DIstinctio causarum belli in instificas, et suasorias et hic §. I. et infra cap. XX. §. 1. ut et in Annotatis diligenter explicatur. Qua in re, qui subtilius velit versari, animadvertet: instificas causas esse partim manifesti inris, quibus opponuntur tum manifesto iniustae, tum falsa inris specie adornatae; partim controversi inris, quae in foro conscientiae, sive in examine aequitatis naturalis, effectum iustificarum sortiri non debent; et licet pro iniustis à priori haberi nequeant, non magis tamen efficaces, quàm iniustae aut maioris momenti, quantum ad vim impellendi ad bellum, reputandae sunt. Controversae item videri possunt vel vulgo gentium, vel prudentibus. Atque in hac quidem de iustitia quaestione, satis apparet, locum non esse iis, quaeiure civili unius gentis insta censentur, quatenus illud ius civile à naturae et gentium iure distinguitur. Nam cum ius civile
quodcumque, idem dicit, quod ius naturae, respectu invalescit quidem altiore, sed detractis, in accommodatione, omnibus quae ad corpus societatis ut talis pertinent. Bellum enim publicum geritur extra limites civilis consociationis. Et quae de privato bello, iure civili statuuntur, vel repugnant iuri naturali (exempla non deerunt suis locis) vel ius naturale sanciunt explicantque, id est, civilis societatis defectui, non unis de causis evenire solito, subveniunt. Crebrius dubitatum est de iis, quae inre civili plurium gentium insta ponuntur: an in causis bellorum instificis locum queant tueri, qua de re in tempore, sub exemplis agetur. Suasoriae causae, aut seiunctae sunt prorsus à instificis, aut cum iis coniunctae. De iis, quae plane à iuris respectu remotae sunt, facilis est diiudicatio. Coniunguntur autem cum instificis non uno modo. Ex consilio enim propositoque coniungentis vel ad quaestionem iuris accommodantur, et de inre Aliquid participant; vel in sola quaestione consilii terminantur. Illo modo vel probabiles, vel improbae, vel ambiguae sunt: Hoc modo, vel prudentiam decent, vel imprudentiam referunt, vel dubiae aestimationis sunt. Prior modus adstrictioris, posterior laxioris, necessitudinis tamen, est. In priore, quid socia et fautrice iustitia; in posteriori, quid praegressa iustitia, consultum sit agere, spectatur. Nolo singulorum casuum exempla subicere. Ponam tamen aliquid, quod cogitationem lectoris invitare possit. Gessit aliquis bellum, quod ille, cui illatum
est, semper iniustum et saevum credidit; tum causa, tum duritie finis, sive conditionum, quibus pax facta est, acerbitate. Interea, qui priore bello inique oppressus sibi videbatur, accepit causam iustificam belli oppressoribus inferendi. Ad hoc faciendum, adiunxit etiam illas causas, ut vindicaret in auctores prioris belli acerbitatem, et damna amplificatione ac emunitione finium resarciret. Quàm haec, prope aut longe ad causam iustificam pertineant, multum interest, quo habitu et ratiocinatione animi, aliquid suscipiatur agaturue. Quae secreta cum solus Deus introspiciat, multa hominibus non liquere certum est. Plurima tamen in exemplum posse sub hypothesi proponi (si quis hoc illove modo animatus bellum sumat) et res hactenus parum curiose traditas, exquisitius declarari, nemo dubitaverit.
§. II. Fontes belli, cum ex sententia aliorum (in illis verbis, plerique bellorum tres statuunt causas) tum ex sua, sub comparatione causarum, ob quas in foro dari potest actio, ita proponit:
Bellum geritur ob iniuriam aut
Nodum in scirpo quaerat opinor, qui hic in vocabulis ad patiendum liberalius adhibitis velit argutari, ubi de mente scriptoris constat. nisi quod de bello poenae, gravior ratio moneri iubet, non esse bellum poenarium accurate loquendo, inter eos qui summa utrinque potestare praediti sunt; sed aliquid poenae comparabile. sicut infra suo loco ostendetur.
§. III. IV. V. De bello privato iusto, ad vitam defendendam agitur. et iam supra dixerat 1, 3. 2: omnium populorum legibus insontem indicari, qui adnersus aggressorem armis vitam periolitantem defenderit. Civilis lex sequitur hic naturalem rationem. Natura enim unicuique defensionem sui commendat; natura, inquam, non animalis tantum, sed rationalis; cui consentaneum scilicet est, vitam suam adversus omnem vim iniustam defendere. Quae tamen defensio et tutela, ut inculpata sit, moderamine opus habet, ipsa naturali ratione iterum dictante: 1. ut defensionis ratio ad offensionis sive aggressionis modum exigatur: id est, ut nihil aliud proprie spectetur, quàm depulsio periculi, sive id, quod ad arcendum periculum vitae, et in quantum, opus est. quo pertinent, quae ex Thoma §. IV. adferuntur. Hinc proficisci palam est, quae de cansse et modo inculpatae tutelae apud iuris civilis conditores et interpretes varia occurrunt. 2. ut in continenti fiat defensio, et adversus praesenspericulum: sicut §. V. amplius explicatur. Interposita enim mora temporis, minuit opinionem necessitatis, et generat suspicionem
doli, sive propositi non inculpati. Quod Demosthenes in explicanda lege Solonis observat: [Note: Orat. adu. Aristocr. p. 436. edit. Gen. 1607.] tw=| pros2gra/yai to\ e)usqi\s2, a)fei=le to\n tou= bkleu/s1asqai/ ti kako\n xro/non, dum adscripsit STATIM (si quis statim defensionis causa occiderit) sustulit tempus quicquam mali consulendi. Verum, cum ob infinitam varietatem rerum ad eiusmodi actiones concurrentium, et ex iis emergentium, saepe parum in expedito sit diiudicatio, viri prudentis arbitrio et definitione opus est; quam Aristoteles ex ea ipsa causa in moralibus regulam fecit: sicut Iureconsulti, [Note: V. Carpz. Pract. rer. crimin. part. 1. p. 28. et 29.] postquam plurima subtiliter persecuti sunt in hoc argumento, ipsumque moderame~ defensionis à moderamine inculpatae defensionis, notis quibusdam insignibus distinxerunt, multa Iudicis prudentiae et arbitrio relinqui oportere, profitentur. [Note: V. 10. de Dicastillo de Iust. et Iure lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 3. et 4.] Theologi quoque morales non pauca consignant, quibus ultionem à defensione discernere liceat; et mixturam utriusque, aut commutationem, variis exemplis curiosius figurant. Ex Theologis et Iureconsultis ac Philosophis, itidem velut in locum communem conducit aliqua Fernandus Vasquius Controu. Illustr. lib. 1. c. 18.
