HOc et praecedente capite Grotius praeclare meritus est, cum de toto ordine imperandi et patendi, sine quo humana nulla societas potest subsistere, tum de securitate et ttanquillitate omnium rerum publicarum: adeoque nobilissimam Politices paragmatoi/an, detersis undecumque adspersis offuciis et cotruprelis vatiis expugnatis, praeclaro vindiciatrum genere asseruit. Cum autem haec disputatio ad omnem vim, quae adversus summam
potestatem comparatur, pertineat, ex instituto tamen operis, ut de bello subditorum in superiores inscriberetur, ratio fuit. Quantum praestiterit, intelligetur, si aliorum quoque in hoc genere opera comparentur. Gulielmus Barclaius adversus Monarchomachos ab ipso Grotio [Note: h. cap. §. 7. 10. 11.] laudatur. Adversus illum, Bellarminus stillum strinxit in libro de potestate summi Pontificis: qui liber anno 1610. Parlamenti Lutetiani placito [Note: lib. 1.] damnatus est, teste Gramondo. Arnisaeum de auctoritate Principum in populum semper inviolabili, supra nominavimus. Cui similis est [Note: p. 236.] Alberici Gentilis disputatio, trium regiarum, quas vocat, una, de vi in Principes semper iniusta. Bene et cordate etiam Samuel Bochartus hoc atgumentum exsequitur in epistola anno 1650. ad Sacellanum Magnae Britanniae Regis Morleyum scripta, ubi ad trium quaestionum praecipuam, an resistere Regibus liceat, respondet. Multa quoque huius generis reperiuntur in opere [Note: pag. 205.] Goldasti ante laudato. Deteriorum dogmatum auctores, et rerum turbandarum artifices ab Arnisaeo enumerati, iam indicavimus: et de consiliis pletorumque, aliquid monuimus. Cordatius se gessit Sorbona Parisiensis, non tantum condemnato sua censura Becano, tyrannicidas impune in capita regum pro vocante (vid. Gramond. lib. 1) sed etiam in actione adversus Iesuitas, ante annos circiter viginti, non segniter agitata, et post suppressa.
§. I. Quaestio est, quid liceat adversus summam potestatem, aut adversus inferiores quidem
potestates, sed summae potestatis vice auctoritateque agentes quid in has liceat, inquam, citra mandatum summae potestatis, aut citra ius adversus eas peculiariter acceptum. Hic distinguuntur illa: non parere illicita per iniuriam imperantibus; et vim opponere imperantium iniuriae. De non patendo illicita imperantibus etiam alibi [Note: 1. 3. 9. 2. 26 3.] agit Grotius. Hierocles in hac dubitatione caput causae petit, et praeclare monstrat: virtutis leges esse divinas, sive recta a divina lege praecipi. Igitursi, verbi gratia, parentes iubeant ea, quae repugnent legibus virtutis, sive legi divinae, non his mandatis, sed superiori illi legi divinae, sive naturali, parendum esse. Ordo enim imperandi et parendi, cum totus consideratur, incipit à divino imperio, cui omne humanum imperium subiungitur, et subiungendo coniungitur. Quod autem in ordine, sub alio ita constituitur, ut ab eo modum, vim, decus accipiat: illud repugnare isti supremo, unde suum ordinem et vim accipit, non potest; aut si repugnat, id est, sui ordinis limites egreditur, perdit auctoritatem suam, et ius suum, quod non nisi in ordine instituto et per eum ius est. Existimant alliqui: Si sola exsecutio rei, quam scis esse illicitam (nam de dubiis alia quaestio est) tibi mandetur, reatum metui non posse, qui in solidum ad mandantem pertineat. Sed huic sententiae obstat. 1. neglectus ordinis, de quo dixi: dum concurrit, mandatum iuris naturalis ac divinum, et mandatum humanum. 2. ministerium quoque, in tablibus,
crimen esse ostendit et obtinuit Plinius in Epistolis, [Note: III. 9.] 3. Doegi exemplo stabilitur contrarium. Is enim cum maluisset mandato Saulis parere, quam iuri naturae, quod innocentium caedem abnuit; impium facinus commisisse, et pernicrem sibi accivisse pronuntiatur. Conferenda est historia 1. Reg. 22. cum psalmo 52. Theodoretus [Note: in 1. Reg. quaest. 54.] quoque, a)zie/painoi de\, inquit, tou= *saou\l oi( dorufo/roi. ou) de\ ga\r tou= baoile/ws2 prosteta xo/tos h)ne/xoito th=| kata\ tw=n i(ere/wn miaifoni/a| mia/nai ta\s2 xei=ras2, o( de\ *dwh\k to\n dussebh= tou=ton e)to/lmhs1e fo/non, kai\ tou\s2 penth/konta kai\ triakos1i/ous2 i(erei=s2 kate/s1faze. Laude digni sunt satellites Saulis. Neque enim, ad mandatum regis, sustinuerunt manus infanda caede Sacerdotum contaminare: Doëg autem impiam caedem dusus est, facere, mactatis trecentis et quinquaginta Sacerdotibus. Quod de hostili animo talia mandantis affertur, partim valde restringetur per Grotiana monita h. cap. §. 2. et 7. et lib. 2. cap. I. §. 9. partim nondum in expedito est. Quid enim liceat civium singulis, in regem hostiliter (in singulos scilic.) animatum, declaratione opus habetsuo loco. vid. Polyb. iudic. de Dicaearcho lib. 17. pag. 772.
§. II. Naturalis facultas resistendi iniuriam inferentibus, sive arcendi iniuriam, restringitur hic ex hypothesi constitutae societatis, et instituti imperii. Stare enim simul non possunt, licentia resistendi, et facultas imperandi. Non eximitur plerisque, quin de hac re semper ita disputent: quasi et aequalitas omnigena, et libertas resistendi in infinitum, naturaliter omnibus convenerit mortalibus: à
quo naturali iure, recedendum scilicet fuerit constituendae civitatis causa. Vetum si u(posqes1ews2 xa/ein ista assumuntur, ut multa huius generis ad declarandas rerum utilitates aut habitudines aliunde asciti mos est; nemo valde repugnaverit. Nescio autem, an satius sit, sine ambagibus, veritati praesentiore consilio operati. Ius defensionis et resistendi iniuriae, numquam naturale fuit, nisi cum respectu ordinis, sive salvo ordine, quem natura socialis suo fini consequendo, supremo loco destinavit. Naturalis est haec restrictio: sive inest in iure resistendi naturaliter haec exceptio, nisi resistendo violetur ordo socialis, cuius primam et summam rationem ipsa natura habet. Nisi enim haec cautio accederet, tum sane fieret, quod in hypothesi prolixe figurant, et societas ordinis necessarii et naturalis ratione non custodita, insociabilis fieret.
Locus Homeri ex Odyssea Iota v. 114. et 115. Cyclopum di/aitan exponens,
—— sqemiste/uei de\ e(/kastos2
pai/dwn h) d) a)lo/xwn,
hic ad describendam cyclopicam vitam, quae [Note: 1. polit. 1.] notat a)narxi/an, affertur, quod mireris. Aristoteles enim, ut supra diximus, aliter et in meliorem patrem interpretatur, hinc ratiocinans: si Cyclopes etiam necessitatem regiminis et imperii, saltem domi suae agnoscunt, quanto minus alii negabunt. In primis, quantum [Note: 3. dell. p. 630.] ad unius impetium attinet. Quo et Plato refert: ostendens illam dunastei/an oi)konomikhn\, ut
sic vocemus, apud Clyclopes fuisse rudimentum regni: unde compatantur et en para llh/lou ponuntur oi( patronomou/menoi et baoileuo/menoi, qui patris et qui regis imperio reguntur. In Ethicis [Note: lib. 10. c. ult.] tamen aliter Aristoteles alludit ad hanc historiam; quando reprehendens civitates, quae nihil de publica educatione et disciplina sanxerunt, civibus ait necessitatem imponi exemplum Cyclopum imitandi, ut quisque suo auspicio (destitutus legum publica auctoritate) disciplinam domus suae regere cogatur. Sed neque ibi ulterius pertinet, quam ad legum civihum comparationem, hoc modo, ut ex Eustratio repetamus: sicut Cyclopes non habebant leges, aut constitutam legibus civiratem, sed dispersis familis agebant, in quibus arbitria patrisfamilias pro legibus erant, sive quisque domi suae rex erat: ita ubi publicae nullae sunt leges de educatione et disciplina, aut culpa impetantium negliguntur, tum convenit, ut quisque suos curet regatque suo arbitrtio. Id enim est hoc loco kuklwpikw=s2, more Cyclopum. Promiscuum resistendi ius in verbis illis Homericis non inest, nisi a consequenti, ex tota narratione conficias; ubi nulla civitas, sed segteges familiae sunt, neque commune ius et forum; ibi quisque sibi ius dicit, et promiscue alter alteri, nullo scilicet inter patresfamilias discrimine inaequalitatis et ordinis, resistit. Nempe quia sunt noma/des2 vagi et sparsi. Ubi a)kou/ei ou)de\n ou)dei\s2 ou)deno\s2, nemo in
ulla re audit neminem, ut habet versus Euripidis in Cyclope 120.
De cetero, quae ad historiam Aboriginum et Getulorum pertinentia hic adferuntur, aut si quae huius generis vel ex antiquitate, vel recentiore aevo petita memorantur, non debent perfunctorie et sine examine transimitti. Quaedam enim cum comparatione exaudienda sunt, ut non excludant omnem societatem civilem, sed talem civitatem describant, quae melius constitutis comparata, dissociabilis videatur. Quaedam regio imperio opponuntur, neque omnem prorsus ordinem socialem et civilem, sed eum, quo uni paretur, engant. Vix reperiantur exempla a)narxi/as2 omnimodae etiam ad tempus non longum. Quamquam oratorie ita describuntur, quae civilem ordinem vitiant corrumpuntque. Nam in perturbatione rei publicae, et civilibus dissidiis, res non geritur sine omni ordine (statim enim ruerent omnia, et dilaberentur) sed quod Cicero ait, ne latrones quidem sine aliqua iustitiae particula vivere posse, id hic quoque locum habeat. Sine aliqua particula ordinis socialis nulla multitudo servari potest vel in modicum. Igitur quo magis a ratione ordinis disceditur, eo magis augetur species et terror imminentis ruinae, donec ad ordinem gradatim redeundo, metus ille deminuatur. Unum est exemplum, quod evenite potuisse, imo evenisse (neque forte longe petenda esset historia) negari nequit. Sint in aliqua regione
plures famosi latrones, qualem Cacum describunt veteres: nqque foedere aut societate connectantur; sed sibi quisque tendat. Habeat unusquisque arcem munitam, in quam se recipiat; et familiam, qua se tueatur. Hoc esset instar familiatum segregum apud Cyclopas. Sed nimirum hi essent pro rebellibus et seditiosis habendi: qui spreta auctoritate legum, quibus parere debebant, a corpore secesserunt (qui enim aliter fieri poterat?) et pacem publicam inquietare coeperunt. Id quod alteri latronum generi quoque competit, qui toto exercitu, aut certe magna manu satellitum faciunt, quod hi familiae ope: qualem historiae Appuleium proscriptum, Viriatum, Spartacum, Corocotam, Tacfarinatem, Claudium, Bulam, et Gordianus Imperator, [Note: l. 13. C. de fideiuss.] Barsatoram, memorant. Sed hi instar quoddam civitatis constituunt, quantum ad imperium: licet nomen civitatis non mereatur coetus, qui maleficii causa coiit.
