuc superstites essent; Quin etiam ille ipse agilis homo, adhuc dum haec scriberem, ducta uxore [note: Lib. 44.] in vivis fuit: tamen legimus fere similem pernicitatem habuisse Habidem filium Gargoris Regis Curetum. Ita enim de eo scribit Iustinus historicus celebris. Saltus Carthesiorum, in quibus Titanas bellum adversus deos gessisse proditur, incoluere Curetes, quorum Rex verustiss. Gargoris, mellis colligendi usum primus invenit. Huic quum ex filiae stupro nepos provenisset, pudore flagitii variis generibus exstingui parvulum voluit: sed per omnes casus fortuna quadam servatus, ad postremum ad regnum tot periculorum miseratione pervenit. Primum omnium quum eum exponi iussisset, inventus est vario ferarum lacte nutritus. Deinde relatum domum, tramite angusto, per quem armenta commeare consueverant, proici iubet, crudelis prorsus, qui proculcari nepotem, quam simplici morte in terfici maluit. Ibi quoque quum inviolatus esset, nec alimentis egeret, canibus primo ieiunis, et multorum dierum abstinentia truciatis mox etiam suibus obici iubet. Itaque quum non solum non nocerent, verum etiam quarundam uberibus aleretur, ad ultimum in Oceannum abici iussit. Tum plane manifesto quodam numine inter furentes aestus, ac reciprocantes undas, velut nave non fluctu veheretur, leni salo in littore exponitur, nec multo post cerva affuit, quae ubera parvulo offerret. Inde denique conversatione nutricis eximia puero pernicitas fuit, interque cervorum greges diu montes saltusque haud inferior velocitate persgravit. Ad postremum laqueo captus, Regi datus dono est. Tunc ad lineamentorum similitudinem, et ex notis corpotis, quae iniustae parvulo fuerant, nepos agnitus, admiratione deinde tot casuum periculorumque ab eodem successor regni destinatur. Huc referri possunt ea, quae Solinus, si modo vera sunt, memoriae tradidit de Lada quodam, qui tanta agilitate et velocitate praeditus fuit, ut supra canum pulverem cursitaret, et arenis pendentibus nulla indicia relinqueret vestigiorum. [note: Rogum lib. 2. cap. 2.] Item de Polymnestore, Milesio puero, qui pastor ludicro leporem consecutus est. Eodem modo, ut misceamus sacra profanis, legimus in sacris literis, Azaelem fratrem Ioabi principis militiae Regis Davidis tanta velocitate currendo valuisse, ut capreis aequipararetur. In Suidae quoque historicis mira de quodam velocissimo homine legimus. Indacus, inquit, sub Leone Marciani successore floruit homo audacissimus, et pedibus valentissimus, laeva manu robustior, celeritate praestans. Fuit enim Euchide et Assopo, et Chrysomazo et Echione, et si quis alius celeritate pedum celebratur, velocior. In eundo conspiciebatur, et rursus evanescebat, fulguris instar, per praecipitia, non currenti magis quam volantisimilis. Quam enim viam homo equis mutatis uno die conficere non poterat, eam hunc suis pedibus

absque dolore percurrere asserebant. Nam a castello Chereo uno die Antiochiam perveniebat, et postridie in idem castellum revertebatur, ex eoque denuo, quierem non desiderans, uno die Neapolim Isauriae proficiscebatur. Sic recentiores peregrinatores memoriae tradiderunt, in nuper repertis insulis, Americanos plerosque velocissimos esse, ita ut cervos aliasque feras in venatione non raro cursus celeritate assequantur. Inprimis autem Petrus [note: Oceanea derad. 3. lib. 8.] Martyr Mediolanensis hac de re ita scribit: In ultima ad occidentem regione Guaccaiarima, in regiuncula Zavana homines vivere aiunt, montium cavernis et silue stribus fructibus contentos, qui numquam mansueverint, neque aliorum unquam commercio usi sint: sine certis sedibus, sine sationibus aut cultura ulla, uti legitur de aurea aetate. Hos certo aiunt idiomate carere. Cernuntur aliquando. Habuerunt ad manus neminem. Si quando venientes ad conspectum hominum quem quam ad se moveri cognoverint, cervo celerius aufugiunt: Canibus aiunt Gallicis agiliores esse. Recenset autem ibi historiam, quom odo ex hoc genere hominum quidam puerum rapuerit, quem tamen in bivio incolumem reliquerit. Postremo mirum, si verum est, quod in additionibus ad Lamberti Schafnaburgensis de rebus gestis Germanorum librum, de puero quodam ita legitur: Anno M. D. XLIV. quidam puer in partibus Hassiae est deprehensus: hic sicut postea cognitum est, et ipse rerulit, quum trium esset annorum, a lupis est raptus, et mirabiliter educatus. Nam quamcumque praedam lupi pro cibo rapuerant, semper meliorem partem sumentes, et arbori circumiacentes ipsi ad vorandum tribuebant: tempore vero hiemis et frigoris foveam facientes, folia arborum et alias herbas imponentes puerum superponebant, et se circumponentes sic eum a frigore defendebant: ipsum etiam manibus et pedibus repere cogebant, et secum curreretam diu, quoad ex usu eorum velocitatem imitabatur, et saltus maximos faciebat. Hic deprehensus, lignis circumligatus erectus ire ad humanam similitudinem cogebatur. Idem vero puer saepius dicebat, se multo carius cum lupis, si in se esset, quam cum hominibus diligere conversari. Puer iste in curiam Henrici principis Hassiae pro spectaculo est allatus. Hoc etiam eodem anno contigit in Wederavia, in villa Echtzel, ibi enim puer XII. annorum, cum lupis erat in silva, quae vulgo dicitur die Hardt, et in venatione a nobilibus hiberno tempore captus fuit. Haec ex auctoris incerti additionibus ascribere volui. Quis hanc disparem naturae conversationem non admirabitur? quam tamen diuturna consuetudo ita gratam effecit, ut infestissimis hominum generi belluis puer iste cohabitare maluerit, quam hominibus, qui ab humanitate dicuntur, et naturali instinctu congregari solent. Unde apparet vere dictum esse: Consuetudinem esse alteram naturam interdum potiorem natura. Eius enim tanta vis est, ut

nos saepe cogat res aliquas sua sponte duras et asperas amare, atque in illis tractandis iucunde versari. Ceterum homines a brutis nutritos esse rarum in historiis non est. Ferunt enim Cyrum Mandanae filium, a cane enutritum fuisse: Telephum Aganes et Herculis filium ab equa: Sed et Alopes Priamique filium Alexandrum scribunt, ab ursa educatum esse: Aegisthum vero Thiestae et Pelopiae filium: a capra, sicut Aelianus haec congessit.

CAPUT LXXVI. Gladium non solum indicem iustitiae, et olim fuisse, et nunc esse, sed etiam veram fortitudinem in proeliis eo demonstrari.

[note: Lib. 12. c. 42.] IN proximis Imperii comitiis Spirensibus Anno 1570. illustrem generosum et heroem insignem D. Lazarum Suendium recensentem audivi. Non ita pridem ortam esse contentionem inter deditios Christianos, qui sub iugo Turcico in provincia illa quae Daciae, vel ut hodie vocatur Transsiluaniae, praeside Themisuarensi (quem vulgo Bassam vel Vassum nominant, vocabulo, Caroli Magni temporibus, ut in eius constitutionibus videre licet, usitato) contermina est, vivere coguntur, de statuis et imaginibus in templis. Erant enim illi Christiani, partim pontificiae, partim reformatae religioni addicti. Unde ut illi, praesertim vulgus, imaginibus et statuis divinium nonnumquam cultum attribuunt: ita hi eas, velut res idololatricas, mandato divino prohibitas, in templis abominantur: Quum igitur in uno eodemque sacello, satis angusto, ad preces et sacra sua illis convenire concessum a praeside Turcico esset et una pars propter retinendas, altera propter abii ciendas imagines ex templo, in conventibus et privatim acriter inter se contenderent, ita ut parum abfuerit, quin a iurgiis, ad manus et arma deventum esset praeses vel Bassa ille Themisuarensis audita re utrosque ad se vocari iussit, et disceptatione eorum cognita, mox e templo omnes imagines et statuas, ut par [note: In itinerario Constantinopolitano et Amasiano.] utrorumque esset conditio (licet alioquin Turcae statuas mirifice abominentur, sicut in ipsorum delubris, quae ab eis Moschea vocantur, apparet, et ob eam rem Christianos velut idololatras derideant, quemadmodum Busbequius testatur) eici possit: post utrique parti certum locum in vacuo designavit,

in quo sua sacra seorsim et pacate, certis limitibus inclusa peragere possent. Utautem scirent qualis poena illos maneret, si secus facerent, ante ostium templi iussit appendi Acinacem vel gladium incurvum Turcicum, evaginatum, quo significare voluit, ultoremgladium strictum et poenam capitis, in turbatores pacis et tranquillitatis constitutam esse. Hac ratione metu poenae ita illos compescuit, ut deinceps neutra pars, neque sese commovere, neque alterum verbis factove ob statuas offendere ausa fuerit. Etsi autem hoc factum quibusdam nimis rigorosum, et barbarum videri potest: tamen a Romanis quoque olim gladius ad deterrendos seditiosos et celeratos, publice propositus fuit. Ut enim secundum Festum, apud eos insigne imperii et armorum hasta fuit: (Proconsules enim de civilibus provincialium causis cognoscentes, pro tribunali hastam erigebant) ita in facinorosos homines ammadvertentibus illis gladius semper in conspectu [note: De divers. regulis iuris lib. 2.] erat, sicut erudite admodum illud tradit Iacobus Raevardi, ubi hoc ex Cypriano confirmat, is enim ita scribit: Saevit invicem discordantium rabies et inter togis, pace rupta, forum liribus mugit insanum: hasta illic eg gladius, et carnifex praesto est. Huc pertinet quod Dio de Traiano scribit. Nam quum praefectum praetorio, quem creaverat, circumdaturus esset ense, nudum eum illi porrexit. Cape hunc, dixit, et siquidem bene imperavero, pro me hoc utere: sin male, adversus me. Hoc etiam attigit Plinius. Ubi cum ita commendat. Nulla in audiendo difficultas nulla in respondendo mora: adeunt statimqueve dimittuntur. Traiano quoque attribuit Aurelius victor, tres insignes virtutes, Sanctitatem domi: Fortitudinem in bellis et [note: In Paneg. vel Traiano.] armis: Iustitiam et prudentiam utrobique. Sic videmus gladium evaginatum, quod in sollennitatibus Imperatori et Regibus praefertur, indicare iustitiam, ut terror sontibus incutiatur, et insontes sciant, se sub protectione summi magistratus ab iniuria et vi tutos esse. Hoc quoque olim apud [note: Lib. 2. cap. 6.] Massilienses ulitatum fuisse, testatur Valerius Maxim. Ceterum, inquit, a condita urbe gladius est ibi, quo noxii iugulantur, rubigine quidem exesus, et vix sufficiens ministerio, sed index in minimis quoque rebus omnia antique consuetudinis momenta servanda, etc. Moribus quoque nostris receprum est, quando Equites, qui aurati vulgo vocantur, a Caesare vel Regibus creari solent, ut gladius evaginatus illis tradatur, eorumque humeri leviter eo perstringantur, cum commonefactione ut iustitiam foveant, viduas, pupillos aliasque miserabiles personas a vi iniuri ve defendant. Recte itaque Hartmannus Hartmanni ab Eppingen, in dedicatoria sua epistola, quam praefixit practicis Observat. Camerae, refert, Priscos poeras, qui etiam Theologi sunt habiti, quevum principes officii admonere vellent, Iovem medium inter Themin et Cratos, in stellato solio, miro splendore

quaqua versum corscante sedentem, finxisse, cuius iussu aquila, quae Iovis armigera et gestatrix fulminis dicitur, sceptrum flammas undique evomens principibus in manus porrigat: Themi quae iustitiae, legis et pacis mater habita est, ensem: to=u kra/teos, quae latine potentia est, diadema aureum Regibus largiente: hoc involucro significare volentes, dum sceptrum ab aquila Iovis iussu tribuitur, imperium non nisi a Deo dari: et ideo a Themi gladium porrigi, ut princeps nihil agat praeter id, quia fas et iura permittunt: a potentia vero coronam exhiberi, ne coronas, id est civitates quae turrium ac moenium figuram liabent, vi atque armis opprimat, sed legibus et humanitate conseruet. Idipsum Poliphilus suis hieroglyphicis figuris demonstrare voluit, ubi in circulo trutinam pingit, quae a gladio, cuius mucronem corona circumdat, dependet, cum tali subscriptione: IUSTITIA RECTA AMICITIA ET ODIO EVAGINATA ET NUDA ET PONDERATA LIBERALITAS REGNUM FIRMITER [note: In hypnerosomachia.] SERVAT. Est etiam ibi depicta arca veluti repleta auro, qua capulus gladii nititur, et ib una parte anguis, ab altera canis. Eodem modo patet, olim nostram gentem iustitiae observantis. ideoque frequenter gladio erga sontes usam fuisse. Immo adhuc, ut fertur, in quadam Imperii urbe exstat gladius rubigine propemodum, non secus ac Massiliensis, exesus, quo olim coactus fuit is, qui postremo in Senatum eorum assumptus fuerat, supplicium de sontib. sumere. Neque illi hoc ignominiosum, sed potius honorificum, utpote factum ad tuendam iustitiam, fuit. Huc referri potest, quod in quibusdam locis Franciae Orientalis longiss. consuetudine receptum est, sicut Generosus Comes Conradus Castelli, locum in sua ditione ex arce editissima demonstrans, mihi retulit, ut is, qui in illo pago, ubi furtum commissum est, nuperrime uxorem duxit, furi in flagranti crimine deprehenso laqueum innectat post omnes eius loci viri, quando novus ille maritus, signum eis peculiare dat, inprimis autem quatuor Sculteti, qui propter diversas iurisdictiones ibi ius dicunt, illi adiutores esse solent, ut fur de annosa et mutilata exstantibus ramis quercu, ad hanc rem superioribus saeculis delecta, suspendatur, et hoc ipsorum vernacula lingua Hnien arbor autem Knüpfflesbaum vulgo vocatur. Sic Maximilianum I. huius nominis Caesarem ferunt loca destinata ad supplicia sontium, venerabundum cum hac voce, SALVE IUSTITIA, praeterite solitum. Legimus quoque in genealogiis Comitum Flandriae, quae nuper cum exquisitis iconibus, opera Petri Baldasaris in lucem prodierunt. Balduinum XII. Comitem, tam severum in puniendis criminibus fuisse, ut a securi, qua de sontibus supplicium tunc temporibus sumebatur, cognominatus sit, ideoque cum securi, veluri peculiari nota, ibi depingitut: Hic undecim equestri dignitate viris, eo quod tres mercatores spoliassent, eosque interfecissent, in palatium suum vocatis, et in tabulam

collocatis, laqueos singulis inici iussit: post propriis manibus subtracta tabula illis gulam fregit. Hinc apparet, quam tenaces, nonnumquam etiam rigidiab sque legitimo iuris ordine in puniendis delictis praeter dignitatem quidam olim fuerint. Hac autem in re facile peccatur, si ius aequitate non temperatur. Ita enim dicit regula iuris: In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda est. Igitur quale obsecro ius, vel lex municipalis olim apud [note: In hist. Bohem. lib. 32.] Moravos fuit? cuius mentionem facit Dubravius, ita ut recte dicatur a veteribus, SUMMUM IUS, SUMMA CRUX. Ut autem res apertius cognoscatur, verba Dubravii asscribam, Uladislaus, inquit, in Hungariam revertens, aliquantum in Moravia substitit, Olomuciumque ingressus cognitioni novae ac vix auditae praesedit. Civis Uradislaviensis honesto domi loco natus, copiisque rei familiaris locuples, et ut existimabatur, inter primos habitus, negorii sui cuiusdam gratia in Poloniam profectus, divertit in oppidum quoddam ad domum meritoriam. Ibi caupo quingentos hospiti aureos clam subducit, accusatusque furti, crimen metu tormentorum fatetur, reddere ablatum paratus, nec aliud quicquam hospes petebat. Ceterum Iudex et Decuriones oppidi instare, ut legibus illorum satisfiat, quae sanciant ut accusator furti, suis manibus furem in furca suspendat; aut si ad manus carnificem suum non habeat, ipse a fure suspendatur, si furid exsequi voluerit, quod ille promptissime se facturum recepit. His verbis exanimatus metu hospes, ignominiam, infamiamque supplex deprecatur, donatque gratuito Iudicibus totam illam summam sibi ereptam, modo abire incolumi inde liceat. Negant illi fas esse legum custodibus, contra leges quicquam agere. Quid multa? quando nihil aequi imperat, facere quam pati, quod necessitas iubebat, maluit, continuoque Cracoviam ad Regem Poloniae perrexit, qui legis huius barbarae non solum testem se exhibuit, sed literis praeterea suis regiis ab omni infamia illum purgavit quas Uladislaus quoque Rex suo diplomate confirmavit, addita mulcta, si quis factum illud illi opprobrare auderet. hactenus ille. Rectissimo itaque et prudentiss. consilio [note: Cap. 218. In Authont. ut nulli iudicum lic. ca. Lib. 1. annal.] eiusmodi absurdae et iniquiss. leges et statuta vel correcta vel penitus sublata sunt in Constit. Imper. poenalib. Ad quod fortasse praebuere occasionem verba Iustin. Imp. ubi dicit: Neque consuetudines nominare liceat aut quaerere, quas forsitan aliqui praedictorum in proprium lucrum iniuste adinvenerunt. Male enim adinuenta malaeque consuetudines neque ex longo tempore, neque ex longa consuetudine confirmantur. Licet plerumque accidat, ut ea quae nostris maiorib. fuere inconsueta, etsi honesta sunt, perinde odio habeamus, acsi prava essent, sicut Cornelius Tacitus innuit. Sed meditationem nostram absolvamus. Sane, apud Alanos gladius tam religiosa res fuit, ut eum tamquam numen venerati sint. ita scribit Ammian.

Marcellin. Nec templum apud eos visitur, aut delubrum; ne tugurium [note: Iustin hist. lib. 43. In hieroglyphic. lib. 42. In historia deorum syntagmate 1.] quidem culmo tectum cerni usquam potest: sed gladius barbarico ritu humi figitur nudus, eumque ut Martem regionum, quas circumeunt, praesulem verecundius colunt. Sic ab origine rerum veteres gentiles pro diis immortalibus hastas coluere, ob cuius religionis memoriam, adhuc deorum simulacris hastae adduntur. Huius rei quoque meminit Pierius. Fuerunt autem deae, quibus hastae dicarentur, affigerenturque, Materiae ab antiquis vocarae. Nam Materes Gallorum tela fuere, ut Lilius Gyraldus notat. Memorabile et laudabile certe est: quemadmodum olim, ita et nostra aetate, viros militares et strenuos, gladiis inprimis contra hostes pugnando usos fuisse, parumque honestum et fortibus indignum putasse, aliis telis, exceptis hastis in primo concursu, uti. Ideoque diligentissime curarunt, ut gladios egregios, et singulari arte et materia exquinte fabricatos haberent, quibus heroes, quemadmodum etiam suis equis generosioribus peculiaria [note: Cap. 82.] nomina indiderunt. Sicut de Rolando duce fortissimo, Caroli Magni sororis filio (cuius infra prolixior mentio fiet) legimus, qui tam eximia temperatura gladium Durindanum, vel Durandalum, fortasse dictum a duricie, habuisse fertur, ut quum caesis suis copiis, antequam ipse labore et siti conficeretur, in duriss. cautibus, ne hostes eo potirentur, illum frangere magnis viribus conatus fuisset; illae potius ipsius aciei cesserint, quam gladius [note: Lib. 3. histor. Franc.] fractus sit, sicut Gyraldus refert, dicitque hunc gladium iussu Caroli Magni, in civitate Blaiensi ad Garronnam, in monasterio S. Romani ad Rolandi sepulcrum una cum eius cornu appensum fuisse: Arturus Britonum Rex, qui vixit Anno CCCCLXX. gladium habuit Caleburnum et lanceam Ronam, quo gladio uno praelio occidit quadringentos et septuaginta ex [note: In Chronographia.] hostibus, si vera sunt, quae Sigebertus Gemblacensis memoriae tradidit. Sic ensis Alexandri Magni mira tinctura ac levitate, ex dono Regis Citieorum, laudatur a Plutarcho in eius vita, ubi dicit, solitum eum fuisse in pugna plerumque rem gladio gerere. Georgii quoque Castrioti Epirotae viri fortissimi [note: Cap. 82.] facta infra attingemus, cuius gladium, quo in proeliis veteretur; Mahometes Turcorum Imp. et ipsius hostis acerrimus, videre cupiit. Hunc quum Castriotus (qui a Turcis Ischenderbeg, id est dominus Alexander, vocatur; unde vulgo Schanderbegus appellatur) ad eum, accepta cautione, Constantinopolim misisset; nemo tanti roboris in Turcica aula repertus fuisse dicitur, qui eo commode et perite uti potuerit, ita ut Mahometes remisso eo, veluti ad terrorem supposititio gladio se hostili animo et arte delusum esse renuntiare iusserit. Cui Schanderbegus rescripsit, se bona fide et absque fuco dolove misisse acinacem suum, quo in proeliis valide strenueque uteretur: verum manum et brachium suum quo medios Turcos

proscindere, transversos dividere, integrosque artus detruncare soleret, non misisse, sed sibi retinuisse. Id ipsum se mox re ipsa ostensurum. Quod et perfecit. Laudatur itaque non sine causa Turcicus miles, qui hodie gladium suum leviter incurvum (qui illis Kilitz, Arabibus vero Seife dicitur: hi acinaces nobis sunt, quos Xenophon et alii Graeci historici Persis tribuunt, e quorum regione turcos in Asiam venisse constat, eosdemque copides para\ to\ ko/pein a caedendo, quod caesim, non punctim feriant nominant, teste Leunclavio nostro) tam magni facit, ut maximo pretio eos comparare, diligentissimeque asservare, neque permittere, ut ii ad exteros venales exportentur, soleat. Nam gladiis vera fortitudo in proeliis, non sagittis vel globulis ex tormentis missis, a viris magnanimis demonstratur. Recte itaque Monachus, qui primo Bombardarum usum invenit, ab Artosto in suo Orlando furioso, ingeniose et graviter exagiatur, quod auctor fuerit, ut vera virtus bellica corrupta, et fere sublata sit. Hinc videmus Romanos in proeliis semper maiorem fiduciam in gladiis, quam aliis telis, posuisse, hocque modo maximas victorias conse cutos fuisse. Quo respexit Livius dicens: Ventum est ad gladios, ubi mars acerrime furit. Et apud eundem, nec non et Plutarchum, non uno in loco, Imperatorum, morae impatientium, monitiones et increpationes ad milites suos factae leguntur, ut omnissis pilis, gladiis suis contra hostes in flictibus rem gerere festinarent, et hae ratione victoriam citius adipiscerentur. Ob hanc rem Claudius Marcellus, ut idem Plutarchus refert, quum esset admodum in reb. gerendis strenuus et ferox vir et manu promptus et talis natura, quales belli, studiosos, ex agerochos sua lingua, hoc est, gloriae bellicae nimis quam cupidos, Homerus nominat, Gladii nomen a Romanis sortitus est. Econtra Fabio Maximo, quod is tutis et lentis consiliis niteretur Annibalem que sensim, veluti amnis sine strepitu allabens, continenterque lambens, subrueret, atque absumeret, proeliisque defatigaret. Scuti nomen tribuerunt, praestantius hoc quam illud censentes, prior enim sui tegendi, quam hostis laedendi cura. habenda est. Quocirca conditores legum apud Graecos non eum qui gladium aut lanceam, sed qui clypeum amisisset, puniebant.

CAPUT LXXVII. Clamorem militarem in proeliis magnam efficaciam ad terrendos hostes habere.

SAEPIUS audivi ab iis, qui praesentes fuerunt in conflictu cum Turcis, eos non solum in proeliis uti tympanis aliis que clangorib. ad animandos milites inventis, quos sua lingua Neubet, vocant, verum etia horribili et truci ululatu. Utpote Alla egbir, Tegbir: Alla, Alla, allahu Brebreberi. Nec non et Tzaccatzuc, heia hui, Item, Gaur, gaur, vur, vur: vel etiam, dabra, dabrahu, ingeminantes et hoc modo hostes, praesertim in velitationibus, adoriri solere, ita ut insuetis facile terrorem incutiant. Etsi autem nonnullis audacioribus hic mos Turcicus inanis esse videtur, existimantque istos clamores bellicos ex timiditate quadam proficisci, siquidem teste Solino polyhist. timor vocis est incitamentum, quam non solum acuit, sed etiam si numquam fuerit, extorquet, unde etiam proverbium, quod Bactrianis peculiare olim fuit, ortum esse opinor, Canes timidiusculos plus latrare, quam mordere, cum praesertim vera fortitudo in animi magnitudine et dextris [note: Q. Curt. li. 7. dereb. gestis Alex. Magni. Hieron. Osorius li. 8. de reb. Africis et Indicis. Iosus. cap. 6.] consistat. Hoc etiam quidam Regulus Mauritanus, pugnaturus cum Lusitanis, animadvertit. ita enim instructa acie compellat suos milites. Non clamoribus, sed viribus est agendum: Non sunt hi homines, qui vocibus exterreri soleant: In virtute, non in ululatibus est spes victoriae collocanda, Cupio nunc non eos, qui voces inanes fundant, sed qui hostem feriant, aspicere. Constat tamen ex historiis clamorem militarem Romanis et aliis bellicosis nationibus sicut Israelitis quoque; ut nos docent sacrae literae, ante proelium, et in ipso conflictu fuisse olim, et nunc quoque esse usitatum. Ideoque non ignorant Indi occidentales, qui inter se continenter bella gerunt, captosque mactant et devorant. Sic enim Lerius (qui spectator fuit conflictus in Brasilia Tovoupinam baultiorum, confoederatorum Gallorum, cum Margaiatibus Lusitanorum amicis) de illis scribit: Quum primum illi hostes conspexere, in tantos, tamque editos ululatus proruperunt, ut qui lupos hic venantur, cum illis ululatibus comparandos minime edant. Clamor vero aerem adeo feriebat, ut tonitru vix exaudiri tum potuisset. Accedentes vero propius clamores ingeminabant,

cornibus concrepabant, fistulis denique canebant. minas alii in alios intentabant, ossaque mortuorum hostium ostentabant, etc. Et. Paulo post: Haec gens adeo fera est et truculenta, ut tantisper, dum virium vel tantillum restat, continuo [note: In Hibernia descriptione.] dimicent, fugamque numquam capessant etc. Eodem modo silvestrium Hibernorum animos, sicut Camdenus recenset, ridicula opinio pervasit, et etiam persuasit, illum qui in militari illo barritu, sive clamore, quo in congressu magna vocis contentione utuntur, reliquorum clamori non respondeat, subito a terra arripi et quasi volantem in desertas valles deferri, hac, (haec regio Kerri, ad Sinei ostium aviis et silvestrib. montib. edita, quibus crebrae intersunt valles cavae nemoribus etiam condensae) ibi gramine vesci aquam lambere, nec male nec bene esse sibi sentire, rationis non orationis usum tenere, a venantibus demum ministerio canum capi, et domos suas deduci. Et paulo post de iisdem silvestribus Hibernis: in bello pro tuba tibia utricularis in usu est: ligaturas portant, preculas recitant, et in congressu PHARRHO quam acerrime clamant (barritum illum militarem existimo, de quo Ammianns) cum hac persuasione, qui reliquorum clamori non respondeat, ei hoc accidere, ut arripiatur subito a terra feratur quasi volans, semper postea hominum conspectum fugiens in valsem quandam Kerrie. Sed has barbarorum superstitiosas ineptias omittamus et andiamus Tacitum de moribus Germanorum, qui paulo post principium ita de iis scribit: Ituri in proelia canunt. Sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu, quem Barditum (ita enim doctiores non barritum qui elephanti proprie attribuitur) vocant, accendunt animos, futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur. Terrent enim trepidantue, prout sonuit acies. Nec tam vocis ille, quam virtutis concentus videtur. Affectatur praecipue asperitas soni et fractum murumur obiectis ad osscutis, quo plenior et gravior vox repercussu intumescat. Caro sane senior, quando docebat iuvenes intrepide pugnare, saepe numero dicere solebat, Verba plus quam gladium, et voces plus quam manum hostes infugam vertere, attonitosque [note: In vita Coriolani.] reddere. Talem militem Catonianum fuisse M. Coriolanum Plutarchus scribit, videlicet non manu tantum promptum, ictu que timendum, sed et vocis sono et asspectu hosti terribilem. Quare idem Cato dicebat, sibi invisum esse militem qui ambulans moveret manus, pugnans moveret pedes, clariusque sterteret, quam inclamaret. Huc respexit Iulius Caesar in suis commentariis: Est, inquit quaedam animi incitatio, atque alacritas naturalis innata omnibus, quae pugnae studio incenditur, hanc non reprimere, sed augere Imperatores debent. Neque frustra antiquitus institutum est, ut signa undique concinerent, clamoremque universi tollerent, quibus et hostes terreri, et suos incitari existimaverunt. Macedones quoque et

Persas clamoribus proelium inchoare solitos, patet exiis, qui res gestas Alexandri [note: Lib. 3.] Magni memoriae tradiderunt, inter quos Q. Curtius (quem docti tersum et diligentem historicum nominare solent) ita scribit: Iam in conspectu, sed extra teli iactum, utraque acies erat, quum priores Persae inconditum et trucem sustulere clamorem. Redditur et a Macedonibus maior, exercitus impar numero, sed iugis montium vastisque saltibus repercussus, quippe semper circum iecta nemora petraeque, quantamcumque accepere vocem multiplicato sono referunt. Experientia igitur docuit quemadmodum visus teste Aristotele, longe celerior auditu est, siquidem ut in libro de Mundo dicit, quod oculis praecipitur, ei quod auribus obrectum est, antevertere natura comparatum est: quippe illo e longinquo asspectabili, hoc tum demum exaudibili, quum auribus appulsum sit: Unde M. Terent. Varro. lib. 4. de lingua latina dicit. Quinque sensuum maximus est in oculis: Nam cum sensus nullus quod abest mille passus sentire possit, oculorum sensus visusque ad stellas pervenit. Ita constat ex omnibus sensibus auditum maxime conturbare animam, et circa eam passiones excitare: inprimis autem intellectum terrere cogitandique facultatem excutere. Hoc non [note: In historicis.] ignorarunt Abari, qui teste Suida statuerant in belli motu sonitum excitare confusum et agrestem unaque cum fremitu bellico pulsare tympana, ut tantus tumultus exsisteret, quo per cellerent et terrerent Romanos. Quod bonus praecognitum militibus indicavit, ne re subita consternerentur: sed id quod futurum erat, animis sibi repraesentantes et opinione, assuescerent perid quod nondum aderat ei quod futurum erat: eosque iussit pulsatione tympanorum audita vicissim scuta concutere, et bellicum clamorem tollere, et Paeana canere, et ligneas situlas collidere. Secus autem accidit in memorabili illa expeditione et clade contra Parthos, in qua M. Crassus cum filio Publio, optimo et Ciceronis amantissimo adolescente, atque cum universo fere exercitu fraude hostium occubuit. Nam Plutarchus ita [note: In vita M. Crassi.] scriptum reliquit: Postquam prope hostem perventum est, datumque a duce signum, ilico gravi sonitu, terribilique fremitu tota remugrit planicies. Non enim cornibus aut tubis Parthi proelium accendunt, sed pelles cavo atheno inductas malleis undequaque pulsant: haec tympana sic perculsa raucum murmur sonumque terrificum edunt, quasi fremitu feraealicuius et tonitru permisto. Eo tum sonitu perturbatis Romanis, subito Parthi etc. Non dissimilia instrumenta bellica apud Indos quoque usitata fuisse legimus. Etenim ea in aere suspensa scuticis diverberabant, unde horrendus quidam sonitus emittebatur. Conficiebant autem ea ex trunco abietis cavato, orichalci tintinabulum in eo collocantes, et taurino corio circumtegentes: hoc in pugnas elatum ferebant. Quum vero strepitum

maximum excitare, aut signo aliquod significare volebant, convertentes ad os ligneum vas coneutiebant: at quae in eo erant tintinabula multa et magna in arcto resonantia, intus obscurum quendam sonitum faciebant, quem mugitu non dissimilem huius rei ignari difficile poterant discernere instrumentum, an belluae rugitus esset. Huc spectat Henrici Percii Comitis [note: Lib. 9. rerum Scoticarum.] Northumbriae limitis orientalis Angliae praefecti clades notabilis sicut a Buchanano refertur: Is enim quum in Scotiam cum septem milibus hominum ex improviso irruisset, a rusticis et pastoribus, creptiaculis, quibus cervos et pecora absterrere solent, fugatus est. Eius crepitaculi, inquit Buchananus, haec forma est, In summo hastili satis longo, infixis costis ligneis, in semicirculum curvatis, super eas pellem circumtendunt, ad eam maxime formam, qua sunt laternae, quas vulgus Lutetiae Fallotas appellat. Huic lapillos paucos, sed durissimos indunt, quibus agitatis, cum ingenti sonitu feras a segetibus absterrent. Hoc genere creptiaculorum ingenti strepitu in iminentibus castris collibus edito, equi Anglorum perterrriti, vincula rumpunt, ac passim per agros palantes in praedam agricolis cedunt. etc. Sed ut redeat unde digressa est oratio. Paulo post idem Plutatchus de Crasso tradit: ille sermone suos ad meliorem spem erigere conatus, paucorum vidit animos incensos. Quin et clamorem militarem tollere quum iussisset, maestitiam eorum culpavit, quod imbecillam, exiguam et inaequalem vociferationem edidissent. Ad barbarorum aspera et sonora conclamatio aures perstrepebat, etc. Ex his apparet, quantam vim, tam ad excitandos, quam ad perterrefaciendos animos hominis vox et clamor habeat, quae vis clam ore immensae multitudinis excitata et velut unita, efficacissima esse, et latissime sese extendere, velutique telum obvia quaeque magno cum impetu penetrare solet. Sicut ex eodem Plutarcho videre licet. Scriptum enim reliquit, in vita Pompeii, plebem indignatione motam ita acclamasse, ut supervolans corvus attonitus [note: Lib. 19. dec. 3.] in turbam deciderit eodem modo legimus apud Livium, Volucres ad terram delapsas clamore militum, quum tanta multitudo naves conscenderet, [note: De reb. gestis francorum, in vita Ludovi. Crassi libr. 5. In historia Veneta lib. 2.] ut nemo mortalium aut in italia aut in Sicilia relinqui videretur. Similis historia exstat apud Paulum Aemilium, quae etiam a Petro Iustiniano recensetur. Quum Tyrus inquit Aemilius, ab exercitu Christianorum obsideretur, suntt auctores, columbam advolasse. Eam quum nostri usu docti, tabellariam esse cognoscerent, clamorem tantum a terrestribus navalibusque copiis sublatum, ut ales tamquam turbine moti caeliacta, in terram delaberetur demptam epistolam barbarorum literis ad Tyrios exaratam: brevi auxilia occursura: bono animo essent: paucos dies obsidionem

tolerarent. Nostros contra alteram epistolam curasse scribendam manu linguaque eorum barbarorum, quos in fide habebant, quibusdam etiam Latinorum longinquitate temporis, commercioque mutui per intervalla bellorum usus, Barbarorum sermonis non ignaris, volucremque cum subdititiis fallacibusque literis remissam; Sibi ex usu praesenti obsessis consulerent: virtutem eorum fidemque satis perspectam: fortunam deesse: spem propinquam auxilii nullam ostendi posse, interclusis ab hostibus itineribus. Dolo cessere Tyrii etc. Similium columbarum assuefactarum ad afferendum in aere literas sub alis corpori alligatas, frequens usus fuit, in bello illo diuturno Hispanorum cum Belgis, cuius nondum finis apparet. Iisque inprimis usi sunt Harlemenses, quum diu fortiter hostium obsidionem perferrent. [note: In vita T. Quinctii Flaminii.] Non raro autem hae volantes tabellariae clamore militum, et boatu tormentorum, ex alto collapsae et interceptae sunt. Unde manifeste noscitur, quum vox magna, ut idem Plutarchus testatur, atque multa effertur, ea divulsum aerem volantes non sustinere, facere que ut aves ita, atque si in vacuo sint loco, delabantur, nisi potius ictu tum quodam aeris aves veluti sagitta transfixae, deturbantur atque decidunt. Potest et ad aeris vorticem seu procellam referri, cum maris ille instar ob clamoris magnitudinem involuatur, rursumque cum impetu se explicet. Postremo notandum est, licet, ut paulo ante diximus, visus nonnumquam celerior sit, praesertim si nihil obstat, quam auditus, tamen hunc interdum quam longissime sese extendere. Unde ut de tonitruis taceam, saepenumero accidit, ut tormentorum maiorum bombi, duodecim vel quindecim milliarium Germanicorum, vel longiori intervallo audiantur, sicut nostra memoria in obsidione Lipsensi et Madeburgensi, et deinceps in oppugnatione urbis Mediomatricum accidit. [note: Lib. 3. c. 2. De occult. nat. mirac.] Quare a veritate non abhorret, quod Lemnius scribit: in conflictu quodam inter Flandros et Batavos, fragorem, strepitum, clamorem, vociferationem, ululatum pugnantium, plus quam trium milliarum spatio exauditum fuisse. Immo magis mirandum est, quod in proxima obsidione Melitensi, fragor tormentorum tantus fuerit, ut in ipsa Sicilia per tantum locorum spatium exaudiretur. Usi enim sunt Turci ad evertenda propugnacula et moenia Morlachis: tormenti id genus est: ex quibus globos lapideos trecentorum pondo, ex basiliscis vero globos ferreos centum sexaginta pondo, ex canonibus octoginta emittebant, ductaque inde ratione amplius septuaginta milia emissionum pro certo fuisse creduntur, sicut [note: De obsidione Militensi.] Ubertus Folieta testatur. Sed propemodum fidem excedit, tormentorum fragorem uti existimatur in summis montibus Tirolensibus Angagninis ab incolis exauditum esse, quum Christiana et Turcica classis ad Naupactum die VII. Mens. Octob. caesis hostibus circiter 25000. captis 4000.

liberatis mancipiis Christianis 14000. Anno Christi 1572. acerrime confligeret, et haec fere universa ab illa submergeretur et vinceretur. Auditus enim est, quamdiu proelium illud in mari duraret, fragor horrendus in aere non secus ac tonitrua, magno cum pavore hominum, nescientium quid sereno caelo accideret, quum que praefecto istius loci in convalle habitanti sequenti die hoc indicassent et tonitrua fuisse existimassent: notarum deinceps est, circa illud ipsum tempus id accidisse, quo pugna celebris illa navalis commissa est. Haec nisi fide dignus vir mihi recensuisset, propter distantiam locorum immensam silentio potius pressissem, quam huic capiti inseruissem. Rationem autem adducit Lemnius. Nam inquit, in maris editus sonus, aut excitatus fremitus, incredibili distantia percipitur, praesertim tacita silentiq. nocte. Cum enim nihil obstet, vel nemora, vel montes, aut in caelum erecti scopuli, clangor per aequoris planiciem, velut patentem atque undique exporrectum campum, longe lateque se diffundit, ac per aera voluitur.

CAPUT LXXVIII. Gloriam rei militaris praeferendam praedae hostili.

EX historiis liquet, quod fortes et egregii Imperatores et duces militum, plerumque gloriam et celebre omen pluris fecerint, quam opes, spolia et praedas hostiles, dummodo tempestive [note: De vir illustrib. c. 33.] illas colligerent illaque contenti militibus suis has reliquerint. Ferunt enim, ut post alios historicos Plinius scriptum reliquit, M. Curium Dentatum, quum interversae pecuniae argueretur, cadum ligneum, quo uti ad sacrificia consueverat, in medium protulisse, iuravisseque, se nihil amplius de praeda hostili in domum suam connertisse: quum tamen antea in senatu ita dixisset: Tantum agri cepi, ut solitudo futura fuerit: nisi tantum hominum cepissem: tantum porro hominum cepi, ut fame perituri fuerint, nisi tantum agri cepissem. Hunc imitatus [note: Valer. Max; lib. 4. c. 3.] est L Paulus Aemilius. Is enim quum Perseo potentissimo rege Macedoniae devicto, Macedonicis opibus veterem ac hereditariam urbis paupertatem satiasset penates autem suos nulla ex parte locupletiores fecissent, praeclare secum actum existimavit, quod ex illa victoria alii pecuniam, ipse patriae salutem et gloriam sibi parasset. Eadem de Catone perhibentur. Is enim cum Hispaniam citeriorem, et in hac quadringintas urbes cepisset, de

praeda, quae fuit ingens, ad se nihil rediisse affirmavit, nisi quae ederit et biberit. Neque enim, inquit, apud Plutarchum, culpo eos, qui bello rem facere student: ipse cum optimis de virtute, quam de pecunia cum ditiss. aut avaritia cum avarissimis contendere malo. Sic aiunt Themistoclem, quum aliquando post victoriam, ad mare visendi cadavera gratia accessisset, ac rorques, armillasque passim disiectas videret; ipsum quidem praeteriisse, sed amico qui sequebatur dixisse: Collige tu tibi, nam tu Themistocles non es. Non ignoravit etenim prudentissimus vir, gloriam a paruis rebus, et vilibus partam ignobilem esse, et non magnifaciendam. Quin ent ob hanc rem [note: Lib. 24.] Ammianus Marcellinus Iulianum Imp. celebrat, Divisa, inquit, perpensis meritis, et laboribus praeda, ipse ut erat paruo contentus, mutum puerum oblatum sibi suscepit gesticularium, multa quae callebat nutibus venustissimis explicantem, et tribus aureis nummis partae victoriae praemium iucundum, ut existimabat et gratum. Eodem modo, ut ad exempla recentiora perveniamus apparet ex oratione Tamberlanis Tartarorum Principis potentissimi, quam ad captum Baiazetem Turcorum tyrannum habuit (ea autem est adiuncta Imperat. Manuelis praeceptis ad Iohannem filium, nuper opera Leunclavii nostri editis) eum tam barbarum non fuisse, quin magis gloriam quam spolia sectatus sit, cum praesertim Iustinus historicus de Scythis scribat, eos victores [note: Lib. 2.] praeter gloriam nihil concupiscere. ita enim captivum suum muliebriter adversam sortem deplorantem, inter alia compellat. Valeat aurum, valeant universa spolia, magnae divitiae tuae undecumque nollectae, quando abest gloria, quam equidem expetebam. Imitatus autem est forsan Tamberlanes [note: Plutarchus in vita Pau[?] Aemilii.] Paulum Aemilium. Quum enim Perseus rex captus coram eo in faciem concideret manibusque genua Aemilii tangeret, vocesque et deprecationes homine ingenuo indignas proferret, eas ne audire quidem dignatus Aemilius, tristi eum vultu in haec verba compellavit: Quid ô miser, haec agis, quibus crimine tuarum calamitatum fortunam liberas, et ostendis non immerito tibi haec accidisse, teque non praesenti sed priore conditione indignum fuisse? Quid victoriae meae laudem imminuis, demonstrans te non alti animi virum, neque dignum fuisse, quem Romani adversarium suum haberent? Virtus profecto hominis adversa patientis etiam apud hostes magnam sui verecundiam excitat: timiditatem, etiamsi fortunata sit, Romani inhonestam censent, etc. Id etiam videre licet ex oratione Imp. Turcorum Solimani, quam capta Rhodo ad Philippum Valerium Magnum Magistrum habuit. Ita enim illum, postquam Babba, hoc est, patrem appellasset, licet ficte, allocutus est: MAGNA MIHI LAETITIA EST, quod te Deus monuerit, ut aliquando pacem quam bellum malles. Atque hoc utinam

[note: Iacobus Fontanus lib. 2. de bello Rhedio.] tibi a principio placuisset, profecto a summa potentissimaque maiestate mea, ad hoc tempus, plura bona accepisses, quam mala perpessus es. Quae quod nullo odio intulerim, sed sola dominandi libidine, vel hinc colligere potes, quod te tuosque inviolatis corporibus intactis fortunis, hinc dimittam. Haud enim bella gero, ut divitias et opes comparem: sed ad gloriam famam, immortalitatem, protelationem imperii tendo. Est enim Regis sanguine Regum orti proprium rapere atque invadere aliena, non quidem avaritia, sed gloriosa cupidine dominandi, cui quum obstat vicinus, armis et vi eum tollere satis habeo, etc. Verum omissis his et aliis historiis prae ceteris memorabilior illa visa est, quam M. Antonius Muretus in sua oratione, quam habuit ad Pium IV. Pontif. Roman. nomine Antonii Borbonii Regis Navarrae, recenset. Ea edita est Romae, inter alias suas orationes, anno M. D. LXIV. ex qua hanc historiam propter orationis elegantiam, et alias res memorabiles, integram nostris meditationibus inserere, operae pretium existimavi, cum praesertim in manibus paucorum apud nos ea versetur. Memoriae, inquit, proditum est Castellae regnum in Hispania quondam a triginta barbarorum Regibus, duce atque Imp. Smaragdo occupatum fuisse. Unde quum illi magnum Christianis terrorem inicerent, brevique se tota reliqua Hispania, quae Christianorum erat, potituros esse confiderent: Sanctium Navarrorum Regem, collecto forti magis quam numeroso exercitu, adversus eos profectum esse, quum prius pulcherrimum, clarissimumque iusiurandum iurasset, numquam se ex eo bello, nisi parta victoria, reversurum. Excogitaverant barbari cum alia multa, ad prohibendas nostrorum incursiones aptissima, tum catenas quasdam ferreas, quibus ita vias omnes occluserant, ut equitavi, quo plurimum valebant nostri omnis adempta spes faciendae in hostem irruptionis videretur. Sed nihil virium habent adversus prudentiam subdola et astuta consilia: debiles sunt omnes adversus constantiam machinae: imbecilla et inutilis adversus fortitudinem multitudo Deo duce per medios hostes sibi et suis viam ferro faciens Sanctius, non prius destitit, quam barbaros fusos, fugatos, castris exutos, docuit, victoriam non in munitionibus, operibusque bellicis, sed in causae bonitate positam esse: qui pro CHRISTI nomine dimicarent, eorum impetum non posse, ne collatis quidem in unum aliorum omnium viribus, sustineri. Superatis igitur, et in potestatem redactis hostibus, omnium nostrorum et imperatorum et militum incredibilis concursus ad Sanctium factus est: alius amplexari eum: alius ad genua accidere: alius fortem illam dextram barbarorum domitricem, Hispaniarum liberatricem, victoriae confectricem exosculari: qui propter multitudinem propius accedere non poterant, vultu, oculis, manibus, corpore, quascunque poterant

animi sui significationes dabant: una omnes voce, et bellatorem fortissim. et Imp. invictissimum consalutabant. Inde quum de dividenda praeda agi coeptum esset, quae tanta erat quantam triginta potentiss. Regum collatae in unum lcoum opes coaceruare potuerant, nemo erat in universo exercitu, qui non ita sentiret, itaque praedicaret; Quantamcumque sibi partem ex ea vel deposceret, vel etiam suo iure sumeret Sanctius, numquam tantum ad eum perventurum esse, ut non multo plus ipsius virtuti praeclarisque factis deberetur. Erat in castris barbarorum, auri, argenti, facti infecti que permagna vis, gemmarum maximi pretii admirabilis multitudo, multum taperium multum conchyliarae vestis, multum peristromatum: ut est illa etiam in bellis luxoriosa gens, armorum omnis generis optimorum et exquisitissimo artificio fabricarorum infinitus prope numerus: equi praestantes permulti, phalerarum ephippiorum ceterorumque ornamentorum equestrium incredibilis copia, captivi longe plurimi, ex quibus ingens pecunia confici posset: quibus omnibus ex rebus Sanctium, ut quantum vellet sibi ipse sumeret summo omnes consensu obsecrabant. Ille alacri vultu, quum gratam sibi illam esse exercitus voluntatem significasset, Non me inquit, barbaricarum opum cupiditas, ut in hoc bellum ingrederer, aut in prima acie stans corpus meum telis hostium obicerem, in duxit: Christianae mihi pietatis ardor, et huius pulcherrimae regionis ab iniusto immanium bellurum dominatu vindicandae studium, faces ad eam rem et stimulos subdiderunt. Nunc quum id quod volui, divino beneficio, et vestra milites, virtute consecutus sum, non comittam, ut maiori animo videar armatorum et stantium copias, quam inermium et iacentium spolia contempsisse. Ornamento ista sint primum immortalis DEI nostri divorumque templis ac delubris, ut partim in sacrariis reposita, partim a tholis pendentia propagent in omne tempus memoriam nostri, poster osque nostros ad suspiciendam semper magno animo religionis nostrae defensionem exsuscitent: ditent cetera egenos et exhaustos, pro suis quemque meritis, milites, ut quum iuventutis suae firmitatem in periculis et laboribus consum serint, habeant olim, quo senectutis infirmitatem in tranquillitate atque in otio sustentare possint. Ego quidem, quod ad me attinet, praeter has catenas quas spectantibus adiuvantibusque vobis perfregi, atque perrupi, et praeter illam gemmam, quam meis manibus deiectam illic iacentem videtis (haec autem dicens, ostendebat illis prostratum, et in sanguine suo involutum exanimem Smargdum) nullam omnino mihi mercedem nullum praemium aut postulo aut appeto. Ergo ad conservandam tam nobilis victoriae memoriam, simulque et incitandos successorum suorum animos, et ipse postea catenas pro insignibus gestavit, et instituit, ut iisdem insignibus ceteri post se Reges

uterentur. Ac quoniam eo in praelio praecipuum, quem dixi, barbarorum ductorem Smaragdum sua ipse manu obtruncaverat, eiusdem nominis gemmam medio illarum catenarum complexu voluit contineri, Quin etiim propter hanc aliasque similes victorias, Regibus Navarrae honoris ergo tributum [note: In methodo hist. cap. 6.] est, ut iungantur, coronentur, consecrentur, etc. Recte itaque Bodinus ex sententia Aristotelis Principem instituendum putat, ut solida veraque laude pascatur, in eaque sensim adolescat, qui si gloria, inquit, non erit contentus; in tyrannum evadet. Quaeret enim opes ac voluptates hinc ad rapinas et stupra convertetur. Id quod accidit Dionysio iuniori, quem pater in otio ac delitiis ita educaverat, ut neque ex ergastulo in lucem prodiret, neque ullis omnino disciplinis imbueretur, nec verae laudis gustum vullum haberet. Itaque cum adulatoribus perniciosissimis tantisper voluptatibus indulsit, dum ex illa tyrannide, veluti ex carcere deturbaretur. Qui autem gloriae cupidus erit, non modo infamiam ac vitae turpitudinem fugier, sed etiam intelliget, verum decus in sola virtutis actione versari, qua quidem regat improbos, tueatur bonos, factaque fortium et sapientium laudib. ac praemiis, cum improborum ignomina sempiterna, prosequatur.

