C. B. D. De COMPARANDA PRUDENTIA CIVILI deque libris et scriptoribus ad eam rem maxime aptis DISSERTATIO ISAGOGICA.

§. I.

PRudentia civilis, sive peritia tractandi remp. eiusque negotia dextre administrandi, tribus modis adquiritur: DOCTRINA, CONVERSATRIONE, et USV. Quae singula quidem, non ineptos ad civilia munia obeunda possunt reddere: sed tamen tum demum perfectum politicum efficiunt, cum universa adsunt.

II.

Usu enim solo qui pollent, inillis quidem rebus, quas iam ante experti sunt, facile consilia inveniunt iuxta et exsequuntur: sed ubi novum aut insolitum quid supervenerit, plerumque anguntur et haerent, neque facile extricare se possunt, nisi plane insigni atque extraordinaria naturae ingeniique bonitate sint praediti.

III.

Deinde hoc incommodo laborat experientia, quod, ut poeta ait, [Note: * Ouid. VI metam.] ait, seris demum ab annis venit, nec praeceptis aut regulis traditur.

IV.

Similiter conver satio quamquam multum iuvare potest experientiam propriam: tamen si literarum adiumento destituta est, imperfectam notitiam gignit. Fieri enim non potest, quin his solis praesidiis innixi subinde cespitent, transsiliantque fines honesti et inhonesti, utilis et inutilis: quos nisi per doctrinam satis perspectos habere non possunt.

V.

Denique eruditio, usu proprio et consuetudine prudentum destituta, plerumque tam ad invenienda consilia, quam ad actiones obeundas, et exsequenda, quae bene consulta sunt, inepta est.

VI

Quare is demum vere prudens, idoneusque ad tractanda reip. negotia futurus est, cuius animum primo doctrina probe imbuerit, deinde firmaverit conversatio, usus denique perfecerit.

VII.

Initium itaque faciendum a DOCTRINA: quippe quae generalior, et singularibus, quae experientia et conversatio suppeditant, dignoscendis velutinormam et modum praescribit.

IIX.

Haec vel e praeceptoribus vivis hauritur, vel e libris. Illis omnino heic opus, non minus quam in scientiis et artibus aliis: quae vix unquam solide addiscuntur, si ductor absit. Deligendi autem talens, si fieri potest, qui Dingenio sint non nimis

theoretico vel moroso: 2: qui rerum, quae inter homines, et in orbe terrarum olim gestae sunt, hodieque geruntur, cognitionem aliquam, nec nullam omnino experientiam habeant: Z denique quibus aliqua consuetudo cum viris prudentibus et politicis interecdat.

IX.

LIBRI, civilis prudentiae studioso utiles, non unius sunt generis. Alii enim per praecepta et observationes generales, alii per exempla, alii per sententias, aut etiam parabolas, nunc docendo et instruendo, nunc hortando aut suadendo, nunc laudando vituperandoque, aliisque modis prudentiam animo instillant. Nos in unoquoque genere selectiores et optimos indicabimus.

X.

Agmen ducant SCRIPTORES STSTEMATICI, hoc est, qui scientiam politicam iusto ordine et methodo digesserunt, idque alii breviter et compendiose, alii tractatione aliquando diffusiore.

XI.

Compendia ex antiquitate vix ulla supersunt: nisi quis ita vocare velit plutarcbi praecepta gerende rei pub. et Isecraetis ad Demenicum et Nicoclem libellos: qui tamen totam doctrinam politicam non pervadunt. Agapeti vero scbeda regia, et Imper atoris Antonini libri de vita sua, proprie huc non spectant, sed potius ad ethicam: cum mores potissimum et privatam principis vitam instruant.

XII.

Hoc autem et superiori saeculo magno conatu et certamine compendia politica scribi coepta sunt, iisque orbis ad nauseam usque impletus: adeo ut delectu heic valde opus sit.

Praecipue commendari merentur post aliquot minora compendia, politica Henningi Arnisaei, et systema politicum Barthol. Keckermanni: itemque Lipsii Politicorum libri[Note: * Optima editio Freinsbemiana, Argent. 1641.], opus utinam tam completum et omnibus rerum pub. formis adcommodatum, quam est accuratum, et plane e genuninis fontibus deductum: denique Boxbornii institutiones polisitiae, tum illae, quae Goslariae primum, et deinde correctiores Lugduni Batavorum anno superiore prodierunt, tum quae prolixis cum explanationibus ipsius auctoris, doctique hominis additionibus Lipsiae nunc excuduntur.

XIII.

Ex his duo quidem priores magis ad civitatis rerumque civilium historiam et theoriam pertinent: posteriores magis ad civitatis gubernationem, civilisque actus prudentiam spectant. Quae duo, quomodo distinguenda sint, accurate exponit [Note: cap II.] Boeclerus dissertatione de politicis Lipsianis: qua de naevis pariter et praerogativis operis Lipsiani, veroque ipsius usu egregie disserit.

XIV.

Fusius et integros commentarios doctrinae politicae scripsere ex antiquis, qui quidem supersunt, plato et Aristoteles. Et illius quidem libri XII de legibus, et X de republica, suaves plenique reconditae eruditionis ac sapientiae sunt: sed res politicas genere disputandinon admodum politico, adeoque ta\ praktika\ speculative magis, quam usus vitae requirit, aut patitur, tractat. Plura tamen ad usum reip. habentur in libris de legibus: quamquam ibi non agitur de omnibus rebus publ. earumque speciebus, differentiis, morbis et conservatione, adeoque non integre prudentia civilis, sed pars eius traditur. Scripsit et de regno libellum exiguum, non quidem

magni momenti, sed lectu non indignum: itemque politicum, in quo naturam hominis prudentis descripsit. Nemini vero legendus Plato, nisi qui instructus initiatusque prudentiae mysteriis, censorem non minus, quam lectorem agere possit.

De commentariis in Platonem Naudaeus bibliogr. plit. p. 45. edit. Buchn.

XV.

At Aristoteles in aula natus, magnorumque principum Philippi, Alexandri, Antipatri et Antiochi consiliarius et comes, plenum perfectumque opus molitus partem generalem civilis doctrinae in ethicis, praesertim Nicomachicis, facili profluentique stylo tractavit: politica vero proprie dicta, incomparabili gravitate, brevitate et arte conscripsit: ac nom tantum nihil eorum omisit, quae ad integrum imperii corpus faciunt, sed etiam illa docuit, quae ad singulas partes Imperii requiruntur. Quin et arcana sive sophismata, propter quae Machiavellus potissimum suspicisolet, pleraque in IV to, Uto, et VIto politicorum libris indicavit. Huius operis reliquiae (aliquot enim libros hodie deesse, quin et ordinem eorum, qui supersunt, immutatum docuit Conringius in introductione ad Aristotelis politica) saepe voluendae, sed iuncta introductione Conringii modo laudata, parapbrasi Danielis Heinsii[Note: ed. Lugd. Bat. cum textu GL. 1621.], analysi Ioannis Feldeni[Note: ed. Helmft. 1654.], et commentario Michaelis Piccarti[Note: ed. Lipsiae 1615.]. Qui sufficere possunt ad probe intelligendum opus Aristotelicum.

XVI.

Non inutiliter tamen addideris commentarios Ioach. Camerarii, Oberti Gifanii, Petri Victerii, ac si haberi possunt, notas Ioannis Genesii Sepulvedae, et commentarios Donati

Acciaioli. Antonii Montecatini commentarius doctus magis, quam utilis est. Deperditos Aristotelici operis libros supplere conatus est Cyriacus Strozza, sed non admodum feliciter: proinde legendus quidem, sed non ea spe, acsi Aristotelem aequaturus sit.

XVII.

Ceterum optandum esset, superesse Cicerenis libros sex de repub. quos se composuisse ait libro II de Divinatione: eiusdemque politika\, quae spissum et operosum opus vocat lib. II ad Q. Fratrem, epistola XIII. Horum tamen iacturam quodammodo supplent libri de legibus: etsi non tractant integram politicam, sed tantum de legibus optimae rei pub. de vitiis et virtutibus rerum publicarum, et quibusdam aliis.

XVIII.

E recentioribus scriptoribus systematicis nominari prae ceteris meretur Ioannes Bodinus in opere de republica: qui tamen et ipse non minus censorem, quam lectorem requirit. Plurima contulit ex veteri novaque historia, ac ferme de omnibus rebus publ. egit: sed multos habet naevos, ut, quod non observat iustum politicaeque debitum ordinem, quod plurima aliena miscet, ab unoque ad alterum cadit, quod historias nimis prolixe inserit, quod non habet omnia, quae ad civilem prudentiam spectant, neque de omnibus rerumpbl. speciebus seorsum agit, etc.

XIX.

Deinde Petrus Gregorius Tolosanus: qui pro thesauro politico, si quid amplius in quirendum, si auctoritate Doctorum aut apparatu et instructu argumentorum opus est, praecipue commendari, necunonomine politicae Adami Contzenii Iesuitae praeferri debet. Plurima tamen iuridice magis quam politice tractat.

XX.

Ad eundem finem non inutiliter adhibebitur Wolfgangi Heideri systemae philosopbiae politicae, varia eruditione refertum, et subinde lectorem ad fontes materiarum deducens, itemque relectiones politicae Arsinaei, opus praeclarum, sed imperfectum.

XXI.

Denique et Andreas Fricius Modrevius in libris de republ. emendanda gravioribus politicis hauddubie annumerandus est. Egregie enim disputat, magnaque libertate in vulgares errores politicos invehitur.

XXII.

Lipsii institutum prolixiori tractatione imitari conatus est Ioannes a Chokier, in thesaeure aphorismorum politicerum: sed quod optimum in Lipsio habendum, omisit. Nihil enim aliud opus eius habet, quam congestionem sententiarum et exemplorum, absque altiore consilio ac iudicio profundiore.

XXIII.

His et similibus scriptoribus systematicis hodie plerique ambitum studii politici metiuntur, satisque se aptos idoneosque ad tractandam rem pub. vitamque civilem ingrediendam arbitrantur, si unum et item alterum systema politicum [Note: Boecler. Hist. schol. princip. c. I §. 7.] utcumque evoluerint. Unde fit, ut praeceptis et regulis quibusdam, locisque communibus exemplorum instructi, solidis artibus politlcis animum non accommodant. Quo nullum maius certiusque profectus politici impedimentum est. Impossibile enim est, ut solide, aut mature, aut feliciter, aut ad regimen Imperiorum vitamque civilem satis accommodate hinc potissimum civilis prudentia hauriatur. Nam haec in

iis potissimum occupatur, quae arte carent, neque tam regulis, quam accuratiore observatione expensioneque singularium comparatur.

XXIV.

[Note: Idem prooem. in dess. pol.] Aliter longe veteres Graeci Romanique, quos eiunioribus cordatissimus quisque sequitur, qui tractationibus politicis ad certa argumenta traductis, reique praesenti accommodatis, itemque historiae praecipue dabant operam: praeceptis generalibus tantum usum u(pomnhmatiko\n, officiumque locorum communium tribuentes.

XXV.

Scilicet veram solidamque prudentiae institutionem liberalius et felicius historia profitetur, quodque praeceptis deest, suggerunt efficacius exempla. Quam in rem videte, quae plane egregie disseruere e veteribus Polybius, in prooemio historiae suae, e recentioribus Isaacus Casaubonus, in aurea praefationa ad Polybium, et commentario postumo ad librum 1 eius dem scriptoris, itemque Boeclerus libro, cui titulus, bisteria schola principum.

XXVI.

Praeceptis itaque subiungenda lectio bistoricorum meliorum, hoc est, eorum qui veritate, explanatione et iudicio pollent, quae tria requirebat Lipsius[Note: * Notis ad lib. Ipolitic. x. IX. §. IX.], quique observant non solum quid factum sit, sed etiam qua occasione, quo consilio, quo praetexcu, et quo eventu: simul et iudicia de cuius que consiliis et gestis ex sententia prudentum virorum subinde adnectunt.

XXVII.

Tales sunt primo, qui describunt unius aut plurium rerump. resgestas, iique tum veteres, tum paullo recentiores

XXIIX.

Veteres, Graeci partim, partim Latini. Nam ex hebraeis barbaricisque scriptoribus nil ferme superest, quod valde faciat ad prudentiam civilem adquirendam, si excipias libros Regum et Chronicorum, Iosuae et Iudicum: e quibus nonnullae pacis militae quae artes non tam hauriri, quam erui possunt. Inter Graecos praecipui sunt Tbucydides et Polybius, uter que legum historiae conscribendae observantissimus, et in ipso rerum actu versatus: alter etiam ea civilis prudentiae fama celebris, ut tota Achaia civitatum suarum auctorem et legislatorem. habuerit. Sed Thucydides alicubi obscurior et brevior: Polybius clarus ubique et exquisitus, nec tam narrans, quam ex professo docens et instruens.

XXIX.

Hos sequuntur Xenophon, prudentia eximius et circumspectus, diu que Imperatoris officio functus: Plut archus, cuius vitae, praesertim Periclis, Catonis, Gracchorum, Demosthenis, Ciceronis, et quorundam aliorum, politices studioso accurate legendae: Dio Cassius, prudentissimus profecto gravissimus que scriptor, nemineque utilitate et disciplina historica. [Note: Notis ad politic. 1, 9.] inferior, adeoque immerito a Lipsio praeteritus: sicut et Herodianus, absolutissimi styli et iudicii historicus, et sine causa ab Interpretibus inter vitarum scriptores repositus. Quibus eposteriori aevo addi debent, Lipsio laudati, Nicetas Choniates, et Nicephorus Gregoras, itemque Ioannes Cantaecuzenus, et Theopbylactus Simocattae, uterque expositione et argumento eximie utilis prudentiae studioso.

XXX.