In fine §. ostendit fontem et rationem politicam legislationis, qua ubique describuntur et coërcentur rei laesae rei publicae seu laesae maiestatis. Hinc ubique, inquit, maiestas, id est, dignitas sive populi, sive unius, qui summo fungitur imperio, tot legibus, tot poenis defenditur: quae constare non potest, si maneat resistendi licentia. Maiestatem dignitatis vocabulo explicat: scilicet compendio loquendi. Ipsa enim summa potestas violatur, seu imperium, seu res publica. Unde crimina laesae rei publicae dicuntur.
scilicet summa potestas, quae tanti facienda erat, quae sacrosancta habenda erat. Praetexta est summae potestatis summa dignitas. Repetit Grotius, et sensum en parallh/lou verbis aliis effert §. VII: nam cum summum imperium non possit non multorum odiis patere, securitas fungentis peculiariter fuit munienda. Est, ubi laesae venerationis crimina, ab aliis, laesae rei publicae et potestatis criminibus distingui posse videntur: necesitudine tamen utriusque se numquam non ultro ingerente.
§. III. Celebris, et proprius huius argumenti est locus 1. Sam. 8, a vers. 11. usque ad 19. de quo dave potissimum obtinuerunt sententiae. Alii enim putabant, non de iure, sed de sacto Regis hic agi. Quam sententiam etiam amplexus est et ornavit auctor L. Iunii Bruti sive Vindiciarum contra tyrannos, et Wilhelmus Schickardus in Iureregio Hebraeorum. Alii autem crediderunt, de vero iure Regum hic agi: cum, quae enumerantur, ex illis sint, quibus Rex citra abusum et propositum tyrannidis potuit uti; ipseque Propheta descripserit hoc ius et in arca foederali reposuerit 1. Sam. 10, 25. Expensis rationibus, quae in utramque partem magno studio afferuntur explicanturque, non dubito veram esse sententiam posteriorem. Grotius autem hoc loco novam sententiam affert. Quae quidem ad id, quo tendit, satis valere potest, historiae vero totius momenta haud satis meminisse videtur. Viderunt et nostra tempora disputationes de hoc
loco, partim impias, partim incautas et immoderatas. Impius est in eo genere Militonius: parum cautus Salmasius. Cuius praecipue eo [Note: Desens. reg. cap. 2.] tendit oratio, ut de iure licentiae seu impunitatis exaudiendum Samuelem ostendat. Et tamen ex iure licentiae, id est, improprie dicto, iterum ius legitimum conficere satagens, quam à communi civiliter scribentium consuetudine audax ubique et praeceps dictio abhorreat, non animadvertit. Ceterum ad ius regium, et locum Samuelis addi debent psalm. 51, 6. quo Grotius usus est cap. praeced. §. 20. proverb. 16, vers. 14. et 15; cum quo Philippus Melanchthon confert proverb. 19, 12. et 20, 2. Eccles. 8, 2. et seq. ubi to\ a)nupe/usqunon, et ius vitae ac necis: quibus saepe solet pa=n to\ kra/tos e)zous1i/as2 a)rxikh=s2 significati. Dan. 2, v. 36. 37.
§. IV. Loca Novi Foederis, multam magnamque habent collectionem, et idoneos nacta sunt interpretes.
Sententia illa, etiam proverbio celebrata, de necessitate imperii, qua per modum u(posqe/s1ews2, ostenditur, quid futurum esset remoto ordine imperandi et parendi, a multis enuntiata [Note: libr. 1. adu. Colot. pag. 1124. edit. WEch.] est. Colotes apud Plutarchum explanate: o(/ti to\n bi/on, o(i no/mous2 diata/zantes2 kai\ no/mima, kai\ to\ baoile/uesqai ta\s2 po/leis2 kai\ a)/rxesqai katasth/s1antes2, ei)s2 pollh\n a)s1fa/leian kai\ h(s1uxi/an e)/sqento, kai\ sqoru/bwn a)ph/llazan. ei) de/ tis2 tau= ta a)nairh/s1ei, sqhri/wn bloi biws1o/mesqa. kai\ o( pros1tuxw\n to\n en tugxa/nonta mononou\ kate/detai. Qui leges tulerunt et iura, regendique et parendi ordine civitates constituerunt, illi vitam
in tuto ac tranquillo locarunt, et perturbationibus liberarunt. Haec vero si quis tollat, ferarum vitam viveremus, et quisque obvium quemque [Note: In Phil. Epicur. mor.] tantum non devoraret. Et Plutarchus quidem ista arguit; et vicissim arguitur a Gassendo. Quamquam facilis est conciliatio, si quis dicat: Colotem ad ingenium vulgi, id est, plurium respexisse; Plutarchum de rectis erectisque naturis loqui, sive potius Colotem rectâ defendere fas est, hoc sensu: nisi civitates essent, depravatio consuetudinum ingenia plerorumque ita eorrumperet, ut rectae rationis imperium in illis vel obscuraretur vel exstingueretur. In civitatibus enim disciplina traditur, et exercetur, qua obsequendum rationi et naturae amplius constat. In primis oratorie [Note: tom. 4. pag. 396.] diffudit hunc sensum Theodoretus oratione VII. de Prudentia. Cum dixisset a Deo magistratus constitui, qui coetus humanos regerent, addit: *ti/s2 ga\r a)\n h)/negke tw=n a)di/kwn ta\r xei=ras2, ei) mh\ th=s2 pleonektikh=s2 a)u tw=n flogo\s2 th\n )bpi\ to\ pro/s1w fora\n e)pei=xe tw=n no/mwn to\ de/os; di/khn ga\r i)xsqu/wn kate/fagon a)\n o(i mei/zous2 tou\s2 e)/la/ttous2, ei) mh\ to\ zi/fos o( no/mos tesqhgme/non e)dei/knue, kai\ th\n pura\n a(ptome/nhn, kai\ ta\ a)/lla pro\s2 timwri/an tw=n kakourki/a| s1uzw/ntwn e)penoh/sqh toi=s2 a)/rxouoin. ei) ga\r kai\ tw=n no/mwn a)peilou/ntwn, kai\ tw=n a)rxo/ntwn kolaco/ntwn ei)s1i/ tines2, o(i\ sqhri/ou panto\s2 a)griw/teroi peri\ tou\s2 pe/las2 dia/keintai, kai\ a)/ttous1in w(s2 s1korpi/oi, kai\ da/knous1in w(s2 o)/feis2, kai\ luttw=s1in w(s2 ku/nes2, kai\ bru/xontai kata\ tw=n o(mofu/lwn, w(/s1per kata\ tw=nn a)llogenw=n o(i le/ontes2, ti/ ou)k a)\n e)/dras1an no/mwn ou)k e)/ntwn, kai\ a)rxo/ntwn mh\ kolaco/ntwn; Quis enim
homines iniurios ferret, nisi erumpentem cupiditatis eorum stammam legum metus reprimeret? more piscium enim, qui maiores sunt, devorarent minores, nisi lex strictum gladium, ardentem rogum, et si quae alia coercendis sceleribus, qui rem publicum gerunt, excogitarunt, ostentaret. Quod si enim, etiam ubi leges minantur, ubi magistratus puniunt, tamen quidam omni bestia saeviorem in proximos animum gerunt, et more scorpionum irruunt more serpentum mordent, canum more rabiem exercent, denique adversus consortes eiusdem generis rugiunt ut leones in diversi generis animalia; quid illi non facerent, si leges non essent aut magistratus non punirent?
Locus Dionis Cassii sumptus est ex oratione Caesaris ad seditiosos milites, Placentiae lib. 41. pag. 168. et 169. edit. Wechel. cui comparabis geminam Taciti philosophiam in oratione Othonis 1. Hist. 83.
Intericitur responsio ad ea, quae de iniuriis imperantium et facinoribus malorum Principum obici poterant.
An et hoc adiciam, quod Grotius, approbasse Deum, inquiens, illum ordinem imperandi et parendi, minus quam quod res postulabat, dixerit. Non approbavit tantum Deus, sed instituit praecepitque illum ordinem, quo supra explicatum est modo. Approbatio, ut quasi praecedente facto hominum concipitur, ad formas aceidentales pertinet.
§. VI. Moderato iudicio utitur Grotius, de vitis illis etuditis, sententiae et falsae et
periculosae propugantoribus, quasi sibi prius quam aliis id quod tuendum susceperant, persuasissent. Valde autem vereor, ne de uno alteroque verissimum sit, quod in alia re in praeloquio de Fero et erasmo dictum est, ubi mitissime iudicandum est. Singularis prudentiae quasi invento sibi placuerunt in hac re, si regni licentiae quasi obviam ireut. Quosdam disciplina sua, quae circa religionis nomina pro ratione est, huc vocavit. Nomina quorundam recensentur in Annotatis In iis liber ille, cui Brutus eruditum magis quam auspicatum nomen est. Classicum ille canit adversus Reges, et privata auctoritate ex regibus tyrannos facit, cavillatione non philosophiae modo sanioris sed Scripturae sacrae. Iuvat praetextum doctrinae, et spuriae species gravitatis. Multum nocuit prae ceteris ille libet. Cuius auctorem Grotius in Apologetico adversus Rivetum facit Mornaeum. At Lausannae ostendit vir doctus amico schedas manu Huberti Langueti, quasi à generante scriptas. Utinam in his non tam pertinaciter nominari voluisset Hotomannus; mali utique exempli auctor in Francogallia sua: ubi ei)s2 to\ doule/uein th=| u(posqe/s1ei etiam historiam non semel corrumpit. Claudii Seyselli Gallia eodem pertinet. Hotum virotum auctoritas, etiam viris cetera innoxiis et moderatis, illicio amicitiae primo imposuit, ac hotum operâ deinceps aliis. Nam de furore et licentia, ultricibus flammis digna, quae inter factiones et dissidia grassari instituit, nolo
dicere. Exempla apud Thuanum multa. vide praesertim lib. 95. p. 424. et 425.