CAPVI LXXIX. De simplicitate et frugalitate veterum et nostrorum militum.

[note: L postliminium § filius De captivis.] QUEMADMODUM olim quum militaris disciplina et virtus apud Romanos (quae tamen illis aliquanto antiquior fuit liberorum caritate, ut Paulus Iuris C. dicit) decresceret, et degeneraret, quando ut Ammian. Marcellin. ait, [note: Lib. 22.] non amplius saxum, ut ante hac armato dubile, sed plumae et flexiles lectuli et graviora gladiis pocula erant, etiam ipsorum imperium labefactatum, et externis hostibus praedae fuit: ita quoque nostro tempore accidit. Quam primum enim miles, ut idem Marcellinus refert, ferox in suos et rapax, ignavus vero in hostes et fractus esse coepit, ut per ambitionem otiumque opibus partis auri et lapillorum varietates discerneret scientissime, contra quam recens memoria tradidit: tum pristinus vigor et virtus evanuit, etc. Nam deest remedii locus, ubi quae vicia fuerant, boni mores fiunt. Vel, ut Taciti verbis utar, cum lascivire miles coepit discordare pessimi cuiusque sermonib. praebere aures, denique luxum et otium cupere,

Recte itaque M. Cato apud Plutarchum laudatur, quod quum Quaestor Scipionis in bello Africano esset, eumque consueto luxu uti vidisset, pecuniamque in milites effuse largiri, id ferre nequerit, non sumptibus factis potissimum se moveri dicens, sed quod abundantia rerum milites ad voluptatem et luxuriam converterentur, itaque frugalitas antiqua perderetur. Non potest enim studium salutare fieri, sine frugalitatis cura: frugalitas autem paupertas voluntaria est. Unde idem Scipio dicere solitus fuit: Iam pridem vera rerum vocabula amisimus, qui bona aliena largiri, liberalita,s malarum rerum audacia, fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est, etc. At ubi miles contemptor opum et divitiarum, tantum virtuti suae fidens, bella gereret, et adhuc disciplina (ut Charidemus apud Q. [note: Lib. 12. c. 28.] Curtium de exercitu Alexandri magni dicit) paupertate magistra staret, fatigatis humus cubile esset; cibus, quem occuparant, satiaret; tempora somni arctiora quam noctis essent: nihil tunc imperuium conspiciebatur. Hoc admonere voluit et Agesilaus, qui, ut refertur ab Athenaeo: quum ad Hellespontum barbaros bello premeret, et Asiaticos homines sumptuosis stolis excultos, sed imbelles et inutiles corporib. esse intueretur, captivos omnes iussit vestibus exutos ad praeconem duci, qui venales praedicarer: indumenta vero seorsim vendi, ut socii et foederati cognoscerent, praemiorum ampla spe adversus homines nihili bellum susceptum esse, ideoque animo promptiore et alacriore cum hostibus dimicarent: Hanc ob causam Pescennius Niget apud Spartianum iussit, ne in zonis milites ad bellum aureos vel argenteos nummos portarent, sed publice commendarent recepturi post proelia quod dederant, addens liberis eorum, et uxoribus, et heredibus certe reddendum, qui venissent, ne ad hostes aliquid praedae perveniret, si quid [note: Lib. 2. c. 20] forte adversi fortuna fecisset. Hinc Vegetius divinitus institutum scribit, ut quum milites publica sustinerentur annona, ex donativo, quod consequebantur, pars dimidia ipsis servaretur, ne inutiliter sua absumerent, et depositi memores, signa non desererent. Domitianus tamen ultra mille nummos deponi noluit, quod L. Antonius, ut Sueto. dicit, apud duarium legionum hiberna res novas moliens, fiduciam cepisse etiam ex depositoruntum ma videbatur. Sic apud Lampridium Alexander Severus dicit: Miles non timet (vel ut quidam legunt, tumet) nisi vestitus, calceatus, armatus, et satur, [note: De vera nobilitate] et habens aliquid in zonual. Verissimum enim est, quod ad Ursinum Platina scriptum reliquit Romanam scilicet rem pub. omnium florentissi. fuisse,

quum cives paupertate gloriarentur. Siquidem eo tempore, teste Petrarcha, omnium gentium fuere victores: tum vero vinci coepere, dum divites facti sunt. Ita ad adventum divitiarum cessere victoriae, ac virtutes simulque opum comites delitiae ac libidines subiere, ut non immerito scriptores quidam temporum illorum Romanae paupertatis interitum questi sint. Etsi autem paupertas humanam vitam nonnumquam misere vexat, saepeque pressos [note: Lib. 7.] non audenda; audere: cogit tamen eius commoda multiplicia late recensenur in Aristophanis comoedia, cui titulum fecit, Plutus. Recte itaque Demaratus apud Herodot. ad Xerxem in expeditione contra Graecos ait: Graeciam semper alumnam paupertatis fuisse, hospitem virtutis quam a sapientia assciverit,e t a severa disciplina, quam usurpans et paupertatem tueatur et dominatum. Eius etiam opinionis fuit Pertinax Imp. apud Iulium Capitolinum, ubi inquit: Sanctius est inopem Remp obtinere, quam ad divitiarum cumulum per discriminum atque dedecorum vestigia pervenire. Laudatur ergo non immerito M. Curius Dentatus. Is enim Samnitibus magnam vim auri offerentibus respondisse dicitur, Non egere se auro, quandiu cupiditatibus suis imperare posset. Hoc quoque Carolo magno, postquam Caesar et Augustus appellatus fuit, curae fuisse apparet ex eius oratione, quam habuisse ad suos milites fertur, quum exercitum debellatis Saxonibus et zongobardis, cum quibus diuturnum bellum gesserat, dimitteret. Hanc autem quia memorabilis est integram inserere volui. Ite, inquit, milites mei: vos heroes vocabimini, socii Regum, iudices criminum. Vivite posthac laboris expertes, consulire regibus publico nomine, favete feminis, iuvate pupillos, consilio circumdate principes, ab his victum, vestitum, stipendium petite: Si quis negaverit, inglorius infamisque esto. Si quis iniuriam vobis intulerit, reum se maiestatis agnoscat. Vos autem cavete, ne tantum decus, tantumque privilegium iusto bellorum labore partum, aut ebrietatis, aut scurrilitatis, aut alio quovis vitio maculetis, ne quod largimur vobis ad gloriam, redundet ad poenam, quam de vobis sumendam, si forsan excesseritis, nobis et successorib. nostris Romanorum Regibus perpetuo reservamus. Hinc apparet, quod pulchrum quidem sit vincere Reges, oppugnare regiones, castra et urbes: multo tamen pulchrius: propriis affectibus imperare, omniumque admirabilissimum, quum is, qui multos vicerit, se ipsum demum vincat. [note: Lib. 1. deleg.] Ea enim, ut Plato ait, omnium victoriarum est tum prima, tum otpima, nikh=sai to\n e)=u poiou=nta kai\ e(auto\n. Hoc ipsum Iuliani Flandri designare voluerunt, inscriptione sua in arcu triumphali, quum isthac transiret Philippus Rex Hispaniae, sicut a Claveto in Itinerario suo describitur. Ea fuit talis, sub imagine Caroli V. Caesaris:

Quis te victorem dicat qui vinceris ipse,
Invictus victo Caesar ab hoste tuo?
Si veniam victus petit hostis, protinus illi
Parcis, et errati te meminisse piget.
Non te hostis Caesar sed te clementia vincit,
Er ratio, cum sis victor et ipse tui.
Vincere laus ingens hostes, et parcere victis
Gloria sed sese vincere maior erit.

Ad hanc omnium pulcherr. victoriam respexit Fridericus Caesar, victis in Hungaria Guinziensibus. Ita enim, teste Aenea Syluio suos Germanos milites allocutus est Imp. Magnum actum est opus: nunc maius restat, ut vincamus nos ipsos atque avaritiae et ulciscendi cupiditati finem imponamus etc. Haec autem victoria suimetipsius absque frugalitate et contemptu opum obtineri nequit. De quo scribit Ammianus: Notum est sub Maximiano Caesare, vallo Regis Persarum direpto, gregarium quendam post sacculum Parthicum, in quo erant margaritae, repertum, proiectis imperitia gemmis, abiisse, pellis nitore solo contentum. Idem evenit nostrorum patrum memoria, quum Carolus Dux Burgundiae ad Gransonium ab Helvetiis [note: Lib. 7. commentar] magno praelio victus esset. Fugiente enim illo, ut refert Cominaeus, victores ingentem praedam fecerunt: verum, quantas consecuti essent opes, ignorabant. Tabernaculum inquit, quoddam illius longe pulcherrimum et exquisitissimum partitum fuit ab eis in multa frusta. Patinas argenteas nonnulli, quum stanneas esse putarent, vilissim. pretio vendebant. Adamantem ipsius toto orbe celeberrimum, cui erant appensi aliquot uniones, quidam ubi reperisset, in pyxidem reposuit: mox sub currum abiecit: paulo post reversus sustlit, et sacrifico cuidam vendidit aureo nummo. Is deinde a sui oppidi magistratu, cui miserat, accepit aureos duos. Breviter quicquid eximium habuit ille in eorum manus totum pervenit, eaque primum occasione quaesit vis auri, coeperunt cognoscere, etc. Haec gemma pretiosissima, cum deinde a magonibus gemmarum eius praestantia cognosceretur, et propter immensum pretium diu nullum emptorem inveniret, tandem ad Turcos allata, et eorum Imperatori vendita esse dicitur, qui eam uti constans fama est, in ornatum diadematis sui tamquam peculiare monile transtulit in eoque hodierno die in magnis festivitatibus ostentatur. Idem Cominaeus scribit, se vidisse torquem eiusdem Caroli, illo ad Nanceium cruento praelio interfecto, valde pretiosum et eleganter fabrefactum, quem collo gestare et honorifice circumferre solitus fuerat, Mediolani, ubi duobus aureis venditus fuit, Tantam autem fuisse ante illud tempus tenuitatem, et frugalitatem Helvetiorum legimus ibidem, ut quid ad Carolum

Ducem Burgundiae de pace missi legati et deprecatores fuerant (quod tamen mirum videtur) consessi sint, tantam esse ipsorum inopiam, ut calcaria et equorum frena per ipsius exercitum pluris deberent aestimari, quam omnis ea pecunia, quae ex ipsorum agris cogi posset. Recte itaque potuissent Helvetii Pausaniam imitari, et post victoriam de praeda Burgundica parta sentire, sicut ille quem opes et luxum Persarum, victor Mardonio, irrisisse scribit Herodotus. Ferunt, inquit, Xerxem, dum e Graecia fugit, omnem apparatum [note: In Calliope.] suum ex auro argentoque et periperasmatis Mardonio reliquisse, et Pausaniam, dum eum apparatum vidit, iussisse pistores et coquos: cenam sibi uti Mardonio instruerent. Quod quum illi fecissent, tum Pausaniam lectos intuentem aureos argenteosque probe instratos mensas etiam aureas ac argenteas, magnificum cenae apparatum, propositis bonis stupefactum, imperasse periocum suis ministris, ut Laconicam instruerent cenam. Id quum illi fecissent, ibi eundem cachinnantem accersisse Graecorum duces eisque ubi convenerant, inter ostendendum utriusque cenae apparatum dixisse: Viri Graeci, hac ego vos de causa convocavi, quod volebam vobis amentiam Medorum ducis ostendere, qui dum talem vitam duceret, ad nos subigendos venit, qui tam misere victitamus. Huc referri potest id quod apud eundem Herodorum, Tritantechines Artabani filius, praesente Xerxe dicit, quum audiret victores in ludis Olympiis oleagina corona donari, non pecunia: Papae inquit, Mardoni, in quos viros induxisti nos ad pugnandum, qui non pecuniarum certamen agitent, sed virtutis.

CAPUT LXXX. Levissimam occasionem saepius ad maximas res perficiendas ducem se praebere.

[note: In declamatione apud Sallustium.] NON frustra Porcius Latro L. Catilinam ita compellat. Num in gerendis nego ciis ignoras sequendas temporum opportunitates, et in occasione rerum desidiam, ac tarditatem omnem, quam diligentissime fugiendam? Mutabilissimae quidem sunt deorum voluntates, et fortunam, quum abire permiseris. Frustra postmodum discedentem ac fugientem sis imploraturus etc. Quod autem gentiles Fortunae, veluti ideae, cuius arbitrio res

mortalium (sicut C. Iulius Caesar omnes credere volebat, Fortunam secum navigare, per campos comitari, sibi adesse in castris, in administrandis omnibus bellicis muneribus iuvare) subiectae essent, et fatis suis, inani superstitione excaecati, tribuere, quemadmodum etiam poeta testatur:

Hoc nos Christiani, patefacta veritatis luce, aeternae providentiae et voluntati Dei, omne, sive nobis adversa sive prospera accidant, rectissime attribuimus. De qua re exstat elegans Epigramma, nescio cuius auctoris, tale:

Si vitam spectes hominum, si dentque mores,
Artem, vim, fraudem, cuncta putes agere.
Si propius spectes, fortuna est arbitra rerum:
Nescis quam dicas, et tamen esse vides.
At penitus si introspicias atque ultima primis
Connectas, tantum est Rector in urbe DEUS.

Si quidem experientia testatur, quam levis occasio interdum praeter omnem spem ad res maximas gerendas, veluti sese ducem praebeat, quum vide licet eo deventum est, ut ordinatione et permissione divina aliquid acci dere necesse sit. Ita ut non frustra a nonnullis occasio anima actionem dicatur. Hac de re habemus memorabile exemplum quod accidit quum Borbonius patrum nostrorum memoria, ex improviso ad occupandam Romam Caesareanum exercitum duceret. Quum enim tormentis et aliis rebus ad oppugnationem necessariis destitueretur, et veluti indagine inclusus ab hostibus esset, mirificus et improvisus ast peropportunus, ad expugnandam [note: Lib. 3. comm.] urbem casus et occasio (ut Bellaius refert) accidit. Etenim signifer quidam cui ruina muri ad Compitum Petrinum commissa erat quum Borbonium aliquot militibus comitatum, vinetum perrumpentem, ad explorandum locum vidisset, tanto metu perterritus est, ut quum in Ur bem profugere cogitaret, ipsa ruina signo elato egressus ad hostes contenderet. Borbonius hominem ad se venire conspicatus, alios subsequi et eruptionem in se fieri arbitratus, gradum subito sistit, eo consilio, ut suis cellectis imperum tantisper sustineret, dum reliquus exercitus appropinquaret, qui confestim omnis in armis erat, Signifer extra urbem ad passus fere trecentos progressus, audito ad arma capienda clangore, et clamore, ad se redit, et instar eius, qui e somno excitatus animum colligit, e vestigio urbem versus se proripit eademque ruina qua exierat, ingreditur. Borbonius

hominis [note: Lib. V[?]] gestum admiratus, scalis arreptis ad murum accedit, ibique illo interfecto, milites sui in urbem irruperunt. Simile quidpiam se in expugnatione, Sanpauli vidisse idem Bellaius scribit, quum alius quidam signifer in propugnaculo staret signum manu tenens, et hostes ad oppugnandum venire conspiceret. Eum enim tanto repente terrore correptum, ut quum in oppidum fugere cogitaret, fenestra, tormentaria egressus ad hostes signo elato excurrerit, a quibus ibidem trucidatus sit. Sic inopinatus casus ex levissima occasione accidit, quo Belgradum, munimentum natura et arte validissimum, [note: Lib. 23.] absente Praefecto amissum est. Quum enim is (ut Dubravius in histor. Boiem. aliter quam Paulus Iovius, refert) per causam petendi stipendii Budam in aulam regiam relicta arce sine capite, se contulisset, Quaestore illum frustrante, et ad extremum nihil adnumerante constat plerisque, inquit Dubravius, nec enim adhuc omnes mortui sunt, centum tantumodo aureis pro stipendio adnumeratis, Belgradum retineri potuisse, ne in potestatem Turcae veniret: sed dum praefectus absque nummis regredi ad suos non audet, et illi sine duce inter se diversi ac discordes agunt, et mox circumfuso pavore, quem eis Turca modico exercitu incussit, ita torpent, ut ad defensionem nec animus nec vires superessent, priusquam illis succurri potuit, deditionem fecerunt. Ad hunc modum Belgradum, aliorum quoque regnorum praeter Hungariam, munitissimum propugnaculum, ad confluentem Dravi Savi, Danubii, inclitorum fluminum situm, turpissime est amissum. Haec ille: Belgradum autem vel Beligradum, hoc est oppidum Sirfiae, vel Serviae, notum est: Et Alba Graeca vulgo vocatur: Nandor Alba, Hungaris: ta\ bele/grada Cedrino: priscis Romanis, Taurunum fuit. Huc referendum est, ut ad vetustiores historias paulatim perveniamus, quod Urspergensis et alii historici de Hunnis memoriae tradiderunt. Scribunt enim Hunnos citra Maeotidem paludem habitasse, tantumque venationibus operam dedisse, neque de aliis regionibus sollicitos fuisse, non enim putabant in altera ripa terram cultam, vel homines reperiri. Verum quum forte ven atores quidam conspicerent cervam lento gressu paludes transeuntem, atque interdum, quasi vadum exploraret, subsitentem, donec in alteram ripam evaderet, idque illis miro et insolitum videretur, eius semitam procul subsecuti sunt, quoad ipsi quoque continentem attingerent. Ibi videntes regionem amplam et a Scythis habitatam, remeantes eadem via ad suos, illis indicarunt, quid accidisset. Hi quum audirent, paludes vadosas et permeabiles esse vix sermonibus ipsorum fidem habuerunt: tandem persuasi, magno exercitu coacto, concluserunt vadum illud a cerva illis divinitus indicatum esse, traiectoque lacu, Scythas et finitimos nihil tale opinantes

oppresserunt, eoque interiecto tempore mita felicitate progressi sunt, ut toti orbi terrarum formidabiles fuerint eodem modo Clodovaeo Francorum Regi, [note: Lib. 1. c. 21. de gest Franc. Lib 6. c. 37.] pugnaturo contra Gothos, cervam vadum in flumine Vigenna demonstrasse memoriae tradidit Annonius vel Amonius. Sozomenus aurem in hist. tripartita Eccles. ubi hanc historiam de cerva Hunnis vadum demonstrante, recenset, bovem oestro percitum, alcum transmisisse ait, eumque secutum bubulcum; hunc quum terram incognitam ab altera parte vidisset, tribulibus suis id nuntiasse. Primo igitur exigua manu militum de Gothorum viribus Hunnos fecisse periculum: postea cum omnibus copiis illos aggressos praelio devicisse, et omnem eorum regionem occupasse. Gallis autem olim obsidentibus Capitolium non ita felix eventus respondit, vel ut ethnicorum more loquar fortuna, licet illis veluti viam ad occupandum Capito lium monstrarit, attamen non, sicut expetebant, arrisit. Quum enim (ut hanc historiam post Livium Plutrachus in libro suo peculiari, prope finem De fortuna Romanorum, luclente describit) reliquiae Senatus post acceptam cladem ad Alliam, in Capitolio a Gallis arctiss. obsiderentur, et in illis difficultatibus Furius Camillus (quem prosperis rebus populus elatus damnatum peculatus Urbe eiecerat) ab iis, qui ex praelio et semicapta Urbe effugerant, et Veios convenerant, Dictator creatus esset, is ne temporum magis iniquitate quam e legum praescripto magistratum accepisse videretur, neve tamquam, complorata repub. palantis cont enaeque exercitus armis ad imperium raptus censeretur, voluit castrensem imperii delationem senatus auctoritate confirmari, qui in Capitolio obsidebatur. Caius igitur Pontius (libet enim Plurarchi verbis, interprete Gulielmo Budaeo, Parisiensi regio secretario, uti) erat vir impiger hic mandata ad Senatum quum se perlaturum recepisset; ingens adiit periculum; eunti fallendum per medios hostes erat, quum excubiis valloque circumdata arx undique esset. Is ut ad amnem pervenit, suberibus latis in cubans, corpus vectabuli levitati credens, secundo se flumini permisit, aquo clementer placideque devectus alteram ad ripam nullo negotio pervenit. Unde digressus per hostium rarissima vadebat, ex ignium ipsa raritate silentioque captans Ad collis inde praerupta quum venisset, qua molliorem cumque ascensum compererat, arrepens, quaque aspera supinitas enitendi praebebat adminicula, ad haec in salebrarum anfractus sese insinuans omni ope omnibusque, ut aiunt, ungulis connixus, ad summum tandem evasit ibi a vigilibus admissus mandata obsessis exposuit, acceptoque decreto, rursus qua venerat ad Camillum regressus est. Ceterum postridie luce orta, Barbarus quidam locum temere oculis, ut sit, lustrans, cum summa pedum vestigia, fallentisque se pedis lapsus, tum in obtrito flaccescenteque gramine, qua terrena

loca erant, obliquos corporis tractus, et surreptantis vestigia animadvertens, popularibus suis detulit. Hi viam interpretari se ab hostibus edoctos, tentandae rei consilium capiunt, noctuque quam infrequentissima interdiu observaverant scandentes, canes quoque excubitores, vigilumque comites, nedum vigiles ipsos somno sopitos latuerunt. Nec ideo tamen Romana fortuna vocis indiga fuit, quae tantum malum prodere indicareque posset. Anseres Iunoni sacri ad Deae templum alebantur. Hoc animal cum natura facile consternabile est, et ad omnem strepitum sollicitum, tum id temporis premente cibariorum inopia neglectum, tenuis a fame somni erat, proinde ilico senserunt hostes iugum superasse, turbidoque admodum id clamore prodidere [orig: prodidêre] advolitantes. Armorum deinde splendore consternati, clangore vehementi Romanos, ad omnia collis loca pertingente, exciuere [orig: exciuêre], qui re ut erat, animadversa, hostes celerrime deturbatos in praeceps impulerunt. Miratur se nunc etiam fortuna commemorandis his casibus. Canis in crucem sublatus, anfer in eleganti grabatulo gesta, oriolove quam decentissime sedens. [note: Dereb. Sic. poster. decad. lib. 9. cap. 6.] Huc ex recentioribus exemplis non incommode referri potest, quod Fazellus de accipitre scribit. Quum enim Aragonii Casiblim munitum locum Claremontorum occupare conarentur, et noctu custodibus somno captis rupem castro prominentem scalis inscendentes unam arcis turrim, effractis magna vi portis cepissent, erectoque ex ea Regis insigni aliam turrim eminentiorem essent aggressi; paruo eam negotio occupassent, nisi accipiter armatorum strepitu experrectus sublatis vocibus. Praefectum et arcis custodes excitasset. Qui ubi hostes arcem ingressos vident, tribus facibus de more accensis vicinos amicos ad ferendas suppetias invocant, atque [note: Lib. 3.] ita Aragonii ab incepto interturbantur. At Severiani, ut apud Herodianum legimus, feliciorem eventum rebus fere desperatis ex improvisa occasione habuerunt, quum munitionem Tauri montis, a Nigro magna diligentia ad prohibendam transitum constructum, oppugnarent, tristes utique ac citra spem victoriae quippe valida inexpugnabilisqueve perse, et quae monte ipso praecipitoqueve defendebatur. Igitur iam defatigatis, alta adversariroum securitate, ecce tibi noctu maximi repente ruere imbres, oppleri omnia nivibus, ut sunt difficiles in Cappadocia hiemes, maximeque ad Taurum montem. Quocirca subitus impetu magno erumpit torrens, cursuqueve impedito (quod munitio exitum prohibebat) maior iam violentiorque factus, quando arrem superante natura, tantum impetum sustinere munitio non poterat, laxatis paulatim coagmentis, ac fundamentis loco emotis, iter sibi torrens patefecit. Quo animadverso, qui in praesidio erant metu, ne ab hoste circumvenirentur, nullo mox futuro propognaculo, simul unda resedisset, prodita custodia, cuncti fuga

dilabuntur. Itaque laeti Severiani, confirmatique animis veluti diis ipsis immortalibus manu ducentibus, cognito custodes aufugisse, facile scilicet nullis prohibentibus Taurum supergressi in Ciliciam mox impetum fecerunt. Eodem modo levissima occasio Mario obsidenti in Numidia castellum natura [note: De bello Iugurth.] et operibus munitissimum, ut Sallustius memoriae tradidit, praeter opinionem omnium curas suas et anxietates leuavit. Quum enim inter spemqueve metumque anxius haereret, omitteretne inceptum, quod frustra erat, an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat, forte quidam Ligur miles gregarius, castris aquarum egressus, haud procul ab latere castelli, quod adversum proeliantibus erat, animadvertit inter saxa repentes cochleas, quarum quum unam atque alteram, deinde plures peteret, studio legendi paulatim ad summum mo[?]tis egressus est: ibi exploratis omnibus, quae mox usui fore ducebat, eodem regreditur, et Marium edocet, quo in loco aditum inter praecipitia ad castellum notaverit. Explorata itaque re, hac occasione usus Marius, tam a tergo quam a fronte oppugnationem urgens munitionem illam occupavit. Quare ita concludit hanc suam narrationem Sallustius: Sic forte correcta Marii temeritas gloriam ex culpa invenit.

CAPUT LXXXI. Conatus irriti.

[note: In Hippolyto.] APUD L. Annoeum Senecam Tragoedum introducitur persona, interalias querimonias ita loquens.

------ divites
Regnoque fulti, plura quam fas est, petunt.
Quod non potest, vult posse, qui nimium potest.

Haec quum meditarer, venit mihi in mentem, Senecam vere et prudenter dixisse. Siquidem non raro olim et recentioribus temporibus Caesares atque Reges nimia sua potentia opibusqueve freti, magnas et insolitas res perficere aggressi sunt, idque eo consilio, vel ut potentiae suae documentum posteritati relinquerent, vel hostibus suis terrori essent, vel etiam publicae utilitati [note: In vita Caii Caligulae.] inseruirent. Priora duo in C. Caligulae pomposo conatu, qui nihil tam efficere concupiscebat, quam quod posse effici negaretur, videre licet. Balarum namque medium intervallum, teste C. Suetonio et Puteolanas moles, trium millium et sexcentorum fere passuum ponte coniunxit, contractis undique onerariis navibus, et ordine duplici ad anchoras collocatis,

superiectoqueve aggere terreno ac directo in Appiae viae formam. Scio, inquit Suetonius, plerosque existimasse talem a Caio pontem excogitatum aemultatione Xerxis, qui non sine admiratione aliquanto angustiorem Hellespontum contabulaverit: Alios, ut Germaniam et Britaniam, quibus imminebat, alicuius immensi operis fama territaret. Adicitur et tertia causa ibidem, quae ab eo, licet alii aliter sentiant, verior habetur. De hoc ponte exstant adhuc aliquot fornices ex lapide quadrato constructi. Sicut exteris monstrantur, et vulgi opinio est, quos prope Puteolos vidi magna cum admiratione latissimi tractus, quem pons iste integer olim, admixtis onerariis occupavit, ab uno latere ad aliud, usque ad Baianam arcem, quae ulteriore litore, edita in rupe cum praesidio Hispanico conspicitur. Sic Claudius eius successor teste eodem Suetonio, Fucini lacus emissarium aggressus est, non minus compendii spe quam gloriae, quum quidam privato sumptu emissuros se repromitterent, si sibi siccati agri concederentur. Per tria autem passuum milia partim effosso monte, partim exciso, canalem absolvit aegre, et post undecim annos, quamvis continuis XXX. milibus hominum sine intermissione operantibus. Exstant et alia monumenta Romanae potentiae in viis publicis, pulcherrimo lapide vivo constratis, ex quibus meo iudicio integrior radhuc, reliquis vetustate propemodum collapsis, est Via Appia, quae Brundusium usque (licet incuria incolarum, et bellorum truculentia, ea quoque multis in locis ruinosa sit, mare quoque partem eius (disiecerit) excurrit, nec non loca subterranea, et aquae ductus testes sunt huius rei locupletissimi. Habuerunt autem Romani non solum opes maximas, ad tam sumptuosas structuras, siquidem tradunt auctores, Aegypti fructus annuos fuisse Ptolemaeo Aulete regnante, duodecim milia quingenta talenta, hanc summam nostri temporis viri docti redigunt ad septuagies et quinquies centena coronatorum aureorum milia, quum vero in populi Romani ditionem venisset, multo putant fuisse fructuosiorem, propter Indiae et Aethiopiae commercia, et ut de ceteris reditibus taceam, solummodo argenti fodinae Hispaniae prope Carthaginem novam, teste Budaeo de asse, singulis annis noningena duodena milia et quingenos aureos suppeditarunt: sed etiam mancipiorum multitudine abundarunt, quae veluti bruta tenuissimo victu, laboribus ascripserunt perpetuis, non secus ac Turcae hodie suis mancipiis faciunt. Ceterum quemadmodum fatendum est, Romanos perpetuo labore et sudore mancipiorum, quorum infinitus numerus, ut dixi, apud illos instar brutorum fuit, eiusmodi stupenda opera minori difficultate, et exiguis sumptibus, longeque alio modo, quam quo apud nos fieri necesse est (licet Claudius Imperat. in aquae ductus, quos suis impensis in urbem perducendos curavit, erogarit talentum sexaginta

milia, cuius summae calculum idem Budaeus ponit auri millionem, trecenta insuper et octoginta quinque milia coronatorum et quinquaginta coronatos) et instituere et absolvere potuisse: ita saepe, quum veluti naturae vim inferre voluerunt; operam et oleum, ut est in proverbio, perdiderunt. Hoc [note: Lib. 15. Annal.] sane evenit, teste Corn. Tacito, Severo et celere magistris et machinatoribus, quibus ingenium et audacia erat, etiam quae natura denegavisset, per artem tentare, et viribus principis Neronis illudere. Namque a lacu Auerno navigabilem fossam, usque ad ostia Tiberina depressuros promiserant, squalenti littore, aut per montes adversos. Neque enim aliud humidum gignendis aquis occurrit, quam Pomptinae paludes: cetera abrupta aut arentia; ac si perrumpi possent, intolerandus labor, nec satis causae. Nero tamen, ut erat incredibilium cupitor, effodere proxima Auerno iuga connixus est: manentque vestigia irritae spei. Huius fossae coeptae ab. Auerno Ostiam usque ut navibus, nec tamen mari ireturk longitudinis per CLX. milliaria latitudinis, qua contrariae [note: In vita Neronis.] quinqueremes commearent, meminit quoque Suetonius. Quorum operum perficiendorum gratia, quod ubique esset custodiae in Italiam deportari, etiam scelere convictos, non nisi ad opus damnari praeceperat. His autem non contentus, etiam in Achaia Isthmum perfodere aggressus (ut idem auctor tradit) praetorianos pro contione ad inchoandum opus cohortatus est, tubaque signo dato, primus rastello humum effodit, et corbulae congestam humeris extulit. Verum illi accidit sicut aliis compluribus, qui saepius ante eum idipsum repugnante natura, infausto exitu conati sunt facere, eorumque semper irriti labores fuerunt. Inter quos fuit Demetrius Rex, C. Caesar. Dictator, Gaius princeps, Galigula, Domitius, et alii, quorum mentionem post Plinium facit [note: Lib. 4. cap. 4. In commentariis super-Suetonium. Decad. 3. lib. 8. De rebus gestis Venet. Lib. 1.] Laevinus Torrentius. Huius rei quoque Sabellicus meminit, ubi etiam scribit, Venetos quindecim dierum spatio, totam isthmi longitudinem, quae ab Aegaeo ad Ionium mare quatuor habet passuum milia, quanquae murorum ambitus aliquando eum reddit ampliorem muro et duplici fossa, munivisse. Unde proverbium. Isthmum perfodere, veluti de laborib. et conatib. ingentibus, sed vanis et irritis ortum suum habere coepit. In huius Isthmi faucib. sita est urbs Corinthus, et portus habuit ab ortu, cenchraeas, ab occasu, Lichaeas, sinum hinc Corinthiaco, istinc Saronico clauditur. Latitudinem eius, quae veluti cervicae peloponesus Graeciae, adhaeret; patet quinque milia passuum, testib. Strabone, et Diodoro. Herodotus quoque memoriae tradidit, Gnidios Isthmum, qua angustissimo spatio, nempe quinque stadiorum, spectabat continentem, perfodere molitos, ut insulam facerent (hi sunt incolae Cariae et coloni Lacedaemoniorum; quorum regio spectat mare quod vocatur Triopium) ceterum ictos scopulos infodiuntium oculosresiliisse. Quum autem oraculum Delphicum hanc ob tem consuluissent, ita respondisse Pythian:

i(sqmo\n de\ mh\ purgou=te, mh/d) o)ru/ssete.
zeu\s2 ga\r h)= e)/qhke nh=sen, ei)k) e)bou/leto.
Neque cingite Isthmum moenibus, neque fodite.
Nam si Iovi id visum, locasset in salo.

Ceterum Xerxis Regis Persarum opus magis faustum fuit, dum Athon [note: Lib. 7.] perfodere aggressus est. Est autem Athos, teste Herodoto, mons ingens et nobilis, ad mare pertingens, ab hac parte hominibus cultus ad continentem desinens in speciem Chersonesi, id est, peninsulae, cum isthmo duodecim stadiorum. Hodie incolitura Calogeris, qui sunt Monachi Graeci, et sequuntur ritus traditos ad Basilio. Ideoque mons sanctus, vulgo vocatur. Graecis est a)/gios e)/ros: Turcis Seidigag. Vocatur autem Monachus a Graecis, Calogeros, non veluti kalo\s2, i(eros, id est, bonus, sanctus, quod vulgo persuasum est, sed quasi Kalos geros (Sic n. teste Leonclavio nostro, hodie vulgari lingua loquuntur) id est bonus senex, nam senilis aetas huic professioni aptissima est. Sed pergamus in coepta materia. Hanc fossam, inquit Herodotus, Xerxes, ut ego coniectura colligo iactantiae gratia deprimi iussit, potentiae ostentandae cupidus ac memoriae relinquendae Nam quum liceret nullo negotio naves per Isthmum transportare, iussit Isthmum intercidi ad mare recipiendum, in fossam tantae latitudinis, ut duae triremes pariter illuc agitari possent. Denique Nicanor Seleucus aggressus est isthmum (qui dirimit [note: In adagiis.] Euxinum et Caspium mare) perfodere, nec perfecit, a Ptolemaeo Cerauno interfecuts, ut Erasmus notavit. Eodem modo nonnulli Reges Aegypti, immensis fossis ductis, longitudinis quatuor dierum navigationis; latitudinis, ut per eam duae possent simul agi triremes; in quibus fodiendis, sub Rege [note: Lib. 2.] Neco, centum viginti milia Aegyptiorum, teste Herodoto, perierunt; quarumque vestigia in hodiernum diem (ut mihi ii, qui illis in locis fuerunt, retulerunt) prope Sues conficiuntur, efficere voluerunt, ut ex Nilo fluvio in mate rubrum vel Arabicum sinum navigaretur. Verum eorum coepta irrita fuerunt, sicut quoque Cleopatrae Reginae quae opus arduum et ingens ibidem aggressa est. [note: Plutarchus in vita Antonini.] Intenderat n. per isthmum, qui rubrum mare ab Aegypto distinguit, videturque Asiae et Africae limes esse, qua is maxime utroque mari arctatur, et strictissimus CCC. stadiorum latitudine patet, classem transferre in Arabicum sinum, cum exercitu et magna vi pecuniae, ibique seruitute et bello evitato habitare. Sed ab Arabibus circa Petra habitantib. impedita fuit. Eodem modo Traianus, teste Dione, fossam agressus est, per quam Euphratem in Tygrim derivaret: simul etiam ut navigia ponti faciendo deveheret. Sed ubi Euphratis alveum Tygri multo excelsiorem esse comperit, ab incepto destitit, veritus videlicet, ne Euphrates converso in decliviorem partem fluxu extenuaretur. Non absimilis conatus fuit Veteris Romanorum ducis,

imperante Nerone, qui Mosellam atque Ararim, facta inter utrumque fluvium fossa, convertere paravit, ut copiae per mare, dein Rhodano et Arari subuectae per eam fossam, mox fluvio Mosella in Rhenum, exin ad Oceanum decurrerent, sublatisque itinerum diffcultatibus navigabilia inter se Occidentis Septentrionisque littora fierent. Deterruit Gracilis Belgicae legatus, ne legiones alienae provinciae inferret, studiaque Gallorum affectare diceretur; formidolosum id Imperatori dictitans, quo plerumque prohibentur conatus honesti. Refert Iohannes Marius propter iuges pluvias, quae egestam humum in fossam reiecerant, inchoatum opus omissum fuisse. Haec Ricardus [note: In adversaviis.] Dinotus ex Tacito refert. Verum si quis exactiorem huius conatus descriptionem requirit, is reperiet eam in Belgii historia Ludovici Guicciardini. Ne autem plane priscis et exteris exemplis inhaereamus, audiamus quoque quid nostri Imperatores saepenumero conati sint. Carolus enim Magnus persuasus a quibusdam fuit, hominum labore effici posse, ut a Danubio [note: Regnitz/Althmühl. Lib. 4. annal. Boior.] in Rhenum navigaretur, si inter Rhedonessum et Alemanum flumina Nariscorum ut Auentinus memoriae tradidit, ubi uligo palustris erat, fossa duceretur, quae navium capax foret, in quam palustres aquae subsi dentes utrinque flumini committerentur. Nam Rhedonessus Bambergae, inquit, Moeno, hicque Rheno Moguntiaco miscetur. Alemanus vero milia passuum octo a patria mea in Danubium profluit, iuxta oppidum Kelhaim. Fit igitur iussu Regis a maximo Boiorum, Francorum, Su euroumque numero fossa lata trecentos pedes, longa milia passuum duo. Totum autumni tempus in tam praeclarum opus utileque ab sumptum est, quod a pago ad pagum Graben/ inde Weissenburgium versus tendebat. Sed invidit fortuna labori, qui invito caelo captus erat: prodigiis, portentisque iram suam natura rerum ostendit. Immensi acerui frumentorum, et omnis generis granorum reperti in campis, quae si pecus gustarat, e vestigio peribat: farina inde facta sub manibus evanescebat. Noctibus auditae sunt voces mugientium et lascivientium, confusi strepitus circum superiorem fossam. Accedebant continui imbres in loco alioqui palustri. ideo quicquid terrae interdiu egerebatur noctu humo relabante subsidebat. Huius rei quoque meminit Amoinus. Quin etiam [note: De rebus Franc.] simile vel maius opus inchoavit Carolus IV. Imp. (quamvis qua ratione fieri hoc potuerit, ex situ loci et horum fluminum cursu colligere non possim) qui Vultaviam, quod flumen montis radices, in quo regia arx Pragae sita est, alluit, et Bohemici regni Metropolim intersecat, cum Danubio coniungere voluit, sicut videre licet apud Dubravium. Unde non frustra ita monet, ille recens Aulicus politicus, Omnes aulicos consiliarios, qui magnarum rerum consilia suscipiunt, cogitare debere sedulo an quod aggrediuntur, Reip. utile: Deo gratum: gerentibus gloriosum, et promptum effectu, vel certe non

arduum sit. Male itaque egerunt, et minus prudenter, qui fuerunt auctores [note: In Bohemicis historiis. Psal. 103.] Impp. ut efficerent, uta Dannbio, in Rhenum navigaretur. Idem de similibus. iudicium esto, etc. Quid multis? eiusmodi conatus, si non omnes, plerique tamen infausti reperiuntur. Statui enim Deus, ut Regius Propheta ait, mari et fluminibus suos terminos, quos non transgredientur, et in iis manendum consistendumque illis est, quam diu illi placuerit. Id testatur Propheta [note: Cap. 5.] Hieremias, ubi dicit: An me non timebit populus, qui pono terminos maris arenam? Hoc ipsum oraculum Delphicum, cuius supra mentionem [note: Lib. 2. c. 30. Eccles. histor. Cap. 39.] fecimus, non ignotavit. Et recensetur a Ruffino elegans historia, de inundatione Nili, quae destructo templo Serapis, cuius Ethnici iram verebantur, contigit, quam supra retulimus. Haec ita esse anno salutis 1569. Turcae quoque experti sunt, qui adductis maximis copiis militum et mancipiorum, Rha vel Volgam flumen (teste Ptolemaeo, Sarmatiae, Asiaticae maximum, inque mare Caspium prope Astracanum urbe opulentissima, etemporio celeberrimo, septuaginta pluribusue ostiis se exonerans, quod a Tartaris Elatach, ab Armenis autem Thamar a Turcis Edilsen appellatur) in Tanam (qui fluvius Europam ab Asia dividit, et ab incolis Don, ab Italis autem Tana vocatur, inque pontum Euxinum sese effundit) perfosso monte altissimo, ubi ab utraque parte flumina illa in diversis vallibus, interse propiora funt, derivare conati sunt. Hic mons a Turcis Ulechuvaherse; a Moscis Perenteka: Germanice Schleppenbergt/ (quia Cosaki suas cymbas, per hunc montem in ascensu et descensu, circa septem miliaria, continentem, hinc inde de uno flumine in aliud magna vi et conatu, in aliud trahere solent) nominatur. Verum non tantum inedia, labore immenso, et venenatis animalibus, in regione inculta et deserta, impediti a coepto opere Turci fuerunt; sed etiam magna clade affecti, et tandem Tartarorum dolis in reditu circumventi, ad internecionem deleti sunt. Manebunt itaque fines et termini maris fluminumque, quos Deus posuit, invitis hominibus, qui frustra eos suis viribus, [note: Pierius li. 25.] refragante ipso, transferre conantur. Id ipsum Aegyptii suis hieroglyphicis designare voluerunt, quum lutram et vitulum marinum eodem vin culo colligarunt. Haec enim media sunt animalia inter terrestria et aquatica, vinculumque illud ostendunt, quo terrae applicitae sunt aquae, suisque coercentur finibus. At is qui flumina et maria conclusit abyssis suis, ea ad demonstrandam suam omnipotentiam et iram adversus delinquenres nonnumquam erumpere, et inundareiubere potest, sicut testatur diluvium universale, quod coepit post conditum mundum anno C 10. 10. CLVI. et duravit annum integrum et dies decem, submersis omnibus hominibus et animantibus in terra, exceptis paucis qui cum Noe, divinitus in arca conservati sunt. Etenim mense secundo, die mensis XVII.

inundare coeperunt aquae super terram, et in sequenti mense secundo, die mensis [note: Cap. 7. et 8. Cap. 62.] XXVII. arefacta est terra, anno Noe aetatis 10 CI. sicut describitur diligenter a Moyse in Genesi. Nec non irae divinae index est perpetuus, eversio Sodomae et Gomorrhae, ubi nunc lacus est, quem supra descripsimus, quo [note: In Theatre orbis Tabula 10.] in loco antea fuere [orig: fuêre] amoenissima regna et civitates. Eodem modo Ortelius, depingens Hiberniam, de lacu Erno monet, quod olim fons fuerit, sed ob incolarum nefandam cum bestiis Venerem, Deo irato, int antam aquarum diluviem erupisse, ut totum eum tractum cultissimum cum hominibus inundatione submerserit. Atque in rei gestae veritatem hodie sereno tempore etiamnum templorum turres sub undis hinc inde conspici. Terram, inquit Giraldus, tam turpium contra naturam facinorum consciam, non tantum primis, sed cunctis in posterum habitatoribus indignam auctor [note: In Hibernia.] naturae iudicavit. Hunc lacum scribit Camdenus triginta milia passim in longitudine, quindecim in latitudine diffundi; silvis opacis coronatum, et adeo piscosum esse, ut piscatores nimiam frequentius piscium copiam, retiumque rupturas potius, quam defectus conquerantur. Similes calamitates ex inundatione Hollandia et Frisia quoque, magna cum clade pulcherrimi agri, et internecione hominum pecorumque non semel experta est, exstantque indicia huius rei adhuc manifesta. Inprimis autem anno 1421. in regione illa, ubi Dordracum situm est, perierunt ex subita inundatione maris Rheni, Mosae et Vahalis, plusquam centum milia hominum, submersis impetu aquarum septuaginta duobus pagis.

CAPUT LXXXII. De miro robore et fortitudine quorundam principum virorum, nec non et de Gigantibus nonnulla memoria digna.

MEMORIAE traditi Iulius Capitolinus et alii hostirick, Maximinum tyrannum interfectorem et successorem Alexandri Severi Imp. optimi, tanta proceritate et robore praditum fuisse, ut octo pedes digito videretur egressus: pollice ita vasto, ut uxoris dextrocherio uteretur pro annulo. Item ut hamaxas manibus attraheret: equo si pugnum dedisset, dentes solveret: si calcem, crura frangeret: lapides tophicios friaret, arbores teneriores scinderet.