E Romanis praecipue commendari debent, primo Sallustius et Nepos, uterque nervosa brevitate et prudentia Thucydidem

exprimens, deinde Livius et Curtius. quorum ille veluti Latinorum Polybius habendus est, hic omnium optime ingenium principum, aularumque artes expressit. Postea Suetonius et Ammianus Marcellinus, quique omnes prudentia et iudicio superat, Taecitus, paene ediscendus politices studioso. Huius laudes certatim viri docti decantarunt: e quibus inprimis videndi Lipsius in praesatione ad editionem suam, et Boeclerus in oratione de bistoria Taciti, dissertationi de Politicis Lipsianis subnexa.

XXXI.

Neque omiittendi Dionysius Halycar nassaeus, Arrianus, Appianus, Iosephus, et Procopius e Graecis: e Latinis Iul. Caesaer, et Velleius Paterculus, itemque Iustinus et Florus, breves illi quidem, sed passim sententiis iudiciisque politicis referti.

XXXII.

Ex his omnibus alii sententiis et philosophando, insticutionem lectoris profitentur, alii digressionibus et dictis, alii, praesertim Polybius et Livius, grandi illo prudentiae apparatu, quem passim interpositis iudiciis, observationibus, monitis, egressionibus mstruxerunt. Atque hoc postremum genus ad civilem prudentiam comparandam maxime aptum est.

XXXIII.

Ceterum legendi sunt primo ex optimis et emendaetis simis editionibus. Itaque potissimum, si haberi possunt, adhibendi sunt Polybius Casauboni [Note: Francof. Gr. Lat. 1609. fol. et Lat. in 8.], Thucydides Henr. Stephani[Note: Gr. Lat. 1588. fol.], et Baronis Enenkelii [Note: Tubingae 1596. in 8.], Plutarchus Io. Rualdt[Note: Paris. 1624. fol Il volum. GL.], aut Guil. Xylandri [Note: Francof. Latine in 8. 1592.], Xenophon[Note: Francof. 1596.] Io. Leunclavii, Dio Cassius[Note: Hanov. 1606. fol.] eius dem Leunclavii, Herodianus[Note: Argent. 1644. in 8. et denuo. 1662.] Boecleri, Nicetas ex edit. Geneu.[Note: A. 1593. in 14.] Hieron Wolfii, aut, cum prodierit, Car. Annib. Fabrotti, Nicephorus

Gregoras, Hier. Wolfii[Note: Basil. 1562. fol. GL.], aut, ubi publicatus fuerit, Fabrotti., Cantacuzenus Iac. Pontani, enovissim editione[Note: Paris. 1616. II tomis. antea Ingolstad. 1603.] Parisiensi; Simocatta, ex ed. eiusd. Pontani[Note: Ingolst. (1605. 4.], Sallustius Petrei [Note: Francof. 1649. 12.] aut Thysii[Note: Lugd. Bat. 8.]; Nepos, ex recensione novissima[Note: Argent, 1656. 8.] Boecleri, aut nostra[Note: Inet 1657. 8.], Livius Gronovii, aut ex editione tertia[Note: Francof. 1642. in fol.] Gruteri, Curtius Freinsbemitt [Note: Argent 1640. 4.], Suetonius[Note: ibid. 1647. 4.] Boecleri, aut[Note: Lugd. Bat. 1647. et denuo 1654. 8.] Schildii, Ammianus[Note: Paris. 1638. 4.] Valesii, aut [Note: Hamburgi 1609. 4.] Lindenbrogii, Tacitus[Note: Argent. 1638. 8.] Berneggeri, Dionysius Halycarnasseus ex edit. Francofurtensi [Note: A. 1586. GL. fol.]; Arrianus ex edit. Basil.[Note: 1537. et 57. 8. a Vulcanio ap. H. Steph. fol. 1575.] Nicolai Gerbelii aut Vulcanii, Appianus[Note: Geneu. 1592. fol.] Henr. Stephani, Iosephus[Note: 1611. et deuvo 1632. fol.] ex edit. Geneavensi, Procopius [Note: Lugduvi 1623. fol.] Nicol. Alemanni, aut sihaberi nequit, Io. Eicbelii[Note: Helmstad. 1653. 4.], Iulius Caesar Iungermanni[Note: Francof. 1606. 4] aut Tbysii[Note: Lugd. Bat. 1662. 8.]; Velleius Paterculus[Note: Argent. 1642. 8.] Boecleri, Iustinus[Note: ibid. 1631. et denuo 1653. 8.] Berneggeri, Florus denique e postremarecensione[Note: ibid. 1636. et denuo auctior An. 1655. 8.] Io. Freinsbemii.[Note: r) Lugd. Bat. 1645. denuo 1654. et 1668.]

XXXIV.

Legendi Secunde cum commentariis, observationibus,

notis, discursibus et dissertationibg eorum, qui historico politica annotatione eos illustrare adgressi sunt. Quales sunt in Thucydiem notae[Note: Tubing. 1596. 8.] Baronis Enenkelii, in Polybii librum primum commentarius[Note: Paris. 1615. et Argent. 1652. 8.] Casauboni, in Dionis Cassii partem Libri LII, dissertato[Note: Argent. 1643. 4.] Boecleri, quam Metcenatem inscripsit, in Herodianum notae[Note: d et e) ed. cum textu.] Boecleri, in Nepotem notae politicae Boecleri, Gebbardi[Note: Lugduni 1653], Loccenii[Note: Holmiet 1654,], in Livium discursus Machiavelli[Note: saepius in Germania et Belgio, editi.] et[Note: Venet, 1592.] Ant. Ciccarellae, notaeque politicae[Note: ed. cum Livio in fol. 1632.] Gruteri, in Curtium commentarius[Note: Argent. 1659. in 8.] Freinsbemii, et notae politicae[Note: ed. in Belgio, Lubecet, novissime Ienet, 1658.] Loccenii, in Suetonium commentarius[Note: postremo editus a Boeclero cum textu, Arg. 1648. in 4.] Casauboni, et dissertationes Boecleri, in Iulium eiusdem observationes[Note: Amsterod. 1633. in 12. quet editio secunda et auctior.] Zevecotii, et in eundem Iulium, Augustumque et Titum, disputationes[Note: nuper iunctim editet Argent. 1656. 4.] Berneggeri, in Ammianum animadversiones Valesti[Note: ed. cum textu.]; in Tacitum dissertationes[Note: Italice Venet 1607. in 4. Latine Francof. 1609. 4.] Scipionis Ammirati, Pet. Canonberii[Note: Francof. 1610. 4.], Cauriana[Note: Discorsi del Sig. Phil. Cauriano sopra i primi cinque libri de C. Tacito, Fior enzet, 1600. in 4.], et Malvezzi[Note: Discorsi sopra C. Tacito di Virg. Malvezzi, Ven 1622 in 4.], discursus[Note: Heidelb. 1604. et 1605. in 4 poste a auctiores sub fin. Livii in fol.] Iani Gruteri, notae politicae[Note: Argent. 1628 et coutinuatio 1652. in 8.] Forstneri, et ad partem primi Annalium commentarius[Note: Argent. 1643. in 4.] Boecleri, considerationes[Note: Bresciet 1623.] Pii Mutii, et Arcana Regnorum[Note: Herbornet 1655. in 8] Cyriaci Lentuli; ad vitam Agricolae commentarii[Note: Argenr. 1617. 8.] Matth. Berneggeri, Mich. Virdungi[Note: postr emo ed. Noriberg. 1637. 8.], Mar. Zuerii Boxbornii[Note: Lugd. Bat. 1642. in 12. f et]; in Procopium notae[Note: cum textu editet.] Alemanni et[Note: cum textu editet.] Eitbelii; in Caesarem notae Io. Brantii[Note: h. babentur sub fin. e. dit. lungermanni.], in Velleium notae et characteres politici[Note: ed. cum textu 1642.] Boecleri, in Iustinum notae[Note: ed. cum textu.] Berneggeri; in Florum denique[Note: ed. cum textu.] notae Freinsbemii, observationes Zevecotii[Note: Amsteld. 1638. in 12. cum textu] et dissertationes[Note: Argent. 1643. in 4.] Boecleri, quas Scholas Florianas vocat, adlibrum IV. Addenda quoque in Curtium[Note: ed. cum textu.] et Livium[Note: Holmiet 1649. denuo 1652. Argcntorati.] erudita supplementa Freinsbemii: quae sicut ex optimis scriptoribus antiquis congesta sunt, ita multum civilis prudentiae continent.

XXXV.

E mediae aet atis bistoricis vix aliquis instituto nostro aptus est, nisi forte Saxo Grammaticus [Note: vixit circa A. Ch. 1177.] in historia Danica, praesertim in rebu sui temporis: in remotioribus enim valde fabulosus est: et Lambertus Schafnaburgensis[Note: Flor circa An. 1200], sed nonnisi in historia Henrici IV Imperatoris. Cetera enim cum hac parte comparari non debent. In rebus tamen ad controversiam inter Henricum IV et Gregorium VII papam fidem eius claudicare, [Note: Lib. XLIX Advers. cap. IV.] multi censent. Alioquin dictio eius tam elegans, ut iudicio Barthii nemo politius inter veteres, res Germaniae scripserit. Saxonem[Note: Sorae Danorum 1644.] cum eruditis adnotationibus edidit Stephanius: Lambertux[Note: a 10. Pistorio Francofurti A. 1583. editos.] inter scriptores rerum Germanicarum habetur.

XXXVI.

Rodericus quoque Ximenius, archiepiscopus Toletanus[Note: obiit. A. 1245.] in hist oria Hispanica satis honus, ut in tali aevo, habetur[Note: Lips. not. ad polit. 1, 9.et Voss. de hist. Lat.] . Eius opera inserta sunt Tomo II Hispaniae illustratae Andr. Scbotti.

XXXVII.

Quamquam autem ex ipsa aetate media pauci supersunt, qui prudenter historiam scripserint: res tamen illorum temporum non male, statim post instaurata in Occidente literarum studia, exposuere Polydorus Virgilius[Note: Vixit circa An. 1500.] in historia[Note: postremo edita ab Ant. Thysio Lugd. Bat. in 8. 165. et antea Basileae 1557. fol. sunt libri 27.] Anglicana, Pandulpbus Collenutius[Note: vixit circa An. 1500, Pisaurensis IC et Eques. vid. Ucss. hist. Lat.] in Neapolitana[Note: Lat. edita Basil. 1572. a Io. Nic. Stupano.], 10. Iovianus Pontanus[Note: flur. ab An. 1460. ad 1505. usque.] in descriptione belli, quod Ferdinandus rex Neapolitanus adversus Ioannem ducem Andegavensem gessit, Paulus Aemilius[Note: Canonicus Veron. Sed vixit in Gallia. Obiit An. 1529.] in opere de rebus gestis Francorum[Note: ed. Basil. 1569. fol.], Leonardus Aretinus[Note: decessit An. 1543. diu Secretarius urbis Florentiae.] in historia[Note: * Eam edidit e MSS Sixtus Brunus, Argent. 1610. fol.] Florentia, et sui temporis Italica; Albertus Crantzius[Note: obiit An. 1570.] in Metropoli, Saxonia, historia Vandalica, et compendio rerum Septentrionalium; denique 10. Auentinus[Note: obiit An. 1534.] in annalibus Boicis[Note: emendatiores et auctiores edidit Nic. Cisnerus, Basil. 1580. fol.], insignis prudentiae atque eloquentiae scriptor.

XXXVIII.

Nostro et superiori saeculo multi ad veterum

accurationem proxime accessere, quidam et optimos quosque Romanorum et Graecorum historicorum aequarunt. Inter hos principe loco ponendus Thuanus est, scriptor eloquentia, doctrina, libertate, prudentia ac fide nemine inferior, praesertim in rebus Gallicis, quibus ipse interfuit. In reliquarum enim gentium non parem ubique fidem meretur, quia alios sequi necesse habuit. Unde factum, ut etiam stylus eius alicubi diversus deprehendatur: verba namque auctorum, quibus usus est, plerumque retinuit. Persecutus est res ab anno M DC XLVI, ad 8 DCC VII, in universa Europa gestas; adeoque veluti bibliotheca historica illorum temporum haberi debet. Quae ad religionis historiam pertinent, summa aequitate et moderatione, quamquam religioni Pontificiae addictus, tractuait, eaque re multorum e Papistis odium in se concitavit, adeo, ut a nonnullis[Note: ut ab Erbermanno lesuita, iu scriptus contra Calixtum.] idcirco politico-Catholicus appelletur: a quibusdam etiam ut atheus et profanus [Note: Boecl. Annot. polit. ad II Hist. Tac. p. 92. seqq.] traducatur. Ceterum praeferendae sunt editiones Parisinae ab ipso Thuano procur atae, et Genevensis quaeque ex ea expressa est, postrema Francofurtensis, in qua nonnulla iussu auctoris ab editore Geor. Michaele Lingelshemio expuncta, singulisque libris praemissus Indiculus scriptorum, quibus in concinnanda unaquaque parte historiae usus est. Francofurtensis prior editio, vivo auctore, et de iniuria frustra conquesto, multa, in his etiam librorum numerum et ordinem, immutavit. Praecipue diligenter legendus est liber primus, quo statum universae Europae, causasque bellorum superiori saeculo gestorum complexus est.

XXXIX.