Ceterum sententia illa proponitur primum à Grotio, deinde refutatur 1. a natura subordinationis s. u(pallhlis1mou= quantum ad magistratus, ipsa natura magistra, et communi sensu demonstrante. 2. Auctoritate sacrarum literarum et locis Petrino et Paulino, exemplisque Veteris Testamenti. 3. Sublatis quaeobstare videbaentur, inter quae etiam vox Traiani. Cuius consilium et praetextum, qui non intelligit, nihil in historia Caesarum, plena huiusmodi imaginibus, capit. Qua de re saepe agitur.
§ VII. Constituta et munita iam thesi, progreditur ad casus exceptos s. excipiendos. qui dorum sunt generum. Vel enim specie tenus videntur contra thesin positam tendere, revera autem non impugnant eam, quales casus proponuntur a §. VIII. usque ad finem capitis: vel revera tendunt adversus constitutam thesin, adeoque ad exceptionem pertinent proprie sic dictam. Talis est casus summi discriminis sive dirae necessitatis. de quo h. §. ita agitur, ut 1. fundamentum eceptionis tacitae inquiratur. quaedam enim tacitis [Note: 2. de inv. 47.] exceptionibus caventur, ut est apud Ciceronem. 2. Determinetur casus ad exemplum, a Barclaio propositum, tum ad exemplum Davidis, et ad exemplum maccabaeorum. 3. Determinetur amplius casus ad iniuriam superiorum inferioribus religionis causa illatam, sub exemplo et praxi temporum N. Testamenti et Christianorum.
In fonte exceptionis requirendo, non repudiati quidem debent, avae de legibus cum respectu [Note: 2. 2. 6.] imbecillitatis humanae latis, et hic adferuntur, et infra repetuntur. Neque etiam illud reprehendendum est, quod de mente legislatoris [Note: 1. 3. 5.] coniectutam suggerit, et hîc et supra. Sed occurrunt quaedam partim obscure dicta, partim planc non admittenda. In obscure dictis illa sunt: Hi vero si interrogarentur, an velint omnibus hoc onus imponere etc. Hic enim si Grotius hoc vellet, an ab initio ea mens fuerit in civitatem coëuntium, eamque ordine imperandi ac parendi, ac definita summa potestate constituentium, ut ne tum quidem resistendi licentiam reservatam exceptamque cuperent, si summa potestate praeditus, omnes cives adeoque totam civitatem vellet perdere: tum dubitandum non est, quin hic exceptio locum haberet, non tam ex ratione, quam paulo post Barclaius ponit h. §. quam ex illa, quae infra §. XI. ab eodem affertur. Si autem Grotius loquitur de singulis, aut parte aliqua civitatis, tum satis intelligitur, coeuntium in civitatem ab initio hanc fuisse mentem, ut adversus summam potestatem sibi nihil iuris relinquerent. Ut enim in hoc ordine imperandi et parendi instituendo, in aliqua persona aut coetu consisterent, quorum secus facta superiorem iudicem [Note: v. 1. 3. 8.] ac vindicem, praeter Deum, non haberent; ipse finis societatis postulabat: ad quem scilicet perveniti non poterat, absque potestate summa neminisque iudicio obnoxia.
Porro quod mox ait, homines non Dei praecepto, sed sponte experimento infirmitatis in civilem societatem coivisse, dilutius est, neque exhautit rem, aut satisfacit illi naturali societatis appetentiae: recteque Feldenus negat, fundamentum civilis consociationis ex infirmitate et indigentia (quae assumitur quidem nonnumquam, non tamen ut sola aut praecipua causa) peti posse. Societas enim civilis non est meri placiti, sed à natura venit. De quo non dubitarunt ex Philosophis plurimi, eorum autem nemo dubitare debebat, qui et primordia rerum, et accuratiorem iuris naturalis intelligentiam sacris literis debent. Dictum est supra. Valeant ergo hic potius, quae Grotius II, 1. 9. disserit, et ad civilem societatem accommodentur, quae ipse de amicitia habet. Idem sentiendum erit de explicatione loci Petrini, quam Grotius subicit, et ordinatione humana. Animosius enim cordatiusque ista Theologi explicant. De hypothesi perfectioris in N. T. requisitae patientiae, in medio §. nihil addam. Perpetuum hoc sibi sumit Grorius, quod nec demonstratum abunde est, et ubi ad fra/oin ougkritikhn\ pertinet, examine accurato exemplorum et locorum uttiusque generis opus est. Testimonia Christianorum Doctorum prorsus illustria sunt: et pietas Thebaeae legionis ex monumentis vulgo parum obviis erndite producitur.
Qui haec Grotiana legit cum aliquo sensu publice gestorum, haud dubie recordabitur
disputationum non minus tristium et periculosarum, quàm ineruditarum et remere ruentium: quas nominatim nemo libenter exprimat. Magna rei publicae et civilis philosophiae imperitia ultro se prodidit; arripiendo et inculcando aliena quaedam et cruda, relictis propriis et ex re natis argumentis, in illa quaestione, ei) e)/zestin a)ntipolemei=n. Quid enim conficiant illa: Principem, qui vim suis intentat, desinere esse Principem; Principem esse dominum feudi, qui si officii immemor sit, vasallo ius resistendi nasci; Principi malae causae ministro, praesertim adversus Deum et religionem tendenti, vim opponi posse; Tyrannum esse, qui praeter mores et leges rem publicam administret; Tyrannum non arcerimodo, sed tolli posse: Magistratus inferiores (de quo Grotius) ius resistendi Principi, quasi reservatum, obtinere; et similitudines in speciem adornatae; de lupo a gregibus per vim arcendo, de patre vel furioso, repellendo, vel scelesto, vindicando: de pastore gregibus infesto coërcendo, et similia? Longe aliis et firmioribus opus est demonstrationibus, si et conscientia in tuto locari, et in re omnium maxima nihil temere moveri debeat. Iam, quae desui suorumque defensione, de inculpata tutela feruntur, omnem vim suam perdunt, ubi generaliter dicta, ad hypothesin, nec explicatam satis nec intellectam, tamen pro auctoritate et quasi pro imperio adhibentur. Non multum profecerunt in studiis rei publicae unice necessariis et utilibus, qui non vident
in his exemplis, quantum desit ad salutis publicae rationes probe tutandas, ubi interior illa philosophia, tam ignorata plerisque, qui soli pro republica sapere sibi videntur, quam contempta, facem non praefert. Quin enim aestus animorum explicari, perplexa negotiorum distingui; quid facto opus, extra dubium collocari possit, potueritve in eiusmodi casibus, negari nequit, si quis artibus, quas dixi, animum serio induisset, et solida a fluxis discernere didicislet. In qua disciplina, quia Grotius apprime eruditus est, male andit apud eos, qui capere non possunt, quicquid à vulgaribus et perfunctoriis literis discrepat.
§. IX. Recte hic negligentia distinguitur à derelictione. Potest tamen accidere, ut neglectus imperii, causam destituendi Principis suggerat 1. si in clausula commissoria, cum imperium deferretur, id dictum est. 2. si ad alia crimina iis in regnis, quibus Rex committere regnum potest, accedat negligentiae crimen. Atque in omni hac disputatione necesse est intelligi negligentiam enormem, qualem in Vitellio describunt Historici. Inter titulos abrogati Wenceslao Catoli IV. filio imperii etiam negligentia ponitur, et notabiliter ita describitur, quod saepius monitus ab Electoribus et Principibus, nihil curae pro republica et operae sibi suscipiendum duxerit. Sed id exemplum non potest ad quodvis regnum trahi: et, ut ego arbitror, ne ad
Germanicos quidem priores Caesares. Quanta enim illis temporibus muratio circa statum rei publicae acciderit, historiarum peritis notum est. Igitur in ardua et periculosa quaestione non debebant tam secure exempla destitutorrum Caesarum afferri: ut Adolphi Nassovii, Henrici IV. et Wenceslaei huius. Sed Adolphus quidem inimicorum conspiratione oppressus est; non omnibus, quorum intererat non nisi publico consensu id fieri, assentientibus: incertumque fuit, si Adolphus praelio non occubuisset, quae pars superior esset futura, Adolphi an Alberti. confer Historiae Australis partem pleniorem cum Annalibus Steronis: qui etiam (anno 1297.) de primis conatibus Adolphum destituere volentium annotat; ob hoc eorundem Principum, qui se dicebant alium Regem velle eligere, machinatio in ridiculum est conversa. Quid dicamus de illa ratione Bonifacii VIII. Pontificis ex Chronico Belgico Magno, qui contendit: Albertum in legem maiestatis deliquisse, interficiendo Dominum suum, scilicet Dominum Adolphum Romanorum Regem. Idem Albertus Argentinensis refert, qui et de electione [Note: pag. 278.] Alberti satis frigide sentiens, Maguntiae, inquit, a quibusdam Principibus quasi congregatis, Regemque tamquam inutilem Rei publicae et Imperii destructorem destituentibus in Romanorum Regem est electus. Henricus IV. auctoritate et arbitrio Pontificis, id est, eius, qui nec huius tei ius habuit, nec obsequium Electoribus et Principibus ullo modo imperare
potuit, deiectus est; haud dubie iniuste, et per errorem de Pontificiis devotionibus tunc invalescentem. Quae utique tam sunt manifesta, ut probatione non indigeant. Wenceslai destitutio, si facta esset, sicut memorat ex Emundo [Note: pag. 328.] Chronicon Belgicum Magnum, idem iudicium subiret. Ita enim ibi legas: WEnceslaus propter mala merita et alia maleficia regno Romanorum privatus, et ab eodem destitutus fuit a Bonifacio Papa Nono, data Electoribus Imperii potestate alium in Regem Romanorum eligendi, postea in Imperatorem promovendum. Quod vero ius Pontificis vel Imperio exuendi Imperatorem, vel facultatem eligendi Electoribus dandi? prorsus nullum. Ergo talis destitutio hactenus nulla esset. Sed Electores Rhenani in [Note: Chron. Spir. VII. 72.] litteris suit apud Lehmannum dicunt, se consilio aliorum Principum adhibito post multas admonitiones irritas, Wenceslaum Imperio indignum iudicasse. Fateor interim, Wenceslaum talem fuisse, qui in quovis regno suis flagitiis et sceleribus protuerit patientiam excutere civium ac ordinum animis, et solio excidere. Sed facta, quibus ignoscendum esse, magna ratio dictat, ius nec constituunt, nec probant. Qui enim accuratissime velit quaestionem iuris excutere, desiderabit legem in Republica mixta, qua definiatur, quid tali casu faciendum sit. Quod si, deficiente tali lege, ex usu et consuetudine Rei publicae aliquid consilii eliciendum est, cautissimus quisque maxime sapere videbitur. Putat equidem
Tholosanus, melius fuisse facturos Electores, si Wenceslao coadiutorem potius dedissent, quàm imperium abrogassent. Propius ad rationem constitutae rei publicae diceremus: melius asse in tali casu, Regem Romanorum eligere, et vivo Caesari (sicut alias fere morbi aut absentiae causa fit) adiungere. Sed haec, sive ex occasione, sive per excessum dicere licuerit. [Note: C. I. 1. 5. 10.] Fernandus Vasquius satis animose et incaute arripit illam sententiam, quod civibus liceat ex causa ignaviae Principis sui alteri Principi priore relicto se committere.