Unde ab aliis Milo Crotoniates, ab aliis Hercules; Antaeus a nonnullis vocatus est. Constat igitur eum, ut Herodianus refert, ob immanem corporis staturam et militare robur ac peritiam pugnandi ad imperium ascitum, ob crudelitatem autem ita invisum plerisque fuisse, ut illum alii Cyclopem, alii Busiridem, alii Seyronem, nonnulli Phalarim, multi Typhonem vel Gygem vocarent. Erat enim illi persuasum, ut idem Capitolinus refert, nisi crudelitate imperium non teneri. Neque enim, inquit, fuit crudelius animal in terris, omnia sic in viribus suis ponens, quasi non posset occidi. Denique quum immortalem se prope crederet, ob magnitudinem corporis sui, virtutisque munsu; quidam in theatro praesente illo dicitur versus Graecos recitasse, quorum haec erat sententia:

Et qui ab uno non potest occidi, a multis occiditur:
Elephas grandis est et occiditur:
Leo fortis est et occiditur:
Tigris fortis est et occiditur:
Cave multos, si singulos non times.

Hoc sane ei accidit. Nam quum diu Aquileiam magnis viribus, sed irrito conatu oppugnasset, et ideo crudelior et immanior, ferarum more, quae vulneratae magis exulcerantur, erga suos milites evasisset, ab iis una cum filio trucidatus est. De C. Mario quoque, qui, ut dicitur, ex fabro ferrario, tempore [note: In historia triginta Tyrannorum.] Gallieni a militibus Imperator factus est, memoriae tradidit Trebellius Pollio: Nullius manus vel ad feriendum, vel ad impellendum fortiores fuisse, cum in digitis nervos videretur habuisse, non venas. Nam et carra venientia digito salutari repulisse dicitur, et fortissimos quosque uno digito afflixisse, ut quasi ligni vel ferri obtusioris ictu percussi dolerent. Multa duorum digitorum allisione contrivit. Hic una die factus est Imperator, alia die visus est imperare, tertia die interemptus est, et quidem a milite, qui eius quondam operarius in fabrili officina fuisset, cum his verbis: Hic est gladius, quem ipse fecisti. Huius imago in numisimate reperta, tanquam res rara depingitur a Pisone in sua tabula, cuius nota est litera N. habens talem inscriptionem: Imperator Caius Marius Pius, Felix, Augustus. Posset igitur aliquis idem de hoc triduano Imperatore dicere, quod Cicero de Vatinio Consule iocatus est. Eo nimirum Imperatore magnum ostentum accidisse. Nam nec brumam, nec ver, nec aestatem fuisse. Sed cum nervorum mentio facta sit, libet paulisper ad magis vetera exempla divertere. Maximam virium substantiam nervos facere, certissimum esse, quantoque fuerint densiores, tanto propensius [note: Cap. 4.] augescere firmitatem. Solinus affirmat. Ubi etiam ait Varronem, in relatione prodigiosae fortitudinis annotasse, Tritanum Samnitem gladiatorem natura fuisse, qui et rectis et transversis nervis, non modo crate

pectoris, sed et manibus cancellaris et brachiis, omnes adversarios levi tactu, ac pene securis congressibus vicerit: eiusque filium, militem Cn. Pompeii, pari modo natum, ita sprevisse hostem provocantem, ut inermi eum dextra et superaret, et captum digito uno in castra Imperatoris sui reportaret. Milonem quoque Crotoniensem ferunt egisse omnia super quam homo valet. De quo etiam proditur, quod ictu nudae manus tautum fecerit victimam, eumque solidum, qua mactaverat die absumpserit solus non gravatim. Sed ad recentiora revertamur, D. Aurelianum, scribit Flavius Vopiscus, statura procerum, et nervis validissimis fuisse; utiturqueve testimonio Theoclii Caesareorum temporum scriptoris, Aurelianum manu sua bello Sarmatico una die quadraginta et octo interfecisse. Plurimis autem et diversis diebus ultra nongentos quinquaginta, adeo ut etiam balistea pueri et saltatiunculas in Aurelianum tales componerent, qui diebus festis militariter saltitarent: Mille, mille, mille, mille, mille, mille decollavimus: Unus homo mille, mille, mille, mille decollavimus. Mille, mille, mille vivat, qui mille, mille, occidit. Tantum vini habet nemo, quantum fudit sanguinis. Item apud Maguntiacum tribunus legionis sextae Gallicanae Francos irruentes, quum vagarentur per totam Galliam, sic afflixit, ut trecentos ex his captos, septingentis interemptis, sub corona vendiderit. Unde iterum de eo facta est cantilena: Mille Francos, mille Sarmatas semel occidimus. Mille, mille, mille, mille, mille Persas quaerimus. Similes gratulationes et cantilenae in laudes heroum, hostibus devictis, in sacris literis passim exstant, sicut de Saulo et Davide aliisqueve legimus. Ut autem omittamus, quod de Gigantibus et heroum priscorum monstrosis viribus, videlicet Sigonotho, Goffredo Dentato, Amadisio, eiusque fratribus: Item de Orlando, Rugiero, Rodomonte, Sigfrido Corneo, Wolfardo, Ilsungo monacho, et de aliis multis, nec non et de feminis militaribus, Bradamante et Marfisa, plerumque ex vanissimis figmentis passim decantatum est, et ad nostratia et minus fabulosa exempla veniamus; Mihi sane prae ceteris memorabile visum est id, quodscribitur de fortissimo heroe Georgio Castrioto, partis Albaniae Principe, quem Turci propter magnitudinem rerum gestarum Ischenderbegum, hoc est, Dominum [note: In pandectis Turcicis.] Alexandrum apellarunt. Alexandria enim hodie Turcis Ischendrie est, sicut a Leunclavio nostro notatur. Eius res gestas peculiari libro descripsit Marinus Barletius Scodrensis, quem postea ex lingua Latina in vernaculam nostram transtulit Ioannes Pinicianus, et praecipuas attigit Paulus Iovius in elogiis illustrium virorum, ubi recenset. Eum numquam detrectasse pugnam, numquam hosti terga vertisse, nullo unquam in discrimine metu occupatum, numquam vulneratum, nisi levi semel sagitta in crure fuisse, cum tamen contra duos potentissimos Imperatores Turcicos,

Amurathen et Mahomethen, perpetua bella gesserit, et non solum ipsorum impetus sustinuerit, sed septem eorum clarissimos duces e purpuratorum Bassarum ordine acie devicerit, et castris exuerit. Hunc Castriotum, addit Iovius, supra duo hominum, vel ut Barletius scribit, tria milia, barbarorum praesertim diversis in proeliis sua manu interfecisse, quando singulis tantum ictibus singulos, qui congressi essent, conficere esse solitus, quod praegrandi, ponderosoque cinace tam valide quam perite uteretur, quo medios hostes ad umbilicum proscindere, transversos dividere soleret, et saepe per cervices integros cum humeris brachiorum artus, facile detruncaret. Quorum immanium vulnerum truculentiam hostes, qui ex proeliis evasissent, quum Bizantii in aula, admirantibus cunctis enarrarent, Mahometes ipse, illum potentis dextrae inusitataeque violentiae gladium videre cupivit, impetravitque facile a Georgio, ut sibi Byzantium mitteretur, talem namque eius esse temperaturam praedicabant, ut eius ictum nulla vel ferrea corporum munimenta sustinerent. Tanta autem inusitatae virtutis eius viri fama erat, ut Turcae post mortem eius, potiti fere Epito, sepulcrum ipsius apud Lissum quaeritarent, admirabundique usque adeo pie venerarentur, ut superstitiosi homines eruta demum sepulcro tanti herois ossa, religiose deriperent, quum quisque se bello invictum, tutumque fore crederet, si frustulum ex ossibus reliquiisque invictissimi imperatoris in amuleto cervicibus suspensum, iturus in proelium gestaret. Hactenus Iovius. Dignum autem de illo memoratu [note: Lib. 3.] refert idem Barletius de eius vita et gestis, quod inituro proelium, vel in ipso etiam ardore, praeter cetera mirabilia mutati vultus signa, labrum inferius scindi solitum sit, cum copia multa sanguinis, quod etiam ne dum in bellicis rebus, sed civilibus quoque negotiis frequenter visum, quum praeter modum excanduisset. Exstinctus hic fortissimus heros est tandem febri, aetatis suae anno LXIII. qui plerumque magnis viris fatalis esse solet, imperii XXIV. post natum CHRISTUM M. CCCC. LXVI. die Ian. XXVII. Huc referri potest, quod Thomas Fazelli de Galeatio, sive Galeoto Bardasino [note: Lib. 3. cap. 1. de reb. Sicul. prior. decad.] Catanensi memoriae tradidit. Eum videlicet singularibus naturae incrementis evectum admirabili corporis magnitudine eo proceritatis excessisse, ut communem hominum staturam verticesque humeris superaret: cuius robustis ac teretibus membris, universaeque corporis magnitudini par virium robur habitusque adeo respondebant, ut tota eius compago exactissimo naturae ingenio exculta elaborataque esse videretur. Igitur hastae, lapidisque iactu, lancea saltuque omnem hominem facile vincebat. Membrorum quoque robori ingens animi decus affuit. Equo ac pede bellator acerrimus. Neque illi situs, quo minus fortitudinis suae experientiam ederet, officere potuit. Armatura enim gravi armatus, galeatusqueve humi stans, sinistra

ephippium: dextra hastam militarem tenens strenuo saltu equum insiliebat. Grandi etiam statura equum absque freno velociter currentem insidens, cruribus coxisqueve sistebat. Asinum praeterea magna lignorum congerie, sive quocumque alio onere gravem, manibus e terra extollebat. Duos praeterea ex robustissimis simul aggrediebatur, dumque alterum attrectaret, alterum genibus compressum urgebat, nec antea desistebat, quam prius hunc deinde illum pedibus subiciendo, amborum manus post terga vinciret. Is quum Plumbinum, Florentinorum eo tempore oppidum, ab Alfonso Aragoniae et Siciliae Rege osideretur, a tribus hostium equitib. petitus, unum ex eis gladii capulo seminecem equo excussit; alterum citato equo medium amplexus, e sella extractum humi postravit: tertium cubito graviter percussum in fugam vertit. Singulari certamine quater proeliatus, bis in Italia, bis in Gallia Transalpina, toties victor evasit. Eodem modo in Cl. Marii Aretii Siciliae Chorographia legimus, eundem (quem tamen nominat Galeoctum Bardaxim Catinensem patritium) ad Gigantis prope staturam accessise, humanique corporis nostrae aetatis vires ex cessisse. Is, inquit, ut multi qui eum viderunt, referunt asinum lignis oneratum manibus a terra sublevabat, equum que absque freno velociter currentem, transversum lignum amplexus coxis cruribusque sistebat. Quin etiam Tamerlanem Scitharum Imperatorem ferunt corpore ingenti, validisque nervis adeo firmo lacerto soque fuisse, ut Schytici arcus ingentis chordam, quod paucissimis praestare licebat, ultra aurem extenderet, cupreumque mortarium pro scopo sagittariis in ludo propositum, emissae arundinis spiculo perfoderet. Simile aliquid legitur apud Herodotum de Aethiopum Rege, qui Macrobii appellantur. Quali robore et fortitudine nostrorum patrum memroai Georgius Fronsbergius Baro in Mindelhaim fuerit praeditus, multi adhuc norunt. Et exstat hac de re peculiaris quoque liber, continens eius res gestas, in nostra vernacula lingua conscriptus. Etsi autem idem Iovius in illum tamquam hostem pontificis aculeos orationis intendit, tamen praedicat tandem. eius fortitudinem et robur. Postquam enim recensuit, quam utilem operam Carolo V. saepius praesertim in pugna ad Biccocam, et praelio Ticinensi, in quo Rex Franciscus captus est, nauaverit, utpote qui in isto praelio quindecies, extra ordina ria vero acie supra vicies, ut fertur, dimicaverit. Fuit, inquit, Georgius membrorum robore usque adeo validus, ut extento tantum medio dextrae manus digito, validissimum quenque firmo innixum vestigio facile dimoveret; praetercurrentem equum arrepto freno, sisteret; tormentumque murale solus, innitens humero, quo vellet, propelleret, in itinere faciundo libenter abdicaret equum, et pedibus gregariorum militum et iuvenum iustos passus anteiret. Simili robore et virib. corporis coniuncta magnitudine animi, et

singulari prudentia excelluisse generosum Baronem Iohannem Schwarzebergium Francum, non se mel audivi a parente meo, qui familiariter cum illo saepe versatus est. Aiebat enim, se aliquories observasse, quod articuli manuum exteriores quasi neruei et velut cornei apparuerint. Porro vulgatam rem fuisse, restem eum satis firmam (quas nos nummularias vocamus) facile rupisse; ferrum quod soleis equorum impingi solet, nullo negotio flectere potuisse. Eiusdem roboris suis Potocova Polonus fortiss. Cosacorum dux, qui tamquam foedifragus et pacis violator, in comitiis Varsoviensibus, urgente Zausio vel legato Turcico, permisso Regis Poloniae Stephani superioribus annis capite plexus est. Tantumn. hoc Potocova robur erat, ut equorum soleas ferreas, etiam recentes, nullo negotio manibus instar chartae, vel alterius rei fragilis, rumperet, ut Leonclavius noster [note: In supplem. annal. Turcicor.] notavit. Perhibetur etiam Neithartum Fuchsum in Burchpraitbach, nobilem Francum (qui in bello, quod gessit Albertus Dux Saxoniae contra Phrisios, admirabilia facinora fortitudinis edidit, tandemque insid is ab incolis, qui illum vernacula lingua non aliter quem Grotte fosse/hoc est grandem vulpem nominarunt, exceptus et interfectus est) inusitatae magnitudinis et roboris fuisse, cuius ocreas inter alia parens meus piae memoriae vidit apud Wilhelmum illius fratrem, quas sibi, quum esset medio criter procerus, usque ad axillas attigisse aiebat, De quibus ita ille tum lusit:

Germani exuvias equitis pace incliti et armis,
Quique habuit veteris grandia membra status,
Vidimus hac arca, ast ipsum trux Phristia bello,
Saecli essent prisci nemonumenta, tulit.

[note: In vita Hugonis Marchionis Brandeburgensis.] Reinerus Reineccius quoque suis originibus Illustriss. stirpis Brandenburgicae adiunxit historiam Georgii Sabini, ubi scribit, in monumentis Brandenburgicis sua aetate inventa fuisse ossa tam grandia, ut tibiae attingerent coxendicem hominis mediocris staturae. Hinc apparet, quod nostra aetas et natio etiam tales viros produxerit, quos fortitudine et robore cum veteribus conferre licet. Imo ne unus quidem ex omnibus, quorum mentionem fecimus, comparari potest, cum Aenothero gigante ex Durgia pago Sueviae orto, qui sub Carolo Magno militavit, et hostes in modum foeni demetere, atque in morem anicularum hasta veluti cuspide fixos, humeris suspendere [note: Lib. 4.] solitus fuit, Si modo vera sunt, quae de illo Auentinus refert. Etsi autem me non fugit, nonnullos Rolando filio Bertae sororis Caroli Magni, qui perfidia Vasconum a Saracenis exercitu eius profligato, nimia defatigatione et siti exstinctus dicitur, melem inusitatam corporis asscribere, idque probare velle statuis lapideis armatis, quae instar Gigentum Magdeburgi, Zeruesti, in Salinis et aliis Saxonicis civitatibus, pro signo libertatis, et immunitatis, qua

nobiliores urbes gaudent, a Carolo Magno et Ottonibus Imperatorib. donatae, passim in foro conspiciuntur, et hodierno die rolandi vocantur: Inprimis autem Brandeburgi, in novae civitatis foro, immensae magnitudinis, et inargentata, collocata est. Haec tota est armata, praeter caput, ac dextra manu ensem tenet erectum, tamen a fide dignis non semel audivi, Franciscum I. Regem Galliarum, monumentum eius, cupiditate cognoscendi an vera essent, quae de illo spargerentur, aperiri iussisse; ossaque eius una cum arcu, putrida, verum panopliam et arma, licet aerugine obducta, integra tamen reperta fuisse. Haec Regem induisse, quae ita suis artubus convenientia fuerint, ut manifesto apparuerit, Rolandum, Regem Franciscum non multum statura corporis superasse. Notum autem est, hunc Regem, licet procerus fuerit, tamen virilem staturam non admodum excessisse. Sane in urbe Vangionum, aliisque civitatibus ad Rhenum, passim ostenduntur ossa publicis in locis, quae dicuntur fuisse priscorum heroum. Verum utrum piscium ea sint, an hominum, dubitare multos audivi. Sic Octavius Augustus, auctore Suetonio, villas suas ossibus magnarum belluarum, quae gigantum fuisse dicta sunt, exornare solitus fuit. In Italia quoque Puteolis vidimus ossa stupendae magnitudinis, cum hac inscriptione, cuius auctor perhibetur Pomponius Laetus:

Huc quicumque venis stupefactus ad ossa Gigantum,
Discite cur Hetrusco sint tumulata solo.
Tempore quo domitis iam victor agebat Iberis
Alcides, captum longa per arva pecus,
Colle Dicaearcho clavaque arcuque Typhones
Expulit, et cessit noxia turba deo.
Hydruntum petiit pars, et pars altera Thuscos.
Interiit victus terror uterque loco.
Hinc bona posteritas immania corpora servat,
Et tales mundo testificatur avos.

Huc non incommode referri posset narratio Hemonis Eremitae Aegyptii de multisstupendis rebus, sicut a Francisco Patricio recensetur, si non potius [note: Dialog. 3. de bistor.] curiositatem illam fabulosam Aegyptiorum quam veram pietatem redoleret. Inter alia autem, inquit, istud adhuc memoriae traditum conservamus, quod in primo annorum ambitu homines fuerunt usque adeo grandi corpore, ut pedibus in tertam nixi capita inter sidera conderent, et Emephimos fuisse appellatos; atque secutos deinde alios annorum successu Phtaimos nomine, paulo minores, sed qui tamen capitibus nubila contingerent; quos alii itidem grandes postea secuti sunt, in Aegypto Gygini nuncupati, vos puto gigantes appellatis, cuiusmodi certe usque ad Noachi tempora

duratunt, et ut erant grandi corpore, ita etiam per multos annos sani incolumesque vivebant. Sed a diluvio coepere omnia in peius ruere, cum in ceteris rebus, tum maxime in iis, quae artes atque virtutem concernunt, etc. Concedamus autem ista praeter fidem et hyperbolica esse, attamen mira sunt, et ab his non multum diversa, quae Thom. Fazelli, de gigantibus eorumque [note: De rebus Siculis prioris decad. lib. 1. c. 6. et c. 1. lib. 1. poster. decad.] origine, et quam multa stupendae magnitudinis corpora et ossa in Sicilia reperta sint, tamquam a)uto/tths2 scribit. Ad illum remitto studiosum lectorem (ne in reprehensionem nonnullorum incurram, me insolitis, et quae fabulas redoleant, delectari) ubi adiuncto peculiari libro Iohan. Cassionis de Gigantibus multa reperiet mirabilia, et lectu digna. In Britannia vel Anglia olim quoque Gigantes fuisse, testantur versus, quos Camdenus ex antiquo poeca ita refert.

- - - - - - Titanibus illa
Sed paucis famulosa domus, quibus uda ferarum
Terga dabant vestes; cruor haustus: pocula trunci:
Antra lares; dumeta toros; cenacula rupes;
Praeda cibos; raptus Venerem; spectacula caedes;
Imperium vires; animus, furor, impetus arma,
Mortem pugna, sepulcra rubus: monstrisque gemebat
Monticula tellus, sed eorum plurima tractus
Pars erat occidui, terror maiorque premebat
Te furor extremum Zephyri Cornubia limen.

Eodem modo in sacris literis, utpote in Genes. Num. Deut. Iehosua, Iudic. Samuel. et Paralip. aliisque locis legimus, et ante et post diluvium Gigantes immanes fuisse, inter quos Goliath, qui a Davide inermi, funda sua, adiutore Deo, interfectus fuit, non postremus recensetur, eius moles et robur ex armis suis cognosci potest. Habuit enim loricam quinque millium siclorum ponderis, lanceam vero instar iugi textorii, et in hasta ferrum seu cuspidem sexcentorum siclorum, ut facile credi possit, sicut in libris Samuelis videmus, cum sex cubitorum cum palmo fuisse. Cubitus vero, si rationem Graecorum sequamur, duos pedes habet, sin vero Latinorum, sesquipedem, ut diligenter observavit Petrus Martyr. Ob hanc eius immanem corporis molem, [note: In lib. Iudin. cap. 1. et 6. In biblicis antiquitatibus.] quae a Davide mediocris staturae iuvene unico ictu lapidis prostrata fuit, ni fallor, scribit Philo Iudaeus, Davidem ei moribundo monstrasse angelum Domini Cervihelem praepositum super virtutem assistentem. Quo conspecto dixisse Goliathum (quem ibi Goliam nominat) Non solus occidisti me, sed qui tecum erat, cuius species non est sicut species hominis. Demonstrare quoque ibidem Philo conatur, Davidem et Goliam fuisse consobrinos. Sed sit fides penes auctorem. Connciamus praeterea Ogi Regis Basan

ingentem molem corporis ex eius lecto, qui, quum ferreus esset, novem cubitos longitudinis habuit. Sic Israelitae, ut eorum exploratores referunt, collati cum Anachim locustae videbantur. Ceterum quod dicitur, ex filiis [note: Genes. 6.] Dei, id est, piorum Patriarcharum, et filiis hominum, id est ex impia posteritate Caini, natos fuisse gigantes, ut vulgata versio habet, hi in hebraea lingua Nephilim vocantur, quae vox perinde sonat, ac si dicas: apostatas vel defectores, qui a Deo et sancta patrum traditione, Ecclesiaque Dei vera deficientes et corruptissimis suis obse quentes affectibus, nefanda quaevis patrare contra Deum et omnem aequitatem ausi sunt facinora. Ut enim uxores impiae maritos suos a pietate ad impietatem abstraxerunt, ita et liberos [note: In epitome temporum. In lib. Iudic. Lib. 15. de civitate Dei cap. 9.] impia educatione prorsus corruperunt, ut hi tandem nullam amplius religionem habuerint. Haec pie et accurate observavit Bullingerus. Apud Ethnicos quoque, ut idem Martyr ex Philostrato aliis que collegit, miranda, et quae fidem quorundam opinione vincant, legimus. Visum scil. Gigantis cuiusdam cadaver XXX. cubitorum, alterum XXII. et aliud quoddam XII. Et Augustinus dicit se vidisse in littores Uticensi molarem dentem adeo magnum ut dissectas ad formam et magnitudinem usitatorum nostra aetate [note: Lib. 12. Aeneid.] dentium, centuplo maior facile iudicari potuerit. Ibi etiam talia fuisse antiquitus permulta hominum corpora, ex Virgilii carminibus demonstrat, ubi Turnum induxit e terra saxum adeo ingens sustulisse, ac in Aeneam vibrasse, ut:

Vix illud lecti bis sex cervice subirent,
Qualia nunc hominum producit corpora tellus.

[note: Liad. 6.] Quem locum ex Homero expressit. Plinius quoque ait in Creta dum terraemotu [note: Lib. 7.] quidam mons distrumperetur, cadaver quadraginta sex cubitorum [note: Cap. 23.] stans fuisse repertum, quod alii Orionis, alii Cethi fuisse crediderunt. Orestis etiam corpus, oraculi iussu effossum cubitorum septem fuisse historici tradunt. Augustinus autem libro modo adducto hanc reddit causam, Deum quosdam interdum homines tam vastis corpotib. nasci voluisse, ut nobis videlicet testatum relinqueretur, tam pulchritudinem corporum, quam etiam staturae magnitudinem viresque carnis non esse in bonis praecipuis ponenda, cum ea non minus impiis quam piis sint communia. Ceterum Gigantes [note: Cap. 3.] non fuisse adiutos immani statura quicquam ad salutem, testatur Baruch Propheta. Ubi sunt Gigantes, inquit, a saeculo viri famosi, bellorum periti non hos elegit Dominus neque viam illis scientiae dedit, sed interierunt, quia non habuerunt sapientiam. Et habemus multa in sacris literis passim exempla. Gigantes fretos proprio robore et viribus, nec non et pulchritudine atque amplitudine immanium corporum, propter superbiam, fastum et violentiam a Deo reiectos et extirpatos fuisse. Hoc etiam poetae olim innuere

voluerunt, ubi finxerunt Cyclopes, Tytanas, aliosque Gigantes ad Phlegram, ob bellum superis illatum Iovis fulminibus exstinctos. Reliqua et non vulgaria, ut paulo ante diximus, studiosus lector ex Fazello et Cassione petere poterit.

CAPUT LXXXIII. Vesper Siculus, et de aliis lanienis improvisis.

REGNANTE Carolo Andegaviensi, post natum Christum anno M. CC. LXXXI. in utraque Sicilia, eius milites praesidiarii, Galli omnes, propter ipsorum, ut fertur, libidinem et rapinas Siculis ita exosi fuerunt, facti ut nihil aliud cogitarent, quam quo pacto sese vindicare et iugum ipsorum a cervicibus excutere possent. In hac re ceteris strenuus sedulusque, fuit Iohannes a Prochyta, vir nobilis, et qui Manfredo Rege, Dominus eius insulae fuerat, ut [note: Lib. 7. de robus gestis Francor.] Paulus Aemilius, vel ut Collenucius vult. Regis Manfredi Medicus, et ab eo procula appellatur. Hic quum eius uxorem Galli, ut Petrarcha refert, violassent, vel ut Paradinus scribit, mortuo Manfredo Rege a Carolo eius successore, dignitatib. suis privatus esset, ira et vindictae cupiditate instigatus, nec non fretus benignitate et familiaritate prae cipuorum et nobilium virorum in Sicilia, eorundem ope et auxilio mirifica consilia agitare coepit, quib. Gallos illos irretire, et in insidias praecipitare, imo ipsorum nomen funditus extirpare posset. Ob hanc causam primo profectus est Constantinopolim ad Imp. Michaelem Paleologum, eique conatus et insidias Caroli contra ipsum, vel fictas, vel veras indicavit, donec persuasus fuit, omnes eius actiones eo spectare, qua ratione Graecorum animos ab Imperatore vel abalienare, vel seditionem aliquam contra illum excitare posset. His veluti fundamentis iactis, ad Petrum Regem Aragoniae in Cataloniam se contulit huic merat nupta Constantia, soror Regis Manfredi, eique detexit quod moliretur contra Gallos, promittens simul communi nomine Siculorum, si res prospere succederet, eum ad regni Siciliae moderamen unanimi consensu procerum, vocatum iti: cum praesertim eius coniux haeres legitima, et non proximior adesset. Omnibus autem illis non contentus, semel atque iterum Romam ad Papam Nicolaum III. venit, cui multis rationibus suasit, ut promitteret, si Galli ex Sicilia expellerentur, vel delerentur, se Regi Petro, nomine

coniugis suae investituram regni Siciliae concessurum. Ista omuia ipse indutus cucullo et habitu monachali, ut sub ficta religione tutior, hinc inde facilius excurrere posset, tanta taciturnitate, et occulta calliditate, et quidem octodecim mensibus peracta sunt,. ut deinceps omnibus mirum atque insolitum fuerit, qua ratione tam ardua et difficilia consilia inter tot et diversos homines, variasque nationes, agitata, tamdiu suppressa fuerint, et non emanarint. Tessara autem vel symbolum huius cruentae tragoediae fuit. Quando ipso die, vel ut alii volunt, tertia feria Paschatis, hora pomeridiana solida signum campanis ad vespertinas preces (sicut singulis, praesertim dieb. festis maiori sollennitate consuetum est) daretur, confestim omnes qui arma ferre possent, facto unanimi impetu, coniunctis virib. concurrere debere in toto regno Siciliae, ad delendos Gallos. Dato consciis hoc signo, destinata hora in tota Sicilia subito et veluti uno momento in diversis locis conclamatum fuit ad arma, et Galli improvisa re, et tam celeberrimo festo plerique inermes, ex omnib. insulae angulis concursu multitudinis efferatae extracti, ita oppressi, et ad unum omnes occisi sunt, ut feminis etiam gravidis, et infantibus (ne reliquiae Gallorum, vel ut Hebraeorum proverbium, est, ne mingens ad parietem superesset) non parceretur. Tradunt autem auctores. Siculos in illa laniena tam avidos sanguinis Gallici fuisse, ut ex tot milibus (Fulgosius enim scribit VIII. milia Gallorum militum interfecta fuisse) non habitla ratione sexus, aut aetatis, ne unus quidem evaserit, praeter paucos, qui in munita arce Sperlinga se tutati sunt, qui tamen omnes paulo post deficiente commeatu, obsessis omnibus itineribus, inedia perierunt. Ob eam rem postea, quasi notae nomine supta portam insculptum esse ferunt:

[note: De reb Sicu. posterior. decad. lib. 8.] Scribit autem Fazellus suo tempore Panormi in aede divorum Cosmae et Damiani, aliisque vicinis sacellis, ex hac caede Francorum cadaverum ossrumque congeries, struesque maximas exstitisse. Is nuntius Romam ad Carolum delatus eius animum mirifice turbavit, unde vocem illam protulit, [note: Lib. 3. annal. Francor.] quam Ricordanus, et Franciscus Melaspinus illius aetatis historici, sicut a Papirio Massono citantur memoriae mandarunt: QUANDO FORTUNAM MIHI ADVERSAM ESSE VIS DEUS, FACITO UT SENSIM AMITTAM, QUAE BREVI TEMPORIS SPACIO PARTA SUNT. Hoc etiam illi accidit. Etenim, licet omnes et extremos conatus adhiberet: tamen neque suis neque alienis virib Siciliam recuperare potuit, fortunam indies magis magisque adversam expertus, quae ubi alumnos semel deseruit, nullis artibus revocari consuevit. Fuit autem alioquin Carolus, vir non acri modo ingenio ad prudenter cogitandum, sed etiam ea quae decrevisset, strenue exsequebatur, et animi vigore,

[note: Lib. 7.] praestantique sapientia maiores suos longo intervallo superabat, Paulus autem Aemilius eandem historiam ita recenset: Rei nefariae coniuratio, anno eius saeculi octogesimo primo sanctis diebus facta, sanctissimo omnium anni tempore scelus admissum: Dies Domino resurgenti festus, quum ex templorum turribus campanae sonitu consuetudine quottidiana signum ad vespertinos hymnos daretur, ater funestusque Francis factus. Tota insula caedes inermium, nihil timentium, incautorumque Francorum uno temporis vestigio foedefacta. Paulo post inquit. Defectio Siculorum, ut frequentior fama prodit, a me commemorata est? sed sunt non contemnendi auctores consternationis initium a Panormitanis ortum: quum die sanctae resurrectionis ad templum, quod ad montem Regium, tertio a Panormo lapide abest, religionis causa, promiscue conveniretur. Francos per causam scrutandi, si quis cum telo esset, etiam matronas virginesque excutere licentiusque pertentare sinus, tractareque coepisse. Ea ex re ira viris mota, primum lapidationem factam: mox ex urbe arma correpta et Francos caesos. Hac continuo fama Siciliam totam pervagante, a nullo Franco usquam temperatum. Quum ad Pontificem de hac consternatione ageretur, a Panormitanis missos ad eum viros sanctos, qui ad pedes illius strati, velut pro ara hostiaque Christum agnum Dei salutantes, illa etiam ex altaris mysteriis verba supplices effarentur: Qui tollis peccatae mundi, miserere nostri, iterum: Qui tollis peccata mundi miserere nostri. Tertium: Qui tollis peccata mundi miserere nostri, da nobis pacem. Pontificem respondisse, Panormitanos agere, quod fecissent, qui quum Christum pulsarent, eundem Regem Iudaeorum salutabant: re hostes, fando saluere iubentes. Haec Aemilius. Igitur expulsis et deletis ex universa Sicilia quae auctore Thucydide, in circuitu patet, quantum navis magna possit obire intra dies octo, et a continenti distat, circiter viginti stadiis) hoc cruento astu Gallis universis, Petro Aragoniae Regi eiusque coniugi Constantiae, utpote legitimae heredi regnum Siciliae restitutum est. Hinc ortum est proverbium de vesperis Siculis, quod passim nunc in ore est, propter Mattinees Parisiennes, sicut Gallice vocantur, in quibus aliis tamen de causis, tantum Christiani sanguinis, ab iis qui Christianissimi perhiberi volunt effusum est, ut passim rivuli eius in plateis fluerent. Quin imo tam diu in utrumque sexum saevitum est, quoad publica et nobilissima flumina repleta cadaveribus et atrata sanguine conspecta sint, ita ut accolis etiam longe dissitis, usus aquae ad potum aliasque res necessarias, nec non et esus piscium humana carne saginatorum, magna cum exsecratione crudelitatis, et inauditae carnificinae, aliquantisper exosus et inutilis fuerit. Agatias tradit olim Francos a Narsete ita in praelio ad internecionem usque caesos esse, ut circa Capuam campi cruore et sanie inundarint, et proximum flumen

excesserit ripas, quia ultra quam ferre posset hostium cadaveribus repleretur: Ideoque ibi in Casilini fluminis ripa talem inscriptionem in lapide factam esse: AQUAS CASILINI FLUMINIS MORTVIS GRAVATAS SUSCEPIT TYRRHENI MARIS LITTUS. QUANDO FRANCOR UM GENTEM OCCIDIT AUSONIUS ENSIS UBI MISERO HAEC GESSIT MOREM BULTINO. FELIX ETIAM ISTE FLUCTUS ET ERIT BARBARICO PRO TROPHAEO DIUTINE ERUCTANS SANGVINEM. Haec autem caedes in iusta acie contigit Francis ab externo hoste, ideoque tropaeum victorib. sicut et olim, teste Thucydide, et deinceps usitatum fuit, statuere pro libito licuit. Verum recens laniena Lutetiana, et alibi passim in toto regno Galliae, cuius mentionem fecimus sub praetextu nuptiarum, et quidem in eos qui ab omni fraude insidiisque fidentes sollenni fidei regiae, in lectis securi quiescebant (siquidem verum est proverbium Gallicum: Qu' il aise a tromper qui a nul mal nepense. unde experientia testatur, quod nemo celerius opprimatur, quam qui nihil timet: et frequentissimum initium calamitatis sit securitas) perpetrata est: et ab iis, qui veluti sibiipsis dextram suam sinistra absciderunt. Non secus ac olim Macedoniae [note: Lib. 13.] accidit. Ea n. ut Iustin. deplorat, in duas partes discurrentibus ducib. in sua viscera armabatur, frerrumque ab hostilis bello in civilem sanguinem vertebat, exemplo furentium manus ac membra sua ipso caesura. O rem cum visu crudelem, tum auditu nefariam! cuius labem nullus Oceanus possit eluere. Simili aliquod propemodum Vesperis Siculis accidit olim, ut veteres historias recentioribus conferamus, quum astu Mithridatis (vel ut Goltzius vult, [note: Florus in epitome super LXXVIII. librum Livii et Suidas in historicis.] Mithradatis) multa milia Romanorum in Asia ex improviso, diversis in locis simul necata essent, hic teste Appiano Alexandrino, Eupator Dionysius, cognominabatur. Misit enim literas ad urbes regio sigillo munitas: iussit que uno die mandata exsequi, ne qui re praecognita sibi caverent. Praemia insuper non ipsis tantum interfectoribus, sed et populis apud quos caederentur, pro numero caesorum proposuit, contraque magnas poenas cominatus est iis, qui illis pepercisset. Eodem modo teste Herodiano, Parthis improvisa clades ab Antonino Caracalla sub praetextu nuptiarum, dum immemor iurisiurandi praestiti, eos inermes et securos, utpote novum sponsum excepturos, cum parato exercitu invaderet, magna cum ipsorum indignatione et detestatione periurii, accidit. Qui etiam non quieverunt, donec collectis viribus, recuperatis capituis et rebus ademptis, Romanos ad iniquas pacis conditiones adigerent. Sed recentior est inopinata et miserabilis caedes et exitium Equitum et ordinis universi Templariorum, qui licet haereseos, aversae libidinis, contemptae crucis laesae maiestatis, aliorumque [note: Lib 7. c. 5. hist. Franc.] nefandorum criminum et flagitiorum accusarentur, quae a Gaguino recensentur: tamen eos Regem Philippum Pulchrum, falsis aulicorum

persuasionibus, et spe lucri, fictisque criminationibus, instigante Clemente V. Pontifice Romano, inductum, insontes accusasse, et supplicium de illis sumpsisse, plerique tradunt. Inter hos Papirius Massonus suam narrationem de hac re ita concludit: Quid hic lectores dicturi sunt? Regem illum certe impium, [note: Lib. 2. de reb. gestis Fran.] pontificem inclementem fateantur necesse est, mitiorem enim sententiam dicere non possint. Paulus Aemilius autem, ubi huius rei mentionem facit. Sunt non obscuri auctores, inquit, Iacobum Burgundionem ordinis principem, quum productus ad supplicium, circumfusa ingenti multitudine, dum pyra exstruitur, staret, proposita vitae spe ac impunitate, si quae in custo dia fassus de se suisque esset, nunc quoque confessus veniam publice peteret, huiusmodi verba fecisse. EGO nunc supremis rebus meis, quum locum mendacio dari nefas sit, ex animo vereque fateor, me ingens in me meosque scelus conscisse, ultimaque supplicia cum summo crucitatu prometitum, qui in gratiam, quorum minime decuit, dulcedineque vitae, flagitia impia sceleraque ad tormenta ementitus sum in ordinem meum de religione Christiana optime meritum. Nec mihi nunc vita opus est precaria, et novo super vetus mendacio retenta. Exin rogo impositum, ac ad moto paulatim igne primoribus pedibus, ad exprimendam scelerum confessionem, ne tunc quidem, quum reliquo corpore depasto vitalia foedo nidore torrerentur, ab huius orationis constantia descivisse, aut mutatae mentis ullam fignificationem praebuisse, neque ipsum, neque duos cum ipso supplicio affectos nobilissimos eius ordinis viros, quorum alter esset Delphini Allobrogis frater. Factum hoc est, ut dixi, Clemente V. Pontifice Romano, quum universus ille ordo Equitum, antea anno M. CCC. XI. in Concilio Viennensi condemnatus, et neci destinatus fuisset. Non mitiorem lanienam, [note: Lib. Esther. cap. 3.] sed multo atrociorem Amanus, excaecatus ambitione, odio, vindictaeque cupiditate machinatus est, parumque abfuit, quin eam perfecisset, Ahasuero Rege po tentissimo imperante, sicut in sacris literis legimus. Instinctu n. istius ambitiosissimi atque insolentissimi hominis omnes Iudaei una cum uxorib. et liberis, in toto Ahasueri (quem nonnulli Cambisen filium Cyri, alii autem, et rectius ut puto, Darium Hystaspis, patrem Xerxis, fuisse autumant) regno centum videlicet et viginti provinciis, degentes, quorum fuit innumerabilis multitudo, uno die? is erat tertius decimus mensis duo decimi Adar; (qui sorte peculiari ad hanc caedem electus fuerat, et in nostrum Februarium incidisset) iussu Regis, dolosis et subreptitiis persuasionib. decepti, praetextu religionis et rebellionis crudeliter interfecti, et bona eorum direpta fuissent, ni Deus reginam Esther, quae ent Edissa, Atossa, Aristona et Hadassa appellatur excitasset, eaque detectis falsis delationibus Amani, animum Regis machinationib. dolosis et cruentis in auctorem, et omnes suos, versis ad saniora consilia pietate et prudentia sua flexisset, et hac ratione suum populum ab exitio imminenti conservasset.

CAPUT LXXXIV. De nonnullorum nefanda vindictae cupiditate.

QUUM Roma per Picenum iter una cum sodalib. facerem, transeundem nobis fuit oppidum hodie Terni appellatum, quod Veterib Interamna Umbriae fuit, situm in valle amoenissima et fertilissima velut inter ramos Natis fluvii. Municipium vetus Romani populi fuisse plures antiquae marmorum inscriptiones demonstrant, cuius, ni fallor, etiam Cicero, Livius, Plinius et alii saepius mentionem faciunt. Nam et aliam Interamnam ad Lirim fluvium in Latio, coloniam Romanorum olim fuisse, eamque veteres Interamnam Lirinam appellasse, ad differentiam municipii in Umbria eiusdem nominis, de quo nunc loquimur, [note: In Herculae Proditio.] nonnulli ex recentioribus auctoribus notarunt, inter quos est antiquitatis sedulus indagator Pighius. In ingressu, supra portam huius oppidi, in excelsa turri conspeximus tabulam, in qua affixi erant, ut nobis primo in tuitu videbatur, plures vespertiliones, quod quum nobis insolitum esset, et ambigeremus quid in tabula ista, in tam conspicuo loco potissimum, propositum esset, quidam sciscitantibus nobis retulit, quid paulo ante accidisset. Fuerunt inquit, in hoc oppido duae nobiles familiae, divitiis et clientelis potentes, quae longo tempore capitales inimicitias inter sese exercuere, ita ut haec odia illis hereditaria, multique utrinque interfecti fuerint. Tandem una ex illis propter nimiam cupiditatem vindictae, morae impatiens constituit, non unum atque alterum ex adversariis, per ficarios, paulatim ex insidiis e medio tollere: sed uno impetu universam familiam adversae partis funditus delere. Convo carunt igitur sub alio praetextu, ex agro vicino ex clientelis suis magnam multitudinem hominum in oppidum, eosque una cum suis sicariis domesticis, qui hodie Pravi vocantur, clam armis instruxerunt, iusseruntque ut parati essent, signo dato ad aliquod egregium facinus perficiendum. Mox captata occasione, nocte intempesta eos armatos ad praetorium clam adduxerunt, et praefectum oppidi, nihil tale metuentem, in suam potestatem redegerunt, relictisque aliquot, qui praetorium custodirent, donec suam intentionem perfecissent, ne signum aliquod tumultus vigiles civibus dare possent, magno deinceps silentio ad aedes adversariorum accesserunt, ceterisque in angiportu subsistere iussis, decem circiter ex eis Praetorem,

veluti sui domestici eo deduxerunt, eumque coegerunt. ut pro auctoritate sua sibi patefieri aedes iuberet, quasi rem seriam cum familia adversae patris absque mora tractaturus, cum hac interminatione, ni faceret, se ilico sica confossum iti. Praetor animadvertens in insidias se delapsum et subito metu perterrefactus, patuit, iussit que aperiri ianuas aedium. Illi viso Praetore, nullasque Insidias ipso praesente metuentes, portas omnes, alioquin bene munitas patefecerunt, eumque, cum facibus obviam progressi, honorifice exceperunt. Patefacto aditu, Praetoreque in vestibulo, custodibus adhibitis, relicto, mox reliqui subsidiarii omnes, signo dato, in aedes adversae factionis irruerunt, omnesque quos repererunt, mira crudelitate, et plane diabolico furore instigati, non habita ratione aetatis, aut sexus interfecerunt, ita ut equis generosioribus non parcerent. Peracto hoc scelere, Praetorem iusserunt portas opidi reserare. Quod is attonitus pavore, et incertus de sua salute, continuo fecit. Egressi igitur simul ex oppido, varia latibula quaesiverunt, nonnulli enim ex illis sicariis cautiores, portus maris vicinos petierunt. alii ad amicos fideliores diverterunt. Verum ut illi omnes, paucis exceptis, beneficio maris evaserunt, ita hi evulgato rumore tam horrendae carnificinae, plerique perquisiti et ex latibulis extracti, metitisque suppliciis subiecti sunt post membratim dissecti, eorum manus et pedes, in tabula, quam intrantes oppidum supra portam in turri conspexistis, affixi, oculis hominum ad terrendum alios facinorosos expositi sunt. Hi adusti sole, propter altitudinem turris, insciis huius tragoediae vespertiliones videri possent. Nos audita hac horribili laniena, crudelitatem hanc et vindictae cupiditatem detestati, iter nostrum prosecuti sumus. Etsi autem hoc facinus detestandum, et immane fuit, tamen Iovianus Pontanus maiorem, et plus quam belluinam rabiem quorundam recenset. Etenim, utpote Christianorum, meo iudicio, longe superat Locrensium Ethnicorum vindictam attocissimam, quam iniuria [note: Lib. 12. cap. 19. in dipuo.] affecti publica, de uxore et liberis Dionysii iunioris teste Athenaeo sum pserunt. Nam quum miris modis in eos saeviissent, tandem contumelia satiati, carnem sub manum digitis acubus pungentes, interfecerunt: post ossibus defunctorum in mortario contusis, et conscissa minutim carne reliqua, eos deuoverunt, qui non aliquid inde gustassent: deinde postea quam diras sunt imprecati, carnes eas molis obtriverunt, ut ab iis vorarentur, qui fruges alimenta sibi molebant, et quaerebant: reliquias autem in mare demerserunt. Auiam meam Leonardam, inquit, Iovianus, tarissimi exempli matronam, non sine multis lacrimis puer audiebam referentem, quum inter digladiantes quasdam inter se familias inimicitiae summis exercerentur odiis, captum quempiam factione ex altera, eumque e vestigio concisum in minutissma etiam frusta, moxque exemptum illi iecur, in prunis,

candentissimisque carbonibus, a factionis eius principibus tostum, perque buccellas minutim dissectum inter cognatos ad id invitatos in ientaculum distributum. Quae autem luporum tam anhelata rabies, aut saevientis pro erepta prole tigridis, hanc ipsam superaverit? Allata ent post degustationem tam exsecrabilem pocula, non sine collecti cruoris aspergine: congratulationes habitae inter se, risus, ioci, leporesque cibum ipsum condientes, Denique et diis ipsis propinatum, tantae vindictae fautoribus. Similem historiam de Trincio Umbro idem refert Conradus Trincius, inquit, qui Fulgineae in Umbria imperitavit, caeso Nicolao eius fratre a praefecto arcis Nucerinae, ob adulterii suspicionem, praefectum ipsum ita expugnare aggressus est, ut ille, amissa tandem omni spe evadendi, interfectis prius uxore et liberis, sese e summa turri deiecerit, ne vivus in Conradi potestatem perveniret. Itaque Conradus deceptus opportunitate in vivum illum saeviendi, quot quot familiares, cognatos, amicos, notos, quique cum illo consuetudinem exercuissent aliquam, captos crucitatosque ad excarnificationem, ad ultimum comminui in frusta exenterarique imperavit, ac per sentes, maximeque frequentium viarum sepes ac margines eorum viscera intestinaque suspendi ac passim dispergi, ut neque aut vindictam appellare hanc possis, aut punitionem. Haec Pontanus. Leander quoque in sua descriptione Italiae recenset historiam, quae suo tempore accidit sane memorabilem, tum propter crudelitatem belluinam tum poenam tyrannidis. Alto bellus quidam civis Tudertinus, patriae suae, nescio qua de causa, bellum intulit, eamque occupavit. Quum aunt in cives suos mira crudelitate non solum aliquantisper saeviisset, sed vicina oppida et ditionem excutsionibus hostilib. et rapinis afflixisset, tandem ab exercitu pontificio profligatus et capus est. Mox in publico loco nudus tabulae affixus, ut omnes quos laesisset, de eo vindictam sumere possent. Accurrerunt igitur matres, quae ab eo liberis orbatae essent, sicut rabiosae ferae, ex quibus nonnullae dentibus eius corpus dilaniarunt, aliae aliis modis eum sauciaverunt. Patres quoque et amici eorum, qui ab eo interfecti erant, oculos, cor, et alia membra extraxerunt, nihilque omiserunt, quo cruciatus eius augeretur. Verum ille magna obstinatione omnia constanter tulit, affirmans nihil novi sibi accidere, se enim istud supplicium animo suo iampridem concepisse. Tandem mortuo illo, erga cadaver nihilominus saevitum est, dissectum enim ita lacerum, in minutas partes et ad pondus, sicut aliae carnes in macello solent, divenditum est iis, qui nondum satis vindictae de eo sumpsisset, ut quod reliquum esset, devorarent. Res sane auditu horrenda, multo magis visu nefanda, emptam esse carnem humanam ab hominbus et manducatam ad satiandum animum [note: Chapitre dis buicticme.] vindictae cupidum. etc. Atrocissima haec sunt: sed in libro Gallico, cuius titulus est: Traitte preparate al apologie pour Herodote, recenset auctor

multo attocius vindictae exemplum de Italo quodam, quale vix credi potest hominem cogitasse, multo minus exuta omni humanitate perfecisse. DEUS [note: Lib. 6. c. 10. de vero cultu.] enim, ut Lactantius docet, qui ceteris animantibus sapientiam non dedit, naturalibus ea munimentis ab incursu et periculo tutiora generavit. Hominem vero, quia nudum fragilemque formavit, ut eum sapientia potius instrueret, dedit ei praeter cetera hunc pietatis affectum, ut homo hominem tueatur, diligat, foveat, contraque omnia pericula et accipiat, et praestet auxilium Summum igitur hominum inter se vinculum est, hum anitas: quod qui disruperit, nefarius et parricida existimandus est Et capite seq. Conservanda est humanitas, si homines recte dici velimus. Id autem ipsum conservare humanitatem, quid aliud est, quam diligere hominem, quia homo sit, et idem quod nos sumus? Discordia igitur atque dissensio non est secundum hominis rationem. Verumque est illud Ciceronis, quod ait, hominem naturae oboedientem homini nocere non posse, ergo si nocere homini contra naturam est: prodesse igitur homini secundum naturam sit, necesse est. Quod qui non facit, hominis se appellatione dispoliat, quia humanitatis officium est, necessitati hominis ac periculo subvenire. Verum ne praeter consuetudinem longius digrediamur a proposito, audiamus historiam omnium crudelissimam quam plane omisissem, si non antea edita fuisset, et ignota amplius non censeretur. Non enim ignoro, tametsi vere omnia in historia conscribenda sint, aliqua tamen nimis scelerata, quae exemplo suo nocere magis, quam prodesse possint, praesertim iuniorib. et imperitis, omitti longe satius ac utilius esse: verum confido, eius lectionem non plus incommodi allaturam, quam [note: In vita Gedianorum.] utilitatis, in dehortando ab iisdem sceleribus, cum praesertim, ut Iulius Capitolinus vult, ea in historia poni debeant, quae aut fugienda sint, aut sequenda. Vel ut Aelianus, esse nonnulla memoriaeprodenda, non ut ad imitationem eorum inducamur, sed ut fugere et declinare possimus. Ob eam causam eandem historiam Ioannes Bodinus (qui alioqui valde cautus in recensendis iis, quae reticenda essent. deprehenditur, et Wierum maxime reprehendit, quod nimia licentia et libertate in suis libris de praestigiis usus fuerit) in suam daemonomaniam [note: Lib. 4. Cap. 1.] inseruit, quam etiam in suo libro de repub. repetit. Italum (vel ut Bodinus, Mediolanensem) quendam, ait auctor ille Apologiae, odia sua erga alium suum paulo ante familiarem, decem integros annos aluisse, et toto hoc tempore multiplices quaesivisse occasiones, quomodo cupiditatem suam nefariam vindictae expleret. Tandem frustratum sua spe, humili gestu et blanditiis simulasse, se plane reconciliatum suo adversario, qui persuasus ab illo, absque metu cum eo (immemor praecepti Siracidae, qui vetat, inimico fidem unquam habendam, ut enim, inquit, aes contrahit situm, ita et pravitas ipsius, atque ubi abiecerit se et dimissus incedet, ibi a lverte

animum et cave ab illo tibi) familiariter, ut antea solitus fuerat, conversari coepit. Observatio igitur commodo loco, a tergo eum alter ex insidiis de improviso aggreditur, et humi prostrato sica mortem minatur. Is oppressus ab aducersario, quem putabat sibi reconciliatum, suppliciter vitam deprecatus est, qui quasi exoratus, hac conditione se illi obtemperaturum promisit, si renuntiaret Deo, et omnib. eius beneficiis, ad animae suae salutem concessis. Etsi autem illi misero homini hoc durum esset, tamen metu mortis, extremaque necessitate coactus, morem suo adversario, licet invitus, gessit. Scelestus ille, indignus qui homo appelletur, assecutus id quod voluerat, mox supplicem illum suum sica confodit. Neque hoc facinore nefando contentus, ausus fuit praeterea gloriari, se tam exoptatam et suavem vindictam de suo inimico sumpsisse, qualem numquam sperare ausus fuisset. Non solum enim corpus, inimici se confecisse, sed etiam auctorem fuisse, ut animam suam abiuratione sua perdiderit. Utinam autem hic crudelis sicarius, si Platonem, tamquam gentilem, monitorem habere noluisset, qui monendo ita dicit: Crudelitas in tartari barathrum improbos abicit, unde numquam egrediuntur, [note: Luper 12. Prophet.] saltem tamen cogitasset id, quod D. Hieron. scribit: Sicut misericordia sursum elevat ad Deum, ita deorsum crudelitas in infernum abicit.

