ID est, Bona, quae alter sanguis hominum.
Nec enim homo sine adminiculo Rerum, vivere, Ne dum civiliter vivere potest.
Quippe quod hominis gratia, quaecumque in aere, mari et terra, nascuntur, condita sunt,
Ur iis non tantum ad nec essarium usum: verum etiam ad iocunditatem et voluptatem, uti fru:
Et tùm munificentiam creatoris sui; tùm eius magnificentiam in tanta rerum copia, cum debita gratitudine et laude agnoscere possit. et debeat.
Sunt res necessariae in Rep. pacis et belli, tempore.
Underes Necessitatis in primis: at que utilitatis; tum interdum quoque voluptatis gratia in Rep. et urbe procurandae, Zur Notturfft, Wolfarth vnd Nutz. Lust, Ergetz-vnd Herrligkeit.
Sanè, Sufficientiam Rerum hîc exigimus, non affluentiam semper, quae fermè, ubivis locorum, im possibilis.
HARMONIA civilis continetur, unione imperantium et obsequentium. Quam diu ergò personae imperantes et obsequentes, id est, magistratus summi et ordinarii: tum subditi, officio suo funguntur: tam diu durat unio illa, nexu im perii et obsequii fundata: Sed tamen non absque adminiculo Rerum. Quippè quod homines rebus sint sustentandi. Nec enim homo sine victu vivere
potest, cum ordine naturae homo cond tus sit, ut ex esu rerum vitam suam conservet et continuet. Quamvis Deus Optimus Maximus, suâ omnipotentiâ et heminem et bestias, sine alimentis, extra ordinem, conservare queat. Verùm agere vult, in hoc mundo, regulariter per Media, ut Dn. Lutherus asserit, Gott will den Menschen, in allen Ständen, durch Mittel erhalten, vnd ist das seine Ordnung. Et in sudore vultus tui pane tuo vesceris, vnd wer nicht arbeitet, der soll auch nicht essen, vnd ist zu diesem Leben genug, daß einer Wasser vnd Brod habe, saget die Schrifft. Ita et Familia in res et personas diducitur, l. 195. de V. S. et instructa taberna est, quae et rebus et Hominibus ad negotiationem parati, constat l. 185. de V. S. Rerum ergo constitutione et fundatione in Rep. et civitatibus opus est, ex quibus vivant, quae propterea merito bona dicuntur, quod beent, id est, beatos faciant.
Beare enim est prodesse, l. bonorum appellat, 49. de V. S. Contra propriè Bona omnia dicuntur, quae plus incommodi, quam commodi habent, l. 183. eod. et alter sanguis indigitantur gl. in l. advocati 14. in verbo, vitam C. de Advoc. divers. Lud. Afflict. d. 21. n. 4. Menoch. casu 11 o. n. 6. Obrect. de defens.c. 8. n. 5. Uti enim vita nostra in sanguine consistit: Ita sanguis ab alimonia dependet, ut nisi spiritus nostri, assiduo victu et potu, restaurentur, de vita hominis actutum sit actum. Quod ICtus elegenter innuit Alfenus, in l. proponebatur 76. D. de inoff. testam. Quod siquis putaret partibus commutatis aliam rem fieri: fore ut eius ratione nos ipsi non idem essemus, qui abhinc anno fuissemus, propterea quod. ut Philosophi dicerent, ex quibus particulis minimis constiteremus, hae coltidie ex nostro corpore decederent, aliaeque extrinsecus in earum locum excederent.
Est enim in nostro corpore, perpetua et mutua spirituum consumpto et restitutio, quae fit virtute alimentorum et sanguinis. Itaque Bona quibus homo sustentatur, appositè alter sanguis, dicuntur, quod effectu suo sanguinem generent, ex quo homo vivat, primùm naturaliter, et postea civiliter. Qui enim naturaliter non sustentatur, victu et amictu etc. nec civiles functiones, in societate communi, subire potest, ut hîc dicterium recte accommodetur, quod sine Cerere et Baccho civitas frigeat, idest, Cives ad munera moralia et civilia ineptisint. Fundato idcirco imperio et obsequio, ratio continuo instituenda erit fundandi Res, idem modos constituendi, quibus rerum sufficientia, ad vitam naturalem et civilem comparetur.
Sanè, omnes creaturae propter hominem creatae sunt, Gen. 1. Homo autem propter Deum. Quod IC. in l. 28. §. 1. etc. de usur. et fruct. similiter exprimit, ibi cum omnes fru ctus rerum natura hominum gratia comparaverit.
Dominienim est terra et plenitudo eius, id est, omnia quae in illa sunt. Et hominem in hoc mundo, veluti in Paradiso et horto amoeno, constituit, ut fructibus eius, ad necessitatem corporis, tum quoque aspectu florum, et reliquarum amoenitatum, ad animi refe ctionem utatur fruatur. Quid enim homo, quod non ou)rano/qen acceperit, necessi. atis et ioconditatis causâ. Pro quo
beneficio homo, ut Vasallus suo Domino, pro feudo concesso, fidem et servitia debet, vero suo Domino et Seniori, id est, Iehovae et Domino Dominantium, nihil debet praeter gratitu dinem et honorem.
Mihi enim soligloria nec gloriam meaem alteri daebo, ait: Nec quicquam Deo nostro aliud retr buere possumus, quam laudem et gratias, proimmensis et infinitis beneficiis Necenim benesicium veluti au)ti/dwron reddere possumus ei, qui nullo indiget, sed ipse fons et scaturigo est omnium bonorum. Paulum Rom. 11. Werhatihm etwas zuvor gegeben, daß ihm werde wieder vergolten? Denn von Ihm, vnd durch Ihn, vnd in Ihm sind alle Ding. Nec tamen in hisce rebus mundanis, nostrae salutis metam et fiduciam collocemus, quae in Dei gratia sola quaerenda, per sidem, Omnia enim vana sunt et caduca, ad vitamaeternam nihil proficientia, iuxta illud vulgatum, at nervosum,
Alles was ist auff dieser Welt,
Es sey Silber, Golt oder Gelt,
Reichthumb so wohl als zeitlich Guth:
Das wehrer nur ein kleine Zeit,
Vnd hilfft doch nicht zur Seeligkeit.
Ceterum Resp. utrumque tempus pacis et belli subinde experitur. Pacis tempore. pater familias uxori, liberis et servis, de victu, amictu, habitatione et neceslariis aliis, in familia, prospicere tenetur: Nauclerus in navi nautis, quae instar pusillae Reip. Princeps et magistratus civibus de annona. de aerario, de numis, etc. Dux belli, exercitui et militibus de sufficientia alimentorum, potus, numorum, armorum etc. sine quibus, militem scribere et alere nemo potest, experientia teste. Cassiodor. 4. var.13. Veget. 3. Milit. 26. et 2. c. I. Ranzovius lib. 1. Com bell. c. 9. Dillich. p. 2. lib. 2. pag. 214. et lib.1 p. 1. Fronsberg 8. p. 49. Suendius pag 169. Pacis ergo tempore, cogitandum quoque erit, de necessitate terum et apparatu ad bellum suscipiendum et gerendum: ut suo loco fusius de hoc capite, Summa cura habenda est rerum. sine quibus homines vitam sustentare, omnino non possunt, pnta frugum et aquarum. Satis enimad vitam, si panis et aqua in prompru sit. altera cura erit earum, quae ad sanitarem hominis, etiam utiles et commodae, puta, esus carnium, salis etc. Tartia et postrema rerum habebitur ratio, quae voluptatem conciliant, sine quibus tamen homines et cives vivere possunt, ut sunt aromata, mel, saccarum, etc. Quae Deus Optimus Max. pro sua ingenti bonitate homini etiam in delicium et voluptatem concessit. Ita sunt olera data primitus homini in cibum: post diluvium caepit esus carnium, uti testatur post Lyram Chemnitius, in exam. Trident. Polydor. lib. 3. cap. 5. (Daniel cap. 10. abstinuit cibis delicatis, carne et vino, per tres septimanas.) Quam plurimae exstantherbae, cibis et remediis inservientes et utiles: voluptati quam plutimi flores, plantae et herbae, quae colore, odore, sapore, visum, olfactum et gustum, oblectant; de quarum pulchritudine, varietate et abundantia Christus ipse Salvatornoster, elogio asserit, nec Salomonem in omni gleria sua taliter fuisse vestitum, Matth. 6. Luc. 12. Quid
de ioconditate exanimalibus dicam? Anne aviculae, praeterusum neccssa ium et commodum ad cibaria et medicamenta, cantu et coloribus animos hominum affi ciunt? Anne simiae et cercopithecaegesticuletionibus? Canes et feles adulationibus? Quid de recreatione ex mineralibus, auri et argenti colore, tinnitu aliorum merallorum, gemmarum fplendore, marmorum et lapidum varietate admirabili? Por ò Arist. 1. pelit. Sufficientiam saltem in vitâ civili exigit. Est en im legitimae a cquisitionis finis au)tarkei/a, finis bonae vitae, Nam ut Seneca Epist. 11 ait: Quis sit divitiaerum modus quaeris? primus babere, quod necesse est, proximus, quod saet est. Volgo, Der ist Reich, der ihm genügenläst. Ita Resp. opulenta. cui nibil superest, nec tamen quid de est. Quamvis et divitiarum et thesaurotum pub. sua ratio constare debeat.
Prima ratio in fundatione Rerum terminatur sufficientia: Altera in augmentatione Reip. distenditur etiam Rerum copia: de qua in tract. de incrementis urbium agetur.
COnstant autem RES seu bona quaedam, fu(sei, quae natura suggerit: Quaedam no/mw|, quae lex substituit, quamvis materies a naturâ, videlicet Nummi.
Atquicum vita hominis victu regulariter sustineatur,
Ideo Politici prima cura esse debet, ut de Rebus ad vitamsufficientibus, suis civibus provideat.
ITa enim comparatum est, in civili conversatione, ut neutrum Reip. sufficiat. Nec enim Resp. sine hisce bonis mutuiter connexis perfecta esse potest, propterea quod saepè quis in digeat eo, quod alteri superest, nechabeat quod commodè et ex aequo commutari possit. Ideò ut difficultari permutationum succurratur, Bona civilia, id est, Nummi adinventi sunt, ut post philoso phum ICtus tradit, in l. 1. de contrab empt. et latè in tr. de nummis, de hâc cansâ, dix. Etenim numminon satis sunt, nisi res sintin prae sentiarum, quas compares: cum num mis et auro vesci non liceat. Necsatis sunt bona naturalia, nisi et nummiadsint, quibus in tuum usum à vicino, id quod deest, acquiras. ideoque res utraque harmonicè in Rep. connectenda est, ut altera alreri manum porrigat, si remp. salvam et perfectam esse desideras. Experimento tibi sit status hodiernus, in Romano Imperio, qui falsis et corruptis nummis, qui pro multis habendi, ita affligitur et in tantas angustias detruditur, ut nulli remedio amplius locus superesse videatur, rem monetariam in starum pristinum reducendi, et ita Remp. in integrum restituendi. Perindè enim est, nummos
reprobos et prohibitos in Rep. ac nullos frequentari, cum nemo falsam monetam sibi obtrudi patiatur. Nec iniuria; cum synallagma aequitatis trutinâ nnitatur, ut nemo alterius damno locupletari, nec aes pro auro et argento supponi possit, debeatque, contra leges divinas et humanas. Viderint homines isti male feriati, qui omnes fines verecundiae, fidei et conscientiae transgressi, nummos corrumpunt, et corruptos invehunt et benos eurhunt Aeruscatores five Numo-stelliones, vulgò Kipper vnd Wipper, qui rationem tandem sui doli reddituri, Deo et Principi, qui patibulo digni, imo diguiores, quam fures privati: sunt enim fuies publici, qui Resp. et populos defraudant et spoliant, et propterea publice poenasin terrotem aliorum luere debebant. Sed dolor,
Dat veniam corvis, vexat censuracolumbas.
Kleine Diebe hänget man, Grosse läst man lauffen.
Quos non sacerdotum commonitiones; et magistratuum comminationes, ad meliorem frugem redigent, in istosipse Deus aliquando, qui e)/kdikon o)/mma, ultor et vindex erit iustus et severus, ut haut raro universa regna, ob talia flagitia et scelera impunita, poenas solvant, bello, peste, fame.
Noli tum sciscitati, unde tot et tantae calamitates publicae, mens conscia pravi, tibi testis erit, te in culpâ esse, et fuisse.
Res quae natura suppeditat, sunt bona illa naturalia, quae Macrocosmus producit ad sustentationem Microcosmi, quae Deus prosuâ inexhausta misericordia, hunc us que in diem, à momento creationis, providentia sua sapientissima et omnipotentia, continua velutilege, conservavit, ut in illis nullus defectus offendi possit, Gott ist noch heut zu tage so Reich vnd gütig in seinen Gaben vnd Creaturen, alßer von Ansgng gewesen, vnd ist an den Geschöpffen, vnd der Natur, heutiges tages, kein Vnvolkommenheit, oder abnehmen. Quarinon. im Vortrab, cap. 14. et 15. vom greuel der Verwüstung. Quae verò lex substituit, et illis formam indit, licet materies à natursa sit, veluti aurum, argentum, aes, cum forma det esse, et rem essentialiter distinguat, alio nomine indigitantur, nempe Nummi, quorum to\ ei)=nai a)po\ tou= no/mou, idest à lege, et ideo legitima vel civilia, respectu naturalium, appellari conveniens est. Cum nomina, ut Imperator lustinianus ait, rebus convenite debeant, quae nihil aliud quam notae rerum, quas notent et designent. Quae res naturales, interdum kat) e)coxh\n, RES, dicuntut et nummis opponuntur l. fin. C. ad Sc. Trebellian. ibi, sitein rebus sivein pecuniis, et l. 1. §. 3. C. de caduc. collend.
Regulariter hominis vita conservanda est victu, de quo Politicus ante omnia curio sus esse debet. Nam constat, etiam sine alimonia hornines, interdum pertempus aliquod vixisse, uti exempla adfert Ioseph. Quercetan. in Polyhist. et Gyrald. dialog. 17.
Ad exemplum patrisfamilias, qui, ut Princeps et caput suae familiae, l. familiae 196. et l. pronuntiatio. § 5. ff. de V. S. de alimentis prospicit, suis familiaribus: haud secus et Politicus suiscivibus, de annonâ ad vitae sustentationem,
prospicere tenetur, ut vivere, et civiliter vivere possint. Quin quod paterfamilias curam suorum familiarium gerit, acquirendo omnia quaead victum et amictum, domum etc. necessaria, idnutu et regimine Politici faciat. Isenim cum suo Principe, primus motorest omnium, praescribendo et ditigendo, quod unus quisque in domo et in urbe agere, quod genus vitaesequi, quibus modis recte et rite bona acquirere, acquisita conservare et amittere debeat. Non enim Paterfamilias, aut alius pro lubitu, in civili socictate, agere et vivere potest: Sed quidem libere, moderamine Principis, ad legis praescriptum. Libertas enim est potestas vivendi, ut velis, nisi quid, vi vel iure, id est, praecepto Principis et Politici, prohibeatur. Ut longe aliud sit regime~ paternum, extra Remp. consideratum: aliud in ipsa Rep. ab imperio publico dependens et sustentatum. Propterea quod Ius Gentium, quod Paterfamilias exercet, secundum rectae tationis normam, informationem et moderationem, à Iure, civili, sui principis, accipiat, arg. l. 6 de Iust. et I. Et quod omnes populi, non tantum iure communi et gentium, sed etiam suo proprio utantur, l. 9. eod. Quâ de causâ, paterfamilias quidem oeconomicis regulis ad suam familiam regendam, et res acquitendas, utitur, fed, lege Principis, informatis et saepe in contrarium, limitatis. Quod ergo patresfamiliarum oeconomice, quod civiliter, imo quod naturaliter vivant, id primitus, post Deum Immortalem omnium rerum con. ditorem et sospitatorem, Principis vigilantiae incumbit et defertur. Cuius est omnium, et ita etiamterum, ad vitam necessariatum curam habere, ut patresfamiliarum et cives exinde vivere, et munia sua civilia recte obire queant. Eius enimest in stituere, ut quis agricolae vices subeat, et terram colat: alter sossilia terrae eruat: alius culta et eruta in usum, communem elaboret; ille alienae attrahat, superflua evehat: hic ministeria aliis praester, manu, pede, corpore etc. Nec quisquam, citra legem et praescriptum Principis, pro lubentia quid agere, impune ausit.
CEterum, cum vitae sustentatio, ab aetis in primis haustu; tum ignis calore, dependeat:
Ideo Politicus sollicitus ut sit, necesse est, de aeris salubritate, et ignis commoditate.
Aeris salubritas spectanda est, in delectu locorum ad habitationem, vel etiam castra metationem.
HOmo est Microcosmus, et constat ex partibus Macrocosmi similaribus. Ideo etiam iis dem ut conservetur, necesse est, puta elementis, ignis, acris, aquae et terrae et quicquid ex his producitur.
De aere non est, qui dubitet, quod aer hominem ambiat et intret, et sine intermissione refocillet et recreet, imo et nutriat, Guarin. lib. 4. cap. 20. Itaqu
cum primis salubritas aeris quaerenda erit, facit l. 86. ibi Salubritas, de V. S. Quod enim magna diversitas aeris ex diversitate loci exsistat, in propatulo est. Aer in locis palustribus in salubris est: in locis montosis salubrior, quam in planis, uti docet post Arist. Quercetan. in Diaet. et Lael. Zechius in polit. et post Crescentium, lib. von feld vnd ackerbaw, Hyppol. Guatinonius Medicus, in suo tr. vom Greuel, lib. 3. cap. 8 et 9. et 10. ubi de praerogativis locorum montosorum, et quis situs terrae saluberrimus, cap. 4. Et quaenam sint et esse debeant qualitates aeris puris et boni c. 14. et 15. Quid aer, quae differentiae lib. 3. c. 1. et 2. unde mutetur c. 3. de incommodo aeris inclusi, 3. c. 17. et 18. de nimiis purgationibus aeris c. 10. unde aer inficietur, inprimis fumis venenosis et vaporibus pernitiosis. c. 24, cloacis, spurcitie, urinae et stercoris, c. 22. infectione morbosorum. c. 23. Et quomodo cuiusvis loci salubritas cognoscatur interne l. 3. cap. 7. et externe, lib. 3. c. 6. Quae Politicus à Physicis et Medicis mutuatur. Cuius rationem etiam in castrametatione habendam, consuadet Scipio Ammitat. lib. 19. discurs. 9. si exercitum salvum conservate velis, Veget. lib. 1. cap. 22. et lib. 3. cap. 8. Sunt enim multa loca constellationi pestilenti obn oxia, quae in aedificandis urbibus, et castris locandis prudens legisator et belli dux evitare tenetur. Idemque iudicium esto de ventorum discrimine. Vide Fr. Ripam in tr. de peste. c. 2. et confet Agricol. deortu et causis subterran. Item solis, in locis apricis et opacis, montium et vallium. Sol enim, solum et salum, suo influxu, motu, luce, et calore moderatur. Quapropter delectus locorum apricorum, ad negotia civilia, praealiis affectandus. Quamvis et vallium sua sit utilitas et amoenitas, quae omnia hic perstringere, nimis longum foret. Consule Vitruvium et alios qui de Architectura civili et militari opera doctissima reliquerunt, tum Physicorum et Medicorum libros, qui in hoc passu adminicula praebebunt, quomodo delectus aeris et solis habendus.