§. X. Ut haec recte intelligantur, repetenda sunt, quae cap. praeced. §. 10. 11. 12. dicta sunt. ubi Grotius etiam distinxit regna, quae habentur alienabiliter,f quae non. Qua distinctione [Note: C. 1. 1. 5.] neglecta Vasquius parum explanate in hac materia est versatus. Barclaius, cuius hic mentio fit, libro III. cap. 16. adversus monarchomachos, duos tantum casus agnoscit, quibus Rex ipso facto, ex rege non-regem se faciat, et omni honore ac dignitate regali, atque in subditos potestate destituat. Unus casus est, quem Grotius h. cap. §. seque proponit, de hostili in rem publicam animo, qualem Barclaius in Nerone et Caligula proponit. Alter, de quo h. §. ita describitur ap. Barclaium: Si Rex in alicuius clientelam se contulerit, ac regnum, quod liberum à maioribus et populo traditum accepit, alienae ditioni mancipaverit: nam tunc, quamvis forte non ea mente id egit, populo plane ut incommodet, tamen quia, quod praecipuum est, regiae dignitatis amisit, ut summus
scilicet in regno secundum Deum sit, et solo Deo inferior, atque populum etiam totum ignorantem vel invitum, cuius libertatem sartam et tectam ab exterarum nationum servitute conservare debuit, in alterius gentis ditionem et potestatem dedidit, hac velut quadam regni ab alienatione efsecit, ut nec, quod ipse in regno imperium habuit, retineat, nec in eum, cui collatum voluit, iure quicquam transferat, atque ita Rex eo facto liberum iam et suae potestatis populum relinquat. Describenda fuerunt verba longiuscula, quia potest videri Barclaius duplicem casum proponere, quamquam unum vocet: scilicet de regno in clientelam aut feudum alteri dato, et de regno in alium, vera alienatione translato. Atque ita videtur Grotius accepisse, imo revera sic accepit. Quamquam omnino possis existimare, Barclaium tantum de priore genere loqui, nempe, si Rex de regno nemini ullis vinculis obnoxio, velit regnum feudale facere, ac beneficiarium, aut in alterius clientelam sive protectionem dare; sub aliquo nexu scilicet, qui feudali respondet. Quamvis enim validiore dictione subiungat, si regnum alienae ditioni mancipaverit; postea tamen emendat et restringit illis verbis: hac velut quadam regni abalienatione: ut ostendat, se non de plean alienatione loqui, sed de obligatione qualicumque, quae cum priore omnimoda libertate seu omni nexu libera regni conditione parum conveniat. Qui status, rei augendae causa, servituti comparatur. Atque ea mens Barclaii
etiam subiecto exemplo Scotico declaratur. Hunc autem casum, puto talem visum esse Grotio, qui nec appellari, nec vindicari tam graviter meretur. Feudalem enim nexum, ut et protectionis seu clientelae ius, non valere ad imminuendam summam potestatem, capite praecedente docuerat. Et posse aliquando fieri, ut Rex aliquis licite hoc faciat, salutis publicae redimendae causa, vix est dubitabile. Maluir ergo de vera et plena alienatione loqui Grotius. Atque tum partite ac singillatim incedendum est. Distinguit Grotius alienationem regni à traditione; et tradituro resisti posse concedit. In alienatione, videtur tantum iure suo cedere; traditio autem efficeret, ut obtineret alter, quicquid hac cessione, se consecuturum speravit. Qui ergo ius habet tantum usufructuarium in regnum, is alienare regnum nequit, sive alienando nihil agit. Quinimo etiamsi tantum iuris non amplius in alium transferre vellet, quantum ipse habuit, id est, usum iuris, non posset citra consensum proprietarii id facere, aut faciendo nihil ageret. Sed, ut Princeps aliquis, usufructuarius habeatur, non efficit clectio aut successio, ut supra dictum est: verum diserta formula, qua Principatus defertur. Comparationis causa aslumitur istud loquendi genus: nec in applicatione ad sungularia exempla, per omnia expeditum est. Reperias enim caus, ubi illi, quem usufructuarium voces, plus quàm usufructuario concedendum videbitur. Dicunt equidem: non
praesumitur in dubio, civitate Principi plus iuris in se concessisse, quàm usufructuarius habet. Sed praesumendi occasione praetextuque animosius utitur Fernand. Vasquius, ne tantum quidem pro Principe praesumens, quantum pro usufructuario fas est. Accedit, quod, ubi civitas summam potestatem sive omnia iura maiestatis Principi dedit (haec enim quo minus habeat Princeps usufructuario comparatus, nil impedit Grotius) ipsa finis obtinendi necessitas aliquando plus concessum ostendit, quàm usufructuario competit: ut in parte civitatis alienanda. Qua de re infra. Ac in regnis quidem, quae per electionem hodie deferuntur, longe minus dubitationis relinquitur, quàm in antiquissimis. Ubi enim hodie electionis mos viget, electo conceptis et disertis verbis, ut alia praescribuntur, ita facultas per se alienandi adimitur. Quod priscis temporibus non peraeque factum est. In succedendi consuetudine, si antiqua est, vix ullas conditiones regnantibus descriptas exhiberi videas. Hinc, si partium alienatio à prioribus facta comperitur, pro praesentibus etiam praesumitur eadem alienandi facultas, tamquam ex prima voluntate civitatis imperium deferentis. Ubi auctoritatum tituli desunt, nondum tamen deest praesumendi ratio de voluntate populi sive civitatis, quod familiae, cui se suaque commisit, etiam potestatem expediendi salutem totius iacturâ partis, ad obtinendum scilicet finem unice necessariam
concesserit. Ubi nec de consensu novo populi quaerendo semper praesumi potest: eo quod in ipsa delatione imperii iam consenserit, et finem volendo, ea voluisse intelligatur, sine quibus finis obtineri nequit. Nisi quod totum regnum alienari sine consensu civium satis expresso nequit: quia in successionibus voluntas populi seu civitatis in constituendo imperio certa et indubitata haec est, qua se Familiae permittit, non aliis extra Familiam. quare illa exstincta, suae spontis est civitas, ad constituendum, qua forma placet, imperium; naturali scilicet facultate sibi consulendi, quae ultra Familiae fines translata non erat, ad suum principium reversa. Facti non iuris est, si quid aliter fit. Quinimo, si quo eventu Rex regnum successorium consentiente populo alienaret, hic actus accurate loquendo non esset actus Regis successione regnum adepti; sed regium ius Familiae delatum, populo resignantis. Certe praecedere talis actus ex natura rei intelligitur, antequam ad alienationem possit progressio fieri. Atque adeo auctoritas eius aliqua posset apud populum esse ad persuadendum; potestas nulla ad imperandum. Atque haec locum habent, si solus ex Familia supersit; neque alii praesto sint, quibus spes successionis incumbat. Eadem enim illa ratio, qua in successoriis regnis Familia spectatur, evidenter eo valet, ut consensus eorum, ad quos spes successionis pertinet, necessarius sit ad alienationem: ita ut nec
populi consensus, deficiente horum consensu, sussiciat. Populus enim in hoc genere regnorum, non uni, sed familiae tradidit imperium; ea mente, ut ius illud ratione quidem singulorum temporarium esse necesle sit, ratione autem familiae perpetuum habeatur. Ex destinato scilicet consilio: nisi fortuna,, interitu familiae huic perpetuitati intercedat. Nihil ergo diceret pro alienante, qui diceret: cum unusquisque sit iuris sui retinendi et dimittendi dominus, quid obstat, quo minus rex possit iure suo in regnum cedere, idque in alium transferre? Multa obstant. 1. Dimittere quidem ius suum quilibet potest, sed non in alterum transferre extra familiam: nisi illud ius hac expresla lege acceperit, ut possit in quemcumque transferre. Haec enim ubi abest conditio, tum resignatur illud ius in eorum manus, unde acceptum est: ibi est potestas transferendi, non apud resignantem. 2. Potest suo iure cedere rex. Sed in regno successorio non debet soli sibi vendicare ius, quod totius Familiae est: neque adeo universe suum dicere potest. Quantum eius iuris habet, potest illo cedere, non illud cedere cui vult: non autem, quantum eius iuris alii, e. g. agnati habent, eo quoque potest cedere, multo minus id cedere alteri. Iuris enim huius in regnis successoriis subiectum adaequatum est Familia, non hic aut ille Princeps. 3. Potest intercedere ius publicum, non uno modo. Ut, si regnum feudale sit,
aut provincia feudalis, etiamsi alia non obstarent,f certe absque voluntare domini feudi, nulla fieri alienatio potest. Potest et legibus caveri, ne feminis in contrahendo vendendoque idem iuris sit, quod maribus. Memorabilis est controversia adversus Ottocarum Bohemiae regem tempore Rudolphi I. Imp. cui legati Caesaris apud Gerardum de Roo, [Note: Hist. Austr. lib. I. p. 23.] neque Austriam à feminis ad alienos transferri, neque ceteras provincias absque Imperii assensu vendi ius fuisse, multis rationibus demonstrabant.