CAPUT LXXXV. Defertilitate Regni Neapolitani et eius proventibus.

MAGNA cum voluptate vidimus amoeniss. partem Regni Neapolitani, praesertim agrum Campanum, vel, ut Veteres locuti sunt, Campos Laberios, qui, ita dicti sunt, sive quod in eo agro colendo plurimus exsudetur labor, quod pingue solum vi sua molientium manibus reluctetur, sive quod hoc in primis solum dignum sit, in quod hominum industria et labor insumatur, neque unquam a cultu cesset. Mirabamur autem inter alia fertilitatem eximiam. Est enim ver ibi perpetuum, et arbores propemodum toto anno onustae frugibus, Vel ut Poeta de laudibus Italiae canit:

[note: Lib. 4.] Id ipsum Polybius memoriae tradidit, ubi dicit, Campanum agrum esse et copia rerum, et fertilitate regionis, denique et amoenitate ac pulchritudine

[note: Lib. 3. Cap. 5. Lib. 1. cap. 16.] situs excellentissimum. Hoc Plinio quoque et Floro ignotum non fuit. Omnium non modo Italia, inquit Florus, sed toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est, nil mollius caelo; nil uberius solo; denique bis floribus vernat, ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius mari. Hic illi nobil es portus, Caieta, Misenus, et tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Auernus, quaedam maris ostia: Hic amicti vitibus montes, Gaurus, Falernus, Massicus, et pulcherrimus omnium Vesuvius, Aethnaei ignis imitator. Urbes ad mare, Formiae, Cumae, Puteoli, Neapolis, etc. Verum in hac eximia ubertate licet egregiam nobilitatem habeat, tamen tanta est improbitas quorundam hominum illis in locis, ut illic vernaculum proverbium passim audiatur? Il regno Neapolitano e undelicado paradiso, ma habitato dagli diavoli. Vix poteram autem adduci, ut crederem cuidam nobili viro, affirmanti, Regem Hispaniae ex toto illo regno fertilixsimo, quotannis perpaucos interdum etiam nullos proventus habere certos, illos enim fere omnes insumi ad alenda praesidia Hispanica, quae in toto regno, et munitionibus, tum ad continendos subditos, iugo extetno non penitus assuetos; tum contra improvisas incursiones Turcicas, in maritimis et aliis opportunis locis disposita sunt. Siquidem ob eam causam, Neapoli tres arces milite et armis munitissimae conspiciuntur: una prope verbem in editiss. monte, infra quam [note: In Hercula Prodicio.] est coenobium Carthusianum, quam Pighius Castrum Santeremense nominat, et a Roberto rege Caroli II. filio ante CC. L. annos exstructam putat: altera Arx Luculana, vel ut hodie vocatur, Io Castello del Ouo, quae propter formam ovalem scopuli marinis undis insulae in modum circum fusi, illud nomen accepit, non procul a portu: tertia ad portum, quae non ita pridem Regia sedes Aragonum fuit: Hanc arcem castrum novum nunc appellant, et ante CCC. amplius annos exstructam a fratre divi Ludovici Francorum Regis Carolo I. Neapolitanorum Rege et Audium Comite, ut urbi et portui adversus matitumos hostium insultus esset praesidio; idem Pighius refert: Eandem quoque tationem proventuum esse in Sicilia aiebat ille Neapolitanus. Percunctanti aunt mihi: Quare ergo tam magnos sumptus absque certo emolumento Rex in tam procula a se dissitum Regnum impendit? cum praesertim propter distantiam locorum ab illo tempore belli parum auxilii exspectandum sit, neque tuto praesidia externorum militum inde avocari possint (Animadverteram enim neminem ex civibus et inquilinis vel perpaucos, at fidissimos in istas tres munitiones intromitti, imo quum nobis potestas introeundi ab Hispanis praesidiariis concessa esset, sedulo inquirebant, an omnes Germani essemus, nec forte Italus, Gallus, Polonusue inter nos delitesceret) Dicam, inquit, quid Rex noster faciat: Is enim si pecunia numerata opus habet, petit mutuo a statibus Regni aliquot tonnas auri, ut vulgo vocantur: hi

cum sciant principum preces habere vim mandati, secundum Mimum: Rogando cogit qui rogat potentior, libenter gratificantur Regi suo, quod alioquin forte coacti facerent, licet certo sciant, sibi ne teruncium restitutum iri. Et hi proventus non negligendi, sed propemodum inter certos reditus numerandi sunt. Vera autem fuisse ea, quae nobilis indicabat, et alii quoque [note: In libro de bello Turcico.] censent, et patet ex Ludovico Vive Hispano doctissimo, qui scribit Italiam tantum illis utilem esse, qui in pace et sine ulla possident controversia, ut Siciliam olim Regibus Aragonum. Nam aliis non solum annuos illic reditus alendis praesidiis non sufficere, sed multum de suo addendum esse. Equidem, inquit, de iis, qui id scire bellissime existimabantur, audivi, quum dicerent, ad fiscum Ferdinandi Regis nummum sestertium ex Neapolitana ditione, numquam rediisse, quin potius mitti illuc solitum ad tolerandos militares sumptus, ex proventibus Castellae. Sit hoc tibi maximi argumenti vice, quod Gallia et Hispania, ex quo coeperunt in Italia res gerere, exhaustae elt profligatae sunt: italia non est drachma facta pauperior, nisi quantum militatis furor vastavit.

CAPUT LXXXVI. Imprecationes esse vitandas.

[note: Lib. 8. Com.] MAGNA est interdum hominum facilitas, ne gravius dicam, qui, ut ea quae expetunt facilius consequantur, vel verbis suis fidem auctoritatemue maiorem concilient, non dubitant plerumque caput suum deuovere, et ipsi smet dita imprecari. Hac de re habemus memorabile exemplum in Carolo Borbonio, qui, ut refert Bellaius insignis historicus, quum a Mediolanensib. magnam vim pecuniae, ald stipendia militibus solvenda postulasset, iique propter exactiones, et continua bella, numerare eam recusassent, promisit illis, si hac vice tantum obsequerentur, et descriptam pecuniam militibus numerarent, optare se a Deo, et a Deo immortali precari, si forte illi ulla praeterea fieret [note: In Italicis historicis lib. 17.] iniuria, ut ubi primum inter hostes versaretur, sive in praelio, sive in oppidi oppugnatione, plumbea pila necaretur. Vel ut Franciscus Guiccard. recenset, respondit Mediolanensibus, si sibi triginta aureorum nummum milla in menstruum stipendium milti darent, se exercitum extra urbem ducturum, et quamvis ipsos alias huiusmodi promissis deceptos fuisse sciret, tamen verbis ac fide sua fretos, id certo credere posse affirmavit, simulque se Deum orare, ut si fidem falleret, primus hostilium tormentorum globus

sibi caput auferret. Hac spe immunitatis freti Mediolanenses, maxima cum difficultate, siquidem universa civitas exhausta erat, pecuniam corraserunt et militibus stipendia persolverunt. Verum nihilo mitius deinceps, quamvis ad egestatem extremam plerique redigerentur ab aeruscatoribus, exactoribus ipsisque militibus, frustra implorata fide Borbonii, tractati sunt. Hoc facto, paulo post Borbonius Caesareanum exercitum ad Florentiam, et quum ab hoc conatu depulsus esset, ad Romam occupandam duxit, ubi dum ipse acriter urgens oppugnationem, antequam nebula, sive fortuita, sive fatalis discuteretur, moenia transcendere conatur, globo, incertum a suis, vel ab hoste, traiectus interiit. Quod pluri mi divina ultione, ut idem Bellaius refert, accidisse putant, quia fidem Mediolanensibus datam solvisset. [note: Lib. 8 de reb. gestis Gall.] Eius tumulo haec verba inscripta fuisse ait Arnoldus Ferronus: AUCTO IMPERIO. SUPERATA ITALIA. DEVICTO GALLO. PONTIFICE OBSESSO. ROMA CAPTA. CAROLI BORBONII HOC MARMOR CINERES CONTINET. An autem haec inscriptio, quae fortasse temporaria et militaris fuit, adhuc [note: In Hercule Prodicio.] exstet, Pighius, qui Caietae eius monumentum, una cum Odeti Lautrechii sumptuosum, cum elogio honorifico Carolo principi Cliviae, una cum aliis visu dignis monstratum fuisse dicit non addit. Accidit hoc die VI. Maii, anno post natum Christum M. D. XXVII. sicut numerum annorum sequentes versiculi indicant:

ALtera post Captos GALLos popULIqVe furores.
Aestas te Capta, Ro Ma, Cr Venta fVIt.

[note: Lib. 6. c. 45. De rebus Saxonic.] Eadem de re historia exstat apud Grantzium. Scribit enim Caesarem Fridericum I. Etfordiae in conventu D. Petri, mirabiliter super latrinam periclitatum fuisse, quum collapsis trabibus, vix ad cancellos fenestrae ferratos adhaesisset. Periisse autem in istis sordibus, cum alios nobiles, tum Henricum Schwartzenburgensem Comitem, qui exitus sui praesagium quoddam ferebat in proverbio: Si, inquit, hoc fecero, mergar in latrina. Imprecationes autem, quando cum periurio falsoque testimonio, in perniciem aliorum coniunctae [note: Lib. 6. c. 8. hist. Eccles.] sunt, celeri pede, ut poeta ait, poena gravior manet, sicut in memorabili exemplo, quod ab Eusebio recensetur, videre licet. Homunculi quidam inquit, Narcissi Episcopi Hierosolymitani vitae soliditatem et constantiam ferre non valentes, veriti videlicet, ne si deprehenderentur, noxae subicerentur, eo quod sibi ipsis innumerorum malorum conscii essent, insidias illi praeveniendi gratia struunt, ac gravem quandam accusationem obiciunt. Deinde ut audientibus fidem facerent, obtrectationes suas iureiurando confirmant. Primus iurabat. Si mentior, peream igne: alter, Si verum non dico, saevo morbo corpus meum consumatur: tertius, Si falsum testimonium dico, aciem oculorum amittam. Verum quantumvis iurantibus

neque sic tamen quisquam fidelium credidit, quod apud omnes castitas ae optima vitae conversatio Narcissi, perpetuo fuisset illustris. Ipse vero nequitiam eorum, quae dicebantur, haud quaquam ferens, et quoniam alias iam olim philosophicam vitam complexus fuerat, universam Ecclesiae multitudinem fugiens relinquit, in que solitudine et obscuris agris plurimos annos clanculum moratur. Verum magnus ille vindictae oculus, impios in iis, quae malitiose egerant, quiescere non permisit, sed velocissime illis ipsis maledictionibus involuit, quas sibi ipsis fuerant, si mentirentur, impre cati. Primus igitur, nulla prorsus occasione, sed sic simpliciter modica scintilla in domum eam, in qua manebat, noctu, delapsa, cum omni familia incendio consumptus est. Alterius corpus eodem morbo, cui se ipse deuoverat, a pedibus ad caput usque corripitur. Tertius quum priorum exitus vidisset, et Dei inspectoris omnium inevitabilem vindictam timeret, omnibus quidem, quas communiter interse contra sanctum virum insidias struxerant, confitetur, verum iuxta tantis lamentis se ipsum paenitendo conficit, et tam diu tantumque illachrymatur, donec ambo illi oculi perderentur. Et hi quidem huiusmodi falsi testi monii poenas dederunt, etc. Narratur quoque vulgo historia, de caupone quodam, qui militi depositum multis diris imprecationibus negaverat. Quum autem diabolo semetipsum deuovere non cessaret, si non vera diceret, ferunt eum ex turba astantium, per aerem sublatum esse, neque amplius comparnisse. Hanc historiam et aliam similem de [note: Lib. 4. ca. 19. de praest. daemon. In c 1. Ext. de delict. puer. Lib. 2. novi orbis. c. 17.] muliere Megalopolitana refert Wierus. Sic Abbas Panormit. Ioan. And. et alii Canonistae referunt ex Gregorii dialogo, puerum quendam quinque annorum solitum iurare, blasphemare et imprecari, fuisse a Sathana raptum. Memorabilis quoque historia de Alvarado, quae a Benzuone refertur, praetereunda non est. Eo enim in expeditione contra Indos Xalisci provinciae incolas mortuo, Beatrix de Cueva uxor eius, femina vana et superba, mariti mortem adeo indigne tulit, ut inter alias imprecationes et facta, quae mentis compotem non decent, in blasphemas voces etuperit, dicens. Nihil peius graviusque a Deo mali inferri sibi potuisse, quam quod viro orbata esset. Accidit autem paulo post, ut imber ingentibus procellis effundi coeperit, et repente magna vis aquarum ex monte, qui Cuattimalae urbi nuper ab Alvarado conditae, proxime imminet, tanto impetu et violentia, torrentium instar eruperit, ut saxa ingentis magnitudinis devolueret, quae mox incussa subiacentibus petris, maiore vi, quic quid obvium esset, proterebant. Simul audiebantur per aerem lugubres ululatus et stridores horrendi. Inter multas aedificiorum strages, quas ea eluvio aquarum dedit, primam Alvaradi domum rapuit, et ea clade periit Beatrix ipsa cum iis omnibus, quae cum illa orandi causa, ut fertur, in abditum conclave seu sacrarum aliquod

penetrale concesserant. Ad eum modum brevi submersa et concussa repentina vi tota prope civitas illa prostrata est. Centum circiter ac viginti Hispani utriusque sexus eo casu periere: nonnulli qui sub initium ruentis tempestatis urbe cesserant, perniciem effugerunt. Accidit hoc VIII. die Septembr. qui Virgini vulgo sacer est, Anno M. D. XLI. Verum ne exempla tam longe petamus, visum fuit inserere, quod frater meus D. Ioachimus ante plusculos dies ex Cattis peregre reversus mihi retulit. Nuper, in quit, apud Illustrissimum Principem VVilhelmum Landgravium Hassiae vidi puerum mutum et surdum, adeo ingeniosum ut mirari eius sollertiam in exsequendis rebus sibi commissis non satis potuerim: siquidem ex unico nutu mox deprehendere is certo potuit, quid Princeps et alii vellent. Longe autem superat Mutum illum nostrum gesticularium in aula Pabebergensi, quamvis et illi natura, quod in duobus sensibus negavit, aliis in rebus miro quodam foenore abunde compensaverit. Landgravius quum ita me admirabundum videret, Ecce, ait, mutus ille, quicquid inter cives et aulicos novi accidit, quam primum resciscit, id omne. qualecumque sit, suis gesticulatoriis notis dexterrime indicare solet. Sed audi praeterea insigne divinae iustitiae exemplum. Mater eius furti fuit accusata, quae quum videret, se alio modo purgare crimen non posse, confugit ad imprecationes, quumque esset eo tempore gravida ut maius pondus verbis suis adderet, inter alias imprecationes dixit: Si vera essent, quae illi obicerentur, se optare et a Deo petere, ut fetus ille, quem gestaret utero, in lucem editus, ne verbulum proferre posset, sed dum viveret, mutus maneret. Quod postea, ut vides, factum est, et ipsamet sese suis imprecationib. prodidit, furtoque periurium adiecit. Quae enormia delicta etiam in filio punitaefuere. Quoniam vero in mentionem mutorum incidimus, sciendum est mutos tales Sultanis Osmanidis hodie in deliciis esse, [note: In supplem annal. Tur.] qui animi sensa signis quibusdam aperire sollerter norunt, et vicissim intelligere nutib. ac signis indicata. De quib. Leunclavius noster talem historiam recentem de Murate III. Turcorum Imperat. refert. Solebat, inquit, Murates, mutos equis praegrantibus, et ob molem corporum tardis imponere, quum ipse maxime agilibus ac praesertim Arabicis uteretur, et modo in hunc, modo in illum provectus, nervi bubuli (caravazzam ipsi vocant,) verberibus tam mutos quam equos eorum caesos, ad cursum impelleret. In hoc ludo correptus comitiali morbo, sibi familiari tam gravi lapsu ex equo decidit, ad pavimentum allisus ut omnino per urbem, vel iam moriturus, vel mortuus crederetur. Adeo Cenizari pro more, veluti exstincto Sultano, iam Christianorum Hebraeorumque tabernas involando diripiebant, ita ut vix cohiberi potuerint. Sed revertamur ad imprecationes, a quibus paulisper digressi sumus. Sane memorabile est exemplum, quod non

ita pridem in vicinia contigit, quum quidam multis imprecationibus et exsecrationibus subditos suos misere afflixisset, et coegisset, ut arcem suam durissimis lab oribus aedificarent, eosque inter laborandum, et alias, nullo alio nomine, quam canes suos appellaret. Nondum enim aedificio absoluto in gravissimum morbum incidit, quumque nondum ab imprecando, et subditos canes suos appellando desisteret, Deum ita offendit, ut prorsus elinguis fieret, et dum haec scriberem, nulla articulata humana vox, sed solummodo latratus caninus ab eo exaudiretur. Alterum exemplum non minus memorabile in vicini civisdam principis aula nuper accidit, quum quidam accusatus esset de nonnullis iniuriosis verbis temere profusis isque strenue inficiaretur, et ut accusationem illam confictam esse demonstraret, caput suum diris deuoveret. Inter alia enim dixit, si eiusmodi iniuriosa verba protulisset, petere a se Deo, ut mox signum irae suae in corpus suum ederet, sin Deus hoc differret, contestatus est diabolum, ut ipse hoc faceret. Vix absolutis his et aliis diris imprecationibus, subito pronus corruit, et epileptico morbo, quem antea numquam senserat, tam acriter correptus est, ut veluti semimortuus cum horrendo ululatu, ex oculis astantium et obstupescentium in custodiam asportatus sit, in qua poenas meritas suae impietatis et temeritatis luens afflictissima valetudine adhuc detinetur. De parentum imprecationibus etiam multa exempla irae divinae exstant, quae et olim, et nostro tempore acciderunt. Non enim frustra Deus praecepit, ut liberi parentes, addita et quodmissione erga morigeros, et maledictione erga inob oedientes, venerentur. In vetustis exemplis habemus Oedipi imprecationem, cum in exitium a Creonte pelleretur, sibique oculos eripuisset, et deinde hiatu terrae absorptus fuisset: Imprecatus enim est, Eteocli et Polinici filiis, ex incesto susceptis, ut stricto gladio dividerent hereditatem paternam, qui libidine imperandi, paulo post mutuis vulneribus conciderunt. Sane Fribergi oppido Misniae adhuc conspiciuntur vestigia, in quibus stetit superioribus annis filius contumax per aliquot annos, neque vivos loco moveri potuit donec peste moreretur, cui pater, provocatus ab eo ad iram, imprecatus fuerat, ut quamdiu viveret, illo in loco immobilis staret. Aliud exemplum [note: In historia Hispan. parte 1. c. 14.] non ita recens Rodericus Santius memoriae tradidit de Alfonso Henriques Comitis Henrici Lotharingae filio qui dum suam matrem Theresiam, Alfonsi sexti Regis Hispaniae filiam, eo quod vitrico nupsisset, in vinculis teneret, ita filio imprecata est: Quia crura mea vinculis alligasti, et mihi abstulisti honorem a patre relictum, Deum precor, ut ab hostibus sis captivus, ut ego sum, demum crura tua fracta conspicias, sicut mea ferro vinxisti. Quod paulo post expletum est: Nam quum bellum cum Ferdinando Rege legionis Alfonsus gereret, exiens per portam civitatis Pascensis ad proelium

[note: In genealog Austriacae commentar. lib. 2.] iam coeptum, tibia vectis ferro involuta est pariter, et rupta:ille vero in bello victus et captus est. Lazius quoque refert, puellam quandam anno M. C CCXLVIII. in Austria, tempore magnae charistiae, quum a matre panem postu lasset, et illa forte impatiens doloris, famem decennem imprecata fuisset, [note: Lib. 4. c. 18. de praestigiis daemon.] decennio omni cibo abstinuisse, raro admodum aquae potu se reficientem. Wierus insuper refert memorialem historiam, quae circa anum M. D. LXXV. in Geldria accidit. Quidam, inquit, non obscuri nominis, Regi Hispaniarum, apud Geldros militans, quum e familia nobili honestam duxisset coniugem quam et durius tractabat, intelligeretque tandem ipsam uterum ferre, indignanter velutisinistre precatus, ait illi: Tu infernalem gestas daemonem, quem gladio confodiam. No longo post filiolum genuit, dimidia corporis inferioris parte bene formata: verum superior pars lituris rubris et nigris foeda apparuit, oculis in fronte locatis, ore rotundo, nigro, tetro, ut Satyrus auribus longis veluti canis venatorius: in vertice duo cornua nonnihil intorta, quae manibus contrectata reddebantur sanguinea. Non immerito itaque Plato, nihil parentis imprecatione filiis censet periculosius: contra vero accidit piis, quemadmodum in Iacobo, Isaaco, eiusque liberis, item Tobia, et eius filio apparuit, etc. Illustrantur haec memorabili historia, quae a [note: Lib. 3. c. 1. prior. decad.] Fazello recensetur. Duorum, inquit, fratrum sepultura et pietate Catanae celebrata est, quos Catanenses quidem Anapiam et AMphinomum Syracusani vero, qui de eorum patria contrendunt. Emanthiam et Critonem vocant. His Aethna quondam late incendtis grassante, parentes senio confectos, et ad sui ab igne fluente liberarionem impotentes, ut eorum vitae consulerent, patrem unus, matrem alter humeris sufferentes ab incendii loco quam celerrime asportarunt. Quumque parentum pressi pondere, tardius (ut parerat) iter conficerent, a vicinis, et insequentibus ignibus visi sunt opprimn qui tamen quum ab incepto pio opere ob periculi metum non desisterent, ardentium ignium fluenta, quum ad eos pervenissent (mirum visu) iuxta illorum pedes in duas partes sunt disiecta, ac ipsos cum parentibus adolescentes, nullo eis illato aestu ne que incommodo praeterierunt. Sed post eos, ut res mira dilucidius appareret rursus flammae in unum corpus coierunt. Qua virtute ac mira culo commendatis adolescentibus, post obitum eorum Catanenses monumentum regia magnificentia erexerunt, regium perpetuum nomen indicentes. Piorum namque campum eum appellarunt, acstatos sollennesque honores perpetuo illis impendendos dedicarunt. [note: Lib. 9.] Quos anno quolibet aetate etiam sua Pausanias magna pompa persolutos fuisse docet. Hinc videmus Deum verum erhnicos quoque singulari miraculo erud isse, quodliberi posthabito proprio periculo, curam parentum habere, omnique ratione illis opitylari, ne imprecationem illorum

incurrant, teneantur. Quemadmodum autem duo illi fratres Siculi, memoria aeterna propter singularem pietatem erga parentes, illorumque benedictione digni sunt: ita perpetuae infamiae impiorum liberorum exstat monumentum, cum saevis imprecationibus, Vero9nae, sicut ab Appiano in suis antiquitatibus refertur:

D. M. MITRIUS PIUS DIVES IAM HABES DECREPITUS ET MENDICANS LUCE CARENS A TRIBUS LIBERIS ET DVABUS LIBERTABUS EXPULSUS SITI PERII. SACR UM MIHIMET CONSTITVI. HIC HUMATUS SUM CINERES ET OSSA HOS NATOS RENVO. IN HOC UT REQUIESCANT NOLO. SOBOLEM NEGO. PRIVO POSTEROS. OMNES ME LEGITOTE ET SINITE VIX ANN. CXXV. MENS. III. DI. II. ET NEMINI POSTERI.

Rectissime igitur faciunt, ut meditationem nostram absolvamus, qui sibi et aliis potius student bene precari, quam absque legitima causa, imprecari. Itaque non frustra praedicatur prudentia C. Fundanii, et T. Sempronii Aedilium, [note: Lib. 10.] qui Appii Caeci filiae, ob eius vota improba ac incivilia mulctam dixerunt, aeris gravis viginti quinque milia, sicut in fragmentis Attei Capitonis, qui etiam a Gellio refertur, legimus. Ea enim, exiens a ludis, quos spectaverat, quum a turba undique confluente, fluctuanteque populo iactata esset; quum se male habitam diceret, hisce verbis et imprecationibus usa est: Quid in me tunc factum esset, quandoque arctius pressiusque conflictata essem, si P. Claudius frater meus, navali praelio classem navium, cum ingenti civium numero, non perdidisset? certe quidem maiore nunc copia populi oppressa [note: In Alcibiade.] intercidissem: sed utinam reuiviscat frater, aliamque classem in Siciliam ducat, atque istam multitudinem perditum eat, quae male nunc miseram convexavit. Eodem modo merito Plutarchus laudat sacerdotem quendam, [note: Arnold. Ferronus lib. 4. de reb. gestis Gallorum.] quod etiam fecit Ludovicus XII. REx Galliarum, nam quum Pontifex diras in ipsum evomeret. Atqui, ait, precandi ille, non imprecandi causa, pontifex constitutus est; repetens laudabilem eam vocem sacerdotis, quae adduci non potuit ut Alcibiadem exsecraretur. Damnato enim Alcibiade, quum omnes utriusque sexus sacerdotes iussi essent, ut absentis caput exsecrarentur una ex illis hoc detrectasse dicitur, PRECIBUS, NON IMPREC ATIONIBUS SE SACER DOTEM CONSTITUTAM, dicendo. Utinam autem hanc prudentem tergiversationem in publicodamnatae Ethnicae sacerdotis considerarent et perpenderent nonnulli ambitiosissimi homines, qui privata auctoritate et vindictae cupiditate temere damnando, et sibi ipsis aliisque pro libitu impotentis animi imprecando et conviciando, inani ostentatione, et non ferenda levitate, favorem principum, et auram popularem captitare solent. Cum tamen, si illis armis quottidianis, sed futilibus, ex quibus ipsorum dignitas et

existimatio dependet, destituerentur, plane inermibus illis nihil reliquum mansurum sit, quo suam ementitam eruditionem, et auctoritatem umbratilem ac parum duraturam, ostentare et tueri possent. Ii enim, ut Quintiliani verbis, ubi Cassium Severum taxat, utar, contempto ordine rerum, omissa modestia, ac pudore verborum, ipsis etiam quibus utuntur armis incompositi, et studio feriendi plerumque deiecti, non pugnant, sed rixantur. Ceterum si ita, ut coeperunt, absque discrimine, neque habito respectu vel absentiae, vel innocentiae, defunctorum aut superstitum, mordicus pergere constituissent: saltem meminisse deberent, sibi multo facilius quam pontificibus Romanis contingere posse id, quod Papirius Massonus scribit, videlicet, Olim quando raro interdicti fulmen iaculabantur, pungentes aculeos in mortalium animis reliquisse: ex quo autem dirarum fuere [orig: fuêre] prodigi, minus virium habuisse. Nec mirum, siquidem rara admirari, et quottidiana despicere [note: Li. 7. de praemio c. ced.] humanum est. Quare cum Lactantio dicere possemus. Quod incredibilis sit error eorum, qui cum aliquam sectam probaverint, eique se addixerint, ceteras damnant, tamquam falsas, et inanes, armantque se ad proeliandum, nec quid defendere debeant scientes, nec quid refutare; incursantque passim sine delectu omnia, quae afferunt, quicumque dissentiunt. Recte itaque monent pii et pacis amantes Viri, pios doctores sibi cavere debere dum sancto Zelo feruntur, necarnis affectus permisceant. Et quia non potest vehementia Deo probari, nisi quam moderatur prudentia Spiritus, non modo cohibeant illi affectus suos: sed Spiritui sanctoi se regendos tradunt, ac commendent, ne quid inconsiderate excidat.

CAPUT LXXXVII. Demiris suppliciigeneribus.

PLUTAR CHUS in vita Regis Artoxerxis recenset supplicii genus, quo Mithridates quidam ex eius familiaribus affectus est, horrendum sane et immane. Duas scaphas, inquit, quae mutuo quadrant, accipiunt: in alteram harum is, qui plectendus est, supinus collocatur: alteram imponunt, itaque aptant, ut caput, manus, pedesque promineant; totum alioquin corpus occultetur. Ita incluso cibus praebetur, ac si edere nolit, oculos compungendo eum cogunt. Quum edit, mel lacti mixtum ei potus loco infundunt: ita vero semper

eum collocant, ut adversus solem oculos habeat. Porro autem muscarum identidem assidentium multitudine facies eius tota obtegitur, et cum in scaphis interius ea faciat, quae necesse est hominem cibo potuque fruentem, ex putrefactione et corruptione excrementorum tarmes atque vermes pullulant, qui in intestina subrepentes, corpus consumunt. Quum n. iam constat eum mortuum esse, remota superiori scapha, intuentur carnes quidem devoratas, intestinis autem inhaerentia huiusmodi animalculorum examina. Hoc modo septendecim dies cruciatus, lenta morte absumptus est. Hactenus Plutarchus. Saepius autem legens hoc insolitum et immane supplicii genus, miratus fui, quid moverit Artaxerxem, alioquin non prorsus crudelem [note: Lib. 2. anna. Francor.] Regem, ut de se optime meritum Mithridatem (licet non ignorem, Papirium Massonum vere dixisse, Reges quam amant, lubentius oderunt, ac neque in amore neque in odio modum habent) tam lenta et saeva morte, nulla sane de causa, quam quod temulentus astu assentatoris cuiusdam evirati auhci, ad liberiorem sermonem, iactando intempestive suam fortitudinem, provocatus fuer. t (fere enim fit,. ut qui bonam et fidelem operam praestiterunt, arbitrentuur sibi aliquando plus licere) vel ipse interfici iusserit, vel ut [note: Sermo. 44. de magistratu.] hoc, procurante Parysati matre sua, fieret, permiserit.Quisquis enim, ut Stobaeus ex Themistio refert, intolerabiles, crudeles et immoderatas poenas exquirit, legitimis non contentus, ac beluinae iracundiae locum dans, instarque mulierum exacerbatus, is non intelligit, se praeter fas in eiusdem naturae genus contumeliosum esse. Ignorat enim, quod maximum est, et quod adversus reos pronuntiaturum scire oportebat, nempe, quod mors ipsa ab iis, qui primum constituerunt, non ceu malum aliquod sontibus imposita sit, sed tamquam extremum praesidium, et loco medicamenti, pro illis, qui malitia absolvi nequeunt, ut hoc saltem modo, quoniam aliter fieri non potest, in praesentia liberati malitiae vinculo, ipsam effugiant. Verum mirari desii, quum in historiis passim exstet, plerumque eos qui ambitione quadam se a suis contemni suspicati sunt, mirum in modum ob timiditatem et libidinem imperandi crudeles fuisse. Idque confirmatur Mauricir Imp. dicto. Quum, enim somniasset, se tradi iugulandum suo militi Phocae, ideoque Philippicum sororium interrogaret, qualis esset Phocas, isque respondisset, Centurionem ambitiosum esse, sed timidum: Si timidus est, inquit, Imperator, homicida est Hoc etiam vetustas dixit, pa=n deilo\n foniko\n. Hinc videmus hoc genus hominum, et VI et dolis armatum esse, et, ut ille suadet, quo pellis leonina non attingit, assuere eos solere vulpinam. Unde etiam scriptura sacra, [note: Saper Psalt. 88.] sicut Augustinus observabit, vulpes appellat dolosos, et timidos quos terret virtus aliena. Hoc Thucid. quoque animadvertit, ubi ita dicit. Fiaus cum [note: Lib. 4.] in omnibus foeda est, tum vero in his qui maiore sunt dignitate praediti

foedior. est, quam aperta violentia. Quidam autem ex hoc tyrannorum genere tam crudeles fuere [orig: fuêre], ut mortis accelerationem in iis, quos e medio tollere constituerant, beneficii loco putarent. Hac de re locuples testis est Suetonius, [note: In vita Tiberii.] qui de Tiberio Caesare ita scribit: Quibusdam custodiae traditis, non modo studendi solatium ademptum, sed etiam sermonis et colloquii usus. Citati ad causam dicendam, partim se domi vulnerarunt, certi damnarionis, sed ad vexationem ignominiamque vitandam; partim in media curia venenum hauserunt, et tamen colligatis vulneribus ac semianimes, palpitantesque in carcerem rapti. Et paulo post. Mori volentibus vis adhibita vivendi. Nam mortem adeo leve supplicium putabat, ut quum audisset, unum ex reis Carnulium nomine, anticipasse eam; exclamaverit: Carnulius, vel, ut Torrentius legendum putat, Caruilius, seu Carrilius me cuasit. Et in recognoscendis custodiis precanti cuidam poenae maturitatem, respondit: Nondum tecum in gratiam redii. Sic Caligula eius successor, ut idem Suetonius refert, non temere in quemquam nisi crebris et minutis ictib. animadverti passus est, perpetuo notoque iam praecepto, ITA FERI, UT SE MORI SENTIAT. Idem curatorem munerum ac venationum per continuos dies in conspectu suo catenis verberatum, non prius occidit, quam offensus putrefacti [note: In elog illustr. viror. li. 1.] cerebri odore. Hoc etiam imitatus est, teste Iovio, Acciolinus tyrannus: Inauditae, inquit, crudelitatis fuit, quod capitale erat tortori atque carnifici, maturasse supplicia, ut vita per articulos momentaque temporis ad longos cruciatus extenderetur. Sed ut redeat unde digressa est oratio. Hanc ob rem Plutarchus, in allegato loco de Artaxerxe scribit, eum, quum putaret se a suis contemni, plerosque primores suspectos habuisse, et multos iratum occ. disse; plures quod ab iis sibi metuebat. Quae enmim, obsecro, potest esse in tyrannorum vita, fides? quae caritas aut stabilis benenolentiae fiducia? Omnia semper suspecta et sollicita sunt: Nullus locus est amicitiae. Quis enim, aut eum diligat, quem metuit? aut eum a quo se metui putet? Nam timiditas, inquit idem Plutarchus, tyrannorum maxima est causa caedium; fiducia sui, placidos eos ac mansuetos, et a suspicionibus vacuos reddit. Ita ferarum quoque eae, quae a cicuratione sunt alienissimae, timidae sunt, et omni strepitu terrentur, generosae autem non aspernantur huiusmodi blandam tractationem, quia propter fiduciam sui facilius aliis se committunt. Huc Claudia nus quoque respexisse videtur, dum canit:

[note: In Panaegyri. De quarto Consulatu Honorii.] Qui terret, plus ipse timet: sors ista tyrannis
Convenit, invideant claris, fortesque trucident.
Muniti gladiis vivant, septique venenis,
Ancipites habeant arces, trepidique minentur.

Unde Xenophon Tyrannum mala sua commemorantem, sicloquentem introducit: Timeo celebritatem hominum, timeo solitudinem, incustoditos aditus, timeo ipsos custodes, neque inermes illos habere vellem circa latus, [note: De ossic.] neque armatis multum confido. Prudenter itaque M. Tullius asserit, Nihil esse aptius ad opes tuendas ac tenendas quam diligi, nec alienius quam timeri. Et praeclare Ennius: Quem metuunt, oderunt. Et; Quem quisque odit, periisse expetit. Valeant igitur metus et violentia, adamantina (vel verius viminea) illa vincula tyrannica Dionysiana ad stabiliendum Imperium. Siquidem inexpugnabile munimentum amor civium est, ut Seneca Neronem monet. Quid enim pulchrius quam vivere, optantibus cunctis? Quis huic studeat struere aliquod periculum, sub quo iustitia, pax, securitas, diguitas floret; sub quo opulenta civitas, copia bonorum omnium abundat? [note: In Traiano.] Quo respexit Plinius, ubi dicit: Quanto nunc tutior, quanto securior eadem domus? postquam non crudelitatis, sed amoris excubiis; non solitudine et claustris defenditur. Et quid ergo non discimus experimento, fidissimam esse custodiam principis ipsius innocentiam? haec arx inaccessa, hoc inexpugnabile munimentum, munimento non egere: srustra se terrore succinxerit, qui septus caritate non fuerit: Armis enim arma irritantur. Hoc sane consideravit et animadvertit patrum nostrorum memoria quidam opt. et ptudentiss. princeps Germaniae. Quum enim in quodam conventu imperii reliqui principes gloriarentur de rebus pretiosioribus, quas singuli in sua ditione vel thesauris haberent, illum dixisse ferunt. Se habere quidem ditionem non ita latam, quam omnibus rebus referrissimam: nihil tamen pretiosius in ea ducere, quam se ita amari a suis subditis, ut si vel in venatione, vel alias aberraret, et solus in deviis locis relinqueretur, nullas prorsus insidias metueret, se absque omni sollicitudine, somnum capere posset in sinu cuiusuis sui subditi. Recte itaque Marcus Imp. prudentiss. et opt. in sua oratione, quam paulo ante suam mortem ad filium Commodum, et amicos habuit, ut Herodianus memoriae tradit, monet. Neque aut pecuniae vim tyrannidis luxuriam explere, aut stipantia satellitum agmina tueri principem posse, nisi illi ipsi quos regas, animum imperanti, benevolentiamque accommodent. Quippeii demum diututoque imperant, qui non metum ex crudelitate, sed amorem ex bonitate civium suorum animis instillant. Neque enim, quos seruire necessitas coegit, sed quos obtemperate, sua quemque voluntas adegit, ii sunt in agendo patiendo que, a suspicione omni assentationeque vacui: numquam imperia detrectant, nisi violenter contumelioseque sint habiti. [note: In vita Arati.] Huc Plutarchus respexisse videtur, ubi Aratum introducit ita Philippum Regem Macedoniae alloquentem: Multi, ô Rex, in Creta magnique montes ex terra enati sunt; multi in Boeotia et Phocide, tum in Acarnania quoque

et mediterranei et maritimi loci mirifice muniti: quorum tu cum nullum occuparis, omnes tamen incolae vultro imperata faciunt quippe saxis et praeciitiis latrones inhaerent, rex fidelitate suorum et favore fortius tutiusue habet nihil: ista tibi Creticum mare aperuerunt, ista Peloponnesum: his tu fretus ea aetate co pervenisti, ut aliorum iam dominus, aliorum dux sis. Ut autem ad supplicium Persicum revertamur, non absimile sub Iuliano Marcus Arethusiorum Episcopus perpessus est. Is enim primo in cuniculos, vel loca subterranea coniectus, pueris compungendus aciculis traditus fuit: deinde caveae in clusum, garo que et melle perunctum, in ardore aestatis sub dio suspenderunt, ad eum depascendum crabrones et apes allicientes, quae omnia teste Suida in historicis constanter pertulit. His propemodum simile aliquid nostrorum patrum memoria contigisse legimus. Mortuo enim Duce Limburgensi absque liberis, Dux Brabantiae, et Comes Geldriae de successione contenderunt, et uterque ducatum hunc ad se pertinere voluit, quumque transigere non possent, ventum est ad arma. Tandem in praelio quodam victor exstitit Brabantus, in quo cum aliis captus est Episcopus Coloniensis, qui a partibus Geldri steterat. Quum autem post septennem captivitatem apud Comitem Hannoniae, acceptis conditionibus propositis, liberaretur, et a Comite peteret, ut se in ditionem suam honoris causa deduceret, et Comes non gravate hoc fecisset, eumque usque in pagum Tuiscum non procul a Colonia deduxisset: nihil tale metuens, ab equitibus ex insidiis in illum irruentibus, captus est coniectusque ab Episcopo in carcerem, in quo etiam vitam clausit suam. Ut autem illi aegre faceret Episcopus, iussit fabricari caveam ferream, eamque undique melle inungi, in qua Comitem muscis vexandum ad solem exposuit. Quin etiam constat supplicium quoddam huic non absimile apud Turcos in hunc usque diemusitatum esse. Levi enim de causa sontes et insontes palo affixi, vel unco suspensi, muscis et caloribus solis expositi, ut cruciatus eorum sensim augeantur, ad necem usque excruciantur. Et hanc tyrannicam saevitiam experti sunt nuper propemodum innumeri Christiani Graeci, qui pertaesi durissimae seruitutis, ob victoriam Christianorum navalem contra Turcos prope Naupactum, ad recuperandam libertatem paulo sese audacius commoverant. Simile aliqui [note: Lib. 15. hist. Venet.] non ita pridem Bizantii accidit, sicut a Iustiniano refertur. Bizantii, inquit, duo Christianae religionis viri, paternarum legum observantissimi, accusati coram Cadi, quod Mahumetanam fidem despicerent, Christianamque extollerent, crudelissimo mortis genere affecti sunt: nam unus qui appellabatur Nicolaus Graecus, in uncos nudo corpore proiectus est, qui diu maceratus acerbissimo supplicio mortem obiit. Alter Lucas, patria Mitylenaeus, cunctis membris laniatus excruciatusque, per saevissimos cruciatus

animam [note: Lib. 5. cap. 3. histor. Indic.] efflavit. Ita uterque pro fide Christiana exstinctus, nobilem sempiternamque sibi martyrii coronam paravit. Huc referri potest, quod Gontz. Ouiedus memoriae tradidit. Gravissimum inquit peccatum et a quo huius insulae (de Hispaniola loquitur) indigenae vehementer abhorrerent, quodque acerbius vindicarent, furtum erat. Itaque vel minimo in surto deprehensus, adacta per medium corpus stipite (familiari Turcis supplicio) ibi affixus tam diu relinquebatur, quoad inter cruciatus vitam finiret. Hoc crudeli mortis genere usi sunt Slavini, quum regnante Iustiniano, traiecto [note: Lib. 3. de bel. le Gethor.] Istro in Romanis Imperii ditiones irrupissent. Omnes enim teste Procopio, quos obvios habuissent, non ense, non telo occidere [orig: occidêre], vel armorum genere aliquo consueto; sed acutissimos in terram palos figentes, summa vi miseros superimposuere, summumque pali, et id praeacutum, per inferiorem pudendamque partem trudendo, et per viscera adigendo interiora excruciavere. Queramur nunc, cum natura rerum, ut Valer. Maximi verbis utar, quod nos multis et asperis adversae valetudinis in commodis obnoxios esse voluerit, habitumque caelestis roboris humanae conditioni denegatum moleste feramus, cum tot cruciatus sibimet ippsa mortalitas, impulsu crudelitatis excogitaverit?

CAPUT LXXXVIII. De libidineregnandi.