Multum autem ad rem totam arbitrandam facit, recte intellecta origo belli privati: quam ex defectu iudicii, sive cessatione iudicii, merito arcessit Grotius. Quamdiu enim iudicis copia est; nec necessaria, nec inculpata defensio haberi potest: quotiens vero iudicio contendi non est quitum, sua cuiusque ope, quae alias
iudicio corriguntur aut obtinentur, defendi impetrarique fac est, ita tamen, ut in odiosis interpretatio restrictius et secundum aequitatem fiat, Scilicet, quae sine caede peragi potest defensio, ad caedem non extenditur, si iusta haberi debet: in quantum quidem defendenti se constare potuit, non opus esse caede. Sed haec saepius inculcantur. Hebraei moderamen inculpatae [Note: De 1. N. et G. lib. 4. c. 3.] tutelae ita explicabant, teste Seldeno: ut tutela, si fieri posset, incruenta praestaretur; sin vero, etiam cum aggressoris membri alicuius mutilatione seu abscissione: quae si neque sic praestari posset, caedes aggressoris legitima habita, nec aliter. Tutelam autem hic intelligebant tum sui, tum alterius. Cum dicitur alterius, quaeri solet: an quod pro mea defensione licet, etiam pro alterius defensione liceat: tum in quantum utrobique quis teneatur. Qua in re laxius, adstrictius versari pleroswque videas. Quae omnia Grotius etiam attigit, in sequentibus. Adde Dicastillo lib. 1. tract. 1. disp. 10. dub. 8. In Legibus [Note: lib. 1. tit. 9. l. 19.] Longobardicis, ex constitutione Rotharri, si quis liber homo se defendendo liberum hominem occiderit, illud quidem, accurate spectatur, an probatum fuerit, quod se defendendo liberum bominem occiderit; sed in hoc ab aliis legibus differt mos Germanicarum gentium, quod Compositionem i. e. mulctam pecuniariam et Wergildum [Note: lib. 4. 1. 27.] tamen exigebat. Sic in Capitulis, si quis aliqua necessitate cogente homicidium commisit, itidem compositio sancitur: aut, ecclesiasticae disciplinae [Note: lib. 7. tit. 295.] decernuntur. Sicut in his severitas, ita in aliis
homicidiis citra necessariam defensionem patratis, lenitas singularis apparet, quod non motte luebantur, sed compositione. Vid. Hieron. Bignon. ad formul. Marculf. 1. 18.
[Note: p. 471.] Quae in §. III. parte posteriore habentur, repetita legas lib. 3. cap. 1. §. 2.
§. IV. Sententia Scholasticorum proponitur, de transfodiendis aut obterendis iis, qui defensioni aut fugae, cum de vita servanda agitur, obstant. pertinetque illa quaestio, ad locum, an [Note: de Iust. et Iur. lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 11.] liceat occidere innocentem? Ponit Dicastillo exemplum, infantis i n via angusta et claudi concultati à fugiente. vix enim videtur fieri posse, ut obstet de cetero, fugienti salutis causa, nisi qui se ipsi velit ultro adversarium constituere. quo eventu mutatur genus quaestionis. Ut autem proposita est, non immerito dissentiunt ab affirmantibus Theologi cautiores. Ut enim quis velit necem infantis et claudi, nulla sua culpa fugae obstantis, salva pietate et iustitia fieri nequit. Una est ratio, ciendi in tali facto misericordiam pro faciente, si credatur, non proposito aut consilio, sed circumstantia periculi consternatus sine provisu futuri conculcasse infantem claudumue. Et Grotius hic erudite versatur, partemque tutiorem eligit: ut et §. sequente. Quod autem ait, si naturam solam respiciamus, multo apud eam minorem esse societatis respectum, quàm propriae salutis curam, recte acceperis de primis naturae, sive de natura animali: cuius instinctionibus saepe lacessitur animus ratione in ordinem redigendus.
Natura enima rationalis, sui finis satis intelligens, cum ad societatem colendam condita sit, omnem filauti/an eo refert, et ita moderatur, ut inde leges accipiat. Id quod explicabit hoc ipso capite Grotius §. 9. Ponam h. l. exemplum quaestionis. Praefectus quidam militaris è praelio fugiens, hoste instante, de suis militibus unum in conferta turba antepositum transfodit, ne fugae mora crearetur. Nemo repertus est, qui absolveret aut excusaret factum: cuius invidiam sola absentia declinari, unadenique ratio fuit.
Ad §. V. electis testimoniis, accurata distinctione metus in periculo, subiectis quaestionibus et casibus, quos vocant, constantem, adlungi debet necessitudine quadam §. h. c. 17. Scholastici dicunt, defensioni non ante ius et viam dari, quàm cum aggressor s. insultator inceperit moraliter. quo pertinet, cum se parat, cum arma arripit. Dicastillo lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 9. an liceat praevenire eum, qui paratus est iniuste aggredi? ubi plures casus. Quod apud Grotium dicitur, in insultatore spectari, si appareat eum arripere arma occidendi animo, multam disquisitionem habet. Atque hic spectatur, si telum seu armorum genus sit letale; si aggressor viribus aut arte sit penitus superior: quaeque alia in iudicio ferendo considerari merentur.
In mutilatione membri §. VI. recte considerant Philosophi membra esse inter ea bona, quae restitui nequeunt; atque adeo aestimationem
accurate loquendo non recipiunt. Quod et Iureconsultis placuit: nisi quod leges civiles haec quoque pretio taxant. ita in Lege Angliorum et Werinorum tit. 5. et in Lege Frisionum tit. 22. longa fit enumeratio, de taxandis vulneribus, laesionibus, mutilationibus singulorum membrorum. Nec displicuit hic mos aliarum legum civilium conditoribus. De Saxonico iure videndus [Note: Pract. Cria min, part. 2. q. 99. n. 30.] Carpzovius. Quamquam haec non tam est taxatio et aestimatio ipsius membri, id est, rei vere inaestimabilis pretio numario; quàm damnorum, ex usu membri impedito sublatove emergentium, emendatio, pro conditione temporum, hominum, facultatum. In qua correctione dum versatur iudex, membra membris comparari tum ratione usus, tum ratione dolorum, necesse est. Quare Scholastici hic distinguunt, inter restitutionem pro membro laeso mutilatove, quam fieri non posse, contendunt, nulla ratione aequandi taxandique et commensurandi, ut loquuntur, relicta; et restitutionem prodamnis ex laesione aut mutilatione membri secutis, quam concedunt, imo deberi asserunt. Diligenter collegit sententias celebriorum scriptorum Dicastillo de iust. et iur. lib. 2. tract. 2. disp. 7. dub. 4. et 5. De cetero dubitari potest, an membri servandi causa idem liceat in alterius vitam, quod vitae servandae causa licet: nisi quod caute Grotius, de periculo mortis ex damno membri imminente addit. quid quod vix accidere potest, ut is, qui invaditur, liquido diiudicare queat, quo fine laesio
sit statura. consensisse autem omnino videntur gentes in sententiam, quae h. §. proponitur.
Pro pudicitia, idem licere §. VII. Hebraei [Note: de 1. N. et G. l. 4. c. 3.] quoque statuunt apud Seldenum. Et Graecos idem sensisse indicio sunt illae leges, quae iubebant moechum in flagranti crimine deprehensum occidi apud Libanium Declam. 25. 33. 34. aut permittebant. M. Sen. Controu. I, 4. IV, 34. Excerpt. Contr. I, 4. IX, 1. Mars quoque ob caedem stupratoris filiae, absolutus in Annotatis memoratur; [Note: deelam. 23. v. Bocer. de Homicid.] ratur; et apud Libanium Apologia eius legitur. Nec Romanae leges caede adulteri maritum prohibent. Sed in his occurrit quaestio de vindicta violatae pudicitiae: nunc de defendenda pudicitia proprie agitur. Atque hic licere cuivis pro defensione pudicitiae suae occidere invasorem, si aliter (e. g. fugiendo, vociferando, aliisque modis) defendi non potest, Scholasticorum [Note: lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 5.] corum sententia est apud 10. Dicastillo. Licentia statuitur occidendi, non obligatio.
Quae §. VIII. habentur, latius disputantur à Theologis moralibus. apud quos pro com~uni sententia fertur: licere occidere invasorem, quibus dictum est, cautionibus: non tamen, ut id faciat, eum qui invaditur, teneri: nisi sit princeps; eum enim teneri, ubi reliqui tantum possint se caede aggressoris defendere. Videatur Dicastillo lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 2. et Vasquius Controu. Illustr. lib. 1. c. 18. n. 7. et 11. Qui etiam observat, distingui in hac quaestione oportere sententias Patrum et consilia, ad perfectionem, non ad necessitatem spectantia, ab eo quod in foro conscientiae
licet vel non licet. Aliud scilicet est lex caritatis, aliud consilium. Ipsa quoque, quae dicitur Lex caritatis, non debet confundi cum iure naturae. quando plerumque illa in tribunali conscientiae ad eam quaestionem refertur, quae commendat id, quod certo modo, certa causa, certoque consilio tutius ac melius videtur. Quidam ex Doctoribus in alteram partem animosius agunt, et, qui malit occidi quàm occidere, peccare dicunt, quodam genere homicidii in se; tum adversus Deum, citra eius voluntatem deserendo vitae stationem; denique in rem publicam, partim usum sui civitati subtrahendo, partim pravorum hominum audaciam sua patientia in plurium perniciem invitando. Quae eo pertinent, ut opinor, quo iustitia inculpatae defensionis conspectior fiat, si quis ita ratiocinetur: non, quo damnetur his criminibus quicumque occidi, quàm occidere maluit. Multis, in talis circumstantia periculi, non suppetit consilium, aut ratiocinandi copia: neque statim liquet, quid maluerint. Aliqui à caede humana, pio quodam horrore ita alieni sunt, ut nec dubitatione animum liberare, nec iuris sui usu [Note: Piso apud Tac. 1. H. 29.] manum armare, ex tempore queant. Si ethnicus dixit, aeque apud bonos miserum esse occidere, ac perire: quid non possit eius miseriae meditatio in animo Christiani, patientiam iniuriarum tenerius et flagrantius commentante?
Vasquius, qui §. IX. merito refutatur, istis importunis sententiis, totum opus Illustrium Controversiarum intricavit. Iuvant refutationem,
quae Grotius habet lib. 1. c. 3. n. 8. Et 1, 4, 3. et 4. Ceterum, sensu huius moderationis tam iustae tempestive commotus Comes Taurellus, vir manu promptus, resistere Principis filio noluit. Cum enim Alexander Farnesius Parmensis iuvenili ferocia, quasi virtutis suae alienaeque experiendae, noctibus vagaretur, et praesertim celeberrimi cuiusque pugnatoris occursum captaret, et in Comitem Taurellum, armorum arte et fortitudine notum incideret, statim ad certamen provocatum ferro stitit. Dum pugnatur, ad facem alterius praetereuntis, agnito Alexandro, quem inter tenebras noctis ignoraverat, Taurellus humi abicit ferrum, [Note: de bell. Belg. dec. 1. lib. 9. p. 462.] et reverenter veniam orat, si suum in Principem, nescius licet ac lacessitus, arma temerasset. memorat Famianus Strada.
Quando in §. X. de interfectione, honoris vel tuendi, vel vindicandi causa, quaeritur, merito displicet Grotio, facilitas eorum, qui à defensione ad ultionem duces se praebent interfectoribus. Annotabimus aliqua partite: primo, de statu quaestionis custodiendo: deinde, de assertionibus disputantium: denique de conserendis rationibus definiendi. In statu quaestionis custodiendo, meminisse debemus, agi de bello privaro; cuius origo, non aliunde, quàm à defectu iudicii, repetenda est. Ad quodcumque ergo corrigendum, iudicii copia est, in eo non potest locum habere bellum privatum. Ipsa enim lex naturae, licentiam resistendi et tuendi se, ita accommodat ad societatis civilis constitutae
rationes, ut, quae reparari iudicio queunt, in iis exceptio cessantis momentanee iudicii adeoque belli privati causa, nulla sit. Secus quàm in iis, quae nullo iudicio reparari aut restitui queunt, ut vita, pudicitia. Quapropter huc non pertinet quaestio de alapa, aut quacumque iniuria, quam iudicio expiandi facultas est relicta. frustra, inquam, quaeritur, an liceat post acceptam contumeliam, ubi iudicis copia deesse nequit, ad recuperandum honorem, interficere auctorem iniuriae. Defensio hic spectatur, quoad futurum, non ultio, quoad praeteritum. Quod si et ultio bello privato originem dare posset, non prius tamen posset, quam cessante continue iudicio. Ergo et illae quaestiones exspirant, quae iudicium non desiderari, sed ad privatam auctoritatem trahi, ostendunt, quod etiam in fugae periculo carentis facultate animadvertitur. In assertionibus disputantium aliqua explicari, aliqua et reprehendi forte merentur. Honorem universe dum considerant, eum vitae aequiparant, atque, ut vitae, ita honoris tuendi causa interfectionem licitam contendunt. Haec non carent figura; cuius fiducia eo excedunt nonnulli, ut honorem vitae praeferendum, dicant. Sed accurata veraque aestimatione vita primore loco, [Note: Vasq. C. I. 1, 18, 12.] honor post vitam collocari debet. Deinde, cum aiunt; si pro rerum defensione interficere adversarium licet, quidni honoris defendendi causa? notandum est, non omne rerum genus honori postferendum esse. nonnullarum enim rerum iactura, perniciem portendit: sive, sine rebus
quibusdam vivere dominus nequit, qui tamen post honoris iacturam potest. In primis autem in huiusmodi dubitationibus, honoris definitio non perducitur ad liquidum. Plerique opinione ac sensu multitudinis aestimant honorem et dedecus; atque adeo moribus saeculi et hominum. cum tamen prudentium et cordatorum virorum iudicio unice honor metiendus sit. Ita fit, ut apud deterius interpretantes iactura honoris habeatur, quae recta aestimatione non habetur. Quod in loco, de fuga luculente cernitur. Igitur Rhetorem magis quâm Philosophum deceat illa exceptio, quando, posita regula non geri bellum privatum licitum ab eo, qui fuga sibi consulere posset, subiceretur: fugam simpliciter possibilem, honoris respectu moraliter impossibilem reddi. Quid? si substituas, honestatis respectu fieri impossibilem. Bene: si honestatem valide accipis, nec pro honore in opinione vulgi posito. Quare inquirendum erit, an ergo unquam usu veniat, ut fuga fugientis honorem revera imminuat, sive fugienti revera [Note: V. Carpz. Praot. Crim. part. 1. quaest. 30. §. 62. etc.] dedecori sit? Exempla haec solent afferri: si vasallus dominum feudi periclitantem, fuga destituat: Si proximus in discrimine vitae relinquatur à fugientibus: si maritus aut pater deprehensum in flagranti crimine, et vim parantem adulterum fugere instituant. Quae pro re nata non unam tamen aestimationem subeunt. Quod fuga vitandae caedis ergo homini Nobili, aut Militi probrosa sit, nec legibus civilibus iuvatur, nec ratione defenditur. Scholasticorum
distinctio speculative concedentium, quae practice admitti non debeant, in quaestionibus h. §. expressis, non videtur mihi vel erudita vel utilis. Si enim uterque considerandi modus, in quaestione iuris manet, ut debet, non erit practice (pergemus enim ita loqui) illicitum, quod speculative licitum est. Quid est speculative licitum, nisi id quod scio et per rationes idoneas intelligo, mihi licere facere? Sin permiscetur consilii quaestio, qua dubitatur, an id quod scio licitum esse, etiam consultum sit facere, non philosophi, sed vulgi more confundes vocabula. Quod si dicas, speculative licitum posse spectari, quatenus in se et ex natura rei licitum est: quod practice illicitum queat haberi, quatenus aliunde pericula et obstacula emergere videntur: rursus loqueris incommode, relictis usitatis locutionibus, pruriginem excitabis apud eum, qui nullum obstaculum superesse credet, ad actionem, ut primum in qewri/a| constiterit, licitum esse de quo quaeritur. Praesertim cum in exemplis huius argumenti, ne dici quidem possint speculative licita, quae pro talibus habentur; nisi valde à proprietate loquendi velis recedere. In Grotio ipso, non incaute admittendum est, quod dicit: iniuriae auctorem dare laeso, eo ipso, quod laedere parat, ius adversus se in infinitum. Neque enim id iustitia commutativa dictat: Sed longe rectioris sunt notae, quae lib. 3. c. 11. §. 1. adversus illud Poëtae, omnia dat qui iusta negat, ex naturali aequitate disputantur. Equidem si in bello
publico, modus nocendi, ad morem et rationem reparandi et restituendi civilem exigendus est: quanto magis id obtinebit in bello privato? Naturalis sane aequitas hic non ita omittenda est, ut quasi ex solo demum Euangelio, ratio huius temperamenti petenda esset. In quaestione ergo h. §. de interfectione ob contumeliam s. ignominiam vitandam, momenta definiendi ita debent conseri, ut primore loco constituatur defectus iudicii continue cessantis (momentanea enim cessatio hic ex natura rei non portendit periculum aut damnum irreparabile sicut in vita et pudicitia) deinde defensionis inculpatae limites signentur teneanturque: quo fiet, ut a defensione ad ultionem non possit fieri saltus. poteritque occasio et materia confusionis in ipsa quaestionis forma deprehendi. ut si quis quaerat: an inferentem ignominiam aut alapa percutientem, contumeliisue atrocibus afficientem per signa aut verba, liceat occidere, si aliter non possit honor defendi? primo multum interest, de eo qui intulit, an de eo qui illaturus est; de interfectione, quae statim, an de ea quae interposita mora fit, loquamur. deinde vix dabitur casus, ut honor non aliter possit defendi. quando, cur, ubi non potest aliter defendi, non cessante iudicio, cuius auctoritas et vis extenuari utique non potest? Sed videantur disputationes eiuscemodi vel apud Io. de Dicastillo de Iust. et iur. lib. 2. tract. 1. disp. 10. dub. 7. et lib. 2. tract. 2. disp. 12. part. 4. dub. 2. n. 407. et seqq.
De rerum defensione à §. XI. diligenter agit. Legum praeexistentium non alia potest esse hic consideratio, quàm ut intelligatur, an et quam rationem naturalem legislator sit secutus: adeoque an voluerit iure caesum furem raptoremue pronuntiare, an impunitum tantum habere interfectorem. de qua re §. 13. infertur mentio. De cetero, quid iuris naturae sit, proprie hic spectatur; an ius naturae permittat necem alterius pro defensione rerum. Ubi origo iuris non tam ab aestimatione rei (quamquam illa non facit nullum momentum) quàm à securitate societati civili et gentium proposita, repeti debet: ut certa et tuta cuique sit rerum suarum possessio et custodia. Quam cum natura sanciat, eadem opera tutelae et defensione rerum favet, turbatoresque et violatores arcet, praecipue quidem ex praescripto ordinis socialis, summaeque potestatis et iudiciorum auctoritate, sed ubi iudicis nulla copia, proprio cuiusque domini auspicio et viribus. Quo in actu iure naturae licito, id quoque naturale est, ut limites defensionis custodiantur, nec ad vindictam saltus siat. Fieret autem etiam tum, si rei non magnae causa ad interfectionem usque procederet defensio. Cumque plerumque difficilimae sit diiudicationis, quid in tali actione citra ultrave limites fteterit, naturae non repugnat, favorem in spoliati vel spoliandi partem trahere, et raptorem furemue odio prosequi, id est, in dubio veniam dare caedi huius generis et ignoscere. Atque haec
ratio movit nonnullos legislatores, ut tuendo rerum dominio muniendaeque securitati, fortius decernerent, atque increscentis audaciae odio, et favore defensionis, curiosius examen [Note: lib. 1. tit. 17. l. 3.] remitterent. In Lege Longobardorum Rhodaris Rex de collectionibus rusticorum ita constituit: Si aliquis ex ipsis rusticis occisus fuerit, non requiratur: quia ille, qui eum occiderit, se defendendo et res suas vindicando hoc egerit. Sed hoc ad rapinas pertinet.
Ipsum autem discrimen furis, diurni et nocturni, tum armati et inermis, itemque telo se defendentis aut nullam defensionem tentantis, satis ostendit, legislatores in hac re ad naturalem et communem aequitatem respexisse, neque, nisi extra ordinem, et in poenam incresoentis audaciae, laxasse frena dolori eorum, qui pro rebus suis propugnant. Erudite autem de furo nocturno disserit Grotius §. XII. nisi quod differentiam illam, quam de lege Mosis, et lege Euangelica, ut ipse vocat, §. XIII. affert, nolumus agnoscere. utrobique eadem ratio. Ipsa verba Mosis satis ostendunt, agi de caede quae secuta sit plagam furi nocturno a domino rerum illatam, non quam percutiens intenderit ac sibi propositam habuerit. adeoque remoto proposito caedis, caedis iudicium suspenditur. Et cum de comparatione caedis factae, aut intermissae sermo est, etiam in V. T. laudabilis fuit et praehabendi consilii, omittere percussionem furis, nisi adfuerint causae resistendi et repellendi graviores illae, quas in N. T. quoque
nominatim pro idoneis habet Grotius. Neque parabola tunicae aut pallii eo valet, quo producitur: nisi hoc argumentandi genere, omni defensione abdicata, sublatis etiam iudiciis, ut omnium iniuriarum licentia invitetur alaturque, velis sinere. quod Theologis pridem ostensum.
Legis de furo nocturno supra etiam mentio facta lib. 1. c. 3. §. 2. Quae ad omnes eas gentes, quibus cultura morum imitatione humanioris commercii placuit, propagata. De Graecis Grotius testimonium affert ex Demosthene. cuius [Note: p. 476.] oratio adversus Timocratem legem Solonis ita exprimit: ei) me/n tis2 mesq) h(me/ran u(pe\r penth/konta draxma\s2 kle/ptoi, a)pagwgh\n pro\s2 tou\s2 e(/ndeka e)=inas2. ei) de/ tis2 nu/ktwr o(tiou=n kale/ptoi, tou=ton e)cei=nai kai\ a)poktei=nai, kai\ trw=s1ai diw/konta, kai\ a)pagagei=n toi=s2 e(/ndeka, ei) bou/loito. Si quis de die supra quinquaginta drachmas furatus fueris, ad undecimuiros abduci eum licere. Si vero noctu quodcumque furatus fuerit, hunc licere occidere, et inter persequedum vulnerare, et ad undecimuires abducere, si quis velit. Rationem discriminis ita explicat Ulpianus [Note: p. 265.] Rhetor: e)n nukti\ de\ me/icona timwei/an e)/deicen, e)peidh/per mei=zo/n e)sti to\ e)/gkluma th=s2 nukte/s2. e)n ga\r h(me/ra| di/natai/ tis2 kai\ bonsqou\s2 kale/s1ai e(autou=|. e)n de\ nukti\ ou)ke/ti. Noctu autem maiorem designat poenam: quandoquidem nocturnum crimen gravitts est. Interdiu enim licet vocare, qui auxilium ferant, noctunon item. Videatur Samuelis Petiti Ius Atticum. Ab hac lege Solonis, Romani in XII. Tabulas retulerunt. Auctoritates collegit
lacobus Gothofredus in Probationibus ad Tab. II. [Note: l. 4. §. 1. D. ad l. Aqu.] Quod autem Grotius putat et ex Gaio ostendit, Duodecim Tabulis hanc conditionem fuisse adiectam; ut tamen id ipsum cum clamore testificetur, qui furem nocturnum deprehendit: in eo facinus Triboniani incusat, sive Tribonianismum increpat Iacobus Gothofredus, legemque [Note: in Probat. et Not. ad Tab. 2.] illam noqeu/esqai ait, cum Tribonianus quaesito Gaii nomine, hanc conditionem velut XII. Tabulis expressam, in interficiendo fure nocturno adiecerit: et ex Cicerone, Seneca, Ulpiano, Augustino, constet, lege XII. Tab. nocturnum furem impune quoquomodo, omni modo occidi: neque etiam in lege Solonis, quam imitata est Lex XII. Tab. aliquid tale, imo contrarium ex Ulpiani scholio, appareat. Non ergo in lege XII. Tab. erat illa prosqh/kh, sed à Prudentibus, non sine ratione quidem, adiecta est [Note: V. 35. Exarpt. X, 6.] postea. Apud M. Senecam in Controversiis: Lex quae nocturnum furem occidi quoquomodo iubet, non de damnato, sed de fure loquitur. odit hoc vitium, non immerito. non multum abest à proditore. Ex Lege Wisigothorum et Capitulis Caroli M. quae dam in Annotatis adferuntur: sed emendari debent in hunc modum: Leg. Wisigoth. lib. 7. tit. 2. l. 16. praecedens l. 15. egerat de fure diurno: fur qui per diense gladio defensare voluerit, si fuerit occisus, mors eius nullatenus requiratur. Lex autem 16 fur nocturnus captus in furto, dum res furtivas secum portare conatur, si fuerit occisus, mors eius nullo modo vindicetur. Legi ex Capitulis Caroli nominatae, addatur lib. VI. cap. 19. Si effregerit fur domum, sive suffodiens fuerit inventus, et
accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erie reus sanguinis: quod si orto sole hocfecerit, homicidium [Note: tit. 8. l. 5.] perpetravit, et ipse morietur. Lex Baiuvariorum: Fur nocturno tempore captus in furto, dum res furtivas secum portat, si fuerit occisus, nulla ex hoc homicidii querela nascatur. Inter eos, qui sine compositione occidi possunt in Lege [Note: tit. 5. l. 1.] Frisionum refertur fur, si in fossa, qua domum alterius effodere conatur, fuerit repertus. In Lege Burgundionum Additamenti primi titulo 16. c. 1. et 2: Quicumque in vineam alienam intrare praesumpserit, de die furti causa, inferat illi, cuius vinea est, solidos tres, et mulctae nomine solidos tres. Certe si de nocte hoc praesumpserit facere, et percussus fuerit, ita ut moriatur, cuius vinea est, nullam calumniam patiatur.
An huiusmodi leges, ius dent interficiendi, an solam impunitatem §. XIV. et infra iterum II. 20, 17. quaeritur. In hac quaestione subtiliter partiendum est: ut clarius distinctiusque appareant, quae Grotius disputat. Primo enim quaeritur: an lex civilis, eiuscemodi permissione efficiat, ut factum omni culpa careat, etiam in foro conscientiae, et respectu Divini iuris. Deinde: an lex civilis, permittendo interfectionem, iustam (interna iustitiâ) civili aestimatione possit facere. Tertio, si possit, an debeat facere. Quarto: anfecerit.
In prima quaestione, iam supra diximus, legis civilis permissionem non semper efficere, ut [Note: ad l. 1. e. 1. §. 9. p. 150.] factum in foro conscientiae, iura naturae et officiorum regulas spectantis, culpa careat. in totum scilicet. nam in tantum, nemo
negaverit. Non enim extra considerationem poni debet bona opinio, quam civis permissione legis recte intellectae usurus de legislatoris iustitia et scientia habuerit. quae opinio licet omne in re vitium non exstinguat, opinantem tamen propositio delinquendi vacare, ostendit. Quod in eo etiam apparet, qui legem eiusmodi civilem, ut naturali aequitati consentaneam, neque ulli iuri divino dissentaneam, animo concipit. In lege de fure nocturno, id eucnire potest et solet. Nec fere intra terminos defensionis inculpatae, dubitatio occurrit. Quid si lex de interfectione ita fuerit concepta, ut appareat, legislatorem summa potestate praeditum, ad vindicanda facinora uti velle manibus interfectoris, non quidem iubendo caedem, sed, quod iussioni proximum est, tamquam sua vice et ex usu rei publicae factam agnoscendo? Iusta certe reddetur actio, ius verum dabitur interfectori, non tantum apud homines; donec de iure legislatoris et vindicis scelerum non dubitabitur. Alia est quaestio, an voluntatem legislatoris, disertis verbis non expressam, coniecturae supplemento et interpretando, huc trahere oporteat. Verum hic Grotius legislatoriae potestati opponit duos obices: primum, ex respectu divini iuris sive legis Mosaicae; alterum ex respectu iuris iudiciorum, quod scilicet, tamquam ius maiestatis, alio iure maiestatis impugnari non debet. Sed Scoti, quam laudat, sententiam satis validis argumentis pridem eversam, constat: nec de
poena furti capitali, relicta est dubitatio. Quod de iudiciis dicitur, ad tertiam quaestionem pertinet: de qua subinde.
Nunc enim in Secundâ, videndum, an lex civilis caedem permissam possit iure interno iustam facere, intra ditionis civilis limites scilicet, et in foro civili. Quos ergo, et quo iure summa potestas civilis morte afficere potest, eos et eo iure privatis, non iam privatim, interficiendos committere, interdum et iubere, potest certis conditionibus, quas ultro constituit et format hinc evidentia delicti, illinc iudiciorum ordo, quem extraordinario compendio suppleri, non licentia confundi, consentaneum est. Agnoscit Grotius infra plenius, hic in criminibus [Note: II, 20, 17. I, 4, 16.] valde atrocibus. Et iam supra ex Tertulliano attulerat: In reos maiestatis omnis homo miles est, ex tali lege scilicet, de cuius iustitia nemo dubitat. an haec aut illa lex permittens, ita lata sit, ut terminos iustitiae internae non egrediatur, tam potest sub examen vocari, quam universim negari nequit, legem aliquam, qua caedes permittitur, iustam esse, et ius dare interfectori posse. Nobilissima prorsus est disputatio [Note: p. 436.] in Aristocratea Demosthenis, ubi ostenditur, cur caedis reus non sit, qui aliquem in ludis, qui in bello imprudens, qui apud uxorem, sororem, filiam, deprehensum occiderit. Additur etiam comparatio iuris bellici, eo quod pro his cum hostibus dimicamus publice: ut mirum non sit, si privato bello rationem hinc legislator commentus sit.
Sed forte, etiamsi possit lex civilis ius dare, non debet tamen dare? id enim tertio quaerebatur. Non debet facile, temere, promiscue. versamur enim in quaestione consilii, cui talia nomina plurimum repugnant. Neque male putat Grotius, in criminibus valde atrocibus tantum id faciendum. sicut de crimine maiestatis, iam dictum est. Atrocitas autem criminis, non tam ex materia quam aliunde aestimatur. In Solonis legibus de furto, mortis poena non tantum dictatur furto magno, quoad pretium rei (quinquaginta drachmas) spectato, sed etiam rei parvae et vilis, sed in lyceo, Academia, Cynosarge, aut in Gymnasio, facto supra decem [Note: p. 476.] drachmas. apud Demosthenem in Timocratea. De furto, ad rem et locum apposite ratiocinatur Trogus, ex mente veterum Scitharum, apud quos nullum scelus furto gravius habebatur. [Note: Iustin. 20 2.] quippe, inquit, sine tecti munimento pecora et armenta habentibus, quid salvum esset, si furari liceret? In castris utique ubi disciplina corrupta nisi emendetur, et licentia reprimatur, sum~um ab hoste periculum imminet; saepe delicta alio tempore in levi habenda, quia modicis remediis sisti licentia nequit, magno taxantur. Sic in castris Caesareis an. 1595. ad Strigonium, [Note: Thuan. lib. 114. p. 608.] rebus ita postulantibus, in eos, qui quid vel minimi pretii rapuissent, sancita capitis poena. Et in reliqua militia, crebra huius aestimationis exempla. Sic enim se habet rigor disciplinae, ut non nisi extemporalibus remediis aliquando pericula summae rei imminentia
praeverti queant. Leges Imperii, in Articulis Peditum: [Note: Articul auf die teutsche Knecht. 12. et 32.] si quis ordines egredi et agmine decedere, cogentique in ordinem resistere ausus fuerit, impune occidi potest. Et, in rixa castrensi, qui pacem servare tertio monitus quiesscere noluerit, impune occidipotest. Quis non videt, in armata multitudine, longe maius et in exitium praesens valiturum periculum esse ab illis rebus, quae in vulgo inermi, aut inter paucos, longe minus momenti facerent? haec diversitas, non eodem modo semper taxari crimina patitur. Quando igitur concedit Grotius, in criminibus atrocibus non improbari ubique posse ius interficiendi privatis datum; primum fatetur, iure interno non semper carere tale factum; deinde, nec rationem taxandi delicta, intendendi remedia, uti tempus et necessitudo rerum monebit, detrectare potest. Quamquam et iuris consideratio diligentissima, et consilii deliberatio cautissima atque ab omni temeritate remota, esse debet, Scilicet ne iudiciorum auctoritate, praeiudicium creetur. Illa enim periclitari hoc in genere posse, quod Grotius metuit, inficias nemo iverit: non tamen semper id metuendum est. Tum demum enim frustra diceretur instituta iudiciorum auctoritas, si privatus sibi ultro sumeret, quod per magistratum fieri debet et potest; adeoque si privatus aliquis sumeret sibi ius occidendi facinorosi, citra disertam legis auctoritatem, aut in casu lege non expresso. Quotiens autem legislator idemque iudiciorum dominus permittit in
certis causis caedem, non evertere, sed supplere volnisse iudiciorum auctoritatem, et quasi exercere etiam illo extraordinario modo iudicium, censendus est.
quaerebatur quarto, an lex civilis, praeter impunitatem, etiam ius verum interficiendi in certis casibus, dare voluerit, aut dederit? Multas leges quae interfectionem permittunt, ita concipi, ut veniam et impunitatem interfectori decernant, non etiam ius plenum dare instituant in aperto est. Sed agamus distincte. Quaedam leges, ut coepimus dicere, de sola impunitate loquuntur: Aliae, quin ipsum ius interficiendi dare voluerint et dederint, negari nequit: in nonnullis autem, an venia prosequi caedem, vel iustam pronuntiare voluerint, ambigendi causa subest. Primum genus non habet magnam difficultatem. nisi quod nonnullis in mentem venire possit illud sollenne et antiquum: qui non vetat peccare, cum possit, iubet. Sed neque intra limites nostri argumenti incedit illa sententia, neque figura caret. Multum enim interest, venia prosequaris factum, an iubeas: sive, venia te velle prosequi, si vitari non potuit factum; an ut fiat, velle dicas. Secundi generis exempla ponenda sunt. Manifestissima sunt, cum interfectoribus facinorosorum etiam praemia decernuntur. cuius generis plura occurrunt. Neque fere de iis dubitatio esse potest, cum [Note: Reuterbestall. artic. 63.] legislator dicit, non licite tantum hunc illumue occidi, sed ultro gratias se habiturum interfectori. Ut in Legibus Imperii militiae Equestris
an. 1570. si quis fugam molientes sclopo aut aliis armis e vestigio impetat, non peccasse, sed gratias promeruisse pronuntiatur. Da auch andere, derhalben auf unverwendten Fuß in denselbigen schiessen oder stechen, die sollen daran nicht gefrevelt, sondern noch grossen Danck [Note: Artic. auf die teutsche Knecht. 22.] darzu verdient haben. Et in Articulis militiae pedestris plenius: si aliquis vel aliqui fugam moliantur in campo aut alibi, proximus quisque illum aut illos punctim caesimue fereat: ac si quis eiusmodi fugae molitor, ita occisus fuerit, nemo in eo peccasse, sed potius gratias meruisse, habetor. so sol sich niemand an ihm verwirckt, sondern grossen Danck damit verdient haben. Et culpa hic tollitur, et e)pezh/gns1is2 de gratia habenda, interpretari amplius mentem legislatoris potest. An ad Tertium genus, simplicior formula referri debeat, quaeri potest, ubi dicitur: Wer ihn alsdann zu todt schlägt, sol ihn damit gebüßt haben. Exemplum ante allatum, unde haec formula desumpta est, satis ostendere videtur, impunitatem, non etiam plenum ius concedi. Ceterum de voluntate legislatoris in lege XII. Tab. de fure nocturno, speciem dubitationis [Note: saturn. 1, 4.] parere possent verba illa apud Macrobium: iure caesus esto. Sed haec non est locutio eius temporis. itaque Iac. Gothofredus notat: forte in ipsa lege fuit; se fraude esto. sine fraude sit. Interim, qui hanc quoque formulam explicant per illam; iure caesus esto: ostendunt, se intellexisse legem non de sola impunitate, sed de iure concesso. si modo propositum ipsis fuit a)kribologei=n, aut
de illa distinctione cogitare. Nam quod ex M. Seneca ante allatum est (Lex furem nocturnum occidi quoquo modo IUBET) ad oratorium institutum, et figuram rei augendae referri potest. De eadem re Imperator Fridericus in [Note: tit. 13.] Constitutionibus Siculis ita decrevit: Qui nocturnum furem cum claemore, quem aliter comprehendere non valebat, occiderit, iuxta Divorum Parentum nostrorum statutapropterea nullam calumnia sustinere debebit. Plus videatur hic quàm solam impunitatem decrevisse Imperator: nec periculum vitae eius qui occidit furem, sed poenam furis respexisse, ne impunitus effugeret. In Constitutionibus nonnullis de Banno formulae illae, quibus proscripti pacis beneficio exuuntur, vitaeque periculo publice apud omnes exponuntur (wir setzen ihn auß dem Frieden in Unfrieden, und erlauben sein Leib, Haab und Gut dem Kläger und allermänniglichen) videri possint non licentiam tantum sed ius occidendi dare; quatenus exsecutio in bannitum spectatur. Tanta enim verborum asseveratio et frequentatio (productius etiam et copiosius, quàm modo dictum est, fieri solita et ad caedem nominatim relata) facile potuit movere plerosque, ut inter ea, quae sine culpa committi possunt, caedem banniti numerarent. Quos tamen cautiore prudentia attinuit, nec Statuti eandem vim esse, quae in Banno Imperiali animadvertitur, docuit, ac interpretationem adstrictiore modo faciendam, contendit vir et Iureconsultus magnus Benedictus
[Note: Practic. Crimin. part. 3. q. 140. n. 135. etc.] Carpzovius. Sicut in ipso quoque Banno Imperiali, et distinctionibus et cautionibus locus est, Gailio non indictis, in nobilis libri, de Pace publica, parte posteriore.
Doctissimus Seldenus existimat, legibus caedem [Note: de I. N. et G. IV. 3.] permittentibus culpam facti omnino tolli, eo quod summa potestas, talia privatis permittens, suum ius ministerio privatorum exsequatur. Quod in sum~am dictum, ferri equidem potest. Sed ex iis, quae dicta sunt hactenus, satis liquet, in iis tantum legibus hoc proprie fieri, quae praeter impunitatem etiam ius interficiendi disertis verbis dant. esse autem alias, quae solam impunitatem decernunt et veniam, itidem dubio caret. Possis et medium inter has genus agnoscere. Sunt enim iuris permissivi gradus, et quaedam huius generis prope ad praeceptivi iuris viciniam accedunt: alia ab eodem longius recedunt: quibus non sunt nulla interiecta. Haec et talia ex verbis et consiliis legum, magna sollicitudine illa discrimina consectantium, deprehendere, atque ita diiudicare licebit, ubi et quando summa potestas, manibus privatorum ad ius suum exsequendum, ex proposito, aut à consequenti, aut quodammodo uti velle videatur.
In Annotatis ad h. §. Grotius mentionem facit earum legum, quae rusticos venantes morte puniunt: et, in hoc genere mitiora optat suadetque. Praeclare prorsus. quis enim non malit hic in mitiorem partem concedere, quàm incendere nimium venatoriae rei ac per se indomitum
ardorem; et iudiciorum severitatem, maioribus rebus, et quae, si negligantur, rem publicam trahunt, destinatam, audius huc deflectere? Sed quae consilii et prudentiae, Christianaeque moderationis sunt, à quaestione iuris discerni [Note: II, 8, 5.] debent. Notat infra Grotius, feras sive ius in feras imperantibus in partem stipendii debiti, cessisse. Quatenus illud locum habere possit, alias videbimus. ut et de libertate venandi, quam naturali iure omnibus deberi, nonnulli contendunt. Hinc enim pendet iudicium de eiusmodi legibus in rusticos venantes latis. Et de iusta aut iniusta severitate, non tam ex comparatione bestiae et hominis, quàm ex potestate et auctoritate legislatoris, causisque aliis solet aestimatio fieri. Quamquam si dicendum, quod res est, venatio privatis, utique aliis quàm capitalibus poenis, satis efficaciter interdici poterat. nisi quis velit eo confugere, ut ad terrendum, non ad exercendum talem se dicat legem tulisse. quod ipsum an satis ecusatum sit, dubites. Bernaboi Vicecomitis saevitia [Note: Gonzag. lib. 4. p. 405. etc.] per causam venationis in subditos sibi homines ad eemplum perennis infamiae exercita Antonio Possevino accurate describitur.
Ad §. XV. haec notanda sunt. De dimicatione singulari duplex est quaestio: extra bellum, quae privata monomachia est: et in bello, bellive causa, quod genus publici duelli esse potest. nam de privatis in bello duellis, grotius non agit. De monomachia autem extra bellum, hoc loco; de altera, in bello, bellive caussâ, II, 23, 10. Privatas
monomachiae prior casus à Grotio hic propositus, ad defensionem sui et inculpatam tutelam sepctat. in posteriore casu merito improbatur iudicium magistratus. Si ergo magistratus aut sum~a potestas officio suo probe fungetur, non exsister talis casus. in quo scilicet barbarum quiddam inest. quod cur nolit in se admittere, qui Christiano more se ad moriendum ex delicto comparare vult, causas non leves inveniet.
Hac occasione amplius quaeri potest: an summa potestas duellaprivatis iniurias suas invicem exsecuturis, ullo casu concedere debeat? Qui negant, rectius sentiunt. Controversias tollere per modum iudicii aut poenae, inter iura summi imperii est: quae imperantibus à Deo tradita, privatorum per arbitria iactari non debent. Hoc enim esset, sacra Rei publicae prodere. Itaque prudentes viri in Gallia iudicarunt: Regem Henricum II. qui serium duellum, rem Christiana religione vetitam, infaustis regni auspiciis approbasset, in ludicro duello vitam amisisset. apud Thuan. fine lib. 22. Historia duelli à Rege permissi [Note: p. 93. et 94.] describitur breviter à Thuano l. 3. an, 1547. cum omni autem apparatu, in Theatro Honoris (Theatre d'honneur) Gallice scripto. Illi potius Principes laudandi sunt; qui severissimis edictis eiusmodi certamina vetuerunt. Qua de re bene disserit Auctor Ministeriorum Cardinalis Richelii lib. 3. cap. 8. et lib. 4. cap. 6. Et, quandoquidem testimoniis auscultant magis, quam rationibus, qui peritia honoris aulici et gloriae civilis censeri cupiunt, audient, opinor, non
gravate Principem Condaeum, belli pacisque artibus [Note: Thuan. de vit. lib. 2.] summum. Anno enim superioris saeculi octogesimo secundo, Mompelii iniecta de nimia iam tum detestabilium duellorum frequentia mentione; cum Isaacus Valdraeus Moius, qui cum aliis è nobilitate aderat, ea decoris tuendi, cui vitam vere nobilis animus posthabere teneatur, necessitate excusaret, Condaeus sum~a et tanto fastigio digna gravitate interfatur, et magno errore homines in eo decus et veram gloriam reponere dixit, quod gloriae Dei, ad quam omnia nostra consilia et actiones dirigere debemus, et mandatis eius, in quorum observatione vita aeterna consistit, adversaretur: nec nisi pro patria iussu Principis aut inculpata corporis tutela cuiquam gladium stringere fas esse, pronuntiavit. connersaque ad pastorem, qui post sedile stabat, facie, quo maiorem sententiae suae fidem adstrueret, ab eo coram quaesivit: an salva conscientia privatis iniuriis ulciscendis liceret ad certamen venire? et cum ille non licere, nec nisi cum certo damnationis aeternae discrimine id fieri respondisset, hoc iam constanter, inquit, tenete et auctore me, qui pro decore vestro et gloria ultro me sponsorem et praedem offero, illas de decore et gloria erroneas opiniones ex animis vestris in posterum delete. Adde Grot. supra h. c. §. 10. et infra 2, 20, 8. de singularibus certaminibus; quae vindicandae iniuriae causa suscepta, iniquitatis damnantur in civitate; innocentiae autem probandae superstitiosa sunt. In Leg. Longob. lib. 1. tit. 10. l. 3. reus parricidii ad novem vomeres ignitos ad iudicium
Dei examinandum iubetur accedere: §. 4. dimicare si negaverit. Adde lib. 2. tit. 55. In Friderici quoque Primi legibus castrensibus apud Radevicum lib. 1. cap. 26. In causa vulneris inflicti permittiutr duellum ita: Si testes defuerint, et (auctor vulneris) iuramento se expurgare voluerit, accusator, si vult, potest iuramentum refutare et illum duello impetere. Et mox in causa homicidii; si testes de fuerint, et homicida se iuramento expurgare voluerit, amicus propinquus occisi duello eum potest impetere. Imperator autem Fridericus II. pugnas eiusmodi in Constitutionibus Siculis sustulit lib. 2. tit. 32. et 33. verissima hac ratione usus: quod haec non tam vera probatio, quàm quaedam divinatio dici potest; quae naturae non consonans, à iure communt deviat, aequitatis rationibus non consentit. Vix enim aut numquam duo pugiles inveniri ipoterunt sic aequales, ut vel in totum non sit alter altero fortior, vel in aliqua parte sui vigore, maiore et potiore virtute, vel saltem ingeniis alter alterum non excedat. In quibusdam tamen casibus iudicium pugnae reservavit: philosophia graviore, pro imperitia et moribus eorum temporum, non satis animose usus. Vid. ib. et Tit. 37. de Campionibus. Apud Frossardum l. 3. an. 1387. casus memorabilis exstat, ubi senatus Parisiensis permisit accusatori viro nobili adversus reum iti dem nobilem sturprum vi illatum actoris coniugi, pertinaciter negantem, singulari certamine contendere: ea conditione, ut si reus vinceret, uxor actoris flammis, corpus actoris victi patibuli ignominia puniretur;
sin reus duello succumberet, corpus occisi à carnifice patibulo suspenderetur. Adfuit quidem eventus iustae causae, reusque victus, suspendii ignominia notatus est. Sed hoc est tentare Deum: et incerto eventui, rem minime incertis rationibus definiendam permittere. Vir gravis numquam probaverit. Satius fuisset vel absolvi nocentem, quam causam totam in casum dare.
§. XVI. dicit Grotius, ad publicum quoque bellum aptari debere, quae de privato hactenus dicta sunt. Quomodo fere dissertationi huius generis [Note: lib. 1. de 3. b. c. 13.] subicit Albericus Gentilis: quae receptae sententiae in causis privatorum, et mihi in publicis multo magis probantur. Sed belli quidem privati non omnia, possunt accommodari ad publicum: versaturque in oculis perpervum discrime~, quod societatis civilis ratio et finis postulat. Publicae enim potestates, inquit mox ipse Grotius, oum defensione et ulciscendi ius habent. Ceterum si ulcisci, est suo dolori satisfacere dolore eius qui laesit, non publicis magis Potestatibus, quàm privatis hominibus ulciscendi ius conveniet. Sin ulcisci, est iustitiae satisfacere et malum reddere ei, qui malum fecit, adeoque punire iniurias, pertinebit haec doctrina ad locum de bello poenali. de quo infra. Atque tum ius ulciscendi imminentia mala sive futura, non ad incertros metus ex facultate nocendi ortos referri debet, sed ad metum ex perspecta sive explorata voluntate nocendi propositoque, restringitur infra 2, 22, 5. et mox
hoc capite §. seq. Unde apparet, quomodo admitti possit unlgatum illud à privatis ad publica tractum: nemo tenetur primum ictum exspectare. Oratorio igitur colore dictum est à Cicerone puto, arbitrio suo quemque timere oportere.
§. XVII. contra Alberici Gentilis sententiam disputat Grotius, ut in margine ostendit. Et videtur sane Gentilis, multorum exemplis quasi ius Gentium velle conficere. In fine tamen capitisaddit: Defensio iusta est, quae praevenit pericula iam meditata, parata: etiam et nec meditata, at verisimilia, possibilia. (ostenderat in praecedentibus, exemplo Hispanicae et Turcicae potentiae) neque tamen ultimum hoc simplicitertut dicerem iustum, dare oper am bello huic statim atque aliquis fieret potens nimis. quod non dico. Quid enim si Principi alicui potentia isthaec augeretur, successionibus, electionibus? num tu eum bello turbabis, quia periculo tibi esse eius potentia potest? Aliud addendum est pro iustitia. Et iam ante iustam causam metus à suspicione distinxerat. Aut ergo idem sentit Gentilis quod Grotius; si iusta causa praecesserit, metum eiusmodi, magnum in suasoriis rationibus momentum facere: aut recte monuit Grotius, quaestionem iruis à quaestione consilii accurate ubique distingui, et illis primam, huius secundam sortem esse debere.
§. XVIII. quoque contra Albericum Gentilem disputatur. Ratio Gentilis verbis Augustini allata non est tam debilis, ut ad metum rei incertae
referri debeat. Moraliter enim certum quodammodo est, à iudice inimico metuendum esse. Unde instantia de reo criminis in ius rapro, parum procedit. Iudicia enim ius et ordo gubernat: ubi bellum ingruit, innoxii cum noxiis caeduntur: iurisque discrimen plerumque confunditur. De cerero verissimum est, quod de ordine belli suscipiendi monet Grotius: Iniuriae auctor bellum promeritus, satisfactionem primo debet offerre: quae si spernitur, quin iure resisti possit ulcisci cupientibus, dubio caret.