BEne observari debent illa verba, quibus Grotius dicit, occasione bellici iuris, quaecumque controversiae incidunt superiorem non babentibus, tractari posse. Spectantur enim illa omnia fere in pace et ad pacem civilem constituendam aut servandam pertinent: ut, dominium rerum, contractus, foedera, poenae, et cetera: nec ad bellum, nisi quatenus vel violantur, vel impediuntur, referri solent. Sed concedere id oportet scriptoribus, ut suo quodam arbitrio titulum operis eligant. et ad eum partitionem ac seriem operis accommodent: sicut in Praefatione monuimus. Non est igitur magni facienda cavillatio Feldeni. In quo tamen refutando non opus habuit Graswinckelius commune illud, bellum pacis causa geri, negare.
Quomodo §. 2. Status actioni opponatur, explicavit ipse Grontius in Annotatis. Quod nec Feldenus attendit, cum statum aliter accipit: nec Graswinckelius, qui tempore statum describit. Instantia Feldeni de pugilibus et
qhrioma/xois2 confundit statum adventitum particularem, cum illo statu, qui vel est naturalis ex hypothesi, vel naturali subsidiarius, [Note: Elem. I. u. lib 1. def. 3. §. 6. et 8.] ut a Cl. Pufendorfio describitur. Merito alias profligantur, quae hic de origine belli, contra historiam; et de hominibus natura servis in ferarum censum redigendis contra philosophiam adfert Feldenus. Exempla quasi non dissolutae societatis a Graswinckelio allata, ad rem non pertinent. An Aristotelis sententia de servis naturae accusari debeat, an ezplicari, alio loco dispiciendum erit.
Iustitiam in definitione non includi a se [Note: De I. B. lib. I. c. 2.] Grotius ait: quod fecerat Albericus Gentilis, et ubertim explicaverat.
A §. 3. per totum caput, Iuris diversae acceptiones afferuntur hac summa:
Ceterum de homonymia Iuris alii verbosius [Note: Philos. mor. de iustit.] egerunt: et repetiit ex Scholasticis partim, partim ex vetere philosophia Gassendus; explicatis diligenter Iuris, iniuriae, iustitiae, iusti, [Note: lib. 1. tit. 1.] boni et aequi vocabulis. Hugo de Roy, iustum per synonyma tantum explicat: quorum quaedam figura non carent. Scholastici ex significationibus iuris variis praecipuas ducunt: illam,
qua ius idem, quod iustum est; et alteram, quando vocabulo iuris facultas signifcatur aliquid agendi, habendi, obtinendi. Haec facultas ipsis complectitur ius in re, et ius ad rem: Ius in re praecipue cernitur in dominio. Dominium faciunt vel iurisdictionis, vel proprietatis. Ad ius de iusto sumptum referunt discrimen iuris, naturalis, gentium, civilis, divinique et humani. Late de his post alios Iohannes de Dicastillo. [Note: de iustit. et iur. lib. 2. tract. 1.] Ad §. 3. huius capitis non habuit aliud, quod diceret Feldenus, cum a Grotio ius amicitiae cum cetero iure confundi ait. Quasi vero inter parentes et liberos, dominum et servos nullum aliud ius quam amicitiae intercederet. Illud dubitatione dignum erat: an in dividendo iure, sive potius iusto explicando, aliquem usum hiabeant nomina iuris rectorii et aequatorii. Extra societatem nullum esse huius distinctionis usum, ipse Grotius indicat. In societate constituta, ius rectorium non videtur differre a facultate regendi. Aut, si in minoribus istis societatibus spectaretur, negaret [Note: lib. 5. Eth. cap. 6.] Aristoteles esse iustum inter patrem et liberos; dominum et servos. Liberi enim, inquit, in potestate patris sunt, partes sunt parentum; et servus, possessio est. Ius autem ad aequalitatem tendit, vel quae kat) a)nalogi/an, vel quae kat) a)riqmo\n dicitur. Inter hos igitur non est kuri/ws2 di/kaion, iustum proprie sic dictum, sed di/kaion kaq) o(moio/thta, i8stum per similitudinem quandam. Sed ut a iusto civili distinguit Aristotele iustum pateiko\n, des1potiko\n, oi)konomiko\n, ita iustum esse non
negat. Atque ita etiam in civili societate iustum rectorium dici potest de eo, quod rectoribus debetur, co quod rectores sunt: et iustum aequatorium id significare potest, quod aequalibus in societate ut aequalibus debetur. Licet enim ius rectorium videatur contineri facultate regendi