Cum Politicus subsidio Theologiae et totius Philosophiae utatur, utiex sequentibus manifestius apparebit, et inde ad praecepta et consilia politica transferat, et sua faciat.
PArimodo, et ignis ratio habenda est, in Rep. et Civitatibus.
Primum, ut rerum combustilium, id est lignorum, ex silvis caeduis, carbonum, cespitum, straminis, et id genus similium sufficientia adsit.
Dein quoque, ut ignis Iucentis beneficio negotia in civili societate commode expedireliceat.
Cum praecipuus sit usus ignis, et calefacere, et tenebras illuminare.
Utrumque in vita communi pernecessarium et valdeutile.
NEque de ignis et caloris utilitate, adaeque ac necessitate, cuiquam dubium esse potest. Cum calor naturalis, fomento indigeat caloris elementalis, et contta iniurias frigoris foveat, et tueatur corpus humanum. Nec cibus salubris ingeri possit, nisi bene coctus, quod beneficio iguis expediri oportet: Neque in tenebris et locis subterraneis, tuto versari, vel de nocte actiones commode expedire quis possit, nisi adminiculo ignis illuminantis adiutus et ductus fuerit: ut alios usus ignis, in opificiis pyrotechnicis, taceam, sine quo exercerinon possent, l. 55. §. 3. p. de legat. 3. Idcirco Politicus etiam rationem habebit ignis, cuius quidem ad fomentum co poris, et caloris nativi curam instituet, quando copiam terum combustibilium procurabit, lignorum ex silvis caeduis, de quarum cultura inferius in cap. de Xylotrophia: carbonum, cespitum arefactorum, vulgo Torp, quibus Belgae et Flisil in defectu ligni utuntur, (licet hautidonei sint ad netalla excoquenda et fundenda. Moth vnd Torp zum Ertz schmeltzen vndienlich. Lazar Erckner. tr. vom Probieren, p. 119.) alios stramine, diversis in locis Saxoniae, ob inopiam lignorum, uti videmus. Deusu ignis, prolixe agit Hieron. Rom. in tr. Hispanicè scripto, de las Res publicas de mondo, lib. 8. c. 8. de Rep. Gentil. Iohan. Aldenbergerus, im Feuer, Wasser, vnd Weinspiegel, Leipzig in octavo. De usu et abusu hypocaustorum frequentium in Germania (Camini secus, in Belgio, Gallia, Italia, Lipsius Cent. 25. ad Belgas 75. H. Ranzov. de conserv. Valetud. cap. 6. et minus nocentes reputantur) quae fumis et vaporibus caput opplent, cerebrum offendunt, et graves destillationes et catarrhos accelerant, Guarinonius in tr. vom Grenel, der vberheitzten stuben vnd öfen p. 2. lib. 2. c. 16. Sed intemperies nimia, et inclementia aeris, in Germania, hanc opinionem facile diluit. Cum in Italia et Gallia, tanta iniuria à frigore non sit timenda, quanta in Germania et aliis locis septentrionalibus, ubi necessario utendum hypocaustis: mala exinde resultantia evitate, erit in facili, siquis vaporesnocivos, suffitu salubri, et immodicos calores, tepore temperet: Maß ist zu allen dingen gut: Die Bauren aber, handwercker, vnd andere faule Heintzen, vnd alte Weiber, werden der vrsachen, die heißen dörnitzen nicht abstellen. Sed hic attendi portet quod consuetudo sit altera natura. Belgae calorem quoque excitare satagunt, cursu super glacie, hiberno tempore, qui et nati videntur ad frigoris et aquarum iniurias facilius, quam alii populi, puta Angli, Germani, Hispani, Itali, Galli etc. perferendas. Et quis Muscovitis, Russis, Suecis, Lappis, Finlandis, moderatumignem persuadeat, ubi tanta frigoris immanitas, ut aqua in aera, paulatim effusa, confestim congelascere dicatur. Petaeo in der Muscoviter Chronica, teste.
Quid ligninomine veniat, in Iure nostro, nimirum quicquid comburendi causa paratur, Vide l. 55. de legatis p. 3. puta virgas, carbones, nucleos olivatum, sarmenta et superamenta materiarum et vitium, stirpes, radices, atundines, papyrum, spinas, vepres etc. et l. carbonum 167. et seq. de V. S.
Lignorum quoque rationem, incastra metatione habendam esse, docet Veget. lib. 1. c. 22. et 33. c. 8. rei milit. de ignibus sub terris, Agricola de ortu et causis subterran. de vaporibus venenosis, Guarinon. c. 24. p. 2. lib. 2.
PRaeterea, vita hominis victu, id est, cibo et potu: nec non amictu, domo et supellectile variâ, conservanda est.
Ideò cura annonae instituenda, ut Cives habeant, unde et pacis et belli tempore, vitam sustinere possint.
Ad victum et cibum faciunt frugum genera, unde panis.
Tum carnis, animalium, volatilium, aquatilium et terrestrium esus. Unde penoris ratio.
Tum terrae fructus, et olera et legumina arborum et fruticum. Unde obsoniorum, et bellariorum cura.
Item condimenta et aromata, Sal, saccarum, acetum, etc.
Denique, ad sanitatem hominis praeser vandam vel reparandam, medicamenta in promptu habenda sunt. Fran. Valesius, de S. Philosophia cap. 74. ubi de medicamentorum necessitate.
VIctus verbum, interdum generatim, non tantum cibum et potum, sed etiam vestes, habitationem etc. complectitur. l fin. ff. de alim. vel cibor. legat. Interdum cibum et potum tantum otat, quo homopotissimum vivat. Quae vero genera ex vegetabilibus, animalibus et mineralibus, ad cibaria faciant, generatim hîc enumerata sunt, quorum ratio, in quavis Rep. civitate, urbe, oppido et vico non negligenda, si vitam civium et incolarum conservare velimus. Nec opus est hic latius evagari de necessitate victusin vitâ communi, de qua Hippol. Guarinon. lib. 4. cap. 1. 2. 3. Cum tes sit per se manifesta. Et quae alimenta sana cap. 4. 5. 6. Et quae cuique aetaticonvenientia, c. 7. et 8. Quae spectari debeantint a, ante et post, cibandum, c. 9. Quis optimus et saluberrimus cibus. c. 10. de tempore cibandi, lib. 4. c. 13 et 14. Vales. in quaest. Et quae similiter à Medicis tractantur. Vide post alios Quercetanum, in Diaet. late et eleganter. Sed saltem hîc Politici est invigilare, ut Retum ad victum, id est ad cibum, potum et medicamenta; quovis tempote sufficientia procuretur et in promptu sit: Quod, quibus modis fiat, inferius patebit.
AD potum hominis et animalium, communiter conducit Aqua.
Cuius etiam usus praeter potum varius, ad coquendum, lavandum, purgandum, humectandum, ignem exstinguendum etc.
Tum vinum:
Adeoque potus factitius, cerevisia, mulsum, vinum adustum, etc.
DE necessitate potus vide Guarinon. lib. 4. cap. 18. et utrum facilius cibo, an potu carendum c. eod. et an potus nutriat, c. 19. et 20. de effluentibus et liquidis ex terra, vide Agricol. late tr. de ortu et causis subterran. Et an aquae ex mari effluant, et in mare refluant, Fr. Vales. in S. Philosophiac.... Et quanta laus aquarum, apud Rhodigin. lib. 27 cap. 5. Et quae indicia aquae salubris, vel contra, apud Hipp. Guarinon. lib. 3. c. 5. post Quercetan. et alios: Et quantus usus aquarum, apud auctorem anonymum, Göttlicher Majestät offenbahrung, in verbo Wasser, ubi nervose et eleganter de utilitate et proprietate aquae agit. Et quod, inprimis aqua fluviorum ad potum utilis sit, Guarinon. lib. 4. cap. 30. Estque usus aquae tam necessarius ad potum, ut in quibusdam locis venundari soleat, cùm aliâs communis usus aquarum. Ita enim Ulp. l. 1. de alim. vel cibar. legat. inquit, Si alimenta fuerint legata, dici potest etiam aquam legaeto inesse, si inea regione fuerint legata, ubi venundari aqua solet, uti in Regione Africae, vel Aegypti veritas est l. 14. §. 3. eod. Et hodie Venetiis aquam venalem in naviculis advehi, palam constat. Propterea quodhaec utbs in mediis aquis sita, aquis tamen careat, id est, in mari Adriatico, quod vulgo il Golfo dicitur, et aqua salsâ, ad potum incpta: Dulci autem aqua gaudeat ex fonticulo quodam iuxta idem mare, divina providentia, ibidem non procul ab urbe, prosiliente, nec ullo tempore arescente, ut ne civibus et incolis Venetis aqua fontana, praeter eam quae in cisternis colligi solet, unquam deficiat.
Reliquum usum aquaeinnuit quoque ICt. in l. 12. ibi et qua ad bibendum lavandum que familiam paratur.
Et carpit Guarinon. abusum lavandi c. 18. lib. 3. de corruptione quoque aquarum vide eundem, cap. 29. lib. 4.
Deinde ad potum hominis Deus Opt. Max. inter vegetabilia, praestantissimum condidit, vinum, sua naturâ soli et auro correspondens, quo ad necessitatem et laetitiam etiam, utatur. Vinum enim cordis et cerebri spiritibus valde familiarissimum, quos reficit. Unde etiam in sacris, ut laetificans hominem commendatur. Cuius uti virtus mirifica, ita et nocumenta varia ex abusu,
Rhodigin. l. b. 28. Antiq. c. 28. praesertim Heluonibus, obveniunt, H. Roman. l. b. 9. c. 19. de Rep. Gentil. Guarinon. lib. 4. c. 41. ubi etiam de tragico exitu istorum, et c. 4 2 lib. 4. de poculis sanitatis Gesundheit trüncke. Haecpocula (ludebat quidam) tantum valent pro valetudine vivorum, quantum missa pro salute defunctorum: Et faciunt, ut amicis, et tempus, et nummos, et valetudinem ipsam irreparabilem, deveamus: O tempora! ô mores! Et quantum est in rebus inane? Abusus tamen verum usum non tollit. Usum enim vinia dhibuerunt populi, sed non omnes primi, H. Roman. d. lib. 9. c. 18. Eclitigant adhuc, utrum aqua vel vinum continuo bibendo magis proficiat, vel officiat valetudini, Guarinon. lib. 4. cap. 25. Etan magis aquâ diluen dum, lib. 4. cap. 34. et 35. Inter vina quaedam generosasunt, quaedam minus, Guarinon. lib. 4. cap. 3. et 32. Et quomodo vini bonitas exploranda, lib. 4. cap. 32. et quae virtus vini esse debeat, Guarinon. lib. 4 c. 26. et 27. Quaedam alba, quaedam rubra, quae ventriculo et oculis minus commoda, Guarinon. lib. 4. cap. 25. Quedam noxia ratione soli, lib. 4. c. 37. et 38. et 39. quaedam falsificata à cauponibus, lib. 4. cap. 40. Praeterea quaedam simplicia, quaedam aromatica, puta absinthites, et idgenus alia, de quorum confectione late et eleganter agit, Ioseph. Qu rcetan. in pharmacopaeia restaurata: et Guarinonius lib. 4. cap. 36. post auctorem, qui paucos ante annos, Oinographiam publicavit, naturam vinorum et genera pertractans, vide Weinkunst. Leptzig, 92. in 8. M. Fridrich Helbachii Weinkeller 1604. in 4. Alexand. Lrinck. weins, Heidelberg, 1585. in 8. post alios. Verum, quia non omnis fert omnia tellus, et hîc segetes, alibi uvae proveniant, ars, imitando naturam, factitia quaedam genera potus adin venit, puta cerevisiam, mulsum, vinum adustum, etc. Cerevisiâ Germaniae, Belgicae et Angliae populi, item Sueciae, Daniae, Poloniae, Bohemiae, utuntur: Mulso et vino adusto populi Septentrionales, Moscovitae, Russi, Lithuani etc. Quemadmodum et necessitas varia genera alimentorum, praeter panem, excogitavit, uti late traditur, in scripto Italico, della Caristia, et à Quercetan. in polybistore. De potu factitio, quomodo parandus paulo inferius agetur, Sequitur, ut de amictu videamus.
DEamictu quoque et vestitu necesse est, ut Politicus suis civibus provideat.
Cum vestem primum contra inclementiam caeli necessitas: dein etiam ornatus causa invenerit. Ad quem faciunt ex vegetabilibus Linum, cuius immensa utilitas, ut fermè eo adae què ac pane, homines indigeant, et varia genera mercium, vel perse, velconrexta cum aliis, indefiant:
Cannabis Hanff, ad vestes, ad vela et carbasa, et id genus alia.
Gossipium, alias Enoxylon, Lanugo de ligno Baumwolle: de quo Matthiol. et Lonicer. in herbariis, in India et Cypri insula, ex quo etiam varia conficiuntur.
Ex animalibus lana et corium, quaeingentem usum praebent: Sericum ex insectis. Seide: ex avibus plumae, ex piscibus, tegumenta, etc.
Ex mineralibus, fila aurea et argentea etc.
VIctus et amictus, Fülle vnd Hülle, hîc sibi opponuntur, cum aliâs etiam sub verbo victus veniat amictus, de cuius necessitate et ratione, post alios vide Conradum Aslacum in Ethica Christiana, pag. 544. Olim apud veteres simplex: hodie varius, pro varietate populorum, ut indies novae species fingantur, et saepe vestitus virilis, cum muliebri, qui tamen lege divina et recta ratione iubente distinctus esse debebat, confundatur. De usu et abusu earum plenius Camerar. in subessivis, 2. p. 39. fol. 237. Materiam suppeditant vegetabilia, animalia et metallica ex auro et argento, Güldenstück. De Bysso vide Salmut in deperditis, in notis ad Pancirolum. Plura de vestibus conficiendis infra.
PRaeterea curam adhibere oportet, ut cives, tectis et aedificiis tuto habitent, ad versus iniurias aeris, et tempestatum: nec non hostium et ferarum impetum:
Ut cuique domus sit tutissimum receptaculum.
Nec enim, sub dio, diu commorari expedit,
Cum et milites, in castris et tabernaculis, tutelam quaeritent.
Ad habitacula conducunt ex vegetabilibus ligna, inde tigna et asseres, unde silvarum caeduarum curahabenda.
Ex pellibus tentoria olim.
Exofssilibus metalla, lapides, saxa, silices, Bruchstein, Kiesel, vnd Pflasterstein, marmora.
Limus, calx, arena. Unde lapicidinae et latumiae, metalli et terrae fodinae,
Quae terta suggerit: Ars verò lateres et alia factitia substituit, Brand vnd Ziegetstein.
DE lignorum et arborum speciebus et varietate consule Matthiolum et Lonicerum, ex quibus quaedam ad opera architectonica, et alia id genus apta. De saxis et lapidibus eyolve Geotg. Agticolam, in tr. de fossilib. qui parem in hoc studio hactenus neminem habuit, licet quam plurimi sparsim et particulatim de his scripserint: Lateres coquendi artificium inferius tradetur.
Hic satis est saltem summo digito indicasse, quae materies in Rep. ad aedisicium necessaria et utilis.
De qua Vitruvius et alii Architecti ex professo latius agunt. Felix illa civitas, quae lignis et saxis abundat.
Roma olim lignea, postea lapidea exstitit, Plin. lib. 35. cap. 14. Polydor. 3. cap. 8. Et lapides sane ad tecta magis prodesse, quam ligna, etiam incendii causa vitandi, palam est. Unde etiam urbes, aedificiis lapideis constante,s prae ceteris commendantur, quod vim hostium facilius repellere valeant. In teliquis ex ligno structis, facilis iactura est, In defectum saxorum et lapidum fossilium lateres substituuntur, quib etiam structurae subtiliores et ornatiores redduntur. Mit Ziegel bawet man Nett vnd Zierlich.
Hîc observatu dignum est, quod et populi loco saxotum sale utantur, ut meminit Georg. Agricola lib. 3 fossil. c. 6. Arabes carris et gerrae salis, tamquam saxi quadrati massis, cum aqua, calcis loco conglutinatis extivunt domos, muros, turres: similiter in Africa Ammanientes domos aedificant. Italia gaudet saxeis et lateritiis aedificiis. Gallia et Anglia, uti et Germania, partim ligneis et ex limo, partim lapideis. Dania, Suecia et Polonia ut plurimum ligneis: Lappi et Finlandi, Russi, Tattati tugutiis et casulis ex ligno et ramis arborum. Deluteis aedibus Polydor. d. 3. c. 8. De tuguriis Cael. 8. c. 8. Indi ferme nullis, sed lectulis, ex cordicibus contextis, et ad arbores elevatis, et utrinque alligatis, usi sub dio. Sed Politicus suos cives in domicilia tutiora collocat, si modo materiem locus non denegat. Et ferme nullum spatium derelinquit, quod non aedificiis, hominum causâ, oppleat. Germania olim horrida silvis et inculta, hodie cultu aedificiorum, cum quavis gentecertat. Tantum valet industria politica, quae omnia culta et polita reddit.
DEnique, quia vita civilis sine adminiculis instrumentorum et variae supellectilis, nulla aut satis aegta et molesta foret, necin hoc passu, Politicus suis civibus deerit, sed depromptitu dine eorum sollicitus erit.
Opus enim est in familiis et civitate, variis instrumentis, variaque suppelle ctile et utensilibus domesticis, urbanis, rusticis, literariis, militaribus, lusoriis etiam. Materiam ad haec fabricanda porrigunt vegetabilia, ut Arbores et ligna:
Animantia, coria, lanas, ossa, cornua, conchilia etc.
Mineralia et metalla in infinitum.
Ministeriis quoque domesticis et civilibusadeoque et bellicis inserviunt:
Setvi et servae: Animantia, Equi, Boves, Asini, Muli, Cameli, Elephanti:
Canes et feles.
Quorum effecta et opera hic recensere longum foret, cum et cuivis de plebesatis obvia.
Operam autem dabit Politicus, ut et horum copia in promptu sit.
DE usu equorum belli pacisque tem pore satis constat.
De Camelis Camelis et Elephantis olim, et adhuchodie in bello adhibitis, historia et experientia testantur. De cura et custodia canum, domi et in venationibus quis est qui ignorat? Et quis tutus à muribus, nisi insidiis felium profl garentur? Num feles odio, an amore, mutes perse quantur, capiant et devorent, haud planum est. Ex recentiorum Philosophorum turba nuper quidam asserebat id fieri ex sympathia Saturnina, cum feles et mures Saturno subiciantur, et ita simile simili gaudeat. Sed quid de canibus quibusdam et Erinaceis? qui etiam esca murium delectantur? verum ad seria redeamus.
HAEcede Rebus parandis generatim dicta sufficiant: sequitur ut ordine de modis mediisque, quibus procurentur, dispiciamus.
Comparantur autem haec bona, Natura vel Arte: vel Mercaturâ, quae vices utriusque subit.
Quibus varia ministeria in servire, necesse est.
Naturâ enim parari intelliguntur, quae opeterrae:
Arte, quae opificiis et artificiis manuariis: utrumque supplet mercatura: Culturae terrae, opificiis et mercaturae subministrant varii mercenarii et operarii, manu, pede, corpore.
Unde quatur tra ctatus subor untur 1. de cultura terrae, 2. de opificiis, 3. de Mercatura, 4. de Ministeriis; de quibus singulatim videndum l. 2. ff. de Nund. Plato lib. 2. polit.
Terrae cultura est duplex, externa et interna, superficiaria et subterranea Auff vnd vnder der Erden, sive Auff dem Erdboden, vnd in der Erdtkugel.
Superficiaria colit superficiem terrae, id est, Agros, Silvas, Hortos, et dicitur in specie Agticultura:
Tum pecora et pascua, inde Pecuaria et Pascuaria.
Subterranea, metalla et mineralia, nec non Lapides, et terras eruendo excolit Bergbaw, Bergwerck.
NOn satis est Politico, habere notitiam earum Rerum, quae in communi vitâ desiderantur, sed necesse est, ut propius accedat et rationem investiget; quâ illarum praesentia et Sufficientia haberi possit, quod ratione dictitante, modis mediisque ce. tis fieri compertum, et auctoritate Politicorum, inprimis summi Platonis, comprobatum est, in lib. 2. de Polit. quem Callistratus in l. 2. ff. de Nund. adducit, Platonem summae prudentiae et auctoritatis, apud Giaecos commendando; Ita enim inquit: Denique summae prudentiae et auctoritatis apud Graecos Plato fuit, cum inftitueret, quemadmodum Civitas bene, beateque habitari possit, imprimis illos negotiatores necessarios esse duxit. Sic enim libro 2. politei/as2, id est, civilis conversationis, ait, Indiget enim civitas pluribus, utique rusticis et aliis opificibus, et aliis ministratoribus, itemque his, qui invehant et evehant singula, hi autem sunt negotiatores. Et quid opus auctoritatem et legem quaerere ubisatis est ratio et experientia, omnium attium combinata et infallibilia tekmh/ria.
Ratio ipsa docet, à terra fructus petere ad conservationem generis humani, petitos (cum natura rudes producere soleat, et plerun que involucris te ctos) elaborare et effigutare in varios usus, effictos negotiatione permutari, et vel in Remp. ubi desunt invehere: Vel si supersint, evehere aliorsum. Quae singula absque ministeriis hominum et animalium perfici non possunt. Unde quatuor Media modique comparandi eiusmodi Sufficientiam. Terrae cultura (vox cultura soepe ctiam absolute ponitur in l. 8. ibi vafa utilia culturae, et in l. 12. ibi instar culturae, ff. de insti. et instrum. legat.) quae agros colit et inde fructus producit, et in specie agricultura dicitut: cui et pecuaria, quae pecora et pascua colit, cohaeret in superficie; vel intus viscera terrae investigat, et metalla, mineralia et lapides; et omnis generis fossilia fodiendo, eruit, quae postea opificia metallaria elaborant et expoliunt. Ideo utendum fuit voce generali, quae et superficialem, I. C. Agrariam, et subterraneam, id est, Metallariam culturam comple ctatut. Scio hanc partem metalli culturae vulgo ad opificia metallica refe???ri, sed
mea opinione rectius distingui et seponividetur. Aliud enim est agticultura, quae colendo agros, fructum, id est fruges, elicit, quas postea opificia molitoria et pistoria perficiunt: Ita sane aliud opus esse existimo, viscera terrae investi gando et fodiendo fructus, id est metalla et alia mineralia, elicere, quae deinde opificiis pytotechniae subiciuntur, ut excoquantur, purgentur, separentur, fundantur, cudantur, et in vatios usus elaborentur. Quamvis altera alteri manum porrigat, et ferme uno vinculo in usu coniungantur. Longet tamen aliud esse puto quaerere et effodere metalla: aliud deinde igni perficere et usui apta reddere; illud fieri cultura terrae, intrinse cus effodiendo mineras, hoc opificio Pyrotechniae. Cum itaque modo agendi, effectu et tempore distent, non immerito quoque hic, in serie modorum Sufficientiae parandae discerni oportet. Ut dicatur Metallicultura, sicuti agricultura: Pyrotechniae vero operae suum peculiare nomen obtineant, puta opificium coquendi, fundendi, probandi, separandi metalla, Schmeltz, Gieß, Probier vnd scheide kunst, etc. quae sub appellatione Metallurgiaete ctius enuntiari et comprehendi videntur, cum et pyrotechniae verbum se latius ad alia opera chimica, vel alchimistica extendat.
Terrae cultura ordine naturae primas obtinet. Praestat enim fructus terrae, ad cibum et medicamenta etc. et materiam opificiis suggerit, variis formis artificialibus amiciendam. Quas Mercator vel negotiator acceptat et vel aliunde in suam Remp. vel ex suâ aliorsum transfert, interventu ministeriorum, Bodin. in Methode. pag. 129. De eius commendatione Cicero, Martial. Horat. Xenoph. Plin. Titaquel. tr. de nobilit c. 32. et nuper A. Guevara, Colerus. Breviter et non ineleganter Lobwasser in Epigrammat.
Wer Acker bawet,
Vnd Gott vertrawet,
Bleibt bey seim Erb,
Fleucht böse gewerb,
Von Schinderey
Vnd Wucherey,
Geneust daran,
Wasjhm Gott gan,
Fürwar das ist ein Seelig mann.
AGrichltura est, quae agros et pascus: tum animalia colit et cutat, Feldbaw.
Unde duae partes, Georigica sive Geoponica, et Theriotrophia. Georgica terram colit, fructus, idest, omnis generis vegetabilia et crescentia, in usum humanum etc. producendo. Et ita ad
arationem atque plantationem et hortorum cultum tantum spectat, Ackerbaw.
Inde quae ad terrae culturam pertinent attendere oportet.
NAm haec, fundorum, vallium, montium, campi et soli, cultura contine.
Silvarum caeduarum curam, id est arbores silvestres, quae Xylotrophia, in montibus et in planitie. Item Saliceta, moreta, oliveta etc.
Agriculturam vel cultutam agrorum dixeris, perinde est, Inde cultores agrorum in l. 2. inpr. ff. de Nund. per synechdochen tamen etiam pascua et animalia curanda et colenda complectitur, vulgo Feldbaw, quod generalius verbum quam Ackerbaw. Agti enim serendo tantum coli videntur. Cum tamen Agricultura plura contineat, puta pascua, silvas, hortos, vineta, oliveta, cum animalibus, Tropice ergo haec vox accipiatur ut concludat reliquas partes, quas iam examinabimus. Primum caeduarum silvarum. Quantum enim intersit publice silvas caeduas (quae in hoc habentur ut caedantur, vel quae succisae rursus ex stitpibus vel radicibus renascantur, l. 30. de V. S.) Grosse Heiden, Wälde vnd Püsche, in sua Rep. colere, nemo est qui non lippis oculis videat. Ex hisce enim materiam suppe ditari oportet, ad tecta et ae dificia, tigna, asseres; ad coquendum, comburendum, ad braxandum et ad varias pyrotechniae et chimiae operas, vulgo Baw, Brew, Back, Brennholtz. Item Klötzer zun Bretmühlen. Ut taceam de pice et aliis emolumentis, quae ex arboribus et radicibus colliguntur, Pech zu brennen, auß den Kienstöcken, de quo inferius. Quibus adminiculis nulla Resp. nulla civitas, nullum oppidum, nullus vicus, nulla familia carere potest. Ut infelix ista sit, quae lignis destituitur, et intuta civitas, cui tempore obsidionis ligna et id genus combustibilia; de ficiunt. Difficile enim est aliunde vel vehiculis, vel navigiis è longinquo ista advehi, ut non immerito ex parte imperfe ctam dixeris, quae hisce subsidiis caret. Inde etiam dicitur wer Holtz, Saltz, Wasser vnd Brod hat, darff nicht Hungerssterben. Summo ergo studio Politicus advertat, ut vel primitus civitatem eo in loco, ubi copia silvarum et lignotum est, vel non propè abest, collocet; vel si iam diu illa collocata sit, tamen operam det, ut quantum fieri potest, silvae et arbores aliunde propagentur et transplantentur, quod qui fieri possit, tradunt, qui de Xylotrophia, von der Holtzziehung, roden vnd seen der Wälder observationes suas prodidêre. Vide Colerum im Haußbuch, post alios. Transseminari videmus abietes et piceas Lannen vnd Fichten holtz. Quidni querceta, uti in Bohemia, quidni moreta, saliceta, oliveta, ubi semina ad manum habere in facili est? In primis moreti tatio haberi debet iis, qui vermiculorum serici cutam, ad serica texenda instituunt. Exemplo sit illustriss. Dux Wirtenbergicus. Quippe quod hoc genus insecti ex foliis mori alendum sit.
De mercatibus lignariis annuatim vel per semestre spatium, Holtz märckte, instituem dis et de iure et politia foresti, deß Forst vnd Walde re chts alii egêre, ad quos lectorem raemitto.
Quae species arborum et lignorum singulis opificiis congrua sint, suo loco etiam paucis attingam.
Quivero nomenclatorem arborum silvestrium desiderat, è Dendrographia physicorum petat.
Hic suffecerit Xilotrophiae studium in civitate vel Rep. Politico iniunxisse, cum lignorum usu carere non possit.
Salicetorum transplantatio in Germaniâ, ubi vel silvae longe absunt, vel non adsunt, valide fre quentatur.
Idem censeatur de olivetis in Italia, ex quibus magnus quaestus, puta ex olivis et oleo, praeter lignum ad cultores, redundat.
AGricultura deinde curat arbores mansuetas, Inde hotti pomarii Obstgärte, in quibus poma, pyra, nuces, et idgenus, fructus alii, nascuntur, industriâ hominis.
Item frutices omnis generis, quae etiam fructus suos pariunt, puta corylos, Ribes, Berberes etc.
NOmenclatorem arborum pomiferarum, arbustorum et fruticum licet petere exphysicâ Dendrographia, Matthioli, Tabernaemontani, Loniceri, etc. Herbariis, et ex Petri Crescentii, Coleri, Columellae, Varronis, Hersbachii, Gesneri etc. libris dere rustica vom Feld vnd Gartenbaw, editis.
Hosce vero hortos fructiferos vibibus maximo emolumento esse ad cibos et obsonia, nemo est qui non intelligit. Et propterea in bene constitutis civitatibus, summa cum industriâ excoli solent, in po meriis et subribiis. Imò videris multis in locis poma, et pyta, et alia extra moenia quoque magna in copia, in campis apertis plantari, In montibus Genvensium silvas castanearum offendes, In Palatinatu et alibi nucum, vinearum, etc. Hortorum commendationem vide apud I. Lipsium lib. 2 de constant. cap. 1. 2. 3. Item Epist. 56. et 68. ad Belg. Item Epist. 73. 76. et Epist. miscell. 3. vide etiam Lipsiani Horti leges, 2. cent. misc. Epistol. 15. Adde ad encomium hortorum Virgil. 2. Georg. et in Epigram. p. 436. Ovid. 14. Metamor. f. 15.
Sed desideratur hîc singularis diligentia, iuxta illud Gartenwerck, Warten. werck, Garten inuâ man warten. Inde
Ein Gärtner starck,
Tregt viel zu marck,
Hat er waâ dran,
Ichtzjhm wol gahn,
Den nes komptjhn oft sawer an.
NEc negligenda cura lupuli ad cerevisiam necessarii. Hopgärten.
Nec carduiad fullonicam utilis, Karten, sodie Thuchmacher brauchen.
Nec rubiae et Isatidis cultura, ad tincturas pannorum, linteorum, etc. Ferber Röthe vnd Weit.
Quippe quod harum rerum usus maxime necessarius et fructuosus in Rep.
DE cultura lupuli late agit Matthiol. lib. 4. cap. 145. Quam necessaria et proficua, tota ferme experta est Germania, et ubicumque usus cerevisiarum invaluit. Nec enim absque additamento lupuli hoc genus potus recte confici, vel durare potest. Memini olim lupulum ex locis peregrinis in Misniam maximo sumptu asportatum: sed incolae suo damno edo cti, postea quam plurimos hortos lupuli ad ornarunt et excoluerunt, ut iam extero lupulo non opus sit. Was du in deinem Lande vnnd Felde zeugen kanst, solst du bey den Außländern vnnd Nachbarn nicht suchen. Quid enim industria non imitatur quaestus gratia.
De cardui usu res ipsa quoque testis est. Plin. 20. cap. 21. et lib. 21. cap. 6. Matthiol volum. 3. cap. 11. Coler. im Hauâbuch, vom Feld vnnd Ackerbaw, cap. von Karten.
De Isatide herba tinctoria et pretiosa idem Matthiol. agit post Dioscorid. 2. Plin. 20. cap. 7. et lib. 2. cap. 17. Lonicer. in Herbario. Fuchsius in Paradox. lib. 1. cap. 26. Coler. libro quinto, cap. 181. in Cecon. ex qua hodie indicum fit, vulgo Indich, cum naturale ad nos non perveniat et vulgo Weit, oder Weitkraut, quae caeruleum colorem parit. Sed non est promiscui soli. Hodie in Thuringia Erfurtum iuxta, Isenachium, Gotam, Arnstadium, in summa copia colitur et aliò maguo cum lucro transfertur.
Idem etiam de Rubia, Ferberröte, Matthiol lib. 3. cap. 7. Plin. 19. cap. 3. et 24. cap. 10. et 11. iudicandum, quae etiam pingue solum desiderat. In Silesia prope Wratislaviam largo cum emolumento provenit, et ad alia loca transmittitur. Quidni periculum feceris, an etiam tuo solo sit paritura? Adde Crocum Sarracenicum, et herbam tinctoriam vulgo Safflor.
NEc posthabendi horti olitorii, Krautgärten, in quibus legumina etiam et lactucae genera habentur, l. 198. ff. de verb. sign. Item aromatarii Specerey vnd Kräutergärte.
Item coronarii, hortuli florum, Blumgärte.
OLerum et leguminum ac la ctucae usus et liaurm herbarum aromaticarum cuivis patet. De atomatis vide Iacob. von Kammingen tract. beschreibung der Aromaten, Gewürtz vnd Specereyen, anch etlicher Simplicien, so in Teutschlandt wol zu ziehen vnd wachsen, Straâb. 1580. in 4. Aromata vero, quae solum Germaniae non fert, ex locis peregtivis adferrioportet, de quibus in tracta. de Mercatura.
Et quem non oblectent colore vario et odore suavissimo, flores patrii et exotici? Quorum encomium Lipsius lib. 3. miscell. 3. et 14. descriptiones vero et culturas tempore hiemis, veris, aestatis, autumni, tradit, libro singularicum figuris expressis Emanuel Svertius, Belga; Hortorum vero artificiosorum rationem docet, Wie man auß der Geon etria einen zierlichen vnd nützlichen Gartets machen soll, lohan. Peschelius in libello Garten erdnung, Eißleben, Anno 1597. in fol. Et reperies quoque vatias formas aeneis typis excusas.
Exemplain Italia invenies innumera. Unde vulgatum, Italia, Giardino del mondo.
Et passim ad exemplum eorum in Germania, in aulis principum et magnatum, Lustgärte, quo etiam anfcactuosi labyrinthi referendi: de quibus infra.
DEnique cum corpus hominis, tum etiam aliorum animantium, corruptioni et morbis obnoxium sit, medicamentorum inprimis herbarum medicarum ratio quoque habenda est.
Quod muneris Pharmacopaeis incumbere videmus, ut herbas, cum ceteris rebus medicamentosis, iusto tempore colligi et inferri curent.
Prudentiores vero, èrefore publica, quoque censent, ut in Metropoli, aliisve urbibus primariis, vel saltem in Academicis, horti herbarii sive medici adornentur, et Botanici studii gratia excolantur.
Nec tam domesticae in illis plantentur, quam peregrinae et exoticae herbae, aliunde in patrium solum transferantur. Utearum copia in promptu sit.
Quamvis conditioni soli vel poli hic tribui multum, videas.
DEus enim sapientissimus, plantas etiam humillimas et pretii vilissimi, singulari virtute, in hominis usum pro sua bonitate immensa, benigne donavit. Ut nulla herbula etiam minimi valoris exsistat, quae Deum non referat et eius potentiam et sapientiam demonstret. Et compertum est plantis, quae in
remedium adhibentur, duplicem vim inditam; quaedam enim morbo medentur virtute specifica: aliae vero qualitate manifesta, singulari nimirum e)nergei/a|, illae, quatum virtus ad aliquam qualitatem elementatem reduci non potest, ut agant vi caloris, frigoris, humoris, siccitatis. Ita stechas capiti; hyssopus pulmoni, cordim rgaritae, Eupatorium epati, utero artemisia specifice mederi dicitur. Quae vero qualitate manifesta agunt, istae vel frigiditate, vel caliditate, vel humiditate, vel siccitate morbis contrariari intelliguntur et resistere. Puta calidae plantae calore corpus augent: f. igidae minuunt, humidae humectant, siccae exsiccant, Nec omnes aequali qualitate praeditae sunt. Unde quatuor plantarum gradus distinguuntur, quo vis illarum vel fortior vel debilior exsistit, Sement. in Institut. Medic. 5. part. 1. capit. 3. Matthiol. in init. herbar. similitudine rem explicat. Mista aqua ex libra calida et frigida fit tepida. Addita calidae altera libra, est calida in primo gradu: tertia libra addita sensibilis calor erit, et secundus gradus exsistit. Si aliam tertiam addas, calor erit fortior et gradum tertium dabit; Si quartam libram superinfundas, incalescet aqua, ut eam sustinere nequeas, quiquartus gradus erit. Talis ratio, etiam in qualitatibus herbatum consideranda erit, ad gradus diiudicandos, sed haec obiter. Quae autem virtus vel occulta vel aperta herbarum, Medici ratione et experentia eadocti, imo à quam plurimis animalibus informati fuere. Nec dubium est ad vires internas cognoscendas natutam quaedam indicia et signaturas (cum DEUS et natura nihil frustra faciant et signent) obtulisse, quarum stidium obliteratum hactenus, nunc denuo industria ingeniosorum in usum revocatur, de quo Crollius ille Chymicorum princeps, in tractat. singu. designat, Basilicae annexo. Querceranus de signatione rerum internarum et externarum. lohan. Hartman. disputat. 1. Chymicomed. thes. 2. Hypom. 27. fol. 8. et disputat. 8. fol. 126. Iohannes Arnoldus Theologus libro quarto, capite tertie, pag. 1 vom wahren Christenthumb. Doct. Crusius part. post. capite sexto, pag 50. theatri morborum, et pagin 81. Excitandi hic essent homines, solettes, etiam spe praemii à Principibus, ut in indagatione signaturarum pergetent, et inprimis specificarum virtutum indicia apertius proderent: Anatomia interna simul adhibita, per Vulcanum, quae multa abstrusa et recondita in natura reuelavit.
De transplantatione herbarum sunt etiam qui dubitant, quod cum pari fructu et effectu fiat, et plantae transpositae in solum peregrinum virtutem suam nativam perdere praesumantur, unde etiam privignae appellantur, ut notat Pius, in annotatie. poster. cap. 164. Quippe quod ut Poeta ait prime Georg.
----- Non omnis fert omnia tellus,
Hic laetae segetes, illic felicins vuae,
Arborei fetus alibi, atque iniussa virescunt
Gramina.
Et Ouid.
Nec tellus eadem parit omnia, vitibus illa
Convenit, haec oleis: hic bene farra virent.
Et Apuleius Pressius, Olitori et Cauponi, inquit, merito concessum est, olus et vinum ex bonitate soli commendare, vinum Thasium, et olus Phasium. Quippe illa terra multum ad saporem meliorem iuverit, et regio fecunda, et caelum pluvium, et ventus clemens, et Sol apricus, et Solum sicidum. Alii hanc virtutem caeli in fluxui adsignant, quippe quod caelum motu, luce, calore à Sole et concomitante humore à Luna, nec non occulta qualitate adficiat corpora inferiora, ut alia alio in loco nascantur, et hoc potius caeli constitutioni, quam terrae conditioni tribuià doctioribus, Combachius in lib. de Homine, cap. 14. asserit. Alii uttumque astrum et caeleste et terrae mutuiter hic conspirare adstruunt, cum astrum caeli astro terrae respondeat, Burggravius post alios. Quod credibilius, quippe quod Macrocosmus et Microcosmus, adeoque omnes partes macrocosmi spiritu mundi harmonice convenire intelligantur.
Ceterum, quicquid sit, experimenta praebent exempla, multas plantas in India oriundas hodie etiam in Germania extare. Olim Glycyrizam sibi Italia vendicabat, hodie Bamberga in magna affluentia, uti oculis meis ipse usurpavi. Frumentum Indicum, vulgo Fürckisch Korn (quod tamen in Turcia non prodit, sed in India versus Septentrio. et inde ad nos latum et terrae mandatum fructus suos apud nos profert) Nicotianam, Tobacum et illam herbam balsamicam anne hodie passim in tota Germania ad unguenta coli et produci videmus; Vide Tabacologiam Iohan. Ncandri 4. Lugdun. Batau. Anno 1622. Ut taceam de Croco, de calamo aromatico, de floribus Indiae variis Tulipis, corona Imperiali, et aliis. Vini defectus in Germania olim: hodie ubivis locorum vineta deprehendis, etiam in Silesia, ante paucos annos, industria Generosi et Illustris Baronis D. Schönaichii Vice-Cancellarii, viri, qua virtute, qua doctrina et rerum experientia numquam intermorituri, in solo arenoso, sed stercoratione idoneo facto, tam diligenter exculta, ut vina cum Rhenanis (unde vites in hanc coloniam traducti) certare dixeris, odore, colore et sapore. Ita Piccardiae Galliae pars, vino carere, dicitur, non caeli, necterrae iniuria, cum tota Gallia optimis vinis abundet, sed ex ignavia et socordia incolarum, Ortelio teste in Piccardia.
Et arbores, frutices, herbas, ffores alieno solo commode transplantari posse, testatur Clusius in Observat. Hieron. Roman. lib. 9. cap. 20. de Republ. Gentil. Confer Ioh. Witichium in tract. vom Bezoar, ubi de hirba Ioh. Infantis, Tabacco. Nicotiana, Peto, Mechoacana, ligno Guaiaco, Wunderbaum, China, Sarsa parilla, Sassafras, ligno Nephritico plantis exoticis disserit. Quarum, aut saltem aliquarum transplantationem hodie possibilem in multis socis animadvertimus.
Horti ergo medici peregrinis et raris plantis et arboribus exornandi et ampliandi forent, quantum pote. Nam quae calidissimam caeli temperiem desiderant, et quae sidere, solo et spiritu suo genuino gaudent, frustra movebis, uti de citriis constat in Germania, Pontan. de hortis Hesperid. lib. 1. c. 8.
Hortos medicos instructissimos perlustrare licet, in Italia Patavii, in Belgio Lugduni Batavorum, et Enchusae, opera et sumptu Paludani, in studio exoticaium rerum et rararum celeberrimi: in Germania, Heidelbergae et Lipsiae, et passimalibi, exempla sane imitatione dignissima in aliis locis, non tam utilitatis insignis, quam etiam magnificentiae conciliandae gratia; vide Botanicarariora Basilii. Besseler Norinberg. ari incisa. Anno 1622. in fol. ltem Caspar. Bauhini Catalog. Plantar. sed progrediamur adreliquas partes.
PRaeterea pertinet ad hanc culturam quoque cura vinearum, seu hortorum vineariorum, l 198. de verb. sign.
Ut quantum possibile, praesertim in locis montosis et apricis, vel etiam planis, arena viva constantibus, vites colas. Cum et tuae civitati valde fructuosum et lucrosum sit, vini sufficientiam habere.
Nec animum desponde, exempla aliena teerigant et in proposito confirment.
QUod si natura nec Misniae nec Lusatiae superiori et inferiori, nec aliis locis arenosis vinum denegarit, nec tibi deerit, industria obstetricante. Omnia enim, quae etiam a)do/nata saepe visa in effectum deduxit, et
—— conando docilis sollertia vicit.
De cultura vinetorum, vide post scriptores rei rusticae quamplurimos; Coler. im Haußbuch, Joh. Rasch Weinbuch, von Baw vnnd Pflege deß Weins, München, 1581. in 4. Item, wie der Reiffe in Frühlings zeit von den Rebenstöcken möge abgewendet werden, Straßb. 1607. Cultores primi habentur vinearum Noa et Dionysius Bacchus. Eusebio teste, qui et Bacchanalia instituit.
AGri insuper serendi, et frugum genera, tritici, siliginis, hordei, avenae, etc. et omnis generis legumina colenda, vulgo Säewerck.
HAEc enim pars agriculturae et homini et pecoribus alimoniam producit, proinde summa diligentia curanda, et prospiciendum, ut ne minima particula soli inculta deseratur. Quid frugum nomine veniat Iurisconsulus definit in l. 77. de verbor. signific. nempe frumenta et legumina, reditum ex vino, silvis caeduis, cretifodinis, lapicidinis. Sed hic spe ciatim Cerialia genera intellige: quae Coler. late post alios, quos ipse allcgat et Tabernaemont nus in Herbario non ineleganter describunt, et quomodo cultura eorum
instituenda à rei rusticae scriptoribus pete. In re notoria satis sit saltem paucissimis et necessitatem et utilitatem eius communem in mentem revocasse.
DEnique prata et pascua, Matten vnd Wiesen, Tröben, Trifften, Viehwege, ut habeas unde pecora sustentes, puta, equos, boves, vaccas, oves etc. colenda sunt.
UNde et corum irrigatio et fecundatio Wiesen, Förchen, Flössen, etc. Imitare exemplum Belgarum, qui loca palustria et aquosa, molarum à ventis agitatarum beneficio exhauriunt, et aquas aliorsum derivando perfossas exsiccant, ut agtis vel pascuis apta fiant. Vide Coler. Petr. Crescent. ante alios. Spectat huc pratum l. 31. de verb. sign. et silva pascua, quae pastui pecudum destinata est, l. silva caedua, 30. §. fin. de verb. sign. Pratum verò est, in quo ad fructum percipiendum falce duntaxat opus est, ex eo dictum quod paratum sit ad capiendum fructum, d. l. 31. eod.
In Marchia Francofurti ad Viadrum duo notavi Rei publ. conducibilia, unum quod prata singulis civibus, eorumque domiciliis distributa et destinata sint. Forte eo fine, ut singuli habeant, unde vitam, aliis deficientibus mediis, sustinere queant: Ein jedes Hauß hat gewisse Ruten Wiesewachs: alterum, ut liceat civibus in silvis publicis, praesertim aestateinviis, ob paludes, hiemis tempore aquis concretis lignari, et quantum bigis possunt una die et altera praesente magistratu abducere, ist ein gut Mittel für arme Leute.
Haec de prima specie, Agticultura nimirum, eiusque partibus. Qui hac de repleniorem cognitionem desiderat, auctores et commentatores de re rustica adeat antiquos et recentiores Varronem, Columell. Constant. Caes. Caton. Hersbach. Pallad. Carol. Stephan. Crescent. Coler. Feldbaw, Amberg in 4. Feld vnnd Ackerbaw. Franckf. 1583. in fol. Auß dem Frantzösischen verteutscht, Straßb. 607. in fol. Afric. Chrametis Patavini 7. Bücher vom Feldbaw, Tob. Molleri Sommer Feldbaw, Leiptzig 1593. in 4. Item, auff die Gartenfrückte, 1554. in 4. Garten Kunst Georgii Matci, Straßburg 68 in fol. Iohann. Baptist, Neapolit. Villam, Melchioris Sebilii, 15. Bücher, Straßburg, Ioh. Libalti, et alia manuscripta.
De laude vitae rusticae A. Guevar. Lips. Miscell. epist. 8. Bodin. 3. Rep. 8. Cic. pro Rescio Amerin. Xenoph. in Oecon. Matth. Hist. pol. 5. n. 5. p. 50. Frischlinum, etc.
ALtera pars culturae terrenae curat animalia in genere Theriotrophia dicta.
Etvelmansuetas, vel feras bestias (Viehzucht vnd Weidewerck) complectitur.
Quarum Sufficientia in Republ. necessarie et utiliter, imo et voluptarie requiritur. Usus enim animalium post diluvium, Gen. 9. ad cibum expedit: vel ad opera: canum ad custodiam: ad bellum Ele, hantorum: ad onera Equorum, asinorum, ad delicias catellorum, simiarum, capreoliperegrini Bisemthier: Cattizibertti, Ziebethkatze, Sciuri, Eichhörnlein,avicularum psittaci, etc. de quibus infra.
Animalia terrestria 1. Proficientia, Bucolica curat, puta vaccas, boves, vitulos: Rindvieh.
Dein de oves, capras, haedos, et hircos, sues, quae Brobatica indigitetur, Schäferey, Ziegenzucht, Schweinmastond Zucht.
Quibus adde cuniculos.
2. Bucolica complectitur etiam animalia ministrantia, quaenon tam usum ad cibaria, quam ad ministeria praestant, et tamen maximenecessaria sunt in focietate civili.
Uti sunt equi et equae Rossz, Inde Hippottophia, Pferdzucht, Stutterey.
Adde in Asia Elephantos, Camelos et Dromedarios.
Asinos et mulos.
Canes et feles.
THeriotrophia hic continet et mansueta et sera animantia, quorum discrimen, quod vel, ut IC. Ulp. in mari, in terra, in eoelo, id est in aere nascantur: vel quod sint Reptilia, Quadrupedia, Natantia, Volatilia, ut Grollius distinguit: de quibus latissime post Aristot. in historia animalium, Plin. agit, exrecentioribus Gesnerus Germanus, et Ulysses Aldrovandus Italus, qui aliquot milia coronat. in itinera, in Arabiam, iadiam, et alia loca exotica impendit, et quaecumque ad historiam animalium, digna observatu congessit, ut taceam de infinita lectione fere omnium auctorum, qui hac de re aliquid scriptum reliquerunt. Utinam et illa opera lucem videant, quae ad systema, sive apotelesma Physicum adhuc defiderantur, quae manuscripta Bononiae et completa mihi videnda exhibuit.
De cura proficientium animalium consule imprimis Coler. late: et vere sunt rei familiati proficua, foeiu, lacte, carne, pelle, ossibus, stercore, etc. Cuniculos vero mansuetos et feros hic intellige, uti in Hollandia in monticulis et collibus arenosis, et passim locorum ali et educari videmus. Cibus lane palato suavis et boneconcoctionis, et quiin delitiis loco leporum
habetur. Mansueti autem quid carne et pelle prosint, patresfamilias sciunt. Magnam copiam in locis septentrionalibus exsistere, unde pellicula ad nos perveniant; de quibus Aelian Iacob. Nicolai lib. 3. miscell. c. 22. et Camerar. 2. par. 100. fol. 559.
De necessitate et usu, tum natura equorum, vide tract. Ital. della natura d'Cavallt. Castellan. de off. Regis, lib. 2. cap. 38. et 39. Lips. 3. ad Belg epist. 56. de cursu equorum, epist. 59. ad Ital. et Hisp. de cultu: Von der Gestütterey Herin Marxen Fuggers, Francof. 1584. in fol. de Hippoponia beschreibung von Art vnnd Natur der Pferde M. Alber. von Constant. 4. An. 1612. im primis Stallmetster Luhneisen, de Cavalleria lib. 1. von Erkäntnuß vnd Vnterscheidt der Pferde, lib. 2. vom Gestütt, wie man das bestellen vndartzneyen sol, lib. 3. Vom bestellen eines Füsten Stall, qui etiam testatur, daß nunmehr an vielen Orten in Teutschlande, so gute vnnd schöne Pferde gezogen werden können, als immermehr bey frem bden Nationen, vnd zu allem Thun also gerichter, daß sich einer darü ber ver wundern muß: schmücken vnd zieren sie auch zum Rittersplelen, vnnd anderm Thun, mit Federn, Decken vn~ Zeugern. De anatomia eorum, id est, morbis et medelis, vide Carol. Ruini Ital. qui liber Italice, cum aeneis figuris, Bononiae prostar, et Teutonice Francof ad Moenum, dignus lectu iis, qui naturam equorum et curam rectius quam vulgus indagare student. De officio Cauallerizisive Equisonis, id est, eius, qui equos ad bella et ad ludos equestres aptos reddit, vulgo Bereitter, uti etiam de ratione frenorum, et id genus aliis ad rem equestrem spectantibus, inferius suo loco dicam.
De Elephantorum natura admirabili Aelian. et I. Lipsius in eleganti Epistola eorumque usu in bello.
De Camelis res plana est, apud Aristot. et Aelian. uti etiam de onerariis asinis et mulis, quibus in itineribus asperis et difficillimis et montosis necessario utendum, quae etiam suam operam molitoribus locant.
De Canibus, vide Lipsium ad Belg. 44. et Sex. Emper. lib. 1. pyrrolion. cap. 14. et Lips. 2. Miscell. cap. 68. De venaticis alibiattingam. vide interim Coler. ubi etiam de felium usu domitractat. Et quae non prosunt singula, multaiuvant.
EX aquatilibus vero piscium ratio imprimis habenda, Unde cura de structuris piscinarum.
Piscium varia sunt genera, marina et fluviatilia, soquama, crusta, et testa tecta, nec ubivis locorum eadem, quae marilacu, fluviis et torrentibus, vel piscinis manu factis aluntur. In de zahme vnnd wilde Fischereyen.
Pisces communes fluviatiles sunt, percae, anguillae, barbi,
funduli, bdellae, lucii, carpiones, saxatiles, auratae, gobii, muraenae, thymali, tincae.
Hisce ad de cancros, et id genus aquatilia.
Quorum studium non negligendum piscationibus.
DE piscinis et piscibus (post Gesnerum, Georg. Fabritium in Chron Misniae) vide Iani Dubravii tr. Item Georgis Mangold Fischduch, post Coletr. im Hanßbuch.
Et quantus proventus ex piscibus preficiscatur, haud ignorant ii, quipiscationibus operam navant.
Res insa loquitur, et Lusatia superior testis, quae piscinis et optimis eso et saporepis ibus abundat. Albis, Viadrus, et alii fluvii magnas etiam copias et divitias piscium latgiuntur. Felix illa Resp. quae iuxta flumina posita, vel ob lacuum et torrentium praesentiam. Sed haec quottidiana. Ideo ad volatilia pergamus.
QUoad volatilia mansueta diligentia erit adhibenda in educandis gallinis, Gallis gallinaceis, Indicis et domesticis, anseribus et anatibus, pavonibus, cycnis.
Tum quoque columbis.
DE quorum cura, post Aelian. Oppian. Turner. et Longol. vide Ioh. Coler. im Haußbuch, Gesner. Aldrovan. Pavonum et cycnorum caro magnatibus in deliciis habetur. Plumae et pelliculae etiam suum usum ptaebent. De cantu Cycneo puto figmentum Poeticum. Magnificentiae causâ pavones, praesertim candidi, et cycni in aulis principum conspiciuntur et aluntur.
DEnique nec insectorum, apum et vermiculorum scricistudium in tuâ civitate posthabendum erit.
Dabit igitur Politicus operam, ut cives, imprimis villici et rustici, domi et in silvis apum curam instituant.
Quantum en memolumentiapiculae afferant, ex fructu mellis et cerae aestima.
Usus mellis facit ad cibos, ad cupedia, ad medicamina, ad confecturas, ad potum mulsi et ad alia id genus.
Cerae usus quoque multus est, ad unguenta, unde olea cerae, ad sigilla, ad lychnos, ad statuas quoque et imagines formandas, In machß Possieren et alia innumera.
Nec Italis, Hispanis, aliisve populis peregrinis, tantum sub climate calidiore habitantibus, propagationem et educationem bombycum sive ut communiter, vermiculorum serici concesserit, verum etiam suae Reip, familiarem et frequentem feceri politicus.
Necregionum diversitas, quem deterreat.
Quippe quod adaequè moreta ad alimoniam vermiculorum passimin tuo territorio plantare, et calorem in cubiculis igni elementali substituere, tantamque industriam manus operâ ad hibere possis, quantam exteri.
Nec instituti exempla in Germania desunt passim in aulis Principum.
Tutenta modo, eventus et successus proculdubio ex votorespondebit.
DE apum curâ nemo dubiter, quin valde Reip. profutura, usu mellis et cerae. Unde etiam in fures et violatores apum severè animadvertitur. Quippe qui vim et iniuriam inserant, tam tenello et industrio animalculo de re communi bene merenti. In Polonia et Lithvania cura earum frequens est, in silvis ad mulsi confectionem, et ut ad vicinos transferatur mel et cera. In Germania et passim frequentatur: de quâ Virgil. in Georg. Iohan. Coler. im Haußbuch. Item M. Andreas Petri, tr. von den Immen. Item vom Honig vnd Wachß Tubing. 1592. in 8. Item vnterricht vnd Warttung der Bienen. Görlitz 1602. in 8. Bienenkunst, M. Casp. Höfflers in 4. Anne 1614. Quod vermiculorum seriei cura, ad serica comparanda, lio lie etiam in Germaniam transmigret, exemplum Principis Wirtebergici et aliorum demonstrat, quarum gratiâ Moreta sive morisylvas plantare expedit, ut id genus insectorum inde alimentum capiat. Et quia fetus calore humano in sinu ed endi et solari fovendi et propagandi, ignis hypocaustum loco solis substitui posse videtur. De mira huius insecti generatione, vita, operatione et morte, quae analogiam quandam resurrectionis defunctorum corporum repraesentat, post Aldrovandum, vide And. Libavium, in tract. contra Guibertum, ubi de natura huius insecti eleganter; Salmut in notis ad Pancirol. Item tr. von Seidenwürm, ex Gallico translatum Tubing. bey Cellio 1604. in 4. Sed Marsilius Cagnatus,
lib 4. Var. observat. cap. 11. Vermiculos serici a bombycibus distinguit, hosce desiisle: illos exsistere hodie, uti et Ictus Ulpian, in lege 25. p. de auro argento, et Paul. lib. 3. Sentent. tit. 6. sericas vestes à bombycinis discriminat. Alii Bombycinum à serico ita distinguunt; Quod Bombyx vermiculus, longissima fila seu telas, aranearum more ex se generat, cuius textura dicatur Bombycinum: Sericum vero lanae genus esse, quod apud Indos ex arboribus depectatur, ut notat Tiraquel. 3. leg. Connub. gl.i.p.3. Baifius cap. 5. dere Vest. Plin. 11. cap. 2. et 6. cap. 17. Amni Marcell. lib. 20. Solin. in Polyst. cap. 51. Adde Bodaeum. 2. Miscel. cap. 22. Forcat. 13. in Cupid. lib. 22. cap. 6. Sed Isiodorus haec confundit lib. 19. cap. 27. Cum Servio et Cardano.
Quantum lucri exbombycino sive serico redundet, sciunt Itali et alii peregrini, qui hactenus id genus mercis Germanis obtruserunt, et Germaniam optimis numis emunxerunt, Geben vnd lassen vns die Seidenlumpen,sie nehmen vnd haben das gute Gelt. Crescentibus rerum pretiis, spes erit nos aliquando, lino, lana et corio, domesticis nostris mercibus, contentos fore, ut exteri suis deliciis sericis gaudeant. So wird das gute Gelt wohlim lande bleiben. Vermiculorum curam suadeo, ubi et loci et regionis conditio aliquantillum conniver, modo lucrum industriam et sumptus superet. Quantum quaestus Belgae ex mixturis serici, lanci, et linei fecerint, experientia testatur. Imitari licet, si non pari, saltem simili modo, ut lucri facias: De toto genere in sectorum, qui historiam cupit, adeat Aldro vandum de insectis lib. VII. Varias et insolentes species in nostra regione exstantes, et olim collectas et depictas Svenckius Medicus Gorlicensis, Rerum naturalium studio sissimus, olim mihi ostendit, operae pretium foret, ut ab heredibus in lucem ederentur. Videris quoque rara specimina, in 4. libris, aeneatum figurarum à Georgii Hosenagelii filio publicatis; sed obitei haec, ad feras transitum faciamus.
SUperest Theriotrophiae pars, Venatio animalium, ferorum et sylv estrium, puta terrestrium ferarum, quae Venatio in specie, ut cervorum, ursorum, capreolorum, aprorum, leporum, vulpium, luporum, taxorum, Alces in Lithvania, Bubuli et uti, caprarum silvestrium Gemse, lyncis, Sciuri. Inde Thereutica Jagten vnd Weidwerck.
Tum volatilium, unde Aucupium et Ornithiaca, Vogelfang Entenfang.
Quo accipitraria venatio spectat, Baitzen.
Item Phasiacorum cura, in Bohemia frequens, in hortis sub dio patulis, sed sepeconclusis. Plin. et Aelian. Denique piscatio maritima et fluviatilis, wide Fischerey, distincta ab illa, quae in piscinis, in Teichen, Heldern, vnd Wärkern, fit. Freig. lib. 33. Physicor. Cuiac. 24. obser. 22 Coler. im Fischbuch. Unde cura piscinarum der Teiche vnd Teichstere.
Captura Halecum, ut et aliorum piscium marinorum, asellorum, Stockfisch, psettarum Plateisse, sepiarum Meerspinnen, murftellorum Welse, Stöhr, Concharum, ostrearum, cancrorum marinorum in locis maritimis valde fructuosa est.
VEnatio olim erat communis iure naturae et gentium, Arnisaeus lib 9. de I. Maiest. c. 4. n. 1. hodie restricta est edictis Principum, Harprecht in tr de A.R. D. De usu et abusu eius et periculo, vide Spangenberg im Jagetenffel. Matth. Hist. pol. 5. n. 4. pag 88. et 89. Iun. p. 2. de illustr. recreat. et refert ve nationis incommoda Arnisaeus d. loco. contra commoda videre licet, apud Xenoph. lib. 1. et 8. Cyropaed. Buchan. lib. in Dorn. Inaquel. denobil. c. 37. n. 141. Patr. 3. t. 6. Scip. Ammirat. 2. dis. 1. De iure Venationis Mor. ubi et de commodis p. 2. c. ult. Sebast. Medicesp. 1. de Venat. qu. 4 1. et seq. lund locoorat. 8. de venat. Scho aborn li. 3. polit. 46. ubi utilitatem et iocunditatem ex Poetis comprobat Hor. od. 1. 3. Claudian. lib. 3.
Scriptores de Venat. Consule Ioh. Coler. ost Oppian. de venat. et piscatu. quando ceperit Hieron. Roman. lib. 9. cap. 21. Alb. Magnum de falcon. Conrad. Heresb. Ioh. Adam. Lonicer. lacob de Fovilloux galli e et Germanicè, ubi etiam de canibus venaticis, Engelharts Wildman vnd Wildban Francof. 1601. in 4. Jagt vnd Weidwerckbuch Fr. 1585. in fol. darinn vom Fang aller hand Thier, so in Lufft,auff Erden,vnd im Wasser mohnen. Item wie Hunde vnd Falcken darauff abutrichten Jagekunst Nürmb. 1610. in 8. An accipitraria olim in usu apud veteres, tractat Lylius Girald. dialeg 6. Ia. Fauconerio. Francisci de S. Aula ire Gallicè 1619 in 4. quae hodiectiam teutonice prostat, in 4. excusa. Cur Romani quam reliquae gentes venationi dediti minus, Scip. Ammirat. 2. in Tacit. discursu 10. contra M. zald. cent. 5. memor. c. 43. Germanos veteres faisse venatores, Tacit. in German et ibi Lipsius Caesar. lib. 6. comment. Vide Candelitium de claris Venatoribus, Frid. I. Imperat. et Bellisarium de aucupio. Eberhard. Tappium de accip. et falconum naturâ Item Guber. Tardivum. De captura anatum ingeniosâ memini, intr. de aerario. De cervo von bedeutung des Hirsches, Baruch. Loth, Augsp. Anno 1602. in 4.
Catalogum ferarum vide apud Gesnerum et Aldro vand. lib. V. de piscibus et de cetis lib. Unum post alios, de natu â leporum Wolfg. Waldung. Omnis generis venationes videbis quoque typis aeneis excusas, veluri Tigridum, Leonum, Simiarum etc.
Quod si torre iter fecisti per silvas Illustriss. Electorum et Ducum Saxoniae et arbores proceras literis rubeis et notis insignitas esse observaveris, per hosce characteres silvarum tractus ad faciliorem commoditatem venationum distingui notabis. Quamvis et errantes viatores in rectam viam reducerepossint notae illae iuxta vias regias positae: quae certitudinis et memoriae causâlibello comprehensae custodiuntur, in thesaurario rerum memor abilium.
POrrò cum agricultura sine aedificiis non possit perfici.
Ideò praedia rustica et villae commodè sunt exstruendae Forwergs gebeude.
Ubi familia rustica et instrumenta cum suppellectile villica.
Et rei rusticae villici, servi et ministri praeficien di et alendi.
Quod qui fieri possit, prudentiae relinquendum est politicae et Oeconomicae.
Estque agriculturae studium eò extendendum, ut etiam exotica ad setrahat et sua faciat. Et ne minimum spatium Soli siccidum vel palustre, montosum vel planum incultum relinquat.
DE villâ Ictus l. 15. ff. de instruct. vel instrum. legat. (quem tit. evolve, ubi multa de supellectile et instrumentis reirusticae) ait, Villa autem sineulla dubitationepars fundihabetur, Quippe quod fundo inhaereas, nec fundi sine villa commode possint excols. Ager antem locus qui sine villa est, l. 26. de V. S. Et fundus est inte grum aliquid et ple umque sinc villa locum accipimus, l. 60. de V. S. De cuius structura, vide Scriptores rei rusticae, P. Crescent. Marsil. lib. 9. ep. 1. Sen. lib. 7. epist. 56. post alios, imprimis M. S. von Acker vnd Feldbaw. Ubi etiam fodinarum quibus hieme glacies colligitur ad potum aestate refrigerandum, quitamen Medicorum Sententia minus salubris esse videtur, ut notat Gesnerus med. ad tr. vom Stahl vnd Eysen, post alios, vulgo Eyßgruben. Collectio et usus glaciei frequens est Pragae, et in aliis Bohemiae locis.
De rebus exoticis ad suam patriam transferendis supra dictum fuit, de arboribus et fructibus peregriais transplantandis. De animalibus constat ex Gallinis et anatibus Indicis, quae olim in Germaniâ non visa, hodie domestica et familiari ferme cuique sunt et in deliciis habentur. Anates tamen minus frequentes, nisi apud proceres deprehendis. Et quidnis piscium genera transferri possint?
De cura, ne rustici avo centur ab opere rustici, monet Callistratus, lib. 2. de Nund.
De in dustria, ne quid incultum relinquatur in tota regione et territotio, atten de ad Hollandos, qui etiam paludes et alia loca sterilia, apta agricultioni et fecunda reddunt. In de tria miracula in Batavia daß die Leuthe vnder dem Wasserwohnen, aus Wasser Land machen, vnd ins Wasser säen.
Quod ocularis inspectio facile credit. Germania olim sterilis et hotrida silvis, hodie satis ubique locorum, culta et fecunda, cuius exemplum si Daria et Suecia imitabitur, loca deserta ad cultum reducendo, rei communi valde proderit, in quibusdam ditionibus adhuc ex parte magna incultis.
Sed tempus est, ut tandem manum ad metalla, culturae terrestris alterum membrum, admoveanus.
MEtalli cultura in vestigat et eruit in venis subterraneis metalla aliaque mineralia et lapides etc.
Non equidem in usum ciborum, sed tamen medicamentorum, nummorum, variorumque utensilium et instrumentorum ad militiam et pacem.
HVius subterraneae culturae subiectum, suntimprimis Metalla, unde etiam kat) e)coxh\n nomen adipiscitur, reliquas mineras, puta merallaria, lapides et terras, imo et liquores minerales, complexa. Etenim Princeps et Politicus in superficie terrae non acquiescit, quippe cuius fructus vitae civili non sufficiunt, sed pergit ire in viscera terrae (non intestina, quae non lapides; sed lumbrici et vermes terrae, Leopard. lib. 5. emendat. cap. 20.) indagando quos thesauros divina providentia sub terris recondiderit, ut eruat et effodiat in usum humanum; Praesertim in locis montosis, quae Deus Optimus Maximus variis metallorum et mineralium dotibus, pro sua sapientia et bonitate dotavit et ditavit. Nec quis arbitretur, post Diluvium demum montes accummulatos et convolutos, sed in primo creationis opere, a Deo omnium conditores factos et in sublimitatem caeli erectos, ut sint mattices et receptacula variarum divitiarum et bonorum. Cum septimo die ab omni opere cessarit et quieverit, qui et propaginem metallorum et reliquorum fossilium hactenus sua providentia conservavit et continuavit. Ut in facili sit colligere, usum metallicorum operum etiam ante diluvium exstitisse, quemadmodum et vinearum cultum, qui post diluvium in usum revocatus fuit. De hisce fo ssilibus eleganter Iob post alia agit cap. 28. vers. 1. 2. 3. et seqq. Es hat zwar das Silber seine gänge, unnd das Gold hat seinen Drth, da mans leuterr. Das Eysen wird aus der Erden genommen, unnd die Steine werden zu
Kupffer geschmeltzet. Item vers. 6. verselben Steine sind ein Art des Saffteres, vnd sind Goldtschollen daselbst. Ut metallorum origo et cultura Deo ant quitus adscripta fuerit, qui humanaerationi indiderit et monstrarit, quid et qua ratione ad utilitatem vitae humanae in latebris terrae inquiri et effodi oporteat; idemque adhuc ingeniosos homines excitat, qui huic rei operam impendunt, licet valde difficilem, laboriosam et sumptuosam, vetera metalla neglecta restaurando et nova indies indagando. Cuius studri veluti in speculo egregia exempla in gErmania passim, utpote in Bohemia, Misnia, Saxonia, Thuringia conspiciuntur. Ut Tacitus merito tacere iubeatur, de inopia metallorum Germaniae quae non irati Dii denegarant, sed industria non quaesiverat. Vide eleganrer et late Albin. in der Berg Chronick. et Matthesium in homiliis Sareptanis.
Quomodo autem metalla aliaque mineralia in vestiganda sint, vel virga divina (vulgo Wündschel Ruthe, de qua Agricola, M. Pabst im Artzney vnd Wunderbuch, p. t. pag. 350. et noviter Etzlerus in Mercurio, qua et ego spaepe in locis, astro Soli et poli conspirante, periculum et experimentum haud fallax feci, aliis obsequium motus renuente: Confer Bergwerckschatz nach der Ruhten vnd Witterung Eliae Montani et Frat. Basilii Handgriff, M. S. lib. 5. Fit ex Corylo, quae cognitionem cum metallis habet et crescere dicitur plerumque in montibus metalliferis, in vertice, unde vi astrali virtus ad metalla magnetiea imprimis intelligatur, ut motu suoea latentia prodat et indicet,) vel aliis coniecturis; tum qua ratione effo dienda et elaboranda, non nobis Aristoteles ille Graecorum, qui pauca de iis reliquit, sed Aristoteles alter Germanorum, vir perdiae pernoctisque industriae, in hocstudio, Georgius Agricola, tradidit, in tr. merallico, 12. libris distincto, ubi 1. agit contra istos, qui studium metallo cum, vili aut nihili pendunt: 2. Wie ein Bergman seyn soll, vnnd wie die Gänge außzurichten, 3. Von Gängen, Klufften, vnd Absätzen des Steines, 4. Von Maßen, von Marscheiden, von allen Einptern der Berglenthe, 5. Wie ein Gang zu hawen sey, vnnd wie ein schache zu sencken, vnd außzu. rickten. Item von Stollen, Follerten, Radstuden, etc. 6. Vont Häwerzeng, Wassergefässen vnd Rinnen, Quae omnia ad culturam fossilium pertinent, ut in vestigantur et eruantur. Cui confentit in multris frater Basilius Valentinus in opere illo, quod M. S. eius nomine circumfertur, vulgo Basilii handgriff, l. b. 1. Nam in reliquis tribus agit de operationibus Chymicis: At quae Agricola cap. 7. et seqq. perrtactat, commodius ad partem pyrotech niae met. Ilicam inferius referentur: Satis enim hic est metalla inquirere et inventa effodere, ad opera ignis su ccessiva. Pollicitus quidam fuit vir cel. btis et supremus olim Magister rei Metallicae, in regno Bohemiae Lazarus Erckner, apotelesma quoddam metallicum, vom Bergwerck vnd Merallischen Schen ein vollstendiges Werck, sed aliis forte impeditus operi supersedisse videtur. Interim Confer M. Ioh Deuceri Bergbuch in fol. Anno 1616. Erasm. Reinold. von Mahrscheiden, Bergwercken, Wasserwagen in 4. Anno 1614.
De hâc enim re scribere vel agere, non est cuiusvis ingenii, vel theorici saltem. uti Erck netus monet, sed autopsiâ opus est, sive inspectione oculari, sine quâ, omnes quotquot de generatione et causis fossilium scripserunt, fcustrati fuisse deprehenduntur, qua odo non itum est in viscera terrae, nec Daedala illa naturae fabricatio oculis usurpata, ut literatissimus Cornelius Marcini de hac re disserit, in praefat. l. b. Georg. Agricola de ortu et causis subterrane. et de studio et ludicio veterum et recentiorum auctorum aequissimam sententiam pronuntiat. Ego abominor, ait, illos, qui a veteribus firmissine consituta, temere labefactare et stieltissim âpetulantiâ, sese ipsiun versadoctissina antiquitatipraeferre audent, carcinomata et pestesbonorum ingeniorum: ita illis numquam affentiripotui, qui rerum natur am tam prodigâ liberalitate fuisse putant, ut in aliquem, aut paucosetiam morsales, amnes suas diritias profuderit. Et Poera Anglus:
Stulta haecinvidia est, cui cunctarecentia sordent:
Invida slultitia est, cui nova solaplaceus.
Cui ad stipulatur alius:
Est saeclicuius que suum, novaprisca vicissim
Evadunt, et quae displicuêre, placent:
Et vetus atque novum inventum perfectio laudat,
Quam tibi sera dies tradere solapotest.
Itaque etiam in venta nostro saeculo magnifacienda, cum Deus non uno tempore, nec loco simul et semel omnia prodat, sed adhuc in natu ae quamplurima abstrusa, quae saeculum futurum avide exspectat; Scalig. de causis ling. lat. c. 67. Exercitat. 306. quamvis artes ad tantum fastigium iam dudum pervanisse videantur, ut ulterius asceadere nequeant. Ceterum est et manet naturae vis inexhansta. Autopsiam coadiuvat Anatomia interna, per Vuleani operationes, praesertim spagiricas, quae etiam ad cognitionem et culturam metallicam, mulra antehac incognita, aperuit. Unde vere et apposite, Sennertus intr. de consensu Galen. et Chimicor. c. 2. pag. 34. Eos, ait, qui demineralibus et metallis, sine Chimie cognitione, scribere aliquid tentant, saepissime et turpiter impingere, necesse est, Confer quoque Sennert. in 1. Epist. ad lect. institut. Medicina; quod itidem de pyrotechniae neglectu et ignorantia, testatur Erckner. in praf tr. vom Probieren.
Cuter itaque Princeps in sua regione, ut studium metallicum indesinenter exerceatur, licet spe, non re semperinnitatur praesenti. Spesenim tandem non confundet, iuxta illud;
Ein Bergman gur
Führt freyen Muth,
Nach Gold Ertze strebt,
Der Hoffnung lebt,
Acht seyn guthoch,
Hat er das nicht, sohofft er doch.
Ein guter Kuckes vnd außbeute bringet alles wieder, vnd ein.
In Scotia nova argentifodina reperta est Anno 1609. Valde dives. Ad
petitionem Regis Angliae, Elector Saxoniae, metallicos fossores 12. eo misit, qui eam excolerent, Ita et Anno 1471. Venae Schnebergenses, et Annebergenses, Anno 1493. in Misnia inventae. Et Caroli rempote in Suecia operae metallicae florere caepetunt. Hî cergo botinet; Cuarite et aperietur robis. Sunt enim venae et cuniculi metallicietiam dona Dei singulatia, quae precibus impetrantur, et industria conservantur et propagantur.
POrrò metallorum cultura, non tantum metalla, aurum, argentum, aes ferrum, stan num, et plumbum:
Verum etiam medri, et infimi generis metallica, Antimonium, Bismutum, Argentum vivum, sive Mercurium, sulpur, auripigmentum, calchantum sive vitriolum, alumen, nitrum, Sal fossile
Adeoqueliquores et aquas minerales: Acidulas, thetmas, salinas;
Tum denique lapides, gemmas, saxa, marmora, terrasque minerales, gypsum cretam, ochram, argillam, Armeniam, Lemniam, calcem et c. investigat et eruit.
DEscribere hîc metallorum, et mineralium genera mei instituti non est, sed tantum politicw=s in dicare, quorum cultura in Rep. diligenter instituende. Quippe quod maximum usum ad medicamina interna et externa, uti infra de Chimietrica dicam, et in aliis negotiis et operibus humanis praestent. Nec minima globi terreni, patticella, n visceribus latitat, quae eruta non ingentem sui usuram praebeat. Haec cultura expeditur per metalli fossores, Berckhäwer, quorum est in tempore venire, ut fodiant. Propterea quod subinde metalla adhuc immatura et affecta, vel defecta offendant. Unde diverbium in ore, Wir sind zu spat, oder, wir sind zu risch kommen, ut notat Matthesius, senex ille rerum metallicarum haud imperitus. Quippe, quod metalla inc ementum et decrementum capiant, experientia testatur. Siquistamen lcriptores harum rerum perlustrate cupit, consulat post Arist. lib. 4. de Meteor. Avicenn. lib. mineral. Albert. Magn. Theophrastum, Plin. lib. 33. et sparsim. Georgium Agricolam, And. Cisalpinum Dioscorid. Gesner. Fall opium, Christoph. Encelium, Valer. Cord. Georg. Fabricium, Ulyss. Aldrovand. in M.S.A. Libavium, Raph. Volaterran. lib. 27. Antorem Pyrotechniae; post commentatores physicos, Freygium, Velcurion. Combachium, Savonor. et qui particulatim de hisce tractant, Scalig Cardan. Kentman, Erastum, Maiol. in cemment. Gilbert, Anglum in tr. de Magnete c. 7. Severin. in Idaea. Ex Chimicis Clovaeum, Dornaeum,
Basil. Valentin. Crollium in praf. Basil. etc. Item nuper Georgii Meieri Berck, wercks geschöpff. Adde H. Roman. lib. 8. c. 4. derep. Gentil. Matthesium, Wolf, Hildebrant p. 2. Magiaenatural. cap. 100. Polydor. 2. cap. 19. Ex quibus Agricola paimam praeferre videtur, (quem Gesnerus summum Germaniae decusappellat, et quod, ceu digito metallica monstret, de quibus Arist. pauca reliquit, ut ipse Agricola. inpraef. ad Mau: itum D. Saxonia refert) quamquam cum dogmatis quibusdam Chimicorum, quaerecentiores, fide Vulcani edocti, amplectuntur, non concordet. Hîc enim obtinet quoque illud, Omnia probate, quod verum et bonum retinere. Lis magna est, de materia metallorum, Num Sulpur et Mercurius, quod officina Vulcania, an quid aliud, quod schola Philosophica probat. Vide ante alios Geomantiam Metallicam Cassellis impressam in 8. Woher die drey Merallen den Vrsprung haben. Nec propositum mihi est hîc a)kribw=s2 mineralium numerum et discrimina, de quibus similiter Chimici et Philosophi acriter concertant, enodare, sed populariter tantum indicate, quod ne cessitatis et utilitatis publicae causa, omnium et singulorum ratio habenda sie. 1, Metallorum principalium, 2. rerum metallarium, 3. terrarum, et lapidum, 4. a quarum etiam mineralium, de quibus paucissimis singulatim, quantum scopus caepti esslagitat.
EX metallis praestantissimum et pretiosissimum est aurum.
Quod imprimis in venis montium, tum aquis et fontibus reperitur: rarius purum, plerumque aliis metallis commistum.
QUod aurum praestantissimum et dignissimum metallum, omnesgentes consentiunt, verum causa dissentiunt. Quidam enim praestantiam ex coloris splendore et ductibilitate aestimant, et quod exinde praestantissima opera fiant: puta, utensilia, et Nummi, Georg. Fabric. in observat. metall. c. 1. et Agricola, lib. 8. 6. 4. de fosstil. ut statuae ex auro Plin. 73. c. 4. coronae, lib. 33. c. 2. et 21. cap. 3. nummi Plin. 33. c. 3. De aureis Iateribus Croesi, Tzetzes, 7. c. 21. aurea arcula, Cael. 8. c. 12. Alii et verius, ex virture medica, quod aurititctura et qurum potabile sua vi meden di reliqua omnia medicamentain morbis etiam desperatis et Chronicis superet, mania, hydrope, epilepsia apoplexia, podagra etc. de qua Crollius eleganter, post alios, in tr. Basil. pag. 201. et seq. late; et Goclenius de Medicina universali; Ad de examen auri Chimicum, Angeli Salae, Hamburg An. 1622. edit. Lonicerum part. ult. Herbarii, p. 358. Plin. 33. c. 4. Sed hic labor, hic opus, quomodo haec medicina universalis praeparada? Nec enim temere creden dum est, Deum Sapientissimum, in auro tantam perfectionem, quam nulla vis ignis destruat et consumat, collocasse, ut saltem ad externum usum numorum et supellectilis
domesticae conducat; verum longe aliud astrum in auro occultasse, quod sua efficacia singulari et specifica, sanitati et conservationi corporis humani prae ceteris omnibus, auxilietur, et virtuti Solati assimuletur. Estenim aurum mineralium praestantissimum et constantissimum: uti vegetabilium vinum: Cerealium: riticum: et animalium, Homo, dige itate praestat. De ovius encomio, Picus Mirandulanus, intr. de auro et nuperrime Michael Meierus, de circuloquadrato, i.e. auro. Pretiosissimum etiam habetur, communilegepopulorum. Quippe quod proportio pretii, auri ad argentuch, sit toto fere terratum orbe, duodecupla. Bodin de Rep. 6. c. 3. et nos latius de ea in tr de Nummis. Reliquorum metallotum pretia ferme sunt in certa et variantia.
Ceterumautum sub terris, ut plurimum in montibus, Agticol. 1. c. 14. de metaell. et 15. 16. 17. et in quibus regionib. c. 16. li. 2. et Bermano, c. 11. effoditur; vel saltem in summo cespite, reperitur Geldwerck, die inden Feldern vnder der Tham Erdenliegen. F. cker pag. 43. aut lavatur aquis, sed rarius, Fabr. inobs. metall. c. 1. i. e. in arenis fluviorum, intelligeramenta auri impetu aquarum a venis abrasa, uti in Miinia, Albino teste, in Silesia, Helenio pag. 13. Item qurigrana, Goldkörner, Sand, Goldzehen. Et refert quam plurimas aquas et fontes etiam post Agricolam, et Albinum, Leonhard. Turnheuser, in Pisonelib. 2. c. 13. Inde moslavandi auri arenas Gold zu waschen, uti ipse in Albi flumine anre aliquot annos observavi, licet etiam alia sit ratio lavandi metallum, de qua Ercker pag. 42. et 43. lib. 2. M. Tilman. Friese im Müntzspiegel lib. 4. c. 35.
De auri eiusmodi arenis, vom Goldschliche oder gemülle narrat Turnhenser lib. 2. c. 8. pag. 42. Etliche Wasser führen Goldschlich corporaliter, wehcesnickes anders ist, denn ein außwurff, von den Bergwercken, die durch den Trieb derer Wasser, darin sie gefunden werden, dahin geflößt sind. Aurum deinde purum reperiri experientia evincit, Gedigen Gold, Agricol. lib. 8. c. 2. foss. Erckerp. 42. ut plurimum mistum aliis. Agricol. de re metall c. 24. Es helt kein Ertz allein Gold, es sey dentz daß es gedigen darin, ait Ercker p. 41. et 42. Confer Turnheus. lib. 2. c. 15. in Pisone, per tot.
De veteribus et novis metallis auri, in Europa. Asia, Africa, Agric. de metall. In Bohemia et Misnia, Alb in lib. 2. In India scriptores Indiae restantur, cuius copiam exinde ad Hispanos Christophorus Columbus pertulisse maximam perhiberur. Politicus ergo curam adhibebit, ut si regio ferat, aurum in venis et aquis, quam diligentissime inquitatur et eruatur.
De Separatione hecerogeneorum merallorum, probatione et fusione, infra in opificiis metallurgicis, agetur.
MEtallum auro proximum et vilius auro, est argentum, Silber, Silberertz.
Cuius usus in rebus medicis et aliis etiam maximus, puta nummis, supellectile, instrum entis etc.
Effoditur, rarissime in fluminibus reperitur, vel arenis lavatur.
Nascitur interdum purum, putum, merum. Gedigen vnd fein. Silber, aliis plerum que mistum.
QUid argentum, describit Scaliger, 102. l. 2. Combachius 3. physic. pag. 42. 1. Et unde dictum, notat Fabricius cap. 2. in obs. metall. Dicatum Lunae, uti Soli aurum, proximum locum, occupat ab auro, Agr. 8. foss. c. 5. et vilius est pretio, Bodin. dicto loco, et inconstantius. Quippecui aliquid concoctione longâ decedat et aere corrodatur 8. foss. l. 5. Qualitas eius et vis in medicina, memoratur, a Duncano intr. Chimico, Lonicero, part. ult. pag. 359. Crollio in Basilica, Turnheuser. lib. 3. c. 11. Usus praecipuus in Nummis et aliis operibus civilibus et militaribus, de quibus Agric, 8. fossil. cap. 6. Differentias et species varias notat Fabricius et Agricola cap. 21. dere metall. Erck net. tr. vom Probieren pag. 3. et 4. tit. vom Silberertz. Prima est, quod sit nativum et purum, suum et rude, Gedigen, gewaschen Silber F. bric. 2. obs. metallicar. et Agricola lib. 5. cap. 33. de ertu et causis metall. et lib. 8. foss. c. 5. in Bermanno cap. 23. quod reperiri Plinius negavit, sed experimento confonditur, Turnheuser in Pisonepag. 8. in fin. quod etiam non excoctum malleo tractatur et signatur. Imo argentum rude, mollitie plumbea, exstat et adeo lentum, ut ad candelam adhibitum liqueat, Fabric. d. cap. 2. obs. metallor. Et mihi olim Friburgi monstratum fuit, vegetabile quod dam genus tam osum et pilosum repraesentans. Plerumque aliis metallis mistum, quod si coctum et purgatum fuerit, Pustulatum dicitur Martiali, a quibus solet sepatari, puta aere, plumbo, bis muto, etc. Quin quod et variis fossilibus et saxis connascatur, Fabricius d. cap. 2. et vario colore et forma differat cap. 2. Cognoscitur per mineras, qualia colraereant metalla. Turnheuser lib 2. cap. 16. pertot. Unde argentum aliud alio pretiosius, l. 1. §. 1. de auro, argent. legat. ibi, sinon certum genus a genti legatum sit. In argentifodinis ut plurimum effoditur, rarius in fluminibus, uti in In diâ, Plinio teste, reperitur nec apud nos inventum, vel exarenis lavatur, praeserrim, quae venas metallicas praeterfluunt. Tibi itaque potissimum sit curae, ut in tuis montibus diligenter inquiri cures, num et quid metalli generent, et venas argenti novas indefesso studio excolas, ad exemplum Illustriss. Ducum Saxoniae, quorum aerarium et ditio exinde valdè locupletate, et veteres interdum fodinas. desertas restaures. De argentariis novis et vetustis, vide Agricol. lib. 2. cap. 6. 7. et 8. Item Albin. in der berg Chron. latè.
SUccedit aesseu cuprum.
Cuius usus in re familiari et militari amplissimus: nec non in re medica suas vires vitriolatas exserit.
Purum raro habetur. Plerumque aliis, py??? et saxis aerosis cohaeret.
Et id solum hodie, quod colore ad rubiginem vergit, Rothkupffer.
DIcitur a nobilibus venis Cypri, Graecis xa/lkos Veneri dicatum, Georg. Fabric. c. 4. obs. metall Rhodigin. lib. 19 c. 10. Quid sit describit Combachius in Physicis breviter, post Agrico lam 8. c. 9. foss. Turnheus. lib. 3. c. 13. in pisone, Ercknerus tr. vom Probieren.
Opera quae inde finut sunt multiplicia, rei militaris puta ad arma aenea olim, ad tormenta et catapultabellica; et togatae, ad templa, ad campanas, ad statuas, ad nummos, ad tecta et turres, ad variam supellectilem culinariam, et id genus alia vasa, et instrumenta innumera, quae exparterecenset Agricola 8. fossil. c. 10. sed frequentia utensilium et operum ex illofabricatorum eius maximam utilitatem in Repecommendat praeter usum medicum, Agricol. 8. fossil. cap. 10. Lonicer. pag. 359. Crollius in Basil. Duncanus in Chimia. Coloribus variavit, olim, ut refert Agricol. lib. 9. fossil. cap. 1. Quod natura interdum fulvo colore tinxerit, quod Graeci o)rei/xalkon: interdum candido, quod Pseudargyrum. Natürlich Gelb vnd Weiß kupffer. Fulvum sive Orichalcum Messmg, praecipuam bonitatem et admirationem obtinuit, aererubro multo nobilius, Plin. lib. 34. 6. 2. et Agricol. 8. fossil. cap. 4.das dem Gelde zu nechst geschetzt, wird jetziger Zeitnicht funden: uti enccandidum, Hildebrand. inpar. 2. Magnat. c. 10. pag. 212. Quod. vero Lonicerus pag. 35 9. ait, Kupffer, wenn es geleutert wird vnd gesaubert, schat es eine schöne gelbe farbe, vnd heist Messing, id pyrotechniae convenire non videtur, cum otichalcum ho diernum vulgò Messing, longe alia ratione conficiatur, de quo, et albo aere factitio, in opificiis Vulcaniis: Uti etiam de fentibus ho metallo tinctis, id est. acidulis Sauerbrunnen suo loco ab Agricol. cap. 4. fossil. Aeris differentias loca differentia suppeditant: Erkner. De aerariis, Kupfferbergwerck antiquis et novis Agricol. 2. de metall. cap. 10. 11. Hodie Mansfeldicae celebrantur. Purum aes quidem reperitur, Agricol. in Bermano. cap. 24. pag. 909. Sedraro, G. Fabric. cap. 4. obs. metall.
Cum ergo tanti sit emolumenti et proventus hoc metallum, summa
industria in tua regione quae endum et elaborandum erit. De officinis et focis aerariis, Kupfferhämmer et opisiciis aerariis Kupfferschmieden, inferius. Dolendum est sane hodie abusum aeris in nummis, et dolos tantos ex aere inrepere, ut vix remedio locus sit. Saxones ex Insubribus in sedes antiquas teversi, Belgis numismata subaerata dederant. Quod hodie Germani, apud quos scelus hominum, die Kipper vnd Wipper, omnia loca aerosis et falsis nummis opplet, etiamsi Principes cauri caure cavent, nec tamen caveant, sed surca et igni hoc generis humani catharma tandem extirpandum erit, si salvam Remp. velis. nec cessant flagitionsi isti praedones iam ferme aere deficiente aliud scelus excogirare mistura stanni, cui in tempore obviandum foret, cum post causam vulneratum, difficile sit remedium quaetere.
USus metalli ferri vix enarrari posse videtur.
Adeò enim se se extendit ad opera pacis et belli, et in quovisstatu: atque etiam efficacem medicinam intus et extrinsecus exhibet.
Et proinde si regio ferat, cultura eius summo studio exercenda:
Quidppe quod vel ex venis effodiatur in montibus, vel in agris colligatur et eruatur: vel etiam lavetur, cuius massulae ramentaque ex aquis eximuntur.
DE usu quottidiano ferri, quis est qui scrupulum moveat? qui latius in opificiis ferrariis patebit. Operum exempla quaedam refert G. Agricola lib. 8. fossil. cap. 13. In re medica usum eius etiam vereres Medici haud ignorant. Plin. 34. cap. 15. quem recentiores hodie opera Chimica ampliarunt, de quo fuse in tr. vom Stahl vnd Eysen, ex latino Medici Hispaniae Nicolai Monardi, ubi de Qualitate differente agit, et ferme contraria agendi, post Agricol. lib. 2. cap. 14. et 15. de metall. Lonicer. pag. 360. Turnheuser lib. 3. cap. 13. in pisent. Nomen explicat G. Fabricius, et quod Marti dicatum cap. 8. obs. metall. Inquibus regionibus et terris nascatur, Guil. Gibertus in tr. de Magnet. lib. 1. cap. 7. et 8. Et plura qui desiderat Matthes in Sarept. et Agricolam 8 fol. 13. Ercker pag. 124. adeat: ubi differentiae, natura et vitia eius perscribuntur, post Plin. lib. 34. cap. 14. Reperitur non tantum in montibus, sed etiam in agrorum planicie excavatur, uti in Sile sia et Lusatia fieri videmus, et alibi ex aquis colligi et lavari, Fabric. cap. 8. observat. metall. notat. Et quod mirum, effossum in Silesia et Lusatia nova incrementa capit. Suum negatur à quibusdam reperiri, cum alias colore admodum variet, sed purum tamen à natura etiam
produci asserit peritus rei metallicae G. Agricola 8. fossil. 13. praesertim quod iuxta magnetis venam oritur, et ferrum dives appellatur. Ferro tinctae sunt interdum aquae, unde sapor ferrugineus, Fabricius, Detinctura ferrisuo loco docebitur, vom Härtten, quâ ferrum chalybi simile redditur, vide Lonicer. 1. cap. 97. Agricol. Chalybs enim partim nascitur Stahlstein, vnd natürlicher Stahl, dictus à Chalybib. vel Alybibus, vom alten Bergman Jabell, Matthes. contion. 9. paga 35. et conc. 8. p. 106. et. 109. Et sub ferrigenere continetur: et quale serrigenus, notat Mag. 2. cap. 8. miscell. Tzetzes 10. pag. 338. Stahl ist auß Eysen, Lonicer. pag. 359. vel arte ita fit duritie et robore inducto, de qua infra, ubi de officinis ferratiis, Eysenhammer, et earum effectu, bacillis et tabulis ferri Eyserne Stäbe vnd Platten, Lapides ergo Politicus hic ferri, vulgo Eysenstein, in sua ditione investigari et excavari studeat, in varios ulus belli et pacis. Extare etiam matriam similem lapidi ferri colore, sed non duritie, magis fragilem, et minus ponderosam, vulgo Eysenthon, argillam ferri, Febricius cap. 8. observat. metall. observat. Cura magnete ferrum trahatur, Lucret. lib. 6. et nuper in tr. de magnete Anglus latissime. Adde Plin. 36. cap. 16. Tzetzes 6. c. 66. Sed adhuc sub Iudice lis est.
USus quoque maximus est stanni, praesertim ad utensilia et crepundia Allerley Küchen vnd haußrath, vnd tockenwerck: sed non tantusin medicina.
Misceri solet cum plumbo, cum per se sit minus tractabile, longe tamen differt stannum à plumbo, nec candidum plumbum, ut vulgo indigitarisolet, cum plumbo cinericio sive nigro idem est.
QUid stannum definit Combachius in Physicis: Etdicitur Germanis Zien, Zienertz, procul dubio à ramentis von Zeinen, daß mans anfänglich zu zechen gegossen, Lonic. pag. 369. et lapillis, unde stannum excoqitur darauß man Zien maches, vulgo Zwitter, forte, uti putat Matthesius, von zwintzern vnd gleissen, vel à Graeco Cassiteron, quasi Siteron, Sitter et postea Zwitter. De quo agunt Agticol cap. 25. deremetall. et lib. 8. fossil. ubi, quae genera, locus et quomodo inveniatur. Turnheuscr lib. 3. cap. 14. et 15. in Pisene. G. Fabricius 5. observat. metall. Alii Weißbley (non quod natura candidum nascatur, sunt enim lapides potissimum nigri, sed quod igni coctum cendorem singularem accipiat, quamvis et candidos et flavos, sed ratius, weiß vnd gelber Zwitter videtis) cum tamen natura et qualitate à plumbo distet, ut notat Combachius c. 5. pag. 427. physic.
ex Vincent. spec. nat. lib. 8. cap. 38. quod stanni natura sit calida et humida, plumbum vero esse frigidum et humidum in secundo gradu; et ex Platoat. cap. 45. Quod stannum epati sit appropriatum, plumbum vero spleni. Stannumenim lovis tantum dominium agnoscit, at Saturni, plumbum, Reperitur etiam purum, velinnatum lapidi candidissimo et nigro, aut totum in natum est superficiei. Et in fluminibus lapillos steriles, Eifferzien=steine, compertum est inveniri, Fabric. d. cap. 5. Opera quae exinde fiunt dicsipsa indicat. et usus eius in re medicâ vix, nisi externus, à multis agnitus fuit, Agricol. 8. foss l. cap. 12. Uti Duncanus in Chimiatrica mineralium, usum eius plane praeterit. Sed recentiores quoque usum stanni ad medicinam, puta, Sal lovis, Crollius pag. 225. et Oleum, Clodius pag. 106. et stannum philosophicum, Theophrastus in Vade mecum, pag. 100. adinvenerunt, et ad lapidem Philosophicum multum prodesse asserunt. Quibus in locis olim et hodie effodiatur Agricola refert, lib. 2. cap. 8. de metall. Commendatur nostro tempore stannum, quod in Misnia, in monte Graupen offenditur: imprimis vero Anglicum quod splendore et tinritu argento comparatur: sed quomodo tale, et par Anglico arte paretur, inferius monebitur. Ad plumbum transeamus.
PLumbum, alias plumbum nigrum, Graece mo/libqos, Saturne dicatum, usus quoque varios in societate humana, praebet.
Et valetudini, et operibus aliis conducentes.
Utpro inde cura in eo quaeritando et effodiendo modo natura non refragetur, non postponenda sit.
Excoquitur ex lapide plumbario, Bley ertz, vel natum effoditur ex propriâ venâ.
QUantus usus plum bi in Rep. omnes fere norunt, qui ad belli vel pacis studia nati sunt. Hic saltem notare licet, olim codices extabulis plumbeis confectos; fontes, lavacra, tubos et fistulas a quae ductuum, sub terra. quod plumbum nulla aqua consumat, at secus stannum, quod facile corrumpitur in aquis: tum turres, templa et arcesmagnatum ob hanc causam plumbo tegirdenique globos, qui ex tormentis emittuntur ex plumbo, imo etiam ipsa tormenta maiora ad tempus et vices aliquot iaculandi saltem dutantia, fundi. Ut taceam de utilitate eius in me dicamentis. Plin. 34. c. 18. Olim cerussa ad unguenta explumbo facta, Bleyweiß, sive flos plumbi, sed quidni hodie operâ Chi nicâ, oleum, quinta essentia, bilsamus, butyrum, saccarum, mel et sal plumbi ad varios et salutares usus???. Nascitur in fodinis et propriis venis, vel excoquitur ex lapide plumbario ferace et aliis, Agric. c. 25. dere metall. Adeo ut in Hetruria lapides plumbarii nascantur,
qui si incidantur, brevi temporis spatio novis incrementis instaurentur, teste Boccatio Certaldio. Et differt plumbago Glantz oder gediegen Bley, a lapide plumbario Bleyertz, quod quale sit, vide late Laz. Erckuer lib. 4. vom Bleyertz. Periti enim in hacarte consulendi sunt. Quod etiam colote albicante, obscuro rubeo, caeruleo, variat, post Agricol. lib. 2. cap. 13. deremetall. Turnheus. lib. 9. cap. 14. et 15. in Pisone, Lonic. pag. 359 G. Fbric. c. 7. obser. metall. et Matthesium in conc. Sarept. et quomodo definiatur et à stanno discriminetur, Combachius in Physicis lib. 3. cap. 5. tradit.
PRaeter metalla dicta, alia etiam medii et infimigeneris sunt.
Medii, Electrum naturale, Bismutum, Antimonium: Infimi, Argentum vivum, auri pigmentum, Sulpur, Calcanthum, alumen, Sal fossile, nitri et petrae, etc. Quorum usus etiam in Rep. pernecessarius et fructuosus ad Medica et alia.
PLacet populari ordine in discrimine metallorum progredi. Quod enim adhuc sunt metalla, et num indies nova ad nascantur, et vetera quaedam denascantur, Chimici et Philosophi disceptant. Brodaeus 6. miscellan. 23. sive quis dixerit haec metallica et metallaria, quod vel sint principia metallorum, ubi Mercurius et Sulpur perhibetur, sive quod analoga sint praedictis metallis, litem nulli movebo, sunt enim indolis metallicae, quod coqui et fundi possint, Metallisch Ertz, dit sich schmeltzen vnd giessen lassen.
De ordine ne labores, modo rem distincte percipias ad metam destinatam. Aliudenim est metalla tractare physice, medice aliud, aliud Chimice, aliud politice, aliud hieroglyphice, etc. Modusdocendi diversus subiectum varie distinguere potest. Electrum licerin natura hodie non amplius exstet, attamen praeterire nolui, ut electrum artificiale, eo melius intelligatur infra. Rerpertum autemin venis metallicis Electrum, testantur metallographi, quibus ut expertis in sua arte credendum. Describitur à Lonicero quod sit metallum melius stanno, et vilius argento, pag. 369. idque duplex; Naturale, de quo hic agitur, quod Marthesins vocat Recht contrasey in Sarept. conc. 9. p. 135. et diciturex mistione auri et argenti proficisci. Lonicer. pag. 369. idque verteres magno in pretio habuisse, Agricola teste. Verum hodie in venis non amplius extre, sed alind artificiale substitui exargento et Sale nitri, Lonic. de quo infra.
Bismutum Wißmut vulgo, quod a plumbo candido et nigro discernitur, secundum versiculum, quem refert G. Fabric c. 6. metall. obs.
Candidius nigro. sed plumbo nigrius albo.
Est enim tertium quiddam, que madmodum cognoscatur, vide Agricolam
in Bermanno cap. 2. Veteribus incognitum fuisse traditur, ibid. et hactenus in Anglia et Misnia tantum effossum. Notet interdum argenti colore ac simile interdum est Antimonio, sed colore praestantius, spitzlger Bißmuth, dicitur etiam plumbum cinereum. Nam Latini uno nomine haectria plumbum appellitant Zien, weiß Bley, oder blanck Bley, graw oder aschenfarben Bley, Ascher. bley, Schwartzbley,Matthiol. cap. 9. pag. 137. Agric. c. 22. dere metall. Et quomodo probandum auff Bißmuth, docet Lazar. Erckner lib. 4. pag. 119. et 120. Item, pag. 4. 6. Fiunt vasa exinde, quae argentea esse putes propter colorem, sedplumbo candido, ocula quoque haud in grata inde formantur.
Antimonium Seibi vel Stibium, vulgo Spteß glaß/vel rectius Spteßglantz, Spießglaß Ertz, Lonicer. pag. 364. G Fabric. cap. 9. obs. metall. differta plumbo et invenitur in venispropriis vel argentariis. Nativum est simile plumbo nativo: excoctum vero plumbo cinereo. Fabric. dict. cap. 9. Agric. in Bermann. cap. 37. Erckaer pag. 123. Est duplex Mas scabrum et leve, et femina quod seriabile et ponderolum.
Usus eius est in tingendis ciliis apud mulieres Italiae, quia tinctura nigrum est, et cilia ornat, et quia nitidum etiam dilatat. Sed in Medicina praevales, ex quo Regulus, flores, balsamus, oleum, citrum, sal, etc. conficitur. Quid. mercurius, cur ita dicatur, sive argentum vivum, Quecksilber, Ertz vnnd Mekall, lebendig Silber, à motu et volubilitate, Quecksilber a quickca, quod est auri fabrum, tonsoribus estnotum. Erckner lib. 4. pag. 123. Agricol. 10. fossil. 8. ubi deformis agit, de appellatione lib. 8. cap. 7. Differemiis, loco natali, usu et effectu, cap. 8. l. 8. Quid vero proprie, de finit Combachius, lib. 3. phys. cap. 8. pag. 408. Est duplex nativum et purum, ac factitium. Fabr. ap. 3. ob. metall. Conser Tumheus. lib. 3. cap. 12. in Pisone, et Lonicer. pag. 361. post Agric. lib. 10. fessil. 8. Ulus potissimum est in re medica et Alchimistica. ex Mercurio enim nativo sat gunt facere Mercurium Philosophorum ad rincturam metallorum, de quo post alios vide And hibavium intract. Alebimiae. Quoid medicamina ex illo varia varioque nomine conficiuntur. Praeteressentiam enim oleum et aquam, Luadanum, Turpetum, Manna, eommendantur, etc. Mercurio vitae multos usos fuisse cum fcuctu sine ulla noxa scio. Modo rite et recte peaeparatus fuerit. Auripigmenti, Operment, quod duplex, album Arsenicum, velflavum et tubrum, Rothgelb, Risogallum, usus est ad colores pictorum, tum medicinam, puta butyrum inde factum et oleum sivebalsamus, de quo Clodius pag. 168. in officina Chimica, et quomodo venenum separandum, p. 67. post Theophrast in vade mecum. p. 72. M. Pabstpag. 2. in Artzney vnd Wunderbuch, p. 58. ut etiam sit possibile Vulcano, venenata reddece salutatia, quod vulgos medicoium hactenus eredere noluit. Experientia vero me et alios ad fi dem confiumavit, qui in chronicis et fixis morbis, spiritualibus et chimicis medicamentis DEI gratia feliçiter usi. Sed haec transeunter.
De aliis metallariis, puta Chrysocolla, Berggrün, Schiefergrün, Lothe, adi Lonicer pag. 365. Agric dere metall. c. 30. et lib. 3. c. 15. Plia. 33. c. 5. De chrysocolla
erit locus in metallificio, vulgo Borraß, quo aurifabti utuntur, Lonicer. p. 363. De terra Cadmia, Cobaltertz, Cobalto. Erckner. p. 4. lib. 1. Agric. 3. fossil. cap. 18. 35 cap. 40. demetall. Sandaraca Bergroth Lonicer. 363. et Agric. 3. cap. 23 fossil. 35 c. 31. de re metal. De Cinnabari nativa, Bergzinober, cuius usus in picturis, Agtic. c. 34. De talco, Talchglimmer, flore metallorum, Agric. de re metall. 38. et F. bric. cap. 10. obs metall. Cardan. lib. 7. de subtil. pagin. 506. Basilius vocat Goldtspat, vulgo Katzensilber, quod etiam variar colore, et usum cum ceteris potius in operationibus Alchimisticis, quam Medicis habet. Duncanus tamen in externis Cadmia utitur, et ex Talco, oleo Theoph. ast. in vade mecum, pag. 74. M. Pabst pag. 84. p. 2.
Sulpuris usum in re oeconomica, nemo nescit, et militari ad pulverem pyrium conficiendum, unlgo sulpur vivum lebendiger Schwefel, quod fossile, sed pingue, Schwefel Ertz vnnd Metall, quod describit Combachius lib. 3. physic. cap. 5. num. 9. Graw von Farben. Lonicer. pag. 360. mortuum sive sulpur exstinctum, vide Agricol. lib. 3. capit. 24. ubi genera, species et vires, Turnheus. in Pisone libro tertio, capite septimo. Quantum in Medicina Plin. 35. capite decimoquinto, ad pulmo num affectus uti appropriatum medicamentum valeat, usio flerum saluberrima testatur. Etquid Balsamus et Oleum, quid spiritus et tinctura, Chimiatrici docent, late et eleganter. Ut tuto ad internos morbos adhibeatur, cuius usus olim tantum in externis. Florum et spiritus efficaciam ad catharros et calculum curandum non semel expertus sum cito, Tuto et ioconde fecundum Celsum, à cuius sumptione ante hac plane abhorrui, falsa imperitorum persuasione seductus.
Calchantum seu vitriolum, atra mentum sutorium, Lonicer. pag. 363. vulgo Vitriol, Kupfferwasser, qua utum proficiat in effectis medicis ex professo longe et nervose demonstravit nuper, post alios, Raymund. Mindererus tract. singular. cuius arcana olim propalare religio erat, uti ex tract. Islebiae edito constat. In quibus locis generetur, quae eius genera Agricol. libro tertio, fossil. cap. 15. et 16. Spi itu velaceto vittioli ad affectum stomachiex voto usus sum, qui olim à Galenicis omnino vetitus. Quid Alchimisticis mysteriis praestet, periti haut ignorant. De opificio coquendi vitriolum infra, wie das Kupfferwasser zu sieden: Et quis usus in tincturis et coloribus etiam suo loco monebitur. Sane multiplex emolumentum ex vittiolo derivari, et propterea eius curam non negligendam esse, palam est. Utatur, fruatur cui regio hunc fetum non denegat. De aquis vittiolatis et acidulis etiam paulo post agetur: Et quae calchanto tinctae ex ferro reddant cuprum in Hungaria et Transyluania et Suecia.
Quae utilitasaluminis Agricol cap. 14. docet, et opificibus patet. Cuius genera cap. 13. Lonic. refert pag. 362. Turnh. lib. 3. cap. 5. in Pisone, puta longum et scissile, rotundum, petrosum, plumosum, Federweiß vulgo, et definitur generatim quod sit salsus sudor terrae ex aqua limoque concrescens, Combachius in Physicis, Medici et Chimici ex illo conficiunt phlegma et saccarum, Duncano auctore.
Eo in externis frequentius chirurgi utuntur, Plin. lib. 35. cap. 15. De opificio aluminis coquendi exaquis vel terris aluminosis infra.
Sequuntur salia fossilia, puta sal nitri et petrae, Salpeter vnnd Salniter vulgo (nam sal quoque est factitium) sal ammoniacum, salg mma.
Quid in genere sal sit tradit Combach. in Physicis cuius qualitas 1. acrimonia, 2. removerc putredinem. De cuius laude Caelius lib. 27. cap. 24. potestate 6. c. 1. In medicina Plin. 31. cap. 7. et 9. De Halonitro et differentiis Agricola 3. cap. 9. 10. 11. Turnheus lib. 3. cap. 6. in Pison. Usus eius in medicina varius uti ex tract. singulariapparet. von Salpeter vnnd seiner Zubereitung, wie er in vnterschiedenen Kranckheiten gebraucht werden soll, Theophrast. in vade mecum. pag. 45. Plin. 31. cap. 10. Ex quo Chimiatrici eliciunt oleum, spiritum et crystallum minerale cum saccaro. Angel. Sala in Synopsi Aphorism. Chymiatr. Sect. 1. num. 39. testatur, quod non sit sal, in quo plus mysteriorum quam in nitro reconditum. Alii exinde opifices aquam regiam et fortem faciunt, vulgo Scheide Wasser. Quid ad pulverem pyrium expediat in propatulo est. Et quomodo sal nitri coquendo paretur suo loco monebitur. Quantum industriae ad studium salis nitri Reges et Principes adhibeant, quippe quod tota Artigleria eo innitatur ad compositionem pulveris sclopetarii in suis ditionibus, sciunt illi, qui in Polonia, in Italia et in Germania hinc inde varia territoria peragrarunt, ut passim coctores salis nitri, hoc tempore Martiali, alantur et promoveantur.
De sale Ammoniaco Lonicer. pag. 361. Agricol. lib. 3. cap. 8. pag. 425. Cuius utilitas praeter medicinam etiam in multis; Utietiam salis gemmae, ex quo oleum spiritus. Quorum fossilium ratio in Rep. ad usum communem, non postponenda, sive regione ferente ut offodiantur, sie ut aliunde affe rantur beneficio mercaturae. Hic satis sit indicasse, quae metallaria sive fossilia, et qualem dese usum praebeant et proventum. De salis coctura ex aquis sale tinctis suo loco docetur.
De ambra natinua et bitumine, vulgo Erdpech, naphta, vide Agric. 4. cap. 15. et cap. 1. et 16. Plin. 2. cap. 108. Cael. lib. 28. cap. 25. De Ebore fossili Plin. 36. cap. 18. etc.
PRaeter fossilia insubterraneis locis, deprehenduntur etiam liquores et aquae minerales, puta Acidulae, Thermae et Salinae, vulgo Sauwerbrunnen, warme Bäder, vnnd Saltzbrunnen, oder Sählen.
QUae minoris infectae et tinctae. Adeo ut vel corporaliter vel spiritualiter vim mineralem secum trahant. Quarum virtus plantis medicinalibus ad multos gravissimos et inveteratos morbos profligandos correspondet, imo
saepe praevalet. Ut quod per herbas curatu impossibile, tandem vi penetrativa mineralium a quarum sanitati proficiat Von mineralischen Säfften in gemein, vide Turnheus. lib. 3. cap. 16. post Agricol. Et quod plantae mineralibus cooperentur, lib. 4. per tot. et cap. 7 singulariter quoad Sympathiam remediorum in cap 10. et 11. Prodiit etiam ex quatuor libris eius promissis, de aquis mineralibus in universo mundo unicus tantum, qui Pison dicitur (reliqui forte praeventu mortis restant, 2. Gihon, 3 Hide kel, 4. Phrat) recusus Argentorati anno 1614. In quibus vatiae qualitates minerales deteguntur, quas hic inquirere nostri instituti non est, sed saltem innuere valetudinis, civium et exterorum gratia, si natura loci eiusmodi aquas suggerat, ut donum dei diligenter investigandas, probandas, et structuris idoneis adornandas, concludendas, ad usum lavandi et potandi. Hasce enim aquas minerales singulari gratia Dei huic vel illi tantum regioni donari, nec promiscue cuiusvis loci esse, experientia monstrat. Quaqrum mentio in sacris quoque habetur, Genes. cap. 36. Daß Ana warme Wasser in der Wüsten funden. Cui respondet Iob. 5. et 2. Reg. 5. Quiles sint Acidulae, id est, frigidae aquae et acidae, praesertim quod vitriolo tinctae, quarum vires Agricola, pag 217. et pag. 232. vel calidae, Thermae dictae, quae unde calescant, tradit Turnheus. lib. 1. in Pisone cap. 18. et cap. 8. et. 9. ubi de earum vi minerali, ut plurimum sulpurea, nitrosa, aluminosa, etc. spirituali et corporali, lib. 2. autem agit, quomodo probandae et examinandae, quid mineraetrahant, was sie halten vnd führen. In Bohemia celebres sunt carolinae et Teplicianae, in Silesia Hirschberg nses, de quibus singularem tract edidit Suencus Medicus Gorliciensis. Acidulae alibi locorum in Germania. Conducunt hae aquae non solum sanitati, sed etiam statum Principis magnificum et locupletem reddunt. Ad quas ex longinquis locis, thesauri illius pretio sissimi, valetudinis, quae vitae mo tisque sequestra est, recuperandae causa, aliis medelis nihil proficuis, maximo cum sumptu, exteri convolant. Qui de hisce pleniorem notitiam affectat, perlegat Langium in Epist. lib. 2. Epist. 52. Georg. Agricol. de metall. lib. 1. cap. 12. et seqq. late Guarinon. lib. 5. c. 14. von kalten, lawen vnd wilden Baden. Tabernaemontan. in Thesauro aquarum. Andr. Libau. tract. de aquis Mineralib. Kentman. Fallopium tract. de aquis thermalib. Wecket. in Antidotar. Horstium in dissertat. denaturathermarum, anno 1608. Et exspectatur propediem neuwer reformirter Wasserschatz, auß Iacobi Tabernaemontan. Büchern, vnd andern, von Sauwerbrunnen vnnd heilsamen Trinck, wassern. Item, von allen metallischen warmen vnd kalten Bädern, Petri Uffenbachii Francof. anno 1623. Item Iohan. Stephani Thermologia Nova, Ratisbonae in 4 anno 1622. De Acidulis Egeranis, ex quibus olim vitriolum coctum fuit, vide Epistol. Matthiae Hotnik, Medici ordinarii illius loci, sub dato, Egrae, die 29. Martii, anno 1614. quas sale, vitriolo, et momento sulpuris constare asserit, idque exterra scaturiginis, et sapore odoreque potius, quam per disstillationem (cum earum virtus magis in spiritu, quam substantia consistat) apparere, et valere ad alui obstructiones, contra Molanchol. Hyppochondr. Hydropen, Haemorthoides aperiendas et restringendas, calculi attenuationem et
intemperiem renum calidam corrigendam, Spiritus tam fortis inest, ut saepe fictilia, arctius conclusa, rumpat. Adsalinas pergo, quae sale tinctae, uti Halae Saxon. et Lunaeburgi, Colmanae in Pomerania, etc. reperiuntur, ex quibus sal excoquitur. Quarum investigatio in tua Provincia non posthabenda. Quantum enim profectura Rei public. quis est qui non intelligat, salis promptitudinem in patrio solo habere, cum aliis locis denegatum sit. Interdum natura aquas salfas regioni indulget, sed aquis aliis mit wildem Wasser, admistas et superatas. Sunt qui opera et arte aquas alienas separari satagant, at multoties frustra tentatum fuisse scio, licet de certitudine sponsionibus certarint multi. De sale excoquendo ex salinis vel aqua maria infra suo loco verba ficiam. Hic salinas, uti aquas minerales, inseruisse haut inconveniens fuit.
DEnique ad fossilia, lapides pretiosi et minus pretiosi referendi sunt, tum terrae omnis generis:
Gemmarum usus in medicamentis et ornamentis praevalet: ad quas refero succinum, corallia, perlas, Bezoar et Tartarum, etc.
Lapidum et terrarum mineralium usus facit ad medicinam, maxime vero ad tecta et res domesticas, puta terrae Strigensis, sigillatae, Lemniae, Armenae, marmorum, saxorum, calcis, cretae, arenae, etc.
GEmmas esse lapides nemo dubitat, sed pretiosos, qui aut occurunt sua sponte, aut eximuntur ex arenis aut fodinis montium, Agr. lib. 6. cap. 2. Utilitatem praebentin Medicina, ut Chimici testantur, licet alii contra sentiant, Combac. in Phys. lib. 3. cap. 6. pag. 435. ut infra in Chimiatrica pluribus attingam, et vario colore et splendore distinguuntur, et ideo ad ornatum adhibentur, Matthes. in conc. 3. pag. 39. Edelgestein sind dienstlich zur zier vnnd Notturfft dieses Lebens. Quaedamnitent et sunt pellucidae, contra opacae quaedam, agricol. cap. 1. fossil. et 5. Uti sunt Adamas, Sapphirus, Crystallus, Smaragdus, Sardius, Opalus, Carbunculus, Hyacinthus, Rubinus, Mignes, Turcois, Granatus, et similes, de quibus Erasmus Libanothus, Kentman. Gesnerus, scriptum Euacis Regis, Fr. Rufus, Epiphag. Episcopus, Anchel. Boetius, Dioscorides, Garzias ab horto, Marbodeus, Barth. Anglicus, Vincentius, et aliipassim, Pet. Mexia in tr. Hisp. var. lect. p. 4. c. 2. post G. Agric. Hisce addi possunt minus pretiosi, Haemathites et laspis, etc. Item cum hisce conferri quoque lapilli, exanimalibus excerpti, Colubrinus, Bufonius, etc. quos omnes enumerate forte taediosum foret, praesertim cum in praedictis auctoribus reperiantur. Ex quibus praeter ornamenta praestantissimam medicinam Chimici ope Vulcani extrahunt, quod non est cuiusvis Pharmacopaei. Theophrastus, Crollius, Cunradus, Clodius, Tenzelius, hic excellunt.
Ad hanc partem libet referre Succinum Agstein, Turnh us. lib. 1. cap. 12. in Pisone, pag 12. qui ait esse metallare sucum, Plin. 37. cap. 2. De quo tract. singul. Wittichius, Agricola, lib. 4. cap. 8. et seqq. usque ad c. 16. Cuius usus in Medicina prolixe comm. ndatur inde enim fit spiritus, O eum, Sal, ad varios effectus internos et externos proficuum. Exinde etiam torno et scalpro, varia utensilia effigurantur, ut merito eius ratio, si locus ferat, habenda, quod non negligunt Borussi, et alii. Corallia et Perlas, de quibus Wittichius c. 21. Cardan. 7. subtil. 7. Agric. 6. 4. c. 19. f. ssil. Ex quibus Chimistae cordialia et Epatica eliciunt, tincturam, oleum, Magisterium, Sal. Ornatui muliebri inprimis inserviunt.
Berzoat ex animali depromi dicitur, uti tradunt, Wittichius, Pareus, Casp. Bauhinus, et contra venena prodesse. Tartarus ex fecibus vini, cuius oleum, aqua et spiritus, sal, sulpur, crystalli, magisterium paratur in varios usus medicinales, uti Cunradus Beguinus et Crollius eleganter docent, vide vereinigung der Galenischen vnd Paracelsischen Artzney Kunst, Basil. in 4. anno 1622.
Quod lapides vulgares et terras minerales attinet, nec cura eorum praetereunda. Quippe quorum ufus praecipuus ad aedificia, magnifica palatia, Marmorum, alabastri, Iaspidis puta, de quibus Agricol. libro septimo, cap. 1. 2. ubi varia genera refert, 4. 5. 6. 7. usque ad 11. Opera ex marmore et usum eius in Medicina attingat. Lonicer. 1. cap. 50. Plin. 36. cap. 6. De Alabastro, Caelius 24. cap. 24. Plin. 36. cap. 8. de Iaspide 6. fossil. 24. post Matthiol. Garziam ab Horto. Misnia olim marmora ex Italia, et aliis exoticis locis ad st ucturas magnatum adferri curavit magno sumptu: hodie industria elegantissima generat ex propriis visceribus eruit (iuxta Friburgum zu Gellenberg, Weißlich vnd Blaw) et alibi locorum Germania plura exspectat.
Denique saxa fossilia et fissilia Stein vnd Schieferbruch, siliccs, lapides molares, etc. magno sunt usui ad aedificia communia et alia. Saxorum nomine, Pirna in Misnia celebratur. De hisce lapidibus vulgaribus tractat Agricola 7. fossil. 17. 18. 13. et 14. 15. et de re meta Hica, cap. 41. ubi varia Saxorum genera enumerat. De silice, Kiselstein. lib. 7. cap. 10. Plin. 36. cap. 22. Cuius usus ad plates complanandas, et vias regias sternendas, cuius oleum etiam, arte spagirica, in varios usus extrahitur, teste Cunrado pag. 27. Molatium lapidum, quanta sit necessitas, nec cuiusvis Ioci, nemo ignorat, qui molas novit, ut ultra multa milliaria saepe grandi cum impendio, ex lapidicinis aliorsum et in loca dissita, ubi nulli, aut penuria lapidum exstat, transferendi et trans mare et flumina saepe traiciendi sint.
Quis usum cotis, lapidis Lydii, specul tis Plin. 36. cap. 22. pyritis, Plin. 36. cap. 19. smyritis, pumicis, Plin. 36. cap. 21. nescit Wetzstein, Probierstein, Fenwerstein, Schmirgel, vide Agricol. et G Fabricium in observat. post Plin. Plutarch. Theoph. Vinc. Bellava lib 9. natu. speculi De lapicidinis Aelian. in Var. Graec. f. 56. et Lonic. 1. c. 50. Crient. 2. cap. 6. Praeter lapides ad architecturam necessarios desideratur arena, Agricol. 7. fossil. cap. 16. Plin. 36. cap. 6. Calx, 7. fossil 18. 19. Ad alia cieta candida, 2. fossil. 18. etc. 36. in Bermanno Lonicer. 365. Terra nig a 2. cap. 20. Argilla ad vasa
figulina cap. 11. et 12. Marga. 2. ca. 9. Ochra in Bermanno cap. 29. Et quae medelis inseruit terra sigillata, quae à Montano in montibus Strigensibus, paucos ante annos, singulari vigilantia inventa, et axungia solis dicta, de qua Wittich. pag. 132. von Bezoar, Lonicer. pag. 360. Agric. 2. cap. 19. fossil. et dere metall cap 35. Helenius in Silefiogr. cap. 2. pag. 16. ubi de hac Epigrammat. Kuntat. p. 2. Medic. destillat. et ipse Montanus libellum edidit. Bolus Armena 2. cap. 23. Samia, 2. c. 16. et reliqua, de quibus Plin. 36. c. 16. 19. 17. 7. Unde latumiae, lapidicinae, creti-areinicalcifo dinae colendae. Quarum rerum, licet vilium, maximum e t quottidianum emolumentum.
PRaedia rustica et agrorum? ita Metallicae structurae ad metallorum culturam pertinent: Adeo ut saepe novis metallis repertis nova oppida iuxta venas et fodinas exstruen da. Unde et Rem publ. tuam ampliorem et populosiorem reddes. Et tota res metallica legibus et magistratibus metallicis gubernanda.
EXemplo sint tibi Elect. et Duces Sayoniae, qui fodinarum inventatum gratia nova oppida aedificarunt, Annaebergum, Snebergum, etc. quorum politia metallica Bergordnung, laudabilis et ad alia commode transferri potest. Vide Berg Ordn. Hertz. Augusti vnd Landgraff Moritzen in Hessen, Anno 1617. in 4. Item Ordnung der Bergw. in Böhmen, Sachsen, Oesterreich, Bzunschw. Lüneburg, 2c. Leiptzig, Anno 1615. Confer Agric. lib. 4. von allen Emptern der Bergleute. Quo lectorem brevitatis studio velim remissum. De praecipuis Lobwasser:
Bergmeister.
Bergmeisters Lob
Ist daß er hab
Guten Verstandt
Wie es gewandt,
In Stollen vnd Schacht,
Das Werck recht macht,
Auch richtig sey
Daß durch Vntrew
Die Gewerck nit werden abschew.
Geschworne.
Die Berggeschworne
Sind die erkorne,
Die das Gebäw,
Mit aller Trew,
Als Schacht vnd Stollen,
Bessern sollen,
Daß die Arbeit
Fortgeh allzeit,
Die sonst ohn das darnider leit.
Coronidis loco tene, Politici usum in hac patre, uti et aliis, duplicem esse, unum Analyseos in examine suae vel alienae Rei publ. aut civitatis, ut inquirat, quae bene ficio velagrorum, vel metallorum culturae. in Republ. adsint, vel desint, et si deficiant, quibus mediis aut transplantatione vel translatioe aliunde
resarciantur, et quae cuiusvis loci, cum aliis communia, vel propria. Uti in Schotlandia, Et Insulis Orcad. (vide Michael. Meyer. D. in compendio Miraculorum Anno 1620. in 8. edit.) genus anatum, quod atbores producunt, et mare perficit: In India aromata, Guaiacum, Tobacum: struthio camelos, Elephantes in Asia, Alce in Polonia, in locis marinis varia et mira genera concharum, Wunderhahr gewächs von Muscheln, Schnecken, Fischen, 2c. Matthes. Conc. 3. pag. 39. In genesi vero, in fundatione oppidorum, vicorum, praediorum, urbium etc. ut rationem locorum habeat, quibus in aedificanda, quaefructus superficiarios montanos, nec non fluviatiles suppeditat ad cibaria, poculenta, domos et supellectilem sufficientia.
Et haec de agti et Metalli, corumque partium cultu, quantum ratio politica exegerit, d:sseruisse ad lubitum: Sequuntur Mechanicâ.