D. O. M. A. TRACTATUS II. Opificia et artificia, sive artes Mechanicas et manuarias ad Remp. necessarias, utiles et voluptarias complectitur.

CAPUT I. DE NECESSITATE ET UTILITATE EArum generatim.

SUnt enim opificia, sive artificiamechanica, etiam portio societatis civilis, quibus civitas indiget, quae et artes dicuntur auctoribus classicis et lctis, vulgo Handkünste vnd Handwercke.

Ars enim naturam imitatur, eandemque iuvat et promovet, supplet, corrigit er cast gat, imo saepe superat manus operâ.

Quippe quod natura pleraque rudia, et involucris vel velamentis, quibusd mabstrusa recondita producat.

Quae quidem quo ad formam naturalem satis persacta: sed postea denudanda et detegenda arte, vatiisque figuris

artificialibus denuo induenda et in multiplices usus humanos efformanda sunt.

Adeo ut effecta naturae nuda et perse, saepeconsiderata, nec usui sint vitae humanae et civili, nisi manus opera idonea reddantur.

TEstes sunt Plato 2. de Polit. et Arist. 7. polit. 8. et 4. polit. 4. et in quaest. Mechanicis 35. Cic. pro Cn. Plancco, ibi, ut nos in mancipiis, et 2. off. Quid numerem artium multitudinem, sine quibus vita omnino nulla esse potuisset, quis victus aut cultus, et quod sine his urbs habitari et frequentari non possit. Seneca Epist. 89. ibi, Plurimumenim ad instrumenta vitae nobis conferunt. Isidor. lib. 19. Etymol. Polit an. 1. cap. 44. et artium liberalium et illiberalium nomina et divisiones in Panepistemone, Hier. Daduanus lib. 3. 4. 5. de artib. et artificiis. Brunfeldius in Pand. sacr. lib. 12. de primis rerum inventorib. Vincentius Bellovic. lib. 12. spec. doctrinae de Mechaenicis artibus. Hieron. Roman. lib. 8. de Rep. Gentil. ubi de principio art. mech. cap. 1. Montan. Ferrar. de Rep. Melch. Iun. 1. polit. 1 62. Ioh. Althus cap. 2. polit. num. 27. 28. 29. P. Gregor. lib. 4. cap. 9 de Rep. Bodin, 1. de Rep. 5. et 3. cap. 7. Keckerman. 1. Syst. polit. 14. pag. 250. Matthesius in homil. Sarept. et Berg Postil passim, Zvinger. vol. o. Theatrihumani, lib. 3. et lethaeatre du monde gallicè, ubi quaedam singularia norantur. Pancirol. et ad illum notata. Polydor. Virg. Alexand. ab Alexand. Item La piazza universale di Gerzone late. Rutger Ruland. lib. 4. cap. 1. et seqq. Ch ssa 1. in Catalogo glor. mundi p. 9. Ludov. Contarin. inb horto pag. 433. Melchior Adam in vitis Germ. Philosoph. Estienn. Pasquier derrecerches. Theodor. Biliand. deraet. Com omnium ling. Alexius Pedemontanus in Mirabilibus magnis naeturae Anno 1622. in 4. edi Teutsch. Michael Meyerus von Erfindung vnd Künsten der Teutschen, Anno 1622. in 8. Item Kunstspiegel Ioh. Faulhabers, darin man cherley Wunderkünste, Tubing. 1621. in 4. Confer, il Seraglio de gli stupori del Mondo, di Tomaro Garzoni, in 4. Venet Anno 1613. Item Sommaerio de tutte le scienze di Dominico Delfino in Venet. Anno 1622. Alex. Sardum. de Rer. Inventor. Etquis summam necessitatem et utilitatem opificiorum ex auctoritate metiatur, quam ratio et experientia politica abunde demonstrat et deposcit? Frugibus ad vitam homo carere non potest, quae tamen inutiles, nisi ex aristis excussae, in farinam molarum adminiculo convertantur. Et quis esus carnis, nisi cocturâ eg igniapta fiat? quis vinipotus, nisi ex uvis exprimatur et defaeectut? Et quis lignorum, lapidum et metallorum usus, nisi arte ad tecta et aedificia, alia que utensilia idoneee elaborentur. Vitrum natura sola non profert, sed cum arte. Siliquas et cortices ars separat, nucleum et medullam terum, natura cibisreservat. Quas herbas reperiss? quae nisi arte corrigantur, nec victui, necmedelishomit um conducunt. Quod inprimis operâ chimicá expediri hodie, non sine delectatione et admisatione singulari videmus, de qua Crollius in praefat Basilicae, Thomas Muffett. in Apologia chymica. Severin. in Idaeaphilosoph. et Auctor in Offenbahrung Göttlicher Majestät, lib.

19. inproaemio, etudite et eleganter agunt. Et quis non suspiciat opera ex ferro, ne dicam ex auro et argento, tam artificiose et subtilissime fabricata, saepeutipsam naturam, manus artificio, superare videantur? Qui dubitat automata horologica in testimonium advocet, et perlegat libellum gallicum Lethaeatre du monde; et Leonhardi Fiorovanti speculum artium, Kunst vond Welt Spiegel, von freyen vnd Mechanischen Künsten, lib. 1. et 3. von etlichen sonderlichen Inventionen in 8. Anno 1618. ex Italico translatum.

Natura quidem suis partibus absoluta et perfecta est. Quis enim naturam, id est potestatem Dei, alicuius imperfectionis, vel defectus insimulet? Cum omnia opera valdebona à Deo Opt. Max. facta, quae eiusdem omnipotentiam et sapientiam oculariter repraesentant. Sed vis eorum saepe latitat, et tenebris quasi involu ta, et proinde a te et industria humana evolvenda, et in lucem eruenda. Ideo enim homini ratio data, cuius ductu, naturae opera ad usum summ transferat, herbas ad cibos, vellera ad vestes, ligna ad domos, naves etc. Cum reliquis animantibus natura continuo simul aptum cibum in pascuis monstrârit, et cuique amictum ex pilis, lana et corio largita sit, nec non latehrasferis in montibus et silvis, et piscibus aquas, quasi domos et habitacula destitârit. Quin quod Deus ipse sapientissimus, veluti ad praeludium et exemplum ingenio humano ostenderit, opus creationis et divisionis stupendum, creando primum chaos mundi, demde lucem àtenebris divildendo, aquas à terra dispescendo, uti innuit Offenbahrung Göttlicher Majestät, lib. 19. cap. 2. et seqq. et ex cap. 1. Genes. luculentissime videre licet. Quod Deus sapientia sua summa, spagiricâ in opere creationis usus fuerit. Saepe etiam naturam arte superari, significat Ictus in l. 13. de V. S. Plerumqueplus est in manus pretio, quam in re: Corpus quidem manere potest, sed forma mutari vel transfigur ari, ibidem. Item in l. 14. eod. Si vestimentum scissum reddatur vel res corrupta reddita sit veluti scyphi collisi, aut tabulaerasae picturae, viderirem abesse; Quoniam earum rerum pretium non in substantia, sed in arte sit positum.

Alteritaque modusres, ad vitam naturalem et civilem pertinentes parandi, dependet ab artibus et opificiis mechanicis.

CAPUT II. QUID ARTES MECHANICAE, ET MANVAriae, et quae vis earum in Rep.

OPificia et artificia mechanica dicuntur à voce mhxanh=s2, ab a)nei=n et mh=xos conflata, eò quod multa inventione, cogitatione et machinatione ad ea homines pertingant. Hier. notante lib. 1. adversus Pelagium, quae ingenio simul ac manib, fiunt. Quae etiam artes Poeticae a)po\ tou= poiei=sqai, i. e. opere et operâ, quod utrumque in opificio concurrit:

Et manuariae, quod multae non tam ingenio, quam manu persici videantur: Ab aliis mercenariae, quod plerique opifices hisce quaestum quaeritent et lucrum.

Et quam vis quaedam sinesordibus tractari nequeant, inde tamen non aspernandae, nec omnes pro sordidis habendae et prostituendae sunt.

Quarum vis est ingenio et manu, varia opera ad usum communem producere, Adeò ut omnes in universum commoditati, vitae civilis et militaris deserviant.

Singulae verò etiam ut litati et lucroprivato prospiciant et operentur.

Unde illarum emolumentum, publicum et privatum perpendi oportet.

Et quam vis eas à Philosophia et artibus liberalibus seponi videri: constat tamen quamplurimas ingenio liberali dignas esse et adminiculo philosohiae uti.

PHilosophiam quidam duabus partibus et terminis circumscribunt, nempe artibus et scientiis Theoreticis et Practicis: genere Poetico excluso. Alii qui studium Technosophicum omnisapientia et prudentia humana determinant, adnumerant et artes (Artes enim passim ind gitari in l. 14. de V. S. ibi, in aerte sit positum; et in l. 1. §. 7. ibi sed ceterarumartium opificibus sive artificibus ff. de Extraord. crim: et artificia, l. 6. de imp. in res dot quamquam et artificium pro calliditate, et fraude tropice sumatur, in l. 15. in fin. ff. de Excusat. tutor.) poeticas, de quibus hicagimus. Nostrum est stilo et filo politico hic docere neressitatem harum artium et seriem, quod civitas illis catere non possit. nec enim. Politici est munus, ut ipse haecartificia profiteatur, vel saltem hic methodice desscribat, sed ut utihtate millarum. ex effectis indicet, et ad salutempepuli sui, studia earum Remp. introducat, et exerceri invigilet. Es ist genug, daß ein Politicus. seinem Fürstenvnd seiner Statt, wisse diese Künste anzugeben, damit sie in seinen statum vmb gemeines besten willen, mögen eingeführet, geübet vnd erbawetwerden, Sonsten darffder Politicus nicht backen, schustern, schneidern oder schmieden Satis est uteius regimine et moderamine, haec mechanica expedianturperalios. Dicuntur communiter Mechanica et Manuaria, Aelian. in Var. Graec. fol. 32. Non, quod non ingenium etiam in hisce praecipuis desideretur. Quis enim picturas et sculpturas sine indole? quis metallificia et opera metallica exauro, rgento, ferro, sine ingenio fabricari existimet? quis Architecturam militarem et civilem, sine intelligentia, et chimicas operas absque singulati doctrina et dexteritate feliciter exerce i credat? Non obstante Seneca lib. 14. Epist. 91. Verum enimvero multae habent satis arctam

cognationem cum artibus ingenuis, quas et subsidio Phzsicorum et Mathematicorum principiis inniti observaveris. Quid enim Pictoria, et sculptoria, Pharmaceutria et chiturgica sine notitia corporis et membroum humanorum, Physicâ, Medicâ et Anotomicâ? Quid tinctoria sine cognitione colotum naturalium, quae ex vegetabilibus, mineralibus et animatis depromuntur? Quid artegleria et ars forificandi, si e Mathematica scientia? Illiberales dicuntur ad differentiam, liberalium artium, sive studiorum, quae Graeci e)leuqe/ria appellant, uti sunt Rhetores, Geomertrae, Grammatici, Medici, l. 1. de Extraeord. et l. 10. de vaecat. et excusat. mun. Et quae unt extra literas positae, d. l. 1. §. 7. ff de extraord Illibe ales habentur, quod olim servis commissae et peregrinis, uti constat ex historia Romana, et passim in LL. mentio fit. l. pen. ff. de reb. dub l. 6. de impens. in res dotal. 1. 19. §. 1 in f. ff de instrum. vel instruen. leg. Zabarella de N. E. c. 14. in pr. Adde Manurt. 2. per Epist. quaesit. 9. ad iulium Iacobinum. Ceterum quis Illiberales et homine ingenuoi: dignas, dixetit arres illas manuarias, quis Deus ipse olim in veteri testamento, et in sua Rep Bezalecli, et sociis ipsius concredidit? Quondam etiam, uti hoc nostro saeculo, quas dam à viris magnis, Heroibus et Regibus in pretio habita et adhuc haberi, et exerceri observare licet, teste Zvingero in theatro, de Socrate et Hippocrate, et aliis. Nedicam, de D. Imperatore Rudolpho II. qui ad cuncta sublimia in hocmundo natus, nec in artibus manuariis, praesertim quae maiorem industriam efflagitant, quid intactum et incultum reliquit, quod ad utilitatem et amplitudinem publicam faceret, nec sumptui, nec tempori pepercit. Quid de Rege Poloniae? Quid de Electore Augusto et Christiano, patre et filio, Plincipibusaugustis et Christianis, qui ad magnificentiam augustamaugendam, maximis impendiis cubicula distincta artificiorum, vulgo Kunstkammern, undiquaque adornarunt, ut srartem velnaturam mirari lubeat, sat habeas, unde oculos et animum pascas: Quid de Magno Ducc Hetruriae? Mauritio Landgrav. Hassiae. Ut taceam exceteris Nobilium illum ocellum Misniae, Georgium Pflugium, qui Illust issimo Electo i Saxoniae à consiliis secretis et cameralibus, amicum et Patronum meum singularem, en makari/tois2, qui ingenio et arte Daedala, cum multis artificibus veteranis certare poterat, Quod tamen eius nobilitati, ne ta tillum obfuit, sed excellentiorem et admiratione digniorem fecit.

Sord idas alii vocitant, quod Sordes quaedam contrahant. At quis ideo Chimiam sordidam habuerit, quod manus et vultus, saepe à carbonibus et fuligine Unlcani, inficiantur.

Si Vulcani thesauros et divitias, vel mysterr~a et arcana medica, affectas, tuo commodo, ne sordes respue. Dulcius et ocundius hoc lucrum, quam quod olim exnrinario vectigali, puta, Nec sordierit, ut Ict. loquitur, cum magnaee us utilitas sit in l. 3. §. 2 ff d decurionib. Quamquam et sordidos opifices aliquos reperias, quos aqua facile emunder.

Ob utilitatem vero publicam (unde tua Resp. populosa, nummosa, et locuples, imo et splendida, et magnifica reddipotest) et privatam, cum publice

intersit, ut cives habeant varia media, quibus lucrum faciant et sustententur, hosce immundos, è sodalitio Mechanicorum mundorum, haud excluseris. Salus enim et populi utilitas, in vita civili summa lex esto, cum et in numero artium liberalium digniores aliis reperiantur, necob id tamen contemnendae, aut in exilium propellendae. Unde et artificium vulgare dicitur in l. ancillarum. ff. de pecul.

Effectus harum artium, consistit in opera, quae poi/hsis2 en tw=| energei=n, et opere, quod poi/hma post energei/an remanens; Italis est manufattura, quod multiplex et ferme innumerum, cum natura deproperet novas formas edere, ut Iustinianus loquitur.

Hinc opificia merito dicta, quod multiplici usu instrumentorum et supellectilis, adeo que lucri et quaestus inde redundantis, civitati et Reip. opem ferant et opes, suâ operâ et opere, arg. l. saepe. 5. §. curat, ibi, opefactum, et opefacere de V. S. Ut quae ideò instituta sunt, ut necessariam operam publicis utilitatibus exhibeant l. 8. §. 12. ff. de I. immunitatis. Tum ut paupertatem arceant. Theocryt. Idyllio 25. ut vulgo dici solet, Ein Handwerck hat einen güldenen Boden, G Fabric. in observat. metall. c. 1. de auro. Quantienim effectus sintartes, Valer. et Fulgosius tradunt 8. c. 13. Alias etiam disciplinae dictae, facit. l. 57. de V. S. ibi, cuiusque disciplinae. Sunt qui artificia ab opificiis distinguant, quod opifex relinquat opus suae artis, ut faber: Artifices vero multi nihil relinquant, ubi à labore cessaverint, ut Saltator: Verum hoc genus rectius ad ministeria referas.

Siexempla viva desideras, quantum Resp. ex artificiisemolumenti et in crementi capiat, contemplare, Noribergam, Vratislaviam, Mediolanum, et Belgicam, quae ferme ex hisce subsidiis suas Resp. sattas tectas conservant.

CAPUT III. DE DEO, AUCTORE ET TUTORE OPIFICIOrum, et qua occasione multa à brutis docta: Et quomodo à Principibus fovenda et promovenda.

ARtes Mechanicae adaeque gratiam et donum DEI: tum causas secundas, id est, caeli influentiam et industriam hominum,

Adoque experientiam et documenta quaedam, etiam à bestiis praesupponunt. Quas et Principes praemiis, aliisque auxiliis et privilegiis promovere: Inprimis ingeniorum delectum habere debent.

AUCTOR in der Offenbahrung Göttlicher Majestät, ait: Aller Menschen Ehr vnd Kunst, ist ohn des Heiligen Geistes Beystandt des geringsten nichts werth, in der Vorrede lib. 19. et cap. 32. in fol. Quid enim est, quod homo non acce erit? Et nihil est in homine sine divino numine. Gratiam Dei communem facio, quae communiter multis: et singularem quae tantum paucis, qualem in Salomone, et Iosepho, Daniele, Hannaniâ, Misaele, Asaria, etc. advertimus, qui gratiâ divinâ ad divinandum et ad sapientiam et artes singulariter, et extra ordinem afflati. iohan. Arnd in tract. Vorm wahren Christenthumb, lib. 4. cap. 4. pag. 88. Quae etiam in Mechanlcis obtinet. Ita enim legitur Exod. 35. vers. 35. Sehet, der herz hat mit Nahmen beruffen, den bezaleel, vnnd hat ihn erfüllet mit dem Geist Gottes, daß er weiß, Verständig, vnd Geschickt sey, zu allerley Werck, Künstlich an Gold, Silber, vnd Ertz, Edelgestein schneiden, vnd einsetzen, Holtzzimmern, zu machen allerley Künstliche Arbeit, vnnd hat ihm sein hertz vnderweiset sambt Ahalias. (quod illustrat Matthesius, in Conc. X. Hochzeit Predigt von dem alter Gold Arbeiter vnd Steinschneider,) Nam d. cap. 35. dicit Moses: Erhat ihr hertz, mit Weißheit erfüllet, zu machen allerley Werck zu schneiden, wircken, vnd zu stricken. Quod et comprobat Hyram, Salomonis tempore 1. Reg. 7. ut inde liquido appareat, singulare hominis artificium, singulare esse donum Dei. Et Lutherus, tom. 3. Ienensi. pag. 268. ait: Gott hat alle Menschen vnderschieden. wie sie heissen, was vor ein Ampt oder Handwerck sie treiben sollen. Quia autem Deus agere vult me/sws2, durch Mittel, et convenientiam esse Macrocosmi et Microcosmi, omnes saniores Theologi et Philoso9phi adstruunt, non diffitendum est, caelum et astra, ad opificia, praesertim praestantissima, suo influxu multum proficere, Crollius, in praefat. basilicae. Weigelius, in libello, gnw=si se auto\n Theophrastum secutus, Iohan. Arnd d. lib. 4. cap. 4. Confer Nicolaum Nancelium, de Anaelogia Microcosmi et Macrocosmi. Robert. de Fluctibus, Tedicaeum de eod. Scaliger. et Bodin. 5. de Rep. cap. 1. n. 5. 22. Hinc prove bium natum, Ex quovis ligno non fieri Mercurium; quod Apuleius repetit: Et nihil invita dices, faci sve Minervae.

Nisi enim et Deus et astra alicui faveant, frustra periculum fecerit. Nec industria humana postponenda est: Siquidem

Omniae conando docilis sollertiae vincit.

Et ut Menander scribit, a(lwta\ gi/gnet) e)pimelei/a| kai\ po/nw| a(/panta. Id est, Laebore quidvis sedulo expugnabile est. Item ex Graeco Comico Alexide.

Nihil est, quod invenire tandem non queas,
Du imodo laboris non prius te taedeat.

Et quid non humanum ingenium et studium praestet, Camerar. medit. histor. p. 1. cap. 18. Botero della ragion di stato, passim. Quin quod homo, quàm plurima opificia à bestiis mutuatus sit; telas enim, fila, retia, ab araneis, textores piscetores, aucupes, venatores, Faire mines, Vndergraben, à cuniculis, militem, domos ex limo stivere, Architectos ab apibus et hirundinibus, Nauticam ab

halcyonibus nautas didicisse verisimile est. Plin. lib. 10. c. 32. et 10 c. 33. Petrus Viret. p. 2. dialog. 4. pag. 309. et seqq. del' Eschole des bestes. Adde Tedicaeum, in tr. de Macrocosmo et Microcosmo. Ne quid de Medelis inferam, quarum nonnullae à Ciconia, à cervo, et aliis monstratae, de lectisternio leporis, Oeconomia formica um, etc. Principum et magnatum est, studia opficiorum praemiis et privilegiis provehere, cum intersit, ea in civitatibus exsistere, commodi publici et privati causa, Quippe quod praemia sint alimenta virtutis et industriae. Rhodigin lib 9. c. 10. et in tr. de praemiis dixi: verum habito delectu ingeniorum, propterea quod non quod vis ingenium ad omnia aptum est, sed trahit sua quenque voluptas: De ingenio Boethi singulari, ad Mechanica apto refert Crinitus lib. 17. cap. 12. et proutastrum Macrocosmicum, tale erit etiam Microcosmicum, ex diversis caeli habitibus. Phodigin. lib. 18. cap. 18. diversum. Eleganter Euphormio in Satyr. Spiritus ille, qui singulis regionibus proprius, nascentibus hominibus paetriae habitum et cupiditatem statim ingenerat. p. 4. c. 2. pag. 58. etc 40 pag. 276. Omniae saeculae Genium habent, qui mortaelium animos in certa studiae solet inflectere pag. 50. Adde Flor. 1. subcis. 17. il mundo Magico de Caesaere Riviera, ubi de geniis. P. Crinitum 9 caep. 3. Gebhard. E'menhorst. in obs. ad Arnabium. Dan. Heinsium, in notis aed Sil. Ital. lib. 13. et nuper dissertat. Besoldi de Geniis imperiorum. In scholis trivialibus, facile hanc varietatem deprehendis, ut male agatur de pueris, ubi nullum eorum discrimen attenditur.

Edunt enim ingenia mature sua indicia ad Martem vel ad Artem prona. Et quia Iuppiter atque Mercurius nihil cum Matte commune, in cassum laboraveris, Martialia à bello, proeliis et id genus aliis praeludiis militaribus avertere, ad studia Iovis et Mercurii pacifica et quieta; ac contra, experientia teste. Was zum Kriege gebohren ist, höret gern die Trummel vnd gehet mit Waffen vmb: was zum studiren, höret gern die Zaute schlagen, vnd gehet mit Büchervmb. Optime ergo consultum est, si ad dogmata Huarti, Hispani illius, qui de examine et scrutinio ingeniorum libellum edidit, ex Castellanai im dudum trans latum, ab annis adolescentiae vel pueritiae, statim discrimen ingeniorum habeatur, in scholis, ut si quaeinepta literis, sibi ipsis et sumptibus potius parcant, quam ut tempus et impensas frustra insumant, vel vix semi docti evadant. Quibus suffecerit, ubi capita pietatis, rationemque legendi, scribendi et numerandi didicerint, honesto opificio, vel negotiationi sese dicare. Excitatoria vero et donis divinis ad studia liberalia destinata, in castris Iovialibus et Mercurial. retinenda et enutrienda sunt. Adde, Ico nismum bonae Indolis, Eryel Puteani. Ne vel illa, ad artes humiliores, vel haec ad sublimiores adhibeantur. Quorum neutrum sineiniuria Reip. parentum et liberorum fraude, ficri potest. Quamquam nec opifici, nec militi etiam, literae obsint. Kunst ist wol leicht zu tragen von Männiglich, aberschwer auffzuladen. Quid enim miles sine cognitione artis militaris, quae etiam aphorismis suis sundatur? quid sine historiis? ubi bellica consilia acura, et stratagemata et eventa varia, traduntur, ex quibus multa ad praesentem rerum statum didicerit, accommodare.

Troia capta equo, Bredam navigio captam docuit. Unde Mauricius ille Mavortius, ex sanguine Teutonico heros, Capitaneos suos ad indefessam lectionem historicorum, Livii, Thucydidis, Polybii, etc. gallice scriptorum, quando Latine nesciunt, fertur adhortari, ut exinde novi consilii et sophismatis bellici quid, effingant et imitentur. Et sane quid miles sine omniliteratura? Es ist eine geringe sache, einen schlechten Soldaten zu geben, der die graben auß. füllet. Cuius effectum rythmis graphicè definit Poeta Germ.

Der Landsknecht Muth,
Stifft nicht viel guts,
Mord, Raub vnd Brand,
Acht er kein Schand,
Marter vnd schweren,
Braucht er zu Ehren,
Allein vmb guth,
Erkriegenthut,
Vnd heist billich des Landes Ruth,

Aber zu einem Befehlichshaber, gehöret mehr, alß einen Degen vnd Mußqueten, tragen.

Et digni sunt etiam milites sualaude, modo suamunia honeste et fortiter obeant, et ad defensionem patriae, secun dum illud:

Ein Kriegsman gut,
Man loben thut,
Auch vber Gold,
Der an seim Sold,
Begnügt kan seyn.
Strei er allein,
Fürs Vatterland,
Fürwar sein Stand,
Seelig vnd Christlich wird genand.

Et quid Princeps, Rex et dux ipse, qui literis destitutus? Credi enim oportet, Deum sapientissimum condidisse regna, non ut gubernentur et defendantur ab hominibus sineptis et stolidis, cominaeo teste, lib. 2. Histor. Hinc Uladislaum Regem Bohemiae dixisse narrant, Non videri sibi hominem, nedum Principem, qui literas ignoret. Aen. Sylv. 3. Hist. Bohem Et Alphonsus Arragoniae Rex, audiens in Principeliteras improbari à rege quodam, dixisse fertur, Bovis istam esse vocem, non hominis. Et Chassan. 5. consid. 10. de gloria mundi, Princeps, ait, illiteratus, est asinus coronatus. Apposite Pius II. In plebeio homine doctrinam, argento, in nobili, auro, in Principe aut Rege, meris gemmis, aequiparari. Quâ de causa et Imp. Iustinianus leges et arma mutuo vinculo connectit, ut Princeps legibus sit armatus, et armis decoratus. Sunt enim Principes vicarii Dei in hoc mundo. Et imperii artem maximam esse, et sine doctrina exerceri non posse, ipsa experientia demonstat. Haud ineleganter Vetetius in prooem. de re milit. lib. 1.

Nullus est, cui sapientia magis conveniat, quam principi, cuius dectrinae omnibus prodesse debet subiectis. Quamvis non ignorem, vel negem, quantum expetientia hic valeat.

Et quidni opifici elementa Physica et Geometrica ad varias operationes proderint? quod clarius ex sequentibus liquebit. Praeterea provideat Princeps, netempus fiustra teratur:

Tempore nobilius, vel nil pretiosius, usquaem est.

Nec otiosos homines et desides in Rep. toleret, qui paupertatis et moltorum malorum causae, Rhodigin. lib. 11. c. 1. Otia dant vitia. Et ille:

Quisquis egestatem fugis, illius effuge matrem:
Mater egestatis proxima desidia est.

Quale est etiam vagabundorum et Cingarorum genus, Camerar. in meditat. hist. c. 17. Validorum mendicantium, Niceph. lib. 12. c. 46. Vel morbo non sontico laborantium, Camerar. c. 16. et 2. p. 75. Hinc Flavius Vopiscus, in Saeturnino: Civitasopulenta, dives, fecunda, in quâ nemo vivit otiosus. Alii vitrum conflant, ab aliis charta conficitur, omnes certe philopones, cuiuscumque artis et videntur et habentur: podagrosi quid agant, habent; caeci quid agant habent; ceteri quid faciant, ne Chyragrici quidem, apud eos, otiosi vivunt. Et cum tua augendo, et aliena attrahendo, civitatem ditiorem reddere possis, memineris et hoc opificiorum auctione et attractione, fieri posse. Nec enim solum unum et idem. omne fer artificium. Proinde invigilandum, ut exotica, quae proficua, in tuam Remp. transferas, eorumque notitiam tuis civibus aperias, quod commode fieri posse videtur, si Princeps, ad exemplum alumnorum artium liberalium, in Academiis, quaedam ingenia, praevia tamen trutina, in loca peregtina, ubi praestantia exercentur opificia, suo sumptu emittat, et eadem addisci curet.

Belgae multa mutuati sunt ab Hispanis, Italis, Gallis, quae hoie imitantur analogia quadam. Qualis est tela illa, vulgo Trippa, ad modum et similitudinem serici, et aliae: ab Anglis colores pannorum, à Belgis, Germani Hamburgenses, Stadenses, Misnenses et alii. Praestantes opifices sponte adventantes, libenter et liberaliter suscipiat et honoret, cumprimis iis, qui vulgo Ingegnieri audiunt, Künstler, honesta salaria propinet, magnifica excellentum ingeniorum, et rara inventa, commendet, ad alia maiora in vitet, inopiam illorum ope et pecunia sublevet, praemiis et pri ilegiis labores compenset, quae omnia in utilitatem publicam largissime redundant. De Vespasiano Augusto refert Suetonius, quod Mechanico, grandes columnas exigua impensa, perducturum in Capitolium pollicenti, praemium non mediocre obtulit. Nec reputer haec esse mannaria et mechanica daß es Handwercke. Quippe, quod inter mechanica, quaedam magna vi ingenii et iudicii, peragenda fint, ut testatur Italus Bonaiutus Lorinus, lib. 5. von Vestungen. pag. 176, Es lasse sich keiner, sagter, wenn er gleich ein grosser herzwere, verdriessen, daß man ihn einen Mechanicum schiltet, dann wie vom Plutarcho / vnd andern beümpten auctoribus gedacht wird, so ist derselbe Nahme, ein Ehren tittel, der allen zeuthen zugehöret, die grosses Verstandes und Künste seind, unnd die mit der Witz und Hand, grosse Werck, bevorab die

zum Kriegswesen gehören, erfinden vnd zu wege bringen können. dannich geschweige, so viel Fürsten vnd berümpter Capitänen, die vermittels solcher Künst, ein ewiges Gedächtnüß ihres Nahmens, verdienethaben. Ceterum, l'ingegnieri intelligo diese Künster, die in ihrer Kunst Zehr gelt gegeben haben, daß ist welche eine satsame Erfahrung erlanget. dann denen die allein, auß blosser Zehr, vnd den Bücher, ingegniiren wollen, gereth es selten wohl.

Nec quem moveat, quod artes didicisse olim apud quosdam turpe et ignominiosum fuerit, Cael. not. lib. 21. cap. 47. et Aelian. in variis Graecis fol. 78. Non enim spectandum quid factum sit. sed quid fieri debuerit, ut Ictus ait. Et ut ad propositum redeam, constat Romanos annuatim aliquot adolescentes ad artes addiscendas in loca peregtina amandasse, Alex. ab Alexand. lib. 5. cap. 19. Quid ni hodie idem tentandum, artibus mechanicis? quae passim locorum, indies, incrementum capiunt, ut Ictus ait, l. 65. §. 3. de legat. ibi, Cum omnes ad huc discere possmt et omne artificium incrementum recipiat. Quia humanae naturae congruum est ut dixeris merito cum Bodino, inventa nova, cum inventis veterum in Mechanicis longe certare. Quod si caesar rediret, et vim tormentorum, oculis et auribus usurparet, stupefactus terga verteret, Frischlin. in Iulio redivivo. Quae tot caelo à veter bus distant. Et cur rationem Princeps artificorum mechanicorum non habeat? Sane è Rep. est, religionis graria, alumnos educare, ut aliis viam salutis monstrent; Iustitiae alios, ut gubernaculis admoveantur; Medicinae ut valetudinem civium curent; Philosophiae ut iuventutem instituant et ad morum rationis et orationis artes informent: sed utilitatis publicae cae causa etiam non negligenda est, ut in tuo territorio habeas, peritosrerum, qui artificiis praestent ad varios usus quottidianos, cum quottidiana accuratius tractanda, et plenius, Icto teste, in l. 20. ff. de liberat. legat. attingen da sint, eosque spe praemii et beneficiorum excites et promoveas, cum honor et praemium artes alat, Camer. 2. p. 56. fol. 340. et in tr. de praemiis dixi. De excellentibus Viris. Mulieribus, Principibus et Regibus in artificiis, vide Zvinger. latè, uti et doctrinis mulieres celebres, apud Rhodigin. lib. 14. c. 1. Adde, henricum Buntingum in Harmonia Evangelistarum parte 3. pag. 436. et seqq. De quibus ut Politicus civitatibus et oppidis suis provideant, necessitas et util tas summa exigit, quam temnere non est regium, Rhodigin. lib. 2. c. 23. late Syracid. c. 38. v. 35. et 36.

CAPUT IV. De MATERIA OPIFICIORUM IN UNIVERSUM.

PRaesupponunt singula artificia materiam, à naturâ porductam, Quam in varias figuras, sive formas, variosque usus manus opera, elaborant, ingenio praeeunte et adminiculante. Haec vel est rerum vegetabilium, vel animatarum, vel Metallicarum, de quarum cura et cultura supra.

Ubi Politicus advertere debet, nerudis materies ex solo

producta, velex visceribus terrae eruta, aliorsum, è sua Rep. efferatur.

Quippe quod illa informis, variis formis et figuris indui possit.

Quae varium et multiplex pretium, demereantur.

Quin, quod operam dare debeat, ut aliunde materies copiose adportetur quae suae Reip. desit: praesertim, quae distinctis opificiis idonea, puta lana, linum, corium, ferrum, etc.

Atque una eademque diversas formas artificiales, assumere possit,

Quae et multos et varios operarios desiderat, et proinde frequ ntem usum mercaturae et commerciis praestat.

Unde civitatem tuam, non potes non populosiorem et locupletiorem efficere. Contra prohibeatinferri, quae luxuriam et lasciviam pariunt:

Civesque pecunia emungunt et defraudant: Propterea quod saepe hac calliditate fumivenditores optimos nummos aucupentur et fraudulenter efferant, squamis quisquiliisque mercium relictis.

BEata illa Resp. cui natura materiam suppeditat sufficientem: sin secus, illa aliunde, navigiis, vel vehiculis adportanda erit, ut cives habeant, quo sese exerceant, et victum quaeritent. Cum potissi na pars eorum consistat in opificibus, mercatoribus et ministratoribus. Et vig landum magistratui, ne rudis materies, palam, vel clanculum, è Rep. in loca aliena efferatur, et exinde lucra et compendia exteris adcrescant. Rudis enim materies, veluti massa figulina, innumeras formas induere, et inde multiplex pretium parare potest, puta lana, linum et lintea, corium, metalla, et id genus alia. In qua elaboranda, multa varia et di. ersa genera opificiorum et hominum adhibenda, qui inde sustentar. tur, qui agricolarum numerum longe excedant. Boteio, dellae grandzzae delle città, et Hyppol. à collibus, de increment. urb. testibus. Unde etiam Civitas numero incolarum et copia pretiorum seu nummorum, nec non frequentia commerciorum, maximum in crementum ut capiat, necesse est. In Silesia, lege publica cautum est, et in aliis bene constitutis provinciis, ne talia ad exteros efferantur, quippe quod patrii textores, materias istas in varias species et usus, ipsi convertere possint. Sed cautio illa vix satis est, quin insid is hominum avarorum, ingens copia illarum mercium, nescio sub quo praetextu et colore, extra fines, abalienetur. E memini, quendam olim lintea suo charactere insignita, Belgis vendidisse, quae cultiora et nitidiora reddita, triplo carius, eidem revendit. fuisse, quam polituram etiam industria domestica praestare et lucrum ultra dimidium, suum facere, potuislet.

Inferenda contra interdicat, quae cives ad luxuriam et superbiam incitant. Germania sane sericis, aureis atque argenteis mercibus carere posset, lana et lino contenta; sed quid non mortalia pectora cogit fastus et superbia, et damnosa aemulatio? Iste bonus vir olim trecentos coronatos, pro chirotecis odoriferis solvit Wohlrichende, schmeckende Handschuch: Ego, paenitere, tanti non emo.

Et quis luxus hodie in obsoniis, ex saccaro, ad similitudinem fructuum naturalium, confectis? ut mensas secundas quingentis solidis constitisse meminerim, quae oculos tantum pascunt, et postea pedibus conteruntur.

Ne dicam, de cibis et vinis delicatis, sine quibus cives tamen frugaliter et bene vivere possent, quaesaepe plus noxae, quam commodi, valetudini inferunt.

CAPUT V. QUOMODO OPIFICIA ADDISCI ET EXERCERI, AUGERI atque adeorietè et recte in tuae civitate disponi debeant.

OVo ad formam et modum opificiorum publice interest, ut illa ritè rectè tractentur, privatim et publicè.

Quod, rectè ad docendo et discendo; tum exercendo et propagando, adipiscimur.

Necesse itaque est, ut sint magistri periti, qui discipulos doceant. Nam

Quod benè non didicit, nemo docere potest.

Quibus modica castigatio quoque, eum in finem, concessa,

Cum saepè magis disciplina, quàm doctrina, apud pertinaces valeat, et necessaria sit.

Ingenia ad quodvis artificium idonea, maturae aetatis et roboris,

In primis verò nationis, et conditionis haud improbatae; tum honestae propaginis, promovenda.

Ingenium subtilius requirunt illa artificia, quae cognationem quandam cum artibus ingenuis habent:

Quorum magistri vulgo Ingegnieri dicti, quod ingenio operam et opus magis, quam corporis beneficio, perficere videantur.

Informatio continuetur, per tantum temporis spatium, puta quinquennium, vel vultra, pro ratione et difficultate artis. Auff gewisse Lehr Jahr, quod satis sit:

Test monio dato, Lehr Brieff, confirmetur, peregrinatione Wanderschafft, ut hoc modo, ad perfectionem pertingat: Propterea quod omnis cognitio, etiam nechanica, absque praxi et

exercitatione assidua, nulla sit et imperfecta: Cursu peregrinationnis peracto, nullus admittatur ad exercitium opificii, daßer die Kunst treibe, nisi praevio examine suae artis specimen dignum ediderit, das Meister stück.

Opificia ita ordinentur, ut singula quatum pote, singulis et peculiaribus obiectis occupentur; nec contra eu)taci/an politicam diversa confundantur: Cum unumquodque unius hominis indolem et vires exigat, nec pluribus unussufficere possit, et intentio ad plura parum proficiat.

Ut quilibet opifex proba, non falsificata, utatur materia; ut concredita opera efficienda summa fida elaboret.

Talia etiam fabricent opera, quibus, nec religio, nec pudor, aut ullius existimatio, laedatur, nedum hominis sanitas, et valetudo offendatur.

Talia etiam moliantur, quae effectu possibilia, licet interdum difficilia.

Collegiis quoque et corporibus fundanda sunt: statutis et politia quadam colliganda et munienda, vulgo Zunfft vnd Artickels Brieff.

Et privilegiis, puta vacatione, à muneribus personalibus, et otii, quo magis ipsi possint peritiores fieri et suos erudire.

In primis videndum, ut nealii, qui vel au)todi/daktoi, vel artem non perfecte et legitime didicerint, collegiis artificiorum, clandestinis machinationibus insidientur, et praeiudicent, vulgo Störer.

Et ut iustus numerus opificiorum constituatur, ne vel ob penuriam istorum, vel nimiam multitudinem Resp. detrimentum capiat, et alter alteri laborem et victum praeripiat.

Singula disponat in suis oppidis, ut sibi invicem manum et subsidium praebeant, nec uni loco omnia deputet.

Metropoli praestantiora et ingeniosiora reservet.

Ob ignem periculo obnoxia, tutius in suburbio collocabit,

Ubi etiam sordida et maleolentia, extra moenia, ad aquas, silocus ferat, destinabit.

Quae omnia, pro varietate circumstantiarum, prudentiae politicae dispensanda, relinquuntur.

Interdum quaedam publicis officinis, et sumptibus, promovenda, ratio ipsius opificii, nec non, utilitas publica suadet et postulat.

MOdus et forma, seu ratio operandi in singulis opificiis, singulatim, à quovis artifice, observatur. Hic tantum sunt generalia quaedam inculcanda. Operam det Politicus, ut rect è deceantur: Opus ergo est, Magistris in dustriis et sollicitis, et qui benè moneant et monstrent. Nam ut Ictus ait, Cui praecipuae cura rerum incumbit, et qui maiorem, quàm ceteri, diligentiam et sollicitudinem rebus, quibus praesunt debent, Magistri appellantur? Unde etiam cuiuslibet disciplinae praeceptores magistros appellari à monendo vel monstrando, l. 57. de V. S. Et ut Impp. n l. fin. C. de Excusat. Artif. suscipiant docendos, qui docere sufficiant, et l. 1. de concept. ff. §. 5. in fin. Quia non omnes in omnia, sed certi, per certa vel meliores vel deteriores inveniantur: Tum ut ad discantur et exetcentur rectè, Memor illius:

—— A teneris assuescere multum est. Et

Quo semel imbuta recens testa, odorem diu servat. Idonea ingenia deligat. Necenim ex quovis ligno statuam posse Mercurii fieri, palam est, vnd kan niemand, zu allen Satteln, nützlich gebrauchetwerden. Quod monet etiam Ictus Ulpian. in l. 3. in pr. ff. de S. et Lib. inter artifices, ait, longa differentia est. et ingenii, et naturae, et doctrinae, et institutiionis. Et Ictus, in l. 12. delegatis, praetor, ait, arbitretur ex voluntate defuncti, et aetate, et conditione, et natura, ingenioque eius statuet, quod potissimum artificium docere debeat. Et quod vires et valetudo desideretur, praeter rationem, quae veluti lex naturalis, Ictus quoque innuit, n l. 5. §. 7. ff. de agnos. lib. Si modo cum Opificem te esse, dicas, in ea valetudine es, ut operis sufficere possis. Nationis etiam diversitas, saepe solet diversa studia conferre, ut haec re gio aptiora, illa ineptiona, meliora vel deteriora, producat, astris caeli conniventibus. De moribus diversis et studiis populorum. vide Euphormionem in Icone, lib. 4. per tot. post Paulum Merulam, in Cosmographia Bodin. in Methodo et lib. 5. de Rep. cap. 1. num. 522. Livium lib. 45. Nathan. Chytraeum, in Delit itiner. ubi varias gentium proprietates colligunt. Stevechium in notis ad Vegetium, H. Iunium in Batavia c. 11. Picolomin. Calderinum, Boterum, et Ictum in l quod si 31. §. qui mancipia ff de aedil. Edict. c. quanto dist. 24. c. Afro, dist. 98. Unde apud Germanosreceptum est, ut recipiantur tantum qui honestis parentibus nati, nec à Wandalis et Gothis daß sie guter thelicher Teutscher Geburrth, vnd nicht Wendischer art. Cum Vandalorum et Gothorum mores improbi. Hinc de spuriorum et infantium expositorum conditione, quaritur, an admittendi? A. Spechan. 3. cent. q. 14. Vulgo Fündling, qui in Hospitalibus, plerumque rubro vestitu in duti, et insigniti educantur, qui olim in Cantharo expositi, Nann. 1. Misc. Sed hodie, in Italia vas quoddam in coenobiis ad hos excipiendos, adornatum videmus. In multis opificum collegiis Saxoniae observare ent licet, ne tonsores, opiliones, molitores etc. suscipiantur. Qua~vis hoc vonst tutione Imp. correctum sit. A deo antiquitas hone statis observantissima fuit. In summa, ut paucis multa concludam. In corporib. et co~ventu

opificiorum, omnia honeste fieri debent, nec quisquam, cui nota infamiae inusta, toletandus erit. Uti subinde practicari videmus, ut si quis forte, etiam invidia et calumnia, ab alio petitus fuerit iniuriis, ad opificium exercendum, non prius admittatur, quam se legitimo modo purgaverit. Quae consuetudo, licet Iutiscripto aliquantum adversetur, l. libertus 17. §. 12. ibi Pristinam interim dignitatem retinent, ff. ad Municip. tamen veluti repagulum et frenum honestatis non abolcndavidetur. Insuper, nec quis dignus opificio censecatur, nisi per aliquot annos artem peregre exercuerit, Quippe quod peregrinatio ad multa, ita etiam ad opificii consummationem utilis, Lipsius in Epist. 99. in cent ad German. et Miscellan 87. Camerar. meditat. histor. cap. 48. P. Gregor. de Rep. c. 6 post multos alios: ac nisi specimen perfectionis artis suae ediderit. Qualis autem perfectio, in artifice, exigatur, de finire videtur Ictus, in l. 19. §. 4. ff. de Aedilit. Edicto, Illud sciendum est, ait, si quis artificem promiserit, vel dixerit, non itaperfectum eum praestare debet, sed ad aliquem modumperium, utneque consummatae scientiae accipias, neque rursum indoctum esse in artificium. Ratio allegari potest ex l. 65. §. 3. de legatis. Cum omnes adhuc discere possimus. Et omne artificium in crementum recipiat, quia humanae naturae congruum. Nec enim ulla ars eo dem tempore caepta et simul perfecta fuit. Lenga dies et experientia multa docent, cum et opera artificum mutato tempore mutentur et in desuetudinem abeant, atque nova subinde substituantur. Ut quae olim inventae artes, infantiae et puetitiae, hodie adinventas et auctas, virilitati comparare possimus. Imo et novas artes indies emergere observatu dignum est, veteribus deperditis, uti ele ganter demonstravit Panarolus, in noviter repertis: Et ibi Salmut in Notis. Et Medicos recentiores usum multorum olim incognitorum, ostendisse refert G. Agricola de re metall. cap. 19. Et quantum adiectamentiacceperit Chimiae studium, paucos ante annos, tradit Quercetan. in Antid. restituto. Et quamplurimas artes adhuc exspectandas et quaeritandas, asserit auctor Göttlicher Offenbahrung passim. Porrò talia opera tentari et exerceri, permittat, quae effectu possibilia et commoda; Cum multa sint, quae nulla arte effici possint, Valerio teste lib. 8. cap. 12. vel valde periculosa et sumptuosa, uti de Alchimiae studio perhibetur, quod privatis promiscue non permittendum videtur. Nec quis supra vires et ingenii et corporis, quid affectare debeat, citra in solentiae et temeritatis suspicionem.

Quâ de causâ Politico quoque incumbet, ut ad incrementum artificiorum attentus sit, privilegiis et immunitatibus ea promovendo, ad Exemplum Impp. in l. 1. C. de Excus. artif. ibi, Artium artifices per singulas civitates morantes ab universis muneribus vacare praecipimus: Siquidem in discendis artibus otium sit accommodandum, quo magis cupiant et ipsi peritiores fieri, et suos filios erudire. lib. X. tit. 64. Item in l. 2. eod. Mechanicos, in par studium docendi atque discendi nostro sermone compellimus: Itaque immunitatibus gaudeant, et suspiciant, docendos, qui docere sufficiunt: Sunt enim laude et praemis digni, qui artificia elimant et perfectiora reddunt. Nam ut Imp. Iustin. Qui, non subtiliter factum, emendat, laudabilior est eo, quiprimus invenit, in leg 1. §. 6. in f. de

concept. ff. ordine quoque disponenda sunt, et statutis devincienda, ut liceat collegiis etiam arcam communem habere, vulgò, die Lade. l. 1. §. 1. ibi, Quibus autem permissum est corpus habere collegii, societatis, sive cuiusque alterius, eorum nomine proprium est, ad exemplum Reip. habere res communes, arcam communem. In Chinae regno, refert Hugo Lindschott in Itinerar. Indie, lopificia distincta plateis, jede Handwercker auff besondern gassen. Et addit, quod filius obligetur paternum, non aliud, opificium addiscere et profiteri. Sed hoc moderabitur prudentia in quovis statu. Quia quo hic congruum est, alibi incongruum esse potest. Quaevis tamen opificia, suo obiecto determinari et aequum et fructuosum est, nec uni plura concredi. Inde vulgo Erkan viel Handwercker, aber bettlen ist das beste. Item vierzehen Handwercke, fünffzehen Vnglücke: Item wer viel Handwerck zu gleich lernet, der lernet selten eines wohl vnd recht.

Omnibus intentus, miner est ad singula sensus.

Vide scommata in Polytechnas, in Florilegio Graec. lib. 2. sect. 42. )*autodi/ daktoi, die selbst von sich eine Kunst lernen, id est, suo Marte qui discunt, raro perfecti evadunt, perpetuo enim haerent vel fluctuant, uttum artis vestigiis insistant, nec ne. Item Stümpler vnd Hümpler, welche die Arbeit verderben. Cum imperitia culpae annumeretur. Confer A. Robert. Rer. Iudicat. 1. cap. 5. Dux et auctor in omnibus artificiis opus est. Nec solent in collegia opificiorum aboptari, sie haben dann ihre Künst recht gelernet vnd die Lehrjahr außgestanden, quod literis testim onialibus adprobant.

Viderit quoque Princps et Politicus, ne talia fabricent quae vel in ignominiam Dei, puta Idola, Act. 19. Sap. 14. vel hominum vergant. Quae enim laedunt pietatem et verecundiam nostram, atque contra bonos mores fiunt, ea nec facere nos posse, credendum est, Ictus ait. Sunt enim quaedam impossibilia, iure, vel facto, quorum nulla est obligatio. Multò minus nociva et venenosa exhibere licet. Vide Samuel. Meierum, in Nucl. Histor lib. 7. c. 16. Von grossen Künstlern vnd die etwas zu nachtheil der Menschen erfunden. Quod collegiis distinguenda et legibus devincienda, probat, l. semper 5. §. quibusdaem de I. Immunit. et t. t. ff. et C. de Collegiis illicitis. De quorum Politia, confer ordinationes Poli icas Principum Imperii varias, Churfüstl Pfaltz Landes Ordnung. Chur. fürstl. S. vnd F. Policey Ordnung. Item der Statt Nürnberg, Breßlaw, Augspurg, Leipzig Matth. Stephan. lib. 3. deiurisdict. Monendi et docendi causa levem castigation em docenti concessam esse, l. 5. in f. ad L. Aquil. probat. Quod sordida et maseolentia extra muros ciollocanda, scribit Harmenop. lib. 2. Epit. cap. 4. Opificia infectorum, sed et fullonum absint ab aedibus planis sex cubitis et besse, ut evanescat fumus eorum postilens. Et facit huc Ulp. in t. de aq. pluv. arc. et Iulian. in l. aequissimum 117 § fin de U sufr. Plin. lib. 38. cap 6. De officinis artificum, vide Textor. in off pag. 283. uti et de instiumentis eotum, Isidor. lib. 19. Etymolog. et passim in iure Civili.

Ad finem huius capitis propero, si monue ro opificia potissimum privatis studiis et sumptibus esse excolenda, nisi interdum, de ipsa opificii ratio,

vel utilitas publica, aliud poscat, utpote, unmmos cudere est de Regalibus Imperatoris et Principum. A Buila c. 1. Quae sint Regal. quod genus opificii, non alia, nisi auctoritate publica, exercer5i porest, contra facienti gravissima poena imposita, Et quid si privati mediis destituantur, ad opificia excellentiora percolenda? Multa enim adhuc in arte Chimiae abstrusa latent, quae sumptibus magnatum eruend essent. Et quid viri magni et potentes in hac re praestiterint, ut quae olim veluti mysteria et thesauri, inter paucissimos, nota, hodie omnibus pateant, in Basilica de studio Chimico bene meritus Crollius demonstravit; Multa in Mechanicis et aliis etiam enucleanda et enodanda experientia testatur. Belgae hodie publicas opificiorum officinas in Ergastulo suo, vulgo Zuchthauß, Ambstelodami exstructo, opera hominum malesanorum, prodigorum, otiosorum, immorigerorum, et id genus, malitia et petulantia perditorum, exercent, publico sumptu et impendio, sed non cum dispendio. Quippe quod impensae, ex emolumento opetum, quae elaborare tenentur captivi isti, et ad tempus civiliter mortuyi, satis abunde resarciantur, cum interusutio. Institutum laudabile, quo Resp. malis hominibus purgatur: otiosi ad labores, malesani ad sanitatem mentis, prodigiad parsimoniam, petulantes ad humilitatem et obsquium, perducuntur, ea lege proposita, ut aut lab orent, aut esuriant,

—— Sed quid non mortalia pectora cogis
Intoler anda fames?

Sie werden so kürbe, daß sie einem auß der Hand essen. Accedit etiam hoc commodi, quod multi artificio instruuntur, unde se suamque familiam aliquando, cum se re ceperint ad meliorem frugem, alere et sustentare queant: Quod testimoniis comprobari posset et exemplis, Adultiores et quiad opifi cia ingeniosa inepti, litare coguntur S. Raspino (est enim hic patronus huius claustri et ordinis) donec perlitent. Vnd schmecket jhnen das Essen wohl, auff die Raspel deß Praesilgen Holtzes. Im ò valetudinarii, hoc motu diurno, ad pristinam sanitatem restitui possunt, modo manibus et pedibus valerent. Esist ein gutt Exercitium, vor böse Buben. Ut praeteream, de studio Catechetico, quo haecturba eruditur, ut singuli suae fidei, Sacerdoti ad hoc munus deputato, rationem reddere, et contiones diligenter auscultare, et suam vitam ad praecepta Dei, et bonos mores, instituere teneantur. Modi autem quibus in hoc pistrinum, et exte i et incolae detrudi solent, referuntur quidam ab auctore S. Raspini. In mentem mihi venit dolus iste bonus, quo ante paucos annos Monasteriensis quidam, spe proficiscen di Rostochium (ut forte eo in loco licentionsius vivere posset, cum semper, ut Comicus ait, deteriores simus licentia) facta, Bremam appulit, et ab hospite, bene exceptus, deliciis cibi et potus, ut neque caput, neque pedes officium suum facerent, instinctu cognati sui, à baiulis hic Monasteriensis in Monasterium illud S. Raspini, somno sepultus, et plane inscius deportatus fuit: mane expe gefactus contemplari et mirari caepit, quem in locum perlatus, sed facile ex sociis, qui illum salutarunt

et compellarunt, coniecturam fecit, quod ibi ad tempus commorandum feret. Et quia vis fati inevitabilis, nec ex hoc pistrino liberatio, in silentio et spe melioris vitae, per novem annos detentus et ad paenitentiam tandem, fame et laboribus (Nam fame primitus compescendi sunt, man muß sie mit dem Hunger zwingen vnd bendig machen) ad saniorem vitam se contulit. Utinam etiam in aliis bene constioutis provinciis, eiusmodi ergastula publica, uti ad exemplum Hollandorum, de quo in descript. urbis Amstelodami, quod tum peregre agens perlustravi, et Bremae, de quo, lib. Bremer Zuchthauß, darin von ordnung vnd guter Disciplin. Erfurd. Anno 1617. editus, et nuperrime Hamburgi factum, aedificarentur, procul dubio Princeps atque Magistratus, nec non parentes, cognati at que populus, multo fastidio sublevarentur; donec isti homines male feriati sanitati restituerentur. Noribergae exstat domus, vulgò Springerhauß, ubi otiosi vinculis coercentur et ad vias purgandas, ad fodiendum etc. adhibentur. De Ergastulis Rom. confer I. Lips. 2. elector. 15. Ultimo loco notandum est, ut Opificum et Artificum usus, ita et abusus, naevos et vitia saepicule occurrere, quod opera et operas pluris quam aequum est, aestiment, quod avari, quod nimium otientur, potent, ludant, rixentur etc.

Quae magistratuum et collegarum disciplia compescenda et inhibenda sunt, propterea quod cum periculo et publico damno, coniuncta sint: de quibus Garzonius: lepide vero Rythmiteutonici.

1. Vom Handwercker.

Ein Handwercks Mann
Die Lenth wohl kan,
Sehr vbersetzen,
Wenn er thut schetzen,
Sein Arbeit hoch,
Welche er doch,
Plegt zu bestellen,
Durch die Gesellen,
Sein Lohn wird sein, dort in der Hellen.

2. Geitz.

Zwar in gemein,
Nahrung muß sein,
Doch soll er nicht,
Seyn abgericht,
Deins nechsten gut,
Gold, Schweiß vnd Blut,
An dich zu bringen,
Denn solchen dingen,
Ist Gott feind vnd thun nicht gelingem.

3. Faullentzer.

Wer gern faullentzt,
Stets vmbher schwäntzt,
Das sein nicht acht,
Nur darauff tracht,
Wie er ohn müh,
Gnieß spatt vnd frü,
Was andre werben,
Der muß verderben,
Auch wohl eins schnöden Todes sterben.

4. Säuffer.

Ein Truncken bold,
Ist niemand hold,
Vnd weil er auch,
Nur dient dem Bauch,
Gotts Wort vergist,
Nur seufft vnd frist,
Vnd vhnverdeut,
Solchs wiederspeut,
Ist jhm Schwefel vnd Pech bereit.

5. Schlemmer.

Wer schlemmen vnd prassen
Thut ohne massen,
Im Sause lebt,
Nach Wollust strebt,
Alles verzehrt,
Dem wird geleert, Beutel vnd Fach,
Muß auch hernach,
Bey hohn vnd spott haben vngemach.

6. Spieler.

Wer groß Spiel treibt,
Nicht lang Rech bleibt,
Setzt offt hinein,
Alles das sein,
Biß er wird Arm, Drauß jhm kombt arm,
Do er was gwind,
Bald es verschwind, Vbel erwir bt, erger zerrint.

7. Zäncker.

Zanck vnd zwispalt,
Sich mannigfalt,
Erregt bey Leuthen,
Thut sich außbreiten,
Scherfft, Zung vnd Schwert,
Wil seyn bewert,
Lestert vnd schendt,
Mordet vnd brendt,
Gewindt endlich ein schrecklich Endt.

CAPUT VI. DE DISCRIMINE OPIFICIORUM.

SEquitur distinctio opificiorum, quae varia institui potest:

Respectufinis: Quaedam sunt destinata utilitati communi: quaedam certo usui: Quaedam praeparatoria, quae materiam praeparant: quaedam confectoria, quae ex materia praeparatâ, opus formant et conficiunt.

Ex his quaedam sunt omnin ò necessaria, quaedam utilia, quaedam voluptuaria.

Voluptuariis sane maximam partem Resp. carere posset, sed quia omnium rerum et temporum vicissitudo, et animi et corporis recreation bus locus relinquen dus est,

Ideò volupturaia ita tem peranda sunt, ut ne cives ad luxum et inanes sumptus, neque ad offendicula, ad prodigalitatem et paupertatem provocent.

Quaedam etiam inania et inutilia, licet ingenio innitantur et curiositate.

Quaedam nova, quaedam vetera,

Quaedam ut peraque, virilia, quaedam muliebria, quaedam mixta.

Quaedam praestantia, quaedam vilia, et sordida.

Quaedam ratione obiecti, Lignaria, Lanaria, Metallaria, Lapidaria etc.

Quaedam Rebusp. communia et promiscua, quaedam singularia, quae non facile aliis communicantur, ne vilescant, nec exteri inde ditescant.

Quaedam imaginaria et fictitia, quae simulacris veritatem rerum imitantur:

Quod in Rep. licitum, commodum et iocondum, modo sine dolo et fraude fiat.

Quae dam etiam naturam ita imitari, ut saepèmanuario artificio et industria eam superent.

Sunt etiam, à quibus principes, heroes et proceres non abhorrent.

Quaedam denique deperdita; quaedam nova; quae dam restauranda vel denio in vestiganda.

Nos, vestigiis naturae insistentes, distinximus opificia

1. Quae vitae, nec non victur, et sanitati, inserviunt.

2. Amictui, et reliquo corporis cultui.

3. Habitationi, et aedificiis.

4. Supellectili, et instrumentis variis domesticis, generatim.

5. Militiae togatae, id est rei literariae.

6. Tum sagatae, id est bello speciatim.

7. Ornatui et voluptati;

8. Nec non lusui.

Hisce summis capitibus universa turba opificiorum concludi et ordine populari politicè tradi videtur: de quibus iam singulatim dispiciendum erit.