§. XI. Hic est alter ille casus à Barclaio propositus, nec à Grotio reiectus. Vidit autem vir tranquillitatis publicae amantissimus, multos abuti vocabulis in hac quaestione, et figuris: facileque ut de tyranno, ita de hoste rei publicae pronuntiare. Ut ergo illam licentiam interpretandi facta regum restringeret, addit unam cautionem: sed vix videtur id accidereposse in rege mentis compote. Et alteram: si pluribus populis imperet, posse fieri, ut in unum hostilem animum gerat, eumque velit perdere, ut colonias ibi faciat. Quod si fiat, distinguendum erit, utrum ex causa poenali, an ex odio tyrannico fiat.
§. XII. Huc repet cap. praeced. §. XVI. et XXIII. et adde h. c. mox §. XIV.
§. XIII. Notabis hoc in mixtis rebus publicis, et referes ad ea, quae §. VIII. disputata sunt. Hoc enim est illud argumentum mera et evidenti veritate nixum, quod
praeterviderunt, quibus alia omnia conquirere, in varietate temporum et necessitate casuum, consilium et ars fuit.
§. XIV. Occasione eius, quod hic dicitur, aliqui fabulari instituunt de libertate tacita: quam, ut schema seditiosae et popularis doctrinae adornari video. Longe autem melius cautiusque Grotius, aliquid libertatis tum retentum tradit, si dictum est in delatione imperii aliquid, quod alium sensum habere nequit, sive ex quo non potest non sequi libertatis quaedam reservatio. In re enim tanti momenti, arbitrariae exceptiones, et remotius educta argumenta locum nancisci nequeunt. An vero omnino nulli tacitae exceptioni venia dari possit, pendet à philosophia de tacitis exceptionibus; infra ad cap. 16. lib. 2. consignanda.
Hic potius aliquid de Tyrannis et tyrannide adiciendum est. Pleraque enim ex hactenus dictis pertinent ad Tyrannum, quem exercitio talem vulgo dicunt: sicut sequentia, tyrannum titulo, spectant. Hic est usurpator alienae potestatis: ille, vexator et oppressor rei publicae. Interdum utroque nomine censendus venit, e. g. Nabis aliquis. Ac de usurpatore ac invasore faciliorem philosophiam Grotius in sequentibus feliciter expediet. In altero genere, non uno modo peccari video. Referri tamen omnia possunt ad illa duo capita: cum quaeritur 1. Quis sit tyrannus. 2. Quid in tyrannum liceat toi=s2 turannoume/nois2, eo quod tyrannus
est. Primum caput, sive Notitia tyranni, implicatur varietate definitionum: qua nonnulli adducti credunt, non satis definitum esse consensu gentium, quibus rebus amittat aliquis nomen Principis, et induat nomen tyranni. Sed hi statim coniungunt, tamquam para/llhlo/n ti kai\ a)nti/strofon, commissionem regni, sive ius tyranni destruendi, eo ipso quod tyrannus sit. Quod faciendum minime erat, ut postea apparebit. Deficere hic plane philosophiam civilem, ut tyrannum definire nequeat, quis philosophus credat? si enim definiri regnum, seu monarchia quae tyrannidi ex adverso opponitur, potest, cur definiri tyrannis nequeat? Et, si recte definitio fuerit tradita, non est, quod de approbatione gentium dubitetur: sequestrata scilicet, definitioni minime connexa aut insita quaestione, quid liceat in tyrannum, sive quod omnis tyrannus vindictae populi expositus sit. Quis enim unquam, praeter seditiosos quosdam philosophos, tyrannum ita descripsit, ut in ipso nomine, in ipsa descriptione ineslet ius destructionis et vindictae? Ceterum in hac investigatione verae definitionis multos videas abuti Philosophi auctoritate: dum vel descriptiones quasdam Aristotelicas, pro perfectis definitionibus arripiunt; vel quaedam kata/ ti dicta, ut a(plw=s2 dicta [Note: 8. Eth. 10.] (e. gr. quod Persarum reges, quia patrii imperii modum excedant, tyrannidem ex regno faciant; aliaque huius generis) intelligunt; vel facta et opera, tamquam notas,
tyrannidis incaute ad exstruendam definitionem colligunt. Nam quod vulgo arripiunt illam particulam, ut tyrannidi definiendae propriam, si administrationem rei publicae ad suam non ad civium utilitatem referat; in eo fallunt et falluntur: sicut iam aliis demonstratum est. Propius ad rem ipsam tendit, itidem non plena quidem definitio, sed notabilis [Note: 1. Rhet. 8.] tamen descriptio, quando monarxi/an distinguens ait: h( me\ kata\ ta/zin tina\, bas1ilei/a, h( de\ a)o/ristos, turanni/s2. ea quidem monarchia, quae ordinem quendam, et modum servat, regnum; quae vero nec ordine nec modo finitur, tyrannis est. Quae Graecus Scholiastes erudite explicat: ei) me\n ou)=n kat) a)zi/an a)/rxei ti\s2 kai\ kata\ ta/zin pre/pous1an, bas1ilei/a. ei) de\ a)o/ristos kai\ a)/taktos, turanni\s2. si quis ergo, ut convenit, et quo decet ordine imperat, regnum est: si vero sine fine, modo, ordine, rem publicam gerit, tyrannis habetur. Unde apparet cur Graeca Aristotelis ita Latine converterimus. Tyrannus enim id praecipue spectat, ut libidinem animi per fas et nefas expleat: sive ut, omni honestatis, virtutis, iurisque ratione insuper habita in tractanda republica, libidinem animi pro lege habeat; eoque ut ad hunc modum a)nempodi/stws2 imperare queat, omnia referat. Usitatissimum autem Aristoteli est, tyrannidis vocabulo afficere, quod ab optimo et laudatissimo monarxi/as2 genere secedit. Quae qui velit arripere, et pro ratis sententiis venditare, fumma imis misceri, omniaque distincte agentis philosophiae decreta perverti necesse
est. Agnoscunt hoc nonnulli, in dominatu herili explicando: quem tyrannidi s1unw/numon facere verentur. Quo magis mirum est, quod definitionem, ut putant, tyrannidis, et illas sententias, de civium utilitate, et imperantis utilitate, tamquam fine proposito, quarum illa quidem certum regni, haec certum tyrannidis argumentum sit, vehementius amplexari, quasi immemores sui, videantur. De virtute Regum, de laudibus et dotibus regiis multa, olim et hodie dicuntur, quae cum iure et potestate regum neutiqum sunt confundenda. Comparandid causa, quàm ponuntur multa, quae seorsum spectata alio se habitu censeri vellent? Quid de ratoriis consiliis argibusque dicam: Plinius Traianum ad imaginem optimi Principatus descripsit: nec diverso multum instituto, quamquam in historico opere, Cyrum Xenophonn. Multa istiusmodi laudibus ornandis animose assumuntur: quasi quicquid à talis excellentia exempli discreparet, malorum Principum ac tyrannorum tantum nomini conveniret. Haec tamen, causae, tempori, certis consillis data, tamquam kuri/as2 do/zas2, ne detracta quidem veste et involucris remotis, in philosophiam vertes? Aliis artibus, et apud eruditos tantum notis opus est, ut rhetorum schemata, in decreta sapientiae migrent. Iam quod attinet ad notas et flagitia tyrannidis, collectim quidem [Note: 5. polit. 1.] ea signavit Aristoteles; et ex eo descripsit Bartolus, de tyrannide: cui accepta fert
[Note: praefat. lib. 3.] immemor et ignarus Aristotelicae disciplinae Innocentius Gentilletus Anti-Machiavelli auctor. Verum ex iis sunt quaedam in se nec bona necmala; sed perinde sunt, ut illius animus et consilium, qui iis utitur. Quo fit, ut eadem faciat tyrannus, ac bonus Princeps; ubi possis ex propositi diversitate dicere: duo cum faciunt idem, non est idem. Huius igitur generis facta et nomina, si quis velit ad iniuriam Principatus vertere, et tyrannidis hoc praetextu damnate, in quorum regimine ista usurpantur, omnia tyrannis replebuntur, exstincto Regum ac Principum nomine. Nam, etiam secus publice facta non statim tyrannum facere, nec ex quibusdam actionibus sed ex toto regiminis instituto, proposito, forma iudicandum esse; tum desidiae, luxuriae, aliaque crimina in privata ac interiore Principis vita, ad infamiam tyrannidis non esse idonea argumenta: aliis fatentibus et tradentibus, ne vulgo quidem ignoratur. Speciosissime sibi videntur in hoc loco tractando versari, qui ad leges et mores uniuscuiusque civitatis provocant: quibus qui vim facit, indubitabilem esse tyrannum existimant. Quo in genere non pauca nec levia peccantur. Primo enim, si iure regio proprie sic dicto aliquis praesit civitati, et contra leges moresque civitatis fecerit, eumne tyrauni nomine infamare audebis; cum iure regio contineatur, ipsis legibus moderari: ku/rios tw=n no/mwn, legum dominus est, quisquis verus
rex est. Quod? Si iuravit, se servaturum? Peccasse, si contra fecerit, certum est: tyrannum esse, nihil minus quàm certum est. Quid? si in clausulam commissoriam iuravit? Ante omnia (ne quis ea speculetur, quae numquam fiunt) notandum est, non addi talem clausulam istis principum promissis, quae virtutem, iustitiam, modestiam, continentiam, et similia, pollicentur. Deinde, iam supra dictum est, clausulae commissoriae in regno simplici et vero locum vix esle posse. In mixto igitur statu, maiori specie quaeri potest: an is, qui in partem summi imperii non suam involat, sit pro tyranno habendus? In re tam tenera et periculosa, rursus no esse de plano pronuntiandum, crediderim. Si enim non facit illud aperta vi et immanitate, sed adiuvantibus et occasiones et consilia subministrantibus iis, aut eorum parte, quorum de iure imminuendo agitur; non potest merito vocari tyrannus. Idem dixerim, cum pellexit plerosque ad patienda ea, quae mixturam status quodam modo immutant. Quod si mera vi, contradicentibus et deprecantibus quorum interest ne quid in statu muterur, sive (neque alios intelligo) quorum ius invaditur, aliquid tale audeat: tum ab invasoris nomine (quem tyrannum titulo vocant) non video quomodo vindicari possit. Verum à seditiosis saepe iactari audias: mores et instituta legesque regni violari: cum id demonstrari nullo modo potest. Multum hos clamores iterarunt
parricidarum in Anglia patroni, ea ementientes et titulo legum morumque adornantes, quae ab aliquot saeculis nullo in usu fuerunt; seu quorum contrarium obtinuit. Ubi accidere potest,, ut tanti temporis consuetudo, potentissima interpres legis, in vulgus iactatae, habenda sit. Contra primaevas enim alicuius rei publicae leges multa innovat tempus: cuias mora, si nulla interpellatio intercessit, aut consensus civitatis accessit, robur addit desuetudini, sive diversae consuetudini. Sicut alibi ostenditur. Pertinet autem huc accuratior et solida cognitio iuris cuiusque regni; à principio, per intervalla, ad extremum: et discretio diligens iuris legumque, quibus status regni vere definitur atque continetur (quas rectius, quàm vulgo describere solent, fundamentales vocarent) tum earum legum, quae civium mores vitamque formant. Ingens enim discrimen, et diversa utriusque generis existimatio. Rarissimum eruditinis genus, neque ex obvio parabile. Quomodo tyranni [Note: Cont. Monarchom. lib. 4. c. 10.] nomine Brutus abutatur, et ante diximus, et conqueritur Barclaius. Tyrannis nova et omni iure ex finibus humani generis exterminanda est, cuius invidia perniciosi assentatores Pontifices Romanos instituerunt onerare, tamquam irrefragabili potestate praeditos, definiendi quis sit tyrannus: et, quod pari violentia connexum voluerunt, solvendi cives sacramento, et religione obsequii: ac deiciendi solio Principes. Cui horribili dogmati
[Note: v. Thuan. 28. pag. 50. Gramond. 1. et 15.] graviter et constanter obviam ivit non uno tempore Gallia. At vero, etiamsi constaret tandem de tyranno, non statim consequens est, et quasi ipso nomine significatum, quod liceat tyrannum deicere solio, aut è medio tollere. Sicut enim in definiendo seu declarando tyranno cautissime et tardissime incedendum est: ita in remediis adversus tyrannidem conquirendis nullus temeritati et festinationi locus est. In utroque genere huius disputationis Grotium qui non laudat, is parum amare tranuillitatem rerum publicar. cui tam provide consultum ivit, videatur. [Note: 6, polit. 5.] Lipsius attigerat hunc nodum, non solverat; sed vaga quaedam adserendo incertum lectorem dimiserat. Quod non uni praeterea ad eundem modum usu venit. Satis cavisse sibi videntur; qui dicunt: privato non licere interficere tyrannum non-invasorem: iniuriam patientibus licere, defendere se bello et unire, non tamen aggredi principem ac dominum suum: toti rei publicae licere privare tyrannum regno. Quae summa est huius disputationis apud Ioannem [Note: De iustit. et iur. lib. 2. tr. 1. disp. 16. dub. 2. et 16. §. 12.] de Dicastillo. Verum et deferisio habet suas cautiones: et quando se exserat potestas rei publicae in unum translata, non minimae quaestionis est: et conditio adiecta (si nolit ab iniuriis desistere, sed in rei publicae perniciem gubernare) definita distinctaque explicatione opus habet. Generalia denique sunt, si cum Grotianis comparentur. Multum sapientiae veteres in Fabula Herculis esse voluerunt.