MORTVO Selime Solimanni filio Imperatore Turcico, anno CIO. IO. LXXXII. passim circumferebantur chartae venales, in quibus ipsius et filiorum feretra consp ciebantur depicta; singula cum diademate; et stragulis pretiosissimis exornata. Ii iussiu fratris Murathis III. (qui nunc solus longe lateque dominatur, et rerum inter Turcos potitur) interfecti et regio funere in monumenta maiorum ad minuendam invidiam una cum defundcto patre illati fuerant. Nomina eorum fuerunt, Mustaphae Sulemani, Abdulae, Osimani, et Thzihangiri. Murathes enim (quod nomen idem significat, quod Graecis e)ra/s1mos, et latinis Desiderius, aut donator desideriorum, patris successor recepto more barbaro, strangulari quinque fratres suos, natu se minores, in praesentia sua iussit. Quorum minimi cervicibus et iugulo, quum pro more nervus adhibereturi: incertum an tenerioris in huncamoris causa motum; an conscientia patratae crudelitatis in omnes, illacrumasse quidem ipsum constat. Eodem modo et anno Ismael Techmasis Regis Persarum

vel Parthorum filius, secundo loco genitus, non solum Sultanos sibi suspectos, verum etiam fratres suos omnes, quotquot nancisci potuit, e medio [note: In supplem. Annal. Turcic.] sustulit: qui tamen sexto regni mense a sorore veneno sublatus est, sicut Leunclavius noster refert. Quum autem haec fratricidia plerique, et recte quidem, detestarentur, cogitatio subiit animum, nihil novi accidere inter illos, qui libidine regnandi excaecati, neutiquam turpe vel flagitiosum ducere id soleant, quod ipsorum cupiditatibus impedimento vel est, vel suspicantur [note: Lib. 1. cap. 5. hist. Franc.] esse posse. Siquidem ut Robert. Canguin. ait, nil apud dominandi cupios probitatis aut fidei est. Libidine enim habendi Reges feruntur, nec amicis nec generi indulgent suo. Hoc ita esse apparet in Antonino Caracalla. Quum enim fratrem Getam in gremio matris interfecisset, et quidam ei sualisset, ut fratrem interfectum ad mitigandam invidiam parricidii, divum appellaret; Sit, inquit, divus, dum non sit vivus. Tam nescia est ut ille dicit, verae pietatis et iuris regnandi cupiditas. Recte itaque de Tyrannis illis Lucani hoc dici potest:

Sic videmus bruta pleraque, quae (quod tyrannorum proprium est) rapto vivunt, et quibus solius pabuli cura impressit aliqua tyrannicae naturae vestigia, in proprios fetus saevire potius, quam ut illos socios venationis accipiant. [note: Lib. 1. cap. 19. nat. histor.] Eodem modo Plinius scribit: Aues uncos ungues habentes, omnino non congregantur, et sibi quaeque praedantur. Ad summam non frustra barbara illa vox tam saepe ab historicis repetitur, NULLUM REGNUM SINE DOMESTICA CAEDE AUT PARRICIDIO ESSE SOLERE: Secutus autem est Murates ille exemplum proavi sui Selimis Baiazetis filii, qui patre veneno opera Iudaei Medici, ut aiunt, sublato, quum libido et cupiditas regnandi naturalem mortem exspectare non permitteret, non modo fratres suos, et corum liberos omnesqueve consanguineos e medio sustulit, ne aemulos regni relinqueret, sed eriam quum in expeditione Aegyptiaca esset, veritus ne sibi absenti, Solymanus filius unicus imperium adimeret, quemadmodum ipse Baiazeti patrisuo illud extorserat, veste quadam veneno tincta dono missa, filii vitae pater ut multi indicarunt, insidiatus est. Eadem diffidentia Solymanus erga filios laboravit. Quum enim anno M. D. LII. Mustapha filius maior natu (sicut post alios a Bodino refertur) fractis Persarum opibus, ad patrem, accepta fide, sine comitatu rediisset, tanto exercitus clamore, tantaqueve gratulatione exceptus est, ut mortalium antea nemo. Pater istam gloriam ferre non potuit, sed filium subinde strangulari mandavit in cubiculo interiore, et codem momento coram exercitu proici; tum praeconem altissima voce promulgare iussit. Unum in caelo Deum in terris

unum Solymanum Imperatorum esse oportere. Totus exercitus terrore attonitus obmutuit. Iunior natu biduo post veneno sublatus est, quod ingemuisset. Tertius metu patris ad Regem Persarum confugerat; statim per legatos reviocatus est, ac securi percussus. Restabat Selimus, cui pater minas intentavit, nisi solus restaret. Atque ita usitatum est in gente Othoma- norum, quia apud illos Musulmanos Reges mos est perpetuus, ut spes imperii ad omnes, exitus ad unum recasurus sit. Ob hanc causam mortuo Saladino Sultano Aegyptii, Saphadinus patruus eius novem filios Saladini, extra unum Natradinum amicorum virtute tectum, libidine regnandi necavit. [note: In Annalib. Flandriae lib. VII. ] Decessit autem Saladinus domitor ille orientis, ac nostrorum terror, Anno CIO. CCC. LII. teste Iacobo Meyero. Recte itaque dicit Augerius Gislenius Busbequius, legatus Caes. Maiestatis, Nihil omnino miserius [note: In suo itinere Constantinopolitane.] Turcicorum Imperatorum filiis esse, e quibus, si quis patri successit, reliquos inevitabilem mortis necessitatem manere. Nam neque, inquit, Turcaeimperii aemulos ferunt, nec per milites praetorianos omnino ferre possunt, qui, si quis forte fratrum sit, praeter eum qui regnat, superstes, congiariorum petendorum nullum finem faciunt: Si recusantur, statim audis: Salvus frater sit, fratrem DEUS nobis seruet. Quo verbo designari illum imperio non est obscurum, adeo ut fratrum sanguine manus polluere et parricidio regnum Turcis imperatoribus sit necesse. Olim quoque similia parricidia Asiaticis illis regibus (licet Osmanica stirps nimis Europoea, cum magna clade et dedecore Christicolarum, iam pridem esse coeperit) consuera [note: Li. 2. Annal. Franc.] fuere. Siquidem apud reges nihil tam sanctum est, ut Papirius Massonus monet, quod non facile violetur, si utilitatem ostendas. De qua re audiamus, ut de innumeris fere exemplis unum atque alterum memorabile adducamus, Plutarchum. Ait enim Deiotaro plures fuisse filios, quorum quum ipse uni relinquere imperium, atque omne patrimonium suum cuperet; quo id facilius efficeret, ceteros omnes manibus suis trucidasse, vinitorum exemplo, qui cum vitis aliqua complures emiserit surculos unum modo ex eis relinquere, alios amputare consueverunt, ut is qui relinquitur maior et robustior fiat. Iustinus praeterea de Horode Parthorum rege (qui paulo ante fratrem suum Mithridatem, licet fiducia cognationis ultro se in potestatem ipsius tradidisset, in conspectu suo trucidari iusserat) quum filius eius Pacorus una cum toto exercitu a Venditio interfectus esset, ita scribit: Haec quum nuntiata in Parthia essent, Horodes [note: Lib. 42.] parer Pacori, qui paulo ante vastata m Syriam, occupatam Asiam a Parthis audierat, victoremqueve Pacorum Romanorum gloriabatur, repente filii morte et exercitus clade audita, ex dolore ad furorem vertitur: Multis diebus non alloqui quemquam; non cibum sumere, non vocem mittere,

ita ut mutus factus videretur. Post multos deinde dies, ubi dolor vocem laxaverat, nihil aliud quam Pacorum vocabat: Pacorus illi videri, Pacorus audiri videbatur; cum illo loqui, cum illo consistere: interdum quasi amissum flebiliter dolebat. Post longum deinde luctum, alia sollicitiudo miserandum senem invadit, quem ex numero XXX. filiorum in locum Pacori regem constituat. Multae pellices, ex quibus generata tanta iuventus erat, pro suis quaeque sollicitae animum senis obsidebant. Sed satum Parthiae fecit, in qua iam quasi sollenne est Reges patricidas haberi, ut sceleratissimus omnium, et ipse Phrahartes nomine, Rex statueretur. Itaque statim, quasi nollet mori naturaliter, Patrem interfecit, fratres quoque XXX. trucidat: sed nec in filiis cessant parricidia. Nam quum infestos sibi optimates propter assidua scelera videret nec esset qui nominatim posset Rex creari, adultum filium interfici iubet. Rectissime igitur de hoc barbaro Rege, vel [note: Lib. 2.] potius Tyranno dici posset, quod Polybius refert, Philarchum historicum de Aristomacho memoriae tradidisse; Eum non solum tyrannum fuisse, verum etiam e tyrannis genitum. Quo quid gravius aut perniciosius dici potest? hoc enim nomen, inquit, quasi seminarium in se continet crudelitatis, et omnes hominum iniurias sceleraqueve complectitur. Simili morbo laboravit etiam populus Israeliticus: qualis enim regnandi cupiditas coniuncta cum insigni tyrannide fuit in Absalomo filio Regis Davidis? nonne parricida fuit (ut de Amnone fratre ab hocinterfecto taceam) si conatus ipsius spectes, patris optimi? Quid Adonias Ipsius frater consanguineus aliud meditatus est, quum opera Ioabi praefecti militum et Ioathari summi sacerdotis, Solomoni designato Regi, regnum et vitam praeripere, nimia regnandi libidine conaretur, sicut sacra historia expresse testatur. Sed ad profanas historias revertamur. Haec parricidia Artaxerxes potentifs. Rex Persarum, in se a filio Dario, quem successorem regni constituerat, praeparata, mira prudentia et astu vitavit, ut Plutarchus in eius vita refert; qui tamen in extrema sua senectute paulo post conspicere cogebatur, quomodo filii sui propter libidinem regnandi invicem sibi insidias struerent, et alter alterum ad moriendum adigeret. Mitiore sane animo sunt Reges Aethiopum vel Albissinorum (ex quibus unus, teste Alvaresio, suo tempore Negus et Iohann Belul, id est, gemma pretiosissima appellabatur) in Africa omnium potentissimi. Ii enim regnante legitimo successore, reliquos filios suos et consanguineos, ne ad regnum aspirent, neve habeant occasionem turbas libidine imperii excitandi, procul remotos, in monte altissimo, qui ab [note: Lib. 9. de reb Asric. et Indic.] Alueresio Anga vocatur; ad quem propter praecipita unus tantum aditus esse dicitur (scribit enim Hieron. Osorius: Multos in ea regione montes editos et excelsos contineri, undique praeruptos, aditu perangusto, adeo ut

unus tantum homo per ostium penetrare possit in summo autem fastigio esse miras planicies late patentes, aquas perennes, pabula et fruges laetissimas amnes pellucidos, pecorum et boum multitudinem, alvearia ex quibus ingens vis mellis exprimitur) perpetuis, sed liberis custodiis potius incolumes detinere, quam parricidia committere malunt. Inde nulli, nisi qui ad imperium magis ido neus ex filiis, et iis deficientibus, ex proximis agnatis, optimatibus videtur, egredi, et habenas imperii absque aemulo liberas capessere, mortuo tamen ante Rege, licet. Experientia enim docuit, quod plerique Orientales populi impatientes Oligarchiae, aristocratiae vel democratiae, monarchiae semper deditissimi fuerint, neque potuerint uno eodemque tempore pati plures Reges et dominos. De qua re etiam exemplum in facris literis, quum indignante Deo Rex a Iudaeis more gentilium expeteretur, habemus. REcte itaque Nicoclem dixisse perhibent: Non solum considerandum esse ingenium tyrannorum, cur benigne et difficiles sint, sed civium quoque mores. Multi enim hactenus propter subditorum malitiam, asperiores se dare quam pro ingenio suo coacti sunt. Huc referri possunt ea [note: Lib. 7.] quae Alexand. Magnus apud Q. Curtium dicit, Regum videlicet, ducumque clementiam non in ipsorum modo, sed etiam in illorum qui parent, ingeniis [note: Serm. Quod opt. sit monarchia.] sita esse. Testatur id quoque memorabile exemplum, quod Stobaeus ex Serini apomnemoneumatibus refert. Nam quum Lydis Croesus imperaret, et fratrem in consortium imperii assumpsisset: tum quidam ex Lydis accedens dixit: Omnium in terra bonorum, ô Rex, auctor est sol, neque quicquam extaret in terra, sole non illustrante. Atsi gemini soles forent periculum immineret, ne omnia conflagrantia pessumirent. Ita et regem unum quidem accipiunt Lydi, et servatorem esse credunt: duos vero simul tolerare [note: Iliad. 6.] non possunt. Huc quoque Homeri illud spectare videtur:

ou)k a)gaqo\n polukoirani/h ei(=s2 koi/ranos e)s2w\,
ei(=s2 bas1ileu\s2 w(=| e)/dwke kro/nou pai=s2 a)gkulomh/tew
skh=ptron, h)de\ de/misas2 i(/na s1fisi\n basileu/sh|.
Haud bonum multorum dominatio, unus dominus esto,
Unus Rex, cui dedit Saturni filius callidi ingenii
Sceptrum, atque iura, ut his regnet.

Id ipsum fortasse idem Alexander Magnus confideravit, eique in mentem venit, (diligenter enim legit, et magnifecit libros Homeri: noverat etiam se ipsum, quod impatiens consortis esset) quum responderet legatis Darii, [note: Lib. 4.] ut apud eundem Q. Curtium legimus mundum duobus solibus non posse regi, nec duo summa regna salvo statu terrarum posse habere. Huc respexit. [note: Problem. 28.] et M. Anton. Zimara, et quaerit rationem, quam ob causam multitudo

principum sit mala. An, inquit, quia, si imperium in tyrannidem transeat, ac convertatur; satius est unius quam plurium subire iugum? An quia ad commune rei pub. commodum, raro imperantium multitudo respicere consuevit? Quo fit, ut uno dissentiente, maximum universitati immineat malum. Facilius quippe est unum quam plures ad bonum disponi. In principatu enim multorum non desunt invidiae, iurgia, contentiones, rixae. Proinde cum experimento comprobatum sit, regnum non capere duos, quam verissime illud Aristoteles enun ciavit: Multitudo principum prava: unus ergo sit princeps. Hoc etiam Machiavello placuit, qui rei pub. statum condi et componi non posse asserit, si plures pari imperio rerum arbitri exsistant. Quippe commune duobus aut pluribus imperium cum raro concors sit, unius hominis ingenio atque auctoritate omnia constitui multo esse satius. Ob hanc rem Oligarchia, id est, dominatio paucorum merito comprehenditur. Ea enim regiae libidini propior est, ut Taciti verbis utar. Recte autem faciet studiosus lector, si Herodotum adhibeat, ubi septem principes Electores in Persia mortuo Cambyse consultant numquid democratiam, vel Aristo cratiam, vel etiam Monarchiam in constituenda imperii forma, debeant [note: De iure regni apud Scotos.] anteferre. Buchananus sane licet democratiam non probet, tamen Regem Monarcham ita astrictum legibus esse vult, ut Rex sit lex loquens, lex vero, rex mutus, id est, ut REx et populus communicato consilio communiter statuant, quod ad omnium salutem communiter faciat. Nam inquit multitudo fere melius quam singuli de rebus omnibus iudicat. Singuli enim quasdam habent virtutum articulas, quae simul collatae unam excellentem virtutem conficiunt. Quod in medicorum Pharmacis, ac in primis in antidoto co, quod Mithridaticum vocant, perspicue cerni potest. In co enim pleraeque res per se noxiae, ubi confusae fuerint, salutare adversus venena remedium afferunt. Similiter in hominibus aliis tarditas et cunctatio; aliis praeceps temeritas obest: hae in multitudine commixtae temeramentum quoddam, et quam in omnigenere virtutis quaerimus, mediocritatem pariunt.

CAPUT LXXXIX. Quo pacto vires Barbarorum praeter opinionem mirifice aucte fuerint.

[note: Paulus Aemylius lib. 1. de reb. gestis.] ETs reo tempore, quo Sisebutus Rex Visigothorum Iudaeos in Hispania cogeret Christum agnoscere, atque ex iis aliquos milia in Galliam effugerent, et reliquis, quorum antea ingens numerus erat, sese coniungerent, Dagobertus I.huius nominis, XI. Rex Francorum (cui turpe videbatur, Franco, a Visigothis eiectos religionis nostrae hostes indomitos, finibus suis receptos diutius retinere, ac Visigothis religione cedere) diem Iudaeis praestituit, intra quam, quicquid mortalium religionem nostram non profiterentur, hostes iudicarentur, comprehensique capite luerent. Plures autem corum exilium pietati antetulere: reliqui Christiani affecti, incolumes, mansere. Sunt qui ferant, inquit idem Aemylius, per legatos Heraclium Graecorum Imp. Regem Dagobertum monuisse, ingentem impendere Christianis a gente circumcisa metum: quicquid eorum hominum in Gallia esset, cogendos effici Christianos, In Gallia et ceteris ab Asia magno intervallo disiunctis regio nibus, Iudaeorum vetus mos cognoscebatur: Mahumetis vero Saracenorumque gliscens circumcisio, ignorabatur, cuius vim Christianis formidandam, fortes, an magicae vanitates, an mathematici per ambages Heraclio cecinisse feruntur, qui sibi etiam a Saracenis, sed alio, reor, consilio caverat. Sed ne longius a coepta meditatione digrediar. Etsi inquam, olim Iudaei a Visigothorum Rege ex Hispania, et a Dagoberto ex Gallia expulsi sunt: tamen sub Ferdinando e Isabella Castellae Regibus deinceps in Iudaeos miris modis saevitum fuit. Innumera enim multitudo propter scelera nefaria contra religionem Christianam, ut illis imputabatur, commissa, vel supplicio affecta, vel alias sedes quaerere coacta fuit. Idem contigit in Lusitania, regnante Emanuele, qui omnibus Iudaeis atque Mauris, qui Christo dare nomina nollent, ut e regni finibus excederent, diem dixit: intra quem omnes, si non alio se contulissent, et post in illius regno fuissent inventi, libertatem amitterent. Hoc accidit, postquam Constantinopoli a Mahomete capta, imperium Graecorum eversum esset. Quum

autem propter irruptiones illas hostiles, interfectis aut captivis abductis incolis, non solum Constantinopolis, sed tota ista regio fere desolata esset: ut rursus ea frequentaretur, iussu Turcici Imp. lex promulgata est, qua unicuique sua religio libera, modo quotannis certum tributum penderet, relinquebatur. Commoti igitur Iudaei hac immunitate, qua apud Christianos frui non poterant, sese eo catervatim, cum suis familiis, et rebus quas exportare poterant, contulere; et fama est, ut quidam scribunt, ad centum milia hominum utriusque sexus ad Turcos diversis temporibus migrasse. Memoriae autem traditum est, Turcicum Imperatorem dicere solitum: Se miltari Christianorum Regum stoliditatem, quod tantam multitudinem, quam si non interficere voluissent, attamen mancipiorum loco ad vitilia et idonea servitia praestanda retinere poterant, potius in propriam perniciem expellere, quam ad suum emolumentum retinere maluerint, iuxta praeceptum Horatianum:

Iudaei enim illi primum ad Turcos attulerunt, tum varia artificia, tum etiam perfectiorem usum machinarum bellicarum, aliarumque rerum, quibus antea ista barbara gens destituta fuerat. Idque magno incommodo Christianae [note: Lib. 3.] rei publicae accidit. Hoc sane et olim, licet diversis de causis, evenisse, magna cum iactura imperii Romani, scribit Herodianus. Quum enim in Oriente Niger a Severo victus esset, magna vis hominum trans Tygrim, metu Severi ad Barbaros abierunt, quo effectum est, ut validiores deinceps Barbari adversus Romanos conserenda manu evaserint, gnari antea pugnare tantumarcu, ex equis, neque armatura muniti, neque hasta gladiove satis audaces, levi pendulaque veste, plurimumque inter fugiendum aversi sagittas intendebant: postea vero, quam Romani aliquot milites, fabrique nonnulli in eas regiones confugerunt, ibi aetatem acturi, non solum armis uti, sed ea quoque fabricari barbari didicerunt. Hanc ob causam et veteres et recentiores leges prohibuerunt, ne quid ad hostes deferretur, quod eorum vires augere, ipsosve ad bellum instruere poslet, inter quas exstat lex Honorii et Theodosii Impp. quae ultima est in Codice Iustiniani, sub titulo de poenis, cuius haec sunt verbe: His qui conficiendi naves incognitam ante peritiam barbaris trediderint, capitale supplicium proponi decernimus. Reliqua quoque quae ad barbaros exportari non debeant, comprehensa sunt sub peculiari titulo ibidem, quid duas leges Valentiniani et Gratiani Impp. et Martiani Imp. continet, ubi poena capitis et consisc tio bonorum contra inobedientes statuitur. Quibus convenit lex Valentiniani et Valentis, sub titulo C. de malefic. et math. inserta, ubi

dicitur: [note: In l. 2. C. de commerc. et mercat.] Culpae similis est, tam prohibita discere, quam docere. Inprimis autem prohibetur non solum, ne barbaris aurum praebeatur: sed permittitur, si [note: In l. 4. C. cod.] apud eos inventum fuerit, ut sub tili ingenio ab eis auferatur. Sic quoque interdicuntur commercia cum Persis, ne alieni regni scrutentur arcana. Hoc etiam a Canonibus reprehenditur, ubi in tit. de Iudaeis et Saracenis Specul. et alii Canonistae plura tradunt. Exstat praeterea bulla Pontificis Romani, quae Iovis Sanctae a publicatione, quae sollemni Cenae Domini die, Romae fit, vulgo appellatur, in qua excommunicantur ii, qui ad hostes Christiani nominis res prohibitas deferunt, hisce verbis: Excommunicamus, et anathematizamus omnes illos, qui equos, arma, ferrum, ligamina, et alia prohibita deferunt Saracenis, Turcis, et aliis Christiani nominis inimicis, quibus Christianos impugnant. Haec autem late explicantur ab [note: Casu 21.] Angulo de Clavasio in summa, quae vulgo Angelica vocatur, in verbo Excommunicatio. Similes leges peculiares habent Hispani in regni sui constitutionibus, sub titulo, De las venditas, ubi textus in principio dicit, Arma de fuste ni de hierro ni deven vender los Christianos alos Moros, ni alos enemigos de nuestrafe. Etsi autem arma apud illos indistincte prohibentur exportari ad hostes: tamen merces et victualia tantum tempore belli prohibita sunt. Itaque in d. l. Hispanica sequitur: Otrosi defendemos, que ningano lieve a sutierra trigo, ni cebada ni vino, ni olio, mientra guerrerancon. Poena autem committentium contra hanc legem convenit cum iure communi, quia bona pertinent ad fiscum, y el cuerpo es a merced del Rey, ut videre licet in consilio II. Roderici Suarii Iurisc. De navibus transvehendis et mercibus exportandis et latius apud Boerium Decisione 178.

CAPUT XC. Libertatem monendi ab aulis plerumque exulare.

PAR ENS meus, cuius memoria ut sanctissima mihi, ita non potest esse nisi suavissima, in suo peculiari libello, cuius titulum fecit u(poqh=kai, quem olim ad Mauritium Huttenum praesulem Aistetensem, suum amicum veterem (hoc nomine enim in literis ad parentem meum scriptis ante et postquam conse cutus esset hanc dignitatem, se ipsum appellare solitus fuit) libero et candido animo scripsit, inter alias monitiones saluberrimas, facit mentionem,

quod Potentum parietes et laqueata tecta aulae libertatis non fere resonent voces: Quin etiam, inquit, principes amicos habere pudet, suamque excellentiam laedi putant, hac rerum una omnium saluberrima et optimaconiunctionis animorum et mutuae voluntatis quasi exaequatione et similitudine. Non igitur mirum deesse qui illos ex animo et sincere atque graviter moneant, quique illis fideliter consulant, cum perpauci inveniantur, vel prope dixerim, nulli, qui ipsos, ac non fortunae splendorem et suas commoditates sequantur. Antiochum Regem eum qui Parthos oppugnavit, ferunt in venatione aliquando aberrasse a comitatu suo, et diuper silvas, ignarum loci vagatum, tandem in casam rusticam delatum, quum illum nemo eorum, qui incolebant, Regem esse sciret: quumque in cena forre sermo de Rege iniectus esset, adiuvisse hunc et produxisse longuis, cupidum resciscendi, quid de se plebs sentiret, atque loquerentur. Nullo autem crimine illus, ac contra plurimis vittutibus commemoratis, nisi quod in exsequendis regni negotiis uteretur ministerio improborum hominum, quibus nimium fidei haberet, neque ipsam rem publicam respiceret, atque capesseret, quod venandi studio totus esset deditus, atque uni occupationi isti vacaret: Regem quidem tunc ta cuisse, sed quum mane vestigia illius secuti satellites cum insignibus regni adessent, contemplatum diadema et purpuram dixisse: Heri primum, ex quo vobis utor, audivi de me veritatem. patrum nostrorum memoria Regem fuisse opt. atque fortiss. accepimus Matthiam Huniadem, qui quum Pannoniam solam teneret, formidabilis tamen et Asiae et Europae Imperatoribus fuit. Idem mirifico ardore flagravit bonarum literarum atque artium, quarum professores magnis praemiis affecit, et libros undique grandi pecunia conquiri iussit, quorum spectabilis copia ad Turcicam irruptionem usque duravit. Eum igirur hoc nequaquam fuigit, vix esse aditum atque accessionem veritati et liberati in Regum atque principum domos. Itaque quum haberet circum se non tam belli, quam pacis artium peritos, solitum tamen traditur saepe illum data opera a comitatu in venationibus suo sese abducere atque insolitariis casulis rusticorum, vel aliquo pago pernoctare, colligentem famam et rumores de Rege et administratione [note: Iustin. histe. lib. 37.] Rei publ. Ita illum nihil ferme vitiorum, vel quibus ipse, vel quibus sui laborarent, neque ulla peccata administrationis, fugisse. Hactenus ille. Hoc fecit etiam olim Mithridates potentiss. et bellicosissim. Rex, qui [note: Iulius Capitolinus in vi ta Gordianorum.] XLVI. annis cum Romanis varia victoria bellum gessit. Is enim Asiam, cum quibusdam amicis tacitus a regno profectus, nemine sciente pervagatus est omniumque urbium situs acregiones cognovit. Noluit enim fidere aliorum oculis et indicationibus. prudenter itaque et graviter Gordinaus ad Misitheum socerum scribit, Miserum esse Imperatorem, apud quem vera

reticentur: [note: Livius deca. 3. lib. 6.] qui cum ipse publice ambulare non possit, necesse est, ut audiat vel audita, vel a purimis roborata confirmet. Quod etiam ante cum Manlius Torquatus prudenter consideravit. Is enim quum esset declaratus consul, oculorum valetudinem excusavit, Impudentem dicens et gubernatorem et Imperatorem esse, qui cum alienis coulis ei omnia agenda sint, postulet, sibi aliorum capita ac fortunas committi. Huc Horatius spectasse videtur ubi dicit:

Segnius irritant animos demissa per aurem,
Quani quaesunt oculis subiecta fidelibus, et quae.
Ipse sibi tradit spectator.

Unde Iurisconsulti aspectum rei, cuicumque probationi praeferunt. Sed ad recentiora exempla huic meditioni magis convenientia, redeamus. Franciscum [note: In elog. illust. virorum.] Galeatium, Iovis scribit, ita amari simul et metui cupiisse, ut nonnumquam sordidi mercatoris simulato habitu, discurrens per ditionis regiones, oblatos in via, aut in diversoriis hospitalibus simplicissimos homines ad serenda de principe colloquia pertraheret, eruendoque certissimos de se rumores, utraque sui nominis sama frueretur, paratus utique ad praemium exsolvendum:aut inflgendam poenam. Nam in Pado, Abdua. Ticinoque custodes ad tradiectum lintribus praepositos, qui abs se precibus atque pecunia tentati essent, ut sine tessera properantem transueherent, ex merito, [note: Luidprandus Ticinensis lib. 1. ca. 3. et 4. de reb. per Europam gestis.] aut suppliciis extremis, aut peramplis praemiis afficere consueverat. Imitatus autem est Galeatius hac in re Leonem Imp. Graecum, qui etiam cum proprio periculo fidem vigilum saepenumero expertus est. Exstat praeterea egregium epigramma Georgii Sabini, viri doctiss. et poetae insignis, de quodam Duce Norico, cuius nomen non exprimitur, quod licet editum sit in suis operibus, tamen propter eius elegantiam huic meditationi asscribere volui.

Saepe rudes inter mutata veste colonos,
Noricus agricolae Dux faciebat opus.
Nunc pascebat oves, nunc gramina salce secabat,
Vomereproseindens nunc subigebat humum. Et simul illato de se sermone, rogabat
Plurima, nempe quibus moribus ipse foret?
Iustus an exigeret poenas a sontibus ultor?
Debita conferret praemia numne bonis?
Quaerenti vero causam, cur regibus ortus
Princeps, agricolam se simularet, ait:
Me iuvat erudibus cognoscere vera colonis.
Seruit adulatrix auribus aula meis.

Laudantur itaque non immerito reges et principes, quibus administratio regnorum commissa est, quando non ab aliorum nutu et consiliis plane pendent, omniaque in suos familiares reiciunt, ipsi plane desides, et ad imperium inutiles: sed ipsimet industrii sunt in rebus ad salutem et incolumitatem [note: In vit a Had. VI. Pontisicis Romani.] subditorum suorum spectantibus. Hoc sane obseuavit Maximilianus. I. Imp. praestantissimus. Ideoque eum dicere solitum fuisse scribit Iovius, Turpe quidem esse magno principi necire literas, sed longe turpissimum his eum moribus, atque virtutibus omnino caruisse, quae populis et gentibus imperantem cum eximia pietatis atque excellentiae laude, contra superbiam atque [note: In comment. de reb. Gall. lib. 2. de filiis regnum eo rumque assignat.] libidinem, et reliquas immoderati animi cupiditates invictum penitus et incorruptum praestarent. Huc respexit Iohan. Tilius. Quemadmodum, inquit, non est temere heredi regni indulgendum, ita etiam pessime agitur, si quum ad iustam aetatem pervenit, non educabitur et informabitur in negotiis gravissimis consilioque prudente dirigetur. Magistra enim artium munerumque experientia, in regni administratio ne apprime est necessaria, cum sit omn ium difficilima, et Xenophontis iudicio, divina, mentemque humanam superans. Hanc docet scriptura sancta speciatim a Deis spiritu procedere [note: Ca. 6. methe. histor.] cuius gratia sit opus et institutione maxima. Eadem admonet Io. Bodinus, ubi dicit: Ad unius principis institutionem, optimi sapientiae magistri ac moderatores maximis propositis praemiis conquirantur, non qui solo peregrina lingua, id quod inepte ac perniciose antea factum vidimus, sed qui religione vera molles principis animos leniter imbuant. Nam omnium, quae de legibus et repub. disputantur, nihil maius est, aut maiore studio dignum quam ut princeps intelligat, se ad verum Dei cultum in hanc lucem venisse. In eo solo versatur Rei pub. ac legum omnium su prema salus. Qui n. princeps sic erit informatus, ut suarum omnium actionum iudicem ac spectatorem Deum esse cogitet, nihil impie, nihil scelerate faciet, nihil turpe cogitabit. Hunc unum sui cives amabunt metuent, ac eius exemplo vitam moresque suos informabunt. Felices sane non solum princeps, sed etiam subditi censendi sunt, quibus haec contingunt. At exempla fere innumera in promptu essent, quibus doceri posset. Institutionem optimam in iuventute principes habuisse ideo que magnam exspectationem et spem optimae indolis praebuisse: verum una cum aetate ita adulatorum suggestionibus corruptos fuisse, ut nulla vestigia optimae disciplinae et institutionis reliquerint. Licet [note: Lib. 4. de asse] igitur optare cum Budaeo: Quod utinam tam confertis manibus compertam comprehensamque veritatem semel retinere possemus, quam protinus agnitam festivis oculis hilares exosculamur. Haec enim veluti fastidiosa est, vel hospita, vel amica, cui quum saecularium rerum amorem,

quasiaemulum quendam, superindu cimus, sensim ipsa a fluxis abhorrens, ex mente nostra quasi ex contubernio facessit, animumque nostrum suas res habere sibi iubet, clam remisso nuntio, cum interim aeternitatis securi alias res [note: In D. Aureliano.] agamus. Recte itaque Flavius Vopiscus ita ratiocinatur: Et quaeritur quidem quae res malos principes faciat? Iam primum nimia licentia, deinde rerum copia, amici praeterea improbi, satellites detestandi, Eunuchi avarissimi, aulici vel stulti vel detestabiles: et quod negari non potest, rerum publicarum ignorantia. Ludovicum XI. Regem Galliae quoque aliquando dixisse ferunt, se in regno suo, et potissimum in aula propria, abundare omnibus rebus [note: Franciscus Patritius de historia dialogo V.] una excepta. Quam vero innueret rem, dum quaereret unus ex suis familiaribus aulicis, veritatem esse respondit. Id ipsum Lucas Contilis suo festivo aenigmate denotare voluit. Habent, inquit, principes nonnulli apud se feminam quandam vultu formosissimam, quam magnifaciunt, induuntque veste longissima ad talos usque descendente: haec altero pede plerumque claudicat, nonnumquam utroque etiam: quo fit, ut aegerrime ferant, si ventus quispiam ab Austro aut Septentrione spirans, vestes, quibus haec puellae vitia teguntur, quandoque attolit. Quare instituere permultos, qui non secus huiusmodi ventos buccis plenis absorbeant, atque Charybdis et Scylla marinas aquas, et quae in iis sunt deglutire consueverunt. Hoc ipsemet ita solvit: Principum vitae conditio permultis expetita, potentia prudentiaque nititur, et magna auctoritate exornatur: quam veritas denudare [note: Lib. 8. de reb. gest A e. c. Magni.] et imminuere adulatorum autem ora obtegere consueverunt. Non deest enim, ut Q. Curtii verbis utamur, perniciosa adulatio, perpetuum malum Regum, quorum opes saepius assentatio, quam hostis evertit. Hinc evenit, sicut passim exempla in historiis testantur, ut plerumque Reges, si perperam ira cupiditateve sua, vel adulatorum instinctu adducti, aliquid fecerint aut neminem habuerint, qui eos reprehendere libere ausus fuerit, aut ipsi quoque licet admoniti, id quod semel in animum inuxerant suum obstinatione quadam mutare erubuerint. Hoc prudenter animadvertit magnus ille Monarcha Augustus. Quum enim suapte natura ad iracundiam et vindictam propensior esset, Maecenate in primis, quum ira commotus esset, utebatur. ab ea enim et furore eum avertebat, pacatioremqueanimo reddebat, Ferunt, quum aliquando plerosque esset proscripturus Augustus, nec ad illum prae astantium multitudine posset Maecenas accedere, chirographo scripsisse: Surge carnifex, et tamquam aliud porrigentem, in illius sinum imisisse, ne videlicet eorum quempiam occidi iuberet, quod et factum est. Idem et saepealias fecisse, auctor est Dio. Diverso ingenio fuit Cambyses Rex, praestantissimi Regis Cyri filius degener. Quum enim nimis esset vino deditus, ex carissimis eius unus, fretus familiaritate regia, illum admonuit, ut parcius vino

et moderatius veteretur, quod Regiturpe foret, in quem omnes coniectos oculos haberent, ebrietate agi. Haclibera et fideliadmonitione adeo Cambyses excanduit, ut non modo non abstinuerit, sed liberalius capacioribusque quam alias scyphis quum bibisset, adduci sibi iusserit ab ipso monente amico filium, in quem Rex arcum intendens eius pueri cor sagitta transfixit. Vide, inquit, an Regis ebrii certa sit manus et oculus? Harpalus quoque quum liberior in admonendo fuo Rege fuisset, ealibertate ita commotus eft rex. ut epulandos illi liberos apposuerit. Sotades praetera ob libertatem monendi iussu Philadelphi regis Aegypti misere periit. Quum enim Arstnien sororem suam Philadephus duxisser uxorem, Sotadem fretum familiaritate regis dixisse ferunt: ei)s2 ou)x) o(si/hn trumali/an to\ ke/ntron w)qei=s2. Nein san ctam rimam trudas aculeum. Hancliberam vocem rex adeo indigne tulit, ut plane immemor familiaritatis pristinae, Sotadem carceri mancipquerit, ubi misere contabuit. Eadem libertas monendi ex nimio amore patriae perdidit Boetium, qui diu maceratus in carcere Ticini, tandem a Theodorico Rege, interfectus est. Sicutintegram historiam huius fact atrocis, [note: Lib. 7.] cum aliis rebus memorabilibus, idsecutis, in secunda centuria operarum succisivarum, recensebimus. Caute sane Demaratus apud Herodotum, ob hanc causam respondit Xerxi, in expeditione contra Graeos, quum sententiam suandicere iussus esset. Utra, inquitapud te Rex utar, Veritatine an iucunditate? Quod si Apollodorus architectus celeberrimus, qui Traiani forum [note: In vita Adriani.] et Odaeum, et gymnasium Romae fabricavit. hac cautione erga Adrianum Caesarem usus fuisset, non eius iussu fublatus esset. Quum enim descriptionem et formam templi Veneris, ut a Dione Caddio refertur, Adrianus ad eum exulem misisser, quippe significans, sine illius opera et ministerio etiam ingentia ae dificia exstrui posse, et quaeretet, num id templum bene et ratione aedisicatum esse videretur, rescripsit Apollodorus, altius ampliusque multo fieri oportuisse, quo magis et propter altitudinem ipsius viam sactam emineret,et propter amplitadinem machinas reciperet, quae clam in eo compactae, de improviso in theatrum perducerentur. Porro simulacra maiora facta esse dicebat, quam ratio altitudinis amplitudinisque templi pateretur. Etenim, inquit, si deae durgere, atqueinde exire voluerint, non poterunt. Quae quum Appollodorus aperte rescripsisset, A drianus ira incitatus, magnum animo dolorem cepit, propterea quod in ciderat in eum erroren, quem iam corrigere corrigere non poterat. Itaque haec res tantum ei cruciatum dolorem que attulit, ut illum ob eam causam intersici iusserit, Prudens itaque [note: Lib. 2. dereb. Gall.] et pia fuit admonitio Ludovici Regis Galliae, qui Sanctus appellatur, ad silium successorem iu regno, quae inter alias multas recensetur a Tilio,

talis videlicet: ITA TE GERITO, UT CONFESSARII NECESSARIIQUE ET FAMILIARES TVI POSSINT TE LIBERE ADMONER EMALI QUOD FECERIS ET DOCERE FACTA TVA.Siquidem natura humana in his rebus quae ad voluptatem pertinent, ad id saepius inclinatur, quod sibi dettimento esse solet, atque id unum prosuturum putat, quod ipsa cupit perdicere, hincque reverain fraudem in ducta neque quid conducatsollertia perspicere, neque periculis [note: Lib. 7. histor. prope finem.] admonita, velmodeftiam animi discere, vel ad id quod decet, redire potest. Merito igitur Arrianus laudet Alexandtum Magnum, quod sicut interdum praeceps ad delinquendum fuerit, ita statim eum hoc paenituerit. Ceterum in quit, delicti paenitentia duci, id ego soli ipsi inter veteres Reges tamquam eximium ac genuinum quikkam asscribo. Plerique enim tametsi alicuius delicti conscii sint, tuentes id ut recte factum obtegere se culpam suam putant, inique statuentes. Unicam enim peccati medicinam esse censeo, peccati agnitionem et confessionem, manifestumque, paenitentiae documentum edere. Nam qui iviuriam accepit, non ita graviter laesum sese iudicat, siis qui laesit perperam sese fecisse fateatur:et bona alicui spes sit, se non amplius iniuria affectum iri, si is qui assecit paenitentiam facti sui prae se ferat. Haec Arrianus.Simili ingenio fuit praeditus M.Antonius, antequam a Cleopatrae illecebris eius animus corrumperetur. Inerat enim eius morib. teste Plutacho, simplicitas: nec cito ad secus admissa animum adverrtebat: Verum ubi res perperam actas senserat, ilico paenitentia subibat eius animum, culpamque ingenue etiam ad eos ipsos agnoscebat, ad quos res acta, iniuriaque pertinebat. Hanc artem optime calluit ludovicus xi. Galliarum rex perspicasissimus: Quum enim dorte ob intemperantiam linguae lapsus esser, et durior fuisset mox agnovit culpam, et conversu ad eum quem ossenderat. Non me latet, inquit, obfuisse mihi linguam, sed et profuit aliquando: nunc autem, ut quod illa peccavit, emen dem ae quum dst: ac simul quum ad eum modum familiariter ageret, donum aliquod dabat non contemnendum. Recte itaque ibi addit Cominaeus: Est profecto magnum Dei benisicium, agnoscere quod vitiosum est, ac mentem ad meliora convertere. Melior est enim in malis factis humilis confessio, quam in bonis superba gloriatio, ut D.Augustinus ait. Non raro etiam accidit, ut Reges(contra praeceptum Aristotelis qui vult communem in dominatu custodiendo legem esse, ne princeps ulli homini, vel dignissimom totam suam auctoritatem committat: sed ita ut multos dividat, vy alter supra alterum nihil tentare audeat) tantum uni ex suis familiaribus, repulsis ceteris fidant eique veluti liberas habenas imperii concedant. Quod raro felicem solet habere eventum. De qua re exstat insigne exemplum apud Papirium Massonum.Igitur,

[note: Lib. 2. Annal. Fran.] inquit, apud Suessionem Carolus, anno nongentesime decimo nono a procerib.regni derelictus est propter Haganonem Laudunensem. Hicmodicae originis, solus omnium consiliorum particeps erat, ac sine illo neque domi neque foris quicquam ardui gerebatur Tanta obscuri hominis gratia Regi ipsi exitio fuit, quum proceres moleste ferrent, bnum omnibus, eumque ignobili proximum, nobilissimis viris anteponi. Quapropter alienatis a se procerum animis Carolus, ab omnib. ita derelictus est, ut nullibi per septem menses locus resugii illi fuerit, quam in oppidisEpiscopatus Remensis donec Herinaeo Remensi praesule sese interponente a suis proceribus iterum receptus est, quamquam nec odii seminaria penitus exstincta, sint, sicut Burgundionum Chronicon Vignierii latius resert. Hoc morbo Regem laborare, et turpe et periculosum est, semperque fuit. Nam qui unum [note: Cap. 61.] amat, videtur ceteros odisse:estque mera seruitus regnantis ,impotens amor paucorum Huc referri potest ex vita et literis M. Aurelii Imp. falutaris doctrina, quam Lucullum in expeditione contra Mithridatem in aenea tabula reperisse Chaldaicis literis, et in triumpho suo una cum gaza regia Romamattulisse idem auctor ibidem scribit: Non est sapientis principis si sibimet accersit periculum, ut alterius, quem evexit, auctoritas conseruetur, neque vult secure vivere amabilis omnibus. No est prudentis principis, qui in unus omnia congerit, ut ceteri egeant. Non est iusti principis, si magis unium cupiditatibus inseruire, quam omnibus, gratisicari cupit. Fatui est principis, si obnoxius est uni, contemptis reliquorum constiliis Audax est nimium princeps, qui ut amet unum, sese omnibus reliquis [note: De Siciliae calamitatib.] invisum facit. Illustratur id exemplo memorabili, quod exstat apud Hugon, Falcandi. Quum Rex Guilielmus Maionem Barensem humiliortum genere, ex notario magnum Admiratum constituisset, eique totius regni cura et administratione commissa plenam verbis fidem adhibens nihil alii cuipiam credere, nihil prorsus ab alio audire vellet, ceteros omnes excludens cum illo singulis diebus habebat colloquium: solus is regni tractabat negotia regisque animum, quocumque libuerat, inclinabat, cum falsa pro veris ingerens, [note: Lib. 3.] tum adulationib. illius temeritatem demulcens. Sic idem Massonus in Philippo rege Francorum, qui cognomen Pulchre e re nactus est, (omnium. n. mortalium suae aetatis formosissimus fuit, procera admodum statura membris decenter compositis, venationis, bellique avidus) maxime reprehendit quod, ut ipsius verbis utar, rei pub. administrationem totam, quod minime decuit, alieno arbitrio commiserit praesertim aulicorum, quod genus hominum privatis studiis regna evertere consuevit, etc. De hac aunt re, studiosus [note: Li. 1. Deprin cipis. consil.] lector prolixam disputationem cum multis memorabilib. exemplis inveniet, in commentariis de regno, aut quovis principatu recte et tranquille

administrando, quis cripti sunt Gallico idiomate adversus Machiavellum. Recte itaque et prudenter Franciscus Guicciardinus historicus insignis ita monet: Nihil profecto magis necessarium in rebus arduis, nihil rursum periculosius, quam ex alterius pendere consilio, nec cui quam est dubium, alieno consilio minus egere prudentes, quem imprudentes et tamen fructum maiorem ex consilio capiendo sapientes percipiunt. Quis enim tanta praeditus est sapientia, qui per se omnia perspiciat, et cognoscat, atque in contrariis sententiis, quae sit potior, diiudicare valeat? Verum quis alium consulens certo scit, de fidele consilium auditurum? Nam qui dat consilium, ni valde sit fidelis, aut bene erga eum, qui petat, affectus, non modo insigni utilitate impulsus, verum exiguo quovis proposito commodo, quavis levi cupiditate, saepe consilium in eum dirigit finem, qui maxime sibi accommodatus esse videatur. Cumque hi fines non raro ab eo, qui consilium capit, ignorentur, consilii infidelitatem, nisi prudens sit, non animadvertit.

CAPUT XCI. Inimicitia, quae testem a testimonio repellit, qualis esse debeat, et quae capitalis dicatur.

INIMICUM repelli a testimonio dicendo, unicuique mediocriter [note: Per l 3. de testib. l. 1. §. quae stionem de Quaestion. Et Authent. de testib. § si vero quis dicat. gl. in l. advocat. C. De ad vocat divers. iud. In ordi nationib criminalib.] versato in iure nostro notum est. Ut autem hac de re iura sunt clara: ita passim ab interpretibus ambigitur, qualis et quanta esse debeat causa huius inimicitiae. Quidam enim dicunt, satis ad repellandum testem a testimonio, quando sis est in ardua causa, vel de universa substantia, quia pecunia, hodie praesertim, plerisque est loco sanguinis. Alii aliter dicunt: Tandem autem concludunt, esse hanc rem iudicis arbitrio permittendam, praesertim in civilibus. Nam in criminalibus quae inimicitia capitalis dicatur, habemus Constitutionem Imperii sub Carolo V. promulgatum. Meo autem iudicio haec quaestio ex legibus facilius decidi posset, si observaretur, qualis mos olim apud Romanos fuerit, quem morem Iacobus Raevard. evidentiss. argumentis, ut ipse ait, demonstravit. Ubi ex Suetonio, Valerio Maximo, Cicerone, Sidonio Apollinari, aliisque auctoribus non

[note: Imperii art. 26.] nulla memorabilia exempla ad ducit, ad quae studio sum lectorem remitro. [note: Lib 5. c. 15. In Varior. sive de iuris ambig. Reg. 19. Lib. 2.] In suo autem commentario, de diversis reg. iuris, ita hunc morem explicat: Si quaesieris, inquit, quaenam dicantur inimicitiae capitales, illud habeto: moris fuisse apud Romanos, ut si quae graves inter eos inciderent simultates, amicitias sollenni modo renun ciarent, et inimicitias praesentibus profiterentur. Quae inimicitiae sic denuntiatae capitales dicebantur, eo quod sanguinem spitarent ex professo, iuxta Arnobii illud adversus gentes: Assumerent ex corporibus causas, quibus fere fierent et immanes simultates atque inimicitias gererent. Quib. etiam illud adiungi potest, quod Seneca scribit. [note: Lib. 10 De clamat.] Ne viva quidem uxore per omnia conveniebat, mortua vero inimicum professus est. Haec ille. Eodem modo, si quem contracti hospitii paenituisset, renuntiare hospitium solebat, ne hospitii ius violaret, sicut apparet ex Cicerone: Itaque iste, inquit, vehementer Sthenio infensus, hospitium ei [note: Verrin. 3. Li. 5. Secundi belli Punici.] renuntiat domo eius emigrat. Et apud Livium, Badius civis Campanus, Quinto Crispino Romano in conspectu duorum exercituum hospitium, renuntiasse sollenniter perhibetur, ut cum eo hostili animo congredi posset. Erat autem sanctissima hospitii necessitudo, et publice interdum contrahebatur, quae Graecis proxenia dicitur. Unde Iuppiter Xenius deus hospitalis dicebatur, quem hospites invocabant, si quando hospitium violaretur, quemadmodum amici fi/lion Iovem invocabant, et sedales e(tairei=on, et gentiles, id est, cognati, o(mo/gnion, et qui eiusdem phratriae erant fra/teion, et foedere coniuncti e)no/rkion, quasi iurisiutandi vindicem: sicut erudite Budaeus in leg. solet §. quantum ad exenia (ubi xenia legendum putat) De offic. procons. observavit. Tam sanctum apud omnes gentes habitum fuit olim ius hospitii, nec probrum ullum magis detestabile fuit quam a)/cenon vel in hospitalem aliquem appellare. Praeterea moris fuit apud priscos, ut hospites, id est, externi amici tesseras hospitii servarent, ut ius hospitii etiam ad posteros transiret: resseram enim secum ferentes hospitium liberi, agnoscendos se praebebant: quum autem hospitium renuntiarc volebant, tesseras [note: Lib. 5.] frangebant. Eodem modo ex Tacito constat quod qui amicitiam renuntiabat, etiam interdicebat domo. Caesar, inquit, missis ad senatum literis, disseruit morem fuisse maioribus, quoties dirimerent amicitias, interdicere domo, eum finem gratiae ponere. Et Clemens Alexandrinus testatur, hanc renuntiationem sicut nonnumquam perfoecialem publicae, ita quandoque privatim per praeconem factam fuisse: Amicitiam, inquit, quam diu coluerat, misso praecone renuntiavit, non quod paeniteret, sed quod fortunae statim pertimesceret. Hoc etiam apud veteres heroes nostrates, usitatum fuisse, in historiis passim legimus. Nefas enim putarunt, aliquem vel

dicto vel facto laedere, nisi prius iuri amicitiae et hospitii renuntiassent, quo factum licitum putarunt, hostiliter agere sicut hodie quoque inter Reges et principes quum alicui bellum inferre constituerunt, per foeciales eiusmodi denuntiationes hostiles fieri solent. Exstant autem constitutiones Imperatorum aliquot, quibus statuitur, neminem vi hostili laedendum esse, nisi prius triduum ante alicuiid denuntietur. Sicut videre licet in constitutione [note: Part. 3.] Imperatoris Friderici, quam Urspergensis suis Chronicis inseruit. Nec non et Alberti Caesaris, quae in fine iurium feudalium Saxonicorum adiuncta est. Idipsum postremo in constitutionibus Caroli IV. quae in aurea bulla, ut vulgo vocatur collectae sunt, repetitum conspicimus.