AUtor, revelationis divinae Maiestatis, non dubitat asseverre, quod omnes artes liberales et illiberales 1. c. Geneseos comprehendantur, c. 19. inpraefa. Quod implicito quodam modo non renuo. Explicandi tamen ratio non cuiusvis esse videtur. Utinam idem declarasset, et res plana foret. Videtur iste scriptor multa dicere et promittere, sed pauca demonstrare, eius opinione suppeterent nobis magica et plane divina opera, quae olim genuina vatum et Prophetarum fuerunt. Pro divesitate argumentorum diversimode discriminari possunt mechanica. Quaedam expediunt ad varios usus humanos promiscue: quaedam unico saltem circumscribuntur. Puta, fabri lignarii et ferrarii varia

producunt utensilia: contra bibliopegi est, tantum libros ligare. Necessitas, utilitas et voluptas ex setie opificiorum patescet. in vitia communi, ita comparatum est, quod sine requie et refectione nihil sit durabile. Quare etiam locus est voluptati et deliciis, quas opificia suo opere adiuvant, facit. l. impensae necessariae, de V. S. ubi necessarias, utiles et voluptuarias impensas distinguit. Inteim haec sunt modernada prudentia, ne exorbitent ab aequo et bono. Ubi to\ me/tron optimum. Ubi plus voluptuariis quam necessariis, et fructuosis in dulgetur, actum est de Sufficientia Rerum. Sunt etiam quaedam, in quibus ingenium humanum ludit, quae acumen desiderant, sed parum prosunt. Quid enim iuvat Orationem Dominicam literulis minutissimis exarari, et nuci avelanae includi? vel ex gtano piperis vascula tre centa confici? Nova multa esse, quae antiquitati incognita, Nautica pixis exemplo est, et pulvis pyrius etc. Munus fila duc endi, vel nendi, haud virile esse videtur, texendi viris et mulieribus convenit. Alia aliis esse praestantiora ratione obiecti, et finis et usus, quis est qui ambigat? Aurifabri lapidariis praecellunt, sed non gemmariis. Architecti militares et Pharmacopaei ante cedunt sutores, et sartores. Quaedam Rebusp. singularia sunt, puta opificium vitra cristallina conflandi Venetis, quod adhuc politura, splen dore et perspicuitate nulla civitas imitari potuit. Olim pannificium et colorum tinctura Anglorum, hodie videtur migrasse ad Belgas, ad Hamburgenses, ad Lipsenses. Corii Russici praeparatio, quod singularem odorem prae se fert, quidam aemulari ausi sunt in Germania sed frustra. Automatum et Horologiorum fabricatione Augustani gloriantur prae ceteris. Quae si in alia loca demigrent, simul et lucra et felicitas Reip. commigrasse intelliguntur. Imaginaria dico, quae faltem figmentis naturam sequuntur puta Gemmificia, colorificia etc. Quod ars naturam saepe superet, cum grano salis intellige, quo ad formas artificiosas inducen das. Ab Archite ctura militari et fortificationibus, à picturis, arte tornandi, chimica etc. nec magnates abhorrent. Quaedam deperdita esse, vitrum ductile et alia, deperdita monstrant: Sed de hisce fusius in sequentibus. Naturae ordinem sequentes, distinctioni naturae in haerebimus. Praeparatoria et confectoria, quantum pote et expedit, à se in vicem separando, et pertractando.

CAPUT VII. NUM ET QUAE OPIFICIA AERIS TEMPERAmento: nec non ignis fomento conciliando, atque fumitaedio prohibendo deserviant: Et quae illuminationi ignis adminiculentur.

VIta hominis balsamo nativo conservatur, seu calido et humido radicali: adeoque aeris haustu et ignis sive coloris fomento.

Aeris usum intellige temperatum, uti et ignis. Nam frigus nimium, et aestus nimius, naturae nociva sunt.

Frigoris in temperiem mitigant hiemis tempore foci, fornaces, et camini:

Quae lignis fossis, carbonibus, aut saltem stramine, et cespitibus calefiunt.

Unde qui fin dant et praeparent ligna, et taeda piceas ad comburendum: qui carbones coquunt, carbonarii: qui cespites defossos arefaciunt et ad usum ignis conferunt: qui socos purgant caminarii, vulgò Spazzo camini, incendii evitandi causa.

Et quia ignis focarius plerumque pyritis et chalybis collisione excitatur, atque fomite ex linteis vel gossipio cremato et sulpureis filis concipitur: Inde talia non negligenda, licet quottidina, in familiis, villis, itinere. Haec enim prima sunt ignis et caloris elementa, quibus quis destitutus frustra ignem quaeritat:

Nisi vel extra ordinem collisione fustium picis interventu, vel ex pulvere pyrio etc.

Incitanda quoque et augmentanda vis ignis beneficio follium. Quarum usus maximè necessarius in officinis ferrariis, aerariis, sta~nariis, plum bariis, imò etiam argentariis et aurariis. Quae ignem fortem desiderant, Polydor, lib. 2. c. 19. Et quia nonnullis in locis lignorum penuria, Ingeniosiores compendia, in construendis fornacibus excogitarunt, ut ignis ar ctius et diutius contineatur: vel minori copia ligni alatur. Unde tractatus nuper editus, von Sparung des Holtzes.

Utile in ventum ad lateres, Ziegelöffen ad cerev siam coquendam, et alia quae multum caloris requirunt. Utensilia etiam quaedam fabricantur, ex aere vellapide serpentino etc. ad fomen tationes praesertim aegrotantium, vulgò Wärmpfannen, Wärmsteine, etc.

Aeris temperaturam quodammodo flabella, ventilabra, umbracula conciliant.

Ut taceam, de refrigeratione potus, beneficio glaciei in locis su bterraneis asservatae, Eißgruben, de quibus supra.

Item de cavernis artificiose exstructis, vulg ò Grotten, quas fontes gelidi percurrunt, in quas Itali, inprimis tempore aestatis, refrigerii causa secedunt.

Aerem in salubrem corrigunt suffimenta simplicia et composita, potissimum, pestilentiae grassantis tempore, quae etiam suum artificium desiderant.

Aquae frigidae lavacris alii delectantur, quae tamen minus valetudini commoda, et minus tuta.

Praeterea ignis usus facit ad aeris illuminationem de nocte, et in locis subterraneis, aliisve tenebricosis.

Ideò candelarum, lychnorum, lampadum, taedarum, facularum, lucernarum adminicula adin venta.

Unde genus opificum qui candelas fundendo, vel trahendo faciunt Lychnopaei.

Ex Cerâ fiunt lychni, instar filorum crassiorum, quod fit protractione, rotae geminae beneficio, vulgò Wachsstöcklein ziehen oder winden: Inde Wachsstörkler: vel fusione: uti et fasculae cereae. Ex saevo candelae saevaceae communiores sunt.

Faculas quoque ex cerâ et pice, aliâve materia incensibili fierir videas:

Et oleum lini, nucum, olivarum, ubi abundantia earum, ad ignis lucem adhiberi.

Taedae et faces piceae in villis et officinis Vulcaniis usum habent.

DE ignis usu in sacrificiis, in sollemnitatibus et ceremoniis veterum, multa congeri possent, si institutie esset, ex historia et fabulis. Ceterum hic agendum tantum est, de mediis et opificiis quibusdam, quibus vel ignis excitetur, vel sustentetur et augeatur, vel etiam quomodo in lychnis et candelis accendatur et alatur: unde Lychnosaei ex cera, taedis, pinguedine et oleis ad lampades et lucernas, de quibus infra. Quae licet tenuia et vilia alicui videantur, usu tamen et utilitate communi magna sunt, quibus carere non possis, et proinde lector aequus, haec aequi et boni consulet.

De Parsimoniâ lignorum perlege Frantz Aeflein, in 4. Anno 1618. edit. et selige quae è re tua esse videntur. Fornacum ad lateres copiosiores coquendos exiguo sumptu, imò minori quàm vulgò fierisolet, exemplum quidam, nî fallor, Noribergae vel Augustae Vindelicor. laudabile et fructuosum edidit. Et quod ignis vis cohibert vel augeri possit compen diosâ fornacum structuiâ, ipsi Chimici te docebunt, et post alios Leon. Turnheus. in Pisone. And. Libavius in tr. Alchimiae.

Qui dnî in aliis tentari possit, cum eadem ratio, idem effectum producere soleat.

De usu hypocaustorum, quae fornaces vel ex ferro fusae, vel figulinae, ut pleraeque, calida reddunt, supra quoque attigi. Hypocaustis nostratibus Zetae antiquorum correspondere videntur, ut notat Marcell. Donat. in Ael.

Lamprid. pag. 957. Turneb. lib. 24 advers cap. 4. Plin. 2. Epist. 17. et quid sit Haeliocaminus in l. si arborem. ff. de seruitut. urb. praed. Budaeus interpretatur, id est, vaporarium. De carbonariis risum moves, sed carbonum Patronus Vulcanus Chimicus et culinarius, instituti mei patrocinium suscipiet. Quae enim opera Chimica et metallica subtilio ra et digniora sine adminiculo carbonum coctorum, fieri possunt, cespites sane arefacti, torpe, plane inepti esse perhibentur. Uti et lythanthraces, vulgo Steinkohlen, quibus fabri ferrarii passim loco carbonum utuntur, quod f rtum nedum alia subtiliora sua pingue dine inficiant. Et quae cibatia delicatiora, absque carbonibus in culina parabis? Vile effectum pensitas ca bones coquere, sed simulacrum artis Chimicae videris. Imo tekmh/rion et paradeigma trium principiorum Hermeticorum, salis, sulpuris, Mercurii, illustre deprehen deris, uti Theophrastus, Quercetanus, etc. notant et evidenter demonstrant. Qui ex taedis seu lignis piceis, vulgo Kienholtz, Kienstöcke, picem destillant, duplici fructu et carbonum et picis funguntur. Sed nec contemnendi, vel è Republ. eiciendi sunt (genus hominum sordidissimum) Caminarii Italis, spazzo camini, vulgo Rochfangfeger, Feuwermauwerkehrer, qui olim ex locis peregrinis in germaniam adventabant, hodie id ipsum opus germani exercent. Necessitudo eius et utilitas cuique patet, quorum cura, si diligentius saepe in oppidis adhibita, tantis periculis et damnis incendiorum non fuissent subiecta. Opera enim civilia non semper, vilitate vel praestantia, sunt ponderanda, sed ugt plurimum utilitate. De ratione et usu pyritis Agricola quoque meminit.

Ad taedium fumi propellen dum Romanorum delitiae expostularunt, ut ars humana excogitaret, quo pacto lignorum fumus oculos minime infestaret. ghac de causa invene unt, quomodo ligna bene arderent et sine fumo, ligna amarca, cruda, asperg bant, postea sole tarrefacta, hinc non fumosa bene ardebant. Cato de re rust. cap. 132. Plinius 15. cap. 8. Barth. Barrientus in silva annotat. cap. 16. Iutisconsulti vocant ligna cocta l. carbonum, de verbor. fignific. l. ligni appellatione, de leg. 3. Galen. a)/kapna, lib. 1. de Anlid. cap. 8. et Martial. acapna lib. 15.

Ad aeris temperatutam faciunt quidem aedium structurae cardinibus singulorum ventorum expositae, ut quotie scumque volueris, cubicula undiquaque ventilare et refrigerare possis. Sed ad ventulum faciendum flabella, utiad solis ardorem umbracula (morem Indorum hic cogita) prohibendum. Flabellis utuntur puellaepotissimum aulicae, ex plumis, aliaque levi materia, saepe praetiosis. De Grottis italiae, exempla prostant fornice obducta, et vario genere conchiliorum ornata, aspecta suavissima, quae aere et fonticulis gelidis murmurantibus refrigerium et iocunditarem in summo aestu pariunt, de quibus adhibe Salomonem de Caus. Architect. ingeniosum.

De suffimentorum usu consule quoque Medicos tempore pestis. Genera eorum in pharmacopoliis varia, de quibus Weckerus. in Antidotar. conficiuntur. Et haec de usu ignis ad calefactionem hominum et coctionem rerum summopere necessario.

Alter usus praecipuus facit ad illuminationem, de nocte, et interdiu in tenebris. Puta in locis subterraneis, ad metalla effo dienda: ad cuniculos agendos, in obsidionibus: in cellis et cavernis, etc. Quid? quod in regionibus septentrionalibus die brevissima et hiberno tempore absque subsidio ignis nec peregre abire, nec negotia domi expedite liceat: teste Olao Magno, de confectione lychnorum. vide Cael. lib. 6. cap. 2. et 18. Crinit. 17. cap. 6. Coler. in Quodlibet: ad protra ctionem candelarum cerearum duplicis rotulae adminiculo maior sollertia et dexteritas, quam in fusione, irequiritur: quale artificium Wratislaviae et Suidnicii in Silesia, et alibi habetur. Ut taceam de cereis et lampadum usu, in superstitionibus Paganorum, et Pontificiorum ceremoniis, de quibus Hospinian. de orig. templor. et Kirchnerus, de Runer. Romanor.

Saevum, oleum, cera pix, conducit ad candelas et lampades. Itemptaedae, faces piceae vulgo Schleissen, scirpi vulgo Pintzen, Senden, stramina; Ad lucernas vel laternas faciunt cornu, vitrum, charta, vesicae, bracteae ex ferro vel are perforatae et similia. Unde apud Comicum, Vulcanum in cornu geris. Adeo, ut ignis usus non tantum ad opera pacis, in negotiis domesticis, villicis et opificum officinis, Vulcaniis valde sit necessarius et commodus, sed etiam ad expeditiones militares, desideretur: Verbi causa, Man setzet auff die Vestung der Statt, vnd der Schantzen, hin vnnd her, zur zeit der Belägerung, Pechtonnen, voll Holtz, Stroh vnd Späne, dieselbe anzuzünden, vnd liecht zu machen, da der Feind bey nacht eynfallen wil. Sed de his suo loco.

Et haec de aeris, et ignis ratione, hic praemisisse, cum vita aere et igni foveatur, et attigisse, satis sit, ne quid etiam minutissimi usus et pretii praetermissum videatur. Confer, le tracte du feu, et du sel, anno 1619. gallice scriptum.

CAPUT VIII. DE OPIEICIIS, QUAE VICTVI ET CIBIS, INSERVIUNT, et de Molendinis farinariis Mehlmühlen.

AD cibum, puta panem conficiendum, primum adhibetur artificium molitorium, das Mahlwerck.

Nec enim frugum genera esui idonea, et victui commoda esse possent, nisi molis conterantur, utpurum ab impuro separetur, id est, farina à furfure.

Quod opificium quodammodo artem spagiric am imitari videtur.

Molas veteribus haud incognitas: aquarias tamen et alatas immobiles, ita apud priscos non fuisse, constat.

Quarum usus tam necessarius est, ut illis neque pacis, neque belli tempore, in castris vel obsidione, carere possimus.

Unde varia molarum genera inventa, praesertim in Germania, quae et reliquos populos hodie aemulari, compertum est.

Exstant enim molae, quae aquis agitantur, Wassernuühlen, quae ventis, Windmühlen, vel quae iumentis, puta equis et bobus, Rosszrnühlen: vel manibus, Handmühlen. Unde molae quaedam solo cohaerent: quaedam mobiles, id est, quae de loco ad locum moveri et portari possint, portatiles.

Puta quae in fluminibus navi substructae habentur, Schiffmühlen, quae hinc inde duci possunt, potissimum hiberno tempore, ob frigoris, et impetum glacialem, ad ripas alligari solent, uti in flumine Albi et alibi videre est. Immobiles vero quae solo et fundo figuntur aquariae, duplicis generis, Vnter-vnd vberschlichtig vulgo, quarum rotas aqua vel subtus conclusa movet, vel desuper desiliendo.

Uti etiam duplici differentia molae altae, quarum moles etiam vel mobilis ad ventorum varietatem varie sisti potest: vel fundo inhaerens et immobilis, potissimum ex lapidibus, in star turris exstructa, operculo saltem seu tecto rotundo, cui alae adfixae mobili imposito, quod ad motum ventorum hincinde accommodari possit, steinerne Windmühle, mit einem beweglichen Dache. Alae, quod etiam observatu dignum est, vel velis ex linteo et cannabi, uti in Belgica, ut dilatari vel restringi possint, pro impetu venti: velscandulis obduci et vestiri solent.

Quod si locus aquas deneger, alatae sunt aquariis sufficiendae, vel quae manibus aut ium entis circumrotantur.

Molis inser vit lapis molaris, Mühlstein, quae causa sine qua non, quae interdum è longinquo, ut advehatur, necesse est, quippe quae non ubivis effoditur. Cribra è setis excussoria, vulgo Mühlbeutel.

Et asini inter dum onerarii.

Politici ergo est curare, ut aquarum opportunitate suppetente, passim in suo territorio, molae aedificentur aquariae, vel ista deficiente, alatae, vel etiam quas tempore belli, obsidionis et necessitatis, puta vel ob nimium frigus vel aestum, manus vel iumenta agere, valeant: Atque artifices honestis stipendiis invitare, qui structuras artificio sas molarum callent.

Motus molarum impeditur frigore intenso, et glacie. Unde cautio à stramine: vel etiam aridi tate: vel inun datione, quo in casu necessum est, ut aqua per rivos divertatur aliorsum: vel incendiis, Wann die Mühlen erfrieren, vertrocknen, ersauffen, oder vom Mühlstein vnd Eisen entzündet werden.

Multorum quoque fides et singularis diligentia desideratur. Quod hoc genus hominum plerumque avarum et rapax, greifft tieff in Sack Quorum technis, ut subveniatur, rem molitoriam leg bus certis definitam reperias, multis in locis. Sed quis infinitis insidiis obviare valet?

VErbo, victus continentur, quae esui, potui, cultuique corporis, quaeque ad vivendum homini necessaria sunt. Vestem quoque victus habere vicem, Labeo ait; et cetera, quibus tuendi curandique corporis nostri gratia utimur, ea appellatione significantur, l. 43. et l. 44. de verbor. signific. Item Iavolenus in l. 6. ff. de aliment. vel cibar. legat, ait. Legati alimentis, cibaria et vestitus et habitatio debebitur, quia sine his ali corpus non potest. Nos itaque, Iurisconsultos verborum proprietatis peritos et valde studiosos, in hoc capite, ordinem opificiorum ad victum spectantium, ex significatu, victus et alimentorum eliciemus et sequemur. Quae nimirum, 1. Cibariis, 2. Potui, 3. Sanitati, 4. Vestimentis, 5. Tectis et habitationi, 6. Supelle ctili. et instrumentis deserviunt. Si dichoromia arridet Platonica, haec facile bipartite distinguere poteris, ut quaedam faciendo naturalia opificia, puta ad cibum et potum: amictum et domum: Supellect. et instrumen. conservandi corporis causa atque tuendi, et defendendi ad Militiam: quaedam quae rebus Civilibus, id est, Nummis percutiendis, operantur. Alii discriminant aliter, ut opifices vel inserviant homini, quatenus vivit, et corpori viventi, uti Pistores, Lanii; vel sent enti, uti Sartores, Sutores, Architecti: Vel ut rationali, uti Typographi, Bibliopaegi. Quorum instrumenta, et quae ab illis confecta considerari possunt. Sed in argumento populari, ordine populari et modo progrdi, magis convenit et expedit quam Logicorum apices affectare.

Primum ergo agendum erit de cibariis et vestiariis, argum l. 4. in princ. ff. de alimen. vel cib. leg. post de aliis. Interea quae ad cibaria pertinent, molitorum primum (nam triturandi labo es, et splcas excutien diad frugum culturam rectius referes, uti vuas exptimendi, ad culturam vinearum) occurrit. Quippe quod fruges ex spicis et ar stis excussae, usum cibariis praestare non possint, nisi opera proxima et sub esiva, bene ficio molarum, idoneared dantur, et in farinam redigantur. Opifici enim ad victum, vel eo tendunt, ut ab agricultura, pastoritia et Venatoria aequisita praeparentur, Molitoria, pistoria et coquinaria: tum ut Medicamenta conficiantur Pharmoceutica. et Chimica.

De inventione mola um, vide apud Aihenaeum lib. 14. dipnosoph. cap. 31. Plin. lib. 18. cap. 10. et 11. Usumque reserit Mylaeus lib. 2. Historic. Universal. Antiquis in usufuisse passim ex LL. nostris colligitur. Ita enim mentio fir Molae, molarum, mol torum, machinarum frumentariarum, asinimachinarii, in l. 12. §. 10 ff deinstrum vel instr. legat. Asinae molen dinariae in l. 8. §. 2. eod. Idem Iurisconsultus de meta molendinaria, consultus respondit, si rusticis eius fundi operariis operetur, eam quoque deberi. Est autem meta inferior pars molae, catillus superior, d. l. 18. §. 5. eod. Molae olivariae et praeli in l. 21. eod. manuariae et iumentariae, in l. 26.

eod. Et notat Taubman. ex Turnebo in Asivar. Plauti pag. 80. duas rationes, à Lucretio in versu, Co~veniebat enim fruges, 78c molendi, indicari: Unam cum suspensa mola fruges frangimus, ut in faba tresa, et in polenta crassiuscula: Alteram cum molae non suspenduntur, sed lapis lapidem terit, id eest, mola molam, cum tenuior farina et minutior elicitur. Vide late disserentem Salmut in notis, ad nova reperta: de laude molae, Aelian fol. 34. Plin lib. 18. cap. 9. Molaeubi Romae essent, Caelius 9. cap. 16. Molae pistrinatiae encomium, per Pittacum quendam.

Differentias, quae hodie in usu, passim spectabis, de quarum structura Weckerus, de secret. naturae, pag 593. Augustin. Ramellus, Regis Galliae archite ctus, in opere eximio Gallice et Italice scripto et aeneis figuris illustrato, quod iam an. 1620. translat. Deutsch, Leipzig, in fol. mit Kupfferstücken. Bonaiuto Lorino in tract. Ital delle fortisicationi. Henricus Zeusius pag. 2. Theatr. Machinar. et Megiserus, in Mechani. et nuper edit. gallice et germanice tract. Ia cobi de Strad. Quibus adde inventum ingeniosum molae militaris et portatilis, quae ab equis vehitur et agitur, fortis et ingeniosi. M. Spinolae. Item, Nenwe Inuention Faulhabers, von einer schmeidigen Haußmühl, in 4. anno 1616. Ubi praeter alia varia molen dinorum auto mata depicta, et descripta contemplaberis, et genio ingenioque tuo, satisfacies.

Molis, lapides morales, Mühlsteine, in serviunt, quorum lapidicidae, Pirnae in Misnia celebres sunt, de quibus Ag icol. in remerall. quae magno cum sumptu transue h untur aliorsum, et per mare traiciuntur. Emptoribus sub dio exponuntur, et relin quuntur. Ist nicht zu beförchren, daß sie leicht gestohlen werden.

De cribris ex cussoriis, vide Plin. lib. 24. cap. 19. Polydor. 9. cap. 2. iacob. Syluium de praeparat. Medicam. E setis equorum, Gallia invenit, Hispania ex lino, pellibus suillis, Italia, ex papy ro Aegyptus. Sed hodie ex setis equitiis frequentantur in Alemannia. Asinis etiam, ob loci asperitatem, saepe opus est, onerariis, quae fruges adportent, et farinam domum reportent. Uti in Silensia et Lusatia moris.

De equis, bobus et asinis machit ariis plalam est. Quidni etiam hirici grandiores, cum ad aquas hauriendas adhibeantur, ad molas minori mole, agitandas apti? Cum et canes in Gallia et Dania, assuefactos ad carnem assam, rotula inclusos, circumrotandam videris.

De molitorum in genio versatili, hinc inde dicteria, Der Müller ist from~, der Haar auff der Zungen vnnd in der Hand hat: De quorum rapacitate et frandibus, Guarinonius, Von der Müller Mägde, Mehlkasten, vnd Becker gefälsch. ten vnd verderbten Brot. Garzon. nella piarza universali, et facete Poeta Germanic. in rhythmis:

Ein Schalck vnd Müller,
Eins Meisters Schüler
Sind, vnd Gesellen,
Geschickt zum stehlen,

Doch haben die beyd
Einen Vnterscheidt,
Der Schalck zur Buß
Strasf leiden muß,
Dem Müller beut man noch den Gruß.

De legibus vero rei molendinariae, Iohan. Coler. in lib. 2. tract. von Mühl Nutzungen. Item Policeyordnung der Hertzogen von Weymar. Et. M. S. Von Wirthschafften in Meissen anzustellen, quod iam excusum exstat, anno 1616. in 4. Farinariis molis, Mehlmühlen, addi possunt manuariae polentariae, Gritzmühlen, Hirse vnd Senff stampen. Unde genus istorum, qui polentam crassiusculam faciunt, Gritzmüller, Greupner.

Tu, qui curam Reip. geris, attende, ne vel pacis vel belli tempore, bae machinae desint. Natura loci et ventis refragrantibus, erit iumentariis utendum, Vili forte is pendat, qui Remp. per transennam, aspicit, hoc genus artificii, sed si edoctus fuerit, illud principiis Mathematicis et Mechanicis de motu, inniti, sinistre de eo sentire desinet. De quibus post alios adi tract. Metaph. Phys. et Technic. R. de Fluctibus, Angli, vol. 1. lib. 11. Corollarii loco lubet hic enumerare, quod ad exemplum molendini farinarii, plura et similia automata adinuenta, quae aqua, vel manus vel iumenta agitant, ut aliis o pifi ciis subsidia exhibeant. Nimirum molae secandi ligna et lapides, marmora, etc. Brettmühlen, Steinschneidtmühlen. Olivariae, Oelmühlen, pulveris pyrii conficiendi, Pulffermühlen, papyri, Papiermühlen, bacillos et fila ferrea ducendi, Drotmühlen, poliendi arma, et alia, Poliermühlen, molae fulloniae, Walckmühlen, officinae ferrariae, Eisenhämmer, aerariae, Kupffer vnd Messtghämmer, quas eleganter Taubmannus describit. Ut taceam reliquas, Lohmühlen, Kaickmühlen, in Saxoniae locis, Kohlmühlen, ubi carbones conteruntur per se ad pyrium pulverem, Weitt, Galmey, Goldtmühlen, darauff das arme Goldtertz gemahlen wirdt. Lazar. Ercker. lib. 2. pag. 486. vom Probieren, Pfeffermühlen. Sunt etiam molae ventosae, quibus loca palustria et aquosa pascua exsiccantur, in Batavia, frequentes. Et quae automata motu aquarum sonum musicum dunt, uti in Hetruria in horto amoenissimo, Magni Ducis, vulgo Il pratolino, cuius ob opera mira et rara, descriptio literis impressa est, et artificium delineatur à Roberto de Fluctibus in tract. de Motu. Sed molis missis, iam cum farina, ad pistoriam properemus, et culinariam, cum animus sit in patinis.

CAPUT IX. DE OPIFICIO PISTORIO.

ALterum opificium ad panem, ex farina coquen dum, est ars pistoria, Brodtbacken.

Nec enim homo sine pane vivere potest: Quin si panis et aqua saltem suppetat, fame haud peribit.

Et quamvis patres familias, praesertim in villis et pagis, ipsi soleant panes coquere, commodius tamen videtur si sint in tua urbe, qui panes pinsent:

Quippe quod nec reliquis opificiis tantum otii vel sumptuum supersit, ut huic operi operam dent, tum quod etiam peregrinorum et peregrinantium inter sit, publice panes vendi.

Pistorum itaque artificium in civitatibus constituen dum est.

Et in suburbiis potissimum, si incendiorum periculum in urbe subsit, locandum:

Imo etiam ruricolis permittendum, ut ex vicinia panes coctos inferant, et in gratiam pauperum venales habeant.

Annonae quoque nauticae prospiciendum est pane bis cocto, qui à situ et corruptione in mari, tutior et durabilior, vulgo Zwyback.

Quin, quod panis ex variis rebus rempore caritatis annonae parari possit et debeat.

QUis primus pinsen di usum monstrarit, vide Polydor. lib. 3. cap. 2. Unde pistores dicti, qui frumenta pinsebant, et panem faciebant, farinas molendo, subigendo, cogquendo. De his est tit. 11. c. 16. Cuia c. 16. obs. 5. Hoc genus pistorum invectum fuit Romam, Anno V. C. 580. Plin. ib. 18. cap. 11. Polyd. 9. c. 2. Stuckius 2. antiq. cap. 13. Cum antea panem fecissent ipsi Quirites, mulierumque id opus fuisset, Poly. lib. 3. cap. 2. Plin. 18 c. 1. Pistoriam commen dat ipsa inenitabilis necessitas, ne dicam utilitas, Mylaeus, lib.l 2. Hist. univers. quam describit Weckerus de secret. 16. c. 2. p. 597. post Plin. 18 c. 11. et 10, et nuperrime Quercetanus in Polyhistore, Sebald. Muller. in tract. Bericht vom Brotbacken, in 4. an. 1616 edit. Confer Garzon. in piazza universali, Tabernaemontanum, in herbario. Ex frugib. panis conficitur ordinarie, et ex quo frumenti genere panis prius factus, apud Graecos et Roman os, vide Marsil. Cognat. 2. var. obs. c. 28. Hier. Rom. de invent. panis, lib. 9. c. 17. Hipp. Guarninon. lib. 4. c. 10. et 11. Das Brodt die allerbeste Menschen Speise.

Extra ordinem etiam ex aliis reb. Vide tr. Ital. della Caristia. Et quia pretia Cerealium, pro copia vel inopia variant, ideo prudens Politicus et Magistratus soler 'ferme per semestre spatium pondus pnis vel augere vel minuere, cum pretiis: Et ne panperes pistorum avatitia et iniquitate affligantur, opere pretium est, ut et vicinis rusticis in dulgeatur, ut certis diebus inferentes panem, et aequo pretio vendentes, caritatem annonae sublevent, et malitiam pistorum refrenent. Uti etiam permittendum, ut et alii, qui collegio pistorum non inserti, licentia, coquendi panes utantur, vulgo Hackebecker. Hoc quidem non è re privata est pistorum, sed è re publica Et ut in hoc opificio omnia, etiam ex aequitatis lege fiant, politia quadam informaudum et regendum est. Beckerordnung: uti apud Budissinenses, Wratislavienses, Lipsienses, cum fructu practicari, videmus.

CAPUT X. DE OPIFICIO CARNIS PARANDAE.

QUod est Lanionum. Cum enim esus carnis hodie in universo orbereceptus, carnium ratio quoque habenda est, ut ne desint.

Inde Lanii et victimarii l. ult. ff. de iure immunit. Lanionis enim munus est animalia, puta boves, vaccas, vitulos, oves, agnos et verueces, capellas, sues, aliunde procurare, et ad esum civium mactare, ferme singulis septimanis.

DE usucarnis quando ceperit, vide Hieron. Roman. lib. 9. cap. 14. derep. gentil. Chemnit. in Exam. Tridentin. qui post Lyram docet, exstitisse post diluvium, Genes.9. Ante, usus erat olerum virentium, Genes. 1. v. 29. iussus, Iohan. Combachius lib. de Homine, cap. 13. Confer Polydor. lib 3. cap. 5. Caelium 28. capite secundo. Meminit Lanionis Iurisconsultus, cum instrumentis, puta Mensa, ponderibus, fer amentisque laniandae carnis causa praeparatis; Item Trutinis, cultris, dolabris, in l. 18. inprinc. de Instr. vel instrum. legat. de quibus etiam Gatzo in piazza universali, cap. 16. Mylaeus, etc.

Conceden dum quoque aliis, ut mactent simul, vulgo Lesterer, Geißler. Quia ita alter alterius industriam et fidem trudit et promovet, ut laniones de abundantia et bonitate earnis solliciti sint. Si enim in illorum arbitrio foret, quis in isto um petulantia, avaritia et desidia acquiescet? Uti etiam rusticis, stato tempore, permittendum, ut annonem catnis adiuvent, dum omnis generis mactata, inferunt et venalia habent, uti licitum Budissinae, à festo Michaelis, usque ad festum Natalis Domini. Et utrum utilius sit viva pecora, an mactata invehere, prudentis Politici est dispicere. Haec cura etiam legibus regnda est, Fleischerordnung, quae pro varietate Rerum publ. et civitatum variant. Sarcopolium Pragense non facile par vel simile habebit: ex parte respondent Wratislaviense et Suidnicense: illud gaudet pecude, ex Ungaria, hoc ex Polonia; et Oppaviense, quod pecu de, ex utraque: In bene constitutis urbibus mactare solent et debent extra mutos urbis, eo in loco, ubi aqae copia supperit, ne foertore aer inficietur. Vide Erasm. i)kquofagi/an,pag. 435.

Carne ferina, cuius ius sibi Principes plerique vendicant, possunt et ipsi per Venatores suis civibus providere. Nota hic quod Moscovitae abstineant â carne vitellina, uti Iudaei à Suilla. Quidam ab esu columbarum etiam abhorruetunt.

CAPUT XI. DE CARNE COQUENDA

AGit ars magirica, coquinaria et culinaria. Et interest Reip. coquos publicos haberi, praesertim in magnis et populosis civitatibus.

Qui ciborum copiam in promptu habent ad necessitatemi incolarum, in quilinorum et advenarum, vulgo Jahrküchen.

Deinde publico ex usu est, hospitaia publica constitui, offene Wirthshäuser, in singulis urbibus, et extra muros etiam, et in villis et pagis Ut iter facientes habeant, ubi pernoctent et cibentur.

Pretium etiam pro prandiis et caena definiendum, ne caupones, pro libidine et avaritia sua, nummis emungant hospites. Quot missus et quanti: Quodin tabella appensa, aperte in hospitiis designari solet.

Inprimis autem vigilandum, ut cauponae villicae à latronibus et furibus, et id genus ardelionibus, stellionib. et impostoribus, vulgo Spitzbuben vnd Beutelschneider, tutae sint et purgentur.

COcorum artificium esse l. 18. §. 1. ibi, Venditor, qui optimum cocum dixerit, optimum in eo artificio praestare debet. qui vero simpliciter cocum dixerit, satis facere videtur, etiam si mediocrem cocum praestet, idem etiam in ceteris generibus artificiorum. Erantque coqui vilissima antiquis mancipia, Liu. lib. 30. Aristot. 1. polit. 4. Servilis enim arshabita l. legatis seruis, §. si unus de legat. 3. Iul. Firmicus lib. 3. Astron. cap. 9 se cus hodie, Schonborn lib. 3. polit. c. 46. Et quod ars magirica etiam certis regulis comprehendi possit, libri de ea scripti, testantur, Ioh. Decharts, anno 1576. Francof in 8. H. Sebasttani Francken 1581. in 4. M. Maxen Rum Poet 181. et 1586. Item Der Anna Weckerin, Kochbuch vnmd Kellerey. Et quod populi alii aliis praestent, in cibis coquendis ad palatum, comprobant Belgae, Lipsienses, post veteres, Liu. lib. 39. Plin. 9. cap. 1. 17. et Martialis, in fine

Non satis est ars sola coco, seruire palato:
Namque cocus Domini debet habere gulam.

Vide etiam Coler. im Haußbuch, lib. 3. cap. 47. et M. S. et in Italica lingua, tractatus hacde re. Inde proverbium, Die Polackem dienen zum fischen, Die Frantzosen zum braten, Die Deutschen im Wein vnd Bierkeller. Vide Garzon. cap. 94. Quercet. in Polyhistor. Wecker de Secret. 16. cap. 3. Mylaeum. lib. 2. Publicos coquos vides Parisiis et Romae per integtum annum, in Nundinis Lipsiae, et Francofurti potissimum.

De publicis diversoriis monet Paul. negelinus p. 1. cap. 17. Von offenen Gast vnnd Wirthshäusern, secundum illud, Man kan alles mittragen, ohne die Herberge nicht: de quorum compen diis et vitiis, perlege Guarinon. post Garzon. lib. 4. cap. 63. et 64. Contra de requisitis boni cauponis cap. 65. et 66. Et quod magistratus hac in parte officium esse debeat, cap. 67. 68. 69. Praesidis est purgare provinciam à malis hominibus; ita etiam boni magistratus et principis, cauponas et diversoria, à Sycophantis, impostoribus, latronibus, furibus, ut viatores, tuto peregre ire, et redire et pernoctare possint. Compertum enim est, saepe atrocissima facinora, homicidia et furta in cauponis ab urbe dissitis, noctu et

interdiu, ab hospite activo et passivo, perpetrata. Qui primi caupones, Polyd. lib. 3. cap. 3. Caelius 7. cap. 10. Quinquod commoda, tuta et mundificata diversoria, et ubi aequo pretio vivitur, multum emolumenti, advoluatu et commessatione peregrinorum frequenti, adferre possint.

Quantum fastidii hoc genus hominum petulans et avarum, tapax, insidiosumi in Gallia et italia, inprimis in vicis et pagis, Germanis, qui forte nec linguam callent, vel sim plicitatem germanam prae se ferunt, conqueruntur plerique, qui iter et periculum ibi fecere. Sed apage cum istis fecibus, nam et bonos et beneficos reperire licet in oppidis.

CAPUT XII. QUAE OPIFICIA AD CONDIMENTA FACIUNT, et de Sale coquendo.

COndimentum optimum Salhabetur. Unde vulgo Saltz ist die beste Würtze.

Quod natura in salinis producit, ars coquendo perficit, et usui humano utile reddit.

Unde genus opificii, quod Sal concoquit, Salis coctorum vulgo Sältzer, Saltz Brüdeler.

SAlis usus tam necessarius est et utilis, ut proverbium innuit, ut homo sine sole et sale vivere nequeat, uti supra attigi. Hic non agitur de fossili, quod confestim, ac eruitur et aeri exponitur, aptum est, ad cibaria, sed de sale dx apuis salsis, ignis adminiculo, ex coquendo: puta vel ex salinis vel marinis, de quo Geor. Agric. lib. 12. Von Bergwerck, auß Wasser, das von natur gesaltzem ist, auß Seewasser, beneficio solis, oder auß dem Erdricht, lixivii oper: cuius rationem ibi pluribus una cum typis, videbis et addisces. Et ex quibus aquis 3. fossil. 3. Tales salinae Halae Saxonum et Lunaeburgi exstant. marinum vero sal, quando solis calore coctum est; vulgo Boick, quo haleces solent con diri et conspergi, inde Poickethering, ho die ad diversa loca transuehitur, et à rudiori substantia in subtiliorem, ignis vi, coquendo perducitur. Quale Stetini in Pomerania, in Silesia, zum Neuwen Saltz, sumptibus Regis Bohemiae, et fisco haud parum prodesse solet. Helen. in Siles. cap. 2. pag. 18. quod ipse inibi vidi.

De sale ex vegetabilibus praeparando, Chimici agunt, post Ioh. Tholden in Haliographia. Cunrad. in medulla destill. p. 2. et alii: ubi de salib. mineralium et animalium, ad rem medicam, post Fratrem Basilium alii quoque Vide Birell. p. 73. et 465. Item beschreibung aller Saltzmineralien, 1603 in 8. Fr. Cum omnia constent sale, et sal Macroco smicum conseruet, et à putredine tueatur Microcosmicum. De usu communis salis in sacrificiis Fr. Valesius in sacra Philosophia, de religione salis et salini in Saturnal. Lipsius. De salsedine maris Otto Casmannus, et quomodo illa ad aquam dulcem, cerae beneficio redigi possit, tradit Turnhenser in Pisone. Confert Lonicer. pag. 361. et Agric. de re metall. Langium in Epist. 2. c. 32.

Garzon, c. 152. Plin. nat. hist. c. 2. lib. 16. Querceta. lib. 2. Polyhist. Matthiol. in Dioscor. c. 5. Wecker. desecretis. Guarinon. lib. 3. cap. 12. Gomez. Miede, lib. 4. Draceps: de sale. Munster. 4. Cosmogr. c. 60. Von Galtzbrunnen vnd Bad, bey Offenaw im Reich, vide Georg. Boschium.

Desalinarum Ire, agunt alii, aliis in locis post A. Knichen p. 13 de privil. Duc. Sux. Arnisaeus 3. de I. Maiestat. et alii, in cap. 1. Quaesint Regalia. Nostri instituti est hic meminisse Artificii Salinarii: de quo Agricola, qui etiam cap. 73. fossil. immiscet, cur carnes et alia sale condiantur? Hic ergo est Politici, ut si natura loci scaturigines salinarum indicet, eas diligenter investigare, investigatas postea excoquendo perficere; vel si desit, saltem sal marinum navigiis advectum, vices salinarum subeat, ut defectumarte suppleat. Quae regio fossili sale abundat, hisce opificiis non facile indiget, uti Polonia.

CAPUT XIII. DE CO QUENDO ET PURIFIC ANDO SACCARO. Alterum praecipuum condimentum sa ccarum perhibetur.

QUod commendat, post alios, B. Porta, in Phytog. Sit igitur et familiare saccarum, vit am prolongare cupientibus, quia nec bumores nec cibum in ventre putrefieri permittit. Saccarum vulneribus iniectum à putrefactionibus liberat: ex eo solo ingentia vulnera sanari vidimus. Inde artificium praeparandi et purificandi saccarum, Zucker zu steden vnd zu läutern.

De quo et eius usu, quam plurima collegit, H. Salmut. in notis. ad nova reperta, Tabernaemontanus in herbario volum. 1. lib. 20. late, Brodaeus Miscellan. lib. 4. cap. 22. Usus potissimum in cibis et Medicamentis: licet etiam ad crepundia usurpetur. Hic agimus de artificio tantum coquendi saccarum, quodin Republic. etiam necessarium et valde proficuum, uti Venetiis, Antverpiae, Lipsiae, Hamburgi, videre licet. Cunrad. in Medulla destillat. p. 1. tract. 16. paucis repetit, wo der Zucker wachse, welcher gestallt er zu vns gebracht, zu recht gesotten vnd finiret, vnd in Hüte formiret werde. Item, Zucker Candi, weiß vnnd braun zu machen vnd zu läutern. Adde Coler. lib. 17. cap. 58. Quomodo vero Essentia, oleum et tinctura eius paretur, Cunrad. et Begvin. pag. 157. post alios docet.

CAPUT XIV. DE ALIIS CONDIMENTIS, PUTA OLEO, BUTYRO, aceto, etc. opificiis procurando.

OLei, ut condimenti necessarii et suavissimi, ratio conficien di et exprimendi, non post habenda, uti in Italia et in Provincia Galliae, et Hispania, moris est.

Cuius usus frequens in cibis, praesertim ieiunii tempore; tum medelis internis et externis.

DE olei usu, vide Wittichium, in tract. de Conser. Valet. Eius attificium exprimendi Salmutin notis ad nova reperta. Plin. 15. cap. 6. Cunrad. p. 2. tract. 11. in medulla destil. docet. Unde Olitores, Zvingerus volum. 16. lib. 2. theatri humani. De invent. Polydor. 3. cap. 3. Et quid addam, de oleis ex lino et quod ex semine raparum et nucibus exprimitur, quod et in cibis, luchnis, et ad alia, adhibetur. Vulgo Oelschlagen, Oelschläger oder Presser. De Chimicis oleis, luculenter Chimici, Cunrad. Libavius, Begvinus. Butyriratio vulgo patet, sed simulacrum spagiricae repraesentat; De usu necessario ne quid addam. Aceti vero condimentum etiam suam operam desiderat, Cael. 30. cap. 25. Plin. 23. cap. 11. quod vel ex vino, vel cerevisia, pomis silvestribus, vel aliis paratur. Consule Colerum, item Oenographiam, et Schnuren im Kunstbüchlein. Sane usus eius frequentissimus in cibis et medicamentis, idque inter condimenta refert Maggius lib. 2. cap. 9. Non est cibus adeo aridus, qui non efficiatur sapidus, si illius aceti, quod propinatum est, condimento fuerit praeparatus, Bernhardo et experientia teste,

Qui haec nullius ponderis esse putant, lucrum et quaestum, quem multi ex huiusmo di condimentis faciunt, ignorant, Quid enim de olivis et oleo, qui nullum olivetum viderit, nec unquam molam olivariam, et praelum? Sed iam tempus est, ut cibis refecti, ad potum accedamus.

CAPUT XV. DE OPIFICIIS AQU ARIIS.

DE usu aquae ad potum, lavan dum, etc. supra: hic de opificiis ad eas spectantibus agitur.

Quorum primum, sunt, qui aquarum puta puteorum et fontium scaturigines indagant . sodie Wasserbrunnen suchen, vnd er finden, Aquilices, id est, aquae eliciendae artifices. Quippe quod certis notis et indiciis, quaesub terra latentes, sese prodant, uti et salubritatis argumenta de se praebeant.

Deinde sunt, qui aquas inventas per canales, fistulas, siphones, castella et aquaeductus ducere sciunt.

In et sub terra, vel sub aquis et fluminibus etiam. Per fistulas ex ligno, vel plumbo, durabiliores; aeneas et fictiles, etc.

Et ducuntur vel ex fontibus, vel ex rivis et fluviis in altum per automata evehuntur, unde aquae salien es:

Et varia etiam artificia aquarum ad voluptatem excogitata, Wasserfünste.

Prtaesertim in hortis coronariis, Lustgärten vnnd Lusthäusern: de quibus infra.

Uti etiam automata variant et rotae, Plumberg, Wasserscharuben, Wasserräder, Spritzen, Truckwerck, Springbrunnen.

NEc enim omnis locus, tivis vel fluminibus abundat, proin de fontes et putei fodiendi, qui indubitatis signis de prehenduntur, uti notat Pet. de Crescentiis lib. 1. cap. 10. Vom Feldbaw, postalios. Quorum etiam salubritas ex certis notis colligenda, Hippol. Guarinon. lib. 4. cap. 22. Unde opifices qui eas indagant et eliciunt, Aquilices et Tubarii, l. ult. ff. de Iur. immunit. Et qui primum puteos foderunt, Polydor. lib. 3. cap. 9. In genere Wasserkünstler. Alii vero inventas ducunt, die Wasserleiter, derivando et deducendo per aquae ductus, fistulas, etc. Inde vulgo Röhr vnd Wassermeister. Quorum mentio etiam habetur, in l. 2. C. de Excusat. artif lib. 10. t. 64 ibi, Et eos qui aquarum ductus et inventos modos docili libratione ostendunt. Et qui curam habent aquarum, Hydrophylaces et Aquarii. Quorum etiam fit mentio in cap. 28. Iobi ver. 7. et 10. Sunt enim fistulae, canales. et crateres, et similia ad aquas salientes necessaria, Iurisconsulto teste in l. 12. §. 24. de instrum. et instrum. legat. Castelli, automatia aut canthati per quos aquae saliunt, l. 41. §. 10. et 11. delegat. Ex plumbo fusae, sub aquis, etiam magis durant. Quippe quod plumbum nulla vis aquae consumere potest, quia natura frigidum et humidum. Fistulae aquae ductus plumbeae sub terra factae solebant olim consolidari stanno (cuius natura calida et humida) et inde minus constantes, hodie fusili plumbo uniuntur, propterea, quod non ita diuturne stannum, ut plumbum durare solet. Platean. cap. 4. 5. Vincent. Spec. nati lib. 8. cap. 38. Et plumbeas canales sub fluminibus etiam transversim ductos observavi, memorabili exemplo in fluvio Viadro, iuxta arcem Carlatensem in Silesia, Dom. Baronis Schönachii consilio et sumptibus relicto.

De ratione et arte ducendia quas, consule Plin. lib. 31. cap. 6. Agricol lib. 5. von Bergwercken, ibi, wie die Stollen zu führen, Robert. de Fluctibus tract. 2. p. 2. lib. 2. de variis machinis: Langium lib. 1. Epist. 44. Ramell. in tract. de machinis. Henr. Zeisium p. 2. machinarum. Gualter. Rivium, tract. von Geometrischer Messung. Et Simon. Stevinum in tract. vom Wassergewichte. Anno 86. Leidae. Bonaintum Lorinum in tract de fortific. H. Sculteti methodum vnd principia aller Wasserkünste, die von der Welt anfang erfunden seyn, vnd noch erfunden werden können, Gerau in 4. anno 1622. Aquae ductuum Roman. rudera hodie adhuc videre licet, qui ex parte restaurati. Vide Rosin. et Demps. in antiquit. Rom. Iul. Frontin. lib. 2. Iohann. de Montcrgio: Plin. lib. 10. epist. et l. 2. §. 35. de O. I. ubi mentio fitaquae Claudiae, ab Appio Claudio inductae, qui et viam Appiam stravit. Quid automata, notat Politian. Miscellan. cap. 97. De secretis fontium, vide Weckerum lib. 12. c. 4. Et Wernerum von wunderbarlichen Wassern in Vngern vnnd Siebenbürgen, ubi de miris aquarum qualitatibus, et late de fluviis Germaniae, Turnheuser in Pisone.

Usus ad potandum olim aquae calidae, uti ex Iuriscon sulto in l. 18. §. 2. ibi, Aënum, quod supra focum pendet, hic aqua ad potandum calefit, ff. de instrum. vel instrum legat. et alii post Fr. Valesium in obser. et Antonium Persium, in tract singular. del bever caldo. Costumato da gli Antichi Romani; Venetiis excuso. Item, Iohann. Lipsium 1. Elector cap. 4. Uti et aqua calida olim lavari soliti sunt lassi. I.

Meursius p. 1. cap. 3. observarunt. Hodie aqua frigida communis. potus et homini et bestiis. Adeo ut vina etiam aestatis tempore frigefacere soleant glacie in cavernis, vulgo Eyßgruben, reservata, sed potum damnat Witichius in lib. de conservand valet. et Nicolaus Monardus in tract. Vom Schnee vnd Eyß. Pergamus adalia genera potus.

CAPUT XVI. DE OPIFICIIS AD POTUM FACTICIUM, puta Cerevisiam.

ARtes ad potum faciunt illae, quae potum coquunt et conficiunt. Nec enim ubique aqua salubris, neque vinum, aut vini copia exstat.

Ideo humanum ingenium aliud genus potus invenit, quod Cerevisia dicitur, à Cerere, id est, frugibus.

Inde vulgo Biera vel Byra, quasi Cerebibia, vel Cereris vinum.

Nam hic potus ex frugibus et aqua, lupuli ad ditamento coquitur, percolatur et defaecatur.

Fruges huc conducunt Triticum et Hordeum regulariter, interdum etiam avena, quae potum spumosum facit,

Si primum macerantur, deinde regerminant: igni vel Sole etiam torr entur, unde spelta, vulgo Malß, graece bo/nh quae praeterea molis crassiuscule conteritur, et deniq: coquitur, cocta per stram en percolatur, et cum lupulo denique decoquitur.

Opificium, artis sane Chimicae, cuius est resolu ere et separare, et extrahere, imaginem referens. Cum ex frugibus, beneficio aquae et caloris vis seu essentia extrahatur, aquae imbibatur, et percolata transeat.

Increbuit hoc, ut ferme tota Germania superior et inferior, ubivis locorum, utatur illo potu. Imprimis Saxonia, Belgica, Anglia, Suecia, Dania, Polonia, Bohemia, etc. Adeo ut pro diversa bonitate (cum genius locinon semper pari sapore cerevisiam largiatur) diversa nomina laudis et vituperii indita.

Unde singulare genus commercii, et Monopolium in multis civitatibus successit.

HUnc potum alii Zythum indigetant, sed à cerevisia differre videtur, in l. si quis vinum in p. ff. de Trit. vin. velolei legat. ibi, Si quis vinum legaverit, omne continetur, quod ex vinea natum permansit. Sed si mulsum sit factum, vini appellatione non continebitur propire, nisi forte paterfamilias etiam de hoc sensit. Certe Zythum, quod in quibusdam provinciis ex tritico vel ex hordeo, vel ex panico conficitur, non continebitur, nec hydromeli. Et refert differentias Zythi et Cerevisiae, Hadr. Iunius,

in animadvers. lib. 2. cap. 12. ubi et denominibus, quibus olim appellabantur. De hoc potu Diodor. lib. 4. in f et lib. 6. Plin. lib. 14. cap. 22. Arist. libello de Ebrietat. Tacit. de moribus German. Isidor. Unde eius usum Aegyptiis, Gallis, et aliis populis, praeter Germanos, notum fuisse refert. Prisci Germani Bratium, quasi à bräwen, inde Bratiarium, quod horridius, alii braxatorium, pro loco, ubi coquitur, vulgo Brawhauß.

Hoc sane opificium, aliis praestantia et emolumento praeferri, et tantum civibus, qui kat) e)coxhn\ in urbibus ita appellantur solet in dulgeri. Eodem in pagis et hodie Nobiles utuntur, cum de eo investiti fuerint intra miliare ab urbe positi, et in Bohemia eius concessio, pro Regali sive iure reservato habetur. Ut nemo iure braxandi impune uti possit, nisi vel privilegio, ut pleraeque civitates, vel investitura, vel longissima temporis praescriptione, munitus sit, de quo A. Knichen, lib. 2. depart. restit. 3 et in consiliis Sdraderus, et Hartman. Pistoris, disputant, uti in centuriis consvertudinum et Intis in Lusatia superiori, quae cum Deo et die prodibunt, observavi et praeiudiciis, confirmavi. In Germania ubique frequentatur, ist fast diebeste Nahrung der Bürgerschafft. Imo et Senatus, in quibusdam oppidis, ex Monopoliis cerevisiae exoticae non parum lucri capit. Je mehr die Bauren, Bürger vnnd Handwercker trincken, je lieber vnnd zuträglicher est ist. Adeo ut vitium inebriandi hoc saeculo, loco virtutis successerit. Et is etiam laudem et praemium mereatur, qui bene potat, et sese ingurgitat, ut saepe instar hominum mente captorum et furiosorum amentes evadant.

Nec contenti sunt Germani simplici hoc potu, sed eundem quoque aromatis condire solent. Unde varium genus, adaeque cerevisiae, ac vini, aromaticum et conditum. De vinis conditis late Quercetanus: de utrisque vide libellum, gewürttzte Wein vnnd Bier zu machen. Item Oenographiam, Item, Kunstbüchlein von Wein, Leiptzig, anno 88. et 92. Item Weinkunst, Vt multis hodie cerevisia loco vini sit, imprimis si aliqua bonitate praedita: qualis Vratislaviensis, Preßlisch Bier, ist der Schlesier Malvasier, Torgana, Belgerana, Zervestana, est omnibus sana. Et nescio, quid causae, quod populi diversi, diver si saporis et qualitatis cerevisias coquant, nec pote sit aliis, etiam eadem aqua et industria adhibita, imitari, uti exemplis compertum constat. Cerevisiam, quae vulgo Schöpf, et in vrbe Vratislavia coquitur, imitari Capitulares ibidem non posse, brauwen Stifft vnd Kloster Bier, etiamsi omnem lapidem moveant. Suidnicienses olim idem ausi, sed in aliud genus ingrati saporis, degeneravit, inde etiam Stehr, non Schöps, dictum cum ludibrio. Lipsienses dicuntur idem tentasse cum aqua Torgana et Spelta, pari industria facta, sed partum fuisse Rastrum. Ita Deus et natura singulis locis sua munera, ut mutuis auxiliis sibi subveniant. solet dispartiri.

Qui rationem cerenisiae coquendae plenius cognoscere vult, perlegat Thadaeum Hagecium, in opusculo de ea, Placotomum Medicum, Iodocum Willichium in Tacit. de morib. Germ. Tabernaemon. in Herbario, vom Maltz vnd Bier.

Wecker. lib. 12. cap. 4. de secret. Guatinon. lib. 4. cap. 21. Coler. im Haußbuch, et in M. S. von Wirthschafften, et nuper Henrici Knaustii 5. Bücher, von der Kunst Bier zu bräuwen. Erfurt, an. 1614. in 4. Item Bräwkunst iusti Stengels, in 4. an. 1616. bey Bartholom. Vogt. Sed praxis hacin re multum valet, imo et industria, gratia Deiannuente. Indevulgo, Bräuwen vnnd Backen gereth nicht allzeit. Triticea cerevisia in Silesia et Bohemia, sed hordacea in Misnia, S. xonia et Pomerania, commendatur. Itali, Galli, Hispani, ab hoc potu abhorrent, cum regio vinum suppeditet. Encomia cerevisiarum audieris quoque: De Schöpsio refert Odam Hennelius in descriptione Vratislaviae. Vituperia pluta et nomina ignominiosa, in de Püffel, rastrum, Klapit, Juncker, Schreyer, Kuckuk, etc. et quis genera insipida et maleolentia, nihilque nutrientia huius potus enumeret? Ut taceam falsificationes mulierum, wann die Weiber nachbräuwen, qui bus suum peculium ad superbiam adaugent. Risu dignam definitionem cerevisiae cuiusdam interrogati, quid esset, addam, qui respondit; Esse potum ex aqua et lupulo coctum, optima parte omissa. Sed hodie saepe hanc definitionem à Braxatoribus practicari videmus, ut parum tritici vel hordei ad dant, sed aquae satis et abundanter. Diß Bier zureist den Bawren nicht den Kopff. De his lepide rhythmus:

Die da Bier bräuwen,
Gott gar nicht scheuwen,
Haben klein Gewissen,
Zu viel offt giessen,
Darnach vom neuwen,
Im Keller bräuwen,
Außm Kofent Fassz,
Vnd vber das,
Den Leuten geben kleine Maß.

Quibus respondent Oenopolarum artes:

Auch die Weinschencken,
An Gott nicht dencken,
Fälschen den Wein,
Thun Eynschlag dreyn,
Schwefel dreyn hengen,
Mit Wasser mengen,
Nicht sparen die Kreiden,
Zu viel anschneiden,
Noch muß man solches von ihn leiden.

CAPUT XVII. DE MULSI ET VINI ADUSTI POTV, etc.

ALii populi, praeter Germanos, utuntur etiam potu confecto ex

melle, vulgo Medonen, vocant, Meth, puta Lithvani, Rutheni, Moscovitae, Poloni.

Alii in defectum vini, praesertim populi Septentrionales, excitandi caloris nativi causa, ob intemperiem nimiam frigoris, vino adusto, loco vini gaudent, quo etiam ingurgitantur et inebriantur.

Necessitatis tempore praeparantur et alia potionum genera, in Gallia ex fructibus, puta pomis, vulgo Sidre, et in Germania ex vuis pressis aqua affusa, vulgo Laur. Quercet, in Polyhist. genus potus flatulentum et frigidum asserit.

Turcis, qui vino abstinent, lege Mahometi, saccarata in usu est, qua princeps cum primoribus utitur.

DE artificio mulsi conficiendi (cuius interdum quidam privilegio singulati utuntur (vide Penotum in tract. Wie man zu alllerzeit deß Jahrs guten Meth machen soll. Cunrad. p. 2. med. destill. tr. 16. Fürstlich Artzneybuch, lib. 6. p. 3. Guarinon. lib. 4. cap. 21. Sennertus in Instit, Medicis, lib. 5. p. 3. sect. 3. cap. 4. fol. 1200. Quod genus potus facile et minori cum sumptu paratur, ubi mellis copia, uti in Lithvania et Polonia, sed aliud praestantia aliud antecedit. Praefertutfere Lith vanicum, quod puri et clari coloris, et suavissimi saporis, nec non mediocris caloris quod in varia loca transfertur. Germani in quibusdam locis hoc genus aemulari, satagunt, sed incassum, forte quod vel industria vel arte deficiant. Vinum adustum olim vice medicamenti sumptum, sed hodie eius ingurgitatio etiam ad Germanos serpit. Russi et Moscovitae eo utuntur loco vini. Petraeus in Chron. Moscoviae, cuius abusum late perstringit Guarinon. lib. 4. cap. 33. vom Greuwel deß Branntewein sauffens. Et exoptandum esset (sed vix sperandum) ut abusus iste in Rep. nostra cohiberetur. Quippe quod multa milia modiorum siliginis et tririci, quae ad usum panis et cerevisiae prodessent, in sumuntut et prodiguntur in hunc abusum, quo et multi inebriati repentina morte et somno sepulti interierunt. Iste rusticus recordatus sodalitii, ex vino adusto adhuc ebrius domum rediens in via canere coepit. Kom~ auff den Abendtwenns finster ist, so wil ich dich eynlassen, et statim cum suspiriis vitam finiit, in terram prolapsus, Wie kästlich vnnd geistlich die Gedancken, also ist auch der Abscheidt gewesen. Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. Sed malitia tanta est, ut nec periculum mortis, vel inferni quem deterreat, et compendium publicum, quod magistratus inde capit, pro licentia concessa, nec non privatus quaestus, omnem politiam confundit. De modo extrahendi, vide Cunradum p. 2. tract. 50. ex frugibus, ex vini secibus, et cerevisiae, Coler. im Haußbuch, lib. 7. vom Distilliren, capite centesimo vicesimoquarto, Michel Papst, p. 2. Artzney vnnd Wunderbuch, p. 541. et 42.

Quod Sicera olim maerentibus data fuerit; Theologi explicant. Fr. Valesius in S. Philo sophia. P. Martyr Classe 3. locor. c. 6. p. 577. in fin.

Necessitas belli et famis multa genera cibotum et potus ex cogitavit, Quercet. in Polyhist. Ripa depeste, et late tract. Ital. della caristia. Uti etiam hominum luxuria varias potiones et cibos voluptuarios: de quibus infra. De medicamentosis agunt Pharmacopaei et Chimici. Sequuntur opificia valetudini adversae succurrentia: Cum et homines et bestiae variis corruptionibus et morbis obnoxii sint.

CAPUT XVIII. DE ARTIFICIIS SANITATI CONSERV AND AE DE servientibus, de Pharmacopaeia.

ARtificia sanitati praeleruandae et restituendae, post Medicam scientiam, velut administra subveniunt hodie Pharmaceutica et Chimiatrica sive Spagirica, Apotecker vnd Distillierkünst, cum Chirurgica.

Pharmacopaeia, medicamenta componit, macerando, exprimendo, coquendo, conterendo, miscendo, etc.