Hercules, inquam, Tyrannorum domitor, pleraque huius loci, difficiles explicatus habentia, extricare sui operis iurisque rationibus potest. Argumentum delectu elegans, tractatu nobile.
§. XV. Cum ad invasorem, sive tyrannum titulo, transit, bene format statum quaestionis ab initio huius §. Posse enim ex iniusto Principatu longa poslessione iustum fieri, infra demonstratur Il, 4. 11. Pacto quoque ius invasori posse acquiri, ut desinat esse tyrannus, certum est ex natura eorum, quae eligimus maioris mali metu. Qua in re Brutus quoque se inflectit, et cum, licere vel privato interficere [Note: Quaest. 5. vind. c. tyr.] invasorem, disputasset, addit: Haec dum tyrannis, ut loquuntur, est in Fieri, id est, dum tyrannus molitur, machinatur, cuniculos agit. At certe, si semel it a rerum potiatur, ut populus victus se iureiurando ei devinciat, res publica oppressa suam in eum potestatem transferat, regnum in suarum legum mutationem rite consentiat: tum sane, quia titulum, quem antea nullum habebat, adeptus est, nec ex facto tantum sed iure possidere videtur, etsi populus e(kw\n ae/konti/ ge squmw=| id iugum recepit; aequum tamen est, ut obtemperet, et Dei voluntati, qui regna de gente in gentem suo arbitrio transfert, placide acquiescat. In exemplis subiectis absolvit Brutum et Cassium Caesaris interfectores (parum accommodate ille quidem ad hunc doctrinam, sed quia proposito suo serviendum duxit) incusat
Cinnam Augusti insidiatorem. Haec dum refert ex Bruto Barclaius, non potest se continere, [Note: lib. 4. c. 10.] quin exclamet: Benedictus Deus, qui veritatem ab invitis non raro exprimit. de Iulio Caesare haud dubie rectius iudicarunt, qui caedem eius pessimum facinus dixerunt. Invaserat ille quidem rem public.: Sed S. P. Q. consensu firmatam sibi potestatem possederat: adeoque iure occidi non poterat. Quod enim inimici eius, sibi nomen rei publicae accommodabant, ad praetextum et speciem, non ad rei veritatem referendum est. Octavius quoque Caesar, quin ab initio invasor fuerit, negari nequit. Sed subinde ius legitimi Principis nactus est, ut primum Senatus Populique consensu certatim decreto promulgatoque omnia iura maiestatis adeptus est, [Note: lib. 53.] describente Dione. Neque obstat huic iuri, quod necessitate videntur adacti Romani, ut ista decernerent. Maluerunt scilicet hunc statum cum securitate, quàm libertatem cum periculo exitii. Quae non est vis, sed ratio. Ut alibi uberius docetur. De Invasore igitur quaeritur primo: an acta eius valere debeant? quod bene expeditur h. §. Disputatum est in Imperio nostro: an privilegia à Wenceslao, qui destitutus est, concessa valere deberent nec ne? Multa dixit in hunc rem Amplissimus Vir [Note: lib. 2. c. 11. num. 33.] Limnaeus priore et posteriore tomis Additionum ad Ius Publicum. Chifletius quoque et Blondellus, par nobile adversariorum ad pugnam compositum, ille in Alsatia vindicata, hic in
Praefatione Apologetica. Wenceslai chartas, post exauctorationem datas, vel propugnavit, vel oppugnavit. Neuter historiam et quaestionem facti ad liquidum perduxit. Absque qua nec expediri totum potest, quod dubitatur. Seponenda est res et reservanda in locum suum.
De Invasore, quaeritur secundo: quid in eum liceat, sola vi absque ulla pactione nitentem? et respondetur §. XVI. Idem, quod in publicos hostes. Progrediuntur nonnulli plus ultra, et dicunt: ne fidem quidem datam tyranno, obstare quo minus pro hoste habeatur. Cum tyranno enim nullam populis fidem, nullam iurisiurandi religionem intercedere. Sed haec sententia merito reicitur infra II, 13. 15. De cetero considerandus est hic casus paulo diligentius. De eo sermo est, qui imperium arripuit, et possidet. Nisi ipsum arreptae poslessionis articulum intelligas et quasi momentaneam possessionem, concipiendus erit animo is status, qui firmatam quasi praesentius possessionem significet, et in quo ne occidi quidem possit, nisi ab eo, qui et ipse vitam suam patriae devoverit. Hic autem, an non habeant locum, quae mox §. XIX. caventur, dispiciendum fuerit. Exemplum iure meritoque interfecti invasoris, et casus Grotiani, est in supposititio Smerdi, qui vero nomine Oropastes Smerdim Cyri filium se ferens apud Persas regnabat. Huic non poterat fides dari, nulla cum hoc pactio esse potuit. Cum
Smerdi enim, quicquid actum est, egisse se credebant Persae. Qui, dolo comperto, hominem impostorem merito è medio ac optimo iure sustulerunt. Igitur ne opus quidem est, procerum magofo/nwn causam in controversiam [Note: lib. 3. lib. I.] vocare. Apud Herodotum, et Iustinum.
De invasore quaeritur tertio, §. XVII. quid in eum liceat, ubi lex tyrannicidium permittit, aut praemiis afficit? Facilis responsio: et examplum Graecatum civitatum in promptu. Graecae enim civitates libertati in primis studentes, severitate talium legum, quae a)/kriton fo/non tyrannorum permitterent, interfectoribus praemia decernerent (qualium crebra mentio apud Declamatores) ab audacia invadendae rei publicae deterrere turbidos volebant. Harum exemplo et auctoritate intemperantius abutitur subinde Cicero: nec enim quae Graecis licebat facere auctoritate legis, alibi sine lege licet facere. Neque lex Valeria in Iulio Caesare locum habebat, ut supra dixi. Magna etiam quaestio est, an conducat omni civitati, tales leges admittere. Inquis: Etiam si non scribatur talis lex; à natura ipsa, ex ratione naturalis defensionis, videtur sanciri: ut hinc emergat, quod §. praecedente Grotius concessit. Nullum posse casum dari, ubi cuivis civi liceat vindicare rem publicam ab invasore, non dixerim. Et hic ratio summa, quae pro patria facit, auctoritatem legis quodam modo subire videtur. Sed cum tanta sit in rebus humanis temporum varietas, habitusque
negotiorum, et ratio salutis publicae expediendae aliter atque aliter se habeant, naturalia defensionis iura non possunt, vel indistincte, vel in infinitum laudari. Si enim summa potestas interrogaretur, an quemvis tytannidem moliri coeptantem sive status mutationi operam dantem à quovis vellet interimi; non erit in expedito, indefinita praesertim, responsio. Variant ut temporis, ita actionum singularum, [Note: in Poplic. p. 103. et 110.] singula paene momenta. Plutarchus cum Poplicolae legem, in Annotatis quoque adscriptam refert, primo non fuisse eam pro cetera viri moderatione, fatetur; deinde non omisit conditionem; tum demum interfectorem caedis absolutum iri, si scelus interfecti idoneis argumentis probasset. ktei/nanta de\ fo/nou kasqaro\n, ei) para/xoito tou= a)dikh/matos tou\s2 e)le/gxous2. Et postea to\ mis1otu/rannon factis gradibus distinguit, exemplo Solonis moderatiore proposito. Quod si omnino talis lex ferenda sit, valde ad rem pertinebit, ut definiatur factum, quo quis moliri tyrannidem censendus sit. Sicut in illa lege, cuius h. §. mentio, Valerius Publicola statuit apud Dion. Halicarnassensem: [Note: lib. s. p. 202.] a)/rxonta mhde/na ei)=nai *pwmai/wn, o(\s2 a)\n mh\ para\ tou= dh/mou la/bh| th\n a)rxh\n, sqa/naton e)pisqei\s2 chmi/an e)a/n tis2 para\ tau=ta poih=|, kai\ to\n a)poktei/nonta tou=to/n tina poiw=n a)sqw=on. Ne quis Romae magistratum gereret, nisi à populo mandatum; mortis poenam contra facienti decernens, et, qui talem occideret, insontem caedis pronuntians. Quis enim satis prudenter cogitans, nudo tyrannidis et tyranni
nomine posito, definitionem criminum, quibus id nominis quisquam mereri potest (id est, rem nihil minus quàm facilem) cuivis è vulgo permittat? Neque vero dubitandum est, apud Graecos, ubicumque lex impune interfici tyrannos constituit, definitum et publice notum fuisse, quis haberi tyrannus posset. Neque facile aliter tractatur illa quaestio, quàm in conspecta et nota omnium querelis tyrannide. Nam dum in fieti, ut loquuntur, adhuc est tyrannis, legibus moribusque definitum sit oportet, quando, id est, quae ob facta pro tyranno quis occidi queat. Ceterum Graecos ultra quàm fas est, progressos esse in hoc genere, ex adverso posita Romanorum [Note: lib. 8. p. 57.] aequitate ostendit Dionysius Halicarnassensis: quorum hi ob parentum culpam liberos plecti nolebant; illi tyrannorum prolem vel morte, vel perpetuo exilio multabant.