CAPUT XCII. Simultates inter amicos et sanguineos esse gravissimas.

ETSI prudentes et minime malitiosi homines, memores dicti, Inimicitias mortales, amicitias vero immortales esse debere; irritati, ita solent exercere simultates et odia, ne praecidant sibi cum adversariis omnem spem concordiae et reconciliationis, nam videmus interdum coalescere amicitiam inter eos, qui antea fuere hostes infensissimi: tamen longe aliter sese res habet in malignis, lividis et fastu tumentibus hominibus, qui aliter suam auctoritatem imaginantur consistere non posse, nisi ex despicientia et detractione aliorum. Hacquere veluti opsonio, vel ut de salamandra dicitur, igne pasci videntur. Huc respicere monitionem veterum arbitror; Inimico reconciliato cum cautione aliqua fidendum esse. Experientia enim docuit, inter exacerbatos hostes reconciliatae amicitiae fidem (de degeneribus et vindictae, cupidis, non generosis et heroicis naturis loquor) plerumque lubricam atque infirmam fuisse. Siquidem rarissime suspicio inimicitiae tollitur per reconciliationem, [note: De reb. Sicuposter. dec. li. 3. cap. 2.] quoties nuper ea contigerit. Neque enim, ut Fazellus dicit, facile propagata odiorum sementis stirps interit: quippe ut gratiae in odium deflexus facilis; ita odii ad gratiam difficilis est transitus: raroque animus, quem semel indignatio subit, sincera fide excolitur, aut cum quo vehementes primum inimicitias gessit affectuose postmodum in gratiam redit. Idipsum ethnico more Antoninus Diadumenus admonuit patrem suum Macrinum, in sua episiola, quae a Lampridio eius vitaeinserta est

cuius initium est tale: Patri Augusto, filius Augustus. Non satis mi pater, videris in amore nostro tenuisse tuos mores, qui tyrannidis affectatae conscios reservasti, sperans eos vel amiciores tibi futuros, si iis parceres, vel ob antiquam familiatitatem dimittendos: quos nec debuit fieri, nec potuit. Nam primum omnium iam te exulceratis suspicionibus amare non possunt. Denique crudeliores inimici sunt, qui obliti veteris familiaritatis se inimicissimis tuis iunxerunt, etc. Inprimis autem odia acerbiora et immortalia inter eos exsistere solent, qui in fide et religione coniunctissimis animis fuere (Nihil enim magis coniungit et disiungit mentes hominum, quam vel similis vel dispar religio) et inter se postea dissidere coeperunt transitione facta ad hostes. Unde proverbium nimis verum ortum esse scimus; Omnem transfugam vel apostatam esse persecutorem sui ordinis, vel eorum a quibus descivit. De qua re alias plura commodiore loco dici possunt; [note: c. accusatoros in 2. eg gl. ibi. 3. q. 1. Didac. Covarr. c. 18. n. 3. in pract. quaest.] Iam redeamns unde digressi sumus. Ob hancrem iure nostro aliquis, mox post reconciliationem, non censetur iudex, aut testis idoneus, qui paulo ante erat inimicus, cum adhuc dubium sit, an remanserint quaedam reliquiae odii: sed exspectandum est, ut amicitia longo tempore sit confirmata, et sint obliterata, oblivionique tradita omnium simultatum vestigia. Unde [note: Pro Milone.] etiam Cicero non uno in loco inimicitias reconciliatas esse suspectissimas docet. Inprimis autem, ubi inquit: Ego cum omnes amicitias tuendas semper putavi summa religione et fide, tamen eas maxime, quae essent ex inimicitiiis revocatae in gratiam propterea quod integris amicitiis officium praetermissum, imprudentiae, vel ut gravius interpretemur, negligentiae ex cusatione defenditur: post reditum in gratiam, si quid est commissum, id non neglectum sed violatum putatur, nec imprudentiae, sed perfidiae [note: Ad Ruffinum.] assignari solet. Recte ita que divus Hieronymus profitetur, se reconciliatas inimicitias pure colere, et non iuxta Plautinam sententiam, altera manu [note: In Ruffinum. lib. 1.] lapidem tenere, panem offerre altera. Et alibi monet amicos post reconciliatam simulatatem, etiam leves ut suspiciones fugiant, ne quod fortuito fecerint consulto facere putentur. Hinc videmus plerumque evenire, ut simultates accedentibus praesertim conviciis et probris, quae inter amicos coniunctissimos accidunt, implacabiles fere esse soleant, et ista vulnera raro aut numquam penitus, vel absque cicatrice coalescant: tantum abest ut benignitate aut beneficio vincantur. Etenim, quemadmodum omnis natura, quae a sua specie degenerat, in multo deteriorem abiit, quam si eam natura ingenuisset, sic hydrus vel natrix, sicut post Nicandrum et Aetium Mathiolus in suo herbario observavit, quando aquam elementum suum consuetum relinquit, et terram incolit, longe deterior evadit, et deinde Chersydrus appellatur: Ita hostes ex amicis facti omnium

acerrime [note: Lib. Sapient. cap. 22.] odisse solent adversarios. Hoc admonere voluti Syracides ubi dicit: Qui conicit in volucres saxa, fugat illas, et qui convicia facit amico, dissolnit amicitiam. Si gladium eduxeris contra amicum, ne desperes, fieri enim potest reconciliatio. Si adversus amicum, os aperueris, ne verearis, relinquitur enim compositio: excepta contumelia probri et superbiae et detectione arcani et ictu fraudulento. In his enim resilient amici omnes. Hoc autem non solum inter extraneos, quos amicitiae consuetudo solummodo absque ullo arctiore vinculo consanguinitatis coniunxit, evenire videmus, [note: In elogiis.] ut exemplum satis recens exstat in Sfortia et Bracio, quos Iovius duo belli fulgura nuncupat. Ii ab initio fraterna caritate inter se coniuncti, pati spe, parique industria militarunt, donec ambitione et superbia diducti ex amicis hostes facti, usque ad extremum spiritum multis proeliis inter se conflixerint, neque reconciliari potuerint: sed etiam (dolendum [note: In l. cum oportet. C. de bon. quae lib. Plutarchus in vita Aemilii Pauli.] sane) inter eos id ipsum contingere solet, qui consanguinitatis vin culo arctissimo connexi sunt. Id quo Iurisconsulti, inter quos fuit Baldus, observarunt, ut odia inter eos neque intercessione amicorum neque alia ratione sanari potuerint, donec ferro res definita sit. Pulchrum est itaque praeconium Aeliorum. Etenim sedecim unius gentis Aelii, unam exiguam domum possidebant, uniusque praedii fructibus se sustentabant, unaque ista in domo, multis cum liberis et uxoribus habita bant, inter quae Aemilii etiam qui duos consulatus gessit, bisque triumphavit, filia fuit: neque eam paupertatis viri pudebat, quin virtutem potius, qua paupertatem ferebat, miraretur. [note: Lib. 2.] Elegans quo que exemplum concordiae fraternae adducitur a Iustino historico, quum inter Arthememem et Xerxen filios Darii contentio de successione in regno Persarum mortuo patre esset, et minor matori natu praelatus fuisset; Adeo enim fraterna contentio fuit, ut nec victor insultaverit, nec victus indoluerit, ipsoque litis tempore invicem munera miserint et iucunda quoque interse, non solum credula convivia habuerint, iudicium quoque ipsum sine arbitris, sine covitio fuerit. Tanto moderatius tum fratres inter se regna maxima dividedant, quanto nuc exigua patrimonia partiuntur. Ideo pergit Plutarchus ibidem: Nostro tempore, fratres et cognati, nisi regio nibus, fluviis murisque communia bona distinguant, longoque a se invicem sint remoti spatio alter candi finem nullum faciunt. Quemadmodum autem plura exempla tam vetera quam recentia hac de re exstant: ita unum ex priscis, de duobus Hispanis agnatis, mihi prae [note: Lib. 28. ab V. C.] ceteris dignum, ut ex Livio huic meditationi insereretur, usum fuit. Corbis et Orsua, inquit, patrueles fratres, de principatu civitatis, quam Ibem vocabant, ambigentes, ferro se certaturos professi sunt. Corbis maior erat aetate: Orsuae pater princeps proxime fuerat, a fratre maiori post

mortem eius principatu accepto. Quum verbis disceptare Scipio vellet, ac sedare iras: negatum id ambo dicere communib. cognatis, nec alium deorum hominumue, quam Martem se iudices habituros esse. Robore maior minor flore aetatis ferox, mortem in cettamine, quam ut alter alterius imperio subiceretur, praeoptantes, quod a tanta rabie dirimi nequirent, insigne spectaculum exercitui praebuere, documentum que, quantum cupiditas [note: Cap. 86.] imperii malum (sicut supra quoque aliquot exempla adduximus) inter mortales esset. Maior usu armorum, et astu, facile stolidas vites minoris superavit. Huc pertinet duorum fratrum Polynicis videlicet et Eteoclis filiorum Oedipiregis Thebanorum exemplum, quod apud veteres propter ipsorum odium perpetuum, est celebre. Inter illos enim non solum in vita nulla reconciliatio locum habuit, verumetiam quum in proelio mutuis vulnerib. concidissent, unus rogus cadavera ipsorum coniuncta pati noluit. Unde Statius poeta.

Ecce iterum fratres! primos ut contigit artus
Ignis edax, tremuere rogi, et novus advena busto
Pellitur, exundant diverso vertice flammae.

Sic in quaestione illa gravissima, An nepos praeferatur patruo secundo genito in successione avi, si nepos ipse natus est ex primogenito praedefuncto. allegant Iurisconsulti id, quod Ottone imperante accidit. Quum enim inter nepotem et patruum controversia de successione amice sopiri non posset, iudicavit, ut singulari certamine ostenderent, uter succedere deberet: tandem bis pugna inter eos secuta, nepos bis vicit, et iudicio gladiatorio quaestio [note: Lib. 3. class. 13. in descriptione urbis Patavii.] finita est. Memorabilis quoque, sed nimis tragiea est historia, quae a Bernardino Scardeonio, de geminis fratribus Limineis ex familia antiquiss. oriundis, recensetur. Legimus; inquit, ex hac gente fuisse aliquando duos fratres, qui per aestatem ruri noctu post cenam, cum ambo sub dio in atrio domus, de diversis rebus diversa inter se loquentes, starent, suspicientes et contemplantes innumeras stellas, quas tunc forte sereno caelo fulgere videbant: periocum alterum velut ridendo dixisse: Precari se tot sibi boves esse, quot stellas fulgere conspiceret. Alterum mox itidem per iocum respondisse. Utinam mihi pratum esset, instar caeli latum: et ad fratrem conversum dixisse, Ubi tuas pasceres boves? At illum, In tuo prato, dixisse Rursum alterum, Si nollem? Te etiam invito, alterum respondisse. Tunc me invito? inquit. Te etiam invito, ille respondit. Et ita altercando risu in iram, et mox ira in rixam, et in serium furorem converso, dum neuter alteri cedere vult, exsertis utrinque

gladiis, quibus forte ambo erant infeliciter accincti, se invicem transfixerunt. Et hinc unus, illinc alter humi decidentes, exanimes in suomet sanguine volutantur, donec a domesticis, qui eos altercantes audierant, delati intra domum fatali hora properante exstincti sunt. Non minus tragicam et recentem [note: Lib. 14. hist. Venet.] historiam recenset Petrus Iustinianus. Novus, in quit, insolitusque casus in Hetruriae finibus evenit. Nam ex Cosmi Florentiae Ducis liberis, Iohannes Cardinalis: magnae indolis adolescens, in venationem cum duobus fratribus Hernando et Cartia, aliisque comitibus profectus, dum canes leporem assiduo, per latam planiciem cursu in secuti fuissent, feramque morsu apprehendissent, in controversiam cum fratribus venit. Unusquisque enim canibus suis captae praedae palmam tribuendo, in dicacia verba invicem prorupere. Cardinalis autem probri impatiens, ut elati animi erat, Cartiam fratrem, cum quo iurgabatur, colapho percussit. Tum ille iniuriam non ferens, gladio educto, Cardinali fratri in femore magnum vulnus intulit, quo paucis horis interiit: atque ipse a Cardinalis heri sui famulo sauciatur, patrique Cosmo ex illa infelici venatione inter ferarum spolia occisi filii corpus relatum est. Cartia quoque non multo postex vulnere interiit. Ita levissima ex causa pater fratricidio filios amisit. Huc usque Veneta historia, Hinc apparet, quod quemadmodum scintillula parva est res et pene dum cernitur, tamen non videtur, sed si fomitem comprehenderit, et nutrimenta sui, quamvis parvus ignis invenerit; moenia, urbes, latissimos saltus, regionesque consumit; ita studium contendendiexiguum, saepe odio occasionem praebeat, ex quo orta rixa, eaque invalescente acerba exsistit aemulatio: hanc occulta sub sequitur invidia, et ex hac rursum animi exardescit acris ira, quae homici diis foedis causam exhibet, [note: Prover. c. 17.] nisi praestantioris, nimirum prudentiae consiliis ea avertantur. Non frustra igitus Solomon dicit, Litis initium esse perinde, ac si alveum ruperit [note: Prover. c. 20.] apua: Fugiendas itaque esse contentiones, priusquam iis implicetur aliquis. Et ibidemgloriosum est fugere litem, omnis autem stultus libenter rixatur. Ne autem plane in exteris exemplis inhaereamus, parum abfuit, quin nostro tempore, inter duos agnatos principes Imperii, simile aliquid accideret, si non improvisus casus intervenisset, et violenta consilia impediisset. Nostra enim aetas non caruit admirandis et propemodum inexplicabilib. controversiis, quae nonnumquam insperatos eventus habuere. Hoc autem cum paucis cognitum sit, ego sicut a viro praecipuae auctoritatis, et diu versato in aulis Marchionum cognovi, huic capiti inserere volui. Quum quorundam hominum turbulentorum, quorum noomina hic referre no est necesse, inter illustrissimos principes Georgium et Albertum Casimiri filium, Marchiones Brandeburgenses et c. non exiguae exortae essent simultates et tandem eorundem opera effectum, ut animi principum plane

distraherentur, atque eam ob causam paternae ditiones inter ipsos dividentur, pactaque conventa ob eam rem sollennibus scriptis conficerentur, accidit, ut Georgius Marchio (qui longa experientia rerum edoctus, perspicaci cura Albertum patruelem adulescentem instituere cupiebat) animadverteret, abuti nonnullos eius iuvenili feroure, ita ut eorum instinctu potius turbulenta consilia, quam pacata amplecteretur. Quare heroica quadam indignatione, attamen irae praeter modum indulgens, quum comperisset principem Albertum patruelem venisse Neostadium, re cum nullo ex suis consiliariis communicata, literas sua manu exaratas ad Albertum mittere constituit, quarum fuit argumentum: Cum omnino videat, se multipliciter falsis conviciis peti, et plurima contra decorum ab eo agi, nolle tamen se propterea bellum aliquod movere, et subditos miseros, insontes, et harum controversiarum plane ignaros, praeter omnem culpam bello affligere, sed potius se, quamvis senem, provocare eum iuvenem ad duellum et monere modo suo honori consulere velit, ut ad certum diem, nullo plane ministro comitatus, eques cum equestrib. armis principe dignis: in quandam vicinam silvam (locum certum designans) veniat: ibi et ipsum equitem, eodemque modo armatum praesto adfuturum: ubi ambo remotis arbitris, aperto Marte congrediantur, deque tota causa concertent: Se enim (ut est mos Germanice loquendi) canam suam barbam paratissimo ac plane intrepido animo, ipsius ruffae lanugini esse oppositurum, et experturum, utra esset melior. Cum his, literis ad principem Albertum, ablegat puerum quendam nobilem, natione Polonum, severe illi iniungens, ut nulli alteri nisi ipsi principi eas tradat. Puer iussa principis sui quam primum exsequi studens, statim ad iter sese accingit. Sed ecce iam equum conscensurus, ab alio suo sodali, qui plane aliud agens, incautius bombardulam, ut vocant, manuariam, tractat per lasciviam globo traicitur. Quo occiso literae ad Principem referuntur, et consilio eius cognito, ob tam improvisum casum a Consiliariis ad saniora consilia convertitur. Misero etiam illi, qui fortuitam illam caedem perpetrarat, et ideo in foediss. carcerem fuerat coniectus, iam principis ira lenita, ab iisdem venia impetratur. Haec facta sunt, anno Christi M. D. XLI. Dura sane et atrocia sunt haec q~ diximus, sed longe atrociores simultates inter liberos et [note: In Chronicis] parentes, plane contra naturam interdum oriuntur et exercentur. De qua re insigne exstat exemplum apud Trithemium de Friderico Phittensi Comite, [note: De rebus gestis Ludovici XI. Galliaerum Regis lib. 5.] qui anno salutis M. CC. XXXIV. a proprio filio post longam carceris inediam crudeliter occisus est. Similem historiam habemus apud Philippum Cominaeum, erat id temporis, inquit, Geldriae dux Adolphus adolescens, que uxorem duxerat ex familia Borboniorum. Is horribili et inaudita quadam audacia patrem suum de nocte, quum esset quieti se daturus, acerrima hieme

ceperat, et per quinque milliaria deductum absque calceis, in teterrimum carcerem et obscurissimum detruserat, in eoque per sex menses eum detinuerat. Et hac demum occasione grave fuit excitatum bellum a Duce Clivensi, sororio senis captivi, adversus Adolphum. Intercedebat quidem Carolus, ut eos pacificaret, sed frustra. Quumque pontifex etiam Romanus et Caesar tandem sese immiscerent; Carolus illorum mandato, captivum Arnoldum e carcere liberavit. Adolphus enim quoniam et auctoritatem pontificis atque Caesaris, et Caroli quoque potentiam verebatur, non audebat ei petenti hoc negare. Vidi ipse, quum ambo suam causam non semel apud Carolum, in coetu et concilio multorum hominum disceptarent: Vidi quum pater filio deferret duellum. Carolus etsi cupiebat eos componere, magis tamen erat propensus in filium, cui et Burgundiae praefecturam et Geldriae possessionem deferebat, uno tantum excepto oppido, Graviam vocant, quod est ad Mosam, Brabantiae vicinum. Illud patri voluit servari, et simul tria florenorum milia quotannis, et tantumdem ex annua pensione, et Geldriae titulum. Ut eas conditiones Adolpho proponeremus, mihi fuit cum aliis me prudentioribus a Carolo mandatum. Verum illi respondit, se malle praecipitem dare parentem in puteum, et se ipsum deinde eodem conicere potius, quam eiusmodi conditiones accipere, patrem iam praefuisse per totos quadriginta quatuor tannos aequum esse, ut tandem ad se quoque redeat principatus: ferro posse, ut ille quotannis habeat ad tria florenorum milia, sed ex conditione, ut ex Geldria discedat, nec unquam eo revertamur. Haec et id genus alia multa nobis parum quidem prudenter, respondit et accidit istud, quo tempore Rex Ambianum ademit Carolo, qui tum una cum his duobus, parente et filio erat Dorlani et accepto nuntio de occupato Ambiano disceptationem hanc intermisit, et Hesdinum se contulit Adolphus autem sumata veste Gallica, comitatus uno tanto famulo, rediturus in Geldriam, quum apud Namurcum traiceret flumen, et pro vectura persolveret, agnitus ab uno et altero, captivus Namurcum deductus est, et in carcere detentus fuit, donec mortuo Carolo Gandavenses ipsum eriperent, eique belli, quod cum Tornacensib. gerebant, praeficerent: quo quiddem in loco miserabiliter fuit trucidatus, ultore et vindice Deo, qui sceius nullum sinit impunitum. Hinc apparet verum esse quod vulgo dicitur, Amorem descendere potius quam ascendere, ideoque patrem minore molestia alere et tueri decem liberos, quam decem liberos unicum parentem. Illustratur hoc egregia historia, quae olim Gandavi accidit, et adhucibiaere incisa conspicitur. Quum enim pater et filius uterque propter enormia scelera morti adiudicati essent, Comes Flandriae, cupiens periculum facere, in quo esset ardentior sorgh\, dicitur conscessisse alterutri vitam, que

alteri [note: L. isti quide. De eo quod met. caus. tucta glein verbo magis. et §. fin. Instit. De noxal. action.] caput praecideret. Tandem patrem multis argumentis aegre persuasisse filio, diu renuenti, ut carnificis officio in genitorem fungeretur. Unde leges Imperatoriae statuunt, in quaestionib. habendis, prius filium quam patrem, sed tamen eo praesente vel sciente, torturae subiciendum, quod naturale sit, patrem magis metuere poenam, et gravius ferre cruciatus filii, quam proprii sui corporis, ideoque durius filii, quam sui ipsius poena affectum, facilius ad veritatis confessionem compelli. Sed revertamur, unde paulisper digressi sumus. Merito laudatur Pomponius Atticus a Cornelio Nepote, qui ab eo se audivisse scribit, quod cum matre nonagenaria, quam ipse natus annos sexaginta septem, extulit, numquam in gratiam rediisset; neque unquam cum sorore, quam prope aequalem habuit, fuisset in simultate, tacite innuens, plus esse non rediisse in [note: Erasmus Roterod. lib.6.] gratiam, quam non fuisse in simultate. Matrem enim numquam offenderat; inter ipsum et sororem etiam, si quid incidit offensarum, numquam exierunt in simultates, quae tamen inter fratres et sorores frequentes acerrimae solent exsistere. Sane Ethnici ut de Christianis, qui expressum mandarum divinum de parentibus honorandis habent, modo taceam, in eos qui parentes suos male habent, vel illis debitum honorem non reddunt, poenam gravem constituerunt. [note: Lib. 11 de legib.] Talis est. n. lex Platonis, quam integram, cum sit memorabilis, ascribere volui: SI QUIS MINUS QUAM DECET PARENTES COLAT, NEQUE MAGIS EOS QUAM FILIOS NEPOTESVE, ET SE IPSUM ETIAM DILIGAT, UT OMNIBUS OBSEQUIORUM OFFICIORUMQUE GENERIB. ILLIS OBTEMPERET, ILLORUMQUE VOLUNTATIBUS ET MANDATIS OBSECUNDET: PATER QUI NEGLIGITUR, VELIPSE, VELPER ALIUM, AD TRESDELEGUM CUSTODUM COLLEGIO SENIORES REM DEFERAT, ET AD TRES QUOQUE DE MATRIMONIORUM CURATORIBUS EXIMIOS ILLIS VERO HOC SCELUS ESTO CURAE, ET RE DILIGENTER EXPLORATA, IN LIBEROS INIUSTE AGENTES ANIMADVERTUNTO. SI IVVENES ADHUCFVERINT, PLAGIS ET VINCULIS AD TRIGESIMUM USQUE ANNUM, SI MASCULI FVERINT: SIN FEMINAE, AD QUADRAGESIMUM USQUE ANNUM, IISDEM SUPPLICIIS COER CENTOR. SI AUTEM EAM AETATEM EXCESSERINT, NEQUE DESINANT PARENTES NEGLIGERE, IMO ETIAM CUM ILLIS ACERBE ET DURITER AGANT: TUM AD MAGNA CIVIUM OMNIUM COMITIA PERTRAHUNTOR, ET EX OMNI COETV SENIORES DE RE QUAESTIONEM HABENTO. DAMNATUM SENATUS HVIUSMODI POENIS PLECTITO; QUANTAS POTESTMAXIMAS ET ACERBISSIMAS MORTALIUM ALIQUIS PER FERRE ATQUE EXPENDERE. QUOD SI SENEX PATER FILIORUM ACERBITATE IMPEDITUS REM DEFER RE NON POSSIT, QUILIBET INGENVUS, SI REM AUDIERIT, EAMIPSE AD MAGISTRATUS DEFER RE TENETOR: NI FAXIT, IMPROBUS HABETOR, ET CVILIBET FAS ESTO EUM IGNOMINIAE ACCUSARE. SI

SERVUS REM INDICARIT, LIBER ESTO, ET SI VEL IN UTRIUSLIBET FVERIT POTESTATE, PARENTUM ILLOR UM VEL FILIORUM, ID EST EORUM QUI VEL MALE HABENT, VEL MALE HABENTUR: A MAGISTRATV NULLO PERSOLUTO PERCIO LIBERATOR SI CVIUSQUE ALTERIUS CIVIS: CIVITASSER VI PRECIUM DOMINO RESTITVITO, ET SER VUM IUBETO LIBER UM ESSE, CURAE VERO MAGISTRATVI ESTO, NE EI QUIREM DETULERIT INDICATIO FRAUDI SIET: Postremo non omittenda est lex Clotharii Regis, inter leges Alemann. XXXV. quae fuit talis: Si quis Dux habet filium contumacem et malum, qui rebellare conetur contra ipsum patrem suum per stultitiam suam, vel per consilium malorum hominum, qui volunt dissipare provinciam; et hostiliter surrexerit contra ipsum patrem suum, dum adhuc pater eius potens est, et utilitatem Regis potest facere, id est, exercitum gubernare, equum ascendere, voluntatem Regis implere; et filius eius vult eum dishomorare, aut per raptum regnum eius possidere: non obtineat, quod inchoat. Et si pater eum vicerit, et apprehendere potuerit, in sua sit potestate, qut exiliet eum de provincia, aut ubicumque transmittat eum, aut Regi Domino suo, et de hereditate paterna amplius ad eum nihil pertineat, quia illicitam rem contra patrem suum fecit.

CAPUT XCIII. Quare Bacchus pingatur cornutus. Et de variis modis inebriandi.

VULGO Bacchiimago cornuta pingitur. Quum autem inter amicos hac de re disputatio orta esset, quam ob causam olim et nunc cornua Baccho, tam in picturis quam in statuis plerumque attribuerentur (nam constat ex historiis, eum virum militarem et acrem, sed neutiquam tam monstrosa forma fuisse quidam putabant ei tanquam deo Ethnicorum olim radios appictos fuisse, eosque cornua denotare, sicut etiam Moyses, licentia pictorum, passim cornutus in picturis conspicitur, cum ex colloquio Dei radiatam faciem [note: In Hierogly.] habuerit. Apud Hebraeos enim radius et cornua sunt aequivoca, ut Pierius vult. Nonnulli censebant Bacchum more Indorum ex crinibus suis cornua fast giata instar cristarum (non secus ac nonvullae mulierculae Venetae hodierno die, nescio unde desumpto titu faciunt) gestasse cum praesertim [note: Aeneid. 12.] quidam cornua cristas vocent, ut Virgilius;

hoc est comas, quas Graeci ke/rata nominant. Unde et kei/rein tondere dicunt et cornua volunt cincinnos esse, sicut cornutum Lysimachum Regem in eius numismatibus videmus. Eodem modo Armenii adhuc, et Lydi sacerdotes, cum huiusmodi cincinnis et capillis conspiciuntur, ut haec et alia erudite [note: De diis gent. S. syntag.] observavit Lilius Giraldus. Moris etiam est Indis et Arabibus hodierna die, ut peregrinatores affirmant, ituris in proelium, ex proprio capillo sibi cornua et cincinnos nectere, et ita bicornes ad terrorem hostium proelia inire. Alii in ea sententia fuere, hac pictura, mystica admonitione, depingi sub imagine Bacchi, animum eorum, qui ebrietati dediti essent. Ii enim vino onerati plerumque audaciores sese exhibere, eaque interdum attentare solent, [note: Basilius in descript. ebrietat.] quae sobrii ne cogitare quidem auderent. Cornua igitur audaciam, et ferociam illam intempestivam, et momentaneam denotare. Quippe ii, cum ne vestem quidem interdum possideant, necalimenta in crastinum habeant; regnant et exercitibus imperant, dum ebrii sunt; ac civitates aedificant, et pecunias his atque illis largiuntur. Talibus imaginationibus, et tanto errore corda ipsorum implet vini feruor, etc. Hoc confirmatur auctoritate poetae, ubi mores ebriosorum ita describit:

Tu spem reducis mentibus anxiis
Viresque et addis cornua pauperi,
Post te neque iratos trementi
Regum apices, neque militum arma.

[note: In 2. Carm. Horat. super ea verba: Aureo cornu decorum.] Huc referri possunt, quae idem Giraldus ex Porphyrio recenset, Cornua videlicet libero patri et nonnullis aliis assignari, quoniam scilicet vinolentia protervitatem et contumaciam addere solet, quae per cornua significetur. Cornua, inquit Festus, liberi patris simulacro adiciuntur, quem inventorem vini dicunt; eo quod homines nimio vino truces fiant. Quo etiam Horatius spectasse videtur hisce versibus:

Quid non ebriet as designat? operta recludit,
Spes iubet esserat as, in proelia trudit inermem,
Sollicitis animis onus eximit, addocet artes:
Fecundi calices quem non fecere disertum?
Contracta quem non in paupertate solutum?

Sic quoque Bacchum vel Dionysium, complures insanientem finxerunt, [note: Lib. 14. cap 1. dipnosoph.] quod ii qui vino immoderatius utantur, fiant tumultuosi, ut Athenaeus hoc. asserit, ubi hosce versus addit:

Sic tibi, sic aliis nocuerunt dulcia vina,
Qui fusim potare solent, nec iusta requirunt.

Eadem res Baccho sequentia assignavit epitheta, impudentis, armigeri, fulminei, insani, audacis, martii, belligeri, effeminati, semihominis, bis nati: sicut et alia quoque passim in auctoribus veteribus reperiuntur. Eodem modo idem Athenaeus dicit: Ex ebrietatis habitu cum Pardali et Tauro Bacchum comparare quosdam solere, quia ad vim converti temulentos faciat. Hoc sane superstitiosa anti quitas thyrso significare voluit. Fuit enim thyrsus hasta Baccho attributa, cuius mucro hedera lambente protegebatur, quod significabat, teste Macrobio, vinculo quodam patientiae obligandos impetus furoris. Habet enim hedera vincendi obligandique naturam: vini vero [note: In hist. deor. syntag. 8.] calor ad furorem saepe hominem propellit. Notat insuper Giraldus in allegato loco, quod Bugenem, bougenh= *dio/nuson, id est, bove genitum Bacchum, Argivi coluerint, unde Graecorum plerique tauro/morfon, id est, tauriformem [note: In Stromat. Li. 2. de praepar. Euang. Commen. in Alexiph. Lib. 5.] Becchum, et tauroke/falon, id est, tauricipitem, item tauro/pon ab Orpheo effingebant, et appellabant, natumque ex Persephone, ut Clemens et Eusebius tradunt. Quinimmo etiam Taurus dictus est, et illi cornua attributa, et cognomen etiam factum tauroke/rws2, ut est apud Nicand. Idem et ab Orpheo in hymnis bouke/rws2 et *dike/rs2. Hinc Oudius:

[note: Lib. 4.] Diodorus autem cotnua Baccho ideo attributa tradit, quia primus boves, iugo iunxerit, et Bacchus idem sit et Osiris. Idem tamen iccirco cornutum Dionysium prodidit, quod Ammonis filius fuerit, qui arietino capite cum cornibus fuisse dicitur. Quamvis autem hae cogitationes non ineruditae sint, tamen non negligendam esse arbitror opinionem eiusdem Athenaei, qui ut a [note: In vita Valentiniani.] Pomponio Laeto refertur, ideo Bacchum cornutum pingi putat, quod veteres ad conciliandam maiorem laetitiam; ut plenius se ingurgitarent, magnis cornibus potare soliti sint. Is enim non solum cornutum fingi Bacchum, et taurina facie conspici in Cyzico scribit: verum etiam addit, Philippum Regem [note: Lib. 11. cap. 8.] cornu praebibere solitum his, quos perbenigne excipiebat. Ea forsitan, vel similia pocula, capto Perseo ultimo Rege Macedoniae, in triumpho Aemilii ostentata fuere. Scribit enim Plutarchus, Crateres argenteos pocula in [note: In vita Aemilii.] cornu formam tornata, pateras calicesque, fingula pulcherrime ornata, crassitieque et mole nimia spectanda in pompa gestata esse. Idem Athenaeus recenset Atheniensium, aliorumque ritus, qui cornibus argenteis et aureis in [note: Lib. 6 de belle Gall.] conviviis usi sunt. Sic Caesar sctibit: Germanos cornua Urorum studiose conquirere, et a labris argento circumcludere, atque in ampliss. epulis iis pro poculis uti. Eiusmodi cornua ingentia et magnae capacitatis, laminis, aureis argenteisve circa oram medium etc finem circumdata, Frisiis et olim et hodie poculorum [note: De origine si tu qualitate et quantitate Fristae. c. 20. prope finem.] loco in conviviis usitata esse, testatur Cornelius Kempius. Putat autem Athenaeus Craterem a cornu, quasi ceraterem (ke/ras2 enim cornu Graecis

dicitur) appellatum esse. Sane eiusmodi cornua magnae capacitatis, et singulari arte cum Gothicis rythmis caelata, auroque et argento elaborata, ad nos quoque ex remotioribus septentrionalibus locis allata sunt, quae apud mercatorem quendam nostratem, qui in illis regionibus negotiabatur, magna cum voluptate, propter novitatem rei, vidi. Is affirmabat, in hodiernum diem, illos homines septenttionales, prae ceteris poculis talibus cornibus delectari, et suavissime ex eis, saepiusque ad insaniam usque [note: Lib. 13. de humano vestitu. c. 38. Ad Nepotianum.] potare solere. Hoc quoque confirmat Olaus Magnus. Sciendum autem est, hanc vim inebriandi, non solum in nimio potu (sive ex vino is sit, sive ex sicera. Haec enim, ut D. Hieronymus scribit, genus potus fuit, quod vinum imitabatur, vel ex frumento, vel pomis, vel ex palmulis, vel ex frugibus decoctum. Sic Galli omnem potum, qui inebriat, cuiuscumque is generis sit, cervoise, vel cerevosiam nominant) qui cerebrum fumis praegranat, et rationi sobriae impedimento et nocumento est, exsistere; sed alio [note: Alexand. de Alex. lib. 3. c. 11. genial. di.] modo etiam insaniam mo mentaneam, eamque voluntariam, excitare quosdam de industria solere. Exemplum habemus vetus in Tracibus, qui epulantes focos ambire soliti fuerunt, herbarum semine ignibus iniecto, civis nidore capti, ebrii effecti sunt, et velut temulenti iacuerunt. Babylonios quoque incenso arborum fructu, et fumo hausto, ita ebrios factos idem auctor recenset, ut tripudiis et cantibus exsultarint. Nostro tempore idem videmus in Mahometanis, quibus lege vini usus interdictus est. Illi enim peculiarem potum, ex vua passa et aqua conficiunt, qui nec minus caput ac pedes tentat quam vinum et ab ipsis Zerbet, aut Tzerbet appellatur. Eodem modo opio frequentissime utuntur; item alio pulvere efficiente temulentiam (nonnulli semen cannabis contritum, vel solani maniaci esse contendunt) ut ad pugnam magis excitentur, et incendantur. Hodie Turci pulverem illum Maslach vocant. Notum autem est opii ex papavere albo usum, praesertim in assuetis, non tam torporem et somnum, quam levem insaniam et furorem inducere. De hac autem re Bellenus, Nicolaus Nicolai, Thevetus, aliique [note: Lib. 3. c. 18. Lib. 7.] peregrinatores plura indicant, atque Wierus suis commentariis de praestigiis, caput peculiate hac de re inseruit. Et exstat in historia Scotica Buchanani exemplum memorabile, quo modo veneficio solani plantae somniferae, cuius magna copia in Scotia nascitur; exercitus Svenonis Regis Noruegiae dolo et insidiis Scotorum victus et deletus sit. Hac herba enim quum commeatus, qui in castra vehebatur, infectus esset; facile Noruegi somno vinoque graves, ab hostib. sub specie commessationis et benevolentiae vincebantur et caedebantur. Immo saepenumero inter frumenta nascitur lolium zizaniave quae comesta homines ebrios, et velut temulentos facit. Hoc mihi nuper conquestus est villicus noster in fundo paterno ad Auracum amnem. Aiebatn.

se ignarum huius rei panem inde confecisse, seque una cum sua familia ad talem temulentiam et veluti amentia, qualem in vita numquam sensisset ex eius esu redactum fuisse; quae tamen in somno, durante nihilominus aliquot dies gravedine capitis, rursus abiisset, monstrabatque mihi acervum huius zizaniae, quam segregaverat, quae tantum colore nigticante a reliquo frumento discerni poterat, ita ut facile aliquis, qui eius effectus nesciret, decipi posset. Iussi itaque eum, et panem acervum removere, ne periculum maius oriretur. Haec zizania in Italia quoque frequens est, eamque Imbriacam, id est, herbam inebriantem appellant, et ex ea aquam parant stillatitiam ad quosdam usus aegris necessatios. Huius etiam loii vel zizaniae meminisse [note: Lib. 3. ca. 17. de praestig.] videtur idem Wierus, ubi lepidam historiam recenst. Eadem dici possunt de herba vel frutice Tabacco, quam ex India advenam, passim nunc horti nostri producunt, de qua audiamus Benzonem, utpote oculatum testem Is hanc mirabilem herbam vel arbustum, provenire apud Indos occidentales, [note: Lib. 1. ca. 26. hist. novi orbis.] praesertim in Insula Hispaniola, unde ad nostras regiones primum allata est, testatur. In hac Insula, inquit: ut et aliis novi eius orbis provinciis, arbusta quaedam nascuntur modicae magnitud nis, arundinum ferme specie: folia ut nucis habent aut paulo maiora, quae ab indigenis (apud quos hic mos inolevit) plurimi fiunt, et ab ipsis quoque mancipiis, quae Hispai ex Africa eo devexere. Ubi maturum est, ea folia stringunt, et in fasciculos collecta ligataque in fumario suspendunt, donec inaruerint: quumque illis uti volunt, spicae patriae folium unum eius herbae uni folio innectunt eaque simul fistulae aut tubi instar compingunt, et eius capitum altero igni admoto, alterum ori inserunt, et spiritum flatumque ad se retrahunt. Denique tantum fumi sorbent, ut ora guttura, et capita impleant, tantam interea patientiam praestantes durantesque, quod voluptatis quam inde percipiunt, non paeniteat, seque immitti illo fumo adeo inebriant, ut penitus sopito omni sensu e mentis potestate exeant. Reperiuntur etiam, qui adeo avide ac furenter eum hauriunt, ut tamquam exanimes in terram concidant, ibique maximam diei partem aut noctis velut stupefactis sensibus, et capti mente, iaceant. Nonnulli temperantius, et hactenus tantum sorbent, quoad vertigine capitis corripiantur, neque ulterius progrediuntur. Quam pestiferum, obsercro, et noxium hoc Tartareum venenum est? Mihi [note: De reb. Oceanicis et novo orb. dec. 1. lib. 9.] quidem persaepe usu venit per Guatimalam et Nicaraguam provincias iter facienti, ut domum Indi alicuius ingrederer, qui eam herbam degustasset, (quae Mexicano idiomate Tabacco dicitur) et simul ac foetor a cutus tetri illius et vere diabolici fumi nares meas contigisset, cogerer praepropere inde excedere, et alio migrare. De hac vel simili herba multa scribit Petrus Martyr, qua Insulani isti absorpta per nares in furorem vertantur, domum

ilico tectis sursum deorsum moveri, et homines versis vestigiis ambulare arbitrantes. Eam autem herbam inebriantem, et sensus omnes depravantem, ipse Cohobbam appellat.

CAPUT XCIV. De nimia ingurgitatione: et quae inde mala eveniant.