UNde Pharmacopoeia et Pharmacopolae, qui praeparant et unedunt medicamenta, l. 3. §. 1. ff. ad leg. Corn. de sirar. Nam vita hominis vatiis affectibus subiecta est, quib. Medicus medetur: sed utitur adminiculo et artificio alieno, imprimis Pharmacopaei et Chimiatrici, tum Chirurgi. Nec enim videtur è dignitate artis Medicae, ut Medicusipse medicamenta praeparet, vel vulneri manus admoveat: ideo partes quaedam concreditae sunt Pharmacopaeis et Chirurgis. Pharmacopoei saciunt et componunt medicamenta: de quorum praeparatione, Valer. Cordus in dispensatorio, Weckerus in antidorario communi et speciali, Curtius Narnellus, Statt, Hof vnnd Hauß Apoteck Martini Pansae, in 4. anno 1622. Fabrica receptor. Marci Banzeri, Item Pharmacopoeia Augustana, Item Raymundi, Mindereri Pharmacop. speciale. Iacob. Sylvius in Pharmacopoeia, post alios. Qui in bene constitutis Rebusp. iuramento singulari adstringuntur, cuius formulam refert Adamus Volckmannus im Notariatbuch, p. 3. c. 15. Vom Apotecker Eydt unnd seinen Gesellen: se velle colligere simplicia tempestive et diligenter exsiccare: composita se dispensaturum secundum artis medicae praescriptum, quae saccaro condienda, non melle, etc. venenosa et bo tum causantia nemini cessurum, inprimis ignotis, praeparaturum summa cum diligentia ea, quae purgant, obsoleta et deperdita abiecturum, aequo pretio pauperi ac ditiori venditurum, nec quid pro quo, adhibiturum, sed omnia consilio Medici facturum: quod si contra fecerit et venenosa temere vel fatuis, vel suspectis hominib vendat, tenetur ad poenam Menoch. 2. cent. 4. c. 359. Ord. Pol. de anno 77. art. 34. De quibus rhythmus:

Der Apotecker,
Auch wirdt ein Becker,
Wann er eynbecke,
In den Confect,

Für Zuekermehl,
Vnd hat das feihl,
Bey ander Wahr,
Verlegen gar,
Da dürfft ein gut Auffsehen zwar.

Quorum effectus potissimum in Syrupis, in potionibus, in pillulis, morsellis, pulvere, electuariis, etc.

CAPUT XIX. DE CHIMIATRICA.

PHarmacopaeiae cohaeret Chimiatrica, quae ignis beneficio, purum ab impuro separat, vegetabilia, animalia et mineralia, in sua principia resolvit, et si opus vicissim coagulat, ut medicamenta pura efficiat: Uti sunt Quintae essentiae Spiritus, olea, tinctura, magisteria, etc. Huc ergo ars destillandi aquas ex herbis, etc. pertinet, Wasserbrunnen.

MEdici est medericito, tuto, iocunde, secundum aphorismum Celsi, et compertum est Medicamenta ex vegetabilib. et animatis, praesertim si adhuc cruda et non dum purificata, effectum o~ consequi: revo cata est ideo in usum celeberrima et utilissima illa pars Pharmacop. (quae in genere ita dicitur, sive fiat vulgari modo, sive arte spagirica) Chimiat. ica. que Vulc. interventu impurum et inutile, à reb. medicamentosis separat, veluti futfur à farina, ut eo citius suas vires in corpore bumano exserere valeant. Et si morbi fixi et Chronici occurrant, ent fortioribus, ex mineralibus, illorum vim et pertinaciam in fringat et domitet, quorum virtus penetrantior et efficatior, qu vegetabilium et animalium. Et qu vis cohors medicorum Galenicorum, quib. vetus militia, et satius est glandib. qu frugibus, furfure, qu farina, fecibus, quam reb. defaecatis, vesci, partim ex ignorantia, partim invidia, hanc artem non satis laudandam è Rep. profligare, criminationibus et nescio quib. praetensionibus, ausa fuit, qua si venenosa et letifera pmparet, et cramben suam bis coctam et potiones fetentes atque decumanas restituere satagat; attamen experientia cum ratione, in multis bene ordinatis civitatibus, tandem demonstravit, evicit et obtinuit, ut spagirica medicamenta quam felicissime, modo rite et recte pmparata fuerint, et in iusta dosi exhibita, ent in desperatis affectibus, hydrope, mania, epilepsia, etc. usu pentur, nec vulgaria eundem effectum sortiri posse. No~ inficias tn~ eo, plurimum inter esse, ut haec medicamenta, ex mineralib. inprimis, secundum artium legem extrahantur, et ne impostores et circumforanei, plebem imperitam et credulam decipiant, et saepe venenosa, et à sua acredine nondum soluta, prostituant. Vide de hoc articulo eleganter disserentem Begvinum, et nuper Senner. in Inst. medic. lib. 5. p. 3. sect. 2. c. 1. p. 141. Pansam p. 4. deprorog vitae c, 58. Est usus artium, estque abusus qui veram artem non tollit. Quod autem dispensatoria valde imperfecta, Quercetanus in sua Chimiatrica restaurata liquido docet.

Ecquid enim vulgus Pharmacopaeiorum de Tinctura auri, argenti, auro et argento potabili, croco Martis essentia, tinctura Aeris croco, vero vitrioli, oleo, oleo plumbi, sale stanni, antimonii floribus, tinctura, balsamo, argenti vivi oleo, laudano, Mercurio vitae: de floribus sulpuris, balsamo, spiritu, oleo, auripigmenti butyro, et oleo: panicaea vitrioli et calcanthi, spiritu, oleo, sale. Et quid de spiritu salis nirri, etc. Ut taceam de tincturis oleo et sale gemmarum, perlarum, coralliorum, succini, silicum, laterum, tartari, terrae sigillatae, armenae, calcisvivae, etc. hactenus scivit et praestare potuit? Plane nihil, nisi mysteria illa revelata et aperta fuissent vulcani clave. Cum nec aquas, olea, salia, ex herbis communibus, cortice ligno, multo minus ex aromatis, ex Gummatis, exanimatis et insectis, ex cera et melle, spermate ranarum, nec quid essentia le ex sanguine humano, calvaria, ossibus, stercore, utina, munia potuerint extrahere. Quorum medicamentorum auctario hodie Pharmacopolia, abundanter et speciose locupletata et amplificota sunt, quae tibi Crollius, post Theophrastum, Quercetanus Begvinus, Clodius, Duncanus, Kernerus, Sala, Vimpinaeus, Muffetus, Severinus, Crato, Lohan. Poppe. et alii, iam ante oculos sistunt, nec amplius velo occulunt. Quotus quisque autem est, qui haec grato animo suscipiat? nisi qui à vulgatis medelis desertus. tandem opem petere cogitur ab Hermeticis. Reperias, quiante orco malim tradereaegrotantem, quam spagirum consulere. Tanta vis est livoris et erroris. Quid praestiterint, in me ipsum, medicamenta illa spiritualia, expertus fidem facio, in morbis Chronicis et Melancholicis (Sennertus in alter a praefat, institut. Medicar.) quod me adigit, ut licentiosius hac de re disseram. Principes ergo et Politici, in hoc doctissimo saeculo, diligentiam adhibeant, ne vulgatis peritiae Pharmacopaei et Medici, in sua Rep. medicinam exerc. ant, sed salutis hominum causa, ex choro Chimiatricotum eligantur, probitate morum et peritia artis, quibus se liberosque suos in aegritudine corporum committant, ut Ulp. in l. 1. de secret. ab ord. fac. oquitur, propterea quod Medici curam salutis liominum agere debeant, l. 1. §. 1. ff. de extraord. cogn. qui medicamina, summa virtute praedita, ex vegetabilibus et animatis, imprimis vero mineralibus, opera Vulcania conficiant et prae beant. De Empiricis vide Annae. Robert. lib. 1. Rer. Iudicat. cap. 5. Nec cuiquam scrupulum moveat, quod mineralia non dent nutrimentum, veluti herbae et aromata, propterea illorum partes et substantia à constitutione hominisaliena videatur, nec in sar guinem connertatur. Sciendum enim est, Medicamentotum naturam et proprietatem non esse semper, ut simul nutriat, sed ut sua vi specifica, saepe morbis adversetur, quae etiam mineralibus in esse deprehenditur, puta laxandi, astringendi, etc. cuius respectu salubriter corpori humano adhibentur. Quanta vis auri potabilis, essentiae perlarum, et coralliorum, ad spiritus humanos reficiendos: Spiritus vitrioli in humoribus crudis digerendis, croci Martis in dysenteria, florum sulpuris in affectu pulmorum: multi mecum testimonium perhibebunt, qui ipsi experimentum fecimus, quorum fides testes oculatos et auritos superat. Percurre miracula et mysteria Chimica, Philip. Mulleri, Teuzelium in Chimiatricis,

et mira et rara, post supra dictos contemplaberis. Necinterim medicam. Galen. usum damno. Cum et Hippocrat. et Hermeticorum suus sit usus. Breviter et nervose haec tractat Sennertus lib. 5. part. 3. sectio 2. Si forte miraris et aemularis, quasi ego falcem in alienam messem mirtam, quod scientia Medica et Chimica aliena à Iuris studio, evolue saltem tot. tit. ff. de adilit. edicto, et l. septimo mense, de stat. hom. 101. et l. 125. de verbor. sign. experiere, Iutisconsultos veteres de morbis (suo tamen modo et fine) ex scitu Hippocratis et Galeni disseruisse. Quorum munus est, cum Politicis, de omnium rerum Iure statuere, adeo, ut nec metallica à censura illorum sint exempta, uti patet ex l. 23. §. 5. de rei vindicat. et passim. Est enim Iurisptudentia, retum divinarum et humanarum notitia, (quod bene notandum) iusti atque iniusti scientia, quod quo sensu dictum, politici animadvertunt.

Nec Princeps et Res publ. sumptibus parcat, Vulcanus catbonibus indiget, vitris, fornaculis variis, officina, aliisque adminicolis, tempore, labore, et vigiliis. Ceterum, quando Vulcano cum Aesculapio bene est, utique etiam Reip. Medicae et aegris bene erit, et dispendium communi compendio repensabitur. Sed iam adalias.

CAPUT XX. DE CHIRURGIA.

CHirurgicum artificium olim Medicis commissum: hodie Chirurgis et tonsoribus deputatur.

Quod etiam summenecessarium, ad externa vulnera, ulcera, cicatrices, fistulas, etc. ope externa curanda et sananda, pace et bello potissimum, inde Statt vnd Feld Wundartzte.

Quorum singularis peritia exigitur et circumspectio, ne in affectibus periculosis, absque consilio et praesentia Medicorum, manum admoveant.

PHa macopaei est medelas praeparare, sed Medici arte et scientia instructi, est exhibere. Unde salse ille, Pharmacopaeum, Medici cocum appellabat. Vide Galen. 9. Epid. 5. text. 11. et 7. Composit. medicament. cap. 3. Plaut. in Amphitr. Aonnert. lib. 5. p. 3. sect 2. cap. 1. Et olim fuisse medicos keirourgou\s2 B. Brisson. lib. 2. Antiquit cap. 4. notat. Memotes esse debent, ut intra terminos persistant, nec medicinas applicent. Uti interdum audaculos videris, qui ultra scientiam medicinalem sapiunt. Ita quoque Chirurgorum munus est, in letiferis casibus, opem et consilium Medici, explorare, propterea quod culpae annumeretur imperitia, et ex L. Aquilia ob imprudentiam teneatur. Sed homines isti turgidi, saepe numero fines transiliunt, et sua temeritate vulneratos in extrema mortis pericula conii ciunt. Ars medica sane in universum complectitur curationes in ternas, et externas, et ita simul Chirurgicas operationes, uti ex syntagmate Weckeri apparet. Verum quia externae medicationes plerum que manu, forcipe, cultro, securi, seira,

emplastris, unguentis, igni et aqua, etc. expediantur, visum fuit Medicis hoc munus et Chirurgis concredere, et tonsoribus den Wundartzten vnnd Barbterern. Cuiustamen artificii principia à medicina dependent et regulari debent; manus opera, die Handgriffe, ab experientia et usu. Chirurgi pro magnitudine civitatis plures vel pauciores recipiuntur, plerique sunt dissentientes inter se et aemuli, utrarenter Collegio coeant, daß sie eine Zunfft auffrichten. Cum vero Rei publ. intersit, ne quis re sua abutatur, in bene constitutis regimentis, magistrarus, illeges et sui iuris Chirurgos non permittat vivere, sed slatutis certis devinciat, ad quorum praescriptum officium suum diligentius faciant. Leges videre est passim in ordinationibus Principum et civitatum. Praeter hosce ordinarios, solet et constitui extraordinarius Chirurgus, tempore pestilentiae, ut infectos intervisat et curet, qui Iuramento eo strictius coercendus est, ut fideliter exsequatur, quod sui muneris, testibus et remotis arbitris, cuius formulam habet Volckman. c. 9. p. 3. Adde Ruland. de commiss p. 1. c. 16.

Quam latissime Chirurgiae campus pateat, videre licet apud Paraeum, prae ceteris, qui munia ad instrumenta eius prolixe descripsit. Vide Feldartzneybuch vnd Chirurgischen Reysekasten, sampt den Instrumenten Item Clandorpii specul. Chirurgor. opera Chirurgica Fabricii. Handbuch der Chirurgi Petri von der Stille, Felir wurtzen. in par. ult. Weckerum, ubi methodice et concise. Item Sennettum lib. 1. par. 1 sect. 2. Rustici Rulandi, tr. Chirurg. Egregiam laudem meruit, in hoc artificio, insitione curtorum, etc. Taliacotius, der Nasenmacher zu Bonomen, cuius aemulus quis an hodie exstet, mihi non constat. Cum Chirurgis peritis, (ad quos Lithotomos, Steinschneider, Ocularios, Oculisken, refer) ne confundas circum foraneos, Scharletanos, Quacksalber, Zahnbrecher, et similes impostores, quib. mundus vult decipi, qui rei Chirurgicae peritia et usu destituuntur. Quibus interdicitur quidem ne sua venditent, sed mercatibus publicis vix abstinent. Filii barbitonsorum in quibusdam civitatibus, ut et molitorum, non solent admitti in tribus, in die Zunfft oder Gülden. Et qua~vis haec consuetudo lege imperii sit abrogata, tamen adhuc istam obtinere videmus. Arg. l. 11. ff. de decur. ibi, IC. Nonnumquam ent long consuetudo in ea re observata respicienda erit. Vetularum quoque audacia in curandis morbis coercenda foret. Quid n. mulier imperita de morbis iudicet? Sed et plebecula blandimentis earum circumveniri sibiblanditur. Multi hodie curam Magneticam unguento armario iactitant, quo, an citra suspicionem magiae, quis uti possit, qnstionis est, Libavius strenue negativam defendit, et post eum 10. Robert, respons. ad disput. Ioh Baot. ab Helmont. Honestis et probis viris tamen, illud unguentum, in f equenti et salutari usu fuisse, memini, quib. macula artis prohibitae inuri iure non potest Sunt n. multa in natura occulta et abstrusa, quorum ratio manifesta reddi non pont, licet experientia sit in propatulo. Et quamplutimos approbasse hanc curam magneticam, constat. Crollius in Basilica pag. 278. Cunradus p. 2. medull. distillat. cap. 31. M. Papst p. 2. p. 403. Coler. lib. 7. late et singulariter Goclenius Medicus Uti nec aliinonnullki Amuleta (ab amoliendo dicta, Parthasius Epist. 37.) constellationib. certis fabricata, ex diversis metallis, et characteribus in signita, post Crollium et Theophrastum, improbant, de

quorum iure in quaestione singulari, mearum centuriarum agam. Interim vide Cameran. p. 2. c. 76. f. 437. Fr. Valesium in sacra Philosophia, cap. 28. et de usu Persicanae, Theophrast. lib singul. Rei Chirurgiae, valde commendat studium Anatomicum, quod secat membra hominum, et brutotum, et committiturMedicis ac Professoribus in Academiis. Sed è re videtur publica, ut et Principes sive civitates, annuatim suis Archiatris et Medicis ordinariis, cadavera viri vel mulieris secanda in praesentia Chirurgorum, quorum opera, manu et instrumentis etiam utuntur, permitterent, ut hac via ad penitiorem cognitionem corporis et membrorum humanorum pertingerent, sine qua, sane Chirurgia mutila et periculo sa est. Qui enim Chirurgus membrum luxatum, vel alias laesum curet, cuius situm et rationem non oculariter vidit et novit? Quamquam figurae Sceleti, et libri Anatomicorum iis aliquantillum proficiant. Sed ocularis inspectio plus valet. Vide Fallop. Vassaeum, Sylvium, Vesalium, Bockelium, Capivacium, Columbum, Laurentium, Bauhinum, ante alios elegantem Knoblochium. In Anatomia brutorum sedulus erat meo tempore, Paavu, Anatomicus celebris in Academia Leidensi, qui et forma orbiculari aspectu iucundissimum et nuper aeneis typis excusum Anatomicum theatrum exstrui curavit, et vatiis Sceletis exornavit, cuius structura commoda et cuivis patula in Academiis Germaniae imitanda esset. Carolum Rum, Nob. Bononiensem, non puduit ex Anatomiis equorum, edere specimen, quod iam Italice et Teutonice prostat.

CAPUT XXI. DE THERMIS ET BALNEIS CALIDIS, TUM FRIgidis, sive Nymphaeis.

THermarum culturam et tutelam supra iniunxi. Balnea quoque aquae dulcis apud Germanos potissimum frequentari videris ad munditiem corporis, ac valetudinem curandam, imprimis calida, id est, igne calefacta, interdum etiam frigida.

NAm, Balnea, vina, Venus conservant corpora nostra. Vide Witichium in libellum Ranzovii de valetud curan. Et quis Gynezaeis balneorum usum dissuadeat? Incommoda ba Ineorum publicorum et offendicula refert Guarinon. lib. 5. cap. 13. et 26. Vom Greuwel der Statt offenen Badstuben. Item 27. der Wildbäder. Contra commoda Paulus Kegelin. p. 1. cap. 19. von gemeinen Badstuben. Inde Balneatorum muni, licer vilia et sordida, quod sordibus cuius vis inserviant. Belgaebalneis vix utuntur, quafi sanitati noxiis, iuxta illud,

Corumpunt eadem balnea, vina, Venus.

Sed hic respiciendus mos regionis, et populiratio. Opifices enim, qui fuligine carbonum et aliis sordib. inficiuntur, necesse est, ut occasionem habeant aquis sese abluendi. Quin quod et Magistratus, ex publicis balneis, haud leve compendium annuatim percipiant.

De usu natan di et balneandi, adie etiam Hier. Rom. lib. 9. cap. 23. de Rep. Gentil. Langium Epist. 50. et 51. lib. 1. Gnarinon. lib. 5. c. 14. Rhodigia. lib. 30. c. 17. Thermae

publicae Romae innumerae, sed igne calefactae, Agrippae, P. Victor. in nova regione urb. Plin. 35. cap. 4. et lib. 36. cap. 25. Neronis, Vespasiani, Titi, Domitiani, etc. de harum structura Vitru. 5. cap. 10. Plin. Epist. 5. M. Donat. p. 92. ubi et de Nymphaeis et frigidis (pag. 923.) lavationibus munditiarum vel valetudinis gratia, agit. Item Hieron. Mercurialis in Gymnasticli late postalios. Petr. Ciacconius de Triclinio fol. 56. 57. 58. et Fulv. Ursinus in Appendice.

CAPUT XXII. DE OBSTETRICUM OPERA, ET FIDE, IN Republ. necessaria.

OBstetricum verecundiae causa, admittendatum munus etiam in singulis civitatibus et pagis, summopere est necessarium, ut parturientibus subveniant, puerperam sublevent, partum suicipiant et foveant. Hebamme, Stattalte, Kindermutter: Sine quarum Praesenti auxilio et ope multas praegnantes in partu periclitari, de vita sua, et fetus, videris.

Quarum est etiam aestimare, an mulier sit praegnans.

Quae ut sua munia fideliter expediant, in bene constitutis urbibus, iuramento obligantur.

HAE mulieres eiusdem dicuntur esse pretii, cuius sunt Medici, l. ult. C. de legat. et medicinam exhibere, l. 1. §. 2. ff. de extraord. cognit. l. 9. ad legem Aquil. De formula iuramenti earum, vide Volckman, im Notariatbuch, p. 3. cap. 12. et tempore pestis, cap. 13. Ulpianus desiderat obstetrices probatae et artis et fidei, in l. 1. in pr. de spec. ventr. Vide d. l. 1. §. 1. ff de extraordi. crim. ibi, quae utique medicinam exhibere videtur. l. Item, Si obstetrix ad L. Aquil. Galen. 5. Aphor. 62. Valer. Max. lib. 3. c. 3. Volaterra. lib. 13. Scipio Gentilis, 1. parag. 16. Et confer Rutg. Ruland. lib. 4. cap. 1. P. Kegelin. p. 2. im Regentenbuch, cap. 43. Tholosan. 14. Rep. cap. 1. et 2. Lang. 1. Epist. 49. Horat. Augenium, late et eleganter, in consult. lib. 1. cap. 6. Ubi refert, quod sectionibus in Hispan. interesse cogantur. De obstetricum et puerperarum luxuria et negligentia, vide Guarinon. libro quarto, cap. 53. De arte illarum, vide Hebammen bücher, Iacob. Rutten. imprimis Louyse Burg. der Königin in Franckreich bestellten Ammen: paraeum in Chirurgia. De cura gravidarum puerperarum et infantum, D. Herlicium, Magdeburg, in 4. Teutsch. Item Iohan. Rud. Cammerer. Cura earum est etiam aestimare, quae sit praegnans, l. 1. ff de vent. insp. sed num sit devirginata, est impossibile indicare. Cuiac. 17. obs. 27. Capite plectuntur si falsum partum supp osuerint, l. 2. ff. de Carb. Edict. Paul. sent. 2. c. 24.

CAPUT XXIII. DE VETERIN ARIIS.

HAec de curatione hominum. Ceterum domestica quoque animantia subinde variis morbis et vitiis obnoxia fiunt.

Nec eorum cra abicienda; sed per veterinarios perficienda, id est, qui medelas bestiis adhibent.

FVisse veterinatios Medicos, qui Iumenta curant, historia probat: et fit mentio in l. ult. ff de Iure immun. Dicti, à veterinis, id est, iumentis. Nam veterinae, sunt pecudes, apud Varrron. lib. 1. cap. 38. de re rust. Dicuntur etiam veterina, Plin. lib. 11. cap. 77. à vehendo, quod aliquid vehere possint. Inde Equirii medici, Mulo medici, qui equos, et qui mulos curant Colum. lib. 6. cap. 8. lib. 7. cap. 5. Valer. Max. Opus i(ppiatriko\n, scripsisse olim militem quendam Assyrium, testatur Suidas. Uti etiam Astrumpsychum edidisse librum, de cura asinorum, idem testis est, Matth. Hest. de mensuris lib. 1. cap. 9. Quorum librorum vices supplentes, alia opuscula nostris locis accommoda, experientia edocti, nobis suppeditant, M. S. et excusa; vulgò Roßartzney, Fr. anno 1594. Item Eger 72. Item Mahrstallerey vnd Artzney, durch L. V. C. Keyserl. Stallmeister, Anno 1584. in fol. Item Magni Seuteri Hippiatria, Augspurg, Anno 1599. in fol. Caroli Ruini Roßanatomi, Georg Engelhard Lehneysen deela Cavalleria lib. 6. Item Martin Böhm, Churf. B. Roßartz et Roßartzney And. Reisingers, Stallmeisters.

De curatione reliquorum animalium, consule Ioh. Coler. qui in singulis tractatibus de generibus bestiatum; morbos et affectus notat, et simul curam, usu à villicis et aliis observatam subiungit. Veterinarii operam locant hodie plerumque fabriferrarii die grobschmiede, sed alios quoque reperies Nobiles et plebeios, qui huic studio operam dant. Tuâ enim interest, si equus pretiosus adficiatur morbo, ut in tempore manum et medelam adhibeas. De morbis et vitiis animalium meminerunt etiam passim Icti, in t. t. ff. de Aedilit Edict. definiendo quod animal sanum, quod morbosum, quod vitiosum. De Simone quodam, qui Athenis medicinam equorum invenit, et eius praemio, statuâ equi arei posita in honorem et rei memoriam, vide Xenophon. et Plin. Huc referri possunt, qui animalia venenosa abigunt et interficiunt. Item mures, muscas, talpas, culices, et pulices, Raupen, Heimen, Grillen, Cimices, pediculos, serpentes Molch, in der Erden, Blindschleichen, Kornwürmer zu tödten vnd zu vertreiben.

Membrum II. opificiorum. CAPUT XXIV. DE OPIFICIIS ET ARTIFI CIIS, QU AE AD amictum, domum, supellectilem etc. faciunt praeparatoriis et confectoriis generatim.

HAEc de mechanicis artibus, quae cibo, potui, et medicamentis parandis, ministerium praebent: sequitur, ut in hoc altero membro, de reliquis despiciamus, quae ad vestitum, habitationem,

supellectilem et instrumenta varia pertinent, quibus curandi, tuendique corporis nostri gratia, utimur. Haec en mad vivendum naturaliter et civiliter homini sunt neceslaria in civili communione.

Sunt autem potissimum duplici discrimine: Quaedam enim materiam, quam aegri et metalli cultura suggessit, vel mercatura aliunde ad vexit, ad vestiaria, habitacula et utensilia praeparrant et praeparatoria vocantur:

Quaedam, ex materia iam praeparata, conficiuntrei rusticae, urbanae, nauticae, nec non literariae, et militari, inservientia, adeoque et ornatus, voluptatis et lusus gratia, quae confectoria dixeris.

Ut autem tria sunt rerum regna in mundo, vegetabilium, animalium et mineralium, ex quibus, materiam mutuari, necesse est:

Ita quoque praeparatoria et confectoria in tria genera summa apposite discriminari posse existimamus. Ut praeparent, vel ex vegetabilibus, vel ex animalibus, quae agricultura et pecuaria largiuntur: vel ex mineralibus et fossilibus, quae metallorum cura.

Inde opificia praeparatoria, quae circa vegetabilia et ex terra nascentia, atque animata, tum mineralia, versantur.

Ex vegetabilibus occurrunt, lini et gossipii opificia. Et quae ex lignis, radicibus et corticibus arborum, atque foliis praeparant.

Examinatis, puta, lana ovium, unde Pannificium: ex pellibus pellificium: pilis et setis, coriis, cornibus et ossibus, in testinis; tum piscium tegumentis: et avium plumis.

Nec non ex insectis, Sericoficium.

Denique ex metallis et metallariis, sucis, gemmis, lapidibus, terris, etc.

Unde quoque distincta nomina, maxima ex parte proposita, quibusdam sub appellatione generali, vel modificata relictis.

Cum plura sint opificia et artificia, quam vocabula, proprie ea denotantia.

De quib. singulatim et 1. de praeparatoriis. 2. de confectoriis, agendum.

ALterum membrum opificiorum respicit ea, quae amictum et domum, tum supellectilem et in strumenta civilia procurant, et efficiunt. Sine quib. corpus ali non potest, nec homo vivere, ut Ictus loquitur. in l. 43. §. 44. de V. S. et l. 16. de aliment. vel cibar legat. et passim. Quae ne confundantur prw)tws2 et generatim, in praeporatoria, et haec praecidanea vel succidanea: atque in confectoria,

diftinguimus: enim ordo rerum exigit. Agri et metallorum curae, vel invicem utriusque mercaturae, est materiam supp: ditare: praeparatorii opficii suppeditatam elaborare et pmparare ad formas varias ulterius recipiendas, artis opera, quae conficit tandem opficium aliquod confectorium. Exemplares evidentior evadit. Ad vestirum natura suggerit lanam, linum, sericum, gossipium, de quo supra: Haec opificium praeparatorium praepatat, et exinde texit lintea, pannos, telas, sericas. Ex quibus denique confectorium conficit vestimenta, linea, lanea, serica. quae refert Ictus in l. vestis. 23. ff. de auro et arg legat. ita silvae caeduae cedunt arbores: ex his praeparas findendo ligna, secando tigna et asseres: et ex illis aedificia conficis. Ita fodinae, metalla edunt, quae praeparat pyrotechnia coctoria: ex coctis aurifaber et nummifaber vasa et monetam fabricat. Et sic de aliis: Obeservandum hic, tantum industriam hominum facere, ut ne minim am à natura proditam particulam inelaboratam relinquat.

CAPUT XXV. DE OPIFICIIS PRAEPARATORIIS EX VEGETAbiligenere, et 1. de lini vellinteoficiis, etc.

LInum terra producit, plantam tenellam et vilem, sed valdeproficuam humano generi. De usu straminis per iocum quaeritari solet: rectius de utilitatel ni, grani parvi, et exinde herbae exilis, ad innumeros usus proficiscentis et proficientis, et multas manus desi derantis, priusquam ad telam perducatur.

Hinc genus opificii, quod lintea texit, vulgò Leinweber, Leinwat, Zwillich, Trillich wircker, quod ferme ultimo gradu in Rep. locatur, sed usu primum est.

Inde enim provenit, quicquid utensilia linea complectuntur, vulgò Gerade, vnd Gerethe, ad indufia, ad lectos, ad mensas, ad strophiola, collaria etc.

Quae vel simplici filo texit, vel figuris variegata, Gezogen vnd Mossierte Arbeit auff Damaschken arth, vel etiam coloribus distincta, praesertim caeruleo, vel rubeo Blaw oder Roth, eingewirckt.

Excellunt in hoc opificio Belgae, qui subtilissimam et candidissimam telam elaborant, exfilis tenuissimis et gracillimis.

Huic inservit carminatio et filorum deductio, sive protractio, quo accuratior et subtilior, eo tela pretiosior: tum ad Solem dealbatio, quae Belgis singularis, vulgo Hecheln, spinnen, bleichen.

Ut taceam colores varios, quibus lintea tinguntur, et magno cum quaestu peregre transferuntur, Leinwath färben, de quibus infra.

VIde Polydot. Virg. lib. 3. cap. 6. de primo inventore: ibi et de nendi et texendi modis inventis. Hieron. Rom. lib. 9. cap. 11. ubi de textotibus et lini antiquitate. Felix illa regio, cui linum suppetit, felicior quae lini usum et linteorum, omnisque generistelas exinde texendas non posthabet, nec quaestum populis exoticis concedit. Exemplo sit Silesia nostra, fetura linibeata, quae Belgis, Hispanis, et aliis nationibus copias linteorum etiam attificio se pertextorum, Gezogene Arbeit (Suidnicum imprimis, et Vratislaviae) suppeditat, quae saepe Belgae nitidiora reddunt, et in Germaniam reportare et pro sui sven ditare solent. Quod ab unica in dustria dependet, Silesiis et aliis, ad imitandum, haud impossibili. Sollicita est eriam de hoc opificio tota Lusatia superior, cuius tela apud exteros etiam in pretio habetur. Vnde et cives et Nobiles opulentiam aucupantur.

In subtilissimis telis palmam obtinent, Galli et Belgaepotissimum, quaetam candidae et pellucidae, ut saepe visum nostrum fallant, ex qua materia, sericane, analia constent. Quod specimen singularis industriae et lucrosae in aulis Principum et Magnatum.

Videat itaque Politicus, ne suae Reip. hoc opificii genus, desit, sed potius, ut indies incrementum capiat, quod domi et foris immensas utilitates parit.

Olim commune fuisse videtur, et feminis, uti constat ex l. ancillarum. 27. in pr ff de pecul. ibi, Si qua Sarcinatrix aut textrix erit, aut aliquod artificium vulgare exerceat, et passim. Hodie viris committitur, quamvis et feminae, ancillae et filiaefamilias suam operam ad hoc conferant, adeo et in variis locis, nec rustici à colo, penso et à filis ducendis in pagis ab stineant. Inde etiam conventus et tabernae turbae villicae, vulgò Spinnstuben. Et nisi hoc genus hominum protractioni, et copiae filorum passim subveniret, operae telarum saepe intermissae cessarent. Observare etiam licet, quod et Nobiles et civitates in Pegis sibi subiectis hosce opifices et textores alant et sustineant, quod licet cum praeiudicio incolarum urbium vicinarum fieri videatur, compendii tamen et quaestus, nec non consuetudinis ratio hic praevaluit.

CAPUT XXVI. DE OPIFICIO ET CANNABI.

PAri modo et cannabis textura non negligenda erit. Quippe ex cuius tela fiant vela et carbasa, ad navigationes inprimis et alia.

VUlgò Cannefaß, grob sacktuch, oder Leinwath, Plin. li. 36. cap. 9. confectionis velorum incumbunt, qui ad loca maritima habitant, ex qua vela ad

naves mercatorias et militares texuntur et conficiuntur. Ut taceam usum cannabis ad saccos et sacculos, zu Woll, vnd Hopffzichen, ad funes et restes, Seile vnd Stricken, casses et retia, Jagt vnd Fischernetz, Lunten, de quib. inferius in confectoriis. Vide Garzon. in piazza universali cap. 53. et Hieronym. Roman. d. lib. 9. cap. 11.

CAPUT XXVII. DE OPIFICIO EX GOSSIPIO Baumwolle.

QUam variae telae ex gossipio parentur, ubivis patet, praesertim verò in inferiori Germania, et Augustae Vindelicorum. Inde Bomsin vnd Barchetweber.

Quae ad varia vestiaria usurpatur, et id genus alia utensilia, praesertim multiplici colore variata.

Undetuae civitati maximus proventus.

DE go ssipio supra in Agricultura monui, vide Plin. lib. 12. cap. 11. Ubi de gassanipio et arboribus, ex quibus vestes fiunt. Usus eius frequens, vel simplicis schlechter Bomsin, Hamburgi, Menningi, Vesellae, Augustae; vel misti cum lino vel serico: inde novum genus, vulgò Trippa, et aliae merces, ad similitudinem telae sericae, Niederländischer Sammet, Caff etc. In qua fingenda et varianda Hollandi valde ingeniosi, sed hoc artificium etiam ad Germanos transmigrare videtur. Passim enim reperias in Saxonia, Misnia, Borussia, eiusmodi artifices et textores. Et quid nî industria Germanorum imitari possit aliarum na ionum in venta, materiam natura loci sua sponte suppeditante, quae ab exteris gravi impensa aliunde adsciscenda. Vti specimen Vratislaviae observare licet, telae cuiusdam paucis ab hinc annis, à cive et mercatore in ventae, vulgo Mezzolona dictae, ex lino et lana contextae, et tam variis coloribus et figuris tinctae atque ornatae, ut merces sericas imitari videatur. Tela sane promiscua, ad vestes, et aequabilis pretii, ut ubi que locorum in Silesia, Bohemia, Lusatia, Misnia etc. frequentetur, cuius adhuc plures formas quottidie effingi videas. Quantum emolumenti Silesiae attulerit, et fisco Regio, vestigali illato, cum ad exteras magna copia transmittitur, quis est, qui non coniectura saltem assequi possit? Quod si ag iin tua regione linum abunde proferant, et greges ovium lanam, quî fit, quod ex solâ desidiâ, aliis quaestum praeripi, pariâre? Arte textoria Iohan. Fuggerus agricola in pago Geggingen, propè Augustam Vindelicorum, Anno 1370. civis fit Augustanus et ad divitias tantas rervenit, ut inde origo Fuggerorum generosorum et familia illustris: uti Annal. Suevicis constat, Anno 1504.

CAPUT XXVIII. DE OPIFICIIS EX LIGNO PRAEP ARATORIIS, secandi asleres, carbones coquendi et picem.

ADaedificia enim et domos, nec non structuras navium, pontium, et id genus alia opera, arbores et ligna minus apta forent, nisi fissione et sectione adaptentur in tigna, columnas et asseres.

Inde opificium secandiligna, adminiculo manus et serrae, vel machinae aquariae.

Cuius usum nemo, cuilignorum copia, ad asseres idoneorum, zu Brettklötzern, atque aquarum occasio suppetet, postponet. Uti factitare solent ii, qui iuxta molas farinarias, etiam molas lignarias Schneide vnd Brettmühlen, exstruunt, et compendio unius eiusdemque aquae ductus exercent, rei familiari valde utiles.

Est et aliud opisicium praeparatorium ex lignis, interventu ignis, quod à quibusdam vile et sordidum censetur, sed valde necessarium, ut supra attigi, nempe Carbonarium, unum et alterum picis destillandae rationem continens, per descensum vulgò Pechbrenner.

QUo artificio molae aedificandae supra attigi. Asserum utilitas tanta est, ut satis praedicari nequeat, ut omnibus fabris lignariis et architectis subveniant. Serra manuaria secare, tardum et laboriosum est, sed tamen deficientibus molendinis, pernecessarium saepe est, ut serra manu ducatur. Ad molas huiusmodi, aqua conducit. Sed cur non etiam periculum faciendum flatu et motu ventorum, vel molae portatilis, iumentariae? praesertim in silvis dissitis et aqua deficientibus. Anne molae alatae beneficio quodam, vel iumentorum serra agitari posset? Tu rem ex re cogita, et ingenio metire, forte effectu non carebit. Adaeque ac in castris mola iumentaria, seu equaria substitui potuit, ut supra exemplo docui. Caesar trans Rhenum pontem exstruxit, sed quot genera pontium portatilium et nauticorum, vulgo Schiffbrücken, hodie adin venta, quae Caesar redivivus non sine admiratione contem plaretur. Inventis enim addere in facili esse dicitur, et qui rem subtilius emendat et meliorat, maiorem laudem meretur. Machina secandi ligna à ventis agitata, dicitur ante urbem Roterodamum haberi. Ex quo genere arborum asseres secandi, meum non est hic in culcare, fabri lignarii delectum fecerint, ad opera sua lignaria, non enim quod vis lignum ad omnia aptum. Plerumque ad usum vulgarem scinduntur ex pinu et picea, robore et quercu, quod ceteris longitudine, crassitie et duritie praecellant. Adhibetur etiam acer, platanus, fraxinus, populus, alnus,

ulmus ad molarum rotas, tilia ad sculpturas, et ad opera maroris momenti. Quod genus lignorum cuivis opifici lignario magis congruum sit, suo loco monebitur. Huc quoque referendi sunt Scan dularii, qui scandulas secant, quibus aedes teguntur. Sunt enim scandulae sectiles asserculi, quibus et Roma, 470. annos, recta fuit. Plin. 16. c. 13. Satis fit hic de praeparatione lignorum, beneficio serrae et securis, dixisse. vide Plin. 16. c. 42. (Olim carbonem caedere et torrere solebant uti constat ex l. utt. ss de iure immun. Vide Caelium 10. c. 10. Plin. 16. c. 6.) Picis usus etiam pernece ssarius ad varia pacis et belli opera, im primis ad dolia cerevisiaria, ad naves, ad rhedas, in bello ad opera Vulcania Pechkräntze, Pechtomen, Fewrkugeln. Principes sane, qui silvis picearum abundant, hoc opificio maximum lucrum suo fisco accumulant, dum isti qui radices piceas effodinnt, et inde picem extrahunt, welche die Kienstöcke außroden, vnnd darans in den Bechösen vnd Hütten, Pech brennen, vnd Ther machen, quotannis pensionem solvunt, et exlignis venditis ad carbonum et picis coctionem pecuniam colligunt. Confer Plin. 14. c. 21. ubi de gen eribus picis et resinae, et de confectione picis lib. 11 c. 16. Cuius meminit Begvinus, in Tyrocinio cap. 4. pag. mihi 20. post. Matthiolum, Hartz Pech wird von Wintzheim, nach Nürnberg brachs, daraus Wagenschmer gemachewird. Alia ratio est pcis fossilis, de qua alias dictum.

CAPUT XXIX. DE OPIFICIIS EX LANA PRAEPARATORIIS, ET de Pannificio.

HAEc de opificiis praeparatoriis ex vegetabilibus.

Ex animatis succedunt:

Exlana ovium, Pann ficium Tuchmacher.

Quod etiam ubique frequentatur, cum vestimenta lanea, et alia opera maximo sint apud populos in usu.

Et quae Resp. non habeat rationem lanae ex suis gregibus?

Anglia hactenus palmam ob tinuit, propter bonitatem et subtilitatem lanae, quas oves Anglicanae prae aliis ferunt, nec non ob colorum elegantiam.

Verum hodie et Belgicam et Germaniam superiorem multis in locis Anglicum artificium sat feliciter aemulari advertimus, et textura et colore, delectu lanarum habito, quas et oves alibilocorum proferunt.

DE generibus lanarum Plin. lib. 8. c. 47. et inventore fullonicae artis, Polyd. lib. 9. c. 6. Hoc opificium in Rebusp. ferme primum gradum obtinet, pro cul dubio ob maximum emolumentum, quod incolis in de accedit, et plerumque numerosum est. Cui variae operae subserviunt. Nam lanificii praeparatio fit, usque ad carminationem, cum nempe detonsalana succida lavatur et siccatur. Tholos li. 24

in syntag art. mech. cap. 7. postea carrminatu, in fila ducitur, conglomeratur, exinde ramen, quod texitur, vulgo das geweb, vnd eintrag, texta lavatur, mola fullonica Walckmühle, agitatur, ut spissior et corpulentior reddatur. Unde cura quoque molendini fullonici in vicinis locis habenda, quo hoc opificium plane carere nequit. Commendat volde pannes colotum pulchritudo et variatio, quam populi exteri ambiunt, Ungari, Turcae, Poloni et quicastra et aulas Principum sequuntur, plerumque coloribus sublimioribus et variegaris gloriantur. Quibus et in scutis et insignibus gaudent, sed de his alibi.

Commendat etiam pannos praeparatura forcipis, unde aliud opificium suboritur, vulgo coutoniren, à gallico coutonner, id est, adornatre Tuchbereitter, Tuchscherer, quod etiam ad praeparationem pannorum postremam spectat, antequam torculari comprimantur, die Tuchpresse, adsplendotem concilian dum. Vide Garzon. cap. 102. Huc pertinent et centones, qui sunt pannilanei cirtas habentes, è quibus lectorum praecipue fiunt cooperimenta, quibus involvuntut nautae, et alii viles paupere sque, Venetis vulgo Scharine, notante Donato, in Iul. Capitol. pap 900. Itempanni lanei spissi, Filtz, inde Filtzmacher, quorum usus est in calceis, ephippiis, et contra iniurias pluviarum.

Collegia huius opificii inter dum satis ampla, et proin de multitudine innixa, saepe turbas in Rep. excitarunt. Operae pretium est legibus et magistris idoneis haec devinciri, et ut numquam, nisi magistratu praesente, conventus celebrent, quo pacto habenae quaedam iniciuntur.

CAPUT XXX. DE OPIFICIO EX SETIS, ET PILIS ANImalium.

INgenium humanum industrium et lucricupidum telae genus ex pilis animalium quoque invenit: unde Camallotum.

Ex pilis equinis aliud genus contextum, ad vestitum et alia;

Ex pilis cuniculorum et fibrorum optimi pilei et pretiosi: et hodie ex humanis pilis vestes.

DE Camalloto ex pilis Cameli in turcia, vulgo Tschamlott, vide Cal. 2. Antiq. cap. 18. et Brodaeum 2. Miscellan. 24. Adnos perferri solet, quod Belgae imitari solent pilis aliorum animantium, et inde telae genus analogon praeparare. Ex pilis equinis et aliis id genus texitur tela quaedam contra vim pluviarum in itinere commoda, daraus die Reise mäntel. Quae etiam ad cribra farinae excussoria Mühlbeuttel. Beutteltuch, quae Lugduni in Gallia parantur, ad aromataria, et alia id genus, Härinfiblin, facit. Ad arcus fidicinum, ad restes et funes, ad pedicas Dohnen, ad reticula muliebria; In qua etiam emblemata, vulgo moduli netricum, acu designari solent, Modeltücher, etc.

Ut praeteream pilos cuniculorum et fibrorum, ex quibus pretiosi pilei conficiuntin von Canin, oder Biberharen: item caprearum Rehehaar, ad pulvinaria constipanda, et alia Polster, Sessel, Sättel, Commer, Maderiatzen, aus Flocken vnd Scherwolle Tuch, vide Exod. 36. v. 14. ibi. vnd er machte Eylf Teppiche von ziegenhaaren zur hütten vber die Wohnung, dreyssig Elen lang vnd vier Elen breit, alle in einer Matz. Item c. 35. v. 7. lib, Weitz mit Seiden, vnd Ziegenhaar. Quae omnia licet vilia, attamen valde in vita, communi utilia, quae hic commemorasse lubet, ut discas etiam vilissima et sordida animalium, suum usum praebere, et uti natura nihil frustra, sed omnia ad utilitatem hominum facit, ira et industria, quae imitatur naturam, singula quaeque in usus humanos transferre et accommodare adlaborat. Adeo, ut homo nec iis parcat, quae in corpore suo producit.

Olim ex mulierum capillis, sunes textos notat Caeli. lib. 18. cap. 12. Hodie ex crinib. muliebribus telam factim videas ad vestes admodum speciosam, instat aureae et sericae mercis, cum alias ad ornamentum feminarum tantum culti fuerint, praesertim qui longi et prolixi, flaviaut instar argenti nitentes, quos Venetis cultrices, imo et cultores eiusdem ad armillaria texen da adhibent. Verum, quidnî stultitia et lascivia hominum luxuriet, ut etiam in excrementis humanis delicias et amorem captet? Ex setis suillis fiunt in strumenta purgatoria Bürsten, Kehrbürsten, Kratzen, ad crines comendas, et vestes, cantharos, aedes, purgandas.

CAPUT XXXI. DE OPIFICIIS EX PELLIBUS ET CORIO animantium.

QUantus usus pellium et corii equini, bovini, vitulini, cervini, ovini, hircini, ad vestes, et calceam enta, ad supelle ctilem domesticam et villicam, nemo nescit.

Unde opificium 1. Cerdonum et Coriariorum, der Gerber, qui duplici discrimine, Roth, oder Lohe, vnd Weitzgerber, Alutarii.

Qui corium praeparant durius vel mollius, harte Häutte vnd Leder, oder weiche Felle.

Uruntur plerum que cortice coriario, vulgò Lohe, ex cortice alni, quercus etc.

2. Sunt qui corium undulatum, vulgò Cordewan, adornant Cordewan macher.

3. Qui corium Russicum Reussisch wohlrichend Leder.

4. Corium crispatum, Sämisch.

5. Corium aureum et argenteum, Gülden vnd Silbern Leder, Gold Leder.

6. Qui coria et pelles variis coloribus tingunt so die Fell färben, vnd bereiten, de quibus infra.

DE usu corii et pellium notorio non plura addam, praeterquam quod olim Ducum tentoria pellicea Harting. 3. dec. 16. cap. 17. et Turcae hodie varia vascula et instrumenta ex corio conficiunt, puta patinas, orbes, candelabra, etc. in expeditione militari opportuna, quae non facile franguntur, pleraque rubore rincta et inaurata. Quale supellectilis genus etiam ad navalem militiam commodum est, uti ex Hispan. expedition. Anno 88. constat.

Cerdonum opisicium multum operae et laboris requirit et foetidum est. Unde in Politiis politis, ad aquas extra muros urbis collocari solet, cum aquis indigeat, ne foetore civitatem inficiat. Necessarium ramen. Cortice coriario cerdones rubri utuntur. Quae, ut contundatur, opus est molis quibusdam, vulgo Lohemühlen; quas torrens et rivulus agitat, Dioscorid. lib. 1. cap. 124. et Plin. 24. cap. 11. vulgo Gerberbäum, darvon das Leder im gerben dick wird. Matthiol. Corii undulativ vel Hispanici, vulgo Cordewan, non ita pridem apud Germanos praeparan di ratio innotuit, quod ex corio, seupellibus hircinis et ovinis conficitur. Hodie frequens est apud Hamburgenses, Lubecenses, sterinenses, Dresdenses. Dantiscanos, adeo ut, modo adornationis, gens genti laudem praeferat. Corium sane ad mun diciem calceorum faciens, et alia, quae quis puriora, ex corio vel pelle facta cupit: estque duplicis coloris, Schwartz vnd Weitz. Nigro utuntur etiam Itali ad pallia in itinere aestivo tempore, Russicum bene olet et rubrum colorem splendicantem refert. Huius parandi artificium Russi adhuc occultant, nec cuiquam peregrinorum et exterorum, etiam amplo praeposito praemio (ducentorum flor.) communicant. Odor indicio est, quod praeparatio constet herbis, aliisve rebus odoriferis. Turcae utuntur corii genere, quod Zapphiam vocitant, caeruleo, flavo, rubro, viridi colore, quod in Poloniam et Bohemiam quoque transfertur. Sämisch, Leder, schmitzen, die Tuchscherer, vnd wird kraus gemacht oder auffgerieben

De coriis et pellibus tingendis, deaurandis, inargentandis, commodius infra in cap. de Tinctoria, et de pellibus mosco, zibeto et ambra perfunden dis et inficien dis, utgratum odorem reddant, incap. de voluptat. agetur, vide Garaeon. cap. 85. uti et de pellificio et aliis coriariis confectoriis suo loco. Cum quibus convenit elaboratio regumentorum ex piscibus quibusdam marinis, puta von Seehunden, quorum usus varius.

CAPUT XXXII. DE OPIFICIO SERICI PRAEPARATORIO.

OPifi cium ex insectis restat bombycum vel vermiculorum serici. Ex filis enim, seu penso eorum, tela serica texitur, vulgò Seidenzeug, Sammet, Seidenwircker, Sammetweber.

HOc genus serificii, de quo Polydor. 3. cap. 6. in Italia et Hispania valde lucrosum est, ubi copia vermiculorum, faventia Solis ali et educari potest, unde ad nos perfertur varia merces serica magni pretii, vulgo Taffeta, Ormisino, Damas, velluto. Marsil. Cognat. lib. 4. var. observat. cap. 11. Quas Galli et Belgae a)nalogkw=s2 imitari satagunt. Comm endatur in Italia hoc artificio quaestuoso Neapolis, Genua, Florentia, prae aliis. Hoc artificium serici conficiendi in Italiam et Siciliam traductum dicitur Anno 1150. Convenit cum lini et lanisicio, operandi modo, nam ad lanariam artem referuntur generatim omnia studia, et opera, quae circa lanam, et ex lana fiunt. Cuius inventores, vide apud Poly dor. lib. 3. cap. 1. Plin. 8. cap. 48. et 7. c. 65. Adlanificii, linificii et serici artificium duas partes refert Plato, in Sophista, pag. 226. et lib. 4. derep. pag. 428. Discretoriam, quae carminationem continet et diductionem, seu in longum et latum protractionem. Inde stamen, penso, fuso, retorto, ad nuncrota. Et concretoriam, quae textura opus habet, implicatione staminis et subtegminis, uti notat Isaacus Casaubon us, ad Satyr. Persii. Ad quam dispectio filorum, aliorum que instrumentorum. De filis, Plin. lib. 8. cap. 48. De instrumentis congruis, Pollux, lib. 1. diction. cap. 10. Garzon. cap. 125. Et machinae aquariae, qua fila conglomerantur compendiose, darmit die Seide auff gewefee wird, in vicem multorum ministrorum excogitatae. Specimen vidi singulare Bononiae, veriicht so viel, als hundert Spuler, vnd Weiffer. De artificio serici confer Pancirol. li. 2. memorab. cap. 24. Arist. 5. de part. animal. c. 19. Plin. 11. cap. 22. et 23. bayfium de revestiaria. Hieron. Ro an. lib. 9. cpa. 11. de Rep. Gentilica. Seres an hombyces habeant, qui sericum generant, notat Brodae. 2. miscell. c. 22. uti et sericas vestes, a Cois, Ius nostrum distinguit, ut supra monui.

Et haec de opificiis praeparatoriis ex vegetabili et animali genere, sunt pluta, quae non praeparant, sed conficiunt, aut simul materiam praeparant, de his in ordine secundo. Sequuntur opificia metallica praeparatoria, quae pyrotechnia exercet.

CAPUT XXXIII. DE OPIFICIIS SEU ARTIFICIIS METALLICIS ET MEtallariis, gemmariis et lapidariis, praparatoriis.

MEt alla natura, rudia, et pleraque mista cum aliis, producit, nec usibus, nisi artis et Vulcani beneficio efficiantur, apta;

Excoquendo, purgando, fundendo, et cudendo in laminas, bracteas, bacillos zu Bletterstäben, Schienen, Zetzen.

Tum miscendo et componendo, atque arte et natura mutuiter sese adiuvanti bus, nova effingendo, et imperfectiora in perfectiora transmutando.

Quae omnia igni et manus opera ut fiant et expediantur, necesse est.

Unde Pyrotechnia metallica, Metallische vnd Miner alische Fewerkünste, quae universa opificia et artificia metallorum, praeparatoria et confectoria, suo ambitu, complectitur.

Opificia dico: Nam operae metalli Fossorum, der Berghäwer, qui metalla et alia effodiunt manu et malleo, alia ratio est, quippe qui materiam effossam hisce operationibus, de quibus nuncagimus suggerunt, de quibus iam dudumante.

Et praeparatoria dico, quae metalla ad confectoriorum usum praeparant: de confectoriis paulo post.

Praeparatio itaque duplici fit modo.

1. Primo cum metalla rudia et mixta excoquuntur et separantur: tum funduntur et cuduntur. Wenn die Metallische Ertz geschmeltzet vnd geschieden, so wohl hernach gegossen, geschlagen, getrieben vnd gezogen werden.

2. Altero cum metalla et metallaria arte imitamur: unde metallificium. Docimastica, id est, artificium probandi, die Metallische Probierkunst im kleinen werck, utrique inservit.

DE hisce quaedam, quantum instituti ratio postulat, summatim in dicibimus, quae ne cessaria et commoda in tua Rep. quae fodinis et venis metallicis abundat. Hanc enim operam relique regiones, quibus natura meralla denegavit, (ut dicitur in l. 8. §. 4 inf depoen. quae dam provinciae metalla habent, quaedam non habent.) exiger non videntur, nisi, adminiculo mercaturae, metalla rudia eo transportentur, vel saltem cocta et fusi, ut ibi limatius elaborentur. Sua et pura mecalla rarenter natura edit. Gedigen Gold, Silber, Gewachsen fein Kupffer, Eysen, sed pleraque inter le mista, et cum aliis metallaribus et mineralibus, ut saepe in uno lapide (Metall Ettz oder Stuffen) varia et distincta metalla deprehendas. Quae separanda sunt: Separatio vero non aliter, nisi vicaloris, et ignis veheinentia fieri potest. Calo is enim est resolvere, et homogenea congregare, heterogenea secernere et disgregare. Quippe quod metalla ita natura comparata sint, ut vi ignis resolvi, liquefieri et fundi

possint, atque in longum et latum duci. Cuius rei causam aliam Physici, de quibus Agricola, aliam Chymici, nimirum mistioni Mercurii et Sulpuris proportionatae, assignant, unde metallis qualitas fusibilis et ductibilis ingeneretur. Quippe quo metalla hisce duobus principiis constare, et in eadem vicissim ultima linea redigi posse, anatomia Vulcania et autopsia compertum sit. De quibus postalios Clavaeus et Libavius, in suis tractatibus Alchimisticis: quamvis et alia metallaria, sive mineralia, Mineralische Ertz, reperias, quae igni liquefieri et fundi possunt, uti Bismutum, Sulp hur, Stibium, etc. Oculata sane experientia comprobat Metalla cardinalia, nempe aurum, argentum, aes, ferrum, stannum, plumbum, duci et cudi, inprimis aurum et argentum in folia tenuissima malleolo extendi, Gold vnd Silberbladt, cum examussim purificata fuerint, aurum potissimum Antonii, argentum beneficio plumni et ignis, auff der Capellen, de quibus suo loco. Cum quoque simplicia et pura metalla, ad opera non semper idonea, plura et similia imitatione effingi posse, exploratum est. Inde mixturae et compositiones, nec non metallificia in dustriosa ad exemplum nativorum adinventa sunt. Ars enim imitatur naturam. Inchoandum itaque est opificium pyrote chniaemetallicae (Nam Vulcano et vegetabilia atque animalia quoque exco quen da ex resolvenda subiciuntur, utin Chimiatrica patet) ab opere excoquendi, quod ad fusionem proximum est, uti fusio ad diductionem. Denique quia metallorum ratio cum gemmis et lapidibus, quodammodo convenit, de gemmi et lapidificio quoque dicendum erit.

CAPUT XXXIV. DE OPIFICIO METALLA EXCOQUENDI ET SEPARANDI, fundendi atque ducendi. Die Metall zu schmeltzen vnd zu scheiden, zu giessen, schlagen vnd zu hämmern.

MEtalla rudia et commista, primum coquenda, purganda et separanda;

Tum sundenda, cudenda et ducenda sunt.

DE quibus eleganter et late agit Georg. Agricola vom Bergwercklib. 9. et 10 Utinam tractatus Lazari Erckeri promissus de hoc artificio, lucem aspiceret, quem filii superstites periti eiusdem artis, parentis aemuli, proculdubio rei merallicae gratia publicum propediem facient: vel ipsi muniti experientia, tale quid effecturi. Periti enim de hisce operationibus, certi quid statuere valent. Horum effectum est, aurum sive argentum infectum reddere. l. 19. de auro et argen. legat. Confectorii vero artificii est aurum et argentum sactum, id est, quod neque in massa, neque in laminis, neque in signato, nequein supellectili, neque in mundo, neque in ornamentis sit. l. 27. §. 6. inf eod. et concise Ictus, Infecti argenti appellatio rudem materiam continet, id est, non factam, l. 19. §. 11. eod. Ceterum ut metalla ad cocturam faciliorum praeparentur, opus est quibusdam laboribus

antece daneis quos persequitur Agricola, c. 8. Das Ertz zu bereiten wie es soll geklaubet, gepacht, geröst, gequetscht, zu Mehlgemahlen, gerädet, gewäscht, vnd im Rostofen gebrand werden. Quos sequitur tandem coquendi, separandi et fundendi opus die schmeltz, scheide vnd gießkunst. A quo excogitata primum fuerit, vide Cael. lib. 18. c. 5. Polydor. 2 c. 219. Lonic. lib. 1. c. 63. ubi qui primum ferrum fuderint et meralla conflarint. Confer Lazar. Ercker. in tr. Vom Probiren, da er er öfnet etliche fürnehme Schmeltzwercke im grossen Fewer, auch die scheidung Goldes, Silbers, vnd anderer Metallen. Hic satis est ad artifices rem isisse, cum cuilib et perito in sua arte credendum. Fusa vero metalla, inprimis aes et ferrum, in cudi et malleo committuntur, ut ex cudantur, in laminas et bracteas, bacilla, tabellas daß sie zu Platten, dlechen, blettern, tafeln, schienen, steben, zehen, geschmied et werden: velut continuo in rudimenta operum redigantur, veluti, ut ferrum rudi Minerva, in sclopeti, falcis, ensis; aes et orichalcum, in pelvis, aheni et alius supellectilis speciem, cuden do efformetur. Cuius rei gratia officinae aerariae, etc. Eisenhütten vnd Hammer, Kupfferhämmer, constituendae, in quibus fusa metalla in opera tu diora aquarum motu et mole; Cum brachia et vires humanae tantis laboribus sustinen dis et continuandis impares, (ut de sumptuum et temporis dispendio, quod molae compendio lucramur, taceam) effiguranda, ut ab opificiis confectoriis facilius et maturius perficiantur et consumentur.

CAPUT XXXV. DE DOCIMASTICA, vom probiren der Metallen, vnd Mineralischen Ertz, vnd Wasser.

DOcimastica, die Probirkumst, inservit cocturae metallorum, estque tam necessaria, ut sine illa nihil opere et opera dignum coquendo et separando efficere valeas.

Temerarium enim foret operam et ignem perdere, antequam experim entum feceris, an operae pretium, et quid quantumque emolumenti ex metallo, exspectandum.

Hac enim arte et igni exiguo, im kleinen Werck vnd Fener, investigatur, quae natura et indoles cuius vis metalli, et minerae, sive fossilis, sive liquidae, id est succi et aquae mineralis, quibus metallis aut mineralibus, commistum, quantum metalli puri contineat, quantum alieni: et quomodo unum ab altero, segregari et purgari debeat.

Quae duplex est, respectu duplicis diversi subiecti.

Aut enim occupatur in probandis metallis, Metallischen Ertz

vnd Bergarten: quae vicissim sub dividitur in eam quae probat metalla rudia: vel metalla excusa, id est nummos et vasa aurea, vel in liquoribus mineralibus, in Mineralischen Wassern vnd Säften.

Utrumque enim, ut examini subiciatur summopere necesse est. Qu9s enim aegrotis thermales aquas et acidulas persuadeat tuto, nisi ante vires et naturam earum exploraverit, quo metallo et minera tinctae sint?

QUid sit metalla examine ignis levioris et fornacula probate, breviter, sed nervose, describit, in hocartificio artifex peritus et celebris, Lazatus Ercker. in tr. Vom probiren p. 1. Probiren ist gar eine heriliche alte nützliche Kunst, durch die Alchimiam, wie auch andere Fewrarbeiten, erfunden, durch welche man nicht allein eines jeden ertzes, vnd Berg Art, Natur, vnd waß er von Metallen in sich habe, anss den rechten Halt, wie viel ein Centner desselben, mehr oder wenigers Gewichts halte, erlernen vnd erfahren kan, sondern eslernet auch ein jedes Metall in sich selbst zu erforschen, ob ein Zusatz darbey, waß vnd wie viel derselbige sey, vnd dann wie die Merall von solcher vermischung, oder zu satz, oder andern ein geleibten Metallen, in viel weg zu separiren vnd zu reinigen, vnnd endlich, für fein, rein vnd aller Zusatz ledig, zu vertheilen sey. Addit, durch welche Kunst, vnd darauff exfolgeten Nutz, viel feiner gewaltiger Bergwerck auffkommen, die sonsten noch verborgen legen, vnd viel Stätte vnd Flecken erbawet, Land vnd Leuth vermehrer, vnd grosse Handthierung vnd Gewerb getrieben. Requisita huius examinatoris (vulgo et generatim Probirer, sed in nummis probandis Wardin, appellari solet; Magister prodandi, vocatur Ictis, et Zegostates l. ult. C. deponder. lib. 11. l. 2. C. Theod. eod. Inde Zigostasii munus, in l. 1. de frum. urb. Alex. in C. Theod. et in Cod. Iustin.) referuntur; Naturam metallorum pernovisse, ex sorma et coloribus: regere ignem, fornaculam, libellam et pondera fabricare posse, et Arithmetica instructum esse. Docimastica nu~maria, die Müntz, vor vnd nach den Müntzen vnd Pregen, zu probiren, quibus differat a metallaria, late tractat Ercker lib. 1. p. 36. usque ad 41. Modestin us Fachsius, lib. sing. Ex utraque A. Libavius tractatum concinnavit, operi latino Alchimiae insertum. Et nuper Cyriacus Schreirman, Zacharias Lôchner, Samuel Zimmermann, im Probirbüchlein. Item Anonymi edit. Anno 1608. sub tit. Probirbüchlein auß Gold vnd Silber. Quod non cuiusvis ingenii est, Itaque mirum, quod eriam Stelliones nummarii, exidiotis, sutoribus, pictoribus, braxatoribus, et aliis hominibus de plebe, arcana huius artis aucupentur et igni nummos probos a reprobis et aerosis secernere satagant. Forte quod malitia ingenium suppleat? Altera species docimasticae versatur circa liquores minerales probandos, wie die Mineralische Wasser, Warmbäder, Saurbrunnen nach dem Grad, Gewicht, Mensur vnd Gehalt, vnd welchem Miner vnd Metall, ein jedes Wasser soll zugeeignet werden, zu probiren: de qua tradit haud vulgoria

L. Turnheuser. in Pisonelib. 2. per tot Multum enim interest novisse, sitne aqua venenosa, an salubris, et num valetudini, et cui affectui ratione tincturae mineralis, quâ infecta est, medeatur? Habent enim diversae aquae diversos effectus, alios sulpuratae, alios nitrosae, alios vitriolatae, alios aluminosae et salsae, de quibus Rudolph. Saltzman, von Saltzbrunnen der Saltzbacher Badt, Item Georgi. Bosc. -- alios, quae auri et argenti tincturâ pollent. Hirschbergenses thermas Suencus. Carolinas, Wenceslaus Payer: teplicenses, idem Svencus, Acidulas Gullus Eschenreuter, vom Sawrbrunnen in Wildingen. H. Ellenberger; Egeranas Paul. Macasius, et alii explorarunt et descripserunt, inprimis in universum Ioh. Bauhinus, de aquis medicatis; et Tabernaemontanus. Occasione thermarum et acidularum multa oppida ad incrementum pervenerunt, vel de novo exstructa sunt. Si deus et natura minerales liquores tibi indicat, in patria, haud neglige, sed praevio examine, curam earum adhibe.

CAPUT XXXVI. DE METALLIFICIO, ET DE MISTIONE METALLICA.

MEtallificium potissimum duabus partibus absolvitur:

Componendo et miscendo metalla: vel imperfectius in perfectius transmutando.

Compositio et mistio fit, quando vel metalla miscentur invicem: ut mutato colore quasi aliud novum evadat; vel metalla metallis in coquuntur.

MIstio metallorum est partim facilis, partim difficilis, utilis et inutilis. Et imitatur fortuna, ars et fraus naturam in miscendis metallis. AEs Corynthium casu fortuito exitisse historia docet. Muretus 3. cap. 5. quomodo eius temperatura inventa, et Lonic. lib. 1. c. 58. Plin. 34. cap. 2. Cur pretiosum, tradit Cael. lib. 21. cap. 25.

Artificium miscendi, tradit Agricola lib. 8. cap. 15. varias metallorum mistiones monstrando: aeris et argenti. 8. soßil. cap. 17. argenti et plumbi candidi, unde varia opera non malleata conficiantur, 8. foßil. 18. Et metalla pretiosa cum vilibus misceri, et quatuor, id genus artificiosas temperaturas inveniri, Confer Hildebr. in Magia nat. p. 2. c. 110.

Fraudes autem impostorum metalla fraudulentet, et in perniciem humani generis miscentium quis callet, et enumerare potis est? Corruptores et adulteratores nummorum exstitisse, sed quorum fraus cum malitia hominum, in cute et corde perditorum, qui Kipper et Wipperaudiunt, non conferri potest. Hoc enim genus plane diabolicum, nec ullis legum et poenarum repagulis cohibendum, aut a scelere deterrendum, sed omnes fines pietatis et probitatis transiliit. Sacerdotes, quos si ex verbo DEI paterne et fraterne moneant, contumeliis afficiunt et ludibrio habent, in illos

retorquendo petulanter; Wann der Pfaff nur Gelt herte, er würde so wol, vnnd besser tippen, als andere, es mangelt jhm am besten. Magistratibus, qui poenas comminantur, et isti impudenter et iniuriose minantur, quasi eius criminis insimulando; Er wil andern das kippen wehren, vnnd kipt keiner mehr als er, der böse Gelt ins Land bringer, vnnd müssen es die Vnterehauen per forza nehmen. Cur? Der Burgermeister hats befohlen, diese Groschen sollen gelten. Haec istarum Harpyiarum, satis calva est excusatio. verum si non precibus, tandem imprecationibus et exsecrationibus populi exhausti et emuncti, mericas poenas Iuent, hic et apud Plutonem Patronum Kipperorum. Interea etiam pro praemio nanciscuntur, ut num mi aerosi, istorum opera in Rem publ. illati, nomen ab ipsis illatoribus adipiscantur apud Plebeios aeque ac vitos honestos, satis ignominiosum. De quorum salute etiam dubitatur. Vide Vuterricht, daß die Leute, welche durch vnziernliche Mittel Gelt vnnsd Gut gewinnen, nicht selig werden, Johann Webers, Erfurt. in 4 anno 1622. Item, Wucher Predigten Georgij Zeemann, Augsp. in 4.

Hic reu ocanda esset lex Taciti Augusti, quae omnium omnino metallorum confusionem prohibuit, indicta, cipitali poena, Bodino referente, in nummis, et vasis aureis et argenteis. Quod optandum, sed vixsperan dum. Sed ad propositum. Cocet Ag icola lib. 8. cap. 20. foss. trium metallorum tres temperaturas haberi veterum: et unam novam, nec plura simplicia metalla mista reperiri. Bodin. lib. 6. cap. 3. de aere et ferrc. Miscerinon possunt aurum et orichalcum: argentum et stannum: aes et ferrum. Haec enim metalla si misceantur; ductum non patiuntur et colliquari nequeunt. Quod si particula aeris in fornacem ferream coniciatur, nullo modo fieri posse, ut ad liquorem redigatur, sed adustionem potius patiatur. Commixtionem patiuntur aurum et argentum: argentum et aes, stannum et plumbum. Unde Iruisconsultos in l. 5. §. 1. ff. de reb. cred si cert. petat. Plumbum cum argento mixtum deducipotect. et: Quia separaripotect. Irem, si aes et aurum mixtum fuerit, deduci non potect. Exinde etiam constat, Inriscon sultos peritos rerum metalli carum, uti passim ex aliis legibus et tot. tit. de auro et argent. leg. paret. Sed inaudimus, falsarios istos impostores etiam in stanno periculum facturos, ut aerosis nummis misceatur, vel saltem incoquatur. et quis fallacias Iudaeorum omnes expiscabitur. Opificium et exercitium metallicum occupatur etiam in tingen dis et coloran dis metallis, per caementationes et gradationes: mollificando et indurando: augendo, in pondere et massa: de quibus alibi. Hic innuisse satis sit, purifi candi, solvendi, fundendi, miscendi, incoquendi, et partim transmutan di modum.

CAPUT XXXVII. DE OPIFICIO, SEU ARTIFICIO ELECTRI ET ORIchalci, Wie man Contrafeut vnd Messing machen soll.

ELectrum nativum desiit in venis, utsupra monitum: Facticium, arte, substituitur.

Orichalcum etiam facticium (nam naturalenon amplius reperitur) duplex hodie praeparatur, vulgo gelb vnd weiß messing, tincturae mineralis additamento.

NAtivum electrum appellat recht Contrafey. Matthes. in conc. 9. p. 135. quomodo fiat, docet Agrico la, pag. 692. Flor. 1. subs. 16. Brodaeus 21. Misc. cap. 4. et 6 misc. cap. 23. Statius 1. observat. 10. et quis primum in venerit, Virgil. 2. cap. 22. Marcel. Don. in dilucid. p. 741. Attem imitari naturam, artificio orichalci, speciosedemonstratur. (AEs enim utroque colore olim venae dederunt) adiectam ento cadmiae, vulgo Galmey, luteum vel flavum, repraesentans aurum, redditur; at pulvere magnetis, vel arsenici, halonitri et argenti vivi beneficio album referens argentum, fit. De hisce mo dis L. Ercker lib 3. vom Kupffer, subrubr. wie man das Kupffer zu Messing mache, ver mittelst deß Galmey. Georg. agr. lib. 9. fossil. c. 1. p. 699 et 700. brodaeus 6. misc. c. 23. 10. Combachius lib. 3. phys. c. 5. p. 423. Vinc. Belvacen. in spec nat. lib. 8. cap. 36. Magir. lib. 5. Physic. cap. 1. Ubi observandum, quod hic nulla fiar metamorphosis metallis, sed tantum alteratio, nona qualitate et colore introducto, in aes. Quantum orichalcum rei familiari prosit et publice proficiat, facile colligit is, quin on ignorat, quam splendiada et quam varia opera in de fiant, in primis pelves, candelabra, lichanuchi, siphones, quae et pluris aestimantur, quam aerea, quod cum aeris habeant duriciem, aureo placeant colore, et quae ex dealbata argenti specie arrideant pocula et vasa facta.

Praeter haec aliud quoque facticium adinventum est, quod genus instar auriflectile et ductile, vulgo Zinck, quod propius ad colotem auriaccedit, et visu multos decipit, nisi ignis dolos aperiat, que exaere fit, lapide calaminari Thracia, radicibus curcumae et ficubus, additis. Exoriehalco deducitur bractea quaedam, quae vulgo Lohn, oder Flintergoldt, inde Messingschlager Noribergae. Ubi eriam Orichalcum in magna copia conficitur. Galmey wirdt auß Tiroll dahin bracht, vnd ander Orte her. Ut taceam de filis orichalceis, quas ad usum clavicymbali, Cirhatae, Harpiae, et alia id genus musica instrumenta, beneficio artis confectoriae protrahuntur.

CAPUT XXXVIII. DE CHALRBE ET STANNO FACTITIO.

CHalybs, vel nascitur, vel tinctura ex ferro fit:

Uti et stannum Anglicum adiumento quodam fieri potest, ex communi.

DE chalybe tradit Ercker lib. 4. pag. 124. georg. Fabric. in observat. metall. ubi de tincturae speciebus, vulgo härten, et fluviis, qui faciunt ad eas: et Clodius pag. 178. De stanno ad similitudinem Anglici. Betillus, Agricol. 8. fossil. 19. pag. 696. M. Papst, p. 1. Kunstbuch, pag. 242. Tinctura enim robur ferro conciliat, quae in officinis quadruplex adhibetur, Fabric. capite octavo, de re metalt.

Plumbum candidum miscetus plumbo nigro utopera commode ex eo fieri possint, cum perse minus sit tractabile: item plumbo cinereo, splendoris et levitatis causa. Et si in Camin as funditur, ita fingi potest, ut colorem auriaerisque nativi referat. Fabric. eod. Et si plumbo candido quarta pars aurichalci adiungatur, simulque incoquatur, vasa ex eatemperatiora facta argento similia esse videntur.

CAPUT XXXIX. DE ARTIFICIO INCO QUENDI METALLA. zu vberwircken, vergülden, verzienen, et contra aura. mentum separandi.

ARtifices quoque modos habent incoquendimetalla.

Puta argentum inaurandi, zu vbergülden, unde auramentum vergüldung.

AEs aut orichalcum, aut ferrum, argento, autstanno incoquendi vel plumbo.

DE ratione deaurandi, Agric lib. 9. cap. 3. Plin. cap. ult. et atgentandi, lib. 9. cap. 6. et lib. 9. cap. 2. in fin. et 9. cap 4. De utraque Clodius, p. 178. et 179. utilitas incoctilium est, ut vasa aeruginem vel ferruginem non sentiant, decorem concilient, et liquores in vasis aereis et ferreis incorruptos conseruent. Hinc vides ferreas bracteas stanno incoqui, weiß Blech, verzient Blech, et in varios usus praeparari. Inde Blechschmiede: ex quibus varis utensilia, et alia opera conficiuntur.

Contra quoque artis est, incocturam à vasis inauratis separare, et vicissim aurum secernere, quod fit aqua Regis, de qua Ercker et Chimici, et nos suo loco.

Homines imperiti saepe decipiuntur, quibus aes pro auro, plumbum pro argento, vel quid aliud argenro simile, ut dicitur in l. 9. §. 2. de contrab. empt. datur, vas aurichalcum pro auro, l. 45. Item Vinola aurea maxima ex parte aenea, l. 14. vel si inauratum aliquid sit, vel si aurum quidem fuerit, deterius autem, l. 10 eod.

CAPUT XL. DE METALLIFICIO, QUO METALLUM IMPERFEctius muatur inperfectius.

MEtalla etiam an arte naturam imitante effingipossint, et aliud in aliud transmutari, quaestionis est.

Facilior quidem modus in ferro apparet, quod in aes vertitur, vel natura vel obstetricante arte: item plumbum in aes: Mercurius in plumbum. Contra etiam Mars ac Venus in Saturnum, Venus in aurichalcum, plumbumin Venerem. Sed difficilior transmutatio et multis incredibilior aeris, plumbi, Mercurii, etc. in argentum et aurum, perhibetur.

HInc quaestio intri cata et tot saeculis ventilata, an, trans mutatio metallorum sit possibilis. De vilioribus metallis ferme dubitare desinunt, experitentia oculata convicti. Quod Theologi, Philosophi, Medici, Iurisconsulti, Mercatores, confitentur. Item Metallurgik Docimastae et fabri aerarli et ferrarii comprobant. Ut saltem unum atque alterum testimonium adferam; Matthesius in contione Sarept. 8. p. 111. inpr. qui non imperitus rei metallicae, in valle Ioa chimica transegit vitam, ait: Daß auß Eysen Kupffer werde, ist gewiß, nie allein durch den küpffrigen vnd kisi chtigen Biunnen, in Zips, welcherdz Eysen zu Kupffer macht, sondern daß auch viel Künstler mit jrer Kieß oder Kupfferwasserlauge beweisen. Lazarus Ercker, der weitberühmbte Keyserlicher oberste Bergmeister, vnd Prsbirer, lib. 3. pag 100. vom probieren vnnd schmeltzen, sub titul. Ob auch auß Eysen Kupffer wirdt? Hierauff, in quit, soll der Leser bericht seyn, daß ich es eine lange zeit dar für gehalten, dieweil das Eysen in den küpfferigen Wassern, als in Vitriol, grünen gebrauchten Wein stein, vnd dergleichen, das Kupffer niderschlegt, daß nur das Kupffer allhier in solchen Wassern vom Eysen nidergeschlagen, vnd das Eysen an jhm selbst nicht Kupffer werde: so habe ich doch seither so viel geseden, daß auch in den victrilischen Gebirgen in einer Gruben, die Forthespen, deßgleichen die Tonen, Nägel, auch ander Eysenwerck, durch lenge der zeit, also penetriert worden, daß solche durchauß zu einem rechten gnten Kupffer worden. Derowegen ich nunmehr dahin schliessen muß, daß auch auß Eysen Kupffer wirdt. Hic artisicis periti fidem oculatam et iudicium haud fallax, perpende an ad fidem persuaderi possis. Quod si adhuc haesites, omnem scrupulum tibi eximer And. Libavius reium metallicarum et chimicatum studio sissimus in tr. contra Guibertum transmutaetiones inficiantem, lib. 2. pag. 217. et seqq. Ubi latissime et nervose veritatem probat et confirmat atque contraria diluit. Adstipulatur Daniel Sennert. in utraque Medicina Galenica et Hermerica doctissimus Medicus, in lib. 1. de consensu Galeni et Chimic. cap. 2. p. 21. Smolnioii, ait, quod est oppidum Carpathimontis, eiusque partis Ungariae, quae quondam Dacia nominabatur, et puteo extrahitur aqua, et in canales triplici ordine locaros infunditur in quibus, positae porriones ferri, vertuntur in aes. Minutum autem ferrum, quod in fine canalium collocatur, talis aqua ita exedit, ut fiat quasi lutum quod dam, id vero omne postea excoctum in fornacibus, fit aes purum bonumque. Ea vero aqua, stillant venae plenae, quae cum atramento sutorio, naturali cognatione iunguntur, ex quibus id excoquitur. adde autopsiam Georgii Werneri, in histor. de adm randis Ungariae aquis. Quasles etiam in Suecia reperiri, et sub Carolo Rege, paucis ab hinc an nis ad ean dem transmutationem usurpari, mihi virbonus, ex Suecia oriundus indubitata fide, retulit. Et Goslariae aquam mineralem, e monte Rammelsberg, effluere, cuiferrum iniectum tran smutatur in cuptum, compertissimum est. Vide A. Baccium, de Thermis lib. 5. cap. 12. Iacob. Wecker. 10. de secret. 5. Cardan. 6. subtil. et 10. Iohan. Baptistam Portam, Magiae cap. 4. Vogel. Paracelsum. Caesalpin lib. 1. de metall. cap. 6. C. Bormam Epist. 7. Kentman. t. 19. fossil. Clavaeum, Michael Papst, p. 1. im Artzney vnd Wunderbuch, p. 85. et alios,

quos lubens praetereo, me ad tract. de erario, tit. de Alchimia remittens. Sennertum, in Instit. Medicis lib. 5. p. 19. 1236. Vides ergo quod, natura coadiuvante, ferrum veretransmutetur in aes, necalteretur tantum, ut in orichalco fierisole t, tinctura cadmiae. Naturam praecuntem comitatur Ars, quz etiam transmutatio demonstratur, interventu in primis aquae vitriolatae, vide Zipferbrunnen zu machen, ad transmutationem ferri in aes. Brevissime hoc artifi cium describit Sennertus pag. 21. ferro in aquam vitriolateam coniecto, pulvis rubeus adhaerescit, qui igne fusus cuprum evadit. Et nuperrime Michael Potier in Philosophiapura, pag. 47. Solvatur vitriolum in aquam abaqua vulgi, in hanc aquam ferri ramenta proiciantur, ferveat aqua usque ad consumptionem rertiae partis illius, sub dio, relinquatur, subsidebit in imo vasis ferrum et vitriolum. Effundatur aqua clara, immittatur alia. Hocrepetatur saepius, dum tota substantia vitrioli soluta in aqua, nec non impuritas ferri effusa sit, conspicies in fundo pulverem rubrum, qui in folium liquatus, et in canaliculam proiectus in Cuprum purissimum concrescet. Vel brevius sic: Limaturae ferri co quantur in aqua vitrioli dintissime, dein de liquantur, in corpus. Et quid opus est verbis, cum ipsus specimen viderim et manu tractarim, imo ipse periculum fecerim. Et quamvis prima facie, Agricola lib. 9 cap. 2. fossil. diffiteri videatur revera ferrum mutari, sed saltem alieno colore infici; attamen quia paulo postconcedit atramenti sutorii vi, ferrum in aes mutati, uti que necessario colligitur, eum non alterationem, sed read mtransmutationem statuisse. et possem tibi suggerere sex alios modos transferendi ferrum, in cuprum, ex calybis aut Martis tenuissimis laminis, vel limatura, vel ex ferro vitriolum, et rursum ex hoc cuprum beneficio naturae, et ministeria artis, si huius esset instituri. Eadem ratio est quoque in Satutni seu plum bi transmutatione, in aes ex Caminis plumbi, per cementationem. Et quod Mercurius, paucolabore et sumptu in plumbum mutaripossit, docet Rhenanus in dissert. pro Chimae veritat. Uti et reliqui modi noti incerti sunt, ex Marte in Saturnum, ex Venere in Saturnum, Aurichaleum, plumbi in Venerem. Sed hi aliud domicilium sibi vendicant. Satis sit uno atque altero exemplo infallibili possibilitatem rei ostendisse in metallis imperfectioribus. Princeps seu Magistiatus, qui ferri et plumbi fodinas possident, frustraneam operam in hac specie transmutationis non locabunt, ut defectum aeris suppleant. Quod si natura aquas vitriolatas, uti in Dacia et Suecia, largiatur, res erit in facili, et minori impensa.

CAPUT XLI. DE ARTIFICIO CHRYSO-ET ARGYROPOEIAE.

SEd quid de Chrysopoeia, Goldt vnnd Silber nachzumachen, statuendum, quam totus mundus appetis? Certitu dinem eius multi negant.

Sed quia paucis cognita, et maior pars pseudochimicorum, imposturis et praestigiis ludit: ut saltem crumenam nummosam aucupentur; cum tamen nummis alienis non indigeant, quae aurum et argentum facere et producere possunt.

Ideo hoc artificium periculi et dispendii plenum ad blanditias impostorum, Principi vel Reip non facile et temere tentandum suadeo:

Quia me vestigia terrent.

Hinc aurea sententia aureis literis notanda, Goldt machen, wer es weiß, sagets nicht, Wers nicht weiß, wolt es gerne sagen, vnd kans nicht, vnnd denckt mich zu betriegen, vnd mir mein Gelt abzuligen.

NEgant, et ludibrio habent quamplurimi G. Agricol. lib. 5. de ort. et caus. metall. c. 4. et 5. ex professo, erastus et Guibertus, Iul. Caes. Scaliger. Guarinon. lib. 1. cap. 13. Euphorm. sat. 1 p. 227. Froschmeusel. Item, Warnung vor der falschen Alchimi, Magdeburg in 4 anno 1619, et alii, quos in tractat de aerario, sub tit. Alchimiae adduxi.

Econtra asseverant non pauci, artem certam esse Rob. Vallensis, Comes Trevisanus, Basilius, valentinus, Michael Sedinvagius. Alexander Sedonius, Guilhelmus Homlit on. Dionys. Z charius. Thomas Noctonus, A. Libavius contra Parisiensium sententiam disputando, et argumenta contraria refellendo, in tract: Alchimae: et in tract contra Guibertum. Clavaeus adversus Erastum, Marcellus Wanck emius, in Eipst ad Burggravium contra Scaligerum. Turnheus. in Pisone cap. 7. et 8. lib. 1. ibi, habe Metall offt transmutieret. Vide Theatrum Chimicum, ubi praecipuiautores. Plane, bona mihi fide relatum est, anno 1586. die 9. Novemb. hora 9. matutina Sebaldum S. quem Pragae, olimin aula Caesaris Rudolphi novi, in laboratorio Electorali. S. beneficio tincturae, cuius granum sumpsit, instar synapis, Mercurii marcam in tigillo rotundo in aurum purum convertisse; et compertum computu, particulam unicam tincturae, tinxisse 6400. partes Mercurii: et hoc aurum facticium in quo vis examine probatum constitisse. Et quod specimen admirandum, ex Saturno in Solem Nobilis quidam a S. in aula Hassiae, ab hiac paucis annis praestiterit, bini testes, fide dignissimi, mihi fidem fecerunt. Uti olim Alex. Setonius Basiliae, teste Zvingero, plumbum in aurum convertit. Anno 1603. Item in civitate Crossa Guilhelmus Homliton. ex plumbo fecit ante paucos annos, teste Fr. Mollero. Liceat enim exemplis nuperis uti, et testibus praesentibus et oculatis. Qui plura restim onia rei desiderat, Libavium adeat. Et cum primis Theobaldum Hohenlandium, in historia transmut. metallicae, pro defensione Chimiae et Iohan. Wolffgang. Dien heimii, lib. de medicina universali, c. 24. Et Penoti, apolog. contra Guibertum. Ubi cumulum offender, et aes meditetur, quale fuerit, cuius fit mentio Esdrae, lib. 1. cap. 8. v. 25, 26, 27. ibi, Vasa aris fulgentis optimi, duo pulchra, ut aurum.

Certitudini et veritati artis, tua in credulitas praeiudicium nullum pariet. Nec tuum est, mihi vel alii persuadere vel dissuadere quid credendum. Artem certam et possibilem esse, quam fratrus roseae crucis inter pa/rergos2 recensent, quan ta et qualia e)/rga fuerint, pensita. Vide postsupra dictos, nuperrime anno 1619. editam puram Philosophiam Michaelis Potier. Ubi annexum indicium, de Fr. R. crucis, et ciusd. veredarium Hermeticum Philosophicum laetum et inauditum nuntium adferentem, Anno 1622. emissum, inprimis pag. 91. 92. 93. 94. Rem infinitis imposturis et fallaciis esse implicatam, hactenus experientia docuit. Et quis caveat, ab insidiis istorum versipellium, et vertumnorum praestigiis. Homines facile credunt, quod libenter audiunt spe lucri. Etiam cautus, ut caute caveat, vix sibi caver. Iam pridem et ipsus, Charmalaeontis cuiusdam impudentissirmi colotibus ludificatus, spe Medicinae sive tincturae, ad dolores podagricos (quis enim tanti mali fixi medelam non animitus affect t voveat?) certo facta: sed scelus insaluta to hospite, et Vulcano aufugit, erupit, evasit. Habe endlich erfahren, daß dieser Landfeger ein verlauffener Pfaff gewesen. Desperatio olim fecit mona chum, hodie impostorem Chimicum. Technas varias refert Guibertus, et regulas tradit quatuor, quibus Pseudo Chimistae dignoscendi, Michael Potier, in veredario, pag. 121. et seqq. in rsep. 3. quae te cautiorem reddent, in quos cadunt rhythmi isti:

ALCHIMIA.

Illa est ars, sine arte,
Cuius summa pars, cum parte,
Cuius mater otiari,
Cuius verba sunt nugari
Cuius votum denigrari,
Cuius fama annotari,
Cuius proba est mentiri,
Cuius via impediri,
Cuius labor est inflare,
Cuius fructus mendicare,
Cuius merces numquam stare,
Cuius poena est perire.
Et in cruce interire.

Item, Acht Stück folgen der Alchimey,
Rauch, Asche, viel Wort und Untrew
Auch Seufftzen tieff, vnd schwer Arbeit,
Armuth vnd allerley Kranckheit,
Weit du nun darfür sicher seyn,
So gehe nicht zu mir hereyn.

Was rechte Künstler seyn, die werden hiermie nicht gemeynet, ait idem auctor qui valde offensus Alchimisticis impostoribus. Item, Philosophi, Astrologi

Sampt den Sophisten
Vnd Alchimisten,
Dergleichen sonst,
Seindt jhrer Kunst,

So gar gewiß,
Zu jhrem Genieß,
Daß es kaum fehle ein langer Spieß.
Item, Goldtmacher vnd Alchimisten,
Bey Fürsten vnd Herren sehr eynnisten,
Bey Edel vnd Vnedel auch,
Machen für Goldt ein Schmauch vnd Rauch,

Adde Apocalyptische Offenbarung der Alchimi, in proaemio. Tutiusfaciunt qui Alrchum: sticam exercent, id est, qui ex simo seu agricultura lucrum quaerunt, de qua Ioh. Claius in Alt, Khu, mistica.

Principi et Rei pub. non facile auctor forem, ut nisi circum stantiis bene discussis, fideque et peritia artificis satis exploratis, sese fortunae Vulcani crederente:

Felix quem faciunt aliena pericula cautum.

Dealbationes metallorum ad similitu dinem argentl, caementationes et gradationes ad auri simulacra, nec non augmentationes in pondere et massis fieri posse, indubium est, sed quas examen ignis facile detegit et eludit.

CAPUT XLII. DE ALIIS FACTICIIS METALLICIS ex metallis.

UTne quid ad notitiam metallificii praeteream, lubet et metallaria alia subicere, quae non tam natura, quam operae opificum et fornacum conferunt.

UTpote Nihilum, pomphylax, Hütrerauch, de quo Agric. lib. 9. fossil. 7. et 11. cap. 2. Squama, Hammerschlag, Scoria sive spuma auri et argenti. Golde oder Silberschaum, vulgo Glette, aerugo aeris, Grünspan, oder Spanischgrün. Ferrugo, Eysen rostm, Agric 9. cap. 13. et 16. Lonic. pag. 363. Cadmia 9. cap. 10. Cabald, Galmey, lapis calamaris, Cinerea, Bley Asche.

Quib. adici possunt Caerulem factitium, gemacht Lasur, Corussa, Bleyweiß, Ochra Bleigeel, Menium factitium, Mening, Cinnabaris factitia, Zinober. Quorum omnium et singulorum usus ad varia opera medicamenta et pigmenta, et id genus alia, de quibus Agricola late post Fallop. Casalpin. Lonicerum, quae salcem summo indice attigisse saris fuerit, cum labore et igni producantur.

CAPUT XLIII. DE OPIFICIIS EXCOQUENDI SUCOS ET terras minerales.

PUta vitrioli, Kupfferwasser, Aluminis, Alaun auß Alaunischen Wassern, oder Erden, Halinitri, Salpeter zusieden, salis communis.

DE hisce agit Agric. lib. 12. vom Bergwerck: das Kufferwasser wir dt gesotten, auß Kupfferwasser, oder auß kupfferwässerigen vn~ süssen Wassern oder auß Schwartzgrün vnd roth Atrament vermische: auß Erdem oder Steinen mit Kupfferwasser vermische, cuius rationem declarat Turnh. in Pisonelib. 2. c. 8. p. 42. Ingleichem wird auch Alaun auß Alaunwasser, oder auß alaunischer Laugem durch Erd. reich mie Kieß oder Stein, oder andern Dingen vermischt. Agric. d. lib. 12. Turnh. 3. c 5. Item, Salntiter vnd Salpeter auß Niterwasser, Nitersaugen vnnd Aschen. Agric. d. lib. Latius vero Laz. Ercker, de hoc opificio in tr. vom Probieren, lib. 5. per tot. p. 126. et seqq. In Plonia, uti et in Marchia hocopificium sumptu publico et privato passim exercetur, da in die 20. salpetersteder hin vnnd wider gehalten werden, quibus licentia a Principe datur fo dien di ubicumque terra nitrosa reperitur, boni publici causa. Conficitur ut plurimumex hominum urina, aliorumque animalium et ovium in stabulis et monasteriis vetustis. A qua terrae nitrosae effossae cum affunditur dat lixinium, quod in salem petrae igni decoquitur: quomodo vero purificetur, et fundatur Chimici notunt. Usus eius in Medicina, et in aliis rebus frequentissimus. Salis communis coquendi modum supra indicui; in Polonia sal natum et fossile, quod magna copia in Silesiam superiorem infertur. Grosse Wacken, daran zwey Rossz gnug zu ziehen. Cuius usus Suidnicii est: In inferiori Silesia adhiberur Sal conctum ex sale marino. Cuius reicausa officina coctoria, iuxta Viadrum vulgo Newsaltz, exstat partim et ex salinis Hallensibus adfertur. Ex quibus aquis excoquatur Agcicol. lib. 3. fossil. cap. 3. De Coctura salis marini à sole, vel ex salinis ignis adminiculo, Vegetius lib. 4. cap. 11. de remilit. Turnheus. in Pisone, ubi et de salis, sive salsedinis separatione ab aqua marina.

CAPUT XLIV. DE ARTIFICIO PARANDI AQUAS MINERALES, et similes artificiales.

DEnique non omittendum. Utinatura aquas Medieas producit, calidas et frigidas, varia proprietate mineralium imbutas seu affectas: ita quoque artem in defectu naturalium, eiusmodiaquas imitari et parare posse.

DE quibus agit Leonh. Turnh. lib. 3. per tot. wie dergleichen Bader arte zu bereiten, in libro, quem Pisonem inscripsit, in quoaquas Germaniae, in reliquis descripsit aquas Galliae, Hispa. Ital. Angliae, Scotiae, Hiberniae, Suetiae, Norvvegiae, Russiae, Moscoviae, Graeciae, Poloniae, Bornssiae, Sardiniae, Siciliae, Corsicae, qui nondum lucem viderunt, et si forte in Bibliothecis manuscriptiextarent, operae pretium foret, ut publici iuris fierent. Neminem scio quitale examen aquarum in universum instituerit, et artem professus fuerit, manus opera et industria minerales aquas et virtutes imitandi. Ut rem intelligas deficientibus, in suo loco, sive patria acidulis, arte possunt praeparari, eiusmodi aquae vitriolatae: Si ???

sulpureas, alumin osas et nitrosas thermas desideras, arte quoque confici possunt, et nitro, alumine et sulpure infici, ut ad medelam sanitaris condncant, inde Sennertus, lib. 5. p. 3. sect. 3. cap. 41. infin. Ad thermarum et naturalium balneorum imitationem, multa in defectu thermarum parari posse. Puta ad san andam scabiem, pulver em mineralem.

Deinde, aliae quoque aquae artificiales ex mineralib. rebus conficiuntur et destillantur, puta, Aqua fortis et aqua Regis, quibus aurifabri, et chimici, inprimis utuntur, de quibus Laz. Ercker, postalios, lib. 2. p. 62. et seqq. Ioh. Popp. p. 2. Von Praeparation der Metallen, pag. 462.

CAPUT XLV. DE GEMMIFICIO.

MEtallifi cii portio est, gemmas beneficio ignis ad similitu dinem naturalium effingere. Unde gemmificium, quod de fictionibus gemmarum et facturis lapidum agit.

Uti quoque eiusdem pars quae dam est vitra conflare et efformare, oris et Vulcaniope.

DE gem mis factitiis prius, post de vitris (quamvis a vitrariis opificibus eriam quam plurima supellex effiguretur et conficiatur, utex parte ad confectoria pertineant: sed plura reperies praeparatoria artificia, quae cum confectoriis in quibusdam concurrunt.) Vitrariam artem, quia metallicam imitatur, rectius hic collocati existim amus, ne species a suo genere divellatur) tractationem instiruemus: Praeterea de lapidibus factitiis, et lignis fictitiis: denique de colorificio agemus. Artem imirari naturam et hic apparet, et simulacrum, veritatem. Multa enim fiunt in Republ. speciem veri habentia, necessitatis, urilitatis et saepe iucunditatis gratia. Prudens magistra tus utitur sophismare politico, populi sui et vicini: Miles stratagemate hostis fallendi causa. Hinc versus:

Nil refert, virtus, dolus an sit in hostibus: uti
Si modo sis victor, vique doloque, licet.

Et quae simulacra terum, ad similitudinem hodie fabricari obsernaveris. Serica imitatur laneum et lineum genus: inaurata aurum: inargentata argentum, modo ne fraudandi animo fiat. Dolo enim bono utendum, nec iura prohibent. Haud aliter et cum gemmis fictitiis agitur, quae ad speciem nativarum finguntur, ad ornamenta speciosa saepe, vel impendii parcendi gratia, vel quod interdum auro et gemmis veris, tuto uti non licitum nec utile sit. Quis ad mundum infantiae et pueritiae lapidibus pretiosis, vel ad oinatum in ludo equestri, et aliis ludicris exercitiis utatur, et tam pretiosissimas merces periculo et dam no exponat? Unde gemmificium successit, et sectores gemmarum, Plin. lib. 37. cap. 12. Agricola 5. cap. 24. pag. 555. et cap. 15. pag. 879. Gemmas hodie, in quit, ex vitro nativis illis, tam similes quidam fingunt, ut persaepe imperitis imponant, quas tamen

linea et ignis peritis, non gemmas, sed vitra esse coarguunt. Hinc videmus, Smaragdos, Rubinos, Hyacinthos, Saphitos, Topazios, Adamantes, effingi, quae nitore et splendore: quasi veras superare vikentur. Ininsula Cales, vulgo Calismalis. Isidorustradit, nasci arborem similem palmae cuius gummiinfectum vitrum, cerauniam gemmam reddat. Ita et olim Obsidianum vitrum factum fuisse ad similicudinemlapidis Obsodii Iac. Nicol. 4. Miscell.2. notat: Hincfingicorallia, perlas et crystallos, necnon succinum et ambram arte praeparati videmus. Solent autem gemmae imaginariae confici, ex vitro, silice, crystallis et duplicatis, cvulgo Dupleten: velex gemmis minus pretiosis, uti in Adamante et Rubinis, sive Granatis Bohemicis, videre est, quibus bracteolafulgida in annulis sub ditur, Agric d. lib. 6. cap. 4. Ut taceam de lignis et ossibus, aliisque rebus, quas arsimitatur. Dehisce Libavius, Berillus et Balduinus Clodius in officina Chimica, Agricola lib. 6. cap. 4. fossilium, et lib. 5. cap. 24. Schnurim Munderbüchlein. Confer Beschreibung der fürnembsten Edelgestein, Wilhelmi Ey.

CAPUT XLVI. DE VITRIFICIO SEU VITRIFI CATORIO.

VItraria opisicia formant partim vitra, ad alias artes confectorias; atque variam supellectilem: Partim coloribus in fi ciumt et incoquunt; Partim colores vitreos praeparant, Glaß Farben, vulgo, Schmeltzglaß.

DE artificio vitra sormandi, (desinientr enim Seez, artifex vitrum format spiritu, mitdem Blast deß Mundes, per instrumentum ferreum excavatum, quod arundinis vacuaeinstar) Plin. lib. 36. rer. nat. cap. 26. Cardan. 5. de subtil. et lib. 1o. derer. varietat. cap. 52. Caelius lib. 15. cap. 13. Polydor. 2. cap. 22. Antonio Neri dellarte vetraria, in 4. Italice scripta, anno 16 13. in Tirense Stampata. Agricol. lib. 5. fossil. cap. 24.et tract. vom Bergwerck, lib. 12. pag. mihi 483. et seqq. vannochius lib. 2. Pyrotechniae cap. 4. Garz. cap. 64. Mat the sius in Sarepta. conc. 15. Salmut. in not is ad Pancirol. Weckerus cap. 15. lib. 10. desecret. Dffendarung Göttlicher Maiestät, lib. 19. carp. 24. Hieron. Roman. intract. Hispan.lib. 8. c. 8. derep. gentil. Materia sane vilis et obscura, ad tam splen didum et pellucidum effectum producen dum, arena, et cines, quodnemo crederet aut rationibus persuaderi posset, id arte fieri posse, nisi Experientia testis foret. Quod illustre exemplum clarifi cationis nostrorum corporum in vita caelesti praefigurat. Sed ignis claritatem et spiritus tenuitatem conciliat. Quod genus artificii olim tempore Caesaris Tiberii ad tantum in crementum pervenit, ut vitra ductilia, instar auri et argenti, vel alterius metalli ductilis, in longum et latum protrahere et extendere liceret malleolo, sane ad contemptum auri et argenti, quod ex tali vitro opera magis perspicua et pellucida effici prtuissent. Hancartem invidia Tibetii, quihuic artifici oculos effodi iussit, teste Xiphilino et aliis, perdidimus, nec hactenus restituta fuit, nisi quod tinctura quadam Chimicorum aliquando restautan da speretur.

Hodie Veneti, in officina Murana, subtilitate et perspicuitate crystallina, nec non varietate operum, ut nec domos, naves, et id genusrara et fa ctu difficilia intermittant efformanda, populos universi mundi superant, quam Belgae, et alii aemulari ausi, sed frustra. Licet multae etiam vitrariae officinae in Germania aliae aliis precellant materiae puritate et industria. Uno verbo ut exprimam, Veneti omnia opificia confectoria metallaria imitantur, ut quod alii ex auro et argento subtiliterelaborant, sutilius ex vitris confletur. Singulare ergo artificium Venetis reservatum est. Cuius opera in totius mundi regiones et provincias distrahuntur, magno cum emolumento publico et privato. Vide Megiserum in descriptione Venetiarum, et alios. Iocundissimum mihi fuit, Anno 1600. inloco, remipsam oculis usurpare, contemplari et admirari. Prineipes et civitates, qui silvis abundant, hoc artisicio, reditum suo fisco non aspernandum, faciunt Necin Republ. dissuadendum, modo ligna sufficiant: Die Glaßhütten fressen viel Holtz. De confectoriis ex vitris hic nihil addam, inde enim fenestrae, specula, perspicilla, etc. Et quilevi igne vitrum vario colore tinctum et liquefactum, in praesentiarum, opere manuum in subiliffimas speceis formant, quod artisicium hucusque paucis, ferme ad similitudinem vitri olim flexilis, irmotuit.

Colores vitreos parädos (Glaß Farben vod Schmeltzglaß, blaw, roth, weiß, Saffranfarb, Schmaragdengrün, Hyacinthenglantz) describit B. Clodius in offic. Chimica, et partim Agricola atringit. Quomodo vero vitrum liquefiat, M Papst, pag. 1. Artzney vnd Wunderbuch, pag. 223. post alios notar. Hiscecoloribus utuntur et ipsi vitrarii et aurisices in cocturis Schmeltzwerck zy machen, mit Venedischem Glaß zu verglasen.

CAPUT XLVII. DE OPIFICIIS LAPID ARIIS PRAEPARATOriis, marmorasecandi et poliendi, et id genus alioslapides.

HAec de Gemmisicio. lapidum quoque et marmorum praeparatio quaedam fieri debet ad futura opera. Quae fit se ctione et politura.

MArmora secandi rationem commendat, post Plinium, lib. 36. c. 6. Agric. lib. 7. cap. 11. p. 639. Birellus. Inde opisices et sectores marmoratii, fac. l. 1. §. ult. C. de excusat. art. lib X. Secantur enim serra, arena admista etaqua. Expeditur hocopus facilius, benesicio machinae aquariae, quam brachii. Inde videmus sre quentari molas secandimarmora, laspidem, et aliaid genus saxa sectioniidonea. Genera marmorum et alabastri, Iaspidis, etc. vide apud Agric. lib. 7. foss. cap. 1. et seqq. post Plin. d. c. 6. cum seqq. isid. lib. 16. cap. 5. Salmut. in notis ad novareperta. p. 2. pag. 67. Poliendapraetarea sunt in commodiorem et splendidiorem usum, et leviganda, vulgo, polieren, gletten, quod etiam machinario opere sieri solet. Lapides enim adaeque ac metalla et arma expoliri et splendorem adipisci possunt.

Modum docet Agric. pag. 639. ibid lib. 7. c. 11. Birellus, et alii: Tempore Rudolphi lmp. varia genera Iaspidis expoliti Pragae, et Christianil. Electoris Sax. marmora versicoloria Dresdae et Friburgi, etc. vidisses.

CAPUT XLVIII. DE OPIFICIO LATERARIO, ET CALcis coquendae.

UTilissimuminuentum humanogeneri, ut si natura loci lapidicinas recusat, arte defectum supplere possis.

Quod sit coctura laterum in fornacibus, vulgo Ziegel biennen, tum efformatione lapidum ex aliis lapidibus minutatim contusis, aliisque modis.

Et quando regio calcisodinas, sive calcarios lapides suppeditat, ingis beneficio etiam praeparanda est calxin varios usus, caementatariorum, incrustarotum, cerdonum, etc.

CEnus opificii lateritii requitit terram aliquantillum pinguem, quae aquae nista maceranda, volutanda, et tandemin lapides seulateres, ad formam ligneam, efformanda, exsiccanda ad aeris siccitatem, et igniin fornacc concluso, coquenda, donec duri et perfecti exsistant. De quib. Agr. lib. 17. c. 21. denat. foss. Lateres autem formantur et coquuntur, ad parietes, Wauwer Ziegel, ad pinnas Zinnen, ad solum sternendum, pflaster, ad tegulas, cavi et plani, Tachziegel, Vide Polydor. lib. 3. cap. 8. Caleis cocturam suader necessitas et utilitas, iisdem in fornacibus. De qua Ag icol. lib. 7. cap. 19. Unde calcis coctores, Kalckbrenner, seu qui calcem coquunt, in l. ult. ff. de iureimmunit. Vide Garzon. cap. 71. Et Berillum, ubi varios modos calcis conficiendae. Quod lapides exlapidibus fieri possint, puta ex silicibus silex, ex cotibus cosmaior, artis quoque est, Agricol.d. lib. 7. c. 21. Denique sunt qui ex lapidibus contnsis, calcemixta, lapidea, pavimenta faciunt, vulgo Estrich, incendii causa avertendi.

Et qui parietes et tecta, exgipso, varlis siguris exornant. Imo et quigipsum et marmora faciunt, Clodius pag. 176. Confer Agricolam 7. cap 21. et Salmut. in deperditis, et Clodium 171. ibi, Eyerkalck zu calciniren, darauß Bildervnd Stein zu machen. De fabris lapidariis inserius.

Columnas olim praegrandes instar obeliscorum fusas, gegossene Sculen, historia refert, quasr ex solido lapide effossas. Utinam et hae reparari possent. Quod magis spetandum quam quod iste montium moles arte faciendas persuadere vult, in quem usum, nescio, neccredo, nisi videam, grosse steinerne Berge zu machen. Qui si saxa caedenda, et latumias largirentur, ubivis locorum eiusmodi montium structuras arte parari videres. Sed,

Copia lignorum ad hoc opificium requiritur, quamvis et lateres videris

saepe sole exsiccatos, sed adversus iniurias tempestatum invalidos. Quomodo lignis, compendio fornacum anfractuose factorum, parcatur, vide auctorem von der Holtz Sparsamkeit, de quo supra.

CAPUT XLIX. DE LAPIDIBUS EX LIGNIS ET. liginis facticiis. Lapides etiam natura facit ex stirpibus.

AGricola lib. 7. fossil. cap. 22. Item ossa et piscium dentes lapidescere, et terras in lapidem verti, Plin. 35. cap. 13. Unde lapides fieri observamus secundum naturam nascendo, velpraeter naturam lapidescendo ex vegetabili et animato genete.

Etabietes in saxa mutatas notat idem Agricol. p. 659. Michael Potier Veredario, p. 90. et. 91. Iohan. Henr. Alstedius, in Encyclepaedia. Itemque Arabesloco saxorum uti, sale quadrato ad aedificia 3. foss. c. 6. Agricola.

Ceterum lignum Indicum ex durioribus arboribus ad similitudinem Guaiaci vel Ebeni effingi plsse etiam constat, quo saepenumero plebecula decipitur, M. P. apst p. 1. p. 36. 1. Birell. p. 614. Weckerus lib. 9. c. 17. p. 377. Quid Ebenus et ubi nascatur, vide marrhiol. Lonicer. post alios. Et qua ratione lignum ad speciem alterius colore infici et indui possit alieno, necartificibus ignotum est. Birell. p. 614. Wecker. lib. 9. cap. 17. de secret. Item, ut possis ligno eburimitari, Helffenbein zu machen, Birell. pag. 424. Et quid non aemulari satagit humana naturanovitatis et lucelliavida.

Sequitur colorificium denique, quod etiam ad tincturas et picturas, et alia id genus praeparatorium est, et ad varia confectoria expedit. Et proinde etiam interartes praeparatorias connum erandum. Non enim hic agitur de compositione colorum, et qua ratione pingi et tingi debeant. Quippe quod prius opus sit, ut colores exrebus habilibus praeparentur, et postea ab artisice confectorio ad varia subiecta applicentur; De quibus inferius in altera parte confectorii agetur.

CAPUT L. DE COLORIFICIO, Farben zu machen.

COlorificium est, quod colores materiales exreb. idoneis querit et elicit, et arte praeparat.

Uteorum usus cuique opisici pateat, ad scribendum, pingendum, tingendum, et incoquendum.

Et depromuntur velex vegetabilibus, vel ex animatis, vel ex mineralibus.

Adminiculante natura, velarte, aut utraque.

HIc decolorum natura et speciebus nonagam, quod Physici, Plin. lib. 35. cap. 6. ubi etiam de coloribus facticiis, nec quomodo ad picturas et rin cturas adhibeantur, quod pictorum et tinctorum est: Sedtantum, quodin Republ. etiam artisicia desiderentur, quae colores parent, ad usum aliorum. Sunt autem colores principales, Nigrum et album, et succedanei caeruleum, rubrum, viride, flavum, puniceum, cineritium: Unde alii suboriuntur mixti, secundum maius et minus, hoch vnnd nidrig, liecht vnnd schwartz, oder dunckel. Quomodo autem mistio et variatio à natura fiat, adhuc sub Physicis et Chimicis, lis est. Artisices sane callent colores materiatos in picturis et tin cturis multifariam temperate, et miscere, ratione et experientia per usum evidenter edocti. Hosce colores natura partim producit, partim ats elicit vel persicit. Ex mineralibus albi coloris, Creta occurrit, quam terra profert, et nigri, terra Cimilia; rubri Cinnabaris nativa, Armenia, rubrica; flavi, ocra, auripigmentum.

Ex metallisars producit cerussam ex plumbo, Bleyweiß ex argento Gaeruleum Lasur, Oltramarin, exaere, viride Grünspan, Minium facticium ex cerussa. Et qui colligunturin officinis metallicis, ut suptainnui.

Ex vegetabilibus lignum Brasiliae, Presilgen vnd Fernebock, rubea, rubrum; Quercus et gallae, betulae flore, nigrum; granatin ctoria viride; Isatis et Indicum caerulaeum; Crocus et curcumae flavum, fuligo expiceis nigrum, etc. Ex animatis sanguis, lac, murex, colores dant, uti et animalcula in cocci stirpe nascentia, quorum sanguine lana inficitur, Lonicer. lib. 1. c. 5.

Artisicium vero naturam imitatur fingendo Indicum, Lonicero teste, Cinnabarim, Brodaeo 3. c. 52. miscellan.1. Minium artificiale. Lonicer. 2.c. 52. Plin. 33. c. 7. Exebore, ignis benesicio, nigredo exuritur.

De colore, ex rebus crescentibus et vivis, quibus inest, eliciendo et parando, minor difficultas habetur, sed in mineralibus maior peritia, industria et dexteritas, adeoque singulare artisicium requiritur, Quippe quod diversis modis colores metallares possint ex metallis elici, de quibus suo loco prolixius.

Interest publice et privatim, ut colores materiales in promptu sint, qui non tantum ornatum, sed et augmentum nummosum solent parere. Anglia et Belgia tibi testis etit, artificio pannos et alias telas pulchre tingendi, quo merces valde connendantur. Quinaturam colorum plenius cognoscere cupit, adire potest Barth. Anglicum, Velcurion. Tilesium, Cardanum, Scaligerum, Mizaldum, Willichium, Libavium, Weckerum, Alexium Pedemontanum, Birellum, Thurnheuser, Colerum, Schnurrium, H. Roman. Confer Valentini Boltzens Illuminierbuch: Item achimisptegel, darinn alle Farben, Was. ser, olea, salia, in 8.

CAPUT LI. DE FILAMENTORUM GENERE EX VEGET ABILI ET ANImali, et quaeinde fiaent Succedanea praeparatoria.

Florum genera exlino, lanaet serico, variis quoque inserviunt praeparatoriis et confectoriis.

Unde qui filamenta protrahunt, et exinde quaedam praeparant. F. lis enim opus estlineis, laneis, sericis: quae vel producuntur saltem, vel deinde, duplicati contorquentur, in varios usus, vulgo Garn, Fecem, Zwirn, Seidengarnvnd Seide~zwirn, Nehevnd Stepseidem.

Ex his praeparantur chordae, funiculi, lineae.

QUod in oppidis et villis filis lineis, praesertim in Gynecaeis opus sit, quis quaeso est qui ignotat? cum nec vestis nec calceamenta, nec alia id genus supellex possit consui et con fi ci sine adminiculo filorum, Wasist nötigers als Zwirn, sast zu allen Dingen? Usus filamentorum subtilissimorum ad texen daet nenda emblemata, aulaea, et alia varia et artisiciosa maximus. Zu allerley künstlichem Nehe, Strick vnd Stickwerck, zu den schönem Tapezereyen zu nehen, vnd dergleichen Unde opificium quoddam, quod eiusmodi sila praeparat, Mlttelvnnd klein Zwirn, Loth Zwirn, schwartzer, rother, gebleich ter Zwirn. Deinde aliud opifi cium succedit, quod ex filamentis texit, et lineas et funiculos, allerley leinen, seiden vnd wüllen Band vnd linden, Schnürvn~ Borten: vulgo Borte~würcker.

Quorum usus etiam maxime ad necessitatem, saepe etiam ad voluptatem et ornatum conducit. Utihodie in dustriam ingenii humani in his ludere vides, tanta varietate operarum et colorum, ut singalis nund nis novae formae tam artisiciose et speciose texteproprie videantur, ut ferme neculla vestis consiciatur, que eiusmodisilorum et linearum ornamentis non commendetur et splendidior reddatur, Es muß alles mit Seidendurchstickt, vnd mit Borten vnd Schnüren verbremet seyn, sols anders ein Ansehen haben. Utadligulas ad chordas et funiculos ulum taceam, quibus sexus femineus ad suum mundum et ornatum carer non potest.

CAPUT LII. DE FILIS AUREIS ET ARGENTEIS ET INDE TELA FACTA.

NEcmetalla ad haec operainepta sunt.

Quippe quod singulari sollertia filamenta exillis, et in primis ex auro et argento protrahantur:ex quibus postea variae merces pretiosae, puta telae, et id genus alia praeparentur. Et merito succidanea dicuntur: Quippe quod ex metallis prima vice praeparatis, alias texturas praeparant vicesecunda, in varios usus confectorios. Hinc ordine metallorum suboriuntur opificia exauro et argento.

Quae fila ducunt ope scamni machinarii, vulgò die Ziehe oder Reckebanck: lnde prae parant ex bacillis aureis et argenteis silamenta aurea et argentea, vulgò Gülden vnd Silberngezogen droth, quae fiunt interdum ex argentoinaurato, daßder Silberdroth gantz Vergülder wird; quod artis singulare esse compendium reputatur.

Deinde quoquealia fila linea et serica aureis velargenteis filis protr.hendo obducuntur benesicio pensi et rotulae: inde fila aurea et argentea tracta, Gesponnen Goldvnd Silber: sicuti priora erant ducta Gezogen.

Quae pariter ex argento et auropuro, vel ficto parantur, vulgò Leonisch Gold vnd Silber ad similitudinem veri.

Ex hisce filamentis omnis generis opera à confectoriis opificiis fiunt, sed inter praeparatoria aliud praecipuum succrescit ad telas aureas et argenteas Güldenvnd Silbernstück.

Tumlineamenta aurea et argentea, Gülden vnd Silbern Posament.

Adeòuttriaartificia inde proficiscantur.

1. Ducendi fila aurea et argentea, Gülden vnd Silbern, oder Goldvnd Silber droth machen, vnd ziehen.

2. Protrahendi Golvspinnen: utriusque generis usus varius.

3. Tesenditelas et lmeas.

QUod olim Ictus de supellectile aurea et argentea inl. 7. §. 1. ff. desupellect.legat. sictili, ait, aut lignea, aut vitrea, aut aerea denique supellectiliutebantur. Nunc exebore atque testudine et argento; tam ex auro atque gemmis etiam tupellectiliutuntur et in l 3. §. 5. eod. Secundum saeculi severitatem nondum admittentis supellectilem argenteam Idem et de telisaureis et argenteis dici videtur.

Quippe quorum usio apud veteres nondum ita increbuit, ut nostro saeculo. Unde etiam videmus Impp. auratas acsericas peragendas auro intextas privaris, usibus prohibuisse, sed concessisse tantum quibusdam propter Imperiale ministerium, l. 1. et 2. C. de vestib. holos. et aurat. Purpurae etiam et conchiliorum usum universis cuiuscumque sint sexus, artis, protessionis et generis, quae soli principi, eiusque domui dedicatur, interdixisse, l. 3. et 4. Cod. eod. lib. 11. t. 8. Sed exoptandum esset, ut auri et argenti usus edictis severis restringeretur, nec ad quaevis opera promiscue adhiberetur, cum utriusque metalli praestan tissimi, longe alia utilitas, ad Medelas et Nummos quaerenda et promovendasit, uti constitutionibus Imperii cautum. Nec cuivis eriam Nobilium vestiaria ex auto et argento impune gestare liceret, sed solis principibus in fastigii

signum, quorum etiam est spernere aurum, ut Imperator loquitur, reservandum esset.

Filamenta ex argento deaurandi ratio habetur apud artisices in occulto, quam quendam civem Lipsiensem exacte tenuisse, et inventum sibi vendicasse scio, nec aliis, nisi de familiâ suâ, revelasse.

CAPUT LII. DE BRACTEIS EX AURO ET ARGENTO malleatis: nec non coriis inauratis.

ALterum opificium est eorum, qui malleo aurum et argentum cudunt, et in bracteolas, sive folia tenuissima dilatant, vulgà Goldvnd Silberblatt, Goldschleger.

Quorumususetiamadvatia.

Accedunt qui cotia inaurare et inargentare callent, et vario schemateimpresso variare, Inde Güldenvnd Silbern Jeder.

Tum denique qui corium auro obducunt, velargento, vulgò Schustergold.

DEbracteis auri et argenti malleo in latum deducendis agit Georg. Agricola uclpuris, velex utroque connexis auff einer seiten Sotd, auff der andern Silber, Ut vero commode dilatari possit, utrumque metalium ab alieno, Puta aere, liberandum est benesicio ignis. Et tradit eleganter in Chimiatricis Tenzelius quomodo aurum purgandum antimonio pag. 102. et Ercker, lib. 2. de auropag. 88. Wiemandas Gotd durchs Spiesglaß giessen soll. Propterea quod aes cohaerens ductibilitatem non parum impediat. Aurum enim et argentum, quo magis soluta sumpt ab additamento alieno, eo molliora et duetibiliora, effrciuntur. Gülden vnd Silbern Jeder zu machen docet Schnur. im Mahlerbüchlein, Birellus et Hildebrandus in appendice Magiaenat. Confer Gatzon. c. 85.

Quantus usus sit ad utensilia ad pictoria, ad auramenta et inargentationes etc. utriusque metalli in folia reda cti: tum corii inaurati quoque ad calceamenta, ad tapetia, aulaea et alia, palam est, et proinde haec opisicia merito iner praeparatoria succisiva computanda, Sequitur de aeneis et aurichalceis, ferreis et chalybeis.

CAPUT LIN. DE OPIFICIIS, QUAE AENEA, ORICHALCEA, ferrea et chalybea filamenta, et. bracteas faciunt.

Flla quoque ducuntur ex aere, orichalco, ferro et chalybe:

vulgo Kupferdroth, Messing, Ehsen, Stahldroth, in multiplices usus.

Item aeneae bracteae malleo etiam percutiuntur, utin tenuissimum corpus evadant, vulgò John, flitter Gold.

Quae saepè inaurari velinargentarisolent, et inde bracteolae ad reticula muliebria etc. consici.

FIlamentorum aeneorum, Kupferdroth, srequens est usus ad varia, quia sunt mollia et flexibilia. At fila orichalcea duriora, nec tam facile flecti possunt. ex ceptis chordis minutis ex orichalco ductis, Messing Seyten, sed facilime rumpuntur et franguntur. Hae plerumque ducuntur machina manuaria. At ferrea fila magnitudinis maximae, mediae et minimae, quantum fieri potest extenduntur in offcinis tractoriis, vulgo Drathmühlen, cum machinaemanuariae ad productionem non sufficiant. Ferrei sili summa utilitas et distractio est.

De bracteolis inauratis ad reticula, Flitterhauben, agit Agticola, quae ferme in desuetudinem abierunt.

CAPUT LV. DE OPIFICIIS TINGENDI: UNDE TINCTORES et officinaetinctoriae.

COlores suppeditat colorificium, exvariis rebus ad varias tincturas et picturas.

Cum verò tincturae non tam conficiant materias, quam saltem praepatent, ut tincta inserviant confectoriis.

Ideo et deartisicio tinctorum, sive tinctorio, vulgòFärberey, tractabimus.

Quod pannos, Iintea, serica, coria, plumas, pelles, cornua et ossa: imò metalla et ligna, coloribus variis inficit et tingit. Inde Tinctores et Infectores Schwartzferber, Schönferber, Tuch, Jeinwath, vnd Seidenferber, Officinae tinctoriae plerumque iuxta aquas idomeas exstruisolent, Ferberhäuser.

DE tingendis pannis Hieron Rom. lib. 9. de Rep. cap. 11. et quando et à quo inventum artificium Plin. lib. 22. c. 17. et lib. 10. cap. 20.Zvirger. vol. 20. lib. 3. theatri humani. De colorum mixtione, ex quibus rebus componantur, et quae splendoris et durationis et tenacitatis causa adici soleant, puta alumen, fal,

urina, acetum, vinum, tartarus, gummi, mel, cinis et de aquarum delectu, ex quibus putridae praevalent, nihil dicam: Hoc enim ipsis opificiis incum bittinctoriis.

Utautem colores ex vegetabilibus, animatis et mineralibus praeparantur, ita et ad eadem tria subiecta vicessim suum usum extendunt.

Quod enim metalla per caementum et gradationem exaltari, quod aliis modis tingi et incoqui possint, Metallu gite aurisices sciunt. Quod vasa figulina, vitra, gemmae: quod lintea, quod pa~ni, quod serica, quod lana, quod fila, quod plumae et pinnze, quod cera, quin quod coria et pelles Fell. vnd Rauchwerck, pili, serae, cornu, ossa, ligna, papyrus etc. variis coloribus indui et exornari possint, expetientia testatur, licet artificium colorandi diversa subiecta, cuivis non sit obvium: de quibus singulis latius evagari possem, si locus ferrer. Vide interim Coler. Lonicer. Matthiol. Schnurrium, Birellum, Weckerum, et alios.

Deatramento et liquore scriptorio variis consiciendo coloribus, imo aureis et argenteis, et aliis inferius agam.

Deincoquendimodis Vbergülden, Versilbern vnd Vberzienen, supra attigi. Quae omnia vel igni, mediante, velmistura ingeniosa in effe ctum, deducuntur. Colores naturae varios et admirabiles, mirum in modum imitan do. In pannis tingendis, olim Angli excellentia reliquas nationes superarunt, quos hodie Belgae et. Germani haud infeliciter, aemulantur. Serica vero inficiendi modos Itali et alii exte isbi asservare annixi fuere, sed migravit artificiumillorum etiam ad Germaniae populos.

Colorum splendor et varietas Reip. maximo emolumento est, ut sub traetextu et specie colotis saepe vil. ffima magni fiant. Mannkan schlechten vnd geringendingen, eine Farbe anstreichen. Unde etiam proverbium, colorem quaerele, natum, quod Ictus innuit inl. 49. dedonat. inter vir. et uxor, ibi, Sicclor veltitulus, ut sic dixerim donationi quaesitus. Adeout saepe quae vetustate aspectu deformia et ingrata facta, coloris velamento renovata, placida et acceptareddantur. Tu quirei communi consulis, ne colores et tincturas rerum posthabe, quae maximo emolumento et ornamento esse possumpt.

DE OPIFICIIS CONFECTORIIS. CAPUT LVI. DE VESTIBUS.

HUcusque de praeparatoris sopisiciis, sodie Zeugvnd Wahren gemacht: nunc postulat ordo, ut confectoria examinemus, et quantum pote, in Rep. disponamus.

Sunt enim confectoria quae ex materiis praepatatis, et aliis ab

agrorum et metallorum cura suffectis, conficiumt vestimenta, domos, supellectilem et instrumenta:

Ad rem urbanam, villicam, nauticam, literariam et militarem:

Nec non ad ornatum et voluptatem, musicam et lusum spectantia.

De quibus particulatim videbimus, sed concise.

Insistendo ordini rerum vegetabilium, animalium et mineralium, in quibus, et circa quae versantur: velsaltem sines singulorum intuendo.

Ita enim haec populatia, modo populari quam commodissime tadi posse censemus.

Vestitu civibus in Rep. opus est, qui vel totum corpus velpartem vestit.

Ex vatiis materiis praeparatis, puta linteis, Ianeis, sericis, pelliceis et coriaceis.

Tum plumis avium et cortieibus et radicibus arborum etc.

Virilis, vel muliebris, velcommunis,

Togatus, sagatus etc.

INchoandum est de vesibus, cum contra iniurias caeli homines adae que indigeant amictu ac victu, hülle vnd fülle: Er victus alimentorumque nomine quoque amictus veniat, et quicquid cultui corporis cst necessarium l.6. ff. dealiment. velcibor legat. l. 43. l. 44 de V. S.

Abeatad Garamantas et Getas, qui aestatis tempore, pelleindutus, sed hiemis, nudus incedat, (quali membra corporis humani reliqua aeque a c facies intemperiem aeris quodammodo perferre assuescant) procul dubio focum et pelliceam vestem, ob inclementiam feigoris intolerabilem statim peter. Sed vestis nontantum necesstetis, sed et ornatus et dignitatis causa inventa est, Cicerone teste, ut verba, primum propria, post tropica, facit l. 100. ibi ornamentis is senatoriis, de V. S. et t. t. de veste. holos, Etsunt quae vel corpus totum spectant hominis, vel pattem eius, vel quae loco vestis etiam sunt, Ita enim Ictus in l.23. de auro, argento, mundo legat. ait, Fasciae aurales, pedalesque et impilia, vestis loco sumpt: Quia partem corpotis vestiumt, Et generaliter, sub appellatione vestis comprehenduntur, quaeinivendi, praecingendi, amiciendi, insternendi, iniciendi, incumbandivecausaparata sunt, ait idem in d. l. 23. ubi quoque distinguit,in virilia, muliebria, puerilia et infantilia, puellarum et virginum, communia et familiaria. Itemin lanea, linea, serica, bombycina.

Honestas enim publicatequirit, ut vestitu mulieres à viris distinguantur, quod et lege divina mandatum, et invehit vehementer inistos,qui hasce

leges transiliunt, Albericus Gentilis(quem olim in Anglia compellavi, et honorifice ab eo exceptus tui) in tr. de spectator. et iure gentium videmus, etiam divetio habitu, diversos populos, utilinguis, discriminari, Crinti. 3. c. 7. Alexand. 5. c. 18. Testor. in officin. pag. 86. Devestibus Romanorum et Graecorum tractatum promisit Doctissinus Casaubonus, quem tamen nondum vidimus, utinam posthumus prodiret, Interim videas Lazar. Bayfium cum figuris, Hieron. Rom. lib. 8. c. 9. et. 10. Carol. Sigoni. de antiq. Iureital, Textor. in officina pag 86. Caelium, Gellium, Plin. Polydo. Verg. Tzetz. Crinit. et Salmut in notis ad Pamirol. De populorum aliorum vestimentis, Hebraeorum, Turcarum, Russorum, Ungaroium, Polonotum, Indorum, Chinensium, etc. consule historicos, Nicol. de Nicolao in peregrinat. oriental cum aeneis figur is gallicè, Item Frawen Zimmer, darin von Trachten der Weiber Thrasibuli Torrentini cum figuris ligneis Fr. 1586. in 4. Henric. Voigter pictor, varias figuras facierum edidit, Anno 1538. cum pileis diversis. Germaniferme omnes populos aemulantur habitu, ut pictor ille, qui nationes distin ctas vestibus depinxerat, saltem telam laneam Germano appinxerat, ex qua pro arbitrio sibi vestitum consici curaret.

Materies, ex qua vestes fiunt, cuivis nota est, etiam ex pellibus, uti Ictus in d. l. 23. Vestis, ait, ex pellibus constabat, cum et tunicas et stragula pellicea nonnulli habeant, l. 24. eod. Argumen to sunt etiam nationes quaedam, veluti Sarmatarum, quae pellibus teguntur, l. 25. eod. pellibus caprinis et agnonis d. l. 25. §. 8. eod Et quidnî quoque ex avium plumis? Unde ars plumatilis, apud In dos Floridae regionis, cuius meminit Ulysses Aldrovandus in proleg. ornithologiae p. 3. n. 30. ubi de hac arte tractatum pollicetur, et nos infra plura annectemus, Matthesius etiam in Sarept. conc. 15. pag. 271. allegat aliud genus vestium, ex scirpis et cortice tiliarum: ita enim insit: Die Algayer machen ihnen Hüte vnd Mäntel auß Binsen, die Littawer, ihre Schuh auß Lindenpast, vnd Häut, der Bawersman seine Rümpf. fe oder Summer auß Baumschalen, vnnd die Kinder so in die Beer gehen, jhre Kitzen ven Tannenholtz, vide Cael. lib. 18. c. 24. de Scythicis calceam. Et vides aestatis tempore galeris stramineis nihil fiequentius. Lectos instar retium, apud Indos ex radicibus. Civilis ordo cives quoque distinguit, dignitatum gradu, ita etiam vestitu, digoitatis signo differente Pythae. 1. subces. c. 16. Caligis purpureis solos Impp. usos:consules aureis; sericis patricios in publico. Unde ornamenta Senatoria, in l. 100. de V. S. Item personae speciosae, quae clarissimae utriusque sexus. Et de variis generibus vestium, vide Cael. 23. c. 35. et passim de vestitu militari Vatturium, lib. 10. c. 1. Vestitus quam esse addeceat rationem, Rhodigin. monet. li. 16 c. 9. proratione sexus et ordinis. Hinc in l. vestis est virilis et muliebris, Item scenica, tragica, citharedica, de V. S. Item ratione viduitatis, Gen. 38. Ruth.cap. 2. Samuel 11. Iudith. c 10. Et tale P. Gregor. lib. 9. Syntag. c. 19. et Guil. Perkinsius in tr. de casib. conscientiae.

Luxus in vestibus, Imperii Imperii legib. et statutis localibus hinc inde sub poena interdicitur sed nemo obsecundat, et vanze sunt leges sine exsecutione uti campana, quâ lupiolim subsidio ovium, opilionem vocârunt, id est, sine pistillo.

CAPUT LVII. DE SARTORIBUS, SUTORIBUS, etc.

OPificia vestes totius et partium, puta capitis, thoracis, manuum et pedum, crurum, conficientia sunt.

Sartores Schneider, Sutores Schuster, quicalceos, quibus inserviunt, qui calceamentorum formas faciunt, Leistenschneider.

Pileones Huttmacher, Pelliones Kirschner, Textores, Item Chirotecarii, Handschuchmacher, et tibialium textores Strümpstricker. Zonarii Cael. 22. cap. 19. Cingularii Gürtler,Ligularii Vestler, Senckler, Saccularii, qui peras et manticas, Crinit, 12 cap. 6. Beutler, Wetzgenvnd putzgen macher, Culcitrarii Maderatzenmacher, Federsteuber, Crinit, 23. cap. 2.

DEinventore vestium Polydor. 3. cap. 6. de cultu et vestitu corporis. Sabell. 2. c. 8. Haec videntur opificia nihili et nauci, Aber man muß sie so wohl, alß das Brodt haben. Ius civitatum et oppidorum, vulgo Stattrecht (quod à iure civilitatis differt Burgeriecht) inprimis post opificium braxandi, de pendet ab hisce. Unde etiam priviegio gaudent, ut nemo sartorem vel surorem in oppido alere possit, nisi qui in collegium, in die Schneiderzunfft receptus. Hoc vitiihabent, ut plerique superbi, et nescio quid sibi imaginantes, et lucelli quid ex singulis vestibus affectantes. Unde et cantilenam in ore habere solent,vnd du bist mein, vnd ich vin dein, vnd woich bin, da soltu seyn, nempe im Schneiderkasten. Quodlepide et rythmice expiessit Lobwasser,

Wenn dir ein Schncider,
Etwa mist Kleider,
So mist er vber,
Bleibt etwas drüber,
Balt ers entzwackt,
Vnd fluchs einsackt,
Find seine Stadt,
Kompt jhm zy rath,
Wann er jhm was zu machen hat.

Utut sit, hocopifi cium vile aestimatur, sed non inutile, nec quo pagus, vicus aut familia carere possit.

De sutoribus idem iudicium esto, nisi quod fetoere laborent sutorio: de qui bus Martialis lib. 9. p. 247.

Dentibus antiquas solitiproducere pelles,
Et mordere tuto putre vetusque solum.

Polydor. Virg. lib. 3. cap. 6. ubi de inventore artis Sutoriae, Degenerib. calceamentorum, vide Textor. in off pag. 81. Uti et pelliones die Kirschner vnd Peltzner, qui S. Marcum patronum honorant, et inde audiunt Meister deslangem Schwerts: denn es ist gewiß (ait ille) daß S. Marr ein Fechterim langen Schwert gewesen, vnd liegr zu Venedig begraben. Pellicearum vestium et olim usum faisse ex Icto constat, et Cael. lib. 27. cap. 14. sed apud aliquose tiam tempore verno, notat Mag. 3. Miscel. c. 6. et 7.

Chirotecas, qui conficiunt consuendo, veltexendo, vel complicando, in societate civili etiam exsistunt, quibus puellae delicatulae utuntur. Vidi in convivio, quae in mensa manibus chirotecatis cibum capiebat. Sed utrum etiam in balneo et lecto chirotecis usa fuerit, nondum compertum habeo. Vestium genera, vide apud Textor. in offic pag. 50. Cael. 16. cap. 10. Alexand. 5. cap. 18. Isidor. lib. 19. Politiam. Ælian. Crinit. Gellium, ubi de peplo, Syrmate, stola, pilis, vermiculatis, mantellis, mitris, tunicis, Chlamyde, lato clavo, toga, diademate. zonis, calceamentis, crepidis, velis, aulaeis. Detoga Romana, Manut. lib. 1. de quaesit. per Epist. cap. 1. de tunica cap. 2. Trabea cap. 3. Quid odones, de quibus in ff. l. 25. §. 17. de auro et arg. legat. ibi, alia causa est odonum, quia usum calceamentorum praestant; vide Turneb. 1. advers. 13. Paul. Leopard. lib. 2. Emendat. cap. 2. I. Lips. c. Elector. cap. 13. Laz. Baysium, Ioh Brodaeum 10. miscell. cap. 14. et Parrhasium ??? Cicer. Milon. ubi varia genera calceorum. pag. 829. Quid crepida Gell. 13. cap. 29. Quid cothurni sculponeae, socci, socculi, Suet. in vitellio cap. 2. vide Marcell. Donat. post alios, De Sandalio, calceamentis, heroum et heroinarum Iacob Nicolaus, lib. 1 miscellan. cap. 9. et lib. 4. cap. 25. Cur Romani lunulas in calceis gestarint, et qua parte pedis lib. 5. cap. 2. Cael 20. cap. 28. De Byrrho et Flphestride vestimenti genere, idem lib 6. cap. 5. De calceis linteis, Mag. 3. miscell. cap. 3. Persuadeas tibi certo, in hisce opificiis, eotumque operibus multa exantiquitate occurrere, quae ad miratione digna. Olim et Romanos pileis usos, contra Polyd. Virg. notat. lib. 1. miscell. cap. 17. Ioh. Brodaeus: et pileatos servos, Caelius notat, lib. 25. cap. 22. et Bruti statuam, cum pileolo, idem 20. c. 12.

CAPUT LVIII. DE OPIFICIIS, QU AE AEDIFICIIS ET HAbitationi deserviunt.

ARchitecti Bawmeister, Bawfünstner.

Fabri lignarii Zimmer Arbeiter.

Caementarii Meurer: Et qui saxa ad portas et fenestras elaborant, fabri lapidarii, Steinmetzen.

Incrustatores Tüncher.

ARchitectura duplex est, Civilis quae aedifi cia civilia exstrui curat, puta

templa, theatra, pontes, cloacas, sepulcra, Alex. 3. c. 14. muros, parietes, tecta, urbes, qui primi condiderunt. Polydor. Virg lib. 13. cap. 9. cutias etc. Cuius fit mentio, in l. 2. C. de Excusat. artif.ibi, Mechanicos, geometras et Architectos, qui divisiones, partium omnium, incisionesque servaent, mensur is que et institutis oper a fabricationibus stringunt, lib. X. Perfecisse autem aedisicium is videtur, qui ita consummavit, ut iam in usu esse possit, l. 139. de V. S.

Et Militatis, archite ctura: haec versatur citca munitiones, moenia, arces, propugnacula, turres, armamentaria Zeughäuser, fortificationes etc. Vestung zu bawen, de quibus infra. De architectura conmmuni, vide post Vitiu vium, Castilionaeum, Guil. Philandrum, Iac. Androvetium, Diesi de sagredo, ex hisp. in Gallicum translat. Marlian. L. Baptistam, Alb. Florentinum: Rubirufum, Brusonium, Volaterran. lib. 27. devet. et not. aedificat. Vincent. Samozzium Architect. venetum cum tab. aeneis in fol. Italice, lib. X. De quintuploci ordine columnarum Iac. Barozzium, in fol. 1620. Viedertentsch. Item de iis dem Henric. Hondium, gallice: Item Daniel Meyers: Hans Blum von Lohr. Gualt. Rivium. Sebastian. Serlium, Dan. Barbaro, And. Palladium, Iacob. Besson, Joh. vnd paul Fridmans: Gabr. Cramer. Wendel Ditterlin, Instrument zur Architectur, die V. Seul zu vergrössern, oder zu verkleinern, Andr. Albrechts, in 4. Vürnberg, Anno 1622. etc. Quando inventa, Polydor. lib. 3. cap. 7.Garzon. cap. 107. Hier. Roman. lib. 9. cap. 1. Et adde guidi Ubaldi, Hieronymi Alexandri, Levini Hulsii, Dasipodii et Bonaiuti Lotini, mechanica. Fabros lignarios vulgo intelligimus in genere omnes qui opificio lignorum exercentur. Nam lignarios fabros dicimus non eos duntaxat quiligna dolarent, sed omnes quiaedificatent l. 235. §. 2. de V. S. die im Holtz arbeiten: sed hic in specie, quiaedisicant aedes, vulgo Zimmerleuthe.

Lapidarios fabos hicnon lapicidas et latomos, Steinbrecher, de quib. ante, sed qui iam opera lapidea conficiunt. Incrustatio quid differat à tectorio; vide Bart. auct. 73. Facit architectura etiam ad magnificentiam et ornatum, unde videre licet miranda Romanorum aedificia, Plin. lib. 36. cap. 15. Spectacula septem mundi, Call. lib. 23. cap. 6. vide Alex ab Alex. 3. cap. 6. Veltrin. Et passim de domo et pattibus eius, Caelium, Gellium, Crinit. Plin. Politian. Text. in off. De in strumentis fabrorum, Polydor. lib. 3 c. 14. Isidor. lib. 19.

CAPUT LIX. DE OPIFICIIS, QU AE UTENSILIA, SUPELLECTILEM et instrumenta rei domesticae, villicae, mercaetoriae et nauticae inservientia conficiunt, ex vegetabili genete.

QUae haud facile quis certo ordine distinguere et disponere valeat, in tanta rerum copia et differentia, nisi velad domum, vol ad villam, ad mercaturam et nauticam, et ipsa etiam opificia referat, quae hisce ipsis indigent:

Uti sunt ex vegeta bilibus Scriniarii, Clinopegi, Pollux, 7 c. 30. Tischler, Torneatores Drechsler.

Et quicochleatia, orbes, patinas, cantharos, scatulas, cribra, Sieber: Vietores groß vnd klein Binder, Carpentarii et Rhedarii, Plaustrarii, Veget dere milit. 2. c. 12. Rotarii, quod currusinventum assignatur Trochslo apud Argivos. Asrio teste. Quadrigas vero iunxisse dicitur primus, in Graecia Erichthonius, cum id fieri alibi vidisset, Eusebio teste. Item fabricatores navigiorum, sedilium, lecticarum lecticarii, Wagner, Stühlmacher, Schiffmacher. Exviminibus et fruticibus, Horten, Korten, Körbe, Fischreusen, Besem, storeae, corbes, scopae.

Ex radicibus, uti in China, elegantissimas phialas contextas et depictas, videris. Ex lino et cannabi Restiones Stricker, Seiler, qui restes et laqueos, et Camelos, grosse dicke stricke, hispanice, Cabrias: Retiarii Vetzstricker. Quis retia invenerit, Polydor. Virg. lib. 3 c. 6. De sacculorum nominibus. Textor in off. pag. 144. Vetzstricker, sind in Viederlande, Stätte vnd Dörffer vol, zur Fiseherey des Herings, Salms vnd dergleichen, denn allein in die 7. oder. 8. hundere Schiff oder Böten, Jährlich auff den Heringfang, außfahren, derenein jedes drey Reisen thut, dannenhero der Reichthumb, So auß dem Meer kompt, leicht muth zu massen.

Indusia, interulae, focalia et quicquid nomine Gera dae, id est, Gerdte, vestium linearum venit, Hembden, Koller, Wischtücher.

IN strumenta distinguit Ictus, àsupelle ctili et utenfilibus in l. 12. §. 27. 28. et. 29. ff. de instr. et insturm. legat. quae multi in ordinem redigere lnborant, sed frustraneo labore. Rectius quisilla ad culinatiam et cellatiam, rusticam et nauticam, et ad ipsa opificia, quae etiam suis instrumentis indigent: Unde Ictus vasa distinguit, quae ad usum eden di et bibendicausa parata sunt, et supell. in fu pellectile esse dicuntur, in l.11. ff. de supellect legat. Vide Alexand. 1. Gen. cap. 16. Textor. in offic. 26. Bayfium de vasculis, Caelium, 30. cap. 29. et 27. cap 27. cap 27. et passim: ubi agunt, de disco, abaco, platano, patinis, paropside, Cael. 28. c. 6. de poculorum nominibus d. cap 6. lib. 28. de aeneis poculis 19. cap. 2. et cornibus usos esse in potu, 27. cap 27. de Helene, cratere, calice, Item Lonie. de diversis generibus calisis 3. cap. 93. Alexand. 5. cap. 17. et id genus aliis. Sed populari modo qui ex subiecta materia discriminat, Promiscue omnes nomine communi Fabri, unde

— tractant fabrilia fabri;

quos obiectis, in civitatibus distingui advertis, ut sint ferrarii, Eisenschmiede lignarii Zimmer oder Holtz arbeiter, lapidarii, Steinarbeiter, qui circa ferrum, ligna, et lapides, usu tamen et fine attento, ad remu banam, villicam etc. uti Icti ipsi dispescunt. Itaenim in l. 12. §. 16. ff. eod. Instrumentum domus id esse, quod tempestatis arcendae, aut in cendii causaparatur, utinter in stru mentum et ornamentum multum intere sset: Instrumenti ea esse, quae ad tutelam domus pertinent: ornamenti quae ad voluptatem, sicuti tabulae pictae. Instrum. vero fun di esse apparatum rerum diutius mansurarum, sine quibus exerceri nequiret possessio l. 12. in pr. ff. de inftr. et instrum legat. Ut instrumenti fundi ea esse, quae fructus Quaerendi. cogendi, conservandi gtatia parata sunt. l. 8. ff. eod. Quaerendi veluti, homines, qui agrum colunt, et qui eos exercent, praepositive sint his, quorum in numero sunt villici et monitores, praeterea boves Domini, et pecora stercorandi parata, vasaque utilia, culturae, quae sunt aratra, ligones, sarculi. faces, putatoriae videntes, et si qua similia ???ci possunt.

Cogendi, quemadmodum torcularia, corbes, falcesque messoriae, falces ferrariae, quali vindemiatorii, exceptorii, in quibus uvae comportantur.

Conservandi, quasi dolia et cupae, in d. l. 8. ff. eod. Tubero: Instrumentum quoddam Patrisfamiliae terum ad cottidianum usum paratatum, quod in aliam speciem non caderet: ut (verbi gratia) penum, vestem, ornamenta, instrumenta agri aut domus l. 7. eod. Paulus, ad supelle ctilem refert l. 3. eod. mensas, trape zophora delphica, subsellia, scamna, lectos etiam inargentatos, culcitras, toralia, imperia, vasa aquaria, pelues, aquiminalia, candelabra, lucernas, trulla aenea vulgaria, capsas, vitrea escaria et potoria, sictilia etc. Necinterest cuius materiae sint res in supellectili, etc in l. 11. supellex quae in utbe et in villa. Quae exempli gratia attulisse satis sit. Unde et constat Ictos non dedignatos fuisse, aut fastidiisse res etiam istas, quae in domo et fundo instrumentorum nomine veniunt. Quid ergo pudeat Politicum, cui curae et cordi res politica esse debet. harum retum?

Ex vegeta bilibus praeci pua, quae usibus communib. subveniunt, enumeravi.

Ex cannabi nota vela fieri, ex viminibus et stramine pileox, ex radicibus vascula rotunda, instar philarum contexta colore et auro ornata, lepidissimaiplus in mea suppellectile, quae iam miles possidet. Huc pertinet quoque artificium tornandi continuo motu, in varias figuras, puta triangulares, quadrangulares, sexangulares, oblongas seu ovales, quod contra naturam circuli, sed torno tamen hodie efficitur, arte obstetricante. Quod olim in aula Imp. Rudolphi, et nunc adhuc in Regis Poloniae, in sum mo pretio habetur, nec plebeis tornatoribus notum Opuscula ovalia, in rei testimonium, olim Venetiis comparavi. Adde quod hodie etiam grandes columnae, et moes ex metallis fusae, torno subici et elab orari possint: quod ante paucos annos impossibile visum. Ad quarum exemplum etiam bombardas torno expoliri, observabis ingentis magnitudinis.

Navium fabricandarum ars, non nisi in locis maritimis et navigabilibus

se dem sigit, quae Naupegica dicitur, Casaubono in Persium. Intellige hic naves potissimum mercatorias et piscatorias Schiffe, vnd Schisszeug: quod opificium in Belgio, da gantze Stättevnd Dörsser, sich allein mit Schiff zu zimmern, Vetz zu stricken, vnd andere Schiffsbereitschafft zu rüsten, ernehren. De navibus bellicis, id est, Krieges oder Dhrlochschiff, etc. infra, unde navicularii, Isidor. cap. 9. orig. 29. Naupegi, in l. ult. ff. de Iure immun. Indusia et focalia, uti et lecti, hodie sexui plerumque muliebri conficienda relinquumtur, et ad vestitum pertinent: uti etiam reliqua artificia nendi et texendi, de quibus in ferius.

Deusu lignorum differenti pauca immiscebo. Nam unus quis que faber lignarius naturam et proprietatem lignorum addidicisse tenetur, puta mollitiem, duritiem, et ad quae opera magis idonea.

Nota. Cedrus, Eedernist hart, werhafft, rodlecht vod Farben, vnd faulet nommermehr. Ob duritiem et constantiam antiquitas exinde Idola fecit. Et proculdubio Salomon templum, wächst vff dem Berg Libano in Africa, vnd vffm Atlante. Eschernholtz Fraxinus, ist hoch, daraus werden die langen Picken vnd Spieß gemacht, vnd Stangen. Ist ein weiß, dick, äderich Holtz, ohne knoten, leicht vnd Krauß, ist in Italia in grosser menge: Papeln Populus, hat einen kurtzen Stamm, einweiß, glatt vnd zehes Holtz, den Zimmerleuthenin viel Wege dienstlich.

Alnus, Erlenholtz, ist weich vnd roth, wird gebrabncht zu Schiffen, vum Grund. festen der Häuser, an wäßrichten Drtten: dannim Wasser verdirbt es nimmer, wird je lenger je stercker, vnnd gleich den Steinen. Auß der Vrsach legen die Venediger, Grund vnd Pfäler mit Erlenholtz, darauff sic ihre palläst vnd Häuser ins Wasser bawen. Visu dignum: unde vulgatum,

Venetia, chinonha visto,
Disprecia

Auß Erlen macht man die Schusterlaisten vnd andere. Ex betula Bircken, fiunt fcopae et virgae, Sättel, vnd Reiffen zu dem Wein vnd Bierfassen, optimi carbones.

Ilmen oder Rustholtz, Ulmus, ist Aderich vnd zeh,wird in Mühlen zu den Getribten, gebraucht.

Auß Tamarisken holtz, Kanten, soll gut vor die flüsse seyn.

Stech dorn, daraus machen die Schützen Bogen.

Auß Lindenholtz Bilder, aus der Rinde Kästlin vnd Bast, zu binden.

Buchsbaum, hart wie Ensen, gelb, dienet zu pfeiffen, Kämmen, Jöfflein, vnd Büchsen zur Artzney, Item zum Formschneiden.

Des Eichenholtzes Vus kan nicht genug beschrieben werden, ist wehrhafft zun Gebewden, vnd Gezeugen: dienet anch zum färben.

Auß Pantoffelholtzrinde, machen die Schuster Pantoffel Sohlen, ist leichte, vulgo Gorck baum, Suber.

Buchenbaum, Fagus, aus der Rinden werden Körble vnd Geseß, in gemein tauret daß Holtz im Wasser, Ist sehr nützlich zu Laden, Wagen, Bettem, Bencken, Tischen vnd Schiffen.

Auß Eastanien holtz wird auch viel gemacht, als Tromen, Latten, Bretter Rebstecken vnd Weinfässer: ad com burendum inutile.

Apffelbaum holtz ist nicht grßnütze.

Pirnbaum ist derb, ohne Adern, läst sich nich t spalten. Ist gut zu den Formen, zu schneiden.

Mespelnhotz zu Jäger Spießen, Geisseln.

Sperberbaum, Sorbus, ist derb vnd fest, daraus Tische gemacht.

Auß Pslaumenbaum, roth, macht man Messerheffte.

Vüßbaum zu wehrhafftigen Tischen vnd werckzeugen, Item Betten.

Maulbeerbaum ist fest, vnd halten es die Handwercker vor das härteste Holtz: Vadler machen daran die Vadel öhr.

Hainbuch, ist auch ein sehr hart Holtz, darauß die Stelmacher die Räder vnd Arten, Item die Hämmerstiel.

Rotb buchen zu den Felgen.

Weiß Erlen gibt gute schöne Tischbletter. Item auß Linden, Bircken, Ahorn Eschen, Bretter: das Birnbaumholtz helt den Leim nicht: Item Eichenholtz ist hart.

Auß Feigenholtz macht man hartte Schilde.

Ebenus, Ebenholtz ist nicht dieser Landes art, sondern wird aus Inddien vnd Morenland gebracht, ist sehr schwartz, siehet wie ein Stein, ist härter als alles ander Holtz, wird darauß Geschirr gemacht: Aberhier zu Landeschöne Lädlin vnd Kästlin, Schreibzeuge, etc.

Frantz osen holtz oder Guaiacum, ist auch hart, vnnd hat seinen Vutz in der Artzney.

Der Saal, in dem Hoff von Holland, ist vom Holtz auß Irrland gebawet, so nicht versaulet, keinen wurm noch spinnen leidet.

De hisce consule Matthiolum,Lonicerum, Colerum et alios: inprimis vero attis peritos, qui quam optime lignorum usum tibi indicabunt.

Nechic praetereunda et alia levioris momenti, puta welche die Schussen, Scha chtela, lanffte zu den Mühlen, Backtröge, Mulden, Flechten, Kehrbä, fem, vnd Bütsten machen, ex ra dicibus, vel ramusculis: quibus carere non possumus.

Quid emolumentiadferant tuae Reip. Scriniarii, quaeris:praeterquam quod victum et amictum sibi labote quaerunt; Noribergae varia genera crepundiorum, et Monachi cistularum subtiliorum art ficiose depictarum fabricantur, quae Lipsiam, Pragam, Francofurtum, ad vicin bs et exteros etiam in magna copia transferuntur et venales exponuntur: unde fane tui cives ditiores redduntur: Reip. autem interest Cives et opifices locupletes habere. Ne dicam de operibus torno, ex ebore, orichalco, marmore, alabastro, Iaspide, et aliis polite elaboratis, quibus Principes et magnates delectantur, adeo ut nec ipsos pigeat, interdum manum torni, operi admovisse, vel spectatores egisse, Item, De

opere ex lignis vatii coloris, ad speciem picturae, compositis et incisis, Eingelegte Arbeit, cuius mentio in 2. C. de excusat. artif.

CAPUT LX. DE OPIFICIIS EX REBUS ANIMATIS AD utensilia proficientibus.

SEquitur, quae opisicia supellectilem conficiant ex rebus animatis.

Puta ex corio et pelle: exsetis: ossibus, ebore, cornu, intestinis.

Ex conchis, et testudinibus: Inde opificium sellarium Sattler sive Ephippiarium, Lorarium, Riemer.

Et qui vaginas formant ad cultros Scheidenmacher, ex coriis.

Ex setis suillis Bürstenbinder:

Ex ossibus et cornibus, pcctines Kamm macher Et ebore varia supellex:

Ex ovis Sturthionis, ex ossibus et teg umentis piscium

ICrus in l. 7. §. 1. ff de supellect. legat. non meminit supellectilis ex coriis. Constat hodie Turcas omnis generis vasa culina ia ex coriis in castris se cnm ferre. Ex corio etiam siunt urnae in cen diariae Feweräimer; et quidni alia? Pellis ad tympana adhibetur, et olim ad tabernacula, ad utres. Cotium suillum ad libros compingendos: agninum ad Pergamenum et palim psestum. Sellatii hic primas tenent, qui sellas five Ephippia ab usum pacis et militiae (olimincognitum) conficiunt; qui capsulas ad sclopeta, Büchsenhalffter: qui corio cutrus vestiunt, Sedilia etc Scytotomi succe dunt, qui in strumenta equestria, habenas, lora Zügel, Geschirr, Riemen et aliaid genus.

Ex cbore et testudine meminit Ictus in d. l. 7. §. 1. ff. de supell. legat. et olim teftudines marinas sectas in laminas ad vestiendum lectos et repositoria, Beroald cap. 36. observat. Ex ovis Struthionispocula: uti exebore eburneum, ex testudine testudineum escarium et potorium fieri potest ad epulandum, id est, ad esum et potum, uti dicitur in l. 19. §. 12. de aur. arg. legat. Irem ex ossibus piscium varia, vulgo Fischbein, et tegumentis eorum, von Meerhunden, etc. ut videas necanimalia terrestria, nec aquatilia, nec aerea materiam ad supellectilem denegare. Quid dicam de instrumentis et caligis ex corio factis, quibus indutus quis sub aquis et trans aquas tuto ambulare potest? de quibus infra.

Ex intestinis ovium consiciuntur chordae. Cornua ad vatios usus con ducunt et veterum pocula fuisse cornea, Caelius notat 30. cap. 1. Ne quid ad dam de aulaeis et pulvinaribus ex coriis deauratis et inargentatis.

CAPUT LXI. DE FABRIS AURARIIS ET ARGENtariis.

MEtallaria opificia et artificia confectoria sunt, quae ex metallis: tum gemmis et lapidibus, nec non terris quibusdam supellectilem, utensilia et instrumenta conficiunt.

Unde fabri metallarii Metallschmiede, vnnd Arbeiter: unde liromikh/ et vitraria succedanea varia quoque: Gemmarii Edelgesteinschneider:

Lapidarii, Stein Arbeiter.

Et Figuli ex argilla etc. Figulina, Fossilia enim sub genere metallorum et metallicorum, lapidum et terrarum continentur: quorum discrimine etiam opificia distingui commode videntur.

Et quia magna ex parte ignis beneficio perficiuntur, ideo quoque ad pyrotechniam metallicam confectoriam referri possunt.

Metallarii in Rebus publ. plerumque metallo subiecto differunt:

Circa aurum et argentum occupantur Aurifices Goldschmiede: tum Monetarii Müntzer.

Auri fabri, ut plurimum kat) e)coxh\n comprehen dunt etiam argentifabros, quamquam passim officinis et opere disiungi videamus, Golt arbeiter, Silber arbeiter.

PYrotechnia confectoria versater circa opera varia ex metallica et lapidarin ateria piaeparata, velaliâs per se apta, conficiendaignis ope: de quibus hic tantum agendum. Nam in universum plura sub se complectitur, adeoque ut totam attem (quaeignis vi corpora heterogenea solvit et disgregat; homogenea congregat, et coagulat, ex vegetabilibus, animalibus et mineralibus, et operam suam in varia artificia diffundit) concludat suo ambitu.

Ex auro supellectilem et argento olim non constitisse constat, quod Ictus severitati saeculi, nondum admierenti supellectilem argenteam et auream, attribuit, in l, 7. § 1. ff. de supell. leg. Nam fictili, aut lignea, aut aerea utebantur.

Nunc ex auro et argento, et in l. 3. §. 1. Vitrea escaria et potoria in supellectili sunt, sicut sictilia; nec solum vu'garia, sed etiam quae in pretio magno sunt. Num et pelves argenteas et aquiminalia argentea et mensas et lectos inargentatos vel inauratos, et si tota argentea vel aurea sint: et in l. 9. §. 1. supellectilis mensas esse cuiuscumque materia scilicet vel argenteas vel argento inclusas. Nam et argenteos lectos, item argentea candelabra supellectili cedere posterior aetas recepit. Cum et Ulyxem ex auro et a gento lectum virentis arbotis truncis aedificatum ornasse: quem Penelope recogno siendi viri signum acccpit, ut voluit Homerus. Adde quod poculis argenteis et signa, et emblemata operosa addiderint, Cic. Act. 6. in Verr. Unde atgentum purum putum, id est, quod sine signis, explicat Francis. Luissin. lib. 1. parerg c. ult. Sed quid in sole lucem quaerimus? Advertendum hic ex Ict. traditis supellectilem olim antiquis ex metallis, gemmis, vitris, teria, utinos distinximus, in usu fuisse. Metalla nominat l. 3. argentea, inargentata, inaurata et in l. 7. ex argento et auro, et l. 8. et 9. eod. Item aenea vasa l. 11. aetea l. 7. Dein de ex gemmis l. 7. et gemmata, murrina et Crystallina l. 3. §. 4. Quis mutrina introduxerit in urbem, Polydor. 2. c. 22. praeterea vitrea, l. 3. et 11. Fictilia in l. 3. §. 3. Quin ex ebore et testudine, quae supra attigi, quia ex animatis proficiscuntur.

Quantum autem artifices auri et argenti hodie luxurient ingenio, ex mirificis ipsorum operibus patet, quae in aulis Imperatorum, Regum et Ptin cipum, aliorum que Procerum conspiciuntur. Adeo ut affectione vasorum quaevis ferme naturae et aliarum artium opera imitari videantur. Excellunt in hoc opificio Germani, imprimis Augustani et Norinbergenses, nec Italis, Gallis et Hispanis palmam cedunt. Opera et machinas ex auro et argento artificio sissima aliquoties ad Turcarum Imperatorem et Principem Moscoviae missa, recordor, omnibus admirationi et quasi miraculo fuisse, ut ex fida relatione eorum, qui interfuerunt, habeo.

Imagines auro insculptas ex Ovid. Trist. constat. Annulorum initia notat Cael. li. 6. c. 18. Polyd. 2. c. 21. Aureorum Plin. 33. c. 1. Annulorum usum in comis Caeli. 15 c. 8. in manus sinistrae digito minimo proximo Macrel. Satu. 7. c. 13. q. 3. Gellius lib. 10. c. 10. Plutarch, in Symposio 4. c. 7.

De annulis magicis Agrippa 1. c. 47. et Gygis annulo, Erasmus in Chyliad. et Caelius 6. c. 11. Etnos in quaestione Iuris, plures adduximus, qui de annulis, et eorum iure scripserunt.

CAPUT LXII. DE FABRIS MONET ARIIS.

MOnetam cudunt Imperator, Reges et Principes, aliique privilegio cudendi donati: Sed ope et opera magistrorum et ministrorum monetariorum, Müntzmeister vnd Müntzergesellen.

Inde etiam monetariae, officinae, monetae Müntzen, appellantur.

Et percutiuntur nummi ex auro et argento puro, (rarissime) ut plurimum aere misto.

Cuius misturae lex, vulgò liga Schrot vnd Kron, imperii lege definita, sed quotus quisque eam observet cuique notum est. Utuntur hodie plerique malleo, rarius praelo, olim fusione.

DE hisce fabris num mariis egimus quoque in tr. de Nummis li. 1. c. 13. Vide G. Agricolam, Matthesium, Münsterum, Belleforestum, Pigbium, goldastum, fol. 21. usque ad 28. tilm. Frisium. c. 36. et 39. Confer Garzon. c. 118. et Hier. Rom. 8. c. 5. ubi de invent. monst. Et Ianum primum aene os nummos in Italia cudisse asserit Theod. Cantor. l. 2. var. lect. c. 23. ubi etiam figuram expressit. Argentum vero quando signatum Romae L. Carrio. lib. 2. cap. 3. antiq. lect. notat. Officium et fidem eorum, definiunt variae constitution es veteres et novae, quas in unum libellum congessit, Iuris publici observantissimus, Goldastus, amicus meus singularis, qui ob merita de re literaria in eruendo publico iure status Romano-Germanici sum mam laudem et praemium meretur. Antiquitates enim Romanas quam plurimi nobis ediderunt, sed de praesenti statu parum solliciti, quilonge aliis legibus et moribus regitur.

CAPUT LXIII. DE FABRIS AERARIIS, ET ORICHALCARIIS atque Electr ariis.

AUrifabros proximo gradu in ordine metallariorum, sequuntur fabri aerarii Kupfferschmiede ex aere: orichalcarii ex orichalco, Messing, oder Rothgiesser. Elctrarii. qui ex electro factitio opera fabricant, cudunt, et fundunt.

AERariis vatia supellex et instrumenta subiciuntur, veluti vasa ae ea omnis generis: patinae, phialae, canthari etc. alembici destillatorii Kupfferne brennzeuge, vesicae, etc. quae saepe stanno incoquuntur, Verziennet, ne infusa tam facile saporem acidum, id est vitriolatum, imbibant.

Et opera maioris momenti, ahena braxatoria Braupfannen, tympana.

Orichalcarii splendida quoque opera ad similitudinem auri conficiunt, imprimis fundendo: puta ollas, mortaria, ahena etc. Campanas, inde Glockengiesser, tin tinnabula, cymbala, Cael. lib. 19. c. 11.

Item tormenta et mortaria bellica: de quibus infra.

Electraea opera argenti speciem referunt, uti sunt varia ad mundum muliebrem pertinentia, torques, zonae, cultelli.

Huc spectant, qui nolas Schellen, pelves Becken schmiede, bracteolas orichalceas Flittern et qui fibulas Spangen, faciunt. Campanarum usus gentilibus etiam fuit notus, ut annotat H. Iunius lib. 3. cap. 11. sed postea religionis et devotionis causa introductus in Ecclesias; de quibus Hospinianus, de orig. templ. Petr de Mexia invariis lectionibus, bispanice. Qui etiam vim fug ndi daemones et tempestates attribuit, Maggius lib. 4 miscell. c. 14. Zvinger. 2. vol. 3. P. Martyr. in locis communib. De tintinnabulis vide auctorem singularem. Campanellarum usus hodie ad harmoniam musicam in Batavia frequens, ad horologia et alia.

CAPUT LXIV. DE FABRIS FERRARIIS, Eysenschmiede.

ET quis utilitatem in confectione instrumentorum et operum enumerabit opificii ferrarii, quod propterea in quamplurima gener a extenditur et distribuitur:

Tam fundendo, quam cudendo.

Fusione exercentur, qui fornaces ferreas, qui bombardas maiores et minores ferreas: item globos, incudes, aliasque moles machinarias fundunt.

Instrumenta cuduntad rem familiarem, villicam, nauticam, et militarem: Chirugicam et ad reliqua opifieia necessaria, quae decisioni et coniunctioni inserviunt. Puta obelos, acus, secures, cultros, malleos, pistillos, limas, serras, terebrum, forcipes, claves, fibulas, aciculas, scutiles, ligones, aratra, furcas, tridentes:

Anchoras.

Gla dios, enses, sclopeta, sarissas, hastas, spicula.

Chirurgorum instrumenta et aliorum opificiorum varia.

Hinc fabri ferrarii quam plurimi subiectis distincti, vulgo Grob vnd Huffschmiede, Kleinschmiede, Schlosser, Negelschmidt, Zwegschmide, Sichel vnd Sensenschmid, Segenschmid, Feilhäwer, Riegel vnd Schnallen schmiede, Messerschmide, Zirckelschmidt, Messel, Hammer, Bohr, Feyl, Art, Schmeidmesser Schmiede, Sporer, Bügel, vnnd Steigreiffen, Liechtschnuppen, Scheren, Schermesser, Schrauben vnd Windenschmiede, Fingerhutt, Gitter, vnd Droth macher. Item qui instumenta fullonica, vulgo Cardetschen zur Wolle, quale opificium Noribergae habetur.

Inde Acuarii Nehe vnd Stechnadler, ex ferro et chalybe, item ex O ichalco, item annulos ex ferro et aere Geschmeidler, Item qui digitalia, Fingerhutt macher, Fingerhüttlein ad nendum ex aere et farro.

Et qui ex filis reria texunt et trausennas Gitter vor die Fenster, Etliche mitschönen Fignren, vor die Fligen vnd Vnziefer, uti in aulis magnatum videre licet.

De hisce fabris quaedam attingit Matthesius, Garzo. De fornacibus fundendis Agricola, et G. Fabricius c. 8 Hodie in Saxonia et Misnia, magnitudinis diversae fun duntur, bellis figuris ornatae, quae ad parsimoniam ligni faciunt. De instrumentorum vari tate perlege t. t. de Instruct. vel instr. legat. Nec enim huius est loci omnia et singula in strumenta referre, sed tantum quae confectoria ferraria in Rep. necess ria et utilia indicare, etsi alicui videantur esse nullius momenti, perpendat, carentia instrumentotum et armorum quot in commoda secum trahat. Indi et olim populus Israeliticus destituti fuere hisce mediis, quo cum incommodo, ratio dictitat. Quod si ferro et chalybe in montibus vel agris tuis abundas, venas ferreas haud cessa excoquere, cocta fundere, et fusa ad omne genus opisicii ferrarii accommodare, quae toti reip. commodabunt. Stiria et Hispania, quin et Lusatia superior et inferior, cuius agri ferro fertiles, tibi exemplo et in vitamento sunto.

De armorum et tormentorum fusione in fra in cap. de opificiis rei milit aris.

In strumentis Chirurgicis in serviunt, Scherfutter, Barbierzeuge, capsulae et cistulae in quib. reservantur et gestantur, q~ conficiuntur Noribergae et Hamburgi. Hinc observa ferri temperaturam fieii posse, qua et ipsum secetur, ut Maggius 2. miscell. 8. et quo pacto acrius ad incidendum fodiendumque red datur, notat.

CAPUT LXV. DE HOROLOGIORUM ET AUTOMATUM EX FERRO, UTI etiam ex ligno, fabricatoribus.

USus horologiorum, ex ferro antiqui incognitus, quorum vice clepsydris, et gnomon bus solaribus usi.

Hodie Germania palmas obtinet in automatis ferreis, Vhren, Vhrwerck vnd Bratenwender, ad quae populi exteri, et barbari cumprim s, obstupescunt, potissimum vero quae subtilissima, et collo appensa portantur, vel annulo signatorio includuntur. Inde, Groß, vnd klein Vhrmacher, uti Noribergae. Illorum, quae lineis solaribus horas distinguunt, alia ratio est.

USus horologii ferrei, s usonantis hodie frequentissimus, ad cuius indicium, ferme quaeque negotia in Rep. distin guuntur et expediuntur, ut inde Symbolum exstiterit, Wie der Zeiger gehet vnd schlägt, so ist das Regiment bestelt. Publice enim interest ut omnia suo tempore oportune agantur. Paul. negelin. vom Statt Regiment, quod in dicina horologiorum fieri potest, sono vellineis, ab umbra Solis redditus, numero distinctis. Haec sonantia, illa muta, dixeris. Sonantia sonum edunt. Unde iste, quiin conclavi Regis Galliae surripuerat clanculum, horologium in caligis occultarat, sonitu eius, de subito proditus et rubore perfusus fuit. vulgo schlag vnd weise-Vhren, deficiuntur, quod sint machinae ferreae, rotulis dentatis incisis et libramentis ita artifi ciose constructae, ut tem poris aequalia spatia designent: Robert. de Fluctib. in tractat. de variis machinis: suntque vel integra gantze Vhren, 24. horarum à solis ortu, vel media

halbe Vhren, à media nocte 12. horarum: quae tanto artificio hodie elaborantur et expoliuntur, ut instar pilae parvae in sinu gestentur, imo annulo includantur quasi signatorio. De quarum stru ctura et dispositione Zeisius lib. 1. Machin. Huc confer Horologium Politicum Johan. Geigers in 4. Nürnberg, Anno 1621 Muta vero horologia sunt illa, quae umbra Solis horarum cursum determinant. Unde Scioterica dicuntur Sonnen oder Schatten Vhren, quippe quod Solis et umbrarum ratione constant, nec veteribus ignota, uti passim ex auctoribus et Persio liquet, quae parietibus affigi solent, vel etiam portatilia exsistunt in itinere: vulgo Compast, Seecompast, Bergcompast, nam in mari et fodinis metallicis, uti et incuniculis agen dis usum suum exhibent, vide M.Host. de mensur. lib. 3. c. 2. et Robert. d. loco, de motu, et tempore, Mylaeum in histor. univer sal. p. 95. Garzon. c. 8. Zvinger. vol. 20. lib. 3. Videmus etiam arena horas, vitro conclusa et desiliente, uti olim, aqua, mensurari. De clepsydris vide Salmut, in notis ad novareperta, Polydor. 2. c. 5. Politian. 10. c. 97. pag. 747 Plin. lib. 7. c. 60. Censorium, de die nat. c. 15. Varron. lib. 5. de lingua lat. Confer Rantzovium in Calend. Goeddaeum in l. 1. §. 1. de V. S. Lalamantium de exter. gent. anni ratione, et Vitell. cap. 28. Cael. 2. cap. 6.

Inventum sitne Chinensium vel Germanorum, quaestionis est, Marcellus Wanckemius in Epist. pag. 68. Germanis ascribit. Lingvula illa magnete tincta, versus septentrionem vergente, hodie naves bellicas et mercatorias in medio Oceano moderatur, quae olim iuxta ripas cursum tenuerunt. De Sciotericis Statius, 1. obs. 9. paulo inferius plura. Hîc observanda tibi erunt, mira automata (quae quid, Politian. c. 97. miscellan. Cael. 7. c. 16. notat, de inventis aliquot novis Ioh. Fortellius in horologii menti.) in Exoticotamiis Principum, Grosser Herin Kunstkammern, et in urbibus primariis, quae etiam cantilenas edunt, uti Magdeburgi, Sorae, Argentorati, celeberrimum, cuius descriptio publice exstat. Sunt qui motum perpetuum hilce mach nis in vestigandum crediderunt, sed frustra, uti exemplum in aula Totgensi mihi mon stratum. Nam quod manibus humanis, ex caduca materia factum, perpetuum vix erit. Huc refer organum machinarium in Hetruria, in horto, il Pratolino, quod harmoniam edit: Est admirandum Automatum in aula Regis Angliae, quod Astrolabium et Chronolabium, cum Globo, qui caelum et caelestes imagines, etc. continet, cuius integram descriptionem ab amico D. Iohanne Pelargo Medico mihi communicatam, aliquando luci dabo, cum aliis M. S. singularibus.

CAPUT LXVI. DE OPIFICIO, STANNARIO ET PLUMbario.

STannarium et plumbarium, ex metallicis, tandem succedit. Unde stannarii Kandelgiesser. Sed huius effecta non tantum sunt

canthari, verum omnis generis supellex, domi et in pharma copoliis usum habens, et cuivis de plebe obvia.

COmmendatur hic plumbum candidum Anglicum, quod speciem argenti prope repraesentat. Solet candidum plumbum nigro misceri, ut mollius et aptius ad operationem evadat. Plumbi nigri utilitas, ad fistulas aquarias, ad globos sclopetarios, ad tecta et innumera facit, et variis opificiis metallicis et aliis inservit.

Ex plumbo et stanno fiunt quoque crepundia infantilia, quorum interdum singulare opificium in civitatibus, quae quaestui omnis generis deditae.

Ut sum matim, quae ex auro et argento fabricantur, pleraque etiam ex stanno et plumbo ad epulandum escaria et potoria, ad triclinium, Tischgefäß, ad cellam Trinck gefäß. Nec oppidulum aut pagum supellectile huius opificii carere posle constat.

Confer hic Agricol. Matthes. et Garzon. et insere opificium ex bracteis stanno incoctis, Klamyner, quod variam supellectilem domesticam conficit.

CAPUT LXVII. DE VITRARIIS CONFECTORIIS.

DE vitri conflatoribus supra, in praeparat oriis, hic de confectoriis ex vitro, agitur, quae metallicis quodammodo aequipollent.

Unde, confectores; qui varia ex vit ris organa fabricant: utpote fenestras, fenestrarii Glaser vnd Fenstermacher, Item qui laternas, qui specula adornant vulgaria et artificiosa, seltzame vnd Wunderspiegel, unde specularii.

Qui perspicilla, perspicillarii, Brillen macher.

Et qui figuras et species varias ex vitro versicolori, manus opera, et igni levi admoto, efformant.

Accedunt qui vitra pingunt coloribus et inaurant Glaßmahler, vel stylo emblemata in vitris incidunt Glaßschneider oder Mossierer mit Laubwerck, vel in ivitris inauratis, stylo varia schemata ducunt, Ammelirer.

QUi fenestras ex orbiculis et laminis vitreis componunt, notisunt, Cael. lib. 15 cap. 13. Item laternas, quamvis et ex cornu, Polydor. 2. cap. 19. uti etiam fenestrarum genera et ex papyro, lapide speculari, linteis et telis inceratis et chartis eleo tinctis. De speculariis l. ult. ff de iure immunit. Cael. 15. cap. 13. et de speculis. Plin 33. cap. 9. Cael. 15. cap. 13. Polydor. 2. cap. 20. Quae etiam ex Chalybe

levigato et polito fiunt. Vide Garzon. cap. 104. et 105. Matthes. conc. 15. Hieron. Roman. 8. cap. 8. Eberhard. à Weih. virum in literatura politum, et praestantissimum politicum, Robert. de Fluctib. in Opt. Cur in venta specula Cael. li. 15 c. 12. ex Virg. Bucol. explicat. ex rationibus mathematicis, c. seq. 13. et cur menstruis inficiantur. lib. 3. cap. 27. Quis primum speculum argenteum fecerit, Polydor. 2. cap. 20. An aqua et mare, speculi vice, imaginem repraesentent, li. 26 cap. 10. Cael. Quid speculum Corinthiurges. Aelian. in var. Graec. d. fol. 58. De speculis admirabilibus et quasi magicis, Wecker. lib. 10. desecret. 15. Bapt. pag. 589. et auctor Göttlicher Majestät Offenbahrung, lib. 19. cap. 24. et c. 26. et seqq. Qualia etiam sint specula ustoria vulgo Fewerspiegel. Ioh. de Monteregio, quibus è longinquo combustilia poslunt, solis radiis, incendi. Hectoris Ausoni theoricam speculi concavi, edidit Iohan. Anton. Magin. in quo miran di reflexionum effectus apparent. Namque 1. cum prima Solis luce, calorem in aere intendit, illa ut conburat alba et nigra, lateres signet, plumbum in laminas deductum fluere faciat: calorem etiam ita remittit, ut cogno scatur hiemis et aestatis diversitas: literas in pariete remoto legendas proponit: 2. cum luce secunda varias imagines reddit, rectas, inversas, magnas, parvas, et de rebus quandoque demonstrat, res multas integras, pattes earum, ut oculum unum aspicientis, unius rei duas imagines in diversis locis. Varia loca imaginum, quae sunt ultra speculum, et rem obiectam, in loco rei obiectae, ultra rem obiectam, id est, postillam, et tunc res obiecta est vicinior speculo, quam sua imago, in superficie speculi. Repraesentat situs permutatos, ut apparet in literis obiectis ante, retro, sursum, deorsum, dextrorsum, sinistrorsum. Species, sensu tactus perceptibbiles, ut apparet ex gladii acie emissa, et lumine candelae, item ex nive et glacie infiigidante, per suam imaginem remote admodum, Sermones et voces reddit, ut Echo, ita ut qui maxime distant, audiant, nî surdastrifuerint, qui vero propius accedunt, adloquentem, non audiant. 3. In tenebris, sole illuminante, ea, quae sunt extra, depingit papy. um vel parietem pictura mirabili earum quae sunt extra. Cum candelis et facibus accensis efficit, ut noctu videantur, quae fiunt in castris hostium, ut possint remote legi literae, in loco obsouro, etc. Hoc speculum, et eius apparentias in tenebris ad mota candela, ipsus meis oculis vidi, Francofurti ad Moenum, anno 1602. in Nundinis, quod venale habebatur, 20000. taleris. Ideo vere, de hoc fidem facio: cuius figuram excusam adhuc asservo. ne quid addam de speculis Magicis, ex metallis diversis, sub certa constellatione, fabricatis. Unde divinatoies specularii, Cael lib. 7. cap. 29.

De in ventis perspicillis, Petr. Cholnus, et Salmut. in not. ad Pancirol. Ethic observa perspicillum Galilaei, quo ex dissitis locis, species visae approximare, et ferme ante oculos sese sistere videntur: de quo Hieron. Sirtarus, in Telescopa, ubi et de exactissima arte perspicillorum, latè.

De artificio ex vitro liquefacto, quaevis efformandi supra attigi, suppeditat natura, quibus vitra mollescunt. Quoad pictores vitrorum, quidam utuntur coloribus metallicis, qui incoquuntur, alii oleagineis. Incidendo

emblemata vitra exornare mit Laubwerck die Gläser mossteren vnd zieren; artificium est ingeniosum, ad vitra Crystallina, sed periculi plenum, ne frangantur. Ammeliren, est genus piscorium quasi, quo in vitris inauratis, stylo fo mantur varia schemata, quod manum certam, non tremulam, requirit: quae magis ad voluptuatia referas.

CAPUT LXVIII. DE OPIFICIIS CONFECTORIIS GEMMARIIS.

SUpellectilem ex gemmis, crystallis et murina, ex testudine et ebore, fieri, antiquitas novit et nostrum saeculum. Inde Gemmarii.

Hinc ars Gemmas, uti marmora et Iaspidem, ita rubinos, adamantes, granatos etc. poliendi; perlas et corallia lavandi, purgandi, et nitidiora reddendi.

Gemmas tingendi, et marmora, alabastrum etc. Gemmas sculpendi, unde annuli signatorii, Siegelgräher et imagines imprimen di.

Opus Musseatum, vulgò Mosaicum.

Opus ex laspide tessella um versicolore, ut etiam varias species repraesentet, fru ctuum, animalium, mineralium, imprimis: montium, fluminum et undarum etc.

Ex gipso incrustatum, fusum.

Lapides et marmora inauran di, Item auff Marmelstein zuetzen.

Et gemmis splen dcausa bracteolas resplendentes subiciendi, Edelgestein mit schönen Folgen oder Folien zu versetzen.

Item ex succino, varia et speciosa opera, vel beneficio torni Agstein drehen, vel aliorum instrumentorum. Inde tali, manubria, vascula, globuli etc.

Hic enim omnia, sub hoc artificio, quae pretiosa, et gemmis aequi parantur nitore et fulgore, complector.

DE primo usu gemmarum, Polyd. 2. cap. 21. Quippe quod earum vis singulatis et mirabilis esse pechibetur. Cael. 6. c. 11. de quibus consule scriptores supra allegatos, degemmis. Adde, post alios Plin. 37. cap. 12. 3. 5. 6. 8. 11. 12. 13. Camill. Leonhard. Pisaurens. de gemmis lib. 3. Merboldum, cum notis Pictorii et Cornarii: Vincent. Belvac. in speculo nat. lib. 9. Monhemium, Isidor. lib. 37. Volaterr. lib. 27.

Demarmore poliendo, vide Agricol. li. 6. fossil. c. 3. et quî ge~mae cogno scem dae,

an verae, vel fictae sint cap. 4 Qua ratione vero fingantur, superius attigi. Consule Libav. in tr. Alchimiae et confer Offenbahrung Göttlicher Majestät. lib. 4. cap. 8. et seqq. Hildebrand. in Magia, Witichium de ligno Guaiaco: de figuris gemmarum, Gesnerum in tract. Kentmanni, de fossil pag. 47. usque ad 53. Alstedium in Theolog. naturali, Agricol. late. 6. fossil.

Amussatores ex sectis parvis marmoreis crustis opus amusseatum, sive musivum faciunt, Itali vulgo vocant Mosaicum. Alii è marmoreis asselis, pilis ferreis contusis et in cerniculo cribratis, subtilissimaque scobe admista calce, stuchum, hodie appellant Zvinger. vol. 20. theatri. Qualia opera in aede Sener si Cathedrali, et Venetiis in D. Marcitemplo. Species musivi quoque est Lithostratum, pavimentum, lapillis varii coloris stratum, in parietibus musivum proprie: ita in pavimen tis Lithostratum, cuius artis in ventor fuit, Xenodorus. Vide Marcell. Donab. in dilucidat. Aelii Spartiani, in Pisennio Nigro. pag. mihi 1089 et l. 2. C. de Excusat. artif. in verbo Muscarii: rectius leges, Musearii. Modos Poliendi et tingendi gemmas, lavandi perlas, et corallia splendidiora faciendi, vide apud Pirellum. Ex Iaspide opus vidi, quasi ex solido connexum, quod varias species, poma, fructus, situs montium et vallium, regionis, arbores, Landschafften, Wasser, Berg vnd Thal, referebat. Et quid non humana industria et indoles, Marmor vnd andere Stein zu vergülden, vnd zu etzen, vide Kunstbüchlein, And. Helmrich, et Birellum. Ex gemmis annulorum ornamenta facta. Vestis, cum similibus ff. de aure et arg. legat. innuit. Hinc etiam, apud Romanos, Dactilio thecae, Plin. 37. cap. 1. l. infitiando, 67 - pr. p. de Furt. Cur in oriente praestantiss. nascantur. Cael. 1. c. 10.

Gemmas sculpendi artificium, et imprimis excavandi annulos signatorios, prisco aevo quoque notum fuit, de quibus. M. Treher. lib. parerg. 3. Alexand. ab Alexandr. 1. Gen. cap. 19. Petr. Mexia in silva, var. lect. p. 4. c. 1. Garzo cap. 76. Isidor. lib. 19. Hym. Gorlaeus, in antiquit. annul. signat. Antuerpiae in 4. cum aeneis figuris. Imaginem Dei annulo non insculpendam Cael. 16. c. 18. Et an conveniat Deorum imagines vel prudentum virorum in annulis circumferre. Plut. Sympos. 4. 8. tractat.

CAPUT LXIX. DE OPIFICIIS LAPIDARIIS ALIIS.

EXlapide vulgari fiunt quoque instrumenta et supellex.

Unde qui cotes conficiunt, quibus ferramenta exacuuntur, Wetzsteine.

Item qui lapides concavos, ex serpentino, Wärmsteine.

Lydios ad aurum et argentum probandum, Probiersteine.

Quilapides molares elaborant, maiores et minores, et perforant, grosse vnd kleine Mühlsteine.

Item Schleiffsteine, unde Samiatores Schleiffer, Et molae machinariae poliendi et acuen di, Schleiffmühlen.

Et qui ex lapidibus vulgatis, opera necessaria ad vitam efficiunt, exca vando, effingendo, Steinmetzen.

DE quibus, vide Agricol. Vitruv. lib. 2. Archit. cap. 7. Leon. Baptist. Albutium lib. 3. de re aedif. Usus cotis sive coticulae (Agricol lib 5. fossil. cap. 2. Plin. lib. 33. cap 8. et de cotibus Plin. l. 18. cap. 25 et 36. cap. 22.) necessarius, domi et ruri, ferro acuendo, die Messer zu wetzen, die Sensen, aliisque opificiis, Bildhawer, Schnitzer, Tischler, Scheffter, etc gebrauchen sich der Wetzsteine. De Lydio, vide Tecker. Ex lapide scissili Schifer, tegulae et libelli, Schifertäfflein: quae olim tabulae ceratae, et pugillares dictae.

Adde, qui vias lapidibus, puta silice vel saxis, sternunt, B. Brisson. lib. 4. cap. 14. l. 1. §. 2. de via publ. Et itin. publ. reficiendo, de via Appia strata l. 2 de O. I. Interest publice vias stratas lapide vel aliis rebus haberi: unde tritum An guter Müntz, Wegen vnd Stegen, soll man einen Landes Fürsten erkennen.

Et qui pondera et mensuras ex lapidibus fabricant. Host. de mensur. et ponder. Lapidariorum fit mentio, in. l. ult. ff. de Iure immunit. De lapidibus ad structuras, qui igni et tempestati resistunt, Plin. 36. cap. 22. Delatomiis, latypis, lithurgiae, lithotribiae, Cael. 17. cap. 9.

CAPUT LXX. DE OPIFICIO FIGULINO, EX VARIIS terris.

EXterra denique sequitur opificium variae supellectilis, imprimis cocinatoriae, confectorium figulinum: inde figuli, vulgò Töpffer, Haffner.

Qui rotula formant fictilia, id est, ollas, patinas, lebetcs, hydras etc. Kachel zum Ofen, escaria, potoria, et id genus alia vasa: aere et sole torrent, igni percoquunt, in fornacibus.

ARtis figulinae inventio, ad diversos populos, refertur, Polydor. 2. rer. invent. cap. ult. Athenaeus lib. 1. cap. 25. et in veteri Testamento passim vasorum fictilium mentio fit. Unde apparet rem antiquissim am esse. Quod et indicat Ictus, in l. 7. Fictili, aut lignea, aut vitrea, aut aerea denique veteres utebantur supellectili. Et Tibullus.

Fictilia antiquus primum sibi fecit agrestis
Pocula, de facili composuoque luto.

Rotae figulinae machina iae meminit Persius et Hieron. Roman. lib. 8. cap. 6. alias Plastica vocatur, Mylaeus p. 44. Terra utuntur figuli, Marga, Argilla,

Thon, Georg. Agricol. 2. fossil. 10. Estque pro varietate loci alia nobilior, praest ntior, et ido neior aliis, praesertim ad catinos fusorios, zu schmeltz Tiegeln. Agric. 2. fossil. 12. ub quas regiones nobilitent opera et vasa figulina insulas et oppida, et quibus fullone sutantur cap. 13. et alii opifices. Apud nes praecellunt vasa et opera Egerana, Wallenburgica: apud Indos Porcellana venenis resistens, de qua Pancirol, et Salmut in not. ad cuius speciem hodie adulterina venditatur. Adde et ollas, quas natura sub terra efformat, Erdtöpffe Matthes. 11. pag. 274. et 275. Auctor Göttlicher Majestät Offenbahrung, in verbo, Gamabu. Nec rem fictam puta, cum et fodinae Mansfeldicae, varias formas piscium, arborum etc. osten dant, lapidibus impressis. Cuius rei diversam diversi assignant, causam, quasi natura inter dum ita ludat. Nam et pisces literis et characteribus in signitos, in mari captos videre licet. Verum Philosophi Hermetici ex influxu caeli, et astri caelestis et terrestris, connubio demetiuntur. Cuique iudicium hic relinquo liberum.

CAPUT LXXI. DE OPIFICIIS LITERATURAE ADMINIculantibus.

HAEcde opificiis, quae supellectili et instrumentis domesticis et rusticis sufficiunt, id est, tempore pacis; restant quoque enucleanda, quae militiae inserviunt.

Militia autem cum duplex togata et sagata, de utraque videbimus.

Quamvis et multa ab opificiis praecedentibus et communibus, utraque militia, mutuetur.

Hic saltem specialia et singularia attingemus.

De arte Chartopoeia, Pappiermachen.

Opificium sive artificium chartarium, papyrum, sive chartam conficit, unde papyri confectores, Pappirmacher. Cuius species olim variae, ex variis rebus.

Hodie fit exlinteis maceratis et contusis, aquariae molae adminiculo, Pappiermühle.

Duplex, candida gemein weiß Schreib vnd Truck pappier, Candidior Cantzley vnd Herin Pappier, candidissima et subtilissima, Postpappier.

Tum nigricans et charta bibula, mercatoria, vulgò Maculatur, Leschpappier.

Et quolintea puriora et tenuiora, eo quoque purior et tenuior papyrus evadet.

Lintea vero lacerata omnis generis colligere solent ubivis locorum, isti ardeliones, qui vulgò Haderlumpner, exiguo pretio, velaliis rebus parvimomenti, repensis, puta speculis, acubus etc. indicio tibiae dato, in computis urbium et vicorum, mit den kleinen Pfeifflein oder Schalmeyen.

Res sane aspectu tetrica, sed summe necessaria, sine qua officinae papyraceae, et tota res literaria frigeret. Unde Principes in suis territoriis constringere solent subditos, ne id genus linteorum ad vicinos proferatur. Cum molae chartariae maximo sunt emolumento et compendio.

DEin ventoribus et speciebus chartarum lectorem remitto ad auctorem, qui Bibliothecam Vaticanam descripsit Italicè. Melchior. Guiland. de papyro. cap. 26. Salmut in notis. Polydor. 2. cap. 7, 8. et seqq. qui et de glutino earum, lib. 13. cap. 12. Hieron. Roman. lib. 7. cap. 3. de rep. gentil. hispan. à Garzon. Chassan. in Catalego gloriae mundi, p. 11. Consid. 39. Egnat. lib. 8. cap. 11. exempl. Petr. Mexiam. p. 3. c. 2. memorabil hispan. Isidor. lib. 6. Lonicer. in herbario, ubi modernas species refert, Caßpappier, Schreib vnd Truckpappier, cap. 110. part. 1. Matthiol. in Discord. Ex antiquis Iosephus 1. antiq et 12. c. 12. Herod. lib. 5. Sueton. in Nerone et ibi Casaubon. Plin. 13. c. 11. et 7. c. 121. Columell. lib. 5. c. 10. et lib. 4. c. 8. Livius ab V. C. Ligneis tabulis olim cera oblitis ad scribendum usos, notat Muret. 9. cap. 6. imo et plum beis: et è phylera libris. Politian. 72. De molis Chartareis, Mylaeus in hist. universal. pag 93. et 94 Species versicolores, vulgò Türckisch Pappler, et lucidas Klar vnd Hell Pappier, vide apud Birell. pag. 6. 7. 9. Coloribus tincta visui nostro. non est commoda. De laude et utilitate chartarum, exstat elegans Idyllion Cunradi Rittershusii, viri literatissimi, et Icti Optimi, libello de Principis institutione annexum. Hinc elogia et aenigmata. Tria animalia toti orbi imperitare:

Anser, apis, vitulus, rerum pitiuntur in orbe,
Atque sua, Reges, vi, populosque ligant.

Guiliel. Alect. in Epigram. l. b. 3.

Membrana ex vitulo fit, ar at penna anseris illam,
Cerafit ex apibus, quaerata scripta facit. Item
Candidus est ager hic, quo candida semina, nigra,
Praetereunt multi, quos seges ista latet.

Descriptionem integram dies suo tem pores promet. De Palimpsesto, vel palisesto, membrana deletili, vulgo Eselshaut, Paulus Leopard. li. 13. c. 11. emendat.

Et quomodo paretur, alibi notavi. Huc quoque conferendum est opificium, quod membranas ex pellibus conficit, vulgo Pergamen macher, quarum usus ad scripturam elegantiorem et durabiliorem, Robert. pag. 17. Sequitur alterum, quod Typographicum.

CAPUT LXXII. DE OPIFICIO, SEU ARTIFICIO TRPOGRAphico.

TYpographia seu ars impressoria vel excusoria succedit, quaelibros typis, et praelo exprimit, et publicat. Inde Typographi, et Librarii.

Inventum alii Germanis, alii Chinen sibus assignant: sed Germanorum proprie esse constat; licet in China, quid simile ante exstitetit.

Huic ministrat opificium fundendi literas, in matricum formis.

Formae ergo primum ex massa metallica excavandae literatum, vulgò die Matrices zu machen: unde Grammatoglyptae, literarum sculptores:

Dein deliterae in formis fundendae, etiam ex materia peculiari metallica, vulgò Schriffegiesser, quos dixeris tupoxwneuth=res2.

Quarum muhiplex differentia. Sunt enim maximae, mediae, et minimae magnitudinis simplices vel emblemate exornatae vel circum ductionibus. Mit Laubwerck, Bildern, vnd Zügen.

Quin et discrimine nationum et linguarum discerni videmus, Hebraeas, Arabicas, Graecas, Latinas, Teutonicas, Italicas, Gallicas, Turcicas. Reliquae fermelatinis, , uti lingua) promiscue utuntur.

Ad emblemata et figuras faciunt, qui formas ligneas incidendo efformant glu/ptai cu/lwn sculptores ligni Formschneider.

Verum non multis abhinc annis adinventa est Chalcographia, quae aeneis typis et formis literas, et imagines potissimum ex primit subtilius et elegantius:

Quae torculari expeditur impressorio, de qua alibi.

Liter ae imprimendae, sunt primum ordine collocandae: Un de Typothecae Schrifftsetzer, Dein de excudendae, inde Typographi, in specie dicti.

Atramentum impressorium frequentissimum est quod nigrum, vulgò Trucker fürniß, et ex oleo et fuligine compositum.

Vel rubrum, ex rubrica. Rubris enim literis olim tituli insigniti, quod adhuc passimin usu, Magius. 1. Miscell. c. 14.

LIterarum utilitatem universus mundus agno scit non satis praedicandam, ut quod olim amanuenses per aliquot dies scribendo, hodie Typographi, semi vel hora imprimendo efficiant. Polydor. 2. c. 21. Salmut. in Notat. ad Pancirolcap. 12. Mich. Maier. de veris invent. c. 5. De cuius laude Polydor. Virg. 2. cap. 7. et Gesnerus in supplemento Bibliothecae, ubi totam artem descriptam videbis eleganter, Cardan. lib. 17. desubtil. et devariet. lib. 13. cap. 64. Ioh. Bodin. in Methodo c. 7. Steph. Forcatuli lib. 4. de Imp. et Phil. Gallor. Phil. Melanchthon. in Chron. lib. 5. sub Frid. III. circa fin. Inventum à quibusdam Germano tribuitur, Anno 1440. die 2. Ianuar. Ioh. guttenbergio Moguntino, vel Argentinensi, Fulgosus lib. 8. cap. 11. exemplor. Brodaeus z. Miscellan. cap. 26. alii Iohanni Faustio, Funcius in Chronol. ad annum 1440. Aventin. lib. 8. Theod. B blindri tr. derat. com. onm. ling. Estienne Pasquier, 4. desrecerches c. 21. melchior Adami in vitis Germanor. Philosoph. in vita Iohan. Guttenberg. et Ioh. Fausti. Christoph. Belold. deinvent. Typogr. Salmut in notis. P. Ramus, 2. Scholar. Mathemat. vocat Ioh. Fust. Et Moguntiae vel Coloniae vel Argentorati, Bucholcerus in Chronologia, primum librum excusum fuisse, Anne 1446. nempe officia Ciceronis, vide Cosmograph. Münsteri lib. 3. c. 280 Fiischlinum, in Iulio redivivo Zving. in theatro, vol. 20. lib. 23. Garzon. c. 128. Hospinian deorig templ. Chassan. incatal. gloriaemundi. Schleid. lib. 3 de quat. monarch. pag. 174. et ibi in notis Maibomius, Paucerus lib. 5. Chron. p. 1276. ex Wimphelingio. cap. 65. Unde Phil. Beroald.

O Germania, munerisrepertrix,
Quo nilutilius dedit vetustas.
Libros scribere, quae doces premendo.

Contra non dubitat asseverare Marcellus Wanckemius, in Epist. ad Burggra. pag. 69. ex Mendoza lib. 3. cap. 16. de regno Chinae, typographiam ante annos 500. apud Chinenses, in usu fuisse. Et scribit Pomponius Laetus ad Augustum Maphaeum, quod imprimendi facultas multis saeculis intermissa, paulo ante revocata. Iovias lib. 14 de regione Sinarum, libros ante multos annos impressos extare ait. Accursius Aquilanus, dictus Manengelus, de Typographiae inventore, ac de libro primo omnium im psesso. Floruit circa annum Domini 1500. Vide Petr. Maffrum histor. Indic. cap. 6 et Hadrian. Iun. in Batavia cap. 12. Gatzia ab Horto lib. 2 Aromat. apud Inlos, nasc. cap. 38. Iohan. Hugon. Linscotanum p. 2. Indiae Orient. cap. 26. Iovium lib. 14. Histor. Sed discrepantiam distinguendo diluere videtur Herman. Fabronius In der Welt Historia In China sey viel ein andertrucken. Eben als das Eysenofen giesen, aus Formen, oder wie man ein grobes gemälde, auff eine in Holtz gegrabene Form abtrucket : gleicher massen bezeich. nen die Chineser ein Brett, unnd trucken das auff ein Pappier ab, das heist noch

nicht Typographia: darvon wir hier sagen pag. 62. in fin. Et saepe compertum est, quod res sit in diversis locis reperta, sedd non pari, verum simili modo. Omne autem simile nonest idem. Et, Nilprohibet, arteseasdem à diversis, vel eodem vel diverso tempore, citraullam communicationem, inveniri posse. Matrices excavandi, et literas ex metallis, fundendi ratio, non cuivis est obvia. Et pauci sunt qui matrices exscindunt: plures qui literas fundunt, in matricum receptaculis.

Chalcographiam non valde antiquam esse notat, Salmut in Not. In hac excellunt Belgae, potissimum Goltzii et Sadleri. De torculari impressorio, ad aeneas tabulas, vide Robert. de Fluctib. lib. 2. cap. 1. de variis machinis. Primus chalcographus perhibetur. Fr. Bucholt, et Israel von Mecheln, Matth. Quad, in compend. universi lib. 4. c. 34.

Aliud quoddam levius artificium huic cohaeret, in Kupffer vnd Holtz, gradiren. Hîc denique observandum, quod ars Typographica caeperit, non à typis, sed ab in cisa tabula; id est, pagellis ligneis, quibus literae incisae, sed post et hodie, typis singularibus, inter le iunctis, continuata fuit, et in melius reformara. Christ. Besold. not. dicto loco, ex P. Bertio et aliis.

Ut autem magna utilitas literarum Cicerone teste pro Syll. literae posteritatis causarepertae, quae subsidio oblivioni esse possunt. Item pro Archiâ: Pleni sunt libri, plenae sapientum voces, plenae exemplorum vetustas, quae iacerent in tenebris, nisi literarum lumen accederet: et consequenter typographiae: sic quoque magnus abusus (uti disserit Guilhelmus Insulanus in Orat. de Chalcographia, bonine plus an mali contulerit studiis literarum, Col. Agripp. Anno 1617.) nec tamen ob id tollendum hoc opificium. Quippe, quod abusus legibus Imperii cohibeatur, et severe puniatur: dann die Paßquill, Famoß, vnd anderelester Schrifften zu Recht Verbotten. Vide P. Denaisium, deiure camerali, tit. 172. verbo Librarii. num. 7. Recess. Imp. 20. uti etiam libri Eristici, non ita promiscue, permittendi essent, Nam

Die durch viel schreiben,
Einander treiben,
Mit Dispntirn,
Das Volck verwirn,
Damit gut machen,
Der Feinde Sachen,
Gleicher Gestalt,
Der Christen Spalt,
Dem Türcken nur stärckt sein Gewalt.

Libri autem pernitiosi et magici Vulcano damnandi et tradendi, ut lege civili cavetur. Vide Actor. cap. 19. ibi fürwitzige Künste vnd Bücher verbrantten sie. Inde

Buchtruckerey,
Kunstreich vnd frey,

Thun sich außbreiten,
Bey diesen Zeiten,
Da man viel schreibt,
Die Kunst hoch treibt,
Wann irrig Lehr,
Nicht lief bey her,
Ihr Lob nicht auß zu sprechen wer.

Ad studium typographicum promovendum, Principes indulgere solent privilegia. Scriptorum exoticorum quoque translatione, in maternam, vel latinam linguam idem excolendum foret, cum, linguis peregrinis, saepe contineantur, quae latine non prostant. Videris libros doctisimos Italice, Hispanice, Gallice, scriptos, de fortificationibus, de militia, de architectura, Musica, etc. quorum doctrinam nemo sine translatione assequi potetit. Ft quantum Bibliain linguas patrias versa profecerint in Ecclesiis et scholis, cuivis, sanae mentis, et verae religionis amanti, constat. Propterea, quod non labiis, sed animo coli et in vocari velit, et debeat Deus, cordicitus, non oretenus. De necessitate et utilitate Bibliorum translatorum in linguas vernaculas eleganter agit Tossanus in praefat. Bibl. et quod etiam lectio Idiotis et Laicis concedenda, et argumenta contraria solide refutat. Nos Germani, D. Luthero gratiam debemus, qui nobis Biblia idiomate Teutonico reliquit, utut Pontificii etiam de sua versione glorientur. Ad fontes vero et textus Hebraeos et Graecos Ioh. Piscator, suam translationem conformasse videtur. Nec Hispani, Itali, Galli, Angli, Belgae, Ungari, Poloni, et Vandali, facultate legendi sacram scripturam destituuntur, cum Biblia, aut saltem praecipua capita doctrinae caelestis, in eorum populorum linguis ho die publice prostent, et vaticinium completum sit, Verbum Dei in universo mundo raedicaetum iri. Libris, quos intelligimus, doctiores reddimur, uti Ictus in l. pen. ff. ad exhib. loquitur. Emporium Fran cofurten se ad Moenum hoddie est celeberrimum, firquenti librorum negotiatione. Ut vero cuivis innotescat, qui libri vel novi, vel denuo recusi, et quo Idiomate, quove modo, et ubi excusi prodierint, aut piope diem proditutisint, ète visum est literatia, ut singulià Bibliopolis provinciarum et urbium in communem indicem vel Catalogum annotati, universo mundo publicitus significentur. Quo pacto unusquisque in comparandis libris delectum habere potest. Vide Recess. Imperii de anno 70. ubi de Legibus Typographorum. Huc quoque pertinent, qui libellos scriptorios exlapide scissrli, vel palim psesto conficiunt vulgo Schiefer vnd Schreibtäfflein, Wecker. lib. 4. cap. 2. de secret. pag. 501. in fol. et 16. cap. 6. pag. 626. Et quomodo palimpsestus parari debeat, vide im Dinten. büchlein. Sed quid libri, nisi compingantur, ideo iam tempus, ut ad opificium compactorum perveniamus.

CAPUT LXXIII. DE BIBLIOPEGIS, SIVE COMPACTORIBUS librorum.

GLutinatores vocat Mylaeus pag. 94. sed rectius Bibliopegos.

Quorum munus, vulgò in tabula appensa, ante officinam duobus potissimum exprimitur:

Hic planantur et ligantur libri.

PApyrus enim sive charta alumine et aqua mistis humectanda et denuo arefacienda est, ne diffluat. Ligatura vero solet fieri ex lignis, corio et pelle, pergameno, puro vel descripto; saepe typis et figuris, sive Iconibus exornari, auro et argento, coloribus aliis etc Ut lectorem eo magis ad aviditatem legendi inciter.

Et quidnî tam egregium donum Dei ornandum et colendum, libros puta; quibus mundus ab inscitia ad rerum notitiam, à tenebris ad lucem perducitur.

Ligneis tabulis compacti olim claviculis, quasi claudebantur, vulgo Clausuren. Quod ferme in minutioribus hodie non obtinet. Inde aliud opificium, Clausur macher, uti Noribergae habetur, ex aere seu orichalco von Messing.

De compactoribus vide Salmut in not. p. 2 pag. 118.

Sed iam ad alia.

CAPUT LXXIV. DE GLOBI COELESTIS ET TERRESTRIS FABRICAtoribus.

ADliterarum im primis Geographicam et Astronomicam scientiam faciunt globi et sphaerae. Inde qui ea instrumenta fabricant ex ligno, et aere. Die Himmels vnd Erdkugeln machen.

Quo et Astrolabia, et alia instrumenta optica pertinent, utiocularia et perspicilla optica etc.

Item qui tabulas Geographicas et Hydrographicas delineant, et in strumenta Geometrica, ex ligno et aere polite conficiunt. Tum qui horologia scioterica.

HIc recordor globi Drubleri, Belgae, qui ad motum caeli moveri, perhibetur: plurimi magieum quiddam subesse putant, quod corpora naturalia sine adminiculo immobilia. Naturae, qui conveniens esse, disputant, spiritus mundi universalis vel caelesti virtuti magneticae adsignant. Ideo adhuc sub Iudice lis est. Cuius meminit Marcell. Wanckemius, in Ep. ad Burggravium, et Keplerus noster, in Epist. ad Sethum Calvisium.

De globiterreni et caelici structura, atque usu, consule Robert. Hues. Anglum, Amstelodamiin 4. anno 1613 Item Maur. Hubern. Nürmh. 1615. in 4.

Est et sua ratio Astrolabiorum, nec promiscue cuivis patet: de quo Fr. ritterus, Zacharias Bormannus, Breßlaw 1584. in 4. Iohan. Coppius, Fr. 1600. in 4. Ioh. Krabbius, 1609 in 4.

De Sciotericis supra attigi, hic ad auctores saltempsupra omissos, remisisse satis sit, vide Robert, de Fluctib tract. 2. pag. 8. lib. 2. prae aliis Sebastan. Münsterum, Ritterum, Scultetum, Keslerum, Zublerum, Compend. Scioterior. Hans Rudolph von Graffenriedt, Hulsii von Sonnen Sompast, bey Tag vnnd Nacht zu gebrauchen, Sasp. Vtenhovers, et nuperrime Iacob. Müllerum Togensem: qui de Gnomonicis sat luculenter agunt.

De delinentione tabularum Geographicarum et hydo graphicarum, vulgo See vnd Wasser Charten, Landtafeln, adhibe eundem de Fluctib. De tabularum Geographicarum vetustate, vide Marsil. Cognat. lib. 4. var. observat. cap. 5. Iacob. Michalet. de descriptione terrae et maris. Adr. Metium, Enoch Mayers, manuale mathemat.

Qui desiderat varia instrumenta Geometrica, adeat Eberhar. Helm, 1592. in 8. Hulsium, Leonh. Zublerum Basil. 1604. post alios. Videris quoque Principes et Magnates delectari, varietate et elegantia eiusmodi instrumentorum, ex aere, auro et argento, factis in Exo ticotamiis sive Technothecis: Eos enim addecet, quicquid sitingeniosi operis et organi, amare, colere et curare. Quantis sumptibus in strumentarara, Tychonis à Brahe Nobilis, illius Mathematici nostro saeculo nobilissimi et praestantissimi, Imperatore Rudolpho auspice, confecta et elaborata, sciumt illi, qui aulam Caesaream experti sunt.

Qui bellica et navalia Mechanica, et quae ad libramenta et pondera specta~r, conferre cupit, Flamandum, Lorinum, Rivium, Ubaldum, perlegat. Et qui de Geo deticis labores suos communicarunt, innumeros, post Faulhaberum, Iacobi Robleri, Nicolai Reuspergeri, etc. Instrumenta zum Feldmessen. Item, Instrumenta zum Visieren, Hartm. Beieri. Denique qui Arithmeticos calculos cudunt, Rechenpfennige, ex aere et orichalco, ad hoc caput referendisunt, cum et eorum usus in vita communi frequens.

Nec movet quod hae disciplinae ad Geometriam perineant, quam docere et discere publice interest in scholis et Academiis l. 2. C. de malefic. et mathemat. Instrumenta enim adminiculantia et mechanica idonea, nemo tibi fabricabit, nisi qui eadem, manus ministerio recte et perfecte elaborare calleat. Quale genus artificum, in perfectioribus Rebus publ. reperire licet. nam fabri plebei, ad haec organa polite et elimate perficienda, minus apti sunt.

CAPUT LXXV. DE OPIFICIIS MILITARIEUS.

NUnc tandem succedunt opisicia, ad militiam terrestrem et nauticam, tam necessaria quam commoda; Qualia sunt ad munimenta Vestung, arma Waffen, atque alia instrumenta et adminicula Martialia, unde Armamentaria in quibus armaturae servantur ad usum belli, Zeughäuser. Quae duum generum, vel enim ad proelia terrestria: vel maritima, apparatu militari instructa sunt.

Tale est Electorale Dresdense, zu Land, et Venetorum. vulgo Arsenale, zu Wasser.

Uti enim alia ratio belligerandi in solo, alia in salo: ita quoque utraque militia sua arma efflagitat.

Quamquam et quae in terra usum habent, saepe etiam in proeliis nauticis adhiberi queant.

MIlitia togata ita expedita est, restat altera sagata, cuius opificia et artificia varia: Armis enim et literis, Arte et Marte Resp. continetur. Quippe quae lege et ratione regenda, tempore pacis, et bellis ortis, defendenda, quo fit armis. Arma in lata significatione, omnia, quae ad rem bellicam faciunt, comprehendunt: sed strictim tantum quibus vim atque impetum hostis propulsamus. Ideo ad hanc classem pertinent 1. Munimenta et Fortezzae, Vestungen. 2. Arma. 3. Instrumenta et adminicula Martialia, puta Tentoria, pulvis pyrius. Adeoque tota Artigleria.

Armamentaria parantur armorum gratia ad bellum terrestre et navale. Quibautem reb. in structa esse debeant, exemplum illustre Dresdense docet, in quo omnis generis arma maiora et minora ad terrestre bellum, ordine disposita, et quae ad proelia maritima, Venetum. Quae duo instar regulae aliorum.

CAPUT LXXVI. DE ARCHITECTURA MILIT ARI.

AD munimenta conducit in universum Architectura militaris, die Kunst Vestungen zu bauwen.

QUam Itali et Galli, quasi suam sibi vendicant; sed Germani in hac arte hodie nemini cedunt. Licet hoc studium in Italia diligentius excolatur, et commentariis in lingua vulgari scriptis, illustretur. Quin quod et Itali lucubrationes Alemannorum magnifaciant, puta Speckle Architectur von Vestungen, Straßb. 1599. in fol.. Iohan. Henrici Satlers, von Vestungen, 1619. in 4. Cunradi Dieterichs, von Vestungen zu bawen, ex latino, Giessen in 4. Anno

1622. Inter Italos, Gallos et Belgas habes praeclara opera Michaelis Potiers, theoriam et praxin fortalitiorum, Colon. in f. Cotanei, Iacobi Perneti, Caroli Theti, Iacobi Acontii, Bonaitui Lorini, Claudii Flamandi, Ioh. Erharti, Samuel. Marolvis, Simon Stevin, de fortificat. Gabriel. Buscadell. Architecturamilit. 1620. Iacob. Boret. gallice et germanice, in fol. 1620. Pet. Sardum in coronaimperiali architect. milit. so anno 1622. ins Deutsch versetzet, Fr. in fol. Neovallia Alexandr. von Grotton. Summatim complexus est hanc artem Robert. de Fluctibus, Vitruvio sane incognitam. Aptiquitas enim fossis et fallis, muris et turribus usa est, sed eiusmodi structuris ingeniosis de stituta. Nec pugnat cum fide Christiana et religione, ut bella gere e, ita et fortalitia sui tuendi causa exstruere, secus ac Enthusiastae et Anabaptistae opinantur, modone Princeps plus confidat munitionibus, quam Dei providentiae, qui turres, muros, et hostes etiam sine viarmata prosternere et in fugam conicere potest. Ubi notandum proverbium: Quod illud fortalitium non sit inexpugnabile, ubi asinus sacco aureo onustus pontem transire potect. Quippe quod insidiis et proditionibus saepe victoria obtineat, Unde Lutherus Tom. 3. Ienens. pag. 199 Esist eine gottlose vnd vergebliche Zuversicht, auff Vestung,Wälle,vnd Geschützetrauwen. Wann wir aber die Knie biegen, vnd zu vnserm Schöpffer ruffen, so kan er vns mit fewrigen Mauren vmbgeben. Et Tom. II. Witteb. Germ. f. 365. Man muß zwar Waffen in bereitschafft haben, vnnd alles was sonsten mehr darzu, das Regiment darmit zu verwalten, vnnd wie man beyde im Friede vnd Kriegsleufften regieren soll. Man muß in allwege thun, vnd die Mittel brauchen, die vorhanden sind, muß Rathschlagen, vnd alles wol bewegen. Aber wann nun das alles bereit, vnnd nun wol bestellet ist,soll man sich keines wegs darauff verlassen, sondern sollen bette, wie im 70 Psalm stehet, Elle Gott mich zu erretten, H E R N mir zu helffen Vn~ im 124. Vnser Hüffestehet im Namen deß H E R R N, der Himmel vnd Erden gemachthat: et addit causam, dann die Widersacher sind mit Rath vnd Stärcke vns weit vberlegen. Cui consentit P. Martyr classe 4. locor. com c. 6. pag 944. Iustinianus ele ganter et pie in constit. de concept. D inpr. Ita nostras animos ad Dei Omnipotentis erigamus adiutor um, ut neque armis confidamus, neque nostris militibus, nequebellorum ducib. v el nostro ingenio: sed omnem spem ad solam referamus summae providentiam Trinitatis, unde et mundi totius elementa processerunt, et eorum dispositio in orbem terrarum producta est. Quid quod sacraeliterae de Salomone testentur, ipsum fortalitia et armaria exstruxisse. Ita enim 2. Chr. 8. Salomon hat Yeughäuser vnd feste Stötte mit Mauren, Thürnen vnd Riegeln gebawet: Item sein Son Rehabeam, 2. Chron. 8. 9. 12. Et defendunt hanc sententiam ex Politicis, Scipio Ammiratus 19 discurs. 4. Gerard. 8. decad q. 3. Danaeus 3. polit. I. Ricter. axiom. polit. 200. Schönborner. 4. polit. 8 cum aliis, dissent. Machiavell. 2. de Rep. 24 Docet autem Architecturae militaris muniendi locum, natura vel arte, vel utraque obstetricante, Boter. lib. delle Fortezze. Natura, puta super scopulam elevata fortezza, liceat hoc vocabulo nono, quod usu receptum et rem proprie designat, uti in re nova, ita ut sit quasi inaccessibilis, aquis profundis circumscripta: scopulis altis

praemunita. Atte vero aedificatur ex materia, terra, lignis et lapidibus, figura varia. Mit sechs Kanten, fünffen, vieren, auch achten, sieben: oder wie es der Ort leiden wil. Cuius membra partim interna,, puta (latina nomina deficiunt, nisi tropicis utare) Parapetta, Cortina, Bastia, eius partes tres, Casematta, Flanci, contrascarpa. Externa sunt, fossa, arida et sicca, velaquis plena, Ravelina, Banquetta, Robert. de Fluctib. tract. 2. p. 6. lib. 5. quae Flamand prae aliis eleganterinterpretatur et explicat. Adeo ut saepe fortezzae duplicentur et triplicentur. Unde intelligis hasce structuras singulari ingenio et experimento in digere. Et observare licet Principes et Heroes bello addictos, plerosqueisos, huic studio operam navare, ex quibus palmam praefert Mauritius ille Uranius, optimo manuductore usus Stevino, uti exser cicationes Mechanicae et bellicae eius, in publicum emissae demonstrant. Infelix enim ille dux belli, qui fortalitium et castrum obsidere vel expugnare ausit, huius artis imperitus. Cuius enim est struere, eiusdem quoque erit destruere, vel defendere structum. Quippe quod structuram, quo modo connexa et facta sit, bene noverit. Unicum moneo, Fortezzam esse in star corporis humani, quod anima defectum, mortuum est. Et quidni Fortezza anima sun destituta, id est, viris qui defendant, et viribus, id est, victualibus, Proviant vnnd Munition? Dann durch den Soldaten, Proviant, Kraut vnd Lot, muß eine estungihren Geist vnd Lebenerlangen vnd erhalten. Quod quomodo fieri debeat, ars militaris praeceptis et exemplis ex historia abunde docet, praeter rationem obsidendi.Eine Vestung zu belägern vnnd zu erpugniren (quod vel aperte, vi militum et armorum fit,mit beschiessen, besteigen, Feuwerwerffen, vel occultim, insidiis cuniculorum, durch Minen, de quo nempe modo cuniculos agendi, ante reliquos Claudius Flamand.in tract. milit elegantissime. De inventione Cuniculorum Wecker, de secret. pag 586. vel defendendi: iisdem modis, mitschiessen, anßfallen, contraminiren: praeter castra metationis scientiam, de qua ante alios. S. Stevinus de castramet. Mauritii gallice. Item Philip Geigers Arithmetische Kriegsordnung, praeter inventionem et usionem machinatum bellicarum. Ut de consiliis acutis et stratagematis raceam, quibus historia plena, verum vix pati, sed simili modo imitandis. Vide post veteres Veget et Forntimrecentiores, Suendium, L. Fronsberg, Lipsium, Dilichium, W. Bellai Speckle: et multos in Hispanica, Gallica et Italica lingua scriptores. Erhardi dy Bar, 1620. Fabium Gallum; Ital B. Pelliciar. Kriegs Practica Wilh. Bellai. Item Kriegs vnd Artoley Kunst Hieron. Ruscelli, 1619. in fol. Valentini Fridrich von Schlachtordnung vnd Kriegskunst zu Land vnd Wasser, Marii Savorgnani, lib. 5. Theod. et pract. milit. B. Mendozae, Iac. von Wallhausen. Militaris disciplinae Aeneae Cervillini in 4. Theatr. milit. Flaminii de Cruce, Iohan. de Billon. Maistre dy Camp. dy S. Georg Basta. De iure belli qui desiderat auctores, videat, A. Gentilem, Bocerum, Alciatum, Aylam.

CAPUT LXXVII. DE ARTIGLERIA; ARTIFICIIS; ET OPIFICIIS SCLOpetariis, Büchsen,vnnd Büchsenmeisterey, oder Artoley.

HIc occurrunt primo bombardae, sive sclopeta maiora, groß Geschütz: dein de minora et manuaria, kleine Büchsen, Mußqueten, kange Rohr, Pistole, Püffer, Carpiner, Bandelir, Tragoner vnd Handröhrer.

Unde, qui fundunt bombardas et mortaria ex aere, Metall vnd grosse Geschütz,Feuwer Mörsel.

Quos Principes in aulis et armamentariis aleresolent.

Deinde qui fundunt et cudunt minora tormenta, Büchsengiesser, Büchsenschmied, qui in oppidis.

Tum qui globos ferreos, fusione vel malleo, in officinis ferrariis, vel exlapidibus conficiunt, Metall vnd steinerne Kugeln, qui ex tormen tis emittuntur. Globulos enim minutos ex plumbo fundere, cuius vis militis est, et minutissimos, id est, grandines, Hagel, Schrok.

Item, qui seras, ad sclopeta fabricant, ferreas, Büchsenschlösser.

Denique, qui sclopeta ligno vestiunt, Büchsenschäffter, et osseatque lignis tinctis exornant, mit Bein vnd Holß eynlegen.

PRaefecti artoleriae instructi esse debent Pyrabalia, et Balistaria: Hisce inservit Metrica, et ars delineandi, messen vnd abreissen, Arithmeticae coniuncta. Vide Fronsberg, lib. 4. pag. 67. Suendium in discursumilit. pag. 158. Dillich. lib. 1. pag. 1. Flamand. etc.

De artegäeria, von der Artolez vnd Büchsenkunst, monita quam plurimi nobis suggerunt, quae etiam instrumentis Geometricis, puta Quidrante, et aliis innititur, wie die Geschüty yu richten, unde von Geometrischer Büch senmeisterey,Gualter. Rivius, in tr de Architectura, Francisc. Jochim Brachtels,Christoff Tambachs, Ambsterdam 1608. Leonhard. Zublers, Item Caspar Bürgers, Vnterricht, wie man das grobe Geschütz laden, richten, vnd gewiß darauß schiessen soll, Straßburg, 1591. in 4. Artoleykunst Joh. Jac von Wallhausen. Hieron. Rufcelli Kriegs vnd Artoleykunst,mit Kupfferstückenanno 1620. Item Hansen Gülers Büchsenmeisters Buch,wie das grosse Geschütz gegossen,vnd zur Prob geschossen wirdt, anno 1620. Hamburg, in fol. edit. Item Christoff Tambachii Büchfenmeistery, lib. 4. in 4. Item Dieg. Vffan, von Artoley, et similium. Nostrum est hic agere de fusoribus bombardarum et sclopetorum (à sono oris, fictis vocabulis, Bem, Bardt, et scloppo, quo Persius utitur) latine dixeris tormenta, crepitacula. De quorum inventione, cum sit res nova, Romanis incognita, etiam discepratur. Sunt qui Monacho Germano, Bertoldo Schvvarzio, anno 1380. (Petrus

Viretus in libello metamorph. Christianae, gallice, lib. 1. dialog. 2. p. 290. cum fulmine Papali comparat. Imo comparanda cum fulmine naturali.) Camer. 2 p. 28. f. 164. Polyd. 2 c. 11. Brodaeus 2. miscell. 26. Maggius 1. misc. c. 1. Ant. Guibert. in Polyhist. c. 9. H Kirch. disp. de rep. ult. thes. 1. Camman. de lur. Maiest. 8. auct. 6. vel Diabolo, adscribunt Polyd. Virg. lib. 3. cap. 18. Lud. Ariost. in Ortando Furioso, cent. 9. §. 89. et 11. §. 21. In perniciem sane humani generis inventum esse, Agric. et G. Fabr. conqueruntur. Vide Garz. cap. 70. Mylaeum p. 95. Hieron. Rom. in tr. Hispat. p. 2. lib. 6. Heldenschatz, part. 2. Samut. in notis ad nova reperta. Sabell. lib. 9. Enned 9. Schönborn. lib. 6. polit. c. 9. Sunt alii, qui Chinensibus attribuunt, Marcell. Wanckem. in Ep. ad Burggravium, p. 68. P. Mapbaeus, Confer Christoph. Besold. in discept. histor. de invent. bombardarum. Pasquier des recherches, c. 21. Ioh. Stum fium lib. 13. c. 4. Schweitzer Chron. A. Sardum de Rer. inventor. lib. 2. Gerard. Mercat. in descript. Daniae, tab. 2. In Germania inventum esse, et innotuisse, ante annos aliquot: etiam in China idem inventum exstitisse haud sibi adversantur. Quis enim de artibus Chinae notitiam habuerit, ptiusquam illa detecta fuerit. Et quidni hic idem excogitari possit, ductu rationis, quod apud alios in usu? Quis enim usum pinsendi panes docuit Chinenses et Germanos simul? Funduntur ex materia bombardatia, vulgo Büchsen oder Glockenspeiß, de qua Agric. lib. 8. fossil. cap. 19. Et variae magnitudinis et nominis: puta Amazones, Basilisci, Lusciniae, Quartanae, Dracones, Serpentes, Falcones, Dilich. p. 2. de re mil. lib. 2. cap. 221, Speckle lib. 3. Architecturae, c. 5. p. 10 2. tum et parvae, quae notae sunnt: de quibus, et canonibus, id est, globis maioribus (nam Gallice, Hispanice et Italice, globus maior dicitur Canon. Unde dicterium Regis Galliae:

En la paix Canon dy droict: en la guerre Canon. id est,
Pace Iuris Canon: Marte Canonque valet.)

Robert. de Fluctib. et Magistri huius artis plura, Maier in veris invent cap. 4.

Qui globos ex plumbo fundunt, Kugel vnd Schrotgiesser, necesse est, ut ab aliis opificib. formas excavatas et ferreas compaient, diffe enti capacitate. Sane de hisce G. Fab. bene et acute dicit. Plumbeos globos è tormentis manuariis explodunt milites, invento videl. malo, ut metallum aliorum omnium mollissimum, hominem de vita tollat. Qui ex auro et argento conficiuntur, durissimos thoraces ex ferro, penetrare, et omnem in cantationem magicam, feste machen, eludere dicuntur. Maiores Canones (10. Marian de reb. Hispan. 16. c. 11.) Ex ferro, vel fundendo vel malleando fiunt, uti Noribe: gae in Armamentario videtelicet ferme omnes malleo formatos, gehämmerte Kugeln. Item ex saxis, qui ex mortariis, in altum iaciuntur. Camer. 3. Medit. c. 82. Fiunt etiam globi feirei concavi, in sertis spiculis et pulvere pleni, qui proiecti dissiliunt, et obvios laedunt. Item globi candentes, qui ex maiorib. machinis in aggeres et munimenta elevantur et incendia excitant, Fewer, kugeln. Camer. 2. Medit. c. 28. Quomodo cum veterum Balistis, Catapultis, Crepitaculis conferri possint, antiquitates Lipsii et Valturii evolue. Veget. lib. 4. c. 13. et seq. Pedro Mexiae ensilva de var. lecion. 1. c. 8. Iufantiam ibi, hic virilitatem deprehendes. De fundis bellicis Weck p. 583. vide. Et an praestent nova antiquis Machiavell. de rep. 2. cap. 17. et Ammirat. 19. discurs. 3. Kirchner. de Rep. disp. ult. hypoth. 1.

Claud. Faucher. cap. ult. deorig. des chevaliers. Forcat. de Imp. et Philosoph. Gall. cap. 4. Troian, Boccalin. ravaglio 46.

CAPUT LXXVIII. DE OPIFICIO PULVERIS PTRII, SIVE NItrati, Büchsenpulffer.

CAusa, sine qua, non est, id est, sine qua tormentorum vis nulla foret, est pulvis pyrius, Büchsenpulffer, tum pyritis, vel funes pyrii. Inventum pulveris, ingeniosum, sed ad aeque perniciosum, quod eidem auctori, cum tormentis, imputatur.

Constat enim rebus inter sese contrariantibus, et sese invicem propellentibus, sulpure, halonitro, et carbonibus, ex tilia potissimum, contusis et commixtis.

Qui facile ignem capit pyritis ope, Feuwerstein, et exitum erumpendo, ob dissensum rerum quaerit, et fragorem excitat, atque globum contentum, impetu protrudit.

DE hacratione vide Pandulph. Collenut. in dial. Bombarda. Michael Maier c. 4. f. 113. et seq. Facile enim accenditur ex sulpure, in carbonne fomite fovetur, et retinetur ignis, impetus ex sale nitroso est. Quippe quod falpetrae igni admotus effervescit et ebullit, ac pascit flammas; At strepitus fit, ex collisione corporum cleri motu, ne va cuum fiat, uti in nubibus, fulmen. Vide elegant. Theophrast. lib. Meteor. cap. 8. et lib. 4. cui consentit Moses Deut. c. 29. v. 23. ubi dicit, Sulpure et sale terram Sodomae et Gomorrae combustam. Hinc ob ignem extensum oportet vel rumpi machinam, vel obturamentum explodi, quo bombarda longior, eo motus sit fortior et celerior. (Nec enim magnum contentum in paruo continente sub sistere diu potest.) Certior etiam, cum secundum longiorem lineam globus emissus facilius eam continuet ad metam.

Quamvis et hodie compertum sit, confici posse pulverum, ut nullum sonum edat: quod magis periculosum, cum ex insidiis, praeter metum et opinionem, homo isterfici possit.

Quin quodreb. noxiis globi infici possint, ut arma aenea et ferrea, penetrando, incurabilia vulnera infligant. Quod perniciosissimum, nec vulgo divulgandum. Hinc et cuniculos agendiartificium, zu vntergraben, zu miniren, mit Pulffer zersprengen, originem traxit.

Huic opificio administrant, quihalonitrum decoquunt, Salpetersieder, de quibus supra. Nec non mmachinariae molae, Pulffermühlen, quibus materia vel seorsim vel mixtim contunditur et in pulverem, sive granula, redigitur.

Denique qui Capsulas pulveris conficiunt, tornando: vel aliis modis, et ex vatiis rebus, cavando. Inventum pulveris pyrii eidem inventori, cui tormenti, tribuitur, nempe Monacho Bertoldo, anno 1380. Cuniculorum vero ratio quomodo sese habeat, vide Claud. Flamand. Wecker. in locis allatis. Petri Navarri

inventum, Iaio et Guicciardino testibus, cum olim cuniculisturres et muri subfossi, ligneis structuris suffulti, et tandem igne consumptis sustentaculis, corruerint. Sane, quod in exitium. humani generis et extirpationem prosapiae et familiarum regiarum et sanguinis, nobilium et optimatum omnium, unico momento, detestandum facinus in Anglia attentatum testatur, nulli saeculo ante notum. Sed Deus sua providentia Sapienti et Omnipotenti malum detexit et avertit. Confectionem pulveris, describit Weckerus pag. 586. et Quercetan. de praeparat. medicam. cap. 3. et seq. Birellus et alii. Vide apud Vanochium quaedam in pyrotechnia, lib. 10.

De officinis et molis pulvereis, vide Bonaiut. Lorin, qui non tantum aquarias, sedetiam iumentarias describit, et Vratislavia nobis exemplum porrigit. Capsularum fabricatores pyrii pulveris prostant passim locorum, quae aeque ne cessariae ac ipse pulvis: vnde etiam distingui solent, ad singulos ictus vulgo Patronen. De pulvere, qui mutus, Weckerus pag. 587. Heldenschatz p. 2. De inficien dis globis Robert. cap. 6. de machin bellicis. (quomodo Scythae sagittas infecerint, Caelius lib. 23. cap. 9.) et mentionemm facit occultiartificii, cap. 7. Nec potest vis sclopeti, nisi fuga, vitari. Michael de Montaign. 1. cap. 12. En les Essais, vel vi magica, teste experientia. Vide Heldenschatz, quae tamen vicissim solvi potest.

Verum huius pulveris usus est etiam nullus nisi pyritis duri et levigati, aut loco eius, silicis vel Iaspidis, adminiculo incendatur. Unde genus hominum, qui eiusmodi lapides laevigare et adaptare solent. At Pyrites ad excutiendum ignem, quem pulvis comprehendit, omnium est aptissimus, ut notat G. Fabritius, cap. 8. observat. metall.

Denique sunt necessarii funes pyrii, vulgo Lundten,oder Zündstricke.

CAPUT LXXX. DE ALIIS MACHINIS BELLICIS, ET ADMINICULIS.

MIlitiae terrestri et maritimae subveniunt etiam alia instrumenta et machinae, puta scalae murales, et id genus aliae, è quibus in castra hostis perspicere licet, pontes portatiles, et navales: molae portatiles, petardae, à Pet, Gallico vocabulo, quasi crepitaculae dictae ad frangendas et aperiendas portas, machinae effractoriae, Brechzeuge, Wiegzeuge. Tabernacula sive tentoria Zelte, vulgo padiliones: olim ex pellibus et corio; hodie ex linteis crassioribus et spissioribus, vulgo Zwillig, vexilla, tympana, tubae.

Unde genus opificii, quod tentoria consuit, vulgo Zeltschneider, Zeltmacher. Hucspectat opificium Ephippiorum et Stapelarum.

Ad militiam maritimam, navigia omnis sortis, aedificanda sunt, Galeen, Gallonen, Galeazzen, Orloch vnd Kriegßschiffe, Garzo. c. 154.

Isidor. 19. Origin. 19. vide Rantzov. lib. 5. comment. bell. Lipsium de milit. R. lib. 1. cap. 2. Inter illa, quaedaminter dum, tanta mole et magnitudinein mari ad portus, vel alibi, ubi periculum imminet, loco castri collocantur, ut arcibus aequiparari videantur.

DE materia navigiis apta Valtur. lib. 11. cap. 2. et quando secanda, c. 3. ubi et de clavis, quibusiungenda, 11. c. 4. Haec enim etiam est portio artis et peritiae militaris, beneficio machinarum, multa machinati hosti nociva, et tuo exercitui proficua. De scalis muralibus, Wecker. p. 582. et Flamand. Item Rob. de Fluctib. de aliis scalis artificia lib. ad prospectum commodis, Bonaiuto Lorino: Ubi etiam pontium portatilium et nauticorum, varia et ingeniosa exempla apponunt. Ad quae, certe Caesar rediuivus stupesceret, quod suum pontem, tam variis modisaemulti fuerint. Adde künstliche Fewer vnd Kriegs Instrument, Iosephi Boiller, Straßb. 1603. in fol. Hier. Iac. Bessovi, Theatr. Instr. et machin. Item Simon. Stevini exercitationes, Philippi Eberhardi von besondern Kriegs Instrumenten. Item machinas novas, Fausti Verantii Siceni, Venet. in fol. Flamandi, Lorini, Speckle, Dillichi scripta, Megiseri et Zeisii, Architectonica polemica, Philippi Engeringii, post antiquata, quae Lipsius, dfe militia Romana, et in lib. policret. Valturius et Vegetius, lib. 4. et in cum commentator Stevechius, nec non Caelius, 19. c. 32. et lib. 10. c. 4. Crinit. 9. c. 2. Textor in offic. Raphael. Volaterr. lib. 30. 10. Foissart, Tom. 1. c. 50. etc. 60. 107. et 121. et Tom. 2. c. 2. 5. Rosin. lib. 10. antiq. Rom. c. 17. referunt, declarant et figuris depicta ostendunt. Ad quae in venienda sollers et vigilans ingenium (unde et Ingegnieri Ital. et Gall. Ingenieurs, Künstler, appellantur) requiritur, ad excogitauda et imitanda stratagemata Kriegswerck, de quib Iac. Wallhausen: in primis, si ex vetustate, quae dam explicari queant, similitudine, uti Arietes, Testudo, catapulta, fundae, et similia operae pretium et magnificentia, dignum foret, ut antiquorum machinae ad vivum, id est magnitudine vera, vel saltem minuscula forma, exemplo Mauricii Nassovii construerentur et ob oculos spectantiumn, in Armamentario singulati, in gratiam studiosorum antiquitatis, et militum collocarentur, ubi mira contemplari, et cum nostratib. comparare atque imitaripossent. Quod sellasattinet: haben die Numidae vn~ Romani von Sätteln nichts gewust,oder gehalten, ceste Caesare, qui id vitio vertit Germanis, quibus Inventum tribuitur, Lehneisen lib. 1. dellacavalleria, p. 57. et Salmut. in ad Pancirol. Praeter belli navalis adminicula dicta, sunt necessaria alia quam plurima, Leuchter, Laternem, Lampen, Windliechter, Tartschen von Wachß, bey Nacht zu führen, Pletter oder Caminae von Bley, Kühhänte, oder ander Materi zum stoppen, Säcke von Kälberhäuten gemacht, darinn das Pulffer verwahret, Säcke von Zwillich vnd Cannafaß, Reiffen an die Fösser, leddern Gefäß oder Eimer, zum Wein vnd Wasser schöpffen, Trinck geschir?, vnd andere Gefäß von Holtz, Segel, Seel, Stricke, Ruder, Biscotto zwybacken, Speck, Räß, Truckenfisch, Oel, Essig, Wein unnd Wasser, Bonen, Reiß, Erbis, Wasserfässer unnd Tonnen, gemeine Schuh, andere mit leddern Solen, unnd oben mit

Stricken geflochten. De classium instrumentis, vide Marcell. Donat. in Livium.

Communia vero instrumenta cum militia terrestri, Geschütz, Kugeln, Pulffer, Lunten, Büchsen, Mußqueten, Lantzen, Partesanen, Helleparten, Spieß. Item vexilla, Cornetz, inter equites Alex. ab Alex. lib. 4. c. 2. Polyd. 3. c. 15. tympana, Trommeln, tubae sive litui, Trommeten. Tympanorum usus Romanis incognitus fuit, Lips. 4. de milit. R. c. 10. Sed apud Parthos et Indos, in usu fuisse. Ad militiam terrestrem pertinent peculiariter, Schantzkörbe, Schauffeln, Schippen, Gabeln, Wägen, Karren, Sturmleitern, etc. de quibus scriptores urriusque militiae, quossupra enumeravi late.

CAPUT LXXIX. DE ARMORUM PORTATILIUM MANV ARIORUM, FAbris lignariis et ferrariis.

EX vegetabilibus occurrunt, qui hastas longas et sarissas, Arcus ligneos, unde Hastarii et Arcuarii: Sagittarii: clypeos ex coriis et lignis, et scuta fabricant. Fabri ferraii armaturae ex metallis, Thoracopoeia, Loricarii, qui enses et gladios et manubria ferrea; qui poliunt enses et manubriis adaptant.

UT summatim complectar, huc pertinent omnes, qui arma portatilia et manuaria, Haußwehren, Ober vnd Vnterwehren, fabricant, sive ex ligno, sive ex metallis, inprimis ferro.

Puta hastas lö~gas, lange Spieß,Picken, ex fraxino Eschenholtz, breviores ex mespilo, Jäger vnd Federspieß, Hellepartem, partesanen, Stangen, Flegel. Item Renn vnd Turnterspiesse, ex aliis lignis. Qui arcus ligneos olim, auß Stechdorn, et qui columellas ad arcus adaptant, vulgo Bogener, Armbrustirer, unde Arcuarii et cornuarii, in b. ult. ff. de Iure Immun. vide Garz. c. 141. Item, Teutscher Discutrs, von Armbrustschützen. Quorum usus olim erat serius ad proelia, et ad venationes, hodie ad lusum tntum. Item qui sagittas et spicula, iacula, balistas, Poltzen, Opfeile, Flitschpfleile, conficiunt, hodie apud Turcas, Tartaros in bello, et Anglos ad lusum, in usu? Qui clypea, et scuta exfibris, coriis et lignis. Lips. 3. cap. 2. de re milit. Rom. Cael. 21. cap. 14. Valtur. 12. cap. 10. De parma, pleta, Ancili, vide Manut. 1. de quaesitis per Epist. 46. Quid tela l. 233 de V. S. et quis in venerit, Polyd. 10. c. 15. Quod fabri ferarii sum~e necessarii et pacis et belli inprimis armorum, Wapenschmiede, salus populi exigit. Unde in populo Israelitico, olim nullus exstitisse, dicitur, Sam. 13. et 19. quo, quanti intersit publice fabros haberi significatur. Fabricant ex metallis inprimis, ferro et chalybe thora ces et loricas, unde Thoracopoei, Harnischschläger, Platner, so die Kürisse, Helme vn~ Sturmhauben: Item Pantzermacher, Loricarii, Lips. 3. mil. 6. Veget. 1. de re mil. 15. Et qui manubria, die Gefässe, et qui poliunt et adaptant, Schwertfeger. De armis Romanor. vide Lips. Crin. 13. c. 6. Valtur. 10. 6. 2. Textor inoffic. Quae hodie in usu, apud scriptores rei militaris, et in armamentariis instructis, videre licet. Armorum tractationi inserviunt, gladiatoria, Fechtkunst, et alia exercitia corporis, equitandi, torneamentorum, venationum, de quibus suo loco.

CAPUT LXXXI. DE OPIFICIIS ET ARTIFICIIS voluptuariis.

HAEc disseruisse satis sit, de variis opificiis necessariis et fructuosis, ad victum et amictum, ad domum, supellectilem, et instrumenta, ad rem literariam, et militarem.

Sequuntur in hac tertia parte, illa connfectoria explicanda, quae voluptuaria: Id est, quae non tam necessitatem et utilitatem, quam volupratem producunt.

Uti enim Deus Opt. Max. omnia vel ad usum hominum necessarium vel proficuum; vel denique voluptuarium condidit, ut iis uti, frui et delectari, queant:

Ita quoque artificia in Rep. ingenio humano excogitata sunt, quae honestam voluptatem pariant.

Nam quamquam ferme omnes artifices, omnesque opifices suam quoque iocunditatem adferant, et saepe etiam voluptuaria ex consequenti vel accidenti faciunt;

Id tamen non prw/tws2, et respectu primi et prin cipalis scopi, fieri advertimus, sed potius e(pome/nws2. Qui enim vestimenta, vasa et instrumenta, ad nececessitatem et commoditatem scit fabricare, quidni etiam, maiori industria quaedam interdum ad voluptatem et delectationem calleat? Sed hic intelligimus illa confectoria, quae primitus et finaliter ad opera voluptuaria destinata sunt, arg l. impensae. §. 2. ibi, voluptuariae sunt, quae speciem duntaxat ornant, et suntviridia et aquae salientes, incrustationes, loricationes, picturae, de V. S.

Porro, cum voluptas honesta sit, vel corporis, vel animi, vel utriusque.

Et interventu ministerioque sensuum, visus, auditus, iustus, olfactus, et tactus, unius velalterius, aut plurium concurrentium, concilietur.

Quippe quod oculi colore et aspectu grato adficiantur; aures sono suavi et tinnitu; lingua et palatum dulci sapore; nares fragranti odore; tactus mollite, frigore, vel calore,

Ideo quoqueratio et consideratio opificiorum instituenda erit, quae voluptatem et iocunditatem suis operib. et instrumentis progenerant. Puta delicias in victu, i. e. cibis et potu. Hinc artes Apiciariae et cupedinariae: Dein in cultu corporis munditiem et ornatum, totius vel partium.

Inde Balneatoria, tonsoria, comptoria, et fucatoria, myrepsica et unguentaria, aquis et oleis; Saponaria. Praeterea, in vestitu decorem et splendorem; Unde Incoctoria et Tinctoria; coronaria et plumaria; Bractearia.

Insuper in aedibus elegantiam et ornamenta; et in villis et hortis aquarum, et fontium artificiosas structuras; tum florum aliorumque herbarum, et fruticum, concinnam et lepidam dispositionem: nec non anfractuosorum Labyrinthorumaedificationem.

Ad quae faciunt scriptoria et pictoria, calamo et penicillo; caelatoria et sculptoria, caelo: Plastica, manu vel formis; aulaeorum textoriae. Quae pariter et ad utensilia et instrumenta, operam suam conferunt.

Et quae hisce artificiis adminiculantur.

Hoc enim ordine naturali, quam optime distribui et enucleari videntur, sicuti et antecedentia pertractata.

Et quia sensus principales, et animus noster potissimum adspectu et auditu amabnili moventur et delectantur.

Quod Musica et spectaculis fieripotest: Itaque inprimis instrumentorum musicalium artes, et quicquid ad voluptatem harmonicam facit: Tumspectaculorumconsideratio habenda.

Denique quaelusui et exercitiis, aliisque iocon dis remissionibus, deserviant, percurrenda.

Cum corpus et animus ex otio et requie, subinde voluptatem et recreationem, capiat.

CAPUT LXXXII. DE ARTIBUS APITIANIS ET CUPEDIIS.

IN gustu, palato et gula, multi felicitatem summam, sed perperam et frustra, quaeritant. Est voluptatum suus ut modus, ita finis, ut hominem recreent et exhilarent: verum summam beatitudinem, quae non fruitione terrestrium, sed caelestium bonorum, adeoque ipsius Dei, determinatur et occupatur, non tribuunt. Quapropter deliciis et cupediis utilicet ad vitam, sed moderate, et adrefectronem et ioconditatem.

Hasce qui conficiunt, respectuciborum, sunt Cupedinarii.

Hodie sunt qui Artocreas coquunt, placentia omnis generis, inprimis ex melle et aromate, vulgo Pasteten unnd Küchelbecker,

Pfefferküchler: qui examygdalis et saccaro componunt, et aliis, qui aromata, semina anisi, feniculi, coriandri, cynamomum, calamum sinapi, etc. saccaro condiunt, ad mensassecundas, Zuckerbecker, Zucker vnd Eoufectmacher, conficirer.

Denique qui cibaria et missus imaginarios fingunt.

Puta exsaccaro omnis generis fructus, pyra, poma, cerasa, fraga, nuces.

Ex animalium genere, aviculas, agnellos, cancros, pisces, ad similitu dinem veri, quae etiam mensis secun dis in conviviis apponi folent. Quo in genere, Itali et Hispani excellunt: Inde Welscher Confect.

Et qui ex cera, variis coloribus et figuris, tum pelliculis avium. spectacula efformant, vulgo Schawessen von Wachß. Item von Pfauwen, Schwanen, Auwerhanen, außgewuckte vnd zugerichte Gestallten nach dem Leben.

SUnt enim cupedia lautiores cibi: Marcel. Donat. in Heliogabalo, p. 956 ubi eleganter explicat ex Plauto, Gellio. 7. cap. 13. Festo, dicta à cupiditate, Varro lib. 4. de ling. lat. Cupedinarius vero quilautas dapes parat vel vendit. Apitius quis fuerit, Gurgesne porum, ut Plin. appellat, deditus commessationibus et heluationibus Donat. in dilucidat. p. 608. unde artes Apitianae. Hinc Pantherinae mensae, sic dictae, quod instar Pancheratum versicolorium, ciborum appositorum varietate insignes. Hinc qui panem et edulia mellita deliciarum causa, conficiunt, Apuleio Dulciarii indigitantur lib. 10. Inde et Martialis:

Mille tibi dulcesoperum manus ista figuras:
Exstruit, huic uni parva laborat apis.

Ex tritico notar Muret. 17. cap. 15. varia genera placentorum. Qui cibi ab antiquis magnifierent, vide Marsil. Cognat. n. observat. cap. 18. Et de luxu veterum et nostri saeculi, Hadria. Iun. in animadu. lib. 4. cap. 8. et 9. ubi de luxu Chiesii, cuiusdam Romani, qui solas lioguas psittarum, in variis patinis conditas, immmani prerio comparatas, ultimo ferculo apposuit, et ad ostentationem luxus, omnia vasa escaria et potus in strumenta ex argento affabrefacta, in Tyberis praeteilabentis alveum praecipitavit.

Sed ex luxu, mollitie et deliciis tandem rerum privatarum et publicarum interitus, Camerar. 2. pag. 30. fol. 181. Taffin. cap. 14. et 15. von Buß. Guarinon. lib. 4. cap. 51. et seqq.

Hanc artem cupediorum Vegetius abesse iubet à Castris, lib. 1. de re milit. nec delicias ideo innuo, ut promiscuo in usu à plebeis habeantur. Nam istorum palato et fructus naturales et alii cibi bene cocti satisfaciunt: Nec utansam luxuriae dare velim. Est enim in his etiam suus modus.

Magnatessane illis utantur ad splendorem magnificentiae et dignitatis

ostendendum: sed tamen moderate, ne donis Dei abuti, et in luxuriae casses incidere videantur.

Hisce deliciis inseruit aliud artificium, Dispensatoris et Tricliniarchae, quod vulgo l' arte del trinciante, vel dy trinsciare, wie man die Speisen künstlich vnd höflich zerlegen soll, mit dem Trincier Messer vnnd Forquette, oder Gabel. In Italia sunt, qui hanc artem docent 1. imaginarie per animalia ex ligno sculpta, et in suas partes dissecta: deinde per cibos ipsos, lassen einen Hanen oder Hasen braten, vnnd weisen daran recht natürlich das vorschneiden. Uti de hoc artificio libellus exstat, Il Trinciante, Iacobi Procacci hodie translatus in linguam Germanicam, et Lipsiae cum figuris, editus. Confer Auctor. Gymnasmat. p. 4. sect. 4. LL. Illustr. Collegii Tubing. pag. 27. Althus. lib. 2. Conv. Civil. cap. 11. Forschmeulser lib. 1. cap. 2. de quo et luvenal. Satyr. 5.

Instructorem interea, ne qua indignatio desit,
Spectantem spectas et Cheitronomanta vocanti
Cultello, donec peragat dictata magistri
Omnia, nec minimo sane discrimine refert Quo gestu Lepores, et quo Gallina secetur.
Saepe sed (admissum risum teneatis amici)
Scindere qui satagit, dilacer are solet.

Debellariis confer Cael. 7. cap. 10. Gell. 13. cap. 11. de placentis et de ob soniis Aelian. et variis cibis delicatis Text. in offic. pag 604. et 605. Caelii Apitii, lib. 10. per Alban. Torinum, interpolati, et Gabr. Hamelberg.

Hodie Anton, Magirum, von Tarten vnnd Torten zu backen lib. singul. Anna Weckerin von Paseten. Johan. Decbart, Kochbuch. Adde Garzon. cap. 138. Noriberga hodie coctura placentorum commendatur ex melle et aromatis, quae in varia loca distrahuntur, et emolumenturm Reip. adferunt, vulgo, Nürnber. gische Pfefferkuchen: Quo vero modo parentur, vide Fürstlich Artzneybuch, par. 6. ubi de hisce et similibus, vulgo Keyserbrot, Marcipan, etc. Quantum studii ad magnificentiam hodie Magnates in delitiis ponant etiam contra morem priscorum, ex sequenti convivio, collige.

Bancket bey dem hochzeitlichen Freudenfest der Fürstin Mariae Medices, vermählter Königin von Franckreich, von dem Groß Hertzog Ferdinando Medices angestellet.

ERstlich war der Saal, darinn das Königliche Bancket gehalten ward, ungefähr bey 50. guter Schrittlang, etwan halb so breit: auff ein und zwantzig Elen ungefähr hoch, der Balcken oder Himmel sehr zierlich und künstlich mit allerley schönen historischen Figuren gemahlet, und fast uberall vergüldet: Auff den Seiten sind auch eitel schöne, so wol Krie ges, als auch Politische Geschicht, von den kunstreichsten Mahlern gemahlet: Deßgleichen Stätte, derer Eroberung, Schlachten, und dergleichen, biß etwanhundert auff die helffte der Wände, auff beyben Seiten, so untin mit den Stattlichsten deß Groß

Hertzogs, von Seidem vnd Goldt gemachtem Tapezereyen bekleidet warem, vnd waren hernach sehr künstlich auß Stein gehawen, vn~ geschnitzte gantze vnd halbe Brust bilder, auff schöne auß gearbeite höltzerne Fußstellem, im Saal gerings vnnther gesetzet, welchs dem Saal, so ohne das vor ein schönköniglich Gemach wol bestehen kan, eine grosse Ziere gab. Gleich wie man in den Saal gieng, warder königliche Credentz Tisch zugerichter, vnd sehr hocbh auffgerichtet, in form einer Lilien, so deß Königs von Franckreich Wapen, von vnten biß gar oben auff, mit allerley schönen Edelgesteinen eyngelegt, denn vnten warensehr grosse außpolirte Iaspides, hernach se höher hinauff, je köstlicher Edelgestein waren, nemlich lapis Lazoli, Seulem von rechtem Berg Christall, sehr künstlich außgearbeilet, so nit wenig gekostet, sonsten gar mancherley Edelgestein, damit die gantze Lilge also eyngelegt war, dergestallt, daß alles seines grossen Glantzes wegen, ein treffliches schönes Ansehen gab vber den gantzen Saal, sonderlich je weiter man darvonstundt, je schöner es schiene. Wie dann die Königliche Taffel amweitesten darvon, vnd mit fleiß also nach der Prospectiva gerichtet war. Vnter dem vielfältigen kunstreichen vnnd köstlichen Silberwerck, stunden auch auff diesem Eredentz Tische viel Gefässe von lauterm Golde, deßgleichen auch von allerley künstlich auß gearbeiteten Gläsern, wit auch tewre steinerne Gefäß. Etliche Schritt von dem Eredentz Tisch fiengen sich die Tafeln an, so für das Adeliche vnd Statt Frauwenzimmer zu gericht waren, derer ziemlich lange Tafeln warem in allem 9. vnd stundem alls 3. vnd 3 nach der länge deß Saals, doch eine jede 5. gute Schritt weit von der andern: Diesen dreyen gegen vber, in die breite deß Saals, stunden aber andere drey, darnach in gleicher Ordnung die letzten drey, daß also der Taffeln drey Schichte waren. Diese 9. Tafeln waren nit allein ober auß stattlich vnd zierlich mit artig zusammen gelegten Servetlein, vnd mancherley kunstreichen Schaw Essen, zugerichtet, sondern auch nit allerley herrlich vnd wolzugerichten Speisen, besetzet. Der Franwen, so darauff sassen, waren etwan 250. denenjre Männer auffwarteten, vnd vorschneiden musten. Eine gute Ecke von diesen dreyen Schichten der Taffeln, war auff einem etwan von vier Stuffen erhabenen Ort, der Königlichen Braut Tafel, gar aleine zugerichtet, darauffwaren mancherley seltzame vnnd kunstreiche Schaw. Essen, nemlich die Statur oder abbildung deß Königs von Franckreich Bräutigams, Elephanten, vnnd allerley Thieren, mancherley Bäume, sonderlich zween grosse Bännti, höher als Manshoch, alles sehr künstlich, vnd schloß weiß zusam. men gemacht, welchs bey Liecht schiene, als wann alles dick voll Schneelege. Als nun der H. Don Ursino, Hertzog von Bracciano, deß Groß Hertzogen Schwester Sohn, welcheran Marschalcksstelle war, die Königliche Braut brachte, vnd an ihre Stelle gesetzt hatte, setzt er den Cardinal neben sie, darnach neben in den Hertzog von Mantua, vnd zu letzt den Groß Hertzog. Neben der Braut auff der rechten Seiten saß die Hertzogin von Mantua, darnach die Groß Hertzogin, letzt die Hertzogin von Bracciano, hinder der Königin aber stunden die beyde Königliche Abgesandten, vnnd der Hertzog Don Joh. Medices. Don. Antonio Medic. war wie Auffseher im Saal vnd Stabelmeister: Vorm Essen wurde eine schöne verdeckte Musica gehöret.

Als nun die Herschafft also sich gesetzet, vnd die Schawessen mit Lust angesehen, trug der Herr Don Ioh. Meidic. der Brautihre Essen auff, aber die anderu hierzu geordneten Ritter vnnd vom Adel brachten auff die Königliche Tafel vor die andere Herzschafft mancherley andereköstliche vnd wolzugerichte Speisen.

Da nun der erste Gang, vnd die Scha wessen neben allen auffgehaben, theilet sich die Tafel inzwey theil, eines gieng von sich selber zur Rechten, vnd das ander zur Lincken hinweg.

Von vnten aberkam eine andere Tafel herauff von sich selber, voller seltzamen Sachen, von lauterm Zucker gemacht, dann nicht allein ziemliche grosse Schüsseln, sondern auch Leuchter vnd Liechter darauff: Item allerley Früchte von Zucker formieret, Danzapffen, groß wie Bänßeyer, so vergüldet waren, vnd allerley Obst, Tisch geräte von Zucker, als Teller, Fläschlein, vnnd dergleichen Seltzamkeit, so nicht leicht an einem Ort ist gesehen worden.

Darnach gieng diese Confecttafel auch hinweg, vnnd kam eine andere allgemach her auff voller Spiegel, vnd dergleichen lustige gläntzende Sachen, welche Tafel, wie auch die andern alle, wie sie also gemacht, von vnten herauff kame, wendet sie sich etwas zur Seiten hin vnd wider, daß also die Herrschafft gleichsam in einem Spiegel den gantzen Saal (welcher doch sehr groß vnd hoch war) mit allem Volck, vnnd was sonsten darinn,, gar lustig auß der gleissenden Tafel in der Prospectiva sehenkondte.

Als die Tafel auch vergangen war, kam ein andere herauff, gezieret mit eintschönen Garten, von allerley schönen Früchten, Bäumen, Blumen, Brunnwerck, vnd andern solchen wehr. Also, wie diese ganntze Tafel herauff kam, sahe man darinn allerley, gleich natürliche Blumen, in kleinen Töpfflein, auff welchen Stäudlein waren Bienen, Raupen, vnd andere Gewürme, natürlich scheinend, als wann es lebete, wie dann auch lebendige kleine Vögel darinnen waren. Im herauffkommen der Tafel bewegt sich alles Gestäude vnd Blumwerck, nicht anders, als wanns in einem natürlichen Garten von der Lufft gereget wirdt So bald diese letzte Tafel war herfür kommen, kamen auff beyden Seiren vber die Tafel zwey, wie natürliche Wolcken hernider, in welchen Wolcken saß eine Florentinische Fraw, J. F Durchl. deß Groß Hertzogs bestallte Musicanti9n, welche in der Wolcken die Göttin Dianam bedeuten solte, die saß in der Wolcken auff einem kleinen vergülten Wägelein, davor zween Pfanwen waren. Alsokam sie in der Wocken garlangsam herunter, vnnd sencket sich gleich anff die Ecke deß Tisches, da die Königliche Braut war, sange vber auß rein vnnd lieblich, etliche Welsche Verß der Königin zu Lob. Sokam auff der andern Ecke der Königlichen Tafel, da der Groß Hertzog an statt deß Königlichen Bräutgams saß, die andere Wolcke mit der ersten zugleich herunter, darinn saß einer von den Spanischen, I. F. Durckl. bestallten Eunuchis, welcher bedentet Palladem, auch in einem güldenen Wäglein, von einem Einhorn gezogen, vnnd sungen dem Königlichen Bräntgam zu Ehren ein Stücklein vmbs ander, Vnd in dessen sich die beyde Wolcken mit sehr lieblicher heimlicher Musica hernider liessen, ließ sich uber der Herrschafft

Tafel ein schöner vnd gleich Natürlicher Regenbogen, fast eine grosse viertel stun. de lang sehen, ver ginge darnach allgemach vnd stückweise, wie man am Himmel siehet. Mit diesem schönen, zierlichen vnd künstlichen Schawspiel, hatte vmb 6. Vhr in der Nacht das Königliche schöne Bancket ein Ende.

CAPUT LXXXIII. DE POTUS DELICIIS ET VARIET ATE.

SUnt etiam qui delicias potus fingunt ad delicum Genii, vina aromatica, vulgo Hippocras, Claret, Romaney, et id genus alia; Item cerevisias aromaticas, quae tamen potius medicinae causa parari solent.

DE vinis aromaticis et medicis hic non ago, quae usum necessarium in curanda hominum valetudine, vide Quercetan. et Marsil. lib. 2. var. lection. 11. sed tantum de dulcoratis, ad palati et Bacchi gratiam. Quale olim fuerit Murina, sive Myrina, nigro odoramento, conditum, H. Iun. lib. 6. anim ad. cap. 19. notat. Cum tamen Deus et natura vina optimi saporis, largiatur, sed animus humanus, stiam in hisce delitiis potoriis luxuriare satagit: quarum usus debet esse mediocris, et potius ad conservationem sanitatis quam voluptatis illecebras conducere. Cerevisiae aromaticae conficiendae rationem varii docent, Puta Roßmarin, Hirschzungen, Zitwer vnd Wermuthbier. Sane, quod hodie varia poculorum genera, excogitentur compotationum et luxuriae gratia, vituperandum et abominandum vitium nostri saeculi est. Et colore sive praetextu saluti potationum, Gesundheit Trünck, velatur et excusatur. Vide tr. de arte et iure potandi. Et M. Marcell. p. 909 depraemiis bibacium; von vielfaltigen Weinen. Guarin. 4. cap. 59. Item 4. cap. 45. et 46 Item cap. 44. vom Greuel vosller Weiber. Textor. de potoribus et edonibus. I. Lips. cent. miscel. 51. Huc pertinet ministerium, pocillatoris vel praegustatoris höslich schencken vnd credentzen, de quo Lips. in Annal. Taciti, 12 fol. 331.

CAPUT LXXXIV. DE OPIFICIIS BALNE ATORIIS ET TONsoriis.

VOluptuaria corporis spectant eius mundiciem et ornatum, totius aeque acpartium, Quae in lavacris et balneis, nec non tonsuris, occupantur.

HInc balneatores et tonsores, qui balnea aquarum dulcium et lavacra non tam ad sanitatem, quam ad voluptatem praebent, et corpora detondere, et depilare solent, ut giabella exsistant, et barbas deradere. Glabra corpora

redduntur etiam beneficio cuiusdam saponis Schnurr, im Wunderbüchlein, quod in Italia haud infre quens. De barbae cultu et tonsura, vide Fransc. Hot. libello singulari. Hieron. Rom. lib. 8. cap. 13. de Rep. Gentilicia, et Marell. Donat. in Sueton. in Nerone cap. 12. Et late Hadrian. Iun. intr de coma cap. 2. et 6. ubi de generibus tonsurae. De deliciis balneorum quibus veteres ad corporum vel curam vel oblectationem usi, vide Rober. lib. de Lacon. De fatuitate et arrogantia tonsorum et balneatorum dictum exstat, Er will Bischoff oder Bader werden: quod depromptum videtur ex illo Senecae apud Claudium Imp. Aut Episcopum aut fatuum nasci oportet.

Item, Lippis et tonsoribus notum; Loquacitatem et curiositatem istorum innuit, Vide Plutarch. peri\ th=s2 a)doleski/as2, ubi exemplum poenae in loquace tonsore. Quando primum tonsores Romae, Bruson. 6. cap. 27. Plin. 7. c. 5. 9. Polydor. 13. c. 17. Scommata, in tonsores, vide in Floriegio Graeco. lib. 2. pag. 26.

CAPUT LXXXV. DE SAPON ARIIS.

ADlavanda corpora, et lintea purganda Saponarii necessarii sunt, qui saponem coquunt, vulgò Seiffsieder.

SEd sunt et alii qui ad ornatum conficiunt, vulgo Türckische, Venedische, item odoriferos globulos, Wohlrichende Seiffen: Item Seiffkugeln, die flecke aus den. Kleidern, Seidenzeugen vnd dergleichen zu bringen.

Coquendi rationem describit Lonicerus, in Herbario, wie die Waschfeiffe zu sieden. Saponis fucatorii modos varios reperies, apud Birell. et Schnurdum, Item im Fürstl. Artzneybuch, pag. 505. t. wohlrichende Seiffen zun Händen, lib. 6. von wohlrichenden Stücken. Et confer Garzon. c. 123. in piazza universali. Huc quoque referendum est Amyli artificium ex farina triticea conficiendiY; de qua Tabernaemont. et Matthiol. quod etiam colore variat, weiß, blaw, gelb, ad lintea, in primis focalia inficienda, vulgo Krafftmel, Stercke.

CAPUT LXXXVI. DE COMTORIIS ET FUCATORIIS Artibus.

*k*osmotikh\, viris adaeque ac mulieribus concessa videtur, quae mundiciem et formam corporis, capitis, vultus, manuum etc. curat: honestior tamen sexui feminio, quia

Forma viros neglecta decet.

Fucatoriae ver ò artes *kommotikai\, sunt plane sophisticae, et fucum, id est, falsam speciem vultus, et superciliorum fingunt,

purpurissa, cerussa et aliis, quae potius meretricibus, quam honestis puellis, et maritatis, conveniunt.

COsmotica versatur circa culturam corporis, quatenus natura suppetit, mediis et adminiculis naturalibus, puta loca pilosa, reddendo glabra, vel ut citius et prolixius pili crescant, ut flavescant, nigrescant, senescant, etc. Fürstl. Artzneybuch, Birell. Schnurz. vultus nitidior evadat, aquis destillatis et oleis, ut maculae faciei aboleantur, grandines tollantur, dentes purificentur, à tartaro liberentur, albi red dantur, dentificiorum ope: oris halitus maleolens, fetor narium, alarum, hircus alias, pedum, removeatur, ut strumae curentur, die Kröpfe am Halse, quae magnam deformitatem pariunt (quas Reges Franciae singulari à Deo concessa gratia curare solent, ut notat Ioh. Brodeus 8. miscell. c. 10.) ut manus dealbentur, etc. Quod congruum est naturae, ut incorrupta et illibata conservetur. Sed haec tamen studia, quoad faciem et cutem colendam magis congruunt muliebri sexui: praeterquam quod mulieres inprimis pietatis et castitatis virtute splendere debeant. Aviris vero piis et honestis damnatur fucatoria, pellicum et meretricum, nec non lenonum, quorum ministri sunt Mangones, propria: die sich nicht zu gefallen dem Manne, sondern dem Galan, schmücken vnd anstreichen, luxta illud:

Ein Hur ohne schew,
Sucht mancherley,
Mittel vnd Weg,
Auff daß sie mög,
Ihrm Buln allein,
Gefellig seyn,
Schmückt vnd polirt,
Sich putzt vnd ziert,
Ist das nicht Sünd, vnd fantasirt.

Vide tr. delli fuci, delle donne, Ital. Item libell. Schmincke vor die Jungfrawen, Magdeburg. 1606. in 8. Camer. P. Martyr. Quibus autem modis fuci isti parentur, describit Wecker. et Birell. suislocis. Inprimis Kunstbüchlein der Weiberzierung, Alexii Pedemontani. Confer H. Iun. in comment. de coma cap. 1. pag. 4. de crispatura, et contortione capillorum, c. 8. coloribus, c. 9. canitie, 6. 10. calvitie, c. 11. Item Cael. 18. lib. cap. 12. Polyd. 3. cap. 17. quis in venerit tincturam capillorum. Hucquoque referenda sunt suffimenta, aquae et pulveres omnis generis, quibus in vestitu, chirotecis, et cubiculis odores suavissimi conciliantur, wohlrichende Pülver, pulvis cyprius, wohlrichende Handschuch, de quibus Garuzon. et Birell. Fürstl. Artzneybuch, lib. 1. cap. 6. von wohlrichen. den Wassern, Salben vnd Pulver, In Gynaecis frequentia, unde Gynaeciarii.

CAPUT LXXXVII. DE MYREPSICA ET UNGVENT ARIA. Myrepsica versatur circa confectionem unguentorum.

ICtus in l. 21. §. 1. ff. de auro argento, mundo, etc. legat. facit duplicia unguenta, voluptatis et valetudinis, ibi Nardum purum, hoc quidem etiam, quo elegantiores sint, et munndiores, unguntur feminae: et infra: Unguenta quibus valerudinis causa utimur, mundo non continentur. Confer, Marsil. Cognat. 2. vari. obser. 9. Had. Iun, in lib. de Coma, cap. 7. Fulvium Ursinum de more lavandi et unguendi. Balsamo et unguentis ungi corpora defunctorum et morientium in mo e antiquis positum erat, uti constat exsacris, Gen. 10. Marc. 6. Iacob. 1. Matth. 26. et 27. Marci 14. in symbolum resurrectionis, et ut corpora uncta diu perdurarent: uti Aegyptii dicuntur Augusto exhibuisse et ostendisse corpora Alexandri Magni et Ptolomaei. Cael. Rhodigin. 17. antiq. 19. Plin. 12. cap. 16. ubi describunt, quod facta fuerint ex aloe, myrrha, cassia, balsamo.

De ratione balsimandi Principum et Heroum corpora adhuc hodie, vide Quercetan. et P. Forestum. lib. 29. observ. 29. et Parum, in Chirurgia. Quam vis et cadavera reperire liceat per se non putrescentia, Camerar. p. 2. subcesiv. cap. 70 Cael. lib. 26. cap. 23. de lapidibus, qui corpora cito absumunt, et qui non, Plin. 36. cap. 17.

Myrepsicam vocat Casaubonus in Persium, vide plura apud Garzon. cap. 79. Alex. ab Alexandro genial. Hospites ungebant veteres oleo odorifero, Salomo Proverb. 27. 9. Das Hertz frewet sich der Salben, vnd Rauchwerck. Psal. 133. et 16. 23. Lucae 7. v. 46. Dioscorid. cap. 72. et 76. Plin. lib. 13. cap. 1. et lib. 36 cap. 7. et 8. Et animalia odoribus etiam affici notat Brodaeus, in Miscellan.

CAPUT LXXXVIII. DE INCOCTORIIS, ET TINCTORIIS.

QUae metalla incoquunt auro et argento, stanno, Vergülden, Vbersilbern, Vberzienen.

Quorum tamen opera et necessaria saepe est, et utilis.

Idem et de tinctoriis existimandum, quae necessitatis, commoditatis, et interdum voluptatis gratia, in variis rebus adhihenda, de quibus supra.

VIde And. Geßners Kunstkammer, von allerhand Metallen zu vergülden, Magdeb. 1602. in 8. Polyd. 3. cap. 6. de lana inficienda. De corio et pellibus tingendis, Birel. p. 601 Wecker. Schnur, im Kunstbuch. Ligno, cera, gemmise etc. ibidem.

Et possunt multa fucato colore tingi, nisi prohibeantur. Ita Impp, in l. 3. Cde vest. holos. Vellera adulterino colore fucata in speciem sacri muricis intingere non sinimus.

CAPUT LXXXIX. DE CORONARIIS, PLUMARIIS ET BRActeolariis.

COronas veteribus fuisse in usu pacis et belli, et nostratibus adhuc esse nemo ignorat.

DE sertis capillitii, Vid. Had. Iun. lib. de comacap. 7. De coronis agit Garzo cap. 110. quae olim variae, de quibus Chassan. lib. 1. consil. 38. Polydor. 2. cap. 17. Cael. lection. 14 cap. 61. Lipsius 5. cap. 17. de milit. Rom. Layins de Rep. Plin. 16. cap. 4. Plutarch. quaest. Rom. 92. Politian cap. 22. ex varia materia, Cassellius lib. 1. cap. 19. etiam ex lana, ut Nann. 7. miscell. observat. cap. 16. Hodie ad festivitates nuptiales et alias sollennitates, puellae inprimis, utuntur coronis ex flosculis, cornu, vesiculis, et pennis colore infectis, ad speciem florum, praesertim hiemis tempore, quin et ex cera, confectis. Hinc Coronarii.

Plumarii sunt, qui ex plumis vestes et alia conficiunt, unde opus plumatile, cuius meminit Pius, in annotast poster. cap. 194. et Ulysses Aldrovandus, inprolegom. Ornithologiae, p 3 num. 30. testatur in insula Floriada, apud Indos hanc artem plumatilem extare, cuius tractat. singularem promisit, Et inde dictos Plumanos, qui tale opus ex plumis concinnant, quo prisca luxuria delectata est, uti ex Prudentio, in Hamartegonia, constat:

—— avium quoque versi colorum
Indumenta novis texentem plumea telis.

aliter hanc artem explicat Turneb. 11. cap. 25. qui speciem esse ait, acu pingendi vestes, ut plumas avium referant, vel avium, animalium et plantarum figuras, notante Marcello Donato in Flav. Vopisco.

Deinde alii sunt plumarii, qui cristasex gruibus et struthio camelis etc. adornant, et tingunt, vulgo Federschmücker, quibus princi pes et milites utuntur, unde in insignibus eorum fiequens cristarum pictura. Olim in vestibus maiorum imagines habebant, Alex. ab Alexand. 5. cap. 18. vide, et vestium aemulationem cum floribus, Plin. 21. cap. 8. et luxuriam vestium apud Cael. Detincturis pennarum et plumarum agit Schnur im Kunstbuch, Berill, et alii, De his qui bracteolas ex aere faciunt et deaurant vel argentant, vide Agric. 9. fossil. 3. pag. 702. Quarum usus in reticulis mulierum, quibus ornatae, scintillantes quasi apparebant. Noribergae hodie eiusmodi artifices adhuc habentur.

CAPUT XC. DE FONTIUM ET AQU ARUM SALIENTIUM ARTIFICIO in hortis, etc.

DE aquariis artibus supra egi. Sed huc pertinent automata fonciculorum, quae ad voluptatem spectant.

AQuas salientes, quaespeciem duntaxat ornant, non etiam fructum augent, Ictus in l. 79. de V. S. vocat et in l. 11. ff. de supell. legat. Künstliche Brunnen vnd Spritzwerck. Exemplum illustre in hortis Magni Ducis Hetruriae, et passim in Italia contemplaberis, non absque admiratione, ingeniose et sumptuose extracta alia.

De hocartificio agit Robertus de Fluctib. tr. de Motu. Zeisius, in theatr. Machinar. Inprimis Salomon de Caus, Architectus Palatin. in tr. de machinis harmonicis fontium, gallice scripto.

CAPUT XCI. DE HORTIS CORON ARIIS ARTIFICIOSE DISPOSItis et labyrinthis.

EXempla in Italia mirifica exstant hortorum et labyrinthorum, quorum et supra mentionem feci.

DE labyrintho Aegyptio, Lemnio et Italico, Plin. 36. cap. 13. Polydor. 3. c. 10. Figuras varias Labyrinthi artificiosas Andr. Chifi edidit. anno 1616. De decore hortorum, vide Pontan. de hortis Hesperid. lib. 1. c. 18. et quid horti pensiles Semiramidis, Pius in annot. post. c. 128. Plin. 36. c. 14. Quid Adonidis horti, Erasmus in Chiliad.

De floribus, Dolaeupi et Ulrici Volleri Blumenbuch, Anmutiger Lustgarten,, Strasb. anno 1621. De florib. Indicis, aliisque exoticis et ruris fruticibus agit Svertius: libro I. continentur, Anemone Rößlin allerley wunderlicher Farben vnd Arten, Aron, Pfaffen Pint, Asphodil, Fritilloriae, Hyacinthi. Hundeszahn, Iris, Königskron, Knabenkraut, Lilien, Lauch, Narcissi, Feldzwiebeln, Peoniae, Saffran, sisyrinchi, Satyrion, Schmaltzblumen, Sch weinbrod, Schwertel lilien, Tulipae, Verlwurtz, Zeitlos. 11. Ackeley, Keuschbaum, Althea, Aloe, Anarias, Balsamäpffel, Parsanickel, Albsanickel. Blateria, Batasas, Baum deß Lebens,, Bernklau, Braunetten, Buchsbaum, Eistenrößlein, Cappern, Cyringa, Cederbau, Cypressenbaum, Dulöpffel, Dolkraut, Damastblumen, Dentoria, Erdberen, Engelblum, Euphorbium, Fingerkraut, Feldrößlin, Feigenbaum, Gentian, Geldöpffel, Grichischer Baldrian, Granatöpffelbaum, Holwurtzel, Hasenfuß, Iasminum,, Ierusalempsblum, Iudenkirschen,

Indianische Erdöpffel, vnd Johannis Berlin, Klocken Indianisch, Kuchenschell, Kalbsmaul, Kornblumen, Kichern, Leberkraut, Limosbaum, ligustrum, Lorberbaum, Marienrößlein, Maßlieben, Meyenblümlein, Mutterkraut, Melandistel, Mutzholtz, Kellershalß, Myrtbaum, Magsamen, Nardenkraut, Negel. Nasturcium Indicum, Nießwurtz, Olanderbaum, Perdavische wunderblum, Pfeffer, Ringelblum, Rosen, Sammetblumen, Sevenbaum, Schellenblume~, Bernklaw, Specklilien, Stechelbeer, Sternkraut, Storchschnabel, Toback, Veylen, Wachswurtz, Weißwurtz, Waldrebe, Weinstöcke, Wildersaffran, Wacholderbaum.

Ubi habes varias species variisque coloribus, do mesticas et exoticas, quottidianas et raras: tum quoque frutices et arbores peregrinas, ad decus hortorum valde conducentes. Quales Principes colere, et magnis sumptibus, ex locis dissitis adferri, summoque studio transplantari curant. Cui etiam Rudolphus Imp. qui omnia rara habebat cara, operam de dit, nec ullis impendiis, quot annis pepercit, ad exotica inprimis comparanda, uti videre et contemplari licuit, cum maxima voluptate et admiratione, in horto Imperiali, qui Pragae est. Ut saltem meminerim Tuliparum, quae tanta abundantia, et varii coloris, puta unicolores, bicolores, tricolores, et versicolores ut spectantes ad stuporem commovetent. Quarum species magnates, ad vivum in aulaea, contexi et acu depingi, satagebant, uti ipse oculis meis fidem facio. Nec desunt in Batavia mercatores et alii homines privati, qui amore florum capit, annuatim Florae suae litate solent, non sine magno sumptu et labore. Quantum enim delicii adferant colore, odore et varietate, quis est, qui non eorum aspectu et olfactu summopere afficiatur? Dei et naturae sapientiam et benignitatem erga genus humanum, unitus et cordicitus meditando. Quin quod hotti nostri nos commonefacere debent, de lapsu adami in horto; sepultura Christi in horto, mortalitate et resurrectione nostra, ut August. ait, Serm. 48. ad Fr. in eremo.

CAPUT XCII. DE SCRIPTORIA ARTIFICIOSA.

DEcor externus repraesentatur calamo, vel penicillo.

Unde ars scribendi literas, et artificiose pingend huc etiam accommodanda et quae occultis notis utitur, vel compendiosis.

Vulgatum est literas nigro colore exarare, sed artifices literis aureis, argenteis et varii coloris utuntur.

DEnigro vide Coler. in Quodlibet c. 13. Item Dintenbüchlein. Fit plerumque atramentum librarium fuligine ex taedis cocta Dio scorid. lib. 5. cap. ult. de candidis literis in charta nigra, cap. 12. et 13. Colerus ibidem, et Birell. lib. 11. cap. 55. Item lacte Coler. cap. 10. et ut sine atramento scribere possis cap. 12. Auro, argento et aliis metallis, Coler. capit. decimoquinto. Mizald. 3. Aphor. 28. et 6. cent. 1. Et Coler. cap. 7. Et passim Birell. 11. cap. 48.

cap. 120. et seqq. Item metallo scribere in lignis, vitris, bracteis ferreis etc. Vide Dintenbüchlein. Qui coloribus scripturas variare docent. Et quid Encaustum Rom. Impp. fuerit, tradunt Cael lib. 7. cap. 31. et Brisson. in praetermissis, et l. sacri affictus C. de diver rescript et l. 4. C. Theod. de extraord muner. Pancirol. ubi Salmut in notis Chron. Werneronis Leodicensis Monachi. Est quoque artis, notis occultis, vel compendiosis scribere. Occulte sc ibebant, ut plurimum, per cisras, uti constat ex Sueton. in Caesare cap. 56. Gell. 17. cap. 9. Marcell. Donat. in dilucid. in sueton. p. 253. Deinde quoque literas seu cha acteres ad compendiose sciihendum adhibebant, à notis occultis, distinctas, ut observavit Donat. in Tito. et Iulium Caesarem mutasse situs literarum, Gell. lib. 17. cap. 9. vide Cuiac. in observ. Lips. 1 ad Belgas, Epist. 27. Cic. ad Attic. lib. 13. Sue. in Iulio cap. 36. Dio in Augusto. Rationem scribendi per Sigla Iustin. Imp. prohibuit, in l. 1. de concept. et confirmat, Digest. Literas occultas et arcanas effingere Colerus quoque tradit, cap. 10. 11. et 14. in Quodlibet. Birell. pag. 698. Ioh. Biptista, in lib. de occult literar. not. Wecker. 14 cap. 2. de secretis, Hieron. Roman. lib. 7. cap. 3 de Rep Gentil. Et adhibe Scotographiam hoc nomine editam, et Plin 35. cap. 29. et Caelium confer de Sciographia lib. 11. cap. 6. et. 8. cpa. 9. Nuper Steganographiam edidit Ianus Hercules de Sunde, Anno 1620. Geheim zu reden vnd zu schreiben. Quomodo literae clamtransmitti possint, exempla efert G. Schönbort. lib. 6. politicor. cap. 28 de quo suo loco. Alias consule libell s quam plutimos de modo, literis it licis, Gallicis, Teutonicis, latinis eleganter scribendi. Schreibkunst von aller. hand zierlichen Schrifften. Inde A nanuenses, qui erant à manu, quorum opera vel manup incipes ad scribendas literas ut bantur, Donat. in Suet in augusto cap. 67. Unde scriptores publici, vulgo Stulschreiber, qui iaventutem, ad studia literarum sublimiora ineptim, vel minus pronam, arte scriptoria informant, quod fieri publice interest una cum ratione calculandi, Rechen kunst, in re familiari et mercatoria valde necessaria.

CAPUT XCIII. DE PICTORIA.

PIcturae, quae penicillo fiunt et colorum mistura, mirum in modum, aedificia, supellectilem, et instrumenta commendant.

Et proinde in aulis principum et magnatum magnifiunt.

Quippe quod colore, quasi res viva, repraesentetur.

Pingere enim existimo, nihil aliud esse, quam colorum specie et ductu, imitari naturam, ut nihil, quod corpore constat, ex rebus naturalibus, simul ac artificialibus, (spiritus enim sub visum non cadunt) depingi, et ad imitationem naturae, ante oculos sisti possit.

Ars haec in tribus obiectis excellit, in pictura imaginum humanarum ad vivum, vulò Contrafeut, in regionum situ, Landschafften: et decumanis simulacris Grosse Bilder, depingendis.

ENcomio concelebranthoc artificium, Arist. 8. polit. 3. Plin. lib. 35. c. 9. Mylaeus. pag. 97. Patricius lib. 3. de regno. c. ult. et 1. c. 10. Garyon. c. 90. Gualt. Rivius, Hie. Rom. lib. 8 c. 2. de Rep. Gentil. ubi de pictor. Rom. Graec. Quintil. lib. 2. Institi. orat. c. 22. De recentiorib. Italis Florentinis, Georg. Vagarius; de Patavinis Scarabaeus, in Histor. Patavina. Et quae mulieres in hac arte excelluerint, Zvinger. vol. 20. lib. 3. vide Epist. Lipsii 3. cent. ad Belgas 38. Tiraquel. de nobilit. c. 34. Cuius est, ut Quintil. infit ut decorem imaginum repraesentet externum: et iucunditatem excitet internam. De Protogene et Apelle, veteres multa praedicarunt. Nos de nostro Apelle Germanorum alberto Durero Noribergico, eadem nedum maiora, eloqui possumus, de quo Ioan. Iacobus Boissardus, Poeta Gallus verissime testatus est:

Quae tibi pinguntur tabulis spirantibus, illa
Vivere, et exserto credimus oreloqui.

Quin, quod ad vivum, et examussim, res non tantum depingere novit (uti tabulae innumerae inaulis Principum reservatae, et passim in templis et curiis suspensae testantur:) sed etiam artem pictoriam ex fundamentis Geometricis et Physicis deduxit, in tr de Symmetrispartium, quem insecuti Iustus Ammon, de arte pingendi, fingendi et sculpendi: et nuper Robert. de Fluctib, concise et nervose, Et conferri hic possunt alii minorum gentium, Ars pingendi oder Kunstb[chlein anonymiautoris, Fr. in 4. Heinrich Vogtern, Schnurzen, Sebald Böhmen, Mahler vnd Reißbuch, post L. Bapt. Albert Floren. lib. 3. depictura, et Angel. Decebrium. De proportione autem humani corporis harmonica et convenienti, ad dendus est Ioh. Valvenda, in Anatom c. 1. et Bauhinus, de externa corp. forma. Taliacotius lib. 1. c. 1. de insit. curtor. et Castilio, in perfecto aulico, primitus italice, et gallice edito. Vitruv. lib. 13. Archit. c. 1. ubi Philander incomment. Fr. Philelphus lib. 1. conviv. Aristarchi, Agrippa lib. 2. c. 27. De pictorib. et picturis, adde Text. in offic. Aelian. Plin. Polydor. Crinit. Caelium Politian. Florileg. Graec. Brusonium.

Instrumentorum meminit, Ictus in l. 17. inpr. ff. de instruct. vel instrum. legat. uti sunt cera, colores, penicilli, cauteria, conchae, quem non pudet, notitiam huius artis profiteri. Quin quod ars Principe et Nobili viro digan. Cicero dixit, Fabio nobilissimo virol udi um est quod pingeret. Nec vituperio Regi Poloniae vertitur quod pingere calleat. Sane D. Rudolphus Imp. Opr. Max. intelligentia huius artis omnes tertarum Reges et Principes superasse fertur, et undique loco um praestantissimas picturas magno pretio comparasse. In eius aula floruit Sprangerus, Achius Heiny us, et alii mihi noti. Schwartius in Rom. Imperio celebris. Utinam Michael Eccardus Torganus, in vivis, qui indolis ad hoc attificiump omptitudine et excellentia hisce praedictis non inferior fuisset. Sed praematura morte praeudentum, quaedam superstites tabellae adhuc vivum demonstrant. Post Durerum olim celebris fuit Lucas Cranach, senior et Iunior,

Wittebergae, vulgo Lucas Mahler, Electori Ioh, Friderico inprimis percarus. Dureronemo hactenus par fuit. Lucae multi simile,s de utroque Germania merito gloriatur. Vide Henricum Bunting. in Harmonia Evangelist. ubi de utriusque artificio et elogio singulari, p. 3. pag. 438.

Quod, scribente Bodino lib. 3. c. 8. de Rep. Hebraeis haecars, sordida, Turcis vero capitale sit, acu vel penicillo vel fusione, rem naturalem adumbrate, nescio quid vanae superstitionis sapiat. Cum recta ratio et lex hanc artem magnifacia, l. Archiatros C. de Metall. et Epidem. lib. 12. l. 4. l. ult. C. de Excusat. mun. Nec vera religio damnet, modo intra metas usus legitimi contineatur, nec ad idololartiam, luxuriam, vel la sciviam invitet, Sen. Epist. 88. Confer Theophil. Mosanum, et Fridericum Balduinum, pro et contra disputantes in Vindiciis, vnnd Bericht, von Bildern, postalios. Huc refer, qui chartas pingunt. Brieffmahler, et crepundia, Tockenmahler, Item Minitores, qui punctis pingere sciunt, cuius artisicii magistrum elegantissimum, olim in Aula Magni Ducis Florentini, nomine Daniel N. vidi, qui mihi varias iconas avium, et animalium, ad vivum, punctim pictas, visendas exhibuit, quae magnatibus mundi, uti res rara, communicata. Et Pragae quaedam offendi similia, ut suspicor, eiusdem auctoris. Vide Birell. pag. 173. Item coloribus siccis pingere, singularis existimatur. Plin. lib. 35. c. 7. Item illuminiren, V. Valentini Boltzen Illuminirb.

CAPUT XCIV. DE ARTE DELINEANDI, CALAMO VEL CARBONE, mit der Feder oder Kolen perspectivisch reissen vnd in Grund legen.

ARs delineandi constat saltem lineamentorum descriptione, vel calamo, vel carbone subtili. Quâ omnia, inprimis aedificia et fortalitia delineantur, Reissen vnd Perspectivisch in Grund legen.

DE hoc artificio vide tr. Vene tiis excusum, sub hoctitulo, G. Rivium intr. von der Architectur. B. Lorino, in eod. tr. Cuius méminit Mylaeus, Birellus pag. 490 De Perspectiva Henric. Lautensack, Ioh. Luncker, Ioh. Werman. Friese, Robert. de Fluctib. de Optica. Praxin perspectivae oder Scenographiae, Lucae Brunner. de monte S. Annae. Item Hansen lenckers Nürnb. 2. Theil der perspect. darinn ein leichter Weg, allerley ding durch ein sonderlich Instrumentin grund zu legen, in 4. an. 1615. Sebald Böhmen Mahler vnd Reißbuch, Gabriel Kramern Schweifbüchlein von mancherley Lanbiverck, anno 1602. Laurentii Stöen etliche zerbrochene Gebewde Zwey schöne Künstliche Bücher, von der Perspectiv, vnd dessen Schatten And. Albrechts, Nürnb. Salomon de Caus.

Artem sane delineandi calamo, non omnes pictores tenent, quae et suis regulis circum scribitur adminiculo perspectivae, Cael. 11. c. 6. 7. et 8. Utilis inprimis est militi ad fortalitia delineanda: peregrinanti et viatori, ad regiones; et architecto ad aedificia et varias structuras notandas. Quin et Philologo, ad

Emblemata ingeniose efficta, artificio se delineanda, lineamentis, et verbis utitur, non coloribus, quo à pictura differt. Testudinem et sagittarium, ut in omnes angulos collimet, quo te verteris, de scribit Durerus. Ut taceam, hoc studium etiam aliis prodesse opificiis, quaelabores suos delineare tenentur, utpote fabris lignariis, sartoribus, et reliquis. Instrumentum hodie inventum est, quo quis, etiam impe itus huius artis, potest figuras aeneas imitari, Nachzureissen.

Literis et veibis integris imo sententiis et Psalmis imagines describere est summae industriae, sed exigui praemii, de quo inferius, solle ein new inventum seyn.

CAPUT XCV. DE OPIFICIO CAELATORIO ET SCULPTORIO.

CAelatura et Sculptura fit caelo et instrumento sculptili, vel liquorenincisoric, Bildhawen, Bildschnitzen, graben, siechen, etzen.

ALias dicitur statuaria, quod Statuas faciat, quae ornatus aedium causa parantur, non quib. aedes perficiantur, l. 245. de V. S. de qua Mylaeus pag. 97. Manut. in quaesit. per Epist. lib. 1. t. 11. pag. 314. Gualt. Rivius eleganter. Robert. de Fluctib. Zvinger. 20. lib. 3. Hieron. Rom. lib. 8. c. 3. ubi de Antiquitate faciendi imagines (sed haec res determinatur, Exod. 24. Ierem. 51. Actor. 17. et à Theologis: Antiquitas enim non parit errori patrocinium:) Garzon. c. 62. Brodaeus 6. miscell. 30. vide Künstliche Pollwerck, vnd Figurenbuch, vor Mahler, Schreiner vnd andere Künstler, 1568. in 4. Mancherley furgerissene Schild, Mahlern, Geldschmieden, Bildhawern dienlich.

Subiectum huius artis sunt, metalla, exauro, Plin. lib. 33. c. 4. argento 33. c. 12. aere 34. cap. 8. marmor, qui et marmore sculpendo celebres fuerunt, et quibus temporibus, Plin. lib. 36. c. 2. et 3. eetc. 4. et 5. lapides, ebur, ligna, è quibus formae caelando, sculpendo, incidendo, fiunt. De simulacris ex ebore vide Lonicer. lib. 2. cap. 59.

Huc pertinent sculptores formarum Formschneider, in aes, plumbum, in ligna, argillam, etc.

Lapidum et gemmarum incisores et sculptores, nec non vitrorum, praesertim crystallinorum, tum annulorum signatoriorum, quibus Veteres variis usi, ut notat Marcell. Donat. in Suet. in Augusto c. 50. et nuper de annulis signatoriis auctor. Edelgesteinschneider, Pitschier vnd Siegelgräber, Glaßschneider, mit allerley Blumen.

Sculptores formarum hîc intelligo, qui formas exscindunt, ad imprimenda, vel ad fundenda varia opera. Incidere vero in aes et alia, acri quadam aqua, vulgo Etzem, docet Schnurrim Kunstbüchlein. Vide Kunstb auff Marmor, Kupffer, Messing, Stahl, zu etzem, Andt. Helmreich, Basel in 8. Erhobene Schrifft auff

Kupffer zu etzen: uti Vratislaviae artificem vidi, qui Epitaphia speciosa reliquit, in templo S. Elisabeth.

CAPUT XCVI. DE PLASTICA.

UNde Plastae, qui è terra, argilla, gypso, calce, charta, cera, saccaro, varias figuras efformant velex aere fundunt.

PLin. 35. cap. 12. Polydor. 2. c. 25. Inprimis ex cera, Wachs Possierer, der quibus Cael. Rhodegin. lib. 29. cap. 24. Birellus. Ex cera varii coloris, (quomodo tingi debeat tradit Birellus, p. 417. et Coler. in quodlib.) efformantur imagines hominum ad vivum. Quippe quod cera alba seu rosea quodammodo colrem humanum pfaese ferat, et ob mollitiem facilius formari possit, quam alia materies.

Ceterum et olimimagines, Patriciatus et Nobilitatis, ex cera uti et pictae et coloratae, in atriis collocabantur, Plin. lib. 33. c. 2. ibi, Expressicera vultus, sed reliquo corporis trunco. Turneb. lib. 26. c. 3. adversar. Marcell. Donat. in Flavio Vopisco. De figuris ex saccaro supra mentionem feci. Ex charta crepundia fiunt et larvae, ex gypso et calce pavimenta et parietes: exargilla et terra alia, idonea simulacra alia. Dehoca tificio plastico agit Pompon. Gauricus lib. 6. de sculptura. Plin. lib. 33. c. 12. Philostrat. lib. 1. delcon. Vannuchius Beringnerus, in Pyrotechnia.

Differtin eo, à sculptoria et caelatoria, quod illa coe o et cultro, haec manus et styli dexteritate, vel formis utatur. Statuas ex cera videre licuit in aula Imp. Rudolphi, ad exemplum, et magnitudinem hominum praegrandium, et feminarum nudarum, quarum artifex et auctor Adrianus de Uries, Hagiensis: quales eti mex aere, opus altitudinis pedum octo, Anno 1593. Pragae iussu Imp. Rudolphi fecit. Unde videmus, etiam ad ornatum et magnificentiam hodie à fabris aerariis fundi statuas, imagines hominum veter repraesentantes, quales videmus passim Romae in Capitolio, in capella Pontificum, Augustae Vindelicorum, Fribergi, in monument, is Ducum et Electorum Saxoniae. Vulgo de bronzo. Vide Vannuchium, de Pyrotechnia, Cael. l. b. 16. c. 3. ubi qui repertores aeris fundendi. De aeneo Palladis temploapud Laced aemonios, lib. 2. c. 15. Item Romaniforitecto, Cael. 19. c. 8. Olim etiam ex aere heroumarma, non ex ferio, Leon. 1. c. 51. De simulacris, imaginibus et statuis, Cael. Aelian. Flolileg. Graec. Alex. ab Alexand. Crinit. Plin. Angelus, Polzdor. Lonicer. Lazius, et Salmut in notis ad Pancirol. Quae huc referre, non est huius Ioci, sed ad tr. de magnificentia populi et Principis pertinent. Excellit hîc illa sollertia, quâ, numismata antiqua, imitando, efformantur, Weckerlate lib 9 p. 345. Birell. p. 583.

CAPUT XCVII. DE CHALCO-ET XTLOGRAPHIA.

CHal'cographi exprimunt, typris aeneis, figuars, ut Xylographi ligneis: utrisque utuntur Typographi et alii.

Formasligno velaeri incidere stylo, alius est artificii: Sed de his antea.

CAPUT XCVIII. DE QUIBUSDAM ADMINICULIS.

HIsce artibus adminiculantur aliae, puta coquendi vernicem, Ferniß zu sieden, ut facile arescat, Glutinum etc.

QUo succo, loco Vernicis, utendum, Birell. p. 468. Venix pictorum, differt à communi, Tischer fernis. Item Glutinis genera conficienda ad ligna, vitra, ferrum, idem docet.

quaelicet exigui momenti videantur, tamen maxime necessaria.

CAPUT XCIX. DE TEXTORIBUS, AULAEO RUM ARTIFICIOSIS.

DEnique textura aulaeorum huc pertinet, et tapetorum, quibus parietes, mensae, et alia vestiuntur, quamvis et in alios usus necessarios hoc artificrigenus adhibeatur.

TVrckische, Niederländische Tepiche vnd Tapezereyen, vnd andere gemeine Tepicht zu wircken. Hoc artificium, Apostolus Gentium exercuit. Act. 18. Olim in Veteri testamento usus tapet. Iosepho teste, sey der Vorhang im Tempel auff 4 gülden Seulen gesetzet, daran des Himmelslauff artig mit Sonn, Mond, vnd Sternen gewircker gewesen. Vide libell. de acupictor. german. gall. et Ital. Et quis texendi modum invenerit, Polydor. 3. c. 6.

CAPUT C. DE GENERIBUS FILATRICUM ET NETRICUM, ET de Phrygionibus.

FIlatrices et netrices artificosae et ingeniosae non praetereundae sunt, welche mit Zwirn vnd allerley Nathvmbegehen.

Et quae similes texendi sunt operae muliebri sexui convenientes. Tum phrygiones, et qui acu pingunt, acupictores, Seiden Sticker.

QUi nendi modum et fusos invenerint, vide Polydor. lib. 3. cap. 6. Mulieres enim et puellae post pietatis et rudimenta Ioquendi, scribendi et calculandi, ad haec opera assuefaciendae suntl: 1 Spinnen, Flachs, Werckens, Baum. wolle mit der Spille und Rädlein. 2. Zwirnen, Seide und Garn, Inmassen die Seide gezwirnet wird an einem Seidensticker Rädlein, der Zwirn an der Spillen. 3. Nehen, schlechte Nath, zuschneiden, und schön Hollendisch säumen, und

sauber vnd künstlich flicken: 4. Stricken allerley gattung, Wincklich, Verwand, Hauben, Handschuch, Strümpffe: 5. Knippen: inde geknipte Arbeit, Gold, Seide, vnd Zwirn: 6. Knöpffe machen, auff fünfferley Arth, schneckicht, geleist, vierschlege, windschuffen von Gold vnd allerley Farben: 7. Wircken: Schnür vnd gezogene Goldborten: 8. Nehen, dünne geschnitten, Plach oder Sammer. nath, dick geschnitten, Nonnennath:ins gestrickte allerley Model nehen, Keisers. nath, Spanische kleine Nath, weiß in Hollendisch, mit kurtzeu strichen in Taf. fedt: Erhabene Spanische Nath, mit Gold vnd Seiden Niederländische Zanckem vnd Spitzen geneht in weisse Leinwandt, mit gold vnd Farben, gemalte Nath, auff schöne gerissene Moster: 9. Sticken: Seiden, Perlenhafften: 10. Reissen: mit der Kohlen vnd dergleichen. Haec in Gynaeceo inprimis obtinent, ne otientur puellae. At Puellis civicis quaedam ex his committi possunt ad rem familiarem, quibus ars culinaria et cellaria potissimum concredenda, et quaedam Chimica, eodem collineantia. Textrices interdum lini et lanae offenderis, sed hodie haec opifcia sunt viris tantum exercenda. Haec obiter per discursum inserere volui, quae hodie sexui taeminino sint destinanda. Quibus res angusta domi, et curta supellex, uti metalli fossoribus, die Bergknappen haben nicht grosse Wirdschafften, uxores suas et filias ad opificia nendi, texendi, pensi etc. uti fit Annaebergi, Fribergi et alibi assuefacere debent.

Hisce inserviunt hodie libelli variorum modellorum, Modelbücher. De Textoribus et textricibus late Zvinger. vol. 20. lib. 3. Quod exercitium puellas et filias familias, in officio retinet, secundum illud:

Ein formme Tochter,
Darff keinen Wechter,
Nicht viel ausgeht,
Spint, wirckt, vnd neht,
Daheim zu Hauß,
Da wird Ehrdrauß,
Gott thut verleihen,
Glück vnd gedeien,
Ein solche soll ihm einr freyen.

Huc pertinent phtygiones qui, ex perlis et filis sericis, texturas, etiam imagines, Contrafeit, vel alia id genus conficiunt, nendo et connectendo, Perlen, häffter, Seidenstücker. Quorum mercedes in aulis Principum, et Nobilium, potissimum quaerendae: sed ingeniosum artificium in Rep. ob praestantiam et io conditatem etiam locum habet, inprimis eorum, qui imagines humanas, et alia, ad vivum, acu depingunt: uti exempla ex serico, vidi, magni pretii, et ingenii, in aula Imperatoria. Von Seiden, genehete vnd gestickte Angesichter, als wann sie von Wachs possieret, oder gemahlet weren: Vide Iac. Lechovin. tr. von dieser Arbeit, Heidelberg getruckt, in quarto.

CAPUT CI. DE OPIFICIIS SIVE ARTIFICIIS INSTRUMENTO-rum musicalium.

SEquuntur nunc voluptuaria artificia, ad Musicam instrumentalem, facientia.

Quod Musica voluptatem creet, nemo etiam de plebe diffitetur.

Cuius vis in pace et bello, summa:

Adeo, ut in castris opus sit instrumentis muscialibus, aeque ac domi.

Quae varia. Aut enim sunt quae flatu sonum reddunt.

Organum pneumaticum, positivum, organum portatile, Regale, Orgel, Regal, Positiff. Tuba, Buccina, Posaune, Tibia, utricularis, Schäffer vnd Sackpfeiffe, Tibia transversa, Querflöte, Lituus, Piffari, Fifari, Schalmeien, Berlanen, Khime Alter, Bombarte, Cornetti, Cornet, Zinck, Krumb, Cornamuti, Gelber gerader Zinck, Cornamuse. Krumbhörner, Flauti flöte, tibia et fistula, Fagotti, Dolzaine, Dolcian, Fagott, bombyces, grosse Baß vnd andere Bommer, Bassanelli, humlichem, Düdey, Bock, Racketti, Sorduni, Doppiani, Schriari, Racketstock.

Aut, quaetactu sonum edunt: Tympana Paucke, Trummel, Crepita culum, Triangel, Clavitympanum, Strofiedeln, Campana, Glocken, Tintinnabulum, Glöcklein, Cymbalum, Cymbel, Sistrum, Köllichen, Nolae, Schellichen.

Testudo, Laute, Theorba, grosse Laute oder Thiorbe, Quinterna, Arpa, Psalterium, Violino, Viol, Violabastarda, welsche Leyre. Lyra, Lyroni, Arciviolate Lyre, grosse Leyer, Violdegamba, Chorus, Trumscheid, Lyra rustica, Bauern Leyer.

Pandora, Penorcon, Orpheorcon, Apra Hibernica, Cithara parva, et doppia.

Sambuca, Hackbrett, nablium, barbitus, clavicordium, virginale, spinetta, clavicymbalum, clavicycherium, arpichordium.

Crembalum, Brumeisen.

Hisce inserviunt artificia, quae conficiunt eiusmodi instrumenta,

vulgò Orgel, Pfeiffen, Trummeln, Lauten vnd Geigenmacher, communi nomine.

Confecta autem instruenda sunt, quae tangibilia, fidibus seu chordis: unde chordarum opifices, qui ex nervis et intestinis faciunt, vulgò Lauten vnd Geigenseiten von Schaffsdärmen, grob vnd flein, vel ex Orichalco et chalybe, von Messing vnd Stahl, vel bacillis et malleolis pulsantur, vel folle aut ore inflantur.

QUae vis sit Musicae vocalis et instrumentalis, operae pretium non est, ut multis efferam: res ipsa loquitur. Commendat eam Plato, Arist. Athenae. lib. 14. cap. 11. Quintil. lib. 1. orat. Instit. c. 16. Plutarch. Polyd. Virg. 1. c. 14. Maioragius orat. 23. Iun. p. 2. quaest. polit. 55 Hier. Guarinon. 6. cap. 22. et lib. 2. cap. 11. 12. 13. Chokier in Polit. pag. 295. De cuius praestantia, efficacia et urilitate adeoque de tota re harmonica vocali et instumentali, egit doctissime et latissime, Michael praetorius, in Syntagmate Musico, cuius una et altera pars prodiit. Utinam Posthumae quoque luci traderentur, ubi nihil de sideraveris. Hic enim vir Torgae natus, ab incunabulis huic studio operam dedit, natus certe ad hanc provinciam. Nampuer ferm sadhuc exsistens, caepit cantilenas componere, quas ipsetum temporis commilito, in schola patria vidi et auscultavi. Norunt optimi Principes Electores Saxoniae, et Duces Brunsvicenses, et Marchio Halensis etc. quid manu et pedibus in arte organica, ne dicam contra puncti, praestiterit. Nostrum hîc est saltem fabricatores horum instrumentorum designare: quisunt O ganifices, qui hactenus in urbe Noriberg et Camencensi floruerunt, Tubifices, Tympanifices, Plectropaei, Chylopaei, etc. Et his quae fidiebus instruuntur, deserviunt alii, qui chordas ex aere trahendo, vel nervos contorquendo, faciunt. Chordas aeneas et chalybeas Noriberga, su8ppeditat, nervosum vero genus Roma et Monachium.

Usus sane est instrumentorum musicorum, ut nec militia buccinis, sive lituis, unquam caruerit Veget. lib. 2. ca. 22. Quintil. 1. c. 6. Polyd. 11. c. 15. Caelius 19. c. 9. Caesar. Bullitger. lib. 2. de Iudis musicis et scenicis. nec bene constitutae Resp, fidicinum et tibicinum choro, ut de tintinnabulis taceam, quae in Batavia frequentantur, de quibus Maggius in libello singulari, et Caelius lib. 26. c. 6. Wecker, p. 576. de secret. Cardan. Adde Geor. Schönborn. lib. 3. polit. c. 52. ubi de materia et origine tibiae ex Ovidio et Plinio. Confectioni et dimensioni instrumentorum valde commodat Monochordum, quod describit Andr. Reinhart. et Zeisius in 6 p. machin. sed erudite prae aliis noster Calvisius in M. S. de proport. Mususi c. 25. 26. 27. 28 et Lippius tr. de Musica. Zarlinus Italus. Conferetiam Kepplerum Mathemat. qui proportiones Musicas cum aspectibus caeli comparat. Qui plura cupit, Praetorium de MUsica instrumentali adeat, Plin. lib. 28. c. 2. Agell. li. 4. c. 13. Macrob. in somno Scip. lib. 2. c. 3. Balt. Castilion. in aulioc. Muret. 1. cap. 14. Varior. Camerar. in subcesiv. 1. c. 18. ubi de organo, uti et Hospinianum, de orig. templ. ubi

de usu eius in templis. Delyra somnum conciliante, quae vento pulsatur, Wecker. lib. 15. de secret. et de tubarum sono perpetuo, ibid. et de organo sonante absque oiganicinis manu pag. 57. de admirabili harmonia globi Wanckenium, Item de musica buccinatum, tubarum et aliarum fistularum, per rotam artificialem, Robert. de Flucktib. tr. 2. p. 7. lib. 3. de motu elementar. Quae apud Barbaros, Turcas, tartaros instrumenta, confer Praetorium, qui necista praeteriisse videtur. Uti et de Musica muta et hydraulica, Panci. ollum.

CAPUT CII. DE SPECTACULIS ARTIFICIOSIS.

HAec de oblectamento auditus: visus svie oculorum voluptas, praeter pictoriam, de qua Guarinon. lib. 2. c. 9. et 10. et scriptoriam artem, conciliatur lepidis spectaculis: Quibus etiam quaedam opificia subministrant sua opera;

Puta, quae spectacula expulvere nitrato conficiunt, quaeideo dixeris pyria sive igniaria, Künstliche Fewerwerck.

Velutisunt globi ignivomi, rotae, Raketti, Racketen, Fewerräder, Fewerkugeln, etc. Dracones, Leones, et id genus alia simulacra ignes evomentia, ignes volantes.

Item lychni artificiales, Wunderbahrliche Liecht. Et spectra Iudicra:

Nec non specula mirabilia, et priscis temporibus, obignorantiam pulveris sclopetarii, plane ignota, Wunderspiegel.

DE hoc artificio quaedam attingit Birell. et Weckerus pag. 656. Ioseph. Boillot. von Künstlichen Fewer vnd Kreigs Instrument, Straßb. in fol. 1603. Iohan. Schmidlappen, in tr. vom Fewerwerck, Kürnb. anno 1590. in 8. Voluptas parvi momenti, sed magni detrimenti in ficso Principum, uti Oberinus notat, vom Geld mangel, hisce rhythmis,

Fürsten vnd Herren Pancketiren,
Fenerwerck, Fechten vnd Turniern,
Auffzüge, vnd grosse Praesent,
Schmelern die Schatzkammer, vnd Rene.

De candelis mirificis Berill. pag. 708. uti et de spectris ludicirs, idem pag. 656. De speculis von selßamen vnd wunder Spiegeln, Weckerus 10. de secretis. et auctor Offenbahrung Göttlicher Majestät, lib. 19. c. 24. 26. et seq.

De rebus mirabilib. quasi magicis effingendis, Birell. et B. Schnurr. im Kunstbuch, Item Mizaldi.

Huc quoque referri possent fontes artificiales et aquae salientes, de quibus

supra, quatenus spectacula referunt. Solent et Ioculatores sui spectaculum exhibere, uti et sunambulone, Mylaeus pag. 98. Wecker. Guarin. 6. c. 29. qui istos in bene ordinatis regimentis admittendos, Crinit. lib. 5. cap. 3. dissuader. De Histrionibus, Mimis et Pantomimis passim Historici et critici agunt, quorum umbram, Comaedi Angli et Itali interdum gesticulationibus, et vultus transformationibus, repraesentare videntur, cum et carmen sonorum, gestibus exprimere potuerint, teste Cassiodoro et aliis.

CAPUT CIII. DE MAGISTRIS, QUI ANIMANTIA AD VARIA STV-dia assuefaciunt.

ANimantia quoque non mediocrem ioconditatem hominibus adferunt, quae sunt cicurata, et ad varia studia, puta saltationes et gesticulationes: tum ad loquelam et cantum aviculae assuefactae.

Quibus et aures et oculi delectationem capiunt.

DEnatura canum sagaci et docili, Camerar. par. 2. Meditat. Lipsius in Epist. 1. Cent. 44. et de suis canibus 3 Cent. ad Belgas Epist. 89. digna observatu refert. Sed dignius memoria, quod Linsius in Saturnal. lib. 1. c. 5. et 3. et Epist. 59. adducit, columbas et canesliteras detulisse, Plin. lib. 10. c. 37. Osor. Lusitan. hist. c. 11. Canes ad sonum citharae veltibiae saltasse, et motus haud incompositos dedisse in Anglia, vidi. Dignissimum vero admiratione, quod Lipsius de Elephante funambulo. 1. cent. Epist. 50. Brod. 3. Miscell. 7. Romae viso, ex Dione, et aliis, ut verum comprobat; ut et de pietate Camerar. 2. p 96. Christop. à Costa. lib. Aromat. pag. 21. Sunt aviaril, qui aviculas loqui docent, et vocem alienam canendo, imitari, nempe psittacos, picas, sturnos, et eliquas loquaces aves. Harum meminit Manilius lib. 5.

Quin etiam linguas hominum, sensusque docebit,
Aerias, volucres, novaque in commercia ducet,
Verbaquepraeipiet naturae sortenegata.

Puta xai=re, ave, salve; etiam plura, carvi, qui ad mirationi fuit Augusto, dicentis, Ave Caesar, Victor, Imperator: Ave Victor Imperator Antoni. Imo et aves peccata domesticorum, indicio prodidisse, et ad interrogata respondisse, singulare exemplum, apud Cedren. exstat de Psittaco, Porphyt Plin. Firmic. Grego. Nazianz. Macrob. Et Lipsiae etiam talem exstitisse, qui amorem ancillae cum servo, hero et hera absentibus habitum revelavit: verum sida avicula poenas luere et mori coacta fuit, ano consuto: quod mihi à fide digno elaium.

Varias modulationes atrifieiales et musicales avium audire licet passim; praesertim Linariae et Merulae praealiis ad hanctem idoneae. Adde è contrario etiam homines linguam et os suum ita moderari posse, ut modulamina et voces

pluiimarum avium naturales, Lusciniae, alaudae, coturnicum, imitari et exprimere possint: Quin et latratus et eiulatus canum. Testis auritus testimonium fero.

Quomodo vero istaeaviculae, ad speculum, doceantur ex Nazianzeno, refert Casaubonus in Persium, pag. 22. quod mirum auditu, sed magis mirum, quod Hispanus quidam enarrat, Monachum beneficio speculi, mutum et surdum ita natum, primum docuisse literas scribere, et pronuntiare syllabas et voces, ut tandem loqui caeperit. Si industriam et modum perspexeris, haud fallax videtur historia. Erant et olim Lanistae avium, qui aves ad certamina, praeparabant, Columella lib. 8. c. 2. teste.

In Italia, scholas canum videre est, in quibus ad varios labores instruuntur. Et in Gallia, in culina, aliquando canem rotula in clusum, vidi, qui carnemassandam circumagebat, quasi ad hac merce de conductus, Ein wercklicher Braten wender, qui tamen subinde instigandus erat voce gallica coqui(allons)ac equus calcari, ne cessaret.

Denique etiam monendi sumus Magos in hac atte multum posse, uti docet Philip. Ludovicus Elich. in daemonomagiac. 13. qui cervos aliasque feras bestias, apros, lepores, incantationib. sistere et retrahrer possunt, ne progrediantur.

De Psittaco, Ovidius lib. 2. Amor. 6. et Poeta Germanus epigramma elegans fecit, et alius thythmis Germanicis, eius indolem expressit.

Ein Sittig vnd ein Papagey,
Seind in der Arth fast einerley,
Der Vogel kompt auß frembdem Land,
Lernt reden durch Menschen Verstand,
Grüsset die Herrn vnd Keyser fein,
Ißt Zucker vnd trinckt gerne Wein,
Der Vogel ist eim Heuchler gleich,
Der redet waß gern hört der Reich,
Heuchelt vnd schmeuchelt, aller Weiß,
Weil er von ihm, hat Tranck vnd Speiß.

CAPUT CIV. DE INSTITUTIONE EQUORUM, AD LUDOS EQUESTRES et alia.

EX quadrupedib. hodie institui videmus, equos ad ludos equestres, et alia exercitia à magistris equorum, qui equisones vulgò; Cavallerizi Bereyter. Quibus inserviunt opifices, qui varia genena capistrorum et frenorum conficiunt, ad feritatem domandam, so die Mundstück, Biß, Stangen, vnd Brechzeume machen, Naßbender.

Item qui ephippia, habitus et pallia equorum phaleris magnificis exornant, die Sättel, Roßdecken, vnd Zeuge, zieren. Quamvis et opera eorumno~ tam ad ludicram, quam ad veram militiam facere, videatur.

INde ars, de equitandi ratione, Ritterliche Reuterkunst, prodiit: vom Strapfciren, wie man die Junge Füllen rittig, vnd zaumrecht macht. Vom Ringreitten, vnd wie sie auff allerley Menier, abzurichten, de quibus partibus Lehneisen, de Cavalleria lib 4. et 5. Item l'art de bien dressrer, les Chevauxpar Dietre, de la Nove, Straßb. anno 20. Cavaliero Melzo sobre el gioverno, de la cavaleria. Item Barthol. Pelliciardum, de instit. equor. Italice. Item Alessandro Massari Maletesta, Ital. Frid. Grison. Neapolitani Hippocomica. Caspari Reuschlini Hippiatria. Johan, Geissert, Ritterlich vnd Adelich Kunstbuch. Neapolitanos et Florentinos olim in hâc arte excelluisse: verum hodie et Germanos illis vix cedere constat, quos quondam etiam equabus usos fuisse, narrat Camerat p. 2. c. 92. fol. 508. subcesiv. observ. et quomodo nunc suos equos curent: item quod equigenerosi et à Turcis indulgenter educentur. p. 2. c. 91. fol. 501. Ad capistra et frena fabricanda, observationes reliquerunt cum figuris excusas, Laurent. Rusius. Alexand. Massari, Hanß Creutzberger, vom Gebiß. Item von Stangen vnd Mundstücken, Ioh. Florentini Zaum vnd Gebißbuch: Georg Engelhart. Lehneisen von Zäumen vnd außtheilung der Mundsiück, lib. 8. per tot. ubi von Zäumen der Pferde late et eleganter.

Institui vero posse zum Voltiren, capriola, corvetten, wiedersprunck, possaten, Niederlegen, auff den Knien zu gehen, auff den Arsch zu sitzen, den Zelt zu gehem, zum schiessen, zum wettlauffen, Tumeln: et in de ad ludos et certamina equestria, zum Turnieren, Stechen, Ringelrennen, nach der Quintan et similia, uti et ad saltetiones et choreas, zum Roßtantz Cuius rei specimen illust e et memorabile Magnus Dux Hetrueiae ante paucos annos Flerentiae, in festivitate nuptiarum, cum Maria Austriaca, praebuit, quod spectatores non sine stupore contemplati, equos ad sonum buccinarum apposite, pedes et motus conformasse, instar eorum, qui choreas ducunt. Quod eitam ad rei memoriam, posteritati literis descriptum Italicis et typris aeneis illustratum publice prostat. De equo Incitato (hoc enim illi nomen erat) Caii Caligulae, ex Dione subicere lubet: Unum equorum suorum, quem Incitatum vocabat, etiam ad cenam invitabat, aureumque hordeum illi obiciebat, tum vinum in aureis poculis eidem propinabat, perque salutem ipsius et genium iurabat, postremo consulem quoque eumfecturum se esse pollicebatur. Pius Bononiensis, post. annotat. c. 24. Caelius 21. c. 24. P. Leopart. lib. 9 emendart. 18. notat.

Denique hue pertinent artifices, Sodie Roßschmücken vnd Zieren mit Federn, Decken vnd Zeugen von Gold, Silber, Sammer vnd Seiden, auff mancherley Arth, Türckische, Vngerische, etc. de quibus, Lehneisen. li. 8. singulariter. ubi de vario ornatu equorum agit. pag. 447. et seqq.

CAPUT CV. DE INFORMATIONE CANUM, VENATORIA, ACCIPITRARIA, et antum cicuratione.

AD venationes canes quoque institui solent, terra et aquis:

Unde canes venatici et aquatici, Wasserhunde.

Ad aucupium, etiam accipitres, ut reliquas aves, vel etiam lepores capiant et interficiant. Stoßvogel, Habicht, Sperber, abzurichten. Item anates cicurari, ut alios feros secum adducant, et veluti hospites invitent, et tandem in retia, indicio caniculae, detrudant, vulgò Entenfang. Quod ingeniosum inventum.

CVius in tr. de aerario, t. de Aucupio et venat. mentionem feci. De accipitraria, vide Gyrald. dial. 6. an usitata antiquis, et Falconariam, das ist, eigendlicher Bericht vnd Anleitung wie man mit Falcken vnd andern Weytvögeln peitzen soll: ex Gallico. De canum cura, lac. Fovilloux Jägerbuch, ante alics.

De magistris aliarum bestiarum, Onagrorum, tigtidum, leonum, ursorum (qui etiam ad saltus assuefiunt, alias inepti) cerourum, cynocephalorum, serpentum, elephantorum, Zvinger. in theatro, lib. 2. vol. 20. Camerar. subcesiv. 2. par. c. 80. 81. usquead 90. ubi de natuia et affectione quarundam animalium, Lips. in Epist. de Elephanto fundambulo, ex Dione et aliis. Et quod in Lapponia et Finlandia, genus cervorum, vulgo Rennthier, gregarim alatur et cicuretur, Olaum Magnum. Et quomodo Turcarum secta religiosa tuta vivat inter bestias in solitudine et cerous mansuefactos, in peregrinat. oriental. Nicol. de Nicolao, li. 3. c. 20. cum figuris aeneis. A Lyon. 1565. gallice excusum vide.

CAPUT CVI. DE OPIFICIIS AD LUSUM.

ANimus quoque hominis ludicris afficitur, et à laboribus remissionem affectat, vel saltem temporis fallendi causa.

Unde lusus in Remp. introducti, recreationis gratia, Spiel vnd Kurtzweil. Et inde artificia, quae confectioni instrumentorum, ad lusum destinantur.

Quam vis potius, honestis exercitiis animi et corporis, otium negotiosum, quaeri debeat, de quibus suo loco.

Nec enim opificia ad lusum, cum remissionibus et ludis ipsis confundi debent, sed suo domicilio deputanda, nisi tantum, transeunter declarationis et exhilarationis causa inserenda.

Hic itaque occurrit primum, ludus pilarius, qui pilarum exercetur agitatione, cuius opifices, pilas minores et maiores faciunt. Groß vnd klein Ball, mit dem Racker, vnd bracial.

Talorum fabricatores, ex ossibus, succino, metallis.

Chartarum allerley Karten Spiel, Prinner, Picker, Trappelier, Rumpffkarten.

Latrunculorum, Schachtspiel.

Et quaelarvas formant et pingunt, Larven, Maßkern.

Denique qui rhedas voluptuarias, Schellenschlitten mitschönen inventionen vnd Figuren, geschnißt vnd gepapt, et nolis ad ornant.

DEutilitate lusus pilarii, Medici et Politici conveniunt, quod adsanitatem et agilitatem corporis humani multum conducat. uti testatur Galenus, de ludoparvaepilae. Quercetanus in Dietetico, Hieron. Roman. lib. 10. cap. 15. de rep. gentil. Sext. Pompeius Test. de V. S. Scalig. 1. poet. 22. Agellius 3. Noct. 15. Mu et. 15. Var. 7. Guarinon. lib. 6. c. 15. distinguit in septem species: 1. Kleine Ball oder Raggeten, spiel: 2. Handball: 3. Steckenball: 4. Circkel oder Krießball: 5. Grubenball: 6. Lufft. ball, so mit einer hültzern Pritschen: 7. Groß, Ballen so mit dem Instrument, bracial, oder Harnisch, am Arme, geschlagen wird. Haec pila maxima, follis instar, inflatur, et finito ludo, in clusus aër emittitur.

In cuius usum loca et aedificia in Rep. assignanda et exstruenda: Ballhäuser, Ballmeister. Hinc Ballen vnd Racketen macher, uti in aulis principum, in urbibus Italiae, Galliae et Bataviae, videre est.

De usu aleae, et talorum fabricatione, Garzo in piazza c. 126. Würffelspiel, Brettspiel, uti et chatrarum, Garzo cap. 62. Inde qui chartas lusorias, Karten, macher. An licitus sit, multi dubitant, ex Theologis et Philosophis, Danaeus lib. sing. de ludo, reprobat. Item Taffinus, in lib. von Buß vnd Bekehrung, vnnd Besserung deß Lebens c. 19. Ant. Guevara in Epist. aur. lib. 1. Steph. Constant. de ludo. Hieron. Rom. p. 2. lib. 10. c. ult. de rep. gentil. ubi de chartarum: et 10. c. 11. ubi de talorum lusu, Daniel Sonterus de tabula lusoria alia, et variis ludis. Guazzus li. 1. de civili conversat. Pius Annot. poster. 72. Henr. Guarinon. lib. 6. cap. 30. Scaliger, eleganter.

Est ludere, nummis positis, avarioris
Illex avia mentis et oblivio, vitae haec est:
Sed ludus ad exercitium adspiret honestus.

Verum mores in suam vim leges honestas et utiles rapiunt. Nec omne quod licet, honestum est. Quin quod et honesti gradus. Quid Icti de aleae lusu statuant, vide t.t.de lusu aleae et aleat. P. Farinac. in quaest. Dam huder. in pract. cap 4. et cap. 20. P. Gregorius in Szntagm. Caccialup. tr. de ludo, et eleganter P. Heigius in paert. 2. quaest.

Omnibus in rebus, modus est aequissima virtus.

De lusu latrun culorum vel scaccorum, vulgo Giocodel Scachi, an ingenio liberali dignus, et utilis sit, ambigitur. Plerique putant quodingenium, hocludo, acuatur, et ad militiam praeparetur. Quippe quod acies eo repraesentetur. Sed saniores (Guarin. lib. 6. c. 22. P. Heigius p. 2. q. 10. n. 47. ubi qui reiciunt, refert) cum Bodino et Rege Angliae, in dw=rw| pasilikw=| censent, hoc ludo optimos

spiritus cousumi, et hominem potius, animo languescere quam refici:artque impendium tanti temporis, et tot bonorum et utilium spirituum, in alia, felicius et commodius, collocandum. Exstat de hoc lusu descriptio Poetica, Vidae, et tr. hispan. N. Axedre, Item Gustavi Sileri, Schachtspiel. Vi deatur Erasmus cent. 2. adag. 28. Cael. Calcaguin. pag. 299 lib. sing. Castilio lib. 2 in Aulico. Wecker. pag. 66. Et latrunculotum ludus quis nam fuerit antiquis, non omnibus convenit. M. Donat. in Flor. Vopiscum, in Proculo. Turneb. 27. adversar. Alex. ab Alexand. 3. c. 21. Sane magis ludus ille probandus est militum, quo phalangis, et castrametationum species, ante oculos ponitur, daß sie mitkleinen geschnitzten oder gegossenen Soldaten, lernen ein Schlachtordnung nach dem halben Monde oder ins gevierte, etc. formiren vnd anstellen, quo Princeps Auraicus, suos milites exercereperhibetur. De formis castrametationis, adi Patricium, Nelli paralleli militari, Rob. de Fluctib. de art. milit. Veget. lib. 1. c. 23. et 14. Lips. 4. milit. R. c. 6. et Dillichium p. 1. lib. 2. de re milit. Flamand. Ranyovium lib. 3. c. 4. Bellaium de regim. milit. c. 3. post alios. Adde ludum fortalitiorum, ut milites etiam fortalitia imaginaria, ex papyro vel lignis, fabricare et examinare addiscerent. In conficiendis et variandis larvis (Garzo. c. 84.) Veneti artifices excellunt: uti et transmurcationes personarum lat vatarum, in frequenti usu, in universa Italia, sexui muliebri et virili promiscuae. Quis sacrae literae damnant. Inde etiam à viris gravibus reprobantur. Quin quod saepe numero homicidia et id genus mala, sub hisce vela mentis licentiosius perpetrentur. Unde et Saturnalia sive Bacchanalia in Christianis Rebusp. reici et interdivi videmus, à quibus vera religio abhorret, de quib. Lipf. et Scalig. l. 3. Epidorp. Sed in aulis principum et magnatum, quidni hodie locum habeant: ubi licent, quae lubetn? Opus quidem est in Rep. ut Principes et cives, à laboribus requiescant, et laxamentis utantur (uti tradunt Simanca. 8. Rep 4. Narta in doct princ p 166. Et eleganter Iohan. à Cochier. lib. 5. c. 29. ubi aphorismos, et explicat in Not. Christoph. Mylaeus in histor. Prudent. li. 2. pag. 96. Cael. Rhodigin. lib. 8 c. 7. et 8. et 9.c. 14. et 11. c. 1. Item Roman. lib. 10. de Rep. Gentil c. 1 et seqq. late. Althusius inpolit. c 21.) Quod et Medici consuadent, ex recentioribus, Que cetan. in Diet. Hermes Redivivus, Guarinon. lib. 6. per tot. Quib. adstipulantur Theologi P. Marty, classe 2. c. 12. de ludis, pag. 315. Danaeus deludo: et icti, P. Gregor. 5. de Rep. 8 Farinac. lib. 3. quaest. 109 Modo pia et honesta sint, Policrat. 1. c. 1. Alb. Gentil. de Actorib. Danaeus, Ioh. Chekier. lib. 10. per tot nec periculosa, quibus hominum vita periclitatur, Guarinon. lib. 4. c. 18.

Quae vel in animo vel in corpore; aut utroque vel in motu, vel requie, consistunt. Dummodo haec omnia ductu prudentiae, suo loco et tempore, et moderate fiant: Num ---- Otia dant vitia. Contrà Otia corpus alunt, animus quoque pascitur illis. At singula suo tempore bene conveniunt et modo: unde tritum illud:

Ein jeglich Ding hat seine Zeit,
Also auch Frewd, vnd Trawrigkeit,
Schimpf vnd Ernst hat sein Bescheid,
Ein iedes Ding zu seiner Zeit.

Et, Quod caret alterna requie, durabile non est.
Et, Animus languen: corpus quietum reddit.
Statius
—— Marior post otia virtus.

Uti etiam quaelibet aetas, suas tefectiones et recreationes habet, Guarinon. 20. c. 23. Modum adhibendum monet Ioh. Secundus, Poeta lepidus:

Est modus, et dulcis nimis immoderata voluptas,
Taedia finitimo limite semper habet.

Adeo ut etiam immodica laetitia sit nociva, Guarinon. cap. 23. Ceterum iuxta Scaligerum.

Ludus adexercitium adspiret honestus.

Quod vel ad virtutem civilem, vel militarem expedit. Ut praeteream ludos scenicos, Comaedias et Traiaedias, ubi et aures et oculi afficiuntur et instituuntur, quos nonnulli reii ciunt. Taffin. von Buß vnd Bekehrung, c. 19. Ioh Chokler. Vide tamen Gerard. 8. decad. 5. Goclen. inpolit. quaest. 72. Casum 5. polit 8 Guarinon. 2. c. 17. qui distinguendo admittunt, si pie, caste et honeste, de Roman. ludis Scenicis, vide Caesar. Bullinger. lib singul Unde collectu facile est, an scurrae, Lonicer. lib. 3. c. 3. Brusonius. lib. 6. c. 14. et an Moriones, Hoff, Stock vnd Schalcks Narren, Possen vnd Zoten reisser, ferendi? Iac. Dur. Cassellius li. 1. variar. c. 13. Guarinon. 2 c. 22. de quibus poeta German.

In die Hoffpfarren,
Dienen Stocknarren,
Die ietzund viel,
In allem Spiel,
Mit possen reissen,
Die Leuth beschmeissen,
Wit stocken machen,
Daß die Leuth lachen,
Dencken darbey vffihre Sachen.

Uti nec Ziarlatani, à ziarlare, schwatzen (quorum usus gratus et acceptus in multis Italiae locis) lib. 2. c. 17. nec Adulatores et parasiti, de quib. facete

Vom Fuchsschwentzer.

Kein ärger Meuchler,
Ist dann ein Heuchler,
Der alß Prabiert,
Dem Herrn Hofiert,
Ihn offt so hart,
Mit Lob vernarrt,
Daß er stoltz wird,
Vnd wol verirt,
Vom Heuchler bey der Nasn geführt.

Von Schmarußern vnd Tellerleckern.

Schmarutzerey,
Ist gmein vnd frey,
Bey grossen Herren,
Die man zu Ehren,
Offt pflegt ersuchen,
Meynt doch die Kuchen,
Drumb sich erkund, der Essens Stund,
Dreyn naschen kompt, gleich wie ein Hund.

Item:

Schmarutzerey,
Ist heut nicht new,
Dannn ihr viel lauffen,
Nach Fressen vnd Sauffen,
Solches Gesind,
Hof Suppen sind,
Lieblich zu lecken,
Vnd niedtlich schmecken,
Doch ist dabey viel Angst vnd Schrecken.

Conversationes civium, inprimis cum doctis et bonis Ioh. Chokier. p. 295. et convivia publica et privata: lectio historiarum, Guatinon. 2. cap. 18. et poematum. Lipsius 3. ad Belg. Ep. 26. ad culturam virtutum civilium et amicitiam mutuam multum faciunt. Ad militarem vero, prosunt venationes, equitationes, ludi gladiatorii. Vide Salvatoris Fabr. Fecht Kunst. ante alios. Item Ioach. Meyers, N. Gigant. et Seba stiani Häußlers Fechtbuch. Item Hieron. Cavalcali, Iacob. Sutorii, Michael Hund. Cursitationes et saltus: equis ligneis in silire et desilitre, Veget. lib. 1. milit. cap. 18. in equi cursu hastam vel sclopetum dirigere. Dilichius p. 1. lib. 1. milit. hastilium certamen, sive hastiludium, Turnier zu Rossz vnd Fuß, Ritterspiele, reiten, Ringrennen, turnieren, scharpffrenne, Krandel stechen, fechten vnd tantzen: de torneamentis, an unquam ab Henrico vel alio Imperatore, olim instituta dubitari, nec fidem haberi libro de torneamentis, vulgo Turnierbuch, audivi: cum tamen constitutio de torneamentis legatur, apud Goldastum Tom. 2. Constit. Impp. fol. 41. et historici alii adstipulentur. Crusius lib. 4. Suevicar. rer. p. 2. cap. 8. et in M.S. reperiatur, anno 1363. Carolum celebrasse torneamenta Spirae. Item Rupertum Imp. Spirae, anno 1405. Sigismundum, 1433. et 1440. Idemque affirmat, Wirichindus, vetustissimus auctor, Imp. Henrico coaevus. Huius certaminis, leges refert, Balthasar Menyius et 10. Siebmacher. Et meminit Scipio Ammitar. in discurs. et Kirchner. in orat. de Principib. et Ducibus. Magistris et Doctoribus promotis. Hieron. Rom. lib. 10. cap. 9. Mûnsterus in Cosmographi. lib. 3. fol. 882. Item lib. 8. de Cavalleria. Lehneisen, eleganter. Estque hoc certamen duplex, Equestre et Pedestre, Guarin. cap. 6. cap. 13. et 20. ubi

iniquum putat, et minus Christianum lanceis aculeatis decertare, scharpff curnieren vnd rennen, quod in desuetudinem abiit, Lehneisen, pag. 433.

Sed ad exercitium aliud progrediamur. In stadio ad annulum aut ligneum Clypeum scopumque versatilem (kuntano\s2 Iustiniano Imp ab inventore Quinto, Pancirol. à via quintana, vulgo hodie, alla Quintana, de qua Lehneisen, p. 411.) de currere et hastas vibrare. Ad quod splendidi et pretiosi vestitus et habitus, nec non musicalia in strumenta et symphoniae. Lehneisen, pag. 382. vulgo inventiones Intraden, Auffzöge vnd Mascaraden, Guarion. cap. 13. adhiberi solent: Lehneisen, d. lib. 8. pag. 368. Item, Picken Handlung, Johann. Jacobi von Wallhausen, quae in aula Imper. Matthiae, Elect. Saxoniae, et Magni ducis Hetruriae frequentantur. Praeterea exercitium sclopetorum et arcuum, de sagittandi peritia vide Sabell. lib. 10. cap. 11. Roger. Ascan. Von Armbrust vnnd Büchsenschützen, daß sie nicht allzeit das Ziel treffen, et Anonym. Straßb anno 1616. statis temporibus; Cursus super glacie in Batavia frequens, quem Lipsius, ad I. Dousam, eleganter descripsit. Cui adde Hadrianum Marcii, de crepidis ferreis, quibus glacies percurritur, in p. 3. Deliciar. poet. Belg p. 459. ubi lepide: sed labuntur in experti, daß ihnen die Köpffe prallen. Interdum iuvenes et puellae, quasi choreas ducentes, una currunt, manibus connexi.

Ne dicam de Naumachiis, et de ludo seu festo Maiumae, de quo t. Cod. in dict. maiwmai=. Cic. lib. 5. de finibus. Romani enim soliti fuerunt, mense Maio, festum quoddam, iuxta Hostiam urbem, celebrare, in quo aquis marinis inter se certabant, atque eas, invicem in obvios iaculabantur. Quod hodie adhuc durat apud Hispanos, qui nominant, pasar lac aquas, olas maiias, ut notat Barrient. in silva annot. c. 17. Et quid referam de arece et fortalitio isto Demetrii in Moscovia, ex nive structo, quod Russi expugnare debebant, pilis ex nive factis, sed ferro, arena et glacie compactis magna pars Russorum facie sanguine perfusa, à Polonis, domum rediit, seind viel mit einem blauwen Auge darvon kommen, uti Petraeus, in Chron. Moscov. lib. 2. pag. 325. refert. Vom Schlittenfahren, vide Lehneisen, lib. 8. prope finem ubi varias formas exhibet lustrandas. Denique modus quoque, et pudor saltationibus tribuendus, Luthero permittente, licer à mulris damnentur, Strakio, Martyre, Joh. von Münster, Taffino, cap. 18. von Buß, Aret. loco 169. Marlorat. super 14. Matthaei. Danaeo 2. Eth. cap. 14. breviter Scaliger, 1. poet. 8. et 3 Epidorp. et 4. Chorea virum dedecet, vide Guarinon. 6. cap. 12. Hieron. 10. cap. 10. de diaersis moribus in saltationibus.

De pugnis Gallorum gallinaceorum, quibus allium ante certamen ut pugnaciores efficerentur, olim datum, Donat. p. 224. vide H. Roman. 10. cap. 9. Coler. im Haußbuch, p. 4. 5. vom Haußhan, ubi quod olim eiusmodi pugnae in scholis in stitutae ad excitanda ingenia: Hodie in Anglia et Germania, etiam sortilegii vice, et sponsione lucri frequentari solet. Res ludicra et casui soli supposita: quem ludum merito eludit D. Tobias Magitus, in otat. eleganti et docta, de iudicio prognosticorum huius temporis. Ludorum inanium catalogum, puerilium, iuvenilium et virilium, recenset auctor libelli inscripti Gargantua

Pandagtuel, ex gallico translati. De pupis puellaribus, ude Marcell. Donat. n Suet. in Calgula. cap. 13. et de nuncuim ludo pueroruim, p. 520

Nota etam, quod moner Andr. Celichius in con. 3 Von der Passion Christi, Die Passon deß HERRR Chisti, wil Gottderi HENN nicht nachgeaffethaben mit sptelen vnd gauckeln.

De exerctiiis, uti et artbus et lignis, nobili ingenio congruis, vide Landgravii Hassiae Außschreiben, wie es mit der Rittermässigen Jugend, in collegio illustri, zu Cassel, solle gehalten werden. Itemi Lehnesen in 1. par. della cavalleria. et Ioh. Iac. von Wallhausen Kriegs vnd Ritterschule, in Siegen. Item, wie die Fahne zu zwingen, Ioh. Renner, vnd Sebast. Häußler.

Et haec de ludis per discursum, et exercitiis, occasione in strumentorum et opificorum ludicrotum, dixiisse sats sit, quae desdetant plenorem tractationem suo loco et tempore. Vide Ioh. Meursium, de Ludis Graecorum. Et quia exercitia tandem in quiete acquiescunt, Quercetan. in Polyhistr. et Guiarnon. lib. 7. cap. 10. et seqq. uti que hic finem laboribus opifcorum imponemus, pauca tantum, de vilibus et inutlibus, quam ingeniosis, tum perditis, novis et adhuc in vestigandis, annectendo.

CAPUT CVII. DE OPIFICIIS VILIORIBUS.

SUpra dixi quod opifcia quaedam praestantiora: quaedam viliora: uti fuerunt,

Caminarii, Garz. c. 34 et de quibus iam superius actum.

Purgatores fontium, platearum et viarum, Garzo. c. 137.

Carbonarii, Zvinger. 20. lib. 3.

Samatores, Schleiffer. Politores Bleicher.

Qui vias sternunt lapide, Steinsetzer.

Qui instrumenta carminatotia, et scopas compingunt.

Qui muscipulas, et similes.

UTi Fullones olim, Marcel. Donat. in Ael. Lamprid. in Alexan. Severo. pag. 983. vide Bodin, 3 Rep. 8. pag. mihi 568.356. Arist. 3. 8. Alithusium 1. cap. 2. 21. num. 31. Plutat. in Lycurgo. Dion. Halicarnas. lib. 2.

Necideotamen ob vilitatem, è Republ. exterminanda, cum singula suis operis, necessitati publicae suibuienre satagant, nec ob ulitatem infamia. Quippe quod in Republ. non tam vilitas, quam utilitas spectanda. Ita spurios in ordnem de curionum posse allegi nulla dubitatio est, et re et vita hoin esta recipi. Quod utique non sordi erit ordini, cum ex utilitate eius sit, semper ordinem plenum habere, l. 3. §. 2. ff. de dicurion.

Vilissimum sane carnificum opus, sed maxime necessarium, quitamen nulla in famia iuris notantur, sed apud viros graves et hone stiores in consortium et conversationem non facile admittuntur, Garzon. cap. 108. And Frccius 2. de rep. emendand. cap. 18. Bodin. 3. cap. 8. Iul. Clarus. P. Farinacius et Marquar. Treher n tract de infamia: Cum infamia ex delicto oriatur. Olim ominosi, ideo et utbe abstinuerunt, Magius 4. cap. 16. miscell. Confer Schönborn. lib. 3. polit. c. 51. P. Gregor lib. 31. synt. ult. n. 7. Lips. Annal. Taciti. lib. 2. fol. 98. Inde vulgatum:

Hencker vnd Büttel,
Sind schnöde Tittel,
Doch sind sie Knecht,
Die Gleich vnd Recht,
Helffen verschaffen,
Vnd Vnrecht straffen
Da Gwalt geschicht,
Dasselb Gottricht,
An dem, welcher das Vrtheil spricht.

CAPUT CVIII. DE ARTIIFIICIIS IN GENIOSIS, SED in fructuosis.

SUnt quoque artes quaedam, quae ingeniosae industriae specimen edunt, sed quarum utilitas et fructus in Republ. ferme nullus, Atque potius ad lusum et iactationem ingenii fieri intelliguntur: Fürwißige Künste.

DE quibus Matthesius, in Cons. X. nupt. iu dicium licenter profert: Wassoll eine Kunst, damit niemandt gedienetist, Herren muß man ihren Lust lassen, vnd Kunst ist der Verehrung werth. Aber die Alten Haußvätter reden fein: Eine Lust ohne Nutz, vnnd eine vergebene Kunst trägt nicht Brodt ins Hauß, macht auch keinen guten Namen, de quibus etiam Guarin. lib. 2. cap. 38. sed minus aeque, propterea quodinter eas referat, quae l. udabilem utilitatem habent, ut gladia oria, 2 cap. 39 in siliendie quum, zu springen, zu Rossz vnd Fuß, quae militem et equitem decet, fal coquendi, metalla fundendi, quae necessaria et utilia: aurum conficiendi, quae sperabilis multis. Exempla adfert Matthesius: Was nutzet es einem, da er schon viel Figuren in einen Kirschkern schneidet, Oder viel Angesichter in einen Pfirsigkein schnitzet, Oder auß Kirschkern ein dutzet Löffel machet, Wann eine Fliege einen subtilen Wagen von Drath fortziehen kan, vnnd der Macherlohn mehr kost als das Werck: Oder daß einer Monkörnlein durch ein Nadelöhr werffen kan, oder gehet auff Steltzen, auff dem Seil, vnd fleuget vom Thurn herab (Jener, als er vber die Elbe flog, zerreiß der Strick, vnnd ersoff) deß Apellis subtile Linien, so man für ein groß Kunststück gehalten, muß man lassen eine alte Antiquitet seyn. Ich lobe die Meister, spricht Matthesius, die was

nützliches, beständiges vnd saubers machen, vnd nemmens auch bezahlt: Allein daß sie nicht dem Goldschmiede von Syracusa folgen, sondern arbeiten, daß es Strich, Stich vnd Prob helt, die gedeyen auch, vnd bringen ihren guten Namen auff jre Kinder. Was nutzet es, Erbsen auff eine Nadel werffen? Alsbey Keyser Maximiliano dem I. geschehen, da der Künstler ein Honorarium begeret, ist jhme ein Scheffel Erbsen gegeben worden. Was hilsst, daß ichviel Fäden in ein Nadelöhr bringe? Das Vatter vnser auff sauber Pergament, oder das Euangelium Johannis auff subtil Papierschreibe, vnd in eine Haselnuß bringe, were es gut fürs Kalte, köndte mans an Halß hencken. Jener Schreiber schrieb ein Psalm vnnd Spruch, vnd machet ein Bildnuß, vnd andere Figur darauß, begerte ein Trinckgelt, ward jhm ein Orthsthaler ertheilet. Ingenii et diligentiae est, allerley Laubwerck auff das allersubtileste ins Papier mit einem Scherlein zu schneiden: Ein Vhrlein in ein Rinck zu machen, deß gleichen ein Contrafeyt: Uti Galen. lib. 17. de usu part. refert artificem, qui in gemma perexigua, currum Phaetontis quatuot equos et pedes sedecim, callidissime et plane stupendo opere expressit, ut intuentium oculos admirandae subtilitatis mira culum effugerit. In nuce inclusam Iliada Homeri, in membrana, Cic. Acad. quaest. Plin. lib. 7. cap. 21. Et plura enumerat Zvinger, volum. 20. intheatr. Hent. Bunting. in Harm, Euangelist. p. 3. pag. 439. et seqq. ubi alia exempla. In ein Pfefferkorn groß an Golde viel kleine Becherlein drehen, die ligen vber einander, ut mihi de artifice (Dieser Künstler hat auch eine Kette mit viel Gliedern gedrehet: Item, ein Seeschiff gemacht auß einem stück von Helffenbein.) Drensdendi, bona fide relatum, dienet in grosser Herren Kunstkammer, deß Menschen Fleiß anzuzeigen. Idem Matthesius nervose breviter, Kunst ist Kunst, vnnd bleibet Kunst, wann man G Ott dardurch preiset, Tugendt fördert, vnd den Leuten damit dienet, omnia enim collimare debent, ad gloriam Dei, et hominum salutem. Unde Pet. Ravenn. in Serm Odibilius nihil ect subtilitate, ubi ect sola subtilitas. Quid enim prodect in illis expendere dies suosquae nec domi, necmiliciae, nec in foro, nec curia, nec in Ecclesia, nec alicubiprosunt. Et Seneca Epist. 45. Quae nec ignor antinocent, nec scientem iuvant. Et Epist. 49. Simultum esset aetatis, parce dispensandum erat, ut sufficeret necessariis. Nunc quae dementia est, supervacua discere, in tanta temporis egestate. Item, non multum nocebit tibi, ista transire, quae neclicet scire, necprodest. Et thythmus teutonicus monet:

Sorgfältigkeit,
Offt gerifft zu weit,
Nach Künsten tracht,
Den Nutz nicht acht,
Dem Nechsten leugt,
Vnd jhn betreugt,
Wer viel thut ringen,
Nach hohen Dingen,
Gar selten es hm thut gelingen.

Item, Von Meister Klügling.
Meister Klügling,
Verlacht all Ding,
Wil krumme Sachen,
Gerade machen,
In kurtzer eil,
Wartnicht der weil,
Auffm Kegel Plan,
Zehn treffen kan,
Ob jhr schon neune nur stahn.
Item, Vom Gutdünckel.
Sey nicht zu klug,
Halt Maß mit fug,
Sey still vnd leidt,
Den Vorwitz meidt,
Das nicht bald schelt,
Was dir nicht gfellt,
Laß es so gehn,
Wie es geschehn,
Du muß nicht alls zu Poltzen drehn. Et Horat.
Stultum ect difficiles habere nugas.

Confer utopiam Mori, lib. 2. pag. 147.

CAPUT CIX. DE OPIFICIIS ET ARTIFICIIS DEPERDITIS.

OMnium rerum vices, ortum et occasum, incrementum et decrementum esse; nasci et denasci omnia, et nihil stabile sub sole esse plue quam manifestarium est. Ideo et artes quasdam in rerum natura exstitise et evanuisse: quasdam succrevisse: quasdam adhuc sperari.

Dei enim bonitas, sapientia et omnipotentia infinita est, nec uno saeculo, vel paucis subiectis, concluditur.

Quin quod opera Dei sint imperscrutabilia et ineffabilia. Agemusitaque de artifi cis deperditis, 2. repertis denuo, 3. quae Deus et humanum ingenium, ante mundi, uti spes est, finem, detecturus sit.

Perdidimus in natura metalla quaedam et mineralia quorum nec vestigia restant, sed arte sunt fingen da similia. Amisimus vitrum flexile, seu ductile; sphaeram Archimedis vitream.

Columbam ligneam volatilem. Musicam mutam.

Lapides et columnas fusas.

Medicinam catholicam et lapidem Philosophorum, vestimenta ex purpura et bysso.

MEtalla et mineralia quaedam, non amplus reperiri supta dictum fuit: sed etiam in natura alia desiisse ob hominum malitiam, fabam Aegyptiam, Mannam, Ostreas, et conchiliorum genera, notat Hadria. Iunius, lib, 3. c. 9. animadvers. De vitro ductili quod instar auri sive argenti in longum et latum ducere licuit, cum alias sit frangibile, iuxta illud, Glück vnd Glaß, wie bald bricht das, ex histotia constat, quod eius inventori et artifici, Tiber. Imper. oculos effodi, et officinam destrui iussit, veluti alii, illum interfici, ne tale quis imitaretur ad praeiudicium et diminutionum dignitatis et aestimationis auri et argenti, uti testatur Dio hist. Rom. 57i. Plin lib. 36. c. 26. Ifid. lib. 16. c. 15. Crinit. lib. 34 c. 4. 10. Salisberiens. in nugis Curial. lib. 4. c. 5. lac. Nicolai lib. 4. misc. c. 1. Offenbaru~g Göttlicher Maiest. lib. 19. c. 24. ut contra disputet Guibert de interitu Alchimiae, c. 8. q A. Libavius solide refutat. Archimedes Syracusanus Sphaeram vitream fecit, in qua motus coli et stellarum cursus incrementum et decrementum ante oculos posuit, ut Stradius refert ex hist. Qualem Rudolph. II. Imp. affectase fertur, sed morte et mole bellorum impeditus im perfectum opus reliquit. Archytas Tarentinus columbam ligneam volatilem fecit. Crin. 17i. c. 12. Gellius 10. c. 12. Cui simile quodam modo, Aquilae se moventis et alis complodentis automatum Noribergicum, sed non par fuit.

Musica muta quid fuerit, planitus hodie ignoramus, et saltem conspectando colligimus, Minmicam et Pantomimicam, quod aquae sono et solis, manuum vultus, pedum gestib. exercita, Pancirol. lib. 1. memorab. Cuius rei praecipuus testis Cassiodourus, qui lib. 1. var. ad Albin, scribens in fi, ait: Istam musicae prtem veteres appellarunt mutam: quae quibusdam gestib. fecit intelligi, quod lingua aut scriptura, melius haud posset exprimi. Haec vero ars abivit in fumum, nec ullum eius exstat vestigium, vide Salmut in not. et confer Durand. Cassel. lib. 1. c. 12. ubi de gesticulationib. mimicis detestandis. Et quid Pantomimi fuerint, Bart. auctor. c. 48. Cael. Rhodig. 3. c. 3. 4. Aret. in locis, c. 169. Sic quoque vocalem et veram seu nativam pronuntiationem linguaegraecae amisimus, quam multi, sed supervacuo affectare videntur, cum à vivis et Graecis antiquis eam discere non liceat, nec cuiquam certo constet, qualis fuerit.

Lapides ent praegrandes et colu~nas fusas olim instar coloissi et obelisci quales Venetiis in fore S. Marci conspiciuntur, quasi ex solido, non amplius hodie praestari posse aiunt. Qu d vero de eo, qui asserit, que etiam moles montium facere valeamus? Ostenbarung Göttlicher Maiestät, lib. 19. c. 25. Bombyces hodie an exstent, vide Brodae. 2. c. 22. Nec bombyces provenire apud Seras iuxta Servium, sed n Assyria, in insula Co, Beroald. in Servium §. 55. notat; atque aliud genus vermiculorum esse, que ent setam texat: Brod. eod. Ideo bombycinum vestimenti genus, olim singulare fuisse, sed hodie desiiisse, et nostris ignotum esse, Marsil. Cognat. lib. 4. c. 11. var. obser. scribit. Et 10. Calvin. in Lexico Iuris, in verbo, Sericum: et nos supra discrime~ attulimus, licet hodie pmiscue et Sericum et Bombycinum usurpetur. De purpura, qua reges et prin cipes vestiti. Plin. 9. c. 39. Dan. 5. Esth. 8. l. 1. et fi. C de Vestib. Holos. Iulius Pollux. Polkit. c. 12. Sigon. l emendt. c. 14. à cocco distincta. Bro. 1. misc. 8. scribit Galen. que aegrotaret aliquando Antonin. Imp. ad hunc, cum ipse vocatus esset, iussit eum tantum tegi purpura et abstinere usque ad vesperam, et restitutum esse.

De bysso vero idem Plin. lib. 19. cap. 1. quod fuerit linum Indicum et Aegyptium, ex quo vestis byssina confecta, auri priecio aestimatum, maculis forte infectum, igni repurgatum: sed purpurae et byssi nudum nomen hodie extare, Salmut in Notis. Ut quis intelligat avium et quadrupedum voces, pharmaci sumpti beneficio, Democrito adscribitur, quod illam artem docuerit. Sed Philippus Ludovic. Elich. in 4. daemonomagiae, id fieri possenegat. Cui adstipulatur auctor, Göttlicher Maiestät offenbarung. Demetrium vero artes magicas à Dardano, insigni mago, didicisse, Plinius testis est, lib. 30. cap. 10. unde etiam artes Dardaniae dicuntur à Columella, etc.

Medicina Catholica quod Hermeti, et Philosophis antiquis fuerit cognita, non dubitamus. Amissam quaerimus, de qua Crollius in praefat. Basilica. Adde et confer Severinum in Idaea Offenbar. lib. 19. cap. 29. De circulo quadrato, Meie rum. Idem iudicium esto de lapide Philosophorum, de quo supra. Et credo artem certam in natura, sed è milibus vix uni cognitam. Allegat tres causas Aut. revel. divin. maiest. lib. 19. Cur hodie Prin cipes hanc artem non adipiscantur. Vide tr. de aerario, et supra de hac arte. De artibus amissis plura apud Panciroll. et Salmut in Not. (Ne acta agamus.) Et Auctorem, Göttlicher Maiest. offenbarung, cap. 19. et passim in eod. tract. videbis

CAPUT CX. DE ARTIBUS NOVIS INVENTIS.

OMne artificium in crementum capit. Ictus, et Crollius in Basil. pag. 58. circa fin. ait: Inventio artium nondum attigit ultimum sinem. Bodin. 7. M. H p. 273. consentiente.

RAtionem Ictus, et ratio nostra cum experientia suggerit. Nempe, Omnes adhuc discere possumus, quod naturae humanae congruum: id est, ut Bodinus explicat: Habet natura thesauros innumer abiles, qui nullis aeatibus exhauriripossunt. Confer Casp. Dornavii Medici et Philosophiliteratissimi dissertat: de felicitate nostri saeculi. Ioh. Tortell. de Orthograph. in horolog. ment.

Unde novae artes repertae, nostro saeculo, utpote Magnetis usus in pixide horologiisolaris, et natural. Salmut. in non. Chimiatrica imprimis metallica, quae in tenebris latuit, revocata et quasn nova facta est. Nova etiam apud nos in Medicina Rhebarbarum, Mechoaca. lignum Guaiacum, Gummi Gittae, Chelapa, magnetismi transplantiones, Tentzelius in Dpist. dedicat. Bezoardicor.

Pulvis Pyrius et multa secreta pulveris, Heldenschatz, de quibus Pancirol. et Salmut. Fallop. cap. 39. Tonitru in aere facere, quod ferit natura deorsum.

Rheda in Batavia, quae ventis agitur.

Patina ex Electro physico magico conflata, in quam aer, vi magnetica, contrahitur, constipatur, in rorem cogitur, eodemque velut intus fonticulo scaturiente, ebulliente,impletur. Quod si aqua impleatur, confestim suboritur, nec

ante sistitur incrementum, quam tota repleta fuerit. Wanckemius in Epist. ad Burggrav. pag. 58.

Arcana patefacere perintervallum Ortforschung, Wasserharnisch, vnter dem Wasserzu gehen. Item, Schwimgürtel, vber das Wasser zu waten, Lufft hosen, Frantz Kesters. Item nutu loquendi ars, de qua Ioan. Bonifacius Itaice, qui docet quomodo formari posit nutu nutu et signis loquela visibilis, et muta elo quentia, sive facundum silentium, Venet, in 4. anno 1616 aedit. Perspicillorum inventio, quibus perlongissimumspatium videre possumus.

Et nolas priscis ignotas fuisse, etiam ipso nomine, notat Brodaeus 3. cap. 24. Quid de stapedis, quae etiam incognitae Brod. 4. cap. 16. Magius. 2. c. 14. Et de pulvinari Indico Veneris? quod paucos ante annos ad Belgas perlatum.

CAPUT CXI. DE ADHUC REPERIENDIS ET INVESTIGANDIS.

DEus enim et natura in exhausta sunt. Et ingenium humanum est avidum novitatis, astro macrocosmico et microcosmicio conspirante.

ADuc inveniendum Electum magico-physicum: Magneitis naturae spiritualis et invisibilis Sympathici et Antipathici Hermetici enucleationem. Vide Gilbert. in tract. singulari de magnete, Goclen. in dissert. pro unguento armar. post alios quam plurimos, quorum tamen nullus lectori satisfaciet.

Amulietorum curam, curam magneticam ex mumia Theophrasti: Biolychnium, id est, lampadem, ex sanguine humano vitae et mortis indicinam;et totius valtudinis cynosuram, quae tamen quibusdam satis iam nota esse videtur. Ioh. Ernestus Burggravius.

Argentum instar vitri perspectibile. Offenbar. lib. 19. cap. 26.

In Mathe maticis speculum magicum in quo motus caelestes conspiciuntur, Offenbar. Göttl. Mai. cap. 5.

Motum perpetuum, de quo dubitat Flamand. et Lorinus. At simile quoddam inventum fuisse ab Helvetio quodam, refert Robert. de Fluctib. tit devariis machinis.

Ignem perpetuum, quadraturam circuli, de qua Ioseph. Scalig. et Ludolph. Glaiator Hollandus, et nuper Philippus Vffenbach, de eadem Mechanice.

Et quod pote sit vento adverso navigare, vel etiam sub aqua.

Nec rationem et causam sphaerae in Anglia prodigiosae, à Cornelio Drebbelio fabricatae, quae motus caelestes et aestus maris resert: refert: Item, organi musici, quod musicam edit ad motum caeli et splendorem Solis, reddere aut investigare quis valet, ex scholis vulgaribus Mathematicorum, Physicorum et Musicorum.

Uti testatur Kepplerus noster in Epist. ad Calvisium scripta, vide Marcell. Wan ckemmium in Epist. ad Burggrav. et confer D. Sennert. de consens. Galen, et Chimicor. c. 7. pag. 148. ubi de spiritu mundi quaedam attingit.

Nec unguenti armarii causam hactenus satis investigatam aut inventam esse, cuius tamen efficacia, citra suspicionem magiae, in propatulo est.

De quo quamplurimi, quos supra adduxi, et in quaestionibus Iuris agam. Vide Robert. Iesuitam, et Ioh. Baptistam ab Helmont, alter ait, alter negat. Et de naturae Ahtipat. et Symp. libell. diversorum auctorum.

Multi aiunt Salomonis libros Magiae et Sapientiaei plenos exstitisse et forte aliquando prodituros: Salomonem enim scivisse praeterita, futura, cogitationes etiam hominum, et quaecumque alia abscondita, ipsa sacra Scriptura testatur. Utinam libri eius de Sapientia scripti adhuc iiirestarenti integri.

Et ide hisce et aliis pluribus inveniendis artibus, Künste, so noch sollen erfunden werden, oder so die Alten Vätter gehabt, verbi causa, die Liecht Kunst, lib. 15. cap. 1. et 2. Item, Wie die menschliche Verstandt durch den Geist erwecket, cap. 4. Item, Wie der Mensch in die Erde sehen: Item, in de Lufft die Geister sehen möge. Vnd daß die Künste nicht zum höchsten gestiegen, sondern viel verborgen, c. 4. p. 116. inf. et passim de pluribus artib. mysticis et occultis, agunt aut or revelat. divinae Maiest, et fratres roseae crucis de iisdem spem faciunt, de quibus diversi diversimode iudicant. Tempus index et Iudex erit, nec non Vindex, sinistre Iudicantium.

In Engelland hat sich vor Jahren einer angeben, daß er das Saltz vom Seewasser köndte scheiden, ohne sieden, vnd das Wasser süsse würde: quem persuasio fefellit: Verum Turnheuser, non despondet animum, fore aliquan do peritum huius artis, so dem menschlichen Geschlecht zu gut von Gott verordnet sey, lib 5. c. 6. in Pisone. ubi hoc innuit beneficio vasis excera facti et in mare deiecti fieri posse. Quae miracula mundi habita septem, vide L. Contarin. in horto, pag 475. etc Mailo. in caicular. 23. Pancirol. in reb. deperd. ubi Salmut, ubi de miris oper. Aegypt. Quib hodie lesuitae a ddunt octavum, Escural. in Hispania. Sed? De Obeliscis. vide 10. Tortell. Polyd. 13. c. 11. Plin. 36. c. 10. Colossis Cael. 17. c. 16. Plin. 34. c. 7. De Pytamid. Cael. Lonic. Plin. Valt. Ang. Et quod nova adhuc inveniri queant, nova nostri saeculi demonstrant. Nec verum est id, quod Comicus ait: Nullum esse iam dictum sit prius. Indignor, ait Steph. Fotcatulus: si obicitur vetus verbum Comici. Rectius Ictus in l. 65. de leg. 3. Omne artificium incrementum recipit: et Imperator noster, quod natura multas formas nouras edere deproperet, in const. Tanta §. 18. de Confirmat. D. Imo Terentius ipse fatetur, quod semper dies aliquid moneat, ut quod te scire putes, nescias. Vide Bodin. in methodo de in vent. verter. et nostrat. p. 310. c. 5. Lipsium in praefatione Critici de columbi dicto. Apollin. Calderin. in discurs polit. 9. et 10. Artium usum vicißitudo tem porum eo redigit, ut quae antiquis familiares erant, nobis peregrinae sint et vice versa, quae nostra aetate florent, antiquis omnino fuerint ignota, ait Marcell. Donat. in dilucidat p. 522. et 23. Confer de hac quaestione, Canonher, disc, in Tacit. Sen. epist. 97. Besold. depericul nostriseculi.

Ceterum multa promittuntur, quae tamen non efficiuntur. Ideo Princeps et Politicus cautus esse debet, ne à quovis vento agiteur. Qui facile credit, facile decipitur, Fürstl. Tischreden, c. 75. Daß nicht alle die ienigen, so den Fürstem neuwe

Künste anbieten, als Vaganten zu verstossen seyn. Si Reip. et Ecclesiae Christianae fructuosum sit futurum: Deus Opt. Max in quoomnes omnium artium et scientiarum thesauri reconditi, pro sua gratia manifestabit.

Ut lumine gratiae et naturae adytus Sapientiae adire possit, is qui pulsat, rogat, quaerit; et qui dignus in ventus, Dan. 1. et 2. Er gibt den Weisen jhre Weißheit, vnd den Verständigen jhren Verstandt. Er offenbart was tieff vnd verborgen ist, er weiß was im Finstern liget. Ratio, Dann bey jhm ist eitel Liecht Et Iustin. Imp. in const, de concept. D. Deo freti, qui et res penitus desperatas donare et consumere potest. Ut taceam de Cabala et Magia, vera, non inani, superstitiosa et diabolicarestauranda. Michael Poitier in indicio de Fr. R. C. post alios. Confer Picum Mirandul. Reuchlinum et Pet. Galatium, Crollium, Dobericium, Nagelium, Felgenhaver. etc.

CAPUT CXII. DE TECHNICOTHECIS PRINCIPUM, Fürstliche Kunst Kammer.

AD magnificentiam suam declaran dam solent Principes artificiorum mechanicorum studiosi, Technicothecas Kunst Kammern, exstruere et spectatoribus spectanda praebere mira et insolentia manus opera.

AD exemplum Bibliothecarum, in quibus libri selcti reservantur, quibus animus pascitur: sed operib. artificiosis, et mens et oculia afficiuntur. Solent enim ed deligi et asser vati, quae rara, et singulare artis specimen et ingenii peraese ferunt: puta opera aurifabrum, gemmariorum, horologiorum, et automatum, pictorum, sculptorum, etc. Unde etiam Technomatophylacium dicitur. Praeter haec technica, id est, artificialia, habent etiam suas Exotiocthamicas, in quib. res peregrinae et ex orbe novo advectae, necno~ rarae et insolentes et propterea carae, quqe natura ferme extra ordinem suppeditat asservantur. Ut de antiquitatib. taceam numi matum et machinarum antiquarum. Sed huc refero tantum ea, q constant arte et manus opera, haud vulga ia quorum exempla videre et contemplari licet in aulis Electoris Saxo. Landgravii Hassiae, Magni Ducis Hetruiae, D. Wirtemb. Stutgard. Bavar. Monachii. Et in aedibus Paludani Medici Endici Enthusani, ob studium rerum exoticarum celeberrimi qui mihi pnsentiad illa facilem adytum faciebat. Ceterum hic articulus rectius ad tr. de incremento civit, et Principatus amplitudinem, pertinere videtur, ubi de copia et varierate rerum, partim naturalium, partim artificialium, antiquatum, novarum, ratarum, etc. disseretur, et quomodo in suas classes ordine distingui debeant, ut magnificentiam publicam eo magis dem onstrent, et illustrent Huc ergo refer Conchylia matina, gemmas, lapides pretiosos, et aros, flores rarissimos et pulcherrimos, volatilia exotica, aquatilia monst osa, Quia druipedia, fructus qui cum nostratib. nullam similitudinem habent, quae ex utraque India afferuntur nova et rara. Quae licet in ipsis corporibus non semper habere possis, saltem imagines fiormatae, vel picturae, ut in promptu sint, operam dabis.