De invasore quaeritur quarto §. XVIII. an licitum sit tyrannicidium, quod iubent verus Rex, sive ii, ad quem quosve spectat summum imperium? Exemplum, quod hic affertur, clarum est. Sed non est per omnia secure incedendum. Ponamus casum: Verus Rex in exilio aetatem degat: is iubeat tyrannum invasorem interfici. Hic definiendum erit; quem iubere possit, et cui hoc ministerium delegare. Iubebitne illos cives et subditos ante sibi, qui interim fidem et obsequia tyranno iurarunt? Erit iussum sine effectu: neque illis licebit iusiurandum
tyranranno datum temerare. Satis scio, esse quosdam in iureiurando interpretando an cavillando satis faciles, quasi nec potuerit contra iustum Regem fieri, neque factum valeret. Quos vel Ethnicorum exempla possunt arguere. [Note: de bell. Gal. lib. 1. c. 31.] Non audebant Aedui apud Caesarem de Ariovisti tyrannide queri, aut adversus eum auxilia implorare, quia, se hoc non facturos, iuraverant. Divitiacus unum se esse, ait, ex omni civitate Aeduorum, qui adduci non potuerit, ut iuraret, aut suos liberos obsides daret, ob eam rem se ex civitate profugisse, et Romam ad Senatum venisse, auxilium postulatum, quod solus neque iureiurando, neque obsidibus teneretur. Talem igitur, si quis esset, Divitiacum iubere verus rex posset: aut percussores immittere, id est, certos homines tyranno nulla iurisiurandi religione obstrictos. Quod, ut opinor, hic non quaeritur. Pertinet enim casus Grotio propositus, non ad stabilem, ut ita dicam, tyrannidem, sed ad eam, quae affectatur, et ut sic dicam, in motu est.
Sed in re, nihil modicum spectante, Grotius §. XIX. praeclaram cautionem civibus patriae studiosis commendat: quae Ciceronem quoque non semel anxium habuit. Sed is quidem vix potuit in certa sententia conquiescere: adeo varium se praebuit in iudicio de tali statu ferendo: sicut vel ex iis intelligitur, quae totiens de nece Iulii Caesaris satis incaute disserit. Fluctuantibus eiusmodi iudiciis, idoneae sunt, quae opponantur auctoritates eleganti et
erudito parallhlis1mw=| allatae. Tenuit haec dubitatio et exercuit animos prudentum, etiam propioribus saeculis. Nec requiret, ubi et quando, nisi qui in historiis hospes est. Aodis exemplo (quod recte Grotius explicat) foede abutitur ac sceleste Miltonius: prorsus scilicet exemplo et ore nefariorum parricidarum, [Note: v. Mus. p. 28.] qui Henricum Valesium Regem, et Guilielmum Arausionensem interfecerunt. [Note: lib. 34. c. 48.] Locus Livii de Nabide dignus est, qui totus hic legatur. Si sine excidio Lacedaemonis fieri potuisset, fatebatur Quintius, Pacis cum tyranno mentionem admittendam auribus non fuisse, nunc cum aliter, quàm ruina gravissimae civitatis opprimi non posset, satius visum esse, tyrannum debilitatum ac totis prope viribus ad nocendum cuiquam ademptis, relinqui, quàm intermori vehementioribus, quàm quae pati posset, remediis civitatem sinere, in ipsa vindicta libertatis perituram. Decora oratio, et, si res ita se habuisset, praecipua laude ferenda. Sed, qui historiam totam novit, obtentui sumpsisse ea Ducem Romanum suae festinationi, ad alia tendenti, satis intelligit.
§. XX. Postrema verba caute accipienda sunt. Non enim Christus ideo tantum Caesari iubet tributum solvi, quia in possessione erat Imperii: sed quia Iudaeos scire et credere volebat, Caesarem habere legitimum in ipsos imperium. Nam illud, quod est Caesaris, idem notat, ac si dixisset: quod Caesari ipso iure debetur. Iure victoriae, armorum, deditionis,
[Note: de I. N. et G. lib. 6. c. 17. p. 765. edit. Londin.] gentium, ut Seldenus explicat. Neque dubitant Theologi, quin Christus Imperii Romani iura in Iudaeos aliis quoque modis confirmarit. Quod exemplum etiam Apostoli secuti sunt. De cetero cautio ipsa de non trahendo sibi rei controversae iudicio, utilissime adiecta, et pro obice multarum seditionsarum aut turbulentarum cogitationum opposita est.
[Note: c. 3. §. 1. et 4.] DE belli causa efficiente principali, etiam actum est, cum bellum publicum describeretur. Debuit tamen iste titulus ad integrandum philosophiae ordinem, etiam hic proponi et connecti: ut §. 1. designaret causam principalem: §. 2. causas adiuvantes: §. 3. et 4. causas instrumentales.
§. I. Causa efficiens belli publici principalis dicitur, potestas publica, maxime summa. cur non simpliciter, summa? Eodem res redit: summa potestas est causa belli publici, vel per se, vel per eos, quibus delegavit. Dictum satis est supra ad cap. 3. §. 4. et 5.
An pro aliis, bellum moveri possit, disquisitio remittitur ad lib. 2. cap. 25.
§. II. Tota ratio iustitiae, ex sociali hominis natura et cognatione procedit. Respectus societatis, quam natura, id est, Deus omnibus commendat et praecipit, utrumque efficit: et ne velimus alteri nocere, aut iniuriam
inferre, et ne patiamur ei noceri, quantum in nobis est: sed vel beneficiis ei, vel defensione et auxilio, quae est pats beneficii, prodesse, omni ope studioque cupiamus. Hoc fundamento Cicero magnificam istam de iustitia philosophiam, omnes philosophiorum et sectarum bonas sententias complexam inaedificavit: et Iureconsulti veteres plurimas definiendi praecipiendique rationes exstruxerunt. Papiniani enim illud, ex ore philosophorum acceptum, beneficio affici hominem interest hominis, et in una re positum, non modo ad exempla à Grotio in margine adiuncta, sed ad plurima alia pertinet: si quis non tam verborum, quàm rerum para/llhla velit requirere. Ciceronis diligentia etiam in eo hic laudatur, quod magnae illius communitatis et societatis naturalis, gradus, à summo ad imum, ordine explanavit. Neque in hoc genere quisquam ei praeferri potest. Haec nobilissima et prima omnis officii, et praesertim omnis iustitiae, socialis proprie virtutis origo. Et ad utilitates quidem mutuas etiam amplius invitat natura, obiecta specie indigentiae; hoc sensu: Ecce ille eget rebus necessariis, eget opera, eget auxilio: at quis? ille vicinus, ille cognatus, ille amicus, imo ille homo cognatum tibi animal, quod eiusdem communio naturae ad societatem et coniunctionem non elignedum modo, seed diligendum monstrat tibi commendatque. At à quo iuvari sublevarive petit? ab eo, qui intelligit se esse eiusdem
naturae, tum suopte ingenio socialis, tum mutuam opem ad subsidium vitae desiderantis. [Note: de benefic. 4. 18.] Nam quo alio tuti sumus, inquit Seneca, quàm quod mutuis iuvamur officiis? hoc uno instructior vita, contraque incursiones subitas munitior est, benesiciorum commercio. Diffunditur hic locus in sequentibus. Non tamen haec indigentia hominibus communis, vel ut sola, vel ut praecipua causa consociationis statuenda est: sicut [Note: 1. offic. 44.] iam ante monuimus. Cicero revincit eam sen. tentiam graviter: Nec verum est, inquit, quod dicitur à quibusdam, propter necessitatem vitae, quod ea, quae natura desideret, consequi sine aliis atque efficere non possemus, idcirco istam esse cum hominibus communitatem et societatem. Quod si omnia nobis, quae ad vitam cultumque pertinent, quasi virgula divina, ut aiunt, suppeditarentur, tum optimo quisque ingenio negotiis omnibus omissis, totum se in cognitione et scientia collocaret. non est ita. nam et solitudinem fugeret, et socium studii quaereret: tum docere, tum discere vellet, [Note: 2. offic. 21.] tum audire, tum dicere. Et postea coniungit naturae praeceptum et indigentiae invitamentum: hanc ob causam maxime, ut sua tenerentur, res publicae civitatesque constitutae sunt. Nam etsi duce natura congregabantur homines, tamen spe custodiae rerum suarum, urbium praesidia quaerebant. Et in hac ipsa mutuarum utilitatum communicatione, et ferendae opis homini, eo quod homo est, studio, non eam tantum instigationem esse, quàm indigentia suppeditat, et spes mutuae opis, ubi usus sit; sed naturalem
homini ac insitam iuvandi hominis cupiditatem, [Note: 3. offic. 5.] etiam citra cogitationem mutui auxilii praeclare ostendit Tullius, Magis est, inquiens, secundum naturam, pro omnibus gentibus, si fieri possit, conservandis, aut iu vandis, maximos labores molestiasque suscipere, imitantes Herculem illum, quem hominum fama beneficiorum memor, in concilio caelestium colloc avit, quàm vivere in solitudine non modo sine ullis molestiis, sed etiam in maximis volupt at ibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine et viribus.
Solonis sententia, in Annotatis exposita, inter nobiliora philosophiae et primae sortis dogmata eminet. Atque hoc voluisse etiam Platonem, cum de communione uxorum, liberorumque disputaret, existimant eruditorum nonnulli: ut communia censerentur illa, non confusione libidinis, sed communione caritatis, quemadmodum nonnemo explicat: si nimirum unusquisque aliorum salutem et utilitatem ita ad se spectare existimaret, tamquam suam; et si quilibet alienorum ita in civitate curam gereret, ac si essent sui. Quam mensuram caritatis etiam ethnicos agnovisse, ex his ipsis dictis patet; et quae mox sequuntur.
[Note: serm. 141.] Menandri versus à Grotio Latine conversi, Graece ita se habent apud Stobaeum:
ei)/per to\n a)dikou=nta me\n w(s2 h)mun/eto
e(/kastos2 h(mw=n, kai\ s1unhgwni/s1ato
i)/s1ws2 nomi/cwn )i/dion ei)=nai to\ gegono\s2
a) di/khma, kai\ s1une/pratton a)llei/lois2 pikrw=s2,
ou)k a)\n )bpiplei=on to\ kako\n h(mi=n h)/rzato
to\ tw=n ponhrw=n a)lla\ para throu/menoi
kai\ tugxa/nontes2 h(=s2 e)/dei timwri/as2,
h)/toi s1pa/nioi s1fo/dr) a)/n h)=s1an, h)\ pepaume/noi.
Democriti loco, negativa interponenda est, [Note: serm. 152. p. 529.] mh\ parie/nai. Exstat apud Stobaeum. Illud mh\ parie/nai, explicari en parallh/lou potest sententia [Note: lib. 1.] Corinthiorum apud Thucydidem: ou) ga\r o( doulws1a/menos, a)ll) o( duna/menos me\n pau=s1ai, priorw=n de\, a)lhsqe/steron a)utw=| dra=|. Baro Enenckelius reddidit: neque enim, qui servitutem aliis iniungit, tam culpandus est, quam qui cum possit prohibere, negligit.
§. III. Instrumentorum vocem, non recte accommodari liberis, et omnibus subditis, Feldenus notat. Sed ratio abunde explicata est à Grotio. Sicut enim in aliis discrepant sane liberi, subditi, servi: ita, quatenus in agendo voluntas eorum aliunde pendet, recte comparantur. Non sunt servi, qui in civili imperio agunt, subditi; sicut in herili, certa dominorum domus, et ceteri servi. Sed quia de omnibus subditis vere dici potest, quod in multis eorum voluntas pendeat ab alia, eatenus et ratio instrumenti, et comparatio cum servis in fine §. locum habeat.
§. IV. Lege, quidam excluduntur bello, quidam levantur. Excluduntur Romae, exempli gratia, tamquam indigni, servi, et passim infames, rerumque capitalium damnati. Nisi quod servi, in magnis rei publicae periculis, eitam armabantur. Levantur militia, exempli gratia, Clerici: quorum officium tale est, ut non
possit aut debéat onerari laboribus aliis: nisi in casu necessitatis, quod addit Grotius. Habet haec exceptio locum, praesertim, ubi magna multitudo clericorum moenibus et monasteriis inclusa, civilibusque exempta muneribus aetatem agit. Privilegia enim eiusmodi habent tacitam et naturalem exceptionem, ne ad interitum rei publicae conferantur. Cuius periculi metus ostendit, hunc esse illum casum, ubi nemo à munere tutandae ab exilio patriae exsolvi potest. An autem illi clerici, pauci scilicet, qui pastorum munia obeunt ad omne belli et pacis tempus pertinentia, adigi possint ad munia militaria, gravior quaestio est. Credo, non posse dari casum, ubi hoc rect4 fiat. Quippe non tantum in bello, sed etiam in praelio locus est et usus Ecclesiasticarum functionum: possunt hortari, solari, alloqui vulneratos, aliaque eius generis praestare, ut ratio nulla sit aut esse possit, ab his eos traducere ad operas militares. Videatur Arnisaeus de Exempt. Clericor. sect. 1. §. 6. Ceterum
An et quatenus subditi summae potestati, cogî possint ad bellandum, infra tractatur II, 26.
AESchylus pag. 16.
Albergatus 25.
Albertus Argentinensis 281.
Alemannus (Nicol.) 123.
Alteserra (Ant. Dadin.) 262.
Althusius 235.
Antoninus Imp. 13.
Apollodorus 14.
Apollonius (Gul.) 212.
Aristides 17.
Aristoteles 11. 49. 74. 82. 142. 162. 202. 206. 218. 233. 267. 292.
Arnisaeus 87. 90. 91. 208. 230. 236.
Arrianus 13.
Aspasius 12.
BArclaius (Gul.) 264. 276. 283. 284. 299.
Bartolus 293.
Bellarmi nus 264.
Besoldus 227.
Bignoni us (Hieron.) 30. 261. 262.
Blondellus 299.
Bodinus 24. 75. 94. 108. 128. 212. 215. 235. 237. 250.
Caietanus 22.
Camdenus 118.
Camerarius (Ioach.) 168.
Canones Synod. 21.
Chifletius 299.
Chronicon Belgicum Magn. 281. 282.
Chytraeus 250.
Cicero 2. 3. 6. 7. 13. 17. 46. 48. 49. 50. 56. 57. 59. 61. 77. 83. 137. 138. 159. 167. 176. 178. 188. 195. 197. 198. 260. 276. 307. 308. 309.
Claudianus 17.
Clemens Alexandrin. 183.
Clemens Romanus 183.
Constantinus Imp. 108.
Contarenus 257.
Contzenius 205.
Covarruvias 24.
Cyrillus Scythopolit. 123.
DEmocritus 310.
Eicastillo (Io. de) 82. 141. 297.
Dio Cassius 207. 211. 217. 274.
Dio Prusaeus Chrysostomus 18.
Dionysius Halicarnasseus 232. 259. 302. 303.
Duck (Arturus) 39.
EClogae Constantini 14.
Ephrem. 22.
Epictetus 13.
Ericus Upsaliensis 127.
Eunapius 13.
Euripides 16. 45. 71. 156. 181.
Euthymius Zigabenus 22.
FAber (Petr.) 144.
Feldenus 6. 61. 62. 78. 82. 87. 101. 104. 141. 143. 145. 155. 158. 186. 213. 214. 229. 310.
Fullerus (Nicol.) 244.
GAssendus 5. 7. 46. 81. 159. 179. 230. 273.
Gellius 27.
Gentilis (Albericus) 24. 79. 264.
Gentilletus (Innocent.) 294.
Gerardus (Ioh.) 225.
Grasvvinckelius 78. 194. 228. 248.
Gregorius Nazianzenus 222.
Grotii consilium scribendi operis 1. causa 44. titulus 2. 3. oi/konomi/a 58. tabulis ab ipso comprehensa 63. etc. theologia 19. stilus 29. 30. annotata 26. liber de satis factione 83. Batavia antiqua 237.
Gryphiander 38.
HEinsius (Daniel) 12.
Herodotus 301.
Hesiodus 160.
Historia Australis 281.
Hobbes 47. 50. 60. 61. 74. 197.
Hoeschelius 14.
Horatius 77.
IAmblichus 13.
Iosephus 114.
Isidorus pelusiota 78. 172. 258.
Ivo Parisinus 159.
Iustinus 301.
LAmpridius 208.
Lehmanni Chron. Spir. 202.
Lex Frisionum 103. Longobardorum 149. 231. Leges civiles Rom. 119. 120. 124. 125. 144. 145. 166. 230. 270.
Lessius 23.
Limnaeus 299.
Lipsius 297.
Livius 3. 139. 190. 194. 231. 240. 241. 261. 305.
Loccenius 127.
Lucas Tudensis 101.
Lucanus 17.
Lysias 18.
Maimonides 21.
Marca (Petrus de) 212.
Mariana 101.
Maximus Tyrius 12.
Medina 23.
Melanchthon. 4. 8. 9. 113. 272.
Menander 309.
Miltonus 233.
Molina 23.
Muis (Simeon de) 180.
Nicephorus Gregoras 242.
OVidius 17.
PAusanias 14.
Perezius 120.
Philo 12.
Philostratus 13.
Photius 77.
Piccartus 24, 75.
Plato 12. 50. 54. 62. 111. 142. 255. 267.
Pontanus (Isac.) 125. 126. 127.
Procli Schol. in Hesiod. 160.
Procopius 30.
Pufendorfius 48. 78. 84. 141. 145, 159. 195.
Pythagoras 77.
QUaerengius (Anton.) 11.
ROo (Gerardus de) 289.
Scholiastes Euripidis 74.
Schottus (Andr.) 258.
Schützius 225.
Seldenus 3. 4. 10. 20. 143. 156. 159. 160. 164. 166. 169. 176. 180. 182. 192. 230. 244. 258. 306.
Seneca Rhetor 10. 18. 55. 122. 144. 149.
Seneca Philosophus 3. 92. 308.
Seneca Tragicus 15.
Sextus Empiricus 13.
Seysellius 275.
Silius Italicus 17.
Simeon Metaphrastes 123.
Simplicius 13.
Sophocles 13.
Sotus (Dominicus) 22.
Statius 17.
Steronis Annales 281.
Strabo 14.
Suetonius 115.
Suidas 123.
Silvester 23.
TAcitus 62. 77. 108. 115. 116. 216. 217. 253. 259. 274.
Themistius 17.
Theodoretus 111. 165. 173. 235. 266. 273.
Theophilus 214.
Thomas 27.
Thuanus 102. 109. 205. 276. 297.
Thucydides 310.
Vasquius (Fernandus) 24. 33. 51. 114. 121. 150. 152. 154. 170. 203. 214. 234. 263. 283. 286.
Vedelius (Nicolaus) 212.
Velleius 262.
Virgilius 16. 17. 54. 129. 231.
Vossius (G. I.) 261.
Ursinus 14.
Wagenseilius 21. 153. 175. 180. 182. 248. 258.
Wendelinus (Gottifred.) 231.
XEnophon 293.
ZOnaras 208.
FINIS.