RETULIT mihi nuper ex amicis quidam, nuptias nobilis cuiusdam in Nariscis celebratas esse; in his fuisse proposita, iis qui erant ex famulitio, praemia, qui plurimum meri ebibissent. Quum autem plerique strenue potando sese exercuissent; tandem unum ex illis palmam obtinuisse, qui decem et octo mensuras nostrates paucis horis exhauserat. Hae faciunt secundum quorundam commutationem paulo plus quam congios sex. Haec cum audirem, venit raihi in mentem quod de Rege Mithridate legeram. Is enim iis qui quidius vorarent, ac biberent, praemia proposuit, et ipse in utroque genere victoriam (si vincere est ab intemperantia vinci) foedissima consecutus est. Etsi autem hae ingurgitationes nimiae, non dico in bene constituto regno vel repub. sed inter Christianos ferendae non sunt, et absque dubio poenas imminentes Germaniae accelerant: tamen plerique non solum, qui sunt minorum, sed etiam qui perhibentur maiorum gentium, laudi sibi ducunt, et strenui [note: Cap. 32.] praedicantur, quibus vires sufficiunt, ut innumera pocula potando evacuare possint, immemores plane praeterea praecepti Ecclesiast ubi dicit: In vino virum ne te exhibeas. Quasi vellet dicere, Ne tuas osten das vires in bibendo. Ubi etiam pergit vir sapiens: Vinum enim multos perdidit. Verum ita fiei necesse est, quando vera rerum vocabula amittimus, et virtutes in vitia degenerant. Vel ut quidam nostro tempore solide doctus vir, saeculum praesens apertius deplorat: Siquidem, in quit, vitia et flagitia omnia tolerantur, non sicut quondam tempus fuit, quum homines peccare et delinquere pudebat, [note: Epist. 1. Petri 4.] sed quasi vitium virtute sit praestantius: Sane divus Pedus inter libidines et proterviam gentium, vinolentiam, comessationes et compotationes [note: Cap. 5.] etiam numerat, eaque vitia vitare Christianos iubet. An praeterea impune ista fiant, licet videre ex contione Iefaiae Prophetae, conquerentis de labruscis, quas protulit vinea Domini, pro botris et vuis: Vae, n quit, qui consurgit[?]s mane ad ebrietatem sectandam, et potandum usque ad vesperam Cithara et lyra et tympanum et tibia, et Sechat (id est vinum vel

quicquid inebriat) in conviviis vestris, et opus Domini non respicitis, nec opeta manuum eius consideratis. Propterea captivus ductus est populus meus, quia non habuit scientiam; et nobiles eius interierunt fame; et multitudo [note: Cap. 8.] eius siti exaruit. Et paulo post: vae qui potentes estis ad biben dum vinum, et viri fortes ad miscendam ebrietatem. Sic Amos Propheta obicit optimatibus Israelis, quod bibentes vinum in phialis, et cantantes ad modos lyrae atque electis unguentis se ungentes, non dolerent ob contritionem Iosephi, id est non afficerentur rebus patriae. Eadem minatur et monet [note: Cap. 1.] Propheta Ioel: Expergiscimini ebrii et flete, et ululate omnes, qui bibitis vinum in dulcedine, quoniam periit ab ore vestro. Gens enim ascendet [note: Ad Ephes.] super terram meam: fortis et innumerabilis, etc. Et Paulus Apostolus: Nolite, ait, inebriari vino, in quo est a)swti/a, sed impleamini spititu. Quo in loco D. Hieronymus dicit: Non possumus impleri simul vino et Spiritu sancto. Nam Apostolus haec ut a)nti/qeta posuit, quemadodum duobus dominis seruire non valemus. Qui spiritu impletur, habet prudentiam, mansuetudinem, verecundiam et castitatem, qui vino, insipientiam, furorem, procacitatem et libidinem. Hinc colligere possumus quam modesta, [note: In apolog. cap. 39.] casta et sobria ab initio inter Christianos fuerint convivia, quae Agapae appellabantur. De qua re testis est locuples Tertullianus, ubi ait: Comeditur quantum ad famem valet depellendam, tantum bibitur, quantum satis est, pudicis et castis. Oratio auspicatur et claudit cibum, confabulantur interse quasi Dominum praesentem habeant, qui audiat. Quumque ventum est ad aquam inanualem, et lumina posita sunt; tum provocatur unusquisque, ut quantum e sacris novit, aut de suo ingenio potest, cantet et disserat. Inde no egrediuntur ad vagationes aut libidines, ut qui sciant noctu quoque sibi orandum esse: sed est quasi comederint et biberint disciplinam. [note: Lib. depoenit.] Rectissime igitur D. Augustin dicit, Ebriosus si vinum sorbet, ab illo absorbetur: Deo sit abominabilis: ab angelis despicitur: ab hominib. deridetur: a daemonibus confunditur: conculcatur ab omnibus. Ebriosus confundit naturam, amittit gratiam, perdit gloriam, incurrit damnationem aetornam. Sane prudens attamen superstitiosa antiquitas, quum animadverteret vinum nimium et immoderatum praecipuum esse nequitiae fomentum, in illa persuasione fuit signum Virginis vitem adversari. Cavendum enim, ut Orpheus monet, ne Luna signum Virginis percurrente vitem seramus, eam enim Virgo odio prosequitur. Quumque animadverteret et et illud incommodum, quod linguam praepedire soleret; statuit Mercurio non vino, sed lacte ad ipsam eloquentiae dulcedinem indicandam, esse supplicandum, ad eamque rem Romae vicum Sobrium nuncuptatum destinavit. Ut autem nimia et intempestiva crapula, sicut diximus, non secus ac

omnia alia immoderata, merito et iuste reprehenditur, et iis qui ea delectantur [note: In Symposiatis] a bonis vitio et probro datur: ita non sine causa Plutarchus vini modico usui inventionem et facundiam tribuit. Nonnulli, inquit, ingenio ad invenien-dum apto, sed dum sobrii sunt, minus audaci et quasi concereto, quando ad pocula ventum est, thuris in morem a calore correpti exhalant. Enimuero metum, quo nulla alia res magis impedimento est consultantibus, vinum profligat multas etiam alias adfectiones slliberales et degeneres exstinguit; et malignitatem ac simultate,s tamquam duplices animi (ut ille ait) plicas explicat: ac verbis omnes uttiusque generis in animo adfectus detegit. Ad haec libertatis dicendi, ac per eam veritatis fecundissimum est vinum, quibus ab sentibus nihil peritia, nihil iudicii sollertia prodest. Unde cotiss. vir Adrianus Iunius suum emblema [note: Emblem. 34.] sumpsit, ubi Bacchus iuvenis et alatus depingitur, cum hac inscriptione: VINUM INCENII FOMES. Voluit enim significare, vinum si modicum adsit, ut tristitiam se dare, ita ingenium agile reddere et alacre, nihilo setius, [note: In Luconicis.] quam aves pennis evehuntur, uti a Pausania proditum es.t Talis fuit Bonosus Hispaniensis origine Britannus, qui apud Aurelianum Imp. summo in honore fuit. Issi quando legati Germanorum venissent, ut Auentinus [note: Lib. 2. annal. Boior.] ex Flavio Vopisco, ut puto, refert; ipsis propinabat, ut hosce inebriaret, [note: Lib. 14. 6. 15. natur. hist.] atque ab his per vinum cuncta secreta cognosceret. Ipse quantumlibet biblisset, semper securns et sobrius, et adhuc in vino prudentior. Recte itaque Plinius dicit, quod neque vitibus corporis utilius aliud, neque e voluptatibus perniciosius, si modus absit. Haec mihi meditanti venerunt [note: Lib. 1.] in mentem ea, quae Herodotus de Aethiopibus, qui Africam ad Australe mare incolunt, et Macrobii appellantur, scribit. Quum enim sub specie legationis speculatores ad eos misisset Rex Cambyses, iisque dona quae afferrent, tradidisset, amiculum vide licer purpureum, aureum torquem tortilem, et armillas, unguentum precilosum, et tadum vini Phoenicei; Regem Aethiopum sumpto amiculo primo rogasse quidnam esset, et quomode confectum. Quumque legati de purpura, eiusque tinctura edocuissent; Dolosos, respondisse, homines dolosa expetere vestime enta. Exponentibus deinceps legatis de monili tortili et armillis, eiusque ornatur et pretio: Regem risisse, atque ratum vincula ea esse, vincula robustiora pud se esse dixisse; multosqueve captivos aureis compedibus manicisqueve nexos osten disse. De unguento ead em sensisse, quae de vestimento putpureo. Verum ubi ad vinum pervenerit, eiusque conficien di rationem audiverit; maiorem in modum delectatum eius poru. Post interrogasse leagos, quibus snam rebus vesceretur Rex, et quam longissimum tempus a Persis viveretur? legatos respondisse vesci Regem pane exponentes rationem pinsendi,

perfectissimumqueve diu vivendi spatium homini Persae proponi octoginta annos. Ad haec Aethiopem nihil se mirari dixisse, si stercore viventes paucis vinerent annis. Nam ne tot quidem annis victuros, nisi hoc vino acceptum referrent. Haec de illis Aethiopibus Macrobiis ex Herodoto asscribenda duxi. Sane Indi occidentales illi, quos plerosque Hispani nostro tempore subegeiunt, tam barbari non sunt, quin gustata vini Hispanici dulcedine, [note: Lib. 2. c. 17. bistor. novi arbis.] cum potu n reliquis praeferant. Ita enim scribit Benzo: Omnium rerum, quas Hisp ini in Inditm transtulerunt, nulla Indis gratior acceptiorqueve exstitit quam vinum: et quamquam ipsi e Maizio aliisqueve rebus fictitia vina et potus moiantur; vulgo tamen dicunt, non ita iis quae ipsi faciunt, alii vires vigoremqueve animi, recreari spiritus, ventrem excalefieri, nec somnos ita dulces suauesqueve conciliari, ut illo Castellae. Sed ut ad certamina nostra de plus bibendo revertamur, libet adicere, quid hac de re sentiat Basilius in descriptione ebrietatis. Certaminis huius, inquit, arbiter et moderator est diabolus, et praemium victoriae peccatum. Qui enim plus meraci hauserit, is adversus alios praemia consequitur. Revera gloria illorum est ignominia. Siquidem inter se contendunt, sed se ipsos ulciscuntur. Quae ratio turpitudinem eorum, quae ab illis fiunt, assequi potest? Omnia inconsi derantia plena sunt, omnia confusione. Victi sunt temulenti, et qui vicerunt, sunt itidem temulenti, et quae sequuntur. Similes monitiones [note: Di fine li. 14. nas. histor.] sunt Plinianae, ubi mores ebriosorum detestatur. Alii, inquit, mortifera loquunturm rediturasqueve per iugulum voces non continent, quam multis ita interemptis? Hoc ipsum Graeci demonstrare voluerunt, quibus Bacchus Lyaeus est: Latinis vero liber. Ob eam rem explorandis adolescentium ingeniis convivia nonnumquam indulta Plato scribit, quo illi ad pocula se largius invitarent, ut omnis sua studia cupiditatesqueve omnes propalarent, et ab intimis praecordiis effunderent. Olim quo que, ut conferamus vetera cum recentioribus, similes concertationes, de quibus initio diximus, apud [note: In vita Alexandri.] Ethnicos in usu, sed non absque nox avisse, patet ex Plutarcho. Alexander enim Magnus sepulto Calano Indo, multos ex amicis et ducibus convo cavit ad cenam, certamenqueve poculorum, coronamqueve ei, qui plurimum meri ebibisset, proposuit. Victorem autem huius certamnis Promachum quendam exstitisse, qui ad quatuor choas processerat, ac victoriae praemium nactum talentum. Verum eum tres dies tantum supervixisse: reliquorum vero comportorum XLI. mortuos, testatur Chares Mitylenaeus, oborto post ebrietatem vehementi frigore: qui etiam in suis historiis [note: Lib. 10. c. 12.] dicit, sicut allegatur ab Athenaeo, hoc certamen ab Alexandro ob Indos studiosos vini ut illis gatificaretur instirutum fuisse. Quod autem nimia et intempestiva ingurgitatio et temulentia non solum mortem, ut

demonstratum est, acceleret, sed etiam mentis alienationem adducat e)/tumon ipsius vocabuli indicat. Temulentia enim quid aliud est, quam voluntaria insania, qua vino nos ingurgitantes, non ignoramus mentem nostram fore capiendam, vincendamqueve: Unde temetum dictum aiunt, quod tentet ac labefactet nimirum mentem, denique et membra. Quo respexit [note: Lib. 2. Georg.] poeta:

[note: Cap. 54. De vir, illustr.] Idque confirmat exemplo memorabili Plinius. Diit enim Antio chum Regem a sodalibus, quos temulentus in convivio pulsaverat, occisum fuisse ibi interpres addit: Praesenti docemus exemplo, ebrietatem non absque ratione a celeberrimis auctoribus voluntariam insaniem dictam esse, sed ita etiamnum, ut si in plures paulo extendatur dies habitus is etiam manifestarius evadat furor. Quod etiam Seneca observavit, dicens, consuetudine in saniae durata, vitia vino concepta, etiam sine vino valent. Hinc Ambrosius abundantiori vini usu homines, velut immutata naturae vi, equos [note: Lib. 8. c. 18. eccles. bist.] fieri hinnientes, et pedibus omnia conculcantes ait. Maxirninus quoque Imp. vinolentia et ebrietate usque adeo absorptus fuit, sicut Eusebius memoriae tradidit, ut inter potandum in saniret, et mente captus redderetur, ac talia temu lentus preciperet, quorum postea sobrietati restitutum paeniteret. Augustinus itaque ad sacras virgines recte definit ebrietatem hoc modo: Ebrietas est flagitiorum omnium mater, culparumqueve mareria, radix criminum, origo vitiorum, turbatio capitis, subversio sensus, tempestas linguae processa corporis naufragium castitatis, amissio temporis insania voluntaria, ignominiosus languor turpitudo morum, dedecus vitae, honestatis infamia, animae corruptela. Ob eam causam sex indicia observanntur, quae plerumque ecrapulae deditos comitantur. Alarum elatio: titubatio et tremor: delirium sermonis: dolor capitis: dementia, ut tandem siderati intereant. Huc specta Aegyptiorum opinio, quibus persuasum fuit, vitem ex fuso in terram Gigantum sanguine pullulasse, unde et amentiam et furorem inesse vino, sicut Pierius observavit. Hos effectas ebriet atis an midvertin quoque [note: Li. 53. hiern. gliph ad De. monicum.] Isocrate,s ideoque potandi consuetudinem fugiendam esse censet. Menti enim, in quit, vino obrutae, idem acci lere videmus, quod curribus auriga excusso. Siquidem currus spoliati rectore nullo ordine rapiuntur: animus quoque ratione orbatus in multos errores incidit. Hoc ipsum egregia et lepida [note: Lib. 2. cap 1. Dipnosoph.] histotia illustrat Athenaeus. Iuvenes, in quit, quidam ob eb rietatemamentes, vino calefacti, eo usque dementie processerunt ut se in trireml navigare, et mare magnopere esse perturbatum arbitrarentur. Deinde ita dementes facti sunt, omnem domus supellectilem una cum lectis proiecerint. Nam visus erat nanis gubernator, navem exonerari oportere ob

tempestatem, dixisse. Sed quum multi congregarentur, diriperentqueve ea quae proiecta fuerant, neque tamen ivunenum dementia ideirco, vel die sequenti deferbuisset; accesserunt militum duces in domum, ubi laborantes nausea etiam tum iuvenes iacebant, quibus interrogantibus responderunt iuvenes, se ob tempestatem defatigatos supervacaneis oneribus navemexonerate oportuisse. His ad mirantibus dudum iuvenum stuporem, unus eorum iuvenum, qui maior aetate reliquis esse videbatur. Ego, inquit, viri Tritones, ob timorem me in hos thalamos proieci, ut quam maxime licerer, inferius iacerem. Veniam igitur duces mentis eorum alienationi concedentes, iubentesqueve non plus vini bibere, quam convenitat, eos dimiserunt. Iuvenes gratiam se habere fassi sunt, nam si portum post tantam tempestatem attigerimus, dixit quidam; vos manifeste servatores nostros inter ceteros deos marinos in patria nostra consituemus, tamquam nobis salubriter apparentes. Hinc domus illa Trirem is dicta est. Non frustra igitur Solomon dicit, Ebrium esse similem dormienti in medio mari, et dormienti in fastigio mali. Et Heraclitus stultitiam celari difficileitn vino veromipossibile est. Rectissime Seneca etiam dixit, animum hominis vino nimio turbari, et nihil aliud esse quam voluntariam insaniam, quae hominem efficiat sui ignotantem, item capitis vertiginem gignar, et ingenium obrutum prorsus sepeliat. Quare optimo iure amicitia illa, quae inter pocula, ut plurimum, contrahitur; vitrea a quibusdam dicitur. Nonnumquam enim fit, ut inter potandum simus amicissimi et humanissimi: At mane concocto vino, illa humanitas et coniunctio, que arctissima videbatur, plerumque simul cum vino evanescit, vel potius ita acescit, ut nonnumquam in ferinam rabiem vertatur. Hoc semel atque iterum observavi in equitibus nostratibus, non procul ab Argentorato, aliis ad Regem Galliae, aliis ad principem Condaeum militatum discedentibus, et veluti sub praecone, [note: In vita Bruti.] ut Plutarchus de equitibus Romanis ait, prostantibus, atque iis, qui plus dedissent, se adiungentibus. Hi ubi in iisdem diversoriis forte convenissent, et vino incaluissent; fratres, consanguinei, et affines inter se erant, paulo post in bello se mutuo interfecturi. Non omittendum postremo, quod olim Manduci larvata effigies ad submoven dam turbam comparata inter ceteras ridiculas et formidolosas imagines ire solebat in antiquorum pompa, pando ore magnis maxillis, Iatequeve dehiscens ingentem dentibus sonitum faciens. Hanc personam egregie sustinere potuisset Minaus [note: In Aureliano.] ille Phago, cuius Flavius Vopisuc mentionem facit. Ait enim, cum usque eo multum comedisse, ut uno die aprum integrum, centum panes, veruecem et porcellum comederet, biberet autem infundibulo apposito plus orca. Orca enim Varroni vas vinarium teres est, quod

Itali hodie Bottacio vocant. Plinius vero orcam vocat cadum salsamentarium, quod Itali Barile de tonina appellant. Ex hoc genere fuerunt quidam Philoeni, vel potius, ut Athenaet verbo utar, Philotoconistae qui optavere, ut in balaenas converterentur, dum modo mare mutareturin pretiosissimum vinum, in quo continuo volutandum illis foret. Quid aurem obsecro illis aliud accideret, quam Georgio Clarentiae comiti, qui ob suspicronem affectati Regni ab Eduardo IV. huius nominis Rege Angliae, fratre suo, iussus mori, et genus mortis quod sibi magis placeret, eligere, voluit vino malvatico suffocari. Coniectus rgitur, in vas plenum huius vini, illud sorbendo tandem ibi submersus est. Certe eiusmodi hominum (si modo homines, non amphorae, doliave pertusa, nomindi sunt) sepulcris inscribendeum esset epitaphium cuiusdam parasiti, repertum romae extra portam Capenam, ubi olim sepulturarum monumenta apud vereres. Romanos posita erant, quod est eiusmodi:

HEUS HIC SITUS EST OFFELLIUS BUNALUSBIBULUS QUIDUM VIXITAUT BIBIT AUT MINXIT. ABI PRAECEPS

[note: Bepoetar [orig: Bepoêtar]. historia] Non multum dissimile est Epitaphium Timocreontis, ut a Lilio Gyraldo ex Athenaei libro X. ut puto, refertur:

polla\ piw\n kai\ polla\ fanw\n kai\ polla\ kak) ei)pw\n
a)nqrw/pous2, kei=mai *timokre/wn r(o/dios.
Multa bibens, et multa vorans, mala multaque dicens
Ipse viris, iaceo Timocreon Rhodius.

CAPVI XCV. Deconversione in arboribus, aliisque rebus, circa brumalem diem.

IIs, qui rei rusticae et hortensis studiosiores sunt persuasum vulgo est, circa natalem Servatoris nostri, qui incidit, ut apud nos receptum est, quotannis in diem XXV. Decemb. sucum vel animam vegetativam in arboribus ex radice surfum asecenderem, cum antea in hieme deorsum in radicem transierit, dq ve mirabili proprietate et conversione naturae. Etsi autem et alia circa id empus accidere solent, de quibus omnibus reddi ratio non potest, ita ut

potius miraculosa quam naturalia videri possint; ut de pomis constans fama et opinio est, quae in nocte Nativitatis et florent, et una fructus, licet immaturos, producunt: tamen conceden dum est, multa superstitiosa a sacrificulis conficta esse, ut maiorem devotionem hominum circa id tempus proprii lucri causa (licet propter res salutiferas eo tempore gestas, circa id merito sanctissimis actionibus et cogitationibus unusquisque occupatis esse debeat) excitarent. Ea autem quae de arboribus supra dixi, non tantum similia vero sunt, sed constat a veteibius quoque mirabilem conversionem [note: Lib. 9. c. 7.] arborum aliarumque rerum circa Brumam observatuam. Ita enim scribit. A. Gellius, vel ut nonnulli volunt Agellius: Vulgo et scriptum et creditum est, folia arborum brumali et solstitiali die converti, et quae pars eorum fuerat inferior, atque occultatior, eam supra fieri, atque exponi ad oculos et ad solem. Quod nobis quoque semel atque iterum experiri volentibus ita esse [note: Lib. 1. ludicra hist. Lib. 2. de divinat.] propemodum visum est. Quam rem et alii docti viri, et Suetonius etiam Tranquillus, satis compertam esse satisque super eare constare affirmat, nervias in fidibus brumali die alias digitis pelli, alias sonare. Ciceronis quoque locus memorabilis est: ubi ex Storcorum placitis, ita refert: Probatum est a Stoicis in ips bruma musculorum iecuscula augeri: Puleium aridum slorere brumali die: item inflatas rumpi vesiculas, et semina malorum, quae in iis mediis in clusa sunt, in contrarias partes se vertete: ostreis et conchylis contingere, ut cum Luna pariter crescant et decrescant. Quare non absque ratione Franciscus Rueus de gemmis lib. 1. dum hunc Ciceronis locum citat, ita dicit, Nonne a veteribus observatum est, quarundam arhorum, oleae inquam populi albe et salicis folia, solstitiali tempore, converti: fieri etiam ut ipso brumali die frondes quaedam revirescant? Ut et haec Matcus Varro stupenda discrimina nominarit, quibus vide licet anni tempus discernatur et ex foliorum versura solstitium; ex recens autem erum pente quarunda m [note: In libro de adoribus.] herbarum virore, brumalis dies internoscartur. Huc referti possunt ea, quae Theophrastus scribit. Huiusmodi, inquit, naturae consensio atque contagio in aliis etiam quodammodo evenit: Vinum enim quum vua efflorescit, tentari videtur, et allia coepaeque tum acerrimi sunt odoris, quum in terra germinant. Sed preterea accidit, ut una etiam ipsa germinent: atque omnino omnia quae tunicata constant radice, modo non exaruerint, germinationis tempore moventur, cum insita cuique vis sollicitetur et exercitctur. Sed omnium istorum adnairationem facile supetat, quod in adipe ursino evenit, [note: Variar. lestion. lib. 13. sap. 13.] qui latebrarum tempore exundat, intumescensque vasa implet, ita enim ex versione Turnebi legendum putat Muretus, non coctas carnes ursinas, si asseruentur, certo quodam tempore anni, quo latere ursi et supra modum

[note: Lib. 2.] pinguescere, altissimo somno oppressi solent, increscere, ideoque Plinium non satis ex fide haec ex Theophrasto retulisse dicit.

CAPUT XCVI. Quae dicantur larvata funera, Et de quibusdam miris mortis generibus.

FVI non ita pridem ab amico quodam meo interrogatus, quae fuissent apud veteres larvata funera. Haec enim verba dicebat, se nuper in quodam libro legisse. Cui, quum nihi eo tempore nihil aliud in mentem veniret, respondi, apud Italos usitatum modo esse et olim fuisse, cadavera defunctorum pretiosissimis vestibus induta, et lectis splendi de exornatis imposita, palam publice efferre, ita ut unusquisque defuncti faciem, et ex vestibus et ornatu sexum noscere possit. Hoc etiam apud Graecos Impp. ni fallor, usitatum fuisse ex Pompon. Laeto apparere, ubi dicit: Quum defunctae [note: De erigine Mahumet is.] Fabiae coniugis Heraclii funus efferretur; puellam sorte quadam per fenestram spuisse, tetigisseque elatum cadaver: ideoque illam, nulla facta mora comprehensam, et rogo Fabiae impositam, vivam exustam. Non raro autem Italos solere faciem sucare, praesertim feminarum et puellarum, ut mortuae interdum vetustiores appatreant, quam vivente,s ita ut non cadavera, sed statuae videantur. Constare item illud exeo, quod de Britannico Caesaris Tiberii Claudii ex Valeria Messalina filio, qui et Germanicus vocatur, memoriae traditum est. Quum enim a Nerone fratre suo adoptivo veneno sublatus esset, hocque fratricidium ap parentibus livoribus, et maculis, quas toto corpore venenum excitarat, abunde proditum esset; Nero ad contegendas eas, corpus gypso liniri iu ssit. Verum quum id efferretur, de cidente copioso imbre, detersum est tectorium, et sceleris immanitas omnibus patuit. Sic imagines funerum apud romanos usitatas fuisse, quum mortuos Imperatores conse crarent, ut loco numinum, quae Indigetes appellabantur, deinceps colerentur, sicut post Dionem et Herodian. Haec Constantinus Landus Complani Comes elegantissime describit. Hoc ipsum praeterea Antonium Pisonem, et Thomam Porcacium, in eleganti libro Italico, cui titulus est, Funerali Antichi, et describere et depingere. Item cetemonias, quae mortuis Regibus Galliae, teste Ioanne Tilio,

adhibentur [note: Lib. 4. In Miscell. de veterum numis. in consecratione D. Antonini Pii. In discur. de numis. antiqu. tab. litera l. signata nu 6. Tabula 5. et 6. li. 2. de obi tusepulturaque Regum. lib. 1. Electarum cap. 6. Capite 21.] etiam hoc nomine vocari posse. Mea igitur tunc sententia fuit, funera talia non immerito personata et larvata dici posse, nihil enim distare mortuorum faciem a laruis depictis. Verum quum hac dere diligentius cogitarem, incidi in monumentum, quod Romae adhuc conspicitur: ex eo, ni fallor, rectissime explicatio huius nostrae questionis sumi poterit. Apparet enim inde, ut opinor, olim ea larvata funera dicta fuisse, quando cadavera ipsa, ruina aedium detrita, vel alio casu mutila, propter deformitatem pablice oculis exposita efferri non potuerunt; sed loco eorum vel larvae quedam, quae eorum faciem repraesentabant; vel plane involuta, et vestibus tecta. Nam cadavera inhonestiss. veste efferri moris fuisse, quae in vulge civium et in tacito funere toga vulgata fuit; in magistratib us toga praetexta, in Censoribus purpurea toga; multis eruditis rationibus, et veterum historicorum auctoritate asserit Iustus Lipsius vir solida eruditione, et eximio iudicio prestantiss. ubi quo que librum singularem de funeribus promittit. Sic supra ex Plinio allegavimus, Scipionem Aemilianum obvoluto capite elatum, ne livor vel tumor in ore appareret. Ut autem non solum hoc, sed triste et miserabile mortis genus du orum coniugum in toto coniguali oppressorum, rectius cognoscatur, epitaphium ipsorum huc asscribere voluti:

ASPICE VIATOR Q. SER. TVIII ET DVICIcULAe SPON. MEAE.) RANCILIAE VIRG. SIMVI. ACPOST INDE. QUID FACIAT LICENTIOSA SORSLEGITO. IN IPSA FLORIDA AETATE CUM ACRIOR VIS AMORIS INGR VER. MUTVO CAPT. TAND. SOCERO E. ET M. SOCR. ANNVENTIBUS SOLENNI HYMEN. NUPT. COPULAMUR. SED Ô FATUM INFELIK NOCTE PRI. CUM IMPORT. VOLUPTATIS EX. LI. FAC. EXTINGVERE. ET D. MV. VOTA COGEREMUR REDD. HEV IPSO INACTV DOM. MARITALIS CORRVENS AMB. IAM EXTRE. CUMDULCITUDINE LAETISS. COMPLICATOS OPPRESSIT. FUNESTAS SOROR. NECNOVI QUID FECISS. PUTA NON ERAT IN FATIS TUMNOSTRA LONGIOR HORA CARI PARENTES I. UCTV NEC LACR YMIS MISERA AC LARVATA NOSTRA DEFLEATIS FUNERA NE REDDATIS INFELICIORA. AT VOS NOSTROS DIUTURNIORES VIVITE ANNOS. OPTIME LECTOR AC VIVE TVOS.

Eodem genere mortis olim quoque Eupolis filius Niciae Atheniensis, prima [note: In ibin.] nocte nuptiarum ex ruina thalami una cum uxore exstinctus est. Unde Quidius:

Sit tibi coniugii nox prima novissima vita.

Eupolis ut periit et nova nupta modo.

Ravennatis eciam cuiusdam libidin osiss. feminae, insolitum genus mortis, non sine ipsius perpetua infamia posteritati traditum est, cuiusmonumentum Ravennae conspicitur cum tali inscriptione:

CINERES ET OSSA LAODICEAE PHILOCAPTAE HIC SITA SUNT PERPETVAE MEMORIAE FACTI ET INFAMIAE CAUSA. QUAE INSATIABILI VENERE EXHAUSTA SUBTER VIVO VIRO MORTVA EST. VIX. ANN. XXIII. MENS. ViII. D. IV.

INFELICISSIMI PARENTES TACITO NOMINE EXTRA SORTEM AD RUDERA POSVERE. Ô VORAGINEM EXURIENTEM.

[note: Epist. 67.] Recte itaque Seneca scribit: Quorundam vitam mors in medio slore praecidit: aliorum interrupit ipsa principia: alius inter cenandum solutus est: alterius somno continuata mors, aliquem concubitus exstinguit.

CAPUT XCVII. Deprofanis et religiosis Ethnicis.

ETSI apud Ethnicos maior pars fuit, qui immortalitatem anime vel deriderent, vel certe de ea dubitarent, tamen mulri constanter eam crediderunt, et putarim etiam, si liceret dicere, non paucos ex iis de resurrectione carnis gustum aliquem, et non vulgarem notionem habuisse, ut ex nonnullis argumentis et monumentis, si modo ea non recentiora sunt, quam vulgo censentur, apparet, ita, ut saepius miratus fuerim, quomodo in tantis tenebris, quibus immersi fuerut, solummodo ex doctrina sapientiae humanae, tantam lucem in articulo omnium difficillimo, assequi potuerint. Ex his Plato disciplina instructus Pyth gorica metemfu/xwsin ponit, genus quod dam resurrectionis, quod Pharisaei (quae secta sub Iohanne Hircano Simonis Machabaei filio primum orta est in populo DEI, depravata doctrina caelesti) ab Pythagoricis, teste Iosepho, mutuati sunt. Pharisaei, inquit incorruptam quidem animam

[note: Lib. 1. ca. 17. Eccle. histor. In fragmentis Lib. 7. c. 22. histor.] esse dicunt, sed eas transire in alia corpora: Similis etiam Manichaeorum fuit error, ut Ruffinus testatur. Theopompus quoque scribit, Zoro stris fuisse opinionem, omnes aliquando reversuros in vitam, M. Varro et Prinius, in lucem rediisse tradunt plurimos, verum id quod de Auiola consulaxi, Corfidio et Gabieno scribitur, inprimis memorabile est. Aesopum quoque diis adeo carum fuisse, in Suidae historicis legimus, ut revixerit, sicut Tyndareus. Hercules et Glaucus Zenon praeterea Stoicus esse inferos docuit, et fedes pirorum ab impiis esse discretas: et dillos quidem quietas ac delectabiles incolere regiones, hos vero luere poenas in tenebrosis locis, atque in ceni voraginibus horrendis. Id etiam Socrates non ignoravir, quum ad Anytum et Melitum criminatores suos simulans se dicere, revera dicebat ad iudices: Anytus et Mclitus interficere me possunt, incommodo aut detrimento afficere [note: De tranquil. animi.] non possunt. Apertius autem Plutarchus suam sententiam declarat, ex qua apparet, eum sacrorum librorum et praeceptorum non vulgarem cognitionem habuisse. Enimuero inquit, si quis naturam animae nostrae vel quoquo modo subodoratus sit, secumque reputaverit transitum ex hac vitae conditione ad aliam meliorem fieri per mortem, aut certe non deteriorem, profecto is non modicum iam viaticum habet, quo se ad securitatem animi, ac tranquillitatem conferat, mortis scilicet contermtum. Et Paulo post: Menandro ita responderi potest: Non est on nino dicere. Vivus hoc non patiar, ne sit sane: at est dicere. Vivus hoc non faciam, non mentiar, non veteratoria versutia circum scribendis hominibus utar, non intervertam. non insidiose captabo. Omissis autem modo iis quorundam ex primo genere hominum monumenta prae ceteris mihi memorabilia visa sunt. Igitur Sardanapalus potentiff. Asiae Rex, delitiis, sicut sus luto, prorsus immersus, omnium mortalium profanissimus fuit. Qua de re testis est, ut de tota ipsius belluina vita taceam, (adeo enim assidua animum oblectatione perfuderat, ut ne puncto quidem temporis, voluptatis sensu carere posset) monumentum ipsius locuples. In eo enim sculpta fuit imago, dextrae manus coniunctis [note: Lib. 12. c. 12. dipnosoph.] digitis, velut ad sonum elidendum, in eoque literis Assyriss hoc inscriptum, ut Athenaeus ex Aristobulo refert:

SARDANAPALUS ANACYNDAXIS FILIUS ANCHIALEN ET TARSUM UNO DIE CONDIDIT EDE BIBE LUDE RELIQUANI DIGITORUM QUIDEM STREPTTV DIGNA SUNT.

Cum te mortalem noris, praesentibu exple
Deliciiis animum, post mortem nulla voluptas,
Namque ego sum pulvis, qui nuper tanta tenebam.

[note: Lib. 5. Tusc. quaest.] In hoc monumentum, (teste Cicerone) quum aliquando incidisset Atistoteles, sub stitit, partem que primam epitaphii quum legisset, ait: Ecquid aliud in bovis, non in Regis sepulcro scripsisset? Deinde quum posteriores versus legeret, risit, dixitque: Hic ea se mortuum habere dicit, quae ne vivus quidem habuit, nisi quam diu deglutiebat. Habuit sane Aristoteles iustas causas reprehendendi tam profanam inscriptionem, et bellua potius quam Rege dignam, cum ipse de immortalitate animae non solum certus fuerit, sed etiam ulterius suas cogitationes, praeter Ethnicorum morem direxerit. Ferunt enim eum moribundum dixisse, Foede hunc mundum intravi: anxius [note: De fortuna et virtute Alex. Mag. lib. 5.] vixi: perturbatus egredior, causa causarum, misere mei. Huius quoque rei Plutarchus mentionem facit. In Sardanapali, inquit, inscriptum monumento, hoc visitur: Haec habui quae voravi, quaeque periniuriam ab stuli. Quis istis dicteriis tum voluptariam vitam neget, tum impietatem, tum iniuriam, violentissimamque improbitatem promi? Recte itaque Crates ab codem Plutarcho laudatur. Is enim cum legeret hos Sardanapali versus, mox apposuit. Haec habui didici studio quae pulchra: Camenae Me quibus instruxere. Hunc Sardanapalum deineceps alti plures, immemores futurae [note: In antiquitatibus.] vitae, imitati sunt, sicut ex eorum monumentis posteris hoc notum esse voluerunt, quorum unum conspicitur in Aragoniae urbe clarissima, sicut ab Appiano refertur, tale videlicet:

DIS MANIBUS
SEXTI PERPENAE FIRMI.
VIXI QUEMADMODUM VOLVI. QUARN
MORTVUS SUMNESCIO.

IULIA B. PRISCA VIX. AN. XXVI
Q. CLODIUSHILARUSVIX. AN. XLV.
NIHIL UNQUAMPECCAVIT NISI
QU OD MORTVA EST.

Patavii quoque hodie adhuc visitur epitaphium Paeti, in aedibus Cartulariorum ad divum Thomam Apostolum.

D. POPILIUS PAETUS. GN. LABEF. POETA
COS. DESIG. FRATRI SVOB. M. F.
HUNC SOMNO AETERNALI PATRIA RETINET.

QUI ME VOLENT.
VALETE MATRONAE MATRESQUE
FAMILIAS. VIXI ET ULTRA
VITAM NIHIL CREDIDL ME
VENERI ALUMNAE ADDIXI.
QUOS POTVI PELLEXI FILTRIS.
ET ASTV. VIR OHUMATO
NON VIDVA FVI NEC MARITI
NOMEN ADEPTA. QUAESO NONINVIDETE.
PORTIA FAMILIA EST VENERIS DOMUS
ILLICIUM CUPIDINUM. CAVE VIATOR
NE ME DIV CALCATAM CALCES.

Huc referri possunt versiculi Hadriani Caesaris, quos moriens, ut Aelius Spar. memoriae tradidit, composuisse dicitur. Ex quibus apparet, quam is perplexus et dubius fuerit, quodque nullum certum religionis et fidei suae saltem opinione habuerit fundamentum, licet in colendis suis diis, et sacris eisdem constituendis sedulus et diligens fuerit.

Animula ragula, blandula,
Hospes, comesque corporis,
Quae nunc abtbis in loca,
Pallidula, rigida, nudula,
Nec ut soles, dabis iocos?

Constat igitur plerosque ethnicos non solum in magna securitate immemores futurae vitae, impie vixisse, illosque impune hoc fecisse sed et perpetua monumenta suae profanitatis ad posteritatem extare laudi sibi duxisse. Imo Aristoxenus [note: Lib. 7. c. 13. de divino pramio.] philosophus, sicut a Lactantio citatur, asserere ausus fuit, nullam omnino esse animam, etiam quum vivit in corpore, sed sicut in fidibus ex intensione nervorum effici concordem sonum, atque cantum, quem Musici harmoniam vocant, ita in corporibus ex compage viscerum, ac vigore

membrorum vim sentiendi exsistere, quod nihil delirius dici potest. Maiori autem admiratione dignum videtur, quod in populo Dei Sadducaei, qui corrupti philosophia graeca, multa cum Epicureis habebant communia, palam carnis resurrectionem, Angelos et spiritus impugnare et negare ausi fuerint, sicut ex sacris literis videre licet, cum tamen Iusti vel Iustitiarii ab omnibus nuncupari voluerint. Zaddic enim Iustus Hebraeis est. Quis porro sine rubore, vel potius horrore, proferre audet, non paucos reperiri, qui ersi Christiani perhiberi volunt, tamen praecipuum articulum fidei suae, vel non credere aut in dubium vocare, vel etiam omnino impugnare audent, ut nostro tempore de Serueto et aliis memoriae prodium est, qui etiam animae [note: Problem. 50.] mortalitatem asserere conati fuere. Hoc ni fallor, M. Anton. Zimara innuere voluit, ubi quaerit, propter quam causam Clerici et monachi mortem prae aliis aegre ferant ac pethorrescant? Uttum, respondet, quia natura eorum frigidi cordis exstant, et melancholia est? An quia prorsus funditusque interire se animadvertunt, quan doquidem nec in propria, nec in posterum [note: De haevesib] natura consistunt, ubi ex vita migraverint; Manichaei sane, ut ex Augustino liquet, resutrectionem carnis fore negabant, pro qua corporum metemyu/xwsin substituebant, ut supra quoque attigimus, per quam humanae animae in alia corpora migrarent, eorum nempe, quos quisque in hac vita amasset vel etiam occidisset: ut, qui muscam vel murem occidisset, in muscam vel murem mutaretur: atque, ut ulterius delirare pergebant, contrariam sortem illi sortiertur homo, quam hic quisque nostrum habuisset: dives nimirum in pauperem, pauper in divitem renasceretur, sicut etiam Epiphanius hanc ridiculam opinionem notavit. Hinc superstitionis huius asseclae imitantes Pythagoraeorum nugas et Encratistarum furores et haeresin esum carnium vitarunt, eodem modo et ovorum atque lactis nefas arbitrasti ex ullo animantis genere quicquam degustare ne ut salse Tertullianus bubulam de aliquo proavo quisquam obsonaret. Quid autem obsecro veris Christianis absurdius hac opinione aut quid illis reliquum solatii esset, si spes alterius vitae felicissimae post tot aerum nas illis aufferretur? Recte itaque [note: 1. Corin. 15. Epist. ad Tarsenses.] post Apostolum Ignatius dicit: Si in hac vita tantum in Christo speramus, miserabiliores sumus omnibus hominibus. Si mortui non resurgunt edamus et bibamus, cras enim morimur; Hoc vero modo affectis nobis, quod discrimen erit inter nos et canes, et asinos, qui futurorum nullam habentes rationem, solum edendi, et eius quod tunc subse qui solet, nimirum coeundi appetitum habent; Destitut enimsunt ratione, mentem intus [note: In Epist. ad Philip. c. 3.] gubernante: Non frustra igitur tam diligenter inculcat D. Paulus Philipgensibus suis, Deum nos e mortuis excitaturum, pro efficacitate qua

[note: De aedversa valetudine.] sibi potest omnia subicere. Huc spectat doctrina Chrysostormi. Quum inquit, videris iustum premi et vexari adversa valetudiune, et innumerabilius aliis ad versitatibus praesentem vitam sinire, dic ipsi, Nisi esset resutrectio, et iudicium, nequaquam DEUS tanta mala pssum, nullo bono fruitum, fineret hinc demigrare. Unde planum est quod aliam ipsis vitam paravit, praesente hac suaviorem, ac multo optabiliorem. Enimuero quanam id ratione consisteret, quod improbos multos praesentern hanc vitam in delitiis degere passus est, iustos vero multos innumerabilibus reliquit malis: cum sit et appelletur iustus, noveritque iuste cuique pro meritis gratiam referre, [note: De reparat. lapsi.] etc. Et idem Chrysost. dicit: Providit bonitas Dei, ut in hac brevi et exigua vita agones essent, et labores: in illa vero quae aeterna est, corona et praemia meritorum ut labores quidem ciro finirentur: meritorum vero praemia sine sine durarent. Non solum autem hunc articulum resurrectionis diabolus, hoc quod diximus modo impugnare conatus fuit, sed etiam specioso pretextu contraria ratione hominibus persuadere voluit, si veram doctrinam Christi et Apostolorum contemnerent sua sque nugas sectarentur, eos plane immortales fore: Ad hancrem usus est opera Menandri Samaritani, se ipsum servatorem dicente, caelitus ex invisilibus saeculis ad salutem hominum missum, ac docente, non posse quemquam aliter etiam angelos mundi huius opisices vincere, nisi primum ad hoc magica experientia a se tradita et baptismate ab ipso accepto inducatur: quem si sortiantur, sempiternam immortalitatem etiam in hac praesenti vita acquirant, nec amplius moriantur, et siquidem apud se perpetuo maneant, senectutis expertes [note: Lib. 3. ea. 26. eccl. loist.] immortales futuri sint, ut Eusebius memoriae tradidit. Ubi ex Iustino Martyre de hoc Menandro plura recenset. Menandrum, inquit, quendam et ipsum Samaritanum ex vico Caparattaea ortum, Simonisque discipulum, et a daemonibus percitum, atque Antiochiae constitutum, multos per magicam artem seduxisse cognovimus, et sectatoribus suis, quod morituri non essent, persuasit. Et iam quoque nonnulli sunt, qui hoc de illo fateantur. Erat itaque diabolicae operationis propositum, per huiusmodi magos Christianorum nomine tectos, magnum illud pietaris mysterium per magiam infamare, et per eosdem Ecclesiastica dogmata, quae animae immortalitatem, resurrectionemque mortuorum concernunt, conullere: verum qui hos servatores complexi sunt: veram salutis spem amiserunt. Alios vero malitiosus daemon, quum a sincero erga Christum DEI effectu excutere [note: Lib. 6. c. 17. ec. cles. histor.] non posset, eos quos haesitabundos, et in utramque partem nutantes reperit, sibi apporpriavit. Idem Eusebius scribit, exortos esse alios in Arabia, qui animas in hoc praesenti tempore una cum corporib. mori ac corrumpi, et in futura resurrectione simul cum illis vitae denuo restituendas dixerunt. Sed

ad Ethnicos nostros revertamur. Ex altera quoque parte non minus memorabilia testimonia religiosorum Ethnicorum, et qui certam spem futurae vitae conceperunt, exstant. Nam tales versus in urna quadam magna Remae leguntur:

URNA EREVIS GEMINUM QUAMVIS TENET ISTA CADAVER.
ATTAMEN IN COELO SPIRITUS UNUS ADEST.
VIXIMUS UNANIMES LUCIUSQUE ET FLAVIUS. IDEM.
SENSUS AMOR STUDIUM VITA DVOBVA ERAT.

AULI EGNATII.

Egnatiae autem gentis numismata plura exstant apud Antonium Augustinum in familiis Romanis. Et Veronae tale monumentum Feliciani cuiufdam exstat. Id licet Appianus inter suas Antiquitates ponat, tamen an inter antiqua locum habeat, cum praesertim mihi indicatum sit, Felicianorum familiam adhucibi florere, affirmare non audeo:

MIHIMET FELICIANUS VER ONEN. SACRUM CONST. QUI IN QUIEYUS VIVUS NUNC TANDEMMORTVUS NONLUBENS QUIESCO. SOLUS CUR SIM QUAERIS? UT IN DIE CENSORIO SINE IMPEDIMENTO EACILIUS RESURGAM.

AURELIO BALBO VITA INTEGERRIMO MORIBUSQUE ORNATO QUI SE QUIETIORIS PERFECTIORISQ. VITAE DESIDERIO EX NEGOCIIS CIVILIBUS IN QUIBUS FVERAT CUM LAUDE VERSATUS

IOVIS OP. MA. BENEFICIO DUCTO HIC IN SPE RESURRECCYIONIS QUIESCENTI LOCUS PUBLICE DATUS EST.

Huc referri etiam potest Attilii Grammatici Comensis monumenti inscriptio, quae fuit sub eius statua in patria, talis:

Morborum vitia, et vitaemala maxima fugi:
Nunc careo poenis, pace fruor placida.

Notandum sane est, quod adhuc notae in monumentis antiquissimis reperiantur, ex quibus apparet, qui immortalem animam esse vel crediderint vel deriserint: Passim enim conspiciuntur sculptae in marmore et in aere, absque ulla inscriptione, portae semiapertae, vel clausae. Illis indicatum fuit defunctis persuasum fuisse, transitum esse ex hac vita ad alteram. His autem posteritati significare voluere, cum corpore et animam interite. Hoc me admonuit Romae quidam doctiss. et antiquitatis studiosiss. vir cuius nomen de industria non exprimo. Ideoque primum monumentum in hoc genere observavi in Capitolio, ubi nunc est palatium Conservatorum (sicut hodie appellatur) ibi in rtabula marmorea artificiose figurae Aedificio rum sculptae sunt in medio autem eius apparet porta semiaperta. Alterum vidi in monte Caelio, non procul a vestibulo templi Iohannis Lateranensis, [note: Cap. 53.] in quo conspicitur aliquis plane nudus intrare portam, maiori ex parte apertam, et quasi conetur eam omnino pandere. Tertium huic simile Florentiae prope templum cathedrale. Huc spectant et figurae in Trebiae monumento, cuius supra mentionem fecimus. Ut autem illos Gentiles cultiores, apud quos studium Philosophiae mirumin modum floruit et qui cum ratione aliqua superstitionibus dediti fuere, vel potius insaniere: siquidem iiinter quos absque dubio fuit Plato et Aristoteles ex libris Moisis (non enim verustius scriptum exstitisse opinor, licet Gentiles de Homero et Hesiodo glorientur, qui longe posteriores fuerunt. Nam sicut in Cornelii Nepotis fragmentis legimus, vixerunt ante Romam conditam annis circiter centum et quinquaginta, et ut L. Cassii Heminae fragmenta testantur, post bellum Troianum annis plus CLX.) et Bibliis, [note: Lib. 12. c. 2.] cum praesertim opera septuaginta Iuterpretum, iussu Ptolemaei Philadelphi Regis Aegyptii, ii divini libri in linguam Graecam, quod accidit anno Mundi termillesimo sexcentesimo nonagetimo quarto, secundum Iosephum, translati fuerint, commonefieri potuerunt de resurrectione carnis. Hoc ita esse apparet ex oratione Constantini Magni ad Sanctorum coetum, quae adiuncta est Eusebii Ecclesiasticae historiae, ubi inter alia ita dicit. Quin etiam Pythagoras, qui modestiam admodum exercere, et silentium egregie praeter ceteros amplecti praese ferebat, deprehensus est falso ementitus

esse. Quae enim iam olim a Prophetis praedicta fuissent, tamquam sibi, dum in Aegypto versabatur, essent separatim a Deo patefacta, Italis tradidit. Huc re ferri possunt ea quae Bodinus in Methodo historica ex Simplicii comment. [note: Lib. 1. de. cael.] refert, Aristotelem videlicet literas ad Callisthenem dedisse, ut tantisper Chaldaeorum antiquitates ac monumen ta eonquneret, dum alii predae intenti Babylonem driperent. Tum Callisthenem rescripsisse, conquisita diligenter a se Chaldaeorum monumenta, seque reperisse historiam annorum M. CCCC. III. qui numerus ad unguem congruit cum sacra historia Moysis et Philonis, si ab Alexandro Magno regrediamur ad illud tempus, quo primum dispersos tradit filios Nohae in orbem terrarum, ac Semi gentem in terra Senaar ad Orientem Armeniae, in qua navis illa salutaris constiterat, [note: Sub ti. de religios et sum ptib fun.] sedes quaesiisse. Hinc postea, ni fallor, orta sunt tam egregia edicta divorum fratrum et aliorum Imperatorum leges, quaeinsertae sunt Pandectis Iustiniani, ne inquietarentur ossa corporuni eorum, qui iustae sepulturae traditi, id est, terrae conditi fuere: neque loco moverentur, nisi iussu pontificum vel principum: Ut in quam hosce Philosophos Gentilium omittamus, qui fabulis imbuti Graecis et Aegyptiacis, aut omnino nihil, ut Lactantius ait [note: Lib. 6. c. 18. de vero cultu.] sciunt, idque ipsum pro summa scientia prae se ferunt: aut qui non perspiciunt etiam quae sciuntiaut qui, quoniam se putant scire, quae nesciunt inepte arroganterque desipiuntimirum est Indos illos occidentales alioquin parum a brutis distantes, et Idololatriae crassissimae et absurdissimae praeter omnem rationem immersos, non tantum immortalitatis animae, sed etiam resurrectionis corporum (qui articulus sapientiae humanae, cui potentia divina ignota est, omnium difficilimus, imo absurdissimus esse solet, carnem cidelicetin terram, terraeque pulverem resolutam, et quasi ad nihilum redactam resugere denuo atque reviuscere) gustum aliquem habere, id quod tum sepulturae eorum ritus indicant, tum quod Hispanos spe auri et argenti eruentes et perscrutantes sepulcra ipsorum, orare solent, ne ossa humatorum dissipent, quo videlicet illi ocius et minore nego cio resurgent, [note: Lib. 1. c. 12. hi stov. Perr. Li. 3 c 20. histo. novi orb.] ut Aug. Zarat. et Benzo testantur. Praeterea de incolis idololatris insulae Virginiae ante plusculos annos ab Anglis inventae, quae Americae versus Septentrionem coniungitur, ita scribit Thomas Hariotus: Animae immortalitatem etiam credunt; Eam statim atque a corpore soluta est, transferri secundum opera quae fecit, vel ad Deorum sedes perpetua felicitate fruituram, vel ad ingentem fossam seu scrbem (quam in extremis mundi finibus, procul ab ipsis versus occinentem sitis, esse cessent) ad perpetuum ignem: eum locum ipsi Popogusso appellant, et ibi recenset aliquot exempla de iis, qui [note: Lib. 4.] in vitam rediisse dicuntur. Eodem modo Osorius scribit: Indos dOrientales Narsingenses animum immortalem credere, et post hanc vitam praemia

bonis, improbis autem supplicia esse iudicio divino constituta. Imo ut idem Benzo refert, Indis illis Pervanis Guaiuacavam Regem suum, dum olim viveret, [note: Lib. 3. cap. 5.] adeo carum et venerabilem fuisse, ut eum hodie etiam lugeant, ac vulgo persuasum habeant, illum ad vitam propediem revocatum, iri regni gubernacula suscepturum. Iacet, in quit, in Quitensis urbis finibus, maiorum suorum tumulis illatus, cum immensa auri et argenti elaborati copia, hominum, feminarum animalium que omnis generis ac piscium efligie, Hispani sedulo sepulcrum eius a compluribus Indis, etiam tormentis vehementissimis, quaesivere; sed frustra. Neque illi unquam eum locum indicio suo prodiderint, etiamsi omnes ad unum interficiantur. Quod si Hispani in eiusmodi monumenta inciderent, quale fuit Semiramidis Orientis Reginae potentissimae: fortasse cautiores efficerentur, ne ossibus defunctorum, spe eruendi auri ita insultarent. Ea enim monumentum cum tali inscriptione, sibi fieri curavit: QUICUNQUE EX Regibus pecuniae inopiam senserit, conditorio recluso, sumati in de quicquid visum fuerit. Id quum legisset, Da rius, ut qui auri foret avidior, sepulcrum iussit recludi, sed in eo pecuniam invenit nullam, at talem reperit in scriptionem: NI MALUS vir fores et pecunia prorsus inexplebilis, non utique mortuorum loculos moveres. Exprobratio sane lepida in sacram auri famem. Eundem morem sepeliendi, ut paulisper [note: In l. et si quis, § non oportet. De religlos et sumpt. fun. Eod. tit. de religios. et sumpt fun. et in l. fin. §. fin. de auro et. argento Lega. Cap. 16. nanig Brasil.] a proposito digrediar, cum auro et argento, olim apud Romanos usitatum fuisse apparet ex Ulpiani responso, qui tamen hisce verbis prohibetur: Non oportet ornamenta cum corporibus condi, nec quid aliud huiusmodi, quod homines simpliciores faciunt. Hinc in fertur, quod quis pretiosioribus rebus sepeliri non debeat, licet ipse hoc mandesset, sicut in l. fin. §. fin. de auro et argento legato, videre licet. Eodem modo de Brasiliensibus barbaris Lerius ita scribit: Non modo immortalitaatem animae credunt, sed pro creto quoque habent, post mortem eorum animas, qui virtutem coluerunt (virtutem autem illi definiunt suo more, nempe ultionem sumere de hostibus, et quam plurimos mandere) post altissimos montes evolantes patrum et avorum suorum animis aggregari, ibique in amoeniss. hortis, perpetuis deliciis ac tripudiis laetum aevum agere: ignavorum contra manes, qui sine ulla propugnandae patriae cura inglorii vixerunt, abripi ab Aignan (sicilli Cacodaemonem vocant) et cum eo. sempiternos inter cruciatus vivere.

CAPUT XCVIII. De dicto: Quodtibifieri non vis, alteri nefeceris.

FERUNT hoc dicto Christi Servatoris nostri: Omnia quaecumque volueritis, ut faciant vobis homines, hocitidem faciatis eis, M. Aurelium Severum Alexandrum, Iuliae Mameae Augustae, vel Christianae, vel Christianorum patronae, filium, ita delectatum fuisse, ut id in palatio et publicis operibus perscribi iusserit. Imo Aelius Lampridius refert, eum Christo templum facere et inter deos recipere eum constituisse, quod et Hadrianus cogitasse fertur, qui templa in omnibus civitatibus sine simulacris iusserat fieri, que hodie idcirco, quia non habent numina, dicuntur Hadriani, quae ille ad hoc parasse dicebatur: sed prohibitus est ab his, qui consulentes sacra, repererant, omnes Christianos futuros, si id optato evenisset, et templa reliqua [note: Lib. 3.] deserenda. Ut autem ad dictum nostrum aureum revertamur, inde Edictum ex Ulpiano, qui Alexandri praecipuus fuit consiliarius, sumptum, et [note: Lib. 2.] propter summam aequitatem in Pandectas a Iustiniano sub titulo: Quod quisque iuris in alterum statuerit, ut ipse eodem iure utatur, insertum esse notum est. Fuit autem eiusmodi: Qui magistratum potestatemue habebit, si quid in aliquem novi iuris statuerit: ipse quandoque adversario postulante eodem iure uti debet. Si quis apud eum, qui magistratum potestatemque habebit, aliquid novi iuris obtinuerit, quandoque postea adu3rsario eius postulante, eodem iure adversus eum decernetur. scilicet ut quod ipse quis in alterius persona aequum esse credidisset, id in ipsius quo que petsona valere [note: Lib. 8. c. 6.] patiatur. Ea de re et Valer. Max. nonnulla exempla recenset: et in primis quoque memorabile est, quod sicut omnes interfectores Caesaris violenta morte, et iisdem gladiis, quibus caedem perpetraverant, perierunt. Ita etiam hoc Gordiani percussoribus Cordus evenisse scribit. Omnes enim quicumque illum gladio appetiverunt, qui novem fuisse dicuntur, postea in teremptis Philippicis, sua manu suisque gladiis et iisdem quibus illum percusseram, interiisse dicuntur. Fuit autem is Gordianus ultimus ex Imperatoribus Gordianis, et fraude Philippi praefecti praetorii. Arabis humili genere oriundi, interfectus. Et conspiciuntur Romae in monumento quodam antiquiss. sed mutilo et obscuro inter alia haec verba:

ASPULENA GERIA VIX. ANN. XXII. QUOD QUICOVE VESTRUM OPTAVERIT MIHI ILLI SEMPER EVENIAT VIVO ET MORTVO.

Hanc sententiam variis versibus Iambicis aliquando expressit D. parens meus piae memoriae.

Quod vis tibi fieri, hoc idem fac alteri,
Fac alteri, quod ipse vis fieri tibi.
Fac alteri, tibi ipse quod fieri cupis
Quod tibi vis ut homines faciant, idem fac hominibus.
Hoc fac aliis quod cupis fieri ab aliis tibi.
Quod tibi non vis fieri, id et alterine feceris.

Hoc dictum, quod ex lege naturae promanat, olim veteres sapientes secuti sunt. Lycurgus enim legislator Lacedaemoniorum celeberrimus, nihil unquam in alios statuit, quod ipse non ante servaverit. Id ipsum Mahometes etiam inter sua octo praecepta inseruit, quae suis Musul manis, tamquam caelitus a Gabriele Archangelo sibi per manus tradita, subdole inculcavit. Cuius praecepti memor esse debuisset Baiazetes I. captus e Temiro Scytha, qui vulgo Tamerlanes dicitur. Is enim ab hoc interrogatus, si in eius potestatem venisset, quid facturus fuisset, ferociter respondit: Equidem te, si fortuna propitia meam in potestatem venisses, ferrea conclusum cavea mecum hinc inde circumducerem. Quo Temir audito, mox e ferro caveam parari iussit, et in eam carceris Ioco Baiazetem inelusit, donec contumeliarum impatiens caput ad illam illideret, et animam indignabundus efflaret, sicut latius in Annalibus Turcicis refertur. Sed pergamus in proposito coepto. [note: In Necromantia.] Lucianus sane eadem quae diximus innuere visus est, ubi facete Menippum introducit, decretum apud inferos sancitum recitantem, ut divitum animae, quae rursus in vitam remittendae essent, in asinos demigrarent, donec in tali rerum statu ad multa annroum milia asini semper ex asinis renati, onera ferrent, atque insuper a pauperib. sicut ipsi pauperib. fecissent, agitarentur. Debuisset item huius praecepti meminisse quidam ex iis, qui in are quadam [note: Lib. 9. c. 3. histor. Franc.] Selandiae a Carolo VI. Rege Gallorum capti fuerunt. De quibus Rob. Gaguinus ita scribit: Captivis aliquot quum mortem Carolus remitteret, mori maluerunt: quorum unus, tametsi sanguinis gradu alios contingeret, eos tamen supplicio afficere, sisalvus evaderet, obtulit. Itaque immanis carnifex concaptivos consanguineosque necavit. Detestatus autem Rex hominis impietatem, pari eum poena plecti iubet. Huc referri quoque [note: De actis Ro.] potest historia memorabilis, quae Romae accidit. Hanc Benno Cardinalis, sicut a Balaeo refertur, ita recenset: Henricus Imperator solitus erat

frequenter [note: man pontif. Lib. 5. in vita Greorg 7.] ite ad orationem, ad Ecclesiam sanctae Mariae, quae est in monte Auentino Pontifex autem quum per exploratores suos omnia eius opera diligenter inquiteret, locum in quo frequentius Imperator, vel stans, vel prostratus, orabat, notari fecit, et quendam promissa pecunia ad hoc induxit, ut supra trabes Ecclesiae occulte lapides magnos collocaret, et ita aptaret, ut de alto super caput oranits Imperatoris demitteret, et ipsum contereret. Quod minister tanti sceleris quum festinaret implere, et lapidem magni ponderis super trabes aptare vellet, lapis pondere suo eum traxit, ac fracta sub trabibus tabula, et lapis et ille miser homo, Dei iudicio, in pavimentum Ecclesiae cecidit, et eodem lapide contritus penitus est. Huius rei gestae ordinem postquam Romani cognoverunt, pedem illius miseri fune ligaverunt, et triduo per plateas urbis ad exemplum trahi fecerunt. Imperator autem solita [note: In proverbiis cap. 26.] clementia iussit eum sepeliri Recte et vere itaque Sapientiss. Rea monet: Fodiens foveam in eam incidet, et voluens saxum, in ipsum impinget. Postremo omittenda non sunt, quae in historia persecutionum Valdensium, Pedaemontium incolentium, a Christophoro Richardo Biturige nuper latinitate donata, de Ioanne Martino Trombantio Briguerano legimus. Is enim inquit, Christophorus Richardus, quum usquequaque se Angrunico pastori nares abscissurum iactare solitus esset, non multo post a lupo furibundo compressus fuit, qui illi nasum dentibus avulsum deglutivit, unde subito periit. Neque ex illo auditum est, cuiquam lupum illum damni aliquid attulisse. Memorabile quoque exemplum reperitur, in Narratione de quinta Gallorum in Floridam navigatione sub Guorguesio, anno M. D. LXVII. quae cum altera Gallorum in eandem Americae provinciam, duce Laudonierio anno M. D. LXIV. navigatione, additis pulcherrimis figuris, typis Wechelianis, sumptibus vero Theodori de Bry, nuper Francofurti edita est. ibi enim quum tria castra munita Hispanorum a Gallis, auxiliantibus illis incolis barbaris expugnata uno fere impetu essent, Hispani qui reliqui facti sunt cum superioribus adducti, postquam praefectus illis iniriam insignem, qua totam gentem Gallicam immerito affecissent, exprobrasset; omnes suspensi sunt e ramis earundem arborum, e quibus Galliprius suspensi ab iis fuerant: quorum unus, qui quinque Gallos strangulaverat, culpam agnoscens, instum Dei iudicium, sibi meritas poenas irrogantis, confitebatur. Sed loco tituli, quem Petrus Melendesius Gallis imposuerat, his verbis Hispanice scriptis: Hoc non facio tamquam Gallis, sed tamquam Lutheranis; Gourguetius tabulae abietinae ferro cadenti inscribi iussit: Hoc non facio tamquam Hispanis, vel nautis; sed tamquam proditoribus, homicidis et latronibus, etc. Ideo autem ab irritatis Gallis in Hispanos captivos saevitum hoc modo est, quod melendesius ille praefectus Hispanorum, ante

plusculos annos tam Gallos in illo loco, quem nuper arcis instar munierant, praesidio relictos; quam reliquos, duce Ioanne Ribaldo praefecto Regio, naufragos inermes et seminudos in littus eiectos, Mendesiique fidem datam secutor. (nam extrema necessitate et fame coacti amplissimis promissis eius fidentes, eos salvos et incolumes fore, sese dediderant (circiter noningentos utriusque sexus, pecudum more mactare et interfici iusserat. Sicut inregra historia de hac clade conscripta, et lugubris libellus vel Epistola supplicatoria Regi Galliarum Carolo IX. eiusdem nominis, oblata per viduas, orphanos, cognatos, affines, etc. quorum consanguinei per Hispanos in ea Galliae antarcticae parte quae vulgo Floridae nomen invenit, crudeliter trucidati perierunt, (talis enim est titulus) abunde testantur. manet itaque verissimum id, quod olim prolatum fuit ab oraculo:

oi(=a t) a)nh\r e(/rcei, to=ion te/los a)uto\n i(ka/nei.
Qualia quisque facit, talis finis manet ipsum.

Verum cum haec meditatio magnam cognationem cum sequenti habeat, ea quae hic deesle videntur, ex illa petere studiosus lector poterit.

CAPUT XCIX. De poena Talionis.

[note: Lib. 5. c. 5. Ethic.] ARISTOTELES allegat Pytagoraeorum sententiam, qua definitur simpliciteius, id quod vicissim defertur, et reciprocata affectione seu poena. Idave ius volunt Rhadamanti perhiberi:

Unde talionis poena originem suam traxit, quam Graeci appellant a)ntipeponqo\s2, alii eam rominant tautopa/qeian: a nonnullis vocatur Retaliatio. Reciprocas [note: Exodi 25. Levit. 24. Deut. 19. Libro Sophetim vel Iudicum ca. 1. Tit. de iniur.] taliones vocat etiam Cecilius apud Gellium. Hanc poenam in veteri testamento constitutam et usitatam fuisse, patet ex lege Mosaica, et illustratur exemplo Regis Adonibezeci, qui amputatis pollicibus manuum et pedum occisus est, quum itidem antea septuaginta Regibus feccisset. Legibus quoque XII. Tabul. haec poena continebatur his verbis, ut vulgata lectio habet: SI MEMBRUM RUPERIT MEUM, EPACTO IALIO ESTO. Vel ut Cuiacius vir doctiss. et eruditae antiquitatis peritiss. legendum putat; SI MEMBR UM RUPIT, NI CUMEO PACIT TALIO ESTO. Scribit enim antiquum fuisse verbum [note: Lib. 4. Orig.] PACO pro paciscor. Quod et Festus notat. Cato quoque huius legis mentionem facit Si quis, in quit, membrum rupit, aut os fregit; talione

proximus ulciscitur. Quidautem CHRISTUS, unicus Servator noster, de hac [note: Matthaei 5.] lege doceat, apud Matthaeum, videre licet. Alibi quo que expresse dicit: Qua mensura metimini, eadem remetientur alii vobis. Et in libro Sapientiae legimus; [note: Cap. 2.] Quod per quae quis peccat, per eadem etiam puniatur. Et Habacuc Propheta exclamat: Quia tu spoliasti gentes multas, reliqui te quoque spoliabunt. Nam lege DEI, lege naturae, et lege omnium gentium, receptum est pro aequissimo, ut quisque exspectet sibi irrogandum quod alteri privata [note: Genes. 9. Apocal. 13. L ult. C. Ne sanct. baptis. it eretur. 1. Libellorum. §. item subscribere. Et Lesi cui de accusat. l. 3. ubi DD. C. Qui accus non poss. 2. C. de exhib. reis l. ult C. de accus. l. non prius. C. de calum. cum simil. li. 20 l. 1. §. 1. ad l. Corn de Sicar. Auth. omnes peregrini C. com. de suc. Deu. c. 19. ad fin. Lib. 36. Lib. 15 derebus Venetis. Tit. 68. de falsis testib. Tit. 107. Tit. 180. Tit. 38. In histor. Bohem. lib. 22.] cupi litate intulerit. Ideo dicit Deus: Qui effundit sanguinem, huius sanguis effundetur. Et: si quis in captivitatem duxerit, in captivitatem abiit, si quis gladio occiderit, oportet eum gladio occidi. Etsi autem in nostris legibus huius poenae passim mentio fit, et in primis adversus iudicem, qui delatum ad se crimen punire neglexerit, statuitur, ut eandem poenam pati debeat, quam aliis indulsit, et dissimulando remisit, quo modo et olim accusatores regulariter se in scribere ad similitudinem supplicii tenebantur, si in accusatione deficerent, et ita iure puniebantur: Tamen olim talionis supplicium Praetorii iuris clementia revocatum est, et hodie non solum ea poena fere in desuetudinem abiit; sed etiam illae inscriptiones desierunt, et in eorum locum satisdationes vel cautiones successerunt, ut in constitutionibus Imperii praesertim de pace publica sancita in Comitiis Augustanis anno M. D. XL VIII. videre licet. Affert autem Gellius duas causas, legio scilicet incommoditatem, et rependendae poenae, id est, retaliandae difficultatem. Licet calumniatori, si convictus fuerit, et suae poenae talionis, hodierno die constitutae, neque abrogatae sint. Ei enim fiet, quod fratri suo fieri voluit, in quit, lex divina. Hoc testatur Iovius in suis historiis, ubi exemplum, quod Neapoli accidit sane memorabile, recenset. Aliud non minus memoria dignum refert Iustinianus, de Alexandro Bono, de quo propter calumniam supplicium sumptum est. Imo in Constitutionib. Imperii poenalib. apparet nonulla huius poenae vestigia adhuc reliqua esse. Et novis Constitutionib. Electoralib. Saxonicis peculiaris titulus de iure Retorsionis vel Talionis, insertus est, ubi statuitur, quatenus et erga quos hoc ius locum habeat. Verum ut ad nostras meditai ones historicas veniamus, memorabile exemplum poenae Talionis recenset Iohannes Dubravius Episcopus Olmucensis his verbis, quum res gestas Caroli IIII. Caesaris attingit: Pro tribunali Carolo sedente, sacerdos quispiam utroque oculo a viro quodam nobili patrono suo privatus, propterea quod illum erroris in religione arguisset iniuriam quaerebatur suam. Non ibat inficias Zachora, id nobili huic cognomen erat: sed per animi impetum, quem tunc in potestate non habuisset, facinus admissum excusabat, offerebatque pecuniam

pro stisfactione arbitrio iudicum aestimandam. Interpellavit dicentem Carolus, atque hanc tulit sententiam. Non posse in hoc casu satisfactionem absque talione sibi constare, quando caeco in integrum restitui oculi nequeant: sed oportere Zachoram pariter atque Sacerdotem perdere oculos suos, neque enim aliter ius esse aequabile. Hactenus ille. Olim quoque Asiaticae gentes ad Talionis poenam inclinatae fuere, sicut apud Herodotum de [note: In Urania.] quodam Hermotimo, et Panionio Chio legitur: quamvis non inficias eam irae et vindictae nimium illum indulsisse et talionis terminum excessisse. Nisi [note: Novell. consi. 142 cap.] forte rationes Imperatoris Instiniani, avi talionem in castratores permittit secutus sit. Ille n. quum captus ab hostib. et huic venundatus esset, iussit illum castrare. Ducebat n. Panionius ille ex hoc impurissimo quaestu, quem factitabat, vitam. Nam quos puetros form praeditos coemerat, eos castrabat, ductosque aut Sardeis aut Ephesum magna pecunia venundabat. Etenim apud Barbaros, ait Herodotus, pretiosiores Eunuchi sunt, qui non sunt castrati, in omni [note: Lib. VII.] genere fidei gratia. Hoc quoque Cyrus apud Xenophontem sentit, ideoque illis sui corporis custodiam prae ceteris commisit. In sacris autem literis, quod omittendum non est, nomen Eunuchorum non iis solis, qui natura tales sunt, verum etiam aliis principum seruis attribuitur. Hermotimus ille quum ad Regem Xerxem cum aliis muneribus deductus esset, progressu temporis ex omnibus Eunuchis maximo in honore apud eum est habitus. Quum autem Rexadversus Athenas moveret e Sardibus, per id tempus Hermotimus cuiusdam negotii gratia descendit in agrum Misium qui a Chiis incolitur, sed Atarneus vocitatur. ibi inventum panionium, atque agnitum allocutus est, et multis et communibus verbis primum recensens ei, quae per illum esset assecutus bona; deinde pollicens, quam gratiam illius meriti foret relaturus, si homo cum suis domesticis illuc commigrasset. Ea oratione libenter audita, Panionius contulit se illuc cum uxore et liberis. Quem posteaquam cum omni re familiari adeptus est Hermotimus, his verbis affatus est: O omnium post homines natos scelestissime, qui ex nefandiss. negotiatione quaestum facis, quid aut ipse ego, aut meorum quispiam; tibi, vel tuorum cuipiam mali feci, quod ex vito neutrum me reddidisti? putabas fore, ut quae tunc machinabaris laterent deos? qui iusta lege utentes, te infandorum opificem tradiderunt in manus meas? ut de poena a me tibi irroganda queri non possis. Haec ubi exprobravit homini, filiis in conspectum eius adductis, qui quatuorerant, coegit patrem illorum genitalia rescindere: quod quum coactus fecisset, filii sui adacti sunt eius virilia abscmdere. Ita supplicium ab Hermotimo in Panionium rediit. Hactenus Herodotus. Etsi autem, ut paulo ante attigimus, olim apud Asiaticos; sicut hodie apud Turcos fit, Eunuchi vel castrati (qui ab illis Chadi vel

Hadi nominantur) in magno pretio et auctoritate fuere, quod etiam posterioribus temporibus apud Graecos Imperatores accidit: tamen Romanis Imperatoribus et legibus ii semper invisi fuerunt, et inter eos habiti, qui neque virorum neque mulierum numero haberi possent, sicut videre licet apud [note: Lib. 7. cap. 7.] Val. Max. ubi Genutius quidam, qui sibi ipsi genitalia membra amputaverat, tamquam obscena persona indignus fuit habitus, qui aliquid ex testamento caperet, siquidem, inquit, perinfame fuit, huius monstri tertiive generis hominum inquinata voce, sub specie petiti iuris tribunalia poolui. Eodem modo acerba insectatio horum est in quadam epistola Basilii ad Simpliciam. Et apud Claudianum ista descriptio Eunuchorum legitur in Eutropium:

Alter quos pepulit sexus, nec suscipit alter.
Exsecti Veneris stimulos, et vulnere casti.
Masta duplex aetas iner puerumque senemque.
Nil medium.
Adde quod Eunuchus nullae pietate movetar
Nec generi natisque cavet.

Haec mihi meditanti, venit in mentem historia non illepida, quam ex Luitbrando [note: Lib. 4. cap. 4. Lib. 7. parergan iur. c. 23.] Diacono Ticinensi refert Alciatus; quam, licet enim paulisper a proposito devertere, si huc ascriberem, non inconvenientem putavi. Theobaldus, inquit, Umbrorum Dux, adversus Graecos, qui Beneventum tenebant, bellum gerebat. Is quoscumque ex hostium, exercitu captivos facere poterat, amputatis virilibus dimittebat, donec quaedam mulier ante eum gemebunda hominum deumqueve fidem implorans constitit: Quid, inquiens, Theobalde, feminae egimus, ut bellum nobis indiceres? Haudquaquam nos Amazones sumus, sed Minervae operibus deditae, armorum usum nullum tenemus. Quid ergo virorum nostrorum testes amputas, nosqueve nostris voluptatibus privas? Sunt oculi, sunt nares, sunt manus: quid ad ea quae nostro usui natura concessit belli iura producis? Quo sermone de lectatus Theobaldus, ei poenae modum imposuit. Optimo sane iure, uti opinor, reprehensus fuit Theobaldus ille a muliercula Beneventana, non tantum ex illis privatis causis ab ea adductis, sed potius, quia ignorare is non debuerat, eos qui abscissis virilibus facerent Eunuchos, esse inimicos et destructores narurae cum ita non solum liberorum procreationem [note: Constit. 142. tit. 42. L. 3. §. qui hominem. et l. Cornelia. §. constitutum. Ad leg. Corn. de Sicar. L. Iudaei. C. De Iudaeis. L. 1. et 2. C. De Eunuchis. L. in metallum. C. de poenis. In vita Traiani.] impediant. Sed etiam plerumque ex multis paucissimi evadant incolumes, usque adeo (utor enim verbis Iustiniani Imperatoris) ut quidam ex his qui servati fuerunt, sub nostro aspectu deposuerint e nonaginta aegre tres servatos esse. Unde legibus Caesareis tales, bonis confiscatis, poena capitis puniuntur, aeque ac si hominem occidissent. Eodem modo

plectuntur, qui pueris praeputium virgae virilis circumcidunt, ut faciunt Iudaei. Ex quo apparet, genitalia membra non esse vollo modo laedenda, et in eos qui secus faciant gravissimam poenam, sicut in crimine laesae Maiestatis, constitutam esse. Immo sicut prohibetur, ne pro delicto stigmatibus alio ve modo deformetur facies hominis, sic quoque infertur, neminem gentialium ab scissione torquendum. Ea enim poena in iure non est permissa, sed potius prohibita. Quoniam autem in hanc materiam obiter incidimus, mirum est, quod Aristoteles dicat; Omne animal castratum plus mansuescere, excepto homine qui non mansuetior sed ferocior efficitur. Quod tamen, licet interdum eveniat, plerumque tamen fallat. Idque multis exemplis demonstrari posser. Memorabile praeterea dici potest, quod Dion de specu Hierapolitano sibi compertum scribit: Cisterna, in quit, undique circumsepta stat, quam super theatrum constructum est: spirat aura omnibus animantibus noxia, intereuntque cuncta protinus, quae halitum olfactumve hauserunt. Hi duntaxat impune pestifera alioquin spiramenta hauriunt, quibus genitalia excisa sunt. Causa facti incomperta mihi adhuc est, quamquam diligentissime [note: Lib. 23.] perscrutatus de eafuerim. Eadem refert Amm. Marcellinus. Postremo non omittendum est, quod Eunuchi non calvescant, nec sint podagrici secundum Hippocratem, Galenum et Aristotelem. Sed haec de Eunuchis pare/rgws2 quippe, ut praecipit Cato, nonnumquam seriis ioca miscenda sunt: et redeamus, unde digressi sumus. Quemad modum autem olim tam apud Graecos, quam apud barbaras gentes poena talionis frequens fuit; sic etiam nuncapud [note: Capite 4. de magistrat. Atheniens.] Turcos ea usitatiss. est. Siquidem apuc Areopagitas forma talis iudicii fuit, sicut Gulielmus Postellus observavit. Coniecto, inquit, reo in vincula (finge de caede agi) per praecones et apparitores vocabantur interfecti hominis necessarii, domestici, parentes, amici, quorum arbitrio (quod hodie iudicii aequitate fit) de poena statuebatur ferebaturque sententia secundum damni accepti rationem. Qui mos quia est Turcis hodie in usu, a me referri amplius potest Cadhi, quod nomen apud Arabes iudicem significat, comprehenso reo homicida, curat statim sisti parentes perempti et si illi desint, necessarios aut illos, ad quos exillius vita utilitas pervenire poterat. Alioquin si desint illi nomine Principis et legum, more procuratoris aut advocati Regii iuris scripti et talionis poena punit. Rogat praesentes, utrum malint hominem talione aut mulcta puniri, ferturque pro illorum voto, si tamen modum non excedat, sententia. Aestimant hominem solidum sexaginta Asprorum milibus, quaesumwa ad nostram pecuniam aestimata, mille et ducentos aureos nummos reddit. Nam Asprum genus argenteae monetae est nostro Caroleo nummo pene par. Id aeris compensat mortis damnum. Dimidium hominis dimidii loco adiudicatur. Dimidius homo est,

[note: Lib. 1. histor. Turcic.] cui pes, manus, oculus, aut praecipuae partis usus deest. Paris proportionis ratio in corporibus aut in utilioribus partibus observatur. Haec Postellus. Huc referri potest, ut materiam Talionis prosequamur, quod de Tamerlane Scytha Lonicerus refert. Cum ei in minore Asia lacrimabunda mulier se obtulesset, quaerens ab eius milite nullo dato pretio coctum lac, parumqueve casei erepta esse, statim consistere exercitum iussit. Agnito igitur Rex per pectus se praesente aperiri corpus iussit, in cuius stomacho lac, quod [note: Lib. de Turcorum moribus.] mulieri eripuerat, fuit inventum. Cui supplicio talionis mulier designata erat, nisi eius rei, qua se spoliatam questa erat signa fuissent inventa. Similis historia etiam invenitur apud Georgovizium, ubi dicit, Ianizarum accusatum a muliercula se praesente in Damasco pedibus suspensum rursum lac evomuisse, ideoque strangulatum fuisse.

CAPUT C. Mitiorem sententiam, quando subest causa, in poenis sequendam.

ETSI laudabile, bonique Iudicis officium est, delicta commissa non sine re impunita cum praesertim pinguior victima mactari DEO nequeat, quam homo sceleratus, ut ait Seneca; rectequeve dicitur: Is qui parcit malis, nocet bonis. Id quod etiam sacrae literae testantur in exemplo Phineae, qui Israelitam scortantem cum Madianitide, una cum scorto transfixit. Quod factum ita gratum DEUS sibi fuisse profitetur, ut eo furorem irae suae placatum, et a populo Israelitico aversum esse affirmet. Et alibi dicit propheta veri DEI ad Regem [note: Li. 3. Regum, cap. 20.] Achabum: Quoniam dimisisti virum dignum morte, erit anima tua pro anima eius, et populus tuus pro populo eius, siquidem bonorum salutem custodit, qui malos punit. Habemus etiam ea de re insigne Ludovici, cognomento Divi, Galliae Regis exemplum, sicut Annales Galliae testantur. Is enim quum forte aliquando ex Psalmis davidis preces ad Dcum conciperet, et aliquis, qui pro reo quodam capitalis criminis gratiam peteret, intervenisset, et Rex, quasi aliud agens annuisset; mox vero incidisset in versiculum Pslami CVI. ubi dicitur: Beati qui faciunt iustitiam omni tempore: protinus revocari iussit eum cui gratiam concesserat, eamqueve irritam fecit, memorabili edita. sententia, Principem qui punire potest crimen, nec punit,

non minus coram Deo reum esse, quam si id ipse perpetrasset. Pietatis esse opus non saevitiae, iustitiam facere. Huc referri potest historia Herckinbaldi, baldi, quae ex auctore nescio quo refertur in Itinerario Philippi Regis Hispaniarum in Belgium a Christovalle Hispanice diligenter conscripto, hisce verbis: Herckinbaldus vir magnificus, praepotens et illustris, in iudicio non acceptans causam pauperis, ut potentis: agnati tamquam ignoti semper aequa lance indicavit: hic dum graviter infirmus lecto discumberet, in prima camera tumultum rigidum clamoresqueve femineos exaudivit. Cui quidnam esset, sciscitanti, ab omnibus celata est veritas. Sed tandem quidam ex pueris, ut veritatem diceret, sub occulorum evulsione commonitus, paucis asserit, respondendo: Domine, filius sororis vestrae, quem omnes postte primum timent, colunt et venerantur, puellam oppressit, et haec fuit causa clamoris. Quo audito et re plene cognita, senior suum nepotem carissimum suspendi mandavit, quod Senescallus, cui id iussum fuerat, se facturum simulans, egressus iuveni nuntiavit, ad monens eum, ut ad tempus lateret. Post horas autem aliquot Senescallus ad infirmum rediens, se implesse quod iusserat, mentitus est. Quinto vero die iuvenis existimans avunculum de culpa immemorem, aperto ostio camerae introspexit, quem ut infirmus vidit, blandis verbis advocans ad lectum reclinare permisit. Herckinbaldus itaque capillorum arrepta caesarie, sui consanguinei caput laeva manu retorquens, et dextra cultellum gutturi eius valide infigens, zelo iustitiae occidit eundem. Ad id respexerunt leges quoque nostrae, quae statuunt, quod, quando facinorosi dimittuntur impuniti, contaminentur laetitiae [note: L. 3. C. de Episc audiente.] et gaudia hominum: Id tamen omne intelligi debet, cum grano (ut dicitur) salis, videlicet in atrocioribus et notoriis criminibus, ne praebeatur materia delinquendi ob speratam impunitatem, sed deterreantur scelerati atrocitate supplicii iudicem non debere mitiorem esse lege vel consuetudine. Quando vero causa aliqua apparet mitigationis, vel dubium aliquod, praesertim in facto, emergit: tunc non audiendi sunt a)keibodi/kaioi (ita enim ab Aristotele vocanturii, qui strictum ius aequitati praeferunt) sed semper facienda est interpretatio in benigniorem partem, quae scilicet tendit ad [note: Liea quae. De regul. iuris. Liabsentem. Depoenis. Robert. Gaguin. libro 10. histor.] liberandum, non ad obligandum. Unde Marcellus Iurisconsultus dicit: In re dubia benigniorem interpretationem sequi, non minus iustius est quam tutius. Sanctiusqueve hoc casu est nocentem dimittere, quam innocentem condemnare. Idipsum eo diligentius considerandum est iis, qui ad consilia adhibentur. Siquidem semper fuere iniqui consultores, qui affectione mala vel assentatione caeci, insontes pro nocentibus, ut cum principibus gratiam inirent, damnare magis quam absolvere curarent. In eam enim partem propensiores sunt, in quam principis animum proclivem vident. At

[note: Franc. c. 2. in vita Caroli VII. in 36. q 7. Lib. 3. Class. 13. descript. Patavii.] tutius est, dicunt canones, propter misericordiam reddere rationem, quam propter crudelitatem. Idque illustratur exemplo Iacobi Carrariensis Principis Pataumi, sicuta Bernard no Scardeonio recensetur. Hoc, inquit, tanti viri postremum facinus minime tacendum est, quod in novissimo pene spiritu dignum memoratu fecisse perhibetur. Nam facta sui potestate omnibus, quicumque queri de se vellet, laxatis foribus liberaditus patebat, ut si forte aliqua in re quempiam defraudasser, praesens ipse indicaret, redditurus quicquid iniuste acceperat. Interim quum omnes eius dicta, factique maxime approbassent; quidam arroganter petiit, pecuniam ob remissam sibi capitis damnationem restitui, tamquam indebite solutam. Cui Iacobus generoso spititu, sed exili voce (animam enim exigua virae spe iam trahebat) Si tunciustitia in te reddita fuisset, respondit; nunc quod iniuste facis, queri de me non posses. Nam capitilis criminis reus eras factus, et eius poena in pecuniam non in tuam neque in meam, sed in Rei pub. gratiam commutata est. Quare abibone vir, et qui hactenus malus fuisti, mutatis in melius moribus, vir bonus esto: cum, si pecunin reddatur tibi, tu quoque caput (quod aequum est) pariter reddas necesse sit, id enim ea pecunia redemisti. Nullius ego mihi peccati propterea male conscius sum, nisi forte quod mitius, quam merueras, mulctatus fueris. Huc referri etiam potest, quod cuidam ex Regibus Galliae morio quidam [note: De reb. gestis Ludovic. XI. et Caroli Burgundiae ducis lib. 2.] respondit. Quum enim Rex de quodam conqueretur, qui homicidii veniam petebat, et diceret, Atqui iam tertium homicidium est: Quid ais, inquit, Domine, immo primum duntaxat homicidium perpetravit: tu secundum et tertium Nam si primi veniam illi non dedisses, unicum illud commisisset. Ut autem historias recentiores prosequamur, illustrantur praeterea haec quae diximus, egregio exemplo quod recenset Cominaeus. Quum enim Carolus, Dux Burgundiae, pace cum Leodiensibus confecta ab iis obsides, accepisset, ea conditione, ut si quid contra pactiones sacerent, integrum esset ipsi supplicium de illis sumere; Leodienses autem furente populo, ut est levis et inconstans, immemores fidei datae, violata pace Carolum rursus ad arma concitassent: deliberatum fuit, quid de obsidibus statuendum esset. Multi putabant eos necandos, inter quod fuit Contaeus vir maximae auctoritatis apud Carolum: obtinuissetque tam crudelis sententia, nisi Imbercortus Ambianus Carolum ad mitiorem sententiam, quae a maiori parte consiliariorum approbata fuit, flexisset. Quum Contaeus tam atrociter dixisset in obsides qui simpliciter persuasi, et suorum fidem secuti, pro salute patriae in eas angustias et discrimen devenerant; ex nostris, inquit Cominaeus, quidam ad me tacite, Vides, ait, Contaeum, licet aetate sit gravis, firma adhuc esse valetudine? sed ausim affirmare,

quandoquidem adeo crudeliter sententiam dixit, intra annum esse moriturum. [note: Lib. 5. cap. 5. hist. novi erbis.] Atque ita quidem accidit. Cum historia hac ex Cominaeo recitata, convenit id, quod Benzo de Attabaliba Rege potentiss. in Insula Peru memoriae tradidit. Is enim, quum captus esset ab Hispanis eique libertas iureiurando promissa fuisset, si tantum aureorum et argenteorum vasorum dedisset, quantum implendo cenaculo, in quo erat, sufficeret ad id altitudinis, quo sublime elata manu pertingi posset, iisque hoc praestitisset: (superavit autem summa pretii pro eius redemptione persoluti, cum eo quod praeda contractum erat, duos auri milliones, id est vicies centies aureorum Castellanorum milia) tamen postea illi laqueo gulam fregere. Ergo inquit Benzo, non sine omine ac Deinutu contigit, ut omnes qui de necando Attabaliba consenserunt, postmodum infelicem vitae exitum invenirent. Multi enim in illa sententia fuerant, eum soluto pretio redemptionis, sicut conventum erat, dimittendum. Alii suaserant, ut ad Caesarem in Hispaniam mitteretur. Quod et ipse cognita tam dura sententia flagitavit. Haec mihi in mentem venerunt, quum nuper quidam magnae apud suos dignitatis vir, et nostri nominis studiosissimus, in captivum quendam, diuturna squalore carceris fere enecatum, privata, uti dicebatur, simultate asperior in dicenda sententia capitali fuisset, al ique ne eum offenderent, illi contradicere non auderent. Nam quum mihi forte istac iter facienti hoc indicatum esset, statim ei metuere coepi, quum esset alio quin licet grandaevus, attamen firma valetudine. Accidit autem, ut plusculos post dies, quum sicut consueveram, officii causa eum accedere vellem illum subito et improviso morbo plane decumbentem, et propemodum animam agentem invenirem, ita ut postridie ex hac vita decederet. Sane Draco, unus ex Legislatoribus Atheniensibus, tam asper in puniendo fuit, ut de eo Demadis oratoris dictum celebretur. Eius leges non atramento, sed sanguine scriptas [note: In Rhetoric.] fuisse. Ideoque Herodicus, ut scribit Aristoteles, Eius leges non hominis, sed draconis esse dicere solitus est. Et ob hanc causam leges ipsius dictae sunt funebres, vel, ut Pausanias ait, fonikoi\ no/moi. Qua severitate Draco tamtum contraxit invidiae, ut in theatro apud Aeginam, populari tumultu omnium conspiratione, iniectu multae vestis praefocaretur, et eius leges [note: Celltus lib. 2. cap. 18.] quoniam videbantur impendio acerbiores, non decreto iussoque, sed tacito illiteratoque consensu Atheniensium obliteratae sint. Ex hac schola fuit quidam ex iudicibus Gallicis: de quo ita scribit Henricus Stephanus in praefatione, quam praefixit elegantiss. et utiliss. libello suo, cui titulum fecit: Iuris civilis fontes et rivi. Eius, inquit, haec erat perpetua cantilena, de sene quidem; Suspendite, suspendite, alia multa furta commisit? De iuvene autem, aut etiam puero, Suspendite, suspendite, alia multa committet. (sed

maiorem gratiam Gallicum idioma habet: Pendez, pendiz, ilen a bien faict d'autrez. Et Pendez, pendez: il en fera bien d'autrez) Sed tu Draco, aut Draconista saltem. nullumne Dei misericordiae simul et potentiae relinquendum locum putas: Si senem, et quidem iam decrepitum miseratus, eius mutare animum potest; pueri animum qui ad omnia veluti cereus est, mutare non poterit, etc. Caveant igitur sibi Draconistae, qui in suis obstinatis opinionibus, propemodum expertes omnis humanitatis, nimisque indulgentes affectibus, nil nisi sanguinem, caedes, gladios et ignem, elato animo, spirare videntur, ne et ipsis dictum sit: Viri sanguinarii, dolosi et malitiosi, ne dimidium quidem tempus aetatis suae vivendo complebunt, neque dimidium perficient corum quae instituunt et agunt: e medio cursu suo tollentur. Et, - Frangit Deus omne superbum. Nam qui sua intemperantius amant, et reliquos omnes despiciunt, obliti rationis, citissime praecipites dantur, ut reliqua sua omnia, quum fata urgent, penitus cvertant. Pulcherrima [note: In Panegyr. de consulatu Manlii Theodori.] itaque admonitio est Claudiani:

--- diis proximus ille est,
Quem ratio non ira movet; qui facta rependens
Consilio punire potest: mucrone cruento
Se iactent alii, studeant feritate timeri.
Abductoque hominum cumulent aeraria censu.
Lene fluit Nilus, sed cunctis amnibus exstat
Utilior, nullas confessus murmure vires.

Hoc vitio Carolum Burgundum, cuius supra mentionem fecimus, laborasse Iovius et alii testantur. Genii enim sui captum sensumque, quam alienae prudentiae placida sequi maluit, quasi arrogantis et elati supra aequum ingenii esset amicorum bene consulta contemnere, et contra peculiari sententiae suae semper adulari. Quae res plerosque perdidit. Quare salutaris monitio est Menelai apud Euripidem:

Si vela tendas nimium navis mergitur:
Sed si relaxes, rursus vehitur tutius.
Odit Deus nimis vehementes impetus,
Odere cives: gratior est moderatio.

[note: Problema. 2] Recte itaque M. Antonius Zimara ex Aristotele in proposita quaestione, quam obrem prae ceteris animalibus homo maxime superbiat, postremo ita ratiocinatur: An illud respondebo, hominis superbiam ex sui ignoratione provenire: Quippe si se inter stercus et urinam conceptum fuisse

reminiscetur, si se nudum in lucem prodiisse animadverteret; si se cum miseriis et laboribus vitam ducere perpenderet; si tandem se mortis vinculis astrictum pensitaret, non utique superbires. Unde Flaminius prope finem Psalm. 83. Theodoretum allegat, sentientem DEUM minari ibi, iniquos iudices sic casuros, ut diabolus cecidit, qui ob superbiam et iniustitiam deiectus est de altissimo dignitatis gradu, in quo Deus illum collocarat; [note: In methodo hist. cap. 6. circa medium.] et addit: Quidam vocabulo principum hocloco existimant significari tyrannos, qui ad inferos praecipitantur. Hoc consideravit Bodinus, ubi dicit: Ex omnibus Imperii legibus nullam sanctiorem esse, quam quae vetat, principum rescriptis ullam rationem haberi, nisi aequitati perinde ac veritati consentanea sint. Et hoc illustrat exemplo. Dicit enim, quum Henricus Rex Galliae, Italum servum in carcerem duci iussisset, non adiecta causa; iudices hominem liberasse, prius tamen admonito Rege qui iusserit illum condemnari, quum diceret, se hominem in scelere turpissimo deprehendisse, quia evulgari nollet. Iudices nihilominus reum damnare noluisset; et liberatum esse. Hunc tamen postea iussu Regis in flumen Sequanam noctu demersum ne insolentia facti populum perturbaret. Et paulo post aliud exemplum recenset. Quum Ludovicus XI. inquit, exitium Curiae Parisiorum intentaret, nisi leges a se latas promulgaret; patres, re intellecta, purpurati Regem adeunt. Tum ille: Quae causa vos huc impulit? Ut mortem, respondit Lavacrius, potius oppetamus quam leges iniquas ferri patiamur. Rex oratione Praesidis, et mirabili constantia magistratuum perterritus, eos humaniter accepit, et leges quas promulgari iusserat, coram lacerari mandavit, iuratus se nihil posthac, nisi quod aequitati congrueret, edicturum. Ut autem ad obsides nostros Leodienses revertamur. Disputatur quidem a Iurisconsultis, Quando reus traditus fideiussoribus in casu, quo poena mortis [note: Lib. 6. Lib. 5. Dec. 3. l Sancimus. C. de poenis. 23. q. 5. c. cum homo. et gl. ibi. §. Damn. num. 4. De pace cons. Bal. et Roder. Suar. de fide. in caus. crimin.] sit irroganda, aufugit, ita ut fideiussores eum exhibere non possint; an puniendi sint ipsi poena mortis. Pro affirmativa quidam suas rationes allegant, et exemplum Appii Claudii Consulis, qui teste Dionysio Halicarnasseo trecentos obsides in forum adduxit, atque spectante populo et approbante, virgis caesos securi percussit, quemadmodum et livius scribit, Tarentinorum obsides deductos in Comitio, virgisque caesos approbante populo, de saxo Tarpeio deiectos esse. Sed obtinuit sententia negativa, utpote mitior: alioquin sequeretur absurdum ut innocentes condemnarentur, et leges volunt quod poenae debeant tenere suos auctores. Ceterum cum paulo ante ex psalmo Davidis [note: * Psal. 55.] allegatum sit, Viros sanguinarios et dolosos non dimidium tempus aetatis suae complere; attamen non raro accidere videamus, ut eiusm odi malitiosi cruenti et versipelles homines decrepitam aetatem attingant, sicut multis exemplis tam veteribus quam recentibus hoc illustrari posset, idque

gentiles mirifice torsit, qui ab hoc nodo sese extricare sapientia propria nequere, quemadmodum videre licet apud Ciceronem, qui miratur Dionysium seniorem tyrannum sanguinarium et sacrilegum, non solum regnum Siciliae duodequadraginta annos obtinuisse, sed etiam mortem in le [note: De nat. deor.] cto suo quiete obiisse. Hunc, inquit, non Olympius Iuppiter fulmine percussit; non Aesculapius misero diuturnoque morbo tabescentem interemit; atqui in suo lectulo mortuus triumphantis in modum in rogum illatus est, eamque potestatem quam per scelus nactus est, quasi iustam et legitimam [note: In elog. illust. virorum.] hereditatis loco filio suo tradidit. Huc referri possunt ea, quae Machiavellus de Caesare Borgia (quem Iovius sanguinario ingenio, immanique saevitia veteres tyrannos aequasse censeri posse, et viroso sanguine, exsecrabilique semine progenitum scribit) memoriae tradidit. Hic n fretus patris sui auctoritate, et potentia (is fuit Alexander VI. Pontifex Romanus) quum imperium totius Italiae animo suo concepisset, et spesua veluti devorasset, eamque ob causam principes et nobiles omnes, quos sibi impedimento futuros rebatur, vel vi et dolo e medio sustulisset, vel hoc facere decrevisset: tandem deceptus sua spe, veneno, quod aliis praeparaverat. per imprudentiam hausto, in leculo periculose decumbens, et sicut existimabatur (vix enim tunc vigore iuventutis, et medicamentis, superavit vim veneni) morti pro ximus dixit, se adversus omnia pericula, quaecumque sibi evenite possent, multo ante remedia quaesiisse, praeterquam adversus mortem, quippe numquam cogitasse, se tam cito moriturum: Immemor sane doctrinae Democratis, qui, sicut a Porphyrio citatur dicere solitus fuit: Imprudenter, et impie vivere, non tam esse male vivere, quam diu mori. Visum fuit itaque operae pretium esse, in huius centesimi capitis, et libri primi operarum subcisivarum fine asscribere, quomodo Flaminius locum allegati Psalmi 55. explicet, est enim haec explicatio plena consolationis et pietatis, utque verum fatear mihi nimis inhaerenti verbis Davidis, non levem scrupulum exemit. Eius igitur verba sunt haec: Immatura mors homini pio numquam potest ac cidere. Integritas enim vitae, vel in prima adolescentia tempus maturum mortis affert, neque dicendus est aliquis parum diu vixisse qui puresancteque vixit. Quin etiam vir pius sive senes, sive iuvenis mortem obeat, explevit tempus suum. Quippe qui semper patatus sit, ad discedendum, et bene matutum censeat, quacunque die ipsum DEUS istis corporis vinculis liberare voluerit Contra impius vitam sibi longam semper pollicetur, immo, perinde ac sit immortalis, ita vivit. Quo quidem fit, ut numquam is expleat tempus suum, atque excessus e vita semper ipsi tamquam iuveni immaturus est, etiansi centum confecerit annos. Quan quam igitur homines vitio si improbi aliquando ad extremam senectutem perveniant, tamen verissima est haec sententia: Viri

[note: In Psal 68.] sanguinum et dolosi non dimidiabunt dies suos. Hanc suam sententiam et explicationem idem Flaminius super verbis: rebelles autem habitabunt etc. repetit. Sed fac inquit, impios et contemptores Dei vel in florentissimis urbibus, atque in maxima rerum omnium affluentia vitam perducere ad extremam senectutem: tamen haec sententia verissima est. Ut enim vir pius, quocumque loco aetatem agat, in caelo est: sic impius ubique, miser est, et tamquam relegatus in vastam et desertissimam solitudinem, quae ipsi omnem vitae hu [note: Super. 55. Ps.] ius fructum auferat. Eodem modo verba Regii Prophetae nuper explicavit Conradus Heresbachius in suis scholiis in psalmos Davidicos, accuratissimis, [note: Cap. 6. et 7.] et utilissimis. Et huc respexisse videtur Ecclesiastes Salomonis, ubi dicit: Est iustus periens in iustitia sua, et est sceleratus prorogans dies in improbitate sua. Etsi genuerit aliquis centum filios; et annis multis vixerit, et multi fuerint dies annorum eius, nec tamen anima eius fuerit bonis saturata, ac ne sepulturam quidem consequatur: an non dicam fetum immaturum, ab ortu editum tali homine meliorem esse? Venit enim in vanitate, et in tenebris ambulat, et nomen eius caligine involuetur. Etiam solem non videt, nec acquiescit in ulla re: ac ut vivat bis mille annis, non tamen ei bene erit, [note: Capite 8.] Et paulo post: Etiamsi peccator centies malefaciat, et diu vivat, tamen scio, quod bene erit timentibus Deum, qui reverentur faciem eius, et non erit bene impio, neclongi erunt dies eius, sed sicut umbra transibunt, qui non timent faciem eius.