Thuano rerum experientia, fide, prudentia, et ingenio

par, aut certe non multo minor, existimandus est Franciscus Guicciardinus, nobili familia Florentina ortus, et maximis rei publ. negotiis admotus: qui XX libris historiae Italicae res ab anno M CCCC XCIV ad M DC XXXII usque gestas exposuit. Eam ex Italico transtulit Caelius Secundus Curio, ediditque Basileae An. M DC XLVI. Sed longe maiori cum fructu legentur editiones Italicae, quibus iudicium de historia Guicciardini suum, collectionemque sententiarum e toto opere, praefixit, atque ex aliis eorum temporum historicis egregias notas marginales adposuit Thomas Porcachus: nec inutiliter addentur considerationes civiles ad historiam Guicciardini sciriptae a Remigio Florentino, editaeque Venetiis [Note: Not. ad I. pol. cap. IX.] Anno M DC III. Naevos quosdam Guicciardini notavit Lipsius, sed minores, quam ut eum numero praestantissimorum historicorum possint eximere.

XL.

Circa idem tempus historiam[Note: ab an. 1494. ad 1540. prodiit Basileae, 1578, opera eius omnia simul excusa. fol. 1578.] sui temporis scripsit Paullus Iovius, magna eloquentia, prudentiaque, sed fluxa fide; (ut etiam Lipsio[Note: * l. c. † de hist. Lat. III, 8.] observatum: Iovium multa a vulgo potius, quam rerum gnaros consulere solere, ait Vossius†) et calamo ad laudes Medicaeorum suaeque gentis, et quorumuis aliorum, prompto ac venali. Scripsit et elogia virorum bello, doctrina aut dignitate illustrium: q vod opus a viris doctis magno in pretio habetur.

XLI.

Petrus quoque Bembus Cardinalis iisdem temporibus non male scripsit historiam Venetam: nisi quod multa Venetorum gratiae dedisse dicitur, stylumque et elegantiam

Ciceronianam nimis ubique adfectat. Quo factum est, ut [Note: l. I cap. 9] saepe obscrurus, interdum et frigidus deprehendatur, de quo videndus Lipsius in notis adpolitic am, et centur. II epistol. miscell. XXV II. Optima editio est Argentinensis anni M DCCXI.

XLII.

Neque multo post Nic. Machiavellus, civis et secretarius Florentinus, ac postea consiliarius Caesaris Borgiae, impuri nebulonis, Alexandri VI Papae nepotis, octo libris historiae Florentinae, migrationes populorum septentrionalium, ruinam Imperii Romani, incrementaque Romanorum pontificum et Florentinae urbis origines ac progressus, totiusque Italiae statum, ab anno Chr. M CCXV usque ad M CCCXCIV, persecutus est: quod opusculum etsi parvum, satis tamen ingeniosum et auctore suo dignum, prudentium virorum iudicio censetur. Latine prodiit Argentinae A. M DCC X.

XLIII.

At in Gallia paullo ante Philippus Cominaeus[Note: * obiit. 1509. aetatis 63.] eques Flander, sola naturae ingeniique bonitate usuque rerum civilium, sine literarum studiis, ad ingentem prudentiam enixus, tanta side et prudentia res gestas Ludovici XI et Caroli IIX, Galliae regum, literis consignavit, ut plerorumque iudiciis cum quovis antiquorum componi mereatur. Id opus saepius lingua Gallica, qua ab auctore scriptum fuit, editum est in Galliis: Latine autem primum a Ioanne Sleidano, sed fidelius postea a Casp. Barthio conversum, excusumque Francofurti anno M DCC XXIX: quae editio reliquis praeferenda, praeterquam Gallicis, quae longe vitilius legentur. In Belgicis rebus quaedam minus candide ab eo narrari, observat Aub. [Note: ad lib. VIII.] Miraeus, in notis adres Brabanticas Pet. Divaei, ideoque saepius vapulat Iac. Meiero, in Annalibus Flandricis. Elogia eius

passim reperies apud scriptores historicos et politicos, quorum [Note: part. I p. 29.] aliquos laudavit Zeillerus in de historicis.

XLIV.

Atque hi quodammodo remotiores a nostra aetate sunt: quippe quorum nemo, Thuano excepto, intra proximos annos centum floruit. Nunc ex iis, qui intra id tempus historiam scripserunt, optimos aliquot indicabimus, idque, ut coepimus, secundum diversas gentes, inter quas unusquisque vixit. Ex Italis igitur, quorum magnus est numerus, isti quinque prae reliquis laudari merentur. Primo Henricus Caterinus Davila, qui lingua Italica bellorum civilium, in Gallia a Francisco I ad Henricum IV usque, sive ad annum M DC XCIIX gestorum, historiam libris XV pertractavit. Hunc Balthasar Bonifacius, in tractatu de historia, non dubitavit Xenophonti, Caesari, et Guicciardino comparare, aut etiam praeferre, quod pariter, ut isti, rebus quas descripsit, interfuerit.

XLV.

Deinde Franciscus Sansovinus in historia universali de origine, bellis, et Imperio Turcarum, pariter Italico sermone composita, quam ante quadriennium[Note: * An. 1654. in 4.] additionibus et vitis Imperatorum Ottomannicorum ad hoc usque tempus auctam, Veneti recuderunt. Quanta prudentia fuerit, docem eius liber de gubernatione regnorum, et aphorismi politici infra memorandi.

XLVI.

Tertio Paullus Paruta in praeclara historia Veneta, quae similiter abhinc annis XII[Note: An. 1645. in 4.] Venetiis recusa, et argumentis rerum in margine aucta est. Huius etiam egregii discursus politici, et liber de vita politica satis laudarinon possunt.

XLVII.

Quarto Famianus Strada Romanus et Iesuita: qui tanta elegantia, prudentia et diligentia historiam tumultuum Belgicorum ab excessu Caroli V, ad annum usque M DC XC, composuit, ut cuique veterum comparari, multis etiam praeferri mereatur. Eius duae decades: tot enim hactenus prodiere: saepius excusae sunt Romae, Antuerpiae, et in Batavia: postremo a Iesuitis Moguntinis uno volumine correctiores publicatae, quae editio reliquis anteferri debet.

XLIIX.

Quinto denique Victorius Sirus, qui tribus iustis voluminibus res universae Europae, ab anno M DCC XXXV ad MDCC XLII, magna industria persecutus est. Duo priores tomi editi sunt Casale, anno M DCC XLIV, recusique Genevae, anno M DCC XLIX, tertius Lugduni in Galliis prodiit, anno M DCCLIII. Reliqui adhuc desiderantur.

XLIX.

E Gallis duo potissimum commendari debent, Petrus Matthaeus historiographus regius, et Gabr. Bartholomaeus Gramondus, praeses Parlamenti Tolosani, et in sacro regis consistorio senator, qui res suorum regum non male tradidere. Matthaeus quidem res Henrici IV, itemque bella a Francisco II, Carolo IX, Henrico III et IV cum Hispanis usque ad excessum Philippi II regis: Gramondus autem gesta Ludovici XIII, ab excessu Henrici IV usque ad annum M DCCXXIX. Reliquorum enim eiusdem regis auspiciis usque ad mortem illius peractorum historiam hactenus supprimere dicitur.

L.

Horum uterque magna quidem diligentia et prudentia

historiam, sed non pari ubique fide tractavit. Nam Matthaeus etiam popularium suorum, Renati de Lusinga, in tractatu de ratione legendi historiam, et Gramondi extremo libro X historiarum, iudicio, elegans magis quam honus habetur, multaque tacuisse, quae referenda erant, quin etiam affectibus ubique deditus esse, at que aperte Hugenottis favere dicitur: Gramondus vero praeterquam quod stylo affectato to saepe obscurus est, etiam idipsum vitium, cuius Matthaeus arguitur, passim incurrit. Numquam enim satis aeque de Protestantium rebus iudicat.

LI.

Inter Britannicos scriptores, duo Angli Guil. Camdenus, et Franciscus Verulamius, Scotusque unus Geor. Buchananus prae reliquis celebrantur. E quibus Camdenus, praeter descriptionem Britanniae, exquisitissimum opus, scripsit annales rerum Anglicarum et Hibernicarum, regnante Elisabetha, ad annum M DCLXXXIX, primum in Anglia, deinde Francofurti anno M DCC XVI excusos: Verulansius, ut erat non solum ingenio, sed etiam dignitate et rerum experientia summus: quippe vicecomes S. Albani, et Angliae cancellarius: historiam regni Henrici VII, cuius tempora, ut in praefatione ipse ait, mutationum et eventuum rariorum plena fuere, exiguo, sed vere politico libello complexus est: qui primum Anglico sermone conscriptus, post ab ipso auctore in Latinum conversus in Anglia Belgioque[Note: * Lugd. Bat. 1647.] prodiit.

LII.

Georgius autem Buchananus post annorum viginti quattuor peregrinationem in patriam reduxfactus, rerum Scoticarum historiam ab origine gentis ad annum superioris saeculi secundum et septuagesimum produxit: quod opus

Edinburgi primuin, anno M DC LXXXIII, mox anno sequenti Francofurti prodiit[Note: * in fol.], ubi et decennio post[Note: † an. 1594. in 8.] minori forma recusum est. Fuit vir summa eloquentia et scribendi facultate incomparabilis, diligentia quoque et prudentia, tum ex exquisito indicio multis superior, sed, quorundam sententia, fide promercali, partiumque studio sic interdum abreptus, ut eius libri ab ordinibus Scotiae falsitatis damnarentur, Mariae quoque Scotorum reginae, ut ipse postea confessus est, nimis infestus. Quam autem regiae potestati in universum parum aequus fuerit, docet dialogus eius de iure regni apud Scotos: in quem fortiter calamum strinxit Guil. Barclaius in tribus prioribus libris egregii operis de regno et regali potestate adversus monarchomachos scripti.

LIII.

Multo fertilius bonorum historicorum fuit Belgium, eoque ortinon suas tantum, sed aliarum quoque gentium res tradiderunt. Suas quidem Dominicus Baudius in elegantissimo opere de induciis belli Belgici, iterato edito Lugd. Batavorum, anno M DCC XVII, et in eiusdem argumenti opusculo Ioannes Meursius, Baudio aut par prudentia, aut superior. Idem qui et Belgicarum rerum libris IV sexennium Albani ducis persequutus est, tanta diligentia et cura, ut idcirco Balthasari Bonifacio luculentissimus rerum Belgicarum scriptor audiat, ac cum Xenophonte et Caesare componendus videatur. Utrumque opus iunctim prodiit Lugduni Batavorum, anno M DCC XIV.

LIV.

Deinde duo scriptores annalium Belgicorum Ioannes Rheidanus, a Dionysio Vossio in Latinum sermonem translatus, et Hugo Grotius , cuius opus diu magna

eruditiorum exspectatione desideratum superiore anno prodiit in lucem.

LV.

Denique Ubbo Emmius, vir eruditissimus, cuius praeter opus Genealogicum, veterem Graeciam, et descriptionem Frisiae, exstat historia rerum Frisicar um ab anno Ch. CCCCXLIX usque ad M DC LXIV, tanta prudentia et elegantia scripta, ut palmam cunctis prioribus praeripiat, eoque digna, quae frequentius studiosorum hominum manibus teratur. Varie primum et particulatim, sed postea uno volumine iunctim excusa est in Batavia Lugduni, an. M DCC XVI.

LVI.

Exterorum res tradidere iam laudatus Meursius in historia Danica, Amstelodami excusa, et 10. Isaacius Pontanus, cuius praeter historiam urbis Amstelodami, et libros VI originum Francicarum, exstant decem libri historiae rerum Danicarum ad domum usque Oldenburgicam, quae hodie regnat,sive annum Chr. M CCCC XLIIX productae, excusi pariter Amstelodami, an. M DCC XXXI. Uterque praeclarus scriptor et historiographus regis Daniae Christiani IV: sed Meursius pauca tantum, et ferme illa, quae tempore Christierni regis continerunt, Pontanus autem vetera iuxta ac recentiora persecutus est.

LVII.

In Polonia quoque non inerudite historiam tractarunt Paullus Piasecius episcopus Praemisliensis in chronico Polonico[Note: ed. Cracovia 1645. in fol.], ante paucos annos in Batavia recuso, et Ioachimus Pastorius, medicus ac historiographus regis Poloniae, hodieque professor honorarius Gymnasii Dantiscani, in epitome nova historiae Polonicae, sive Floro Polonico: cuius

secunda editio prodiit Lugduni Batavorum, anno M DCCXLII. Desiit in Sigismundo rege.

LVIII.

In Germania nostra vix quisquam satis pro dignitate tractavit historiam praeter Ioannem Sleidanum: qui tamen ipse non Germanus, sed Belga fuit. Hic enim Argentorati sedecim annorum labore, summaque industria: cuius indicium est, quod sic attrivit ea opera ingenii memoriaeque vires, ut sub finem vitae ne quidem trium filiarum, etiam admonitus, reminisci posset: perfectissimum opus commentariorum de statu religionis et rei pub. sub Carolo U Caesare confecit. Quo res ecclesiae iuxta et reip. non vulgari eloquentia et iudicio persedutus est, etiam quorundam Pontificiorum sententia: quamquam plerique sectae illi addicti fidem eius in dubium vocare soleant. Adversus quos eum magni nominis scriptores tuentur: quorum nomina habes [Note: Part. II. pag. 141.] apud Zeillerum: Instar omnium erit testimonium Aubignaei[Note: † lib. I. hist. cap. 1.] scriptoris Galli, cuius verba Latine adponemus Auctor, inquit, qui hoc saeculo neque lectus satis, neque satis aestimatus est, cuius labores sapiunt spiritum quendam generalem, cuius affectus non impelluntur nisi adversus vitia, cuius diligentia non attingit rem ullam indignam, cuiusque magnitudo neutiquam spernit, quidquid historiae conveniens est, etc. Eum continavit Mich. Casp. Lundorpius, non male quidem, sed nequaquam pari industria et eloquentia. Editus Francofurti tribus voluminibus.

LIX.

Nec omnino inepte res Germanicas narravit David Chytraeus in chronico Saxoniae et vicinarum aliquot gentium, ab anno Chr. M DC ad M DC XCIII: quod postea bis

continuavit usque ad annum M DC XCIX, quo denuo id opus est editum.

LX.

Historicis Germanicis adcenseri etiam quodammodo possent Lundorpius in actis publicis, et Friedericus Hortlederus in opere de causis belli Germanici: qui scriptores una cum operibus aliquot Melch. Goldasti et chronico Spirensi Christoph. Lebmanni, Germanicarum rerum studiosis assidue voluendi sunt. Saeculi noni et decimi res gestas erudite exposuit Boeclerus in Commentario ante biennium[Note: * An. 1656. in 4.] Argentorati edito. Aquo etiam reliqua saecula exspectamus.

LXI.

Altera classis historicorum illos scriptores complectitur, qui Romanae ecclesiae Romanor umque pontific um res enarrant, a quibus consilia resque rerum publicarum magnam partem pendent. Postquam enim Romanae urbis episcopi non solum inter principes recenseri, sed etiam in Christianos monarchas populosque omnes imperium sibi adrogare coeperunt, factum est, ut paene totius Europae fata Catholicorum principum auxilio, clericorumque opera dispensarent, aut certe dispensare conarentur. Quare illorum consilia et expeditiones accuratius nosse, multum ad civilem prudentiam conducet, praesertim in iis rebus, quae negotiis rerum pub. arctissime innexae sunt.

LXII.

Ex hoc genere scriptorum potissimum legi debent, qui prudenter ex candide in scribendo versati sunt. Quales sunt primo Baptista, vel ut alii, Bartholomaeus Platina, Cremonensis, et sub Paullo II abbreviator Apostolicus, sub Sixto IV, etiam bibliothecae Vaticanae praefectus, vir, Trithemii iudicio,

undecumque doctissimus, philosophus et rhetor celeberrimus, ingenio subtilis et vehemens, eloquio disertus, et mulcens, animo constans et validus. qui summa libertate ac fide Romanorum pontificum vitas usque ad Paullum II, a quo in carcerem coniectus, mensesque quattuor ipsos detentus est, doneca successore Sixto IV liberaretur, composuit, nullius neque virtutes neque vitia reticens. Incorrupta veritate pontificii principatus rationes eum nuntiasse, virumque gravem et procula mendacio fuisse, etiam multi pontificiorum fatentur, in his Paullus Iovius in elogiis virorum doctorum, et Raph. Volateranus, lib. XXI Anthropologiae. Obiit Romae an. M CCCC LXXXI. Doctissimis adnotationibus eum illustravit Onuphrius Panuinius: qui et reliquorum pontificum vitas a Sixto IV, usque ad Pium V, pari diligentia et fide, quamquam et ipse Romae viveret, adiecit. Simul editi sunt Coloniae et alibi.

LXIII.

Deinde Papyrius Massonus Gallus, qui similiter tanta libertate vitas pontificum scripsit, ut male idcirco audiat apud Pontificos. Marquardi Freheri* Orig. Palatin. part. 1. c. 10. iudicio scriptor eruditione, et accuratione omnibus nostri saeculi scriptoribus superior. Prodiit in Gallis, ubi vixit, atque etiam Annales Gallicos, Elogia Ducum Sabaudiae, aliaque egregia opera concinnavit.

LXIV.

Scripsere et duo alii Itali non quidem pari prudentia et fide, sed tamen magna diligentia vitas pontificum, Antonius scilicet Ciccarella, et Alphonsus Ciacconius. Quorum prior inde incepit, ubi desiit Panuinius, hoc est, a Pio V, produxitque reliquorum res usque ad Clementem IIX: posterior a Petro orsus, usque ad eundem Clementem progressus

est. Ciccarella una cum Panuinio habetur excusus: Ciacconius Romae, anno M DC II prodiit, ac nuper cum adduionibus recusus est. Ciccarellam una cum Panuinio in Italicum sermonem transtulit et auxit Laurentius Testa.

LXV.

Neque omnino male Pontificum vitas scripserunt Anastasius Bibliothecarius, et Ioannes Stella. Ille primum a Velsero Moguntiae editus est, anno M DCC II et nuper Parisiis: hic in Belgio forma minori prodiit.

LXVI.

Sed potiori iure huc pertinent duo mediae aetatis scriptores Theodoricus a Niem, et Matthaeus Parisiensis. Quorum prior inde a temporibus Gregorii XI papae, scriba variorum pontificum, postea episcopus Verdensis et deinde Cameracensis, historiam sui temporis usque ad Alexandrum V, sive an. Chr. M CCCC X, ingenti candore persecutus est. Seorsum autem composuit historiam de schismate, quod in ecclesia Rom. inter Urbanum papam et Clementem Antipapam, eorumque successores, per XXXIX annos fuit. Alter, Albanensis coenobii in Anglia abbas, a conquisitione Angliae per Guilielmum Normanniae Ducem usque ad sua tempora (obiit autem anno DCC CCLIX) historiam emonumentis publicis, etiam Baronii cardinalis iudicio, qui tamen ut infestissimum Apostolicae sedi notat, egregie contexuit. Nuperrime prodiit in Anglia et Parisiis, e MS optimis emendatus. Theodoricum autem primus in lucem produxir Simon Schardius, Basileae an. M DC LX, postea recuderunt Argentinenses anno M DCC IX.

LXVII.

Denique et Petri Suavis Polani, id est Paulli Sarpii

Veneti, numquam satis laudata historia concilii Tridentini huc pertinet: in qua velut in specimine artes curiae Romanae, et consilia variis in locis Europae agitari solita, intueri licet. Eius fidem olim Tarquinius Gallutius lesuita, postea Scipio Henrici, theologus Messanensis, nuper admodum viginti annorum labore Romae edito Iesuita Pallavicinus incusare ausi sunt: sed nullo cum effectu apud prudentes et candidos lectores. De eius fide et accuratione videndus interpres latinus in praefatione ad lectorem. Edita est primum Italice opera Marci Antonii de Dominis in Anglia[Note: * Londini 1619. in fol.], et Genevae; postea Latine et Germanice, Argentinae et Francofurti[Note: † 1621 in 4.] et nuperrime Dordraci una cum vita auctoris.

LXIIX.

Tertia claessis historicorum eorum est, qui vitas illustrium virorum literis consignarunt. Quod genus scriptorum, si diligentiam et iudicium adhibeant, praestare ceteris historiis, et paene solum facere exemplis, quod ethica et politica philosophia syyllogismis et praeceptis efficit, bene observavit [Note: cap. XXV.] 10. Rualdus in vita Plutarchi. Nam cum minuta quaeque, nec eximia tantum, sed omnem interiorem ac familiarem vitam exsequi virosque maximos veluti totos inspiciendos exhibeant, dubitari non debet, quin ad instruendum prudentia et dexteritate agendi animum plurimum conferre [Note: lib. II cap. VII.] possint. Sane prudentissimus et ingeniosissimus heros, Franciscus Verulamius, cum in libro, de augmentis scientiarum comparat invicem diversarum historiae iustae specierum utilitates, puta chronicorum, vitarum et relationum specialium, chronica quidem celebritate et nomine, relationes sinceritate et veritate, vitas autem fructu et exemplis excellere ait. Quandoquidem enim personam singularem pro

subiecto sibi proponant, in qua necesse est actiones non minus leves quam graves, parvas quam grandes, privatas quam publicas, componi et commisceri, sane magis vivas et fidas rerum narrationes, et quas ad exemplum tutius et felicius transferre possis, eas exhibere.

Vide huc non nulla apud Gassendum in praefat ad vitam Peirescii.

LXIX.

In hoc genere longe frequentius veteres, quam nostri temporis homines versati sunt. Plurimos enim vitarum, scriptores inter illos deprehendere licet. E quibus maxime excellunt iam supra laudati Suetonius, Corn. Nepos praesertim in vita Attici, et Plutarchus. Adde Tacitum in vita Agricolae. [Note: P. 10. edit. nostra.] Quorum priores duos eleganter invicem comparat Boeclerus in commenatrio Nepotis. Qui et in eodem commentario,[Note: * P. 5.] quomodo hoc genus scripta ad prudentiae uberioris indagationem et usum transferri possint ac debeant, docet, seu potius indicat. Nostro tempore pauciores ingenium et doctrinam suam commemorationi vitarum eorum, qui proximis saeculis claruere, accommodarunt: cum tamen, ut idem Verulamius indignabundus observavit, non defuerint plurimi viri egregii, qui meliora mererentur, quam incertam et vanam memoriae suae famam, aut elogia arida et ieiuna. Nisi quod aliquot Itali et Galli in hanc curam, sedimpari studio, incubere. Inter alios laudari merentur vita Casparis Colignii Amir alii Galliae ab anonymo seriptore edita: Alphonsus Ulloa, in vitis Caroli U et Ferdinandi I Imperatorum, Gualdus in vita Pinelli, Gassendus in vita Peirescii, et qui suas ipsi vitas scripserunt, Thuanus et Hier. Cardanus: qui postremus accuratissime res suas, etiam minutissimas, exposuit. Eius liber de vita propria diu post mortem eius,

opera Gabrielis Naudaei, Parisiis prodiit, anno M DCC XLIII, et postea quadriennio abhinc Amstelodami recusus est.

LXX.

Universalis historiae aliquis quidem in adquirenda civili prudentia, non tamen tantus, quantus reliquarum specierum, quas enumeravimus, usus est. Nam cum infinita rerum multitudo in eo breviter comprehendi debeat, fieri non potest, quin de multis plurima relatu digna consulto praetermittenda, saepiusque ad epitomarum rationes delabendum sit. Adde quod in tanta varietate temporum ac regionum, quarum res enarrandae sunt, subinde sufficienti indagatione, religiosaque informatione destitui eius auctores necesse est, eque relationibus non admodum authenticis narrationes suas concinnare. De quo incommodo pariter [Note: cap. IIX loc. cit.] aliquid Verulamius monuit.

LXXXII.

Iuvabit tamen ad Imperiorum origines, progressus et mutationes, singularesque divinae providentiae effectus cognoscendos eiusmodi compendia evoluere, quae saltem aliqua ratione consiliorum eventuumque causas tangant. [Note: Boecl. hist. Schol. Prin. cip. cap. II §. III.] Qualia sunt epitome historiarum Cluverii, Boxhornii historiae untversales, et pauca aliorum. Ex iis enim intelligere erit, quam potenter ac sapientera DEO, omnium regnatore, regna nunc instituantur, nunc destituantur, nunc amplificentur, et extollantur, nunc extenuentur ac deprimantur, modo opponantur, et veluti collidantur, modo componantur. Pragterea, sola pietate firmari sceptra, virtutibus ornari coronas, impietate confringi et deturpari, plurimum in stabiliendis aut labefactandis Imperiis regnantium mores posse, callidiratem exitio tandem, iustitiam prudentiamque saluti esse,

avaritia et ambitione efferri potius regna, quam proferri, felicitatem, quae interdum malas artes comitatur, non ultra durare, quam ubi puniti sunt, quibus puniendis Deus eam ipsis concesserat, proinde neque perpetuam aut diuturnam, neque propriam illis esse, admiratione splendoris et inanium spectaculorum suspectione rationi tenebras offundi, mox studio vanitatis accedente, ipsam adimi, hominesque in ridiculas aut feras bestias converti. Inde esse, quod orbis hic officina flagitiorum, machinarumque fabrica sit, quibus miseri mortales perdant se invicem pereantque, rebus prosperis elati et luxuriantes, attritis queruli, meticulosi et saepe stupidi. Nisi quod inter media scelera, furoresque insanientium hominum, exigua portio, DEO amica et familiaris, veluti rosa inter spinas floret splendetque, et pereuntibus ceteris, sola superstes aeternitati servatur. Haec et eiusmodi alia, quae nisi ex universalis historiae contextu ac serie non satis percipiuntur, quemadmodum ignorata ethnicis, multorum errorum occasionem praebuere: sic nobis accurate cognita magnum momentum consiliis iudiciisque politicis adferunt.

LXXII.

Historicis quodammodo adfines sunt, ut alibi prolixe osten dimus, qui res publicas integras, earumque statum, origines, progressus, exprofesso describunt. In quo genere, qui ad civilem prudentiam aptus sit, ex antiquitate vix quisquam superest, praeter Xenophontem, cuius duo egregii libelli, unus de repub. Atheniensium, alter de Laeedaemonica, inter reliqua eius opera habentur. Nam fragmenta rerum pub. ab Aristotele descriptarum, a Patricio, Casaubono, Heinsio collecta, quoniam e Grammaticorum scriptis petita sunt, ferme nihil politicae observantionis continent. Neque valde

meliora sunt, quae ex Heraclide Pontico de politiis, et Nicolai Damasceni historia catholica, Nic. Cragius, Heinsius et alii exhibent.

LXXIII.

Huc tamen quodammodo spectant Pausaniae de veteris Graeciae regionibus commentarii: quibus non solum locorum situs et intervalla, splendida sumptuosaque civitatum aedificia, ceteraque ornamenta praecipua, sed etiam, verba sunt Abrahami Loescheri in praefatione ad Pausaniam, rerum publ status, imperiorum successus, regum familias et res praeclare gestas, bellorum dehinc causas et ambiguos exitus, ducum consilia, militum fortitudinem, pacis item artes, et alia complura, quae ad instituendas et conservandas res pub. multum adiumenti habent, studiose complexus est. Hunc post Romulum Amasaeum emendatissime edidit et notis illustravit Fridericus Sylburgius Graece et Latine proddiit Hanoviae, M DCC XIII, Latine Francofurti, anno M DCC XXIV.

LXXIV.

Proximi temporis scriptores maiori studio in hoc argumento occupati, veteres partim, partim hodiernas res pub. descripserunt. Ex illis politices studioso potissimum legenda Ubbonis Emmii Graecia vetus, opus elegantissimum, Caroli Sigonii res publicae aliquot Graecae, Nicolaus Cragius de repub. Lacedaemoniorum, Guil Postellus de Atheniensi, Herm. Conringii dissertatio de politia Ebraeorum, et Antonii Thysii monumenta rerum pub veterum etc. Inter scriptores Romanae rei pub. veteris vix quisquam est, qui prudentiae inserviat: cum plerique nudam enumerationem magistratuum et rituum absque altiori pervestigatione causarum persequuti sint. Nisi quod Boxhornii differtationes de Romanorum Imperio et Io. Schefferi, in Livii reges Romanos, huc faciunt.

LXXV.

Hodiernas res pub. alii singulas, alii omnes aut plerasque iunctim descripserunt. Inter eos, qui plures simul descripsere, nostro instituto cumprimis apti fuerint (I) Thesaurus politicus Lottini, legati Veneti in aula Caesarea, Italice saepius, Francofurti etiam cum interpretatione Latina Philippi Honorii sive Iulii Belli, Iustino-politani, Cardinalis Dietrichsteinii in Moravia Secretarii, editus anno M DCC X, et denuo M DCC XVII, quae editio optima. (II) Relationes Universales Ioannis Boteri, quas a Guilielmo du Braecqs Latine conversas[Note: * Ed. Colon. 1596. in fol 1610. in 4.], alteriusque Itali relationibus auctas, denuo polivit auxitque et sub titulo politiae regiae Marpurgi, anno M-DCC XX, edidit Iustus Reiffenbergius. (III) Thesaurus Politicus opera Casparis Ens, ex Italico translatus, editusque Coloniae an. M DCC X. (IV) Franc. Sansovini[Note: Del governo de' diversi regni et rei publiche di M. Franc. Sansovino. Vinegia 1583. in 4.] libri XXII de gubernatione diversorum regnerum et rerum publ. Italice publicati Venetiis M DC LXXII, LXXXIII, et postea saepius. (V) Archontologia Cosmica olim a 10. Ludovico Gothofredo, sed postea auctior correctiorque edita a Ge. Christophoro Heinio, Francofurti, anno M DCC XLIX. Qua editione qui usus fuerit, facile carebit etiam recentissimis editionibus operis Gallici, [Note: Les estats, empires, et principautez du monde etc. par le Sieur D. T. V. Y. gentilhomme or dinaire de la chambre du roy etc. Roven 1633. in 4. Genevae 1650 in 4. etc. sub titulo: Nouveau theatre du monde; prodiit Parisiis 1651. in fol. Laudatur et Le monde, ou la description generale de ses quattres parties, avec tous les empires, royaumes, estats et republiqs, par Pierre d' Auity, secundo editus, correctus, et in rebus Francicis auctus a Francisco Ranchino, advocato Monspeliensi. Parisiis, anno 1643. in fol. U romis: item theatre de l' univers, ou l' abbrege du monde, contenant les descriptions particulieres de touts les estats, monarchies, republiques et principautez du monde etc. Parisis 1644. infol.] quod status, Imperia et principatus mundi et in quibusdam editionibus novum theatrum mundi inscribitur. nam quae in eo habentur, omnia in archontologiam translata sunt. (VI) Lucae de Linda descriptio orbis et omnium eiusr erumpublic arum, anno M DCC LV Lugduni Batauroum excusa, et postea in Germanicum sermonem traducta: variisque locis aucta) Francofurti anno sequenti, cum inscriptione: Orbis Lumen et Atlantis iuga tecta retecta.

LXXVI.

Singulas res publicas plurimi dederunt, quorum plerosque aut integros aut excerptos Elzevirii in Batavia excuderunt. Sed horum pauci satis apte ad civilis prudentiae scopum, quod susceperant, exsequuti sunt: fide quoque industria et iudicio valde discrepant. Prae reliquis tamen ad hoc institutum idnei sunt I: Hispania, sive de regis Hispaniae regnis et opibus commentarius, a Ioanne Laet [Note: * ed. Lugd. Bat. 1629.] conscriptus II: Eiusdem Gallia, sive de Francorum regis dominiis et opibus commentarius. III: Claudii Sesellii, episcopi Massiliensis et saepius ad ponitificem regis Galliae Ludovici XII legati, libri duo de repub. Galliae et regum officiis: [Note: † Sid. 10. Lactii iudicium, praefixum his libris.] in quos congessit vir multis variisque negotiis publicis defunctus, aulaeque morem monem atque statum exploratissimum habens, quidquid optimorum praeceptorum aut ipse observasset, aut superioris suaeque aetatis viri prudentes ac docti tradidissent: singulari quadam ratione id omne praesenti rerum conditioni atque tempori accommodans. Eos

Latine conversos Argentorati publicavit Sleidanus, postea Elzevirii rei publicae Galliae, anno 8 DCC XXVI a se editae, inseruerunt. IV: Casp. Contareni et Donati Iannotii libelli de repub. Veneta, et in utrumque notae Nicolai Crassi. V: Tbomae Smitbii res publ. Anglicana. VI: Iosiae Simleri de repub. helvetiorum libri duo, Tiguri separatim excusi, Latine et Germanice. VII: Tractatus anonymi scriptoris de principatibus Italiae, a Tho. Segeto translatus et notis illustratus, eique ab Elzeviriis subnexus commentarius Ioannis de Laet, de territoriis, potentia, familiis, federibus principum, rerum pub, et eorum, qui bodie in Italia rerum potiuntur.

LXXVIII.

His addi possunt separatim editi, nec, quod sciam, Elzeviriorum voluminibus inserti, Ubertus Folieta de republ. Genuensi, Guilielmus Postellus de monarcbia Gallica, Ubbo Emmius [Note: ed. Lugduni Bat. 1616. in fol.] de Frisia et Frisiorum republica, commentariolus Boxbornii [Note: optima editio Hagae 1654 in 12.] de statu federati Belgii, Sim. Starovolscii Polonia nupera Conringio [Note: Wolferbyti 1656. in 4.] denuo edita et praefatione aucta: eodemque anno [Note: Francof, 1656. in 8.] publicata Polonia novantiqua 10. Tbeod. Sprengeri. Iungendi sunt varii tractatus MSS de statu Italiae, qui passim a peregrinantibus circumferuntur, et de eodem epistola 10. Hieronymi im Hof[Note: Wolferbyti 1656. in 4.] discursibus eius politicis, sive parti tertiae singularium politicorum, subnexa: itemque ratio constitutae nuper rei publicae Angliae, Scotiae et Hiberniae et c. ex Anglico in Latinum conversa, editaque Hagae, anno CDC DCC LIV, superiore autem anno etiam Germanice excusa Scaphusii in Helvetia sub titulo, gründliche Beschreibung der neuen Regiments-Verfassung in dem gemeinen Wesen Engelland, Schott- und Irrland. Adde 10. Limnaei notitiam Franciae et Galli L' estat de France.

LXXIIX.

Ad causas rationemque originum ac progressuum Imperiorum in Europa melius intelligendas facient [Note: Compendi Historici del comte Alphonso Loschi Vicentino Academico insersato, Olimpico e Rifiorito, il Riaceso: consecrati alla Maesta, Christianissima di Luigi XIV, Re di Francia e di Navarra. Venetia 1652. appresso Gio. Petro pinelli in fol,] compendia bistorica Alphonsi Loscbi, quae Italice prodierunt Venetiis, anno M DCCLII, itemque ex dissertationibus bistoricis et politicis Georgii Hornii abhinc triennio [Note: 1655. in 12.] iunctim Lugduni Batavorum excusis primae octo, cum decima, XII, XIII, et XIV, quibus de aliquot Belgii rebus pub. et urbibus egit, itemque XVI de repub. Belgica, XX de regnis Daniae et Noruegiae, XXI de Imperio Hunnorum, XXII de comitatu Nassoviae, XXIII de ducatu Cliviae, XXIV de Imperio Mexicano, XXVII de rebus Americanis ante adventum Hispanorum, quibus subinde quaedam de statu et arcanis eorum Imperiorum immiscet.

LXXIX.

Ad statum religionis in universo occidente, artesque quibus illa sustinetur, propagatur et Imperiorum statui accommodatur, cognoscendas commendanda est Edoini Sandis, equitis Angli, relatio de statu religionis per univer sam Europam, variis in linguis edita, liber prudentissimus, et, quod rarissime fieri solet, de cunctis religionibus aeque candide periteque iudicans.

LXXX.

Plurimum quoque profectum civilis prudentiae iuvabit, qui veteres et hodiernas res publicas invicem comparabit. Quo pertinet liber Italicus Pompeii Caimi, qui inscribitur parallelo politico delle republicbe anticbe emoderne, h. e. comparatio rerum pub. veterum et modernarum. Prodiit Patavii, anno M DCC XXVII.

LXXXI.

Licebit et res publicas fictitias iungere, quales sunt I: Utopia sapientissimi viri Thomae Mori, quondam Angliae cancellarii, optimi rei publ. status idea: liber maximorum virorum iudicio incomparabilis, et tamdiu victurus futurusque in pretio apud homines, quamdiu iustitia ipsa, et modestia ac pietas, non omnino in ipsorum animis et adfectibus [Note: conf. Naud. bibliograp. p. 41.] exulabunt. II: Mundus alter et idem ab Anglo quodam aute paucos annos conscriptus in depravatos huius faeculi mores, ac veluti poneropolim quandam, sive civitatem vitiis omnibus infectam, exhibens. III: Thomae Campanellae civitas solis, quam vir ignei planeque stupendi ingenii inter medios carceris squalores et tenebras ea cogitationum novitate et sublimitate sensuum delineavit, ut, Naudaeo iudice, praeter philosophicas speculationes, multa etiam contineat, queis res publicae tutius administrari, hominesque ipsi meliores evadere possunt. IV: Utopia Didaci Bemardini, sive Iacobi Bidermanni iesuitae, prout ex ipsius auctoris MSto Dilingae, anno M DCCXLIV prodiit, commixtis invicem seriis iocisque varios vitae humanae errores depingens. V: Eudemia, Itali eloquentissimi, qui sub nomine Iani Nicii Erytbraei diu latuit, hoc aurem opusculo, praesertim magnatum vitia, salse descripsit ac traduxit. VI: Novae Solymae ante

decennium Londini publicatae, in quibus auctor, quicumque sit, vir certe bonus et eruditus, bene institutae rei publicae instar exhibere conatus est, dignus sane qui non desultoria opera legatur.

LXXXII.

Pertinet huc et monarchia solipsorum sub nomine Lucii Cornelii Europaei primum Venetiis, deinde in Belgio edita, Iesuitarum artes, mores et studia, totiusque societatis statum mira industria et elegantia depingens. Inter Iesuitas se quadraginta quinque annos vixisse, nec vilibus officiis adhibitum, non obscure auctor significat, proinde non indignus, cuius narrationibus fides habeatur.

LXXXIII.

Tertium librorum politicorum genus veluti mixtum est, ac partim praeceptis, partim exemplis constat: quod etsi rerum actuumque civilium indolem segnius et obscurius attingit, quam historici, tamen in iudicio de rebus informando plurimum potest.

LXXXIV.

Huc primo pertinent, qui certa argumenta politica seorsum tractant, v. g. de officio principis, consiliarii, legati, aulici, secretarii, de bello et pace, de federibus, de maiestate, eiusque iuribus, de legibus, de iudiciis, etc. quos suis locis in tractatione doctrinae politicae indicabimus. Interim plerorumque nomina et scripta cognosci poterunt e bibliographia Gabr. Naudaei, ex epistola Christophori Coleri de studio politico, aliis que scriptoribus de ratione studiorum politicorum, quos sub finem huius diatribes laudabimus. Sed in Naudaeo observare licet, eum interdum studio partium, odioque nationis aut religionis, quibusdam iniquiorem esse,

multos etiam egregios auctores ob easdem causas plane praeterire. Exemplo esse possunt, quae de Clapmario pag. 53. de Grutero et Forstnero pag. 14. de Scipione Gentili pag. 105. et quibusdam aliis satis frigide, aut etiam maligne scripsit.

LXXXV.

Deinde officia Ciceronis, liber vere politicus, et a maximis viris summisque principibus inter studia regiarum curarum lectus, eiusdemque argumenti ac tituli opusculum, ab Ambrosio scriptum: Plutarchi opuscula politica, ut praecepta gerendae rei publicae, de monarchia, oligarchia et democratia, et quaedam alia: Senecae pleraque, sed maxime libri de clementia, de ira, de beneficiis, de vita beata et c. Policraticus Ioannis Sarisberiensis, varia opuscula Francisci Petrarchae, ac Ioniani Pontani, et huiusmodi scripta alia.

LXXXVII.

Tertio variae et ferme sine certo ordine ac delectu materiarum congestae quaestiones, observationes, digressiones, dissertationes et discursus politici, aut historico politici. Huius generis tanta copia est, ut eorum numerus iniri nequeat. praesertim Itali ac Galli certatim hac methodo (si tamen methodi appellatione dignari decet rationem tractandi, quae ordine destituta est) res politicas persequi instituerunt. De quorum tamen discursibus recte vir doctus adfirmabat, pleraque perfunctorie et oblectamenti ritu geri, et copiae potius, quam usui inseruiri. Eminent tamen ex tanta multitudine iudicii et prudentiae laude praeter eos, qui ad Tacitum aliosque historicorum aliquid huiuscemodi [Note: §. XXIV.] moliti sunt, de quibus supra egimus, Paulli Parutae, Hieronymi Fracbettae, Laurentii Zuccoli discur sus politici, Italica lingua conscripti, sermones fideles Franc. Verulamii, observationes

historico politicae Micb. Piccarti, symbolapolitica Didaci Saavedrae hispani, quaestiones politicae Melch. Iunii, quaestiones miscellaneae Mattb. Berneggeri, et D. 10. Gerbardi, utiles omnino, utut rationem earum et institutum pauci curae habeant, singularia politica et militaria 10. Hieronymi Im Hof, patricii norimbergensis, cum paucis aliis.

LXXXVII.

Est et alind genus scriptorum, qui praecepta et observationes politicas pariter nulla certa iustaque methodo, sed breviter et per modum aphorismorum, axiomatum, apophthegmatum collegerunt: idque alii nude, alii cum apparatu instructuque exemplorum. Quo pertinent primo apborismi ex historicis veteribus aut recentioribus congesti. Quales sunt apborismi politici et militares per Lamb. Danaeum ex Thucydide, Xenophonte, Polybio, Herodoto, Livio, Plinio, Tacito, Cominaeo aliisque collecti, variisque exemplis illustrati: apborismi ex Tacito excerpti per Adrianum Politum, manuale magnatum Quirini, arcbiepiscopi Nixiensis, ex eodem Tacito, selecta politica ex Cicerone, Dione, Polybio, et c. et sententiae politicae e variis poetis a Desiderio Crescentio superiore anno sub finem libelli, quem artes regendi res publicas et dominandi inscripsit, editae, etc.

LXXXIIX.

Deinde varia axiomata politica, ut Sansovini, Lottini, Ant. Perezii, aureae admonitiones Franc. Guicciardini, tum quae multa exempla addita habent, axiomata politica, bistorica, ecclesiastica et oeconomica Georgii Richteri, thesaurus apborismorum politicorum Ioannis a Chockier, Lipsii monita et exempla politica etc.

LXXXIX.

Tertio apopbtbegmata principum aliorumque

doctrina aut rebus gestis illustrium hominum, tum singulorum, ut Alphonsi Arragoniae regis, Matthiae Coruini regis Hungariae, Alexandri Medicis, ab Antonio Panormita, Aenea Syluio, Galeotto martio, et alio quodam Italo congesta, tum plurium iunctim, qualia sunt, quae Plutarcbus, Erasmus [Note: Desiderii Erasmi apophthegmatum libri VIII, Lipsiae 1603. in 8.] Roterodamus, Conr. [Note: Lycosthenis apophthegmatum, ex optimis Striusque linguae scriptoribus collectorum, loci communes, Lugduni 1571. in 8. et alibi.] Lycostbenes, Ioannes [Note: Embosii enchiridion apophthegmatum philosophorum, regum, Imperatorum, et aliorum illustrium Sirorum, in locos communes distributorum, Genevae 1587. in 16.] Embosius, Gerardus [Note: Tuningii IC. Apophthegmata, Graeca, Latina, palitica, Hispanica, Lugd. Bat. 1610, in 8.] Tuningius, Iulius Zincgrefius aliique collegerunt. Quibus addi possunt symbola Imperatorum a Nic. Reusnero in tres libros congesta, et symbola Heroica Guilielmi Paradini, etc:

XC.

Neque sine impietatis nota omitti possunt, quin potius primo loco habendae sunt sententiae sacrae, in proverbiis et ecclesiaste Salomonis, libro sapieutiae et Syracide contentae, quorum diligens et cotidiana lectio multiplicem usum homini politico praestare potest. Bosseque e sacris quoque libris multa ad civilem prudentiam facientia hauriri, danaei et Menocbii politicae sacrae docent.

XCI.

Duo adhuc genera librorum memoranda sunt, quae mire instruunt animum, et ad interiorem prudentiam singulari quadam ratione praeparant. Prius eotum est, qui arcanas artes Imperantium, consiliaque cum ordinariae tum

extraordinaria guhernationis exponunt. Idque vel in thesi, vel in bypothesi, seu cum adplicatione ad certa Imperia, eorumque principes aut ministros.

XCII.

In priori classe praecellunt Arnoldi Clapmarii libri VI, de arcanis rerum pub. a 10. Arn. Coruino baud pridem scboliis marginalibus et praefixa epitome illustrati, iisque adnexus eiusdem argumenti discursus Cbr. Beseldi: itemque artes reconditae regendi res publicas et dominandi, per Desiderium Crescentium, iureconsultum Ultr aiectinum collectae, ac superiore anno editae: tum Italorum aliquot tractatus de ratione status, puta Ioannis Boteri [Note: Della ragione diftato di Giovanni Botero libri Xadiuncti eiusdem relationibus universalibus. Venetiis M DCC XI. in 4.], Cyri Spontoni [Note: Dodici libri del governo di stato de cavalier Ciro Spontone, in Venetia M DC IC, et M DCC XXVII. in 4.], Hieronymi Frachettae [Note: II Seminario de' governi di stato et di guerra di Girelamo Frachetta. Venetia M DCC XLVII, in 4.], Gabr. Zinani [Note: Della ragione degli stati libri XII di Gabriele Zinano, Signor di Bellai, in Venetia M DCC XXVI. in 4.], Ludou. Septalii [Note: Lod. Stttale della ragion di flato libri VII, Milano M DCC XXVII. in 4.], Friderici Bonaventurae [Note: Della region di stato e della prudenza politica libri II, di Fred. Bonaventura. in Urbino M DCC XXIII. in 4], Ioannis Antonii Palazzi [Note: Discorsi del governo e della ragione di stato, di Gio. Ant. Palazzo. Venetiis M DCC v. in 4.], et Scipionis Claramentii [Note: Della ragion di stato di Scip. Chiaramonti, Fiorenza M DCC XXXV. in 4.], E quibus Boterus primus rem antea confusam iusta methodo distinxit, Frachetta mox nimia diligentia paene obruit, Zinanus vero et Septalius medium tenuere, Bonaventura tandem maximo ingenii acumine ac singulari rerum cognitione instructus validissimis rationibus ostendere conatus est, rationem status non aliter definiri posse aut debere, quam consilium optimum de rebus ad maiorem rei publ utilitatem spectantibus, absque alterius rationis consideratione: ex eaque definitione, ut Naudaeus ait, campum sibi aperuit amplissimum, ut de variis rebus dissereret, quae ad secretiorem illam politices paediam spectare videntur. Claramontius denique in refellenda definitione Bonaventurae, meliorique alia investiganda, ferme omnem operam consumpsit.

XCIII.

Referri huc quoque Nicol. Machiavelli princeps debet, quo libro dum vir acutissimi ingenii et plane ad civilem, prudentiam factus plerasque tyrannicas artes principi suo commendavit, multorum diversa indicia expertus est, astutique potius et temerarii, immo athei, quam prudentis famam, neque fortassis immerito, sibi conciliavit. Scripsere adversus eum multi, e quibus clarissimus omnium Innocentius Gentilettus, auctor Antimachiavelli: qui tamen ferme solam impietatem eius aggressus est, omissis erroribus politicis, quorum non paucos in eo reperire est, saepe etiam Andabatarum more adversus eum pugnat, verbaque eius in alienissimum sensum torquet. Pro Machiavello inter alios apologiam scripsit Casp. Scioppius in libello paediae politicae, et dissertatione adversus Paganinum Gaudentium.

XCIV.

Ad posteriorem classem pertinent, qui sive aperte sive, sub fictis nominibus variarum rerum publicarum et principum virtutes et vitia, consilia et artes, bene aut male gesta,

itemque ministrorum fraudes et scelera exponunt. Excellunt heic Triani Boccalini relationes ex Parnasso, et lapis Lydius politicus, Barclaii satyricon sub nomine Euphormionis omnium rerum publ. et principum Europae vitia et errores perstringens, eiusdemque Argenis, res Gallicanas sub fictis nominibus tractans, Hieronymi Briani appendix relationum Boccalini, anonymi scriptoris Itali secretaria Apollinis, Ducis Robanaei trutina statuum Europae, seu libellus de interesse, principum, epbemeris propudiosa Ludovici XI Galliae regis, Thomae Campanellae liber de monarcbia Hispanica, motus animorum in Europa, Polonia suspir ans cum continuatione superiore anno edita, breviarium Gallicum motuum Anglicanorum, collegium elector ale cum appendicibus nuper editis, et quae praeterea in isto genere olim aut nuper prodierunt. In quibus omnibus etsi multa ex adfectu dicantur, tamen accuratae rerum cognitioni vel sic non parum lucis adferunt.

XCV.

Ad interiorem negotiorum cognitionem plurimum, quoque conferent libelli, qui varias deliberationes tractationesque rerum civilium aut etiam instructiones et mandata continent. Tales sunt disquisitiones Boxbornii, memoriae Philippi Mornaei, Villaregii, et aliorum variae instructiones et relationes, thesauris Honorii et Casparis Ens insertae, opera, cardinalis Bentivoglii, litterae cardinalis Ossati ad principes, ministeria cardinalium Richelii et Mazarini, conclavia varia paparum, cum ab aliis, nuper a Conringio et Leu, Moltkenio edita: varia item acta negotiorum civilium, tum edita tum inedita, quae omnia civilis prudentiae studiosus magna sollicitudine conquiret. Nam in hisce velut anima negotiorum civilium continetur.

XCVI.

Alterum genus de moribus, adfectibus et ingeniis bominum dignoscendis tractat, docetque, qui varii sint hominum mores adfectusque pro diversitate patriae, familiae, professionis, status, sexus, aetatis, aliarumque circumstantiarum, quibusque modis unius cuiusque ingenium et indoles cognosci queat. Cuius notitiae quantus sit usus, quantaque necessitas, egregie docet Boeclerus [Note: cap. I.] in characteribus Velleianis, et in dissertatione de politicis Lipsianis [Note: cap. III.], itemque Naudaeus [Note: p. 115.] in bibliographia politica.

XCVII.

Antecellunt in hoc genere quoad generalem ingeniorum notitiam Barclaii icon animorum liber plane aureus, 10. Huarti scrutinium ingeniorum, eique ab Antonie Possevino, iesuita, liber in paucis oppositus, de cultura ingeniorum, Edonis neubusii tbeatrum ingeniorum: itemque liber II Rbetoricorum Aristotelis, et Vossius libro II institutionum oratoriarum cap. XIV.

XCIIX.

In specie variarum nationum ingenia et mores descripserunt Bodinus in metbodo historiarum cap. V et libro U de repub. cap. I, Besoldus discur su de natur a populorum, et passim scriptores geographici. Italerum ingenia seorsum egregie descripsit quidam, uti se vocat, Philaletbes Polytopiensis in quaestionibus Forcianis. Liber editus est Lovanii, anno MDC L. [Note: * et postea Erancof. 1616, in 8.] Gallorum autem et Hispanorum, quidam Garcias naudaeo laudatus: Polonorum, nescio quis, qui apologiam, proiis adversus Barclaium scripsit. Alios non una occasio curioso indagatori offeret.

XCIX.

Varietatem ingeniorum, quae ex diversitate vitiorum

et virtutum provenit, depinxere Theopbrastus in aureo libello ebaracterum etbicorum, quem erudito commentario illustravit Casaubonus: item Iosephus Hallus, Exoniensis in Anglia episcopus, in characteribus virtutum et vitiorum, variis in linguis editis, Ladou. Molinaeus in characteribus etbicis, Gallice et Latine editis, et Ioacb. Pastorius in characteribus virtutum abhinc octennio Dantisci excusis.

C.

Diversos hominum mores ratione status et professionis exhibet Ioannes Stephani, in duobus libris char acterum anglice conscriptis. Regnantium et aulicorum mores optime repraesentant Seneca Tragicuset Q. Curtius, item Livius [Note: lib. IV Polit. cap. U et VI.] et Polybius. Utriusque doctrinae specimen Lipsius exhibuit. Parentum et liberorum, dominorum et servorum, amicorum et vicinorum varios characteres passim comici exhibent, inprimis Aristophanes et Terentius, cuius lectioni iungendae sunt nuperae notae Boecleri, quibus id potissimum egit, ut mores et consilia singularum personarum accuratius illustraret. De moribus aetatum exstat singularis dissertatio inter disputationes academicas 10. Micbaelis Dilberri.

CI.

Ad specialiorem animorum notitiam, quae in immensam studiorum propensionumque varietatem patet, plurimum facient specimina, quae in characteribus Velleianis et commentario Nepotis paullo ante laudatus Boeclerus dedit. Cuius institutum imitatus est Erasmus Ioannes Brocbmannus in specimine ethices bistoricae, nuper in Batavia excuso. Plura diligens historicorum lectio, lectorumque meditatio suppeditabit.

CII.

Ad singulorum hominum ingenia, mores et

voluntates cognoscendas etsi plures modi a nonnullis adhibentur, vix tamen alii, quam duo isti, quos dicemus, tuti fidique sunt. Unus scil. quo ex constitutione corporis, et lineamentis faciei interiora hominum colligimus, alter quo ex gestibus et actionibus externis idem conamur. In priore genere laudantur ante alios Augustinus Niphus et Camillus Baldus in, commentariis ad librum Aristotelis de physiognomia, et in tractatibus eiusdem argumenti Bartholomaeus Cocles, Petrus Montanus, et Io. Baptista Porta, qui iudicio Naudaei ultimum conatum ad hanc artem videtur attulisse. Scripsere de hoc argumento et Clemens Timplerus, Ioannes Moldenarius et Rod. Goclenius, quorum libelli vulgo etiam noti sunt: sed non tam observationis amplitudine, rerumque copia, quam methodi facilitate Portae anteferendi.

CIII.

Modum investigandi e gestibus et actionibus docent Nicol. Caussinus, in parallelis eloquentiae, Hier. Cardanus, in libris de sapientia, et de utilitate ex adversis capienda: sed longe perfectius auctor magni voluminis Italici (is est 10. Bonifacius academicus Philarmonicus) quod inscribitur arte de' Cenni, hoc est, ars gestuum: e quo nonnulla excerpsit Harsdorferus parte IV der Gesprächspiele, dialogo CLXXV. Addi potest egregius liber Scipionis Claramontii de coniectandis cuiusque moribus et latitantibus animi adfectibus, ante annos circiter XX Venetiis editus.

CIV.

Praeter hos scriptores proprie politicos et civilis prudentiae studiis potissimum dstinatos, sunt alii, qui non quidem ex professo ad usum politicum scripserunt, sed non, minori dexteritate, quamquam non aeque obvia, partem

aliquam doctrinae politicae tractant, saepeque ea ingerunt monita, quae non melius suppeditaverint, qui id unum egere. Tales haberi debent oratores, nonnulli poetarum, scriptores epistolarum politicarum, et nonnulli alii, quorum scriptio longius a civilis vitae proposito recedere videtur.

CV.

Ex huiusmodi scriptoribus, quantum ad civilis prudentiae studium aut roboris et praesidii, aut subsidii auxiliique, aut denique cultus et ornamenti peti possit, vel ex unico incomparabili opere Hugonis Grotii apparet, quod de iure, belli et pacis inscripsit. In quod miro artificio et delectu, quidquid uspiam egregium apud oratores, historicos, poetas, philosophos, ICtos et theologos reperitur, congessit, suoque instituto, cum omnium eruditorum adplausu, adaptavit. Ut taceam politica Lipsii, quorum materies matnam partem ex eiusmodi libris decerpta est. De quo videatis caput IV dissertationis Boeclerianae, saepius laudatae.

CVI.

Et oratorum quidem sententias, inventiones et artificia passim ex intimis adytis vere sic dictae civilis prudentiae promanare, nemini obscurum esse potest, qui vel primis, quod aiunt, labris divina illorum scripta attigerit. Neque, mirum. Erat enim huic hominum generi olim veluti propria negotiorum publicorum tractatio, praesertim in popularibus rebus publicis, quales Graecorum multae, Romana quoque diu fuit. Quin et in militia utriusque gentis, plurimus eloquentiae usus eluxit. Quare veteres semper eloquentiae prudentiaeque studia coniungebant. De quo illustris Ciceronis locus exstat in de oratore. Hodie quoque idem, fieri debere, nemo prudens ac solide eruditus dubitat.

CVII.

Ceterum duplex librorum genus ab oratoribus elaborari solet: unum, quo praecepta eloquentiae tradunt, deque arte oratoria disserunt, alterum, quod in ipsa re, exercitioque praeceptorum versatur. Eprieri genere studioso politices inprimis legenda Aristotelis duo opera, alterum prolixius, quod artem rbetoricam inscripsit, alterum brevius, institutionem Alexandri Regis complectens, totumque ad scopum civilis actus directum, et exemplis maxime politicis cinstructum. Legenda autem, ut recte monuit Hugo Grotius, in consilio ad regis Galliae legatum, post ethica et politica, secus quam vulgo suadet: iungendusque commentarius Pet. Victorii vel Antonii Riccoboni, Ciceronis quoque libri de oratore, de inventione ceterique rhetorici, et Quinctiliani institutiones oratoriae passim exactissima philosophiae politicae placita suppeditant, quae a civilis prudentiae studioso ignorari non debent. E iunioribus instar omnium erit Vosius in libris sex commentariorum rbetoricorum, sive institutionum oratoriarum.

CIIX.

Ex altero genere, quod orationes complectitur, potissimum legi debent quaedam Aeschinis, Isocratis illae, quae de statu rei pub Atheniensis agunt, Demostbenis Atticae, Olyntbiacae, [Note: Lib. LII.] et Philippicae, orationes Agrippae et Maecenatis apud Dionem Cassium, Ciceronis eae, quas ipse politicas vocat, ut Catilinariae, Philippicae, pro lege Manilia, contra agrariam, et similes: tum varii panegyrici principibus, rebus publicis aut illorum praecipuis ministris dicti, quales sunt illi duodecim, qui iunctim edi solent, vel seorsum vel cum epistolis Plinii iunioris, nuperrime cum Ausonii gratiarum actione et Ennodii

panegyrico regi Theodorico dicto, cumque notis variorum. publicati parisiis [Note: * an. 1655; in 12.], et in duo volumina distributi. Inter quos omnes

velut inter ignes luna minores

emicat ille Plinii, boni principis ideam perfecta ratione exhibens. Cuius intellectui pleniori maxime inserviet commentarius 10. Frischmanni, anno CDC DCC XXXV Argentorati editus. Ad intelligendas atque ad usum transferendas orationes Ciceronis sufficiet commentarius 10. Thomae Freigii. Nisi quis addere malit prolixos commentarios Nicolai Abrami Iesuitae multa rerum varietate instructos.

CIX.

E recentioribus praeter eas, quae ipso argumento sunt politicae, quales sunt nonnullae Boecleri, Boxbornii, Aemilii, Pet. Cunaei, Matthiae Berneggeri, Freinsbemii, Schefferi, et quorundam aliorum, praecipue legi debent, orationes Legatorum et quae his reponi solent, tum panegyricae, et quae sunt generis deliberativi. Huc pertinent orationes clarorum bominum Venetiis anno M DC LV editae, et volumina aliquot Hanoviae impressa: item panegyrici variis in locis Gustavo Sueciae regi scripti, ac simul excusi in Belgio, quidam Danielis Heinsii, Casp. Barlaei, Augusti Buchneri, Boecleri, et similes aliorum.

CX.

Poetarum quoque non pauci civilis prudentiae studium adiuvare possunt, dum aut recensent virtutes et res gestas principum ac ministrorum, ut panegyrici: aut procerum, motus denotant, fraudesque tyrannorum et aulicorum detegunt, ut tragici, aut civitatum mores iucundissima quadam descriptione et imagine exhibent, ut comici: aut denique cunctorum tam principum et ministrorum, quam privatorum hominum consilia et actiones salse traducunt, ut

satyrici. In primo genere post Homerum et Virgilium (qui ut in universa poesi, ita in civilis institutionis proposito et scribendi charactere pragmatico, inter sui generis scriptores merito principatum tenent, praesertim Homerus, de quo exstat iudicium Horatii lib. I epistola II) excellunt Claudianus, Porphyrius Optatianus, et Sidonius: quorum primus legendus cum commentariis Casp. Barthii, postremus cum notis Io. Savaronis. Insecundo genere laudandae prae reliquis tragaediae Senecae, et quaedam Euripidis: In tertio, Aristophanes, et Terentius. In quarto denique Horatius, Iuvenalis, Persius et Sulpicia, ac maxime omnium pars ea satyric Petroniani, quae prolixo carmine constat. Recentiorum delectum suum cuique iudicium post lectos veteres facile suppeditabit. Inter eos Owenum in epigrammatis, Heinsium, Barlaeum, Grotium in Heroicis, Baldum et Sarbievium in lyricis, Baudium in iambis plane eximios habendos, heic indicasse sufficiat.

CXI.

Non omittendum est hoc loco, quod a viris doctis observatum est, plerasque antiquissimorum poetarum de diis deabusque fabulas nil aliud esse, quam historias regnorum, et exempla politica rerum bene vel secus in civili societate, gestarum. Sunt enim hi modi antiquissimi tradendi disciplinam politicam, ut per carmina, parabolas, typos, symbola et fabulas notitiae hominum insinuaretur. Id praeclare ostendit Synesius in fabula Aegyptiaca, sive libris de providentia, ubi docet in Osiride totam rei publ. formandae regendaeque descriptionem tractationemque inesse.

CXII.

Neque solum deorum fabulae, sed etiam Aesopicae a

Phaedro Augusti, vel, ut alii volunt, Tiberii Imperatoris liberto, carmine iambico expressae huc pertinent. Quamquam enim vulgo puerilis liber habetur, tamen vel ideo inter civilis prudentiae praesidia locum meretur, quod singulis fabulis aut praefixit aut subiunxit monita moralia et politica, et, ut ipse in prooemio loquitur,

-- prudentis vitam consilio monet.

Eum post Rittershusii, Scioppii, Rigaltii, Meursii aliorumque labores indice, notis et collectaneis illustratum anno superiori Ratisbonae edidit eruditissimus vir, 10. heinricus Ursinus: quaeeditio reliquis ad institutum nostrum aptier est. Addi possunt Graeci versus cuiusdam Gabriae, sive, iuxta alios, Ignatii diaconi, easdem et praeterea alias quasdam fabulas, additis itidem epiphonematis moralibus, continentes, qui Phaedrinis in editione Meursiana subiuncti sunt.

CXIII.

Tertio, epistolis etiam, quibus saepe gravissimiviri, rerumque civilium periti, de maximis rei publicae negotiis communicant, locus non postremus heic debetur. Nam, ut [Note: Dissert. de pol. Lips. cap. IV. p. 31.] recte notavit Boeclerus, in illa simplicitate epistolari saepe, gravitas maxima politicorum dogmatum latet, praesertim si a viris in repub. versantibus exaratae sint. Quales sunt e [Note: l. c. p. 30.] veteribus Ciceeronis ad Atticum politikw/taton opus, de quo Boe clerus videndus: item illae ad Quintum fratrem, praesertim prolixa illa de administranda provincia, quam post Nathavem Cbytr aeum eleganti commentariolo illustravit Zacharias Schoefferus, professor Tubingensis. [Note: * od. Tubingae 1628. in 16.] Quaedam etiam ad familiares. In omnes exstant eruditae annetationes Paulli Manutii.

CXIV.

Post Ciceronianas proximam laudem merentur

Plinianae, cum propter acumina sententiarum plliticarum, et singularem auctoris prudentiam ac iudicium, tum ob hypotheticam multarum rerum singularium, momentorumque in singulis negotiis observationem. In eas prolixos commentarios scripsit Ioannes Maria Catanaeus, breves notas henr. Stephanus et Is. Casaubonus, mediocres si molem spectes, sed elegantia et rerum gravitate reliquis anteserendas Aug. Busbnerus, quae omnino legendae.

CXV.

Neque negligendae sunt duae Sallustii ad Iulium Caesarem scriptae de or dinanda Republ. (nam epistolas, non orationes esse, dudum eruditis observatum est) a 10. Loccenio commentariis politicis illustratae: itemque multae Senecae, Symmaecbi, et Cassiodori. Praeferendae autem Symmachi editiones Scioppiana et Pareana, quod multa contineant, quae a reliquis editionibus absunt: iungentur utiliter notae Fr. Iureti et Iac. lectii.

CXVI.

E iunioribus huc spectant, Aeneas Syluius, Erasmus Roterodamus, Philippus Melanchtbon, Thomas Morus, Ioacb. Camerarius, Augerius Busbequius, Hubertus Languetus, Hugo Grotius, Christoph. Forstnerus, et si qui praeterea solide iudicare de rebus civilibus didicerunt. Lipsii quoque nonnullae politica argumenta tractant. His addendae et diligenter a studioso civilis prudentiae conquirendae nondum editae variorum prudentum virorum, quotquot earum adipiscilicet.

CXVII.

Inter vulgarium et vernacularum linguarum scriptores eminent Germanicae Martini Zeilleri, Gallicae cardinalis Ossati [Note: * Letteres du cardinal d' Ossat. Paris 1624.], Stephani Pasqueri, Mottaei Vaierii, et c. Italicae

cardinalis Bentivoglii, quaedam Loredani, Vis demini, Per andae, etc. item literae principum Gallice et Italice superiorisaeculo editae. [Note: † Epistres des prinsts, par Hieron, Ruscelle 15 72. in 4. Letter de' Prencipi in 4. Delle lettere de' prencipi libro terzo. Venet. 1581. in 4.] Quibus addi possunt principum et illustrium virorum epistolae ex antiquis et recentioribus scriptoribus collectae, ac novissime Amstelodami impressae, anno M DC XLIV. Fictitias epistolas sub titulo secretariae Apollinis publicatas [Note: §. XCV.] iam supra laudavimus.

CXIIX.

Postremo, qui varias sententias sub certa titulorum dispositione collegerunt, non sine fructu adhibebuntur. Praecipue heic laudandus Stobaeus: cuius partem sententiarum cum prolegomenis isagogicis et notis edidit Hugo Grotius. Christophori quoque Lehmanni florilegium politicum, Germanica lingua adornatum, non exiguam laudem meretur.

CXIX.

Ceterum cum prudentis sit, non solum quid utile, rebusque suis proficuum sit, dispicere, sed etiam quid liceat aut non liceat, et ad quae quis que obligetur aut non obligetur, omnino cum scriptoribus, quos hactenus enum eravimus, varii iuris cognitio coniungenda est, puta divini, naturalis, gentium, publici et civilis.

CXX.

Ac divini quidem iuris cognito commodissime haurietur, e sacris literis, et theologorum scriptis, inprimis eorum, qu de casibus conscientiae scripserunt. Quod argumentum miror a nostris vix leviter tactum esse, cum pontificii homines ferme nimia et superstitiosa diligentia in eo

versati sint. Politices studioso, Lutheranae doctrinae addicto, vix amplius quam Balduini opus commendaurim, sed ea conditione, ut e locis theologicis B. Gerbardi, aut Brochmanni, et breviario theologico D. Hulsemanni excerpat, quae locos de lege morali et forensi, de magistratu politico, de ministerio ecclesiastico et ecclesia spectant. Ampliori investigationi inservient duo volumina Dedekenni, Danbaveri lac catecheticum, Dorschei anticrisis theologica cum tractatu Conringii de pace perpetua Protestantibus danda, etc. Multas divini iuris quaestiones etiam Grotius et Seldenus in operibus mox memorandis attigerunt. Ius maiestatis circa sacra egregio commentario illustravit Grotius, cui David Blondellus scholia marginalia, et tractatum de iure plebis in regimine ecclesiastico addidit. Sed in eo multa cum alii, tum Tabor, in eius dem argumenti libello nuper edito, edsiderat,

CXXI.

Quae ad ius naturae et gentium pertinent, passim quidem a politicis et iuris civilis scriptoribus tractari solent: sed optime omnium petentur ex Hug. Grotii opere de iure belli et pacis, et in illud annot ationibus 10. Feldeni, ac stricturis Theod. Graswinckelii in Feldenum, ex Alberici Gentilis opere de iure belli, ex relectionibus Franc. Victoriae, quaestionitus illustribus Ferdinandi Vasquii et Franc. Hotomanni, Seldeni libris de iure natur ali et gentium secundum disciplinam Ebraeorum, anonymi cuiusdam scriptoris iure et indicio feciali inter gentes, et moralistis de institia et iure, ut Lessio, Dicastillo, etc. tum e particularibus scriptis controversias horum iurium persequentibus, qualia sunt mare liberum Hug. Grotii, cum defensionibus Io. Isac. Pontani, et Theodori Graswinckelii, Io. Seldeni mare clausum cum hyperaspiste Guil.

Weelwoodo, Pet. Baptistae Burgi opus de dominio maris Ligustici, cum refutatore Grasvvinckelio, etc.

CXXII.

Publici iuris cognitio vel ideo necessaria est, quod ab eo praecipua momenta plerorumque negotiorum civilium pendent. Non solum autem eius imperii, in quo vivimus, sed etiam vicinorum et quibus cum nobis multum negotii intercedit, cognofcendum est: idque tum e libellis ea de re editis, et cuiusque Imperii statutis ac legibus fundamentalibus, tum ex variis actis publicis, instrumentis et huiusmodi scriptis aliis. Germanicum ius publicum multi diversae molis operibus complexi sunt: e quibus meliora habenda Lampadii res publica Romano Germanica, notis ineditis a Con. ringie illustrata, Beckeri synopsis iuris publici, Danielis Ottonis compendium cum notis Limnaei, quas iuvenis adhuc edidit, Wurmseri exercitationes iuris publici, Reinkingii tractatus de regimine saeculari et ecclesiaestico, et, quod omnium instar esse potest, vastum opus Limnaei de iure publico: cui tamen multa aliena immiscuit. Particulati id argumentum persequuti sunt Mylerus de principibus et statibus Imperii, Arumaeus in tractatu de comitiis Imperii Romani, in quinque voluminibus iuris publici, et in commentario ad Auream Bullam, Carpzonius in tractatu de lege regia Germanorum, Limnaeus in commentario ad capitulationes Imperatorias, Conringius in variis tractatibus specialibus, Lebmannus in chronico Spirensi, aliique.

CXIII.

Ius civile sive Romanum privatum etsi ad prudentiam politicam proprie non multum conducit, et ut recte aiebat Cicero, viam non munit ad consulatum: tamen a

politico plane ignorari non debet, tum quod turpe est ei, ignorare ius civitatis, in quo versatur, tum quod subinde in rei publicae negotiis occurrunt, quae ex eo si non stabiliri, saltem illustrari queant. In Germania versaturo ea cognitio omnino necessaria est, ob ingentem eius in nostro Imperio auctoritatem. Alias politico, ut politico, sufficere possunt institutiones iuris Iustiniani cum uno et altero commentario, aut etiam compendium aliquod universae iurisprudentiae: qualia confecerunt Franc. Hotomannus, in partitionibus iuris civilis elementariis, Ioach. Hopperus in Seduardo suo, nuper a Conringio edito, Hermanne Vulteius in iuris prudentia Romana, Greg. Biccius in aureis sive rebus quottidianis, Georgius Adamus Struvius, in iur isprudentia, etc. Sed haec omnia, sicut etiam quae ad iuris Feudalis notitiam politico Germano pariter non ignorandam faciunt, ex ipsis iureconsultis melius cognoscentur.

CXXIV.

Iuvabit etiam cognitione pietatis et providentiae divinae animum probe munire. Magnum enim tam in scriptis, quam actibus politicis diiudicandis lumen et fundamentum adfert consideratio et veneratio fati: cuius quae sit vis ac ratio, optime omnium exposuit Vossius libro II Theologiaegentilis capite L. Praecipue hoc nomine laudari meretur Polybius, qui multa prudenter et graviter ad fatum refert: contra vituperari Tacitus, qui fati nec sensum altiorem, nec cultum praefert. Echristianis in agnoscendo colendoque fato plane eximii sunt Nicephorus Gregoras, Philipus [Note: conf. Boecl. de pol. Lips. cap. V. p. 53.] Cominaeus, et Barth. Gramondus. Ad cognitionem DEI, sui ipsius, et divinae voluntatis politico sufficere potest diligens lectio epitomes credendorum Hunnii, quae instar omnium compendiorum erit.

Atque ista sufficiant de libris et scriptoribus, quorum, praecipue lectione ad civilem prudentiam perveniri potest, ex sententia doctissimorum prudentissimorumque virorum propriaque observatione adnotasse. Quorum si cui nimia mulcitudo videbitur, is primo sciat, nos cum in unoquoque genere optimos indicavimus, quid iuvare possit profectum civilis prudentiae, non autem quid necessario adhibendum sit, ostendere voluisse: ac proinde non requirere, ut omnes, sed ut in singulis generibus aliqui legantur. Deinde, vastum esse politices studium, et immensam negotiorum civilium. multitudinem et varietatem, adeoque virum civiliter prudentem ac eruditum ad consilia artesque suas vel animo meditanda,s vel sermone ornandas, vel denique actu nobilitan das, amplissimo penu instructuque indigere. Denique cum non omnes haberi compararique facile ab uno eodemque homine possint, nos vel ideo plures indicasse, ut si unus haberi nequit, eius loco alius interim adhibeatur. Neque opus est singulos emere, cum multos legisse, atque inde nonnulla aliis, quos possidemus ipsi, omissa excerpsisse sufficere possit.

CXXVI.

Ut tamen sic quoque discentium commodis consulamus, denuo delectum habebimus, et breviter eos scriptores indicabimus, quos et comparare facile est, et legisse dum quis adhuc in academiis versatur, necdum civilibus negotiis innexus est, ferme sufficit. Sequentes igitur potissimum ut comparentur suademus:

[Note: Bibliotheca compendiosa politica.] Doctrina politica Arnisaei, ex editione Argentoratensi 1648, Keckermanni systema politicum, cum eiusdem discursibus politicis, Lipsii politica, ex ed. Berneggeri: et de iis dissertatio

Boecleri; Boxhornii institutiones politicae cum explanationibus, quae nunc Lipsiae excuduntur; Aristotelis politica ex edit. Conringii; Piccarti in eam commentarius, mox cerrectior proditurus; analysis politices Aristotelicae Feldeni; et, si recudetur, parapbr asis Heinsii; Bodinus de republica; relectiones politicae Arnisaei; Polybius ex interpretatione Casauboni; Thucydides Enenckelii; Plut archi vitae, ex versione Xylandri; Xenophon et Dio Cassius ex vers Leuenclavii; Herodianus Boecleri; Nepos ex editione nostra; Livius Gronovii; Curtius Freinsbemii, aut ex nuperrima editione Lugdunensi; Suetonius Boecleri; Ammianus Valesii; Tacitus Berneggeri; Iulius Caesar Tbysii, aut etiam Ios. Scaligeri; Velleius Boecleri; Florus ex ultima edit. Freins bemii; Machiavelli disputationes de republica; Zevecotii observationes in Florum et Suetonii Iulium; Amir ati dissertationes in Tacitum; Forstneri netae politicae ad eundem, cum continuatione; Boecleri commentarius ad I annalis capita XV priora: et annotatio pelitica ad libros bistoriarum; eius dem dissertationes academicae nuper editae, et aliae seor sum excusae; Cyriaci Lentuli curopae, et arcana regnorum ex Tacito; Vir dungi comment arivi in Agricolam Taciti; Berneggeri quaestiones miscellaneae ex Tacito; Freinshemii supplementa Liviana; Alberti Cranzii scriptabistorica; Auentini annales Boici; Tbuanus ex editione Genevensi; Fr. Guicciar dinibistoria Italicae; Cominaeus ex editione Barthii; Famianus Strada ex editione Moguntina; Gramondi bistoria Gallica, Verulamii bistoria Hen. VII. Sleidani bistaria sui temporis, cum continuatione Lundorpii; Chytraei Saxonia, ex editione ultima; Boeclericommentarius de rebus saeculo IX et X gestis; Petri Suavis bistoria concilii Tridentini, e nuperrima editione Dordracensi; 10. Cluveri epitome

historica, ex editione novis sima, 1657. Ubb. Emmii Graecia vetus; Phil. Honorii tbesaurus politicus, ex editione novis sima; Lindae descriptio orbis; Edoini Sandis relatio de statu religionis in Europa Latine; princeps Machiavelli, et Sprengeri; legatus Friderici de Marselaer; officia Ciceronis cum aliis opusculis seorsum excusa; Seneca ex editione Gronovii; Sarisberiensis policraticus; petrarcba de remediis utriusque fortuna; Verulamii sermones fideles; Piccarti observationes bistorico politicae; Saavedrae idea principis; apborismi politici Danaei; Crescentii artes regendi res publicas; Cbokier tbesaurus aphorismorum politicorum; Clapmarius de arcanis rerum public. ex editione novissima; Boccalini relationes ex Parnasso; eius dem lapis lydius politicus; trutina statuum Europae et recreation mensalis Freibergeri; disquisitiones politicae Boxhornii; ministerium car dinalium Ricbelii et Mazarini; Barclaii argenis, et satyricon; Neubusii ibe atrum ingeniorum; Theopbrasti cbar acteres cum commentariis Casauboni; Brochmandi specimen etbices bistoricae; Ciceronis opera ex editione Dionysii Gotbofredi; Vosii partitiones oratoriae; eius dem comentarii rebetorici; Plinii panegyricus cum comment ario Friscbmanni; Boecleri orationes et programmata; orationes Cunaei ex editione Buchneri, Ant. Aemilii orationes; Claudianus Bartbii; aut Nic. Heinsii; Senecae tragoediae cum notis Farnabii; Terentius Boecleri; Horatius Heinsii, aut Thysii; satyrici minores Boxbornii aut Dilberri; Iuvenalis et Persius Farnabii; Plinii epistolae ex editione Lipsiensi; Sallustius Parei; epistolae Langueti et Forstneri; Zeilleri epistolae germanicae; Grotius de iure belli et pacis; in eundem annot ationes Feldeni, et stricturae Graswinckelii; Lampadii res publ. Romane Germanica; Beckeri synopsis

iuris publici; Mylerus de principibus et statibus imperii, ex editione secunda; Reinkingius de regimine saeculari et eccleslastico, ex editione nuperrima; Limnaeus de iure publico, et in capitulationes imperatoris; Conringii varia scripta bistorica et politica; collegium elector ale cum variis appendicibus, censuris, etc.

CXXVII.

Qua ratione singula doctrinae huius genera, singulaeque scriptorum classes legendae sint, et quid in illis potissimum observandum, quid et quo pacto excerpendum, et postea ad usum transferendum sit, neque nunc vacat exponere, neque si vacaret, facile et breviter id fieri posset: cum pro di versitate ingeniorum, profectuum, scopi, vitae generis, aliarumque circumstantiarum tota haec studiorum ratio aliter aliterque institui debeat.

CXXIIX.

Ceterum progresso paullisper in lectione librorum politicorum, iungenda est conversatio prudentum, dandaque opera, ut saepissime virorum politicorum consuetudine utamur, etiamsi audaciae interdum aliquid concedendum sit: quam tamen sic temperabit ac veluti leniet diiudicatio temporis et negotiorum, quibus occupati sunt, quos adituri sumus: ut numquam invitis superveniamus, aut saltem ne dintius et praeter eorum voluntatem molesti simus. Optandum autem esset, vigere hodie et reduci veterum morem, qui, quos in spem rei publ. educabant, in contubernium virorum principum et prudentum tradebant, ut eos in curiam et forum comitarentur, cunctasque eorum actiones coram inspicerent, et simul tacite ac non sentientes imbiberent mores et artes. Huc et peregrinatio pertinet, sed caute

suscipienda, et non nisi probe iactis sundamentis politicae eruditionis. De qua pasim exstant consilia doctorum virorum nosque ipsi alibi tetigimus id urgumentum alia occasione, prolixius autem suo loc, si DEUS voluerit, persequemur. Praecipue ambienda est consuetudo cum secretariis et consiliariis status, cum legatis et eorum ministris, et aliis, quibus aut arcana consiliorum exipsa tractatione interioreque admissione magis, quam aliis innotescunt, aut civilis actus indoles e diuturno usu penitus perspecta est.

CXXIX.

His omnibus praesidiis instructus tuto ad tractationem ipsam civilium negotiorum accedet. In qua si omnia exacte inspiciat expendatque, brevi ad eam notitiam pariter et dexteritatem perveniet, quae si non perfecti politici nomen mereatur, saltem ab ea gloria proxime absit.

Haec de ratione studii politici, quod instituti nostri ratio permisit. Qui plura defiderat, legat consultationes hac de re Amstelodami iunctim excusas: inter quas praecellunt Naudaei bibliographia, Clapmariiltriennium nobilis adolescentis, Coleri epistola de studio politico, Sturmii institutio nobilitatis, et consilium Hugonis Grotii. Apud quos simul invenietis, quaenam praeterea disciplinae et studiorum genera futuro politico sive ut instrumenta, sive fundamenti loco, seu denique ornatus gratia tractanda sint. Nobis enim id in praesen exsequi nec vacat, neque propositum fuit. Censura auctorum ad civilem prudentiam consequendam legendorum prodita nuperrime est a Cyriaco Lentulo professore Marpurgense: quam si quis cum nostris comparaverit, operae pertium se fecisse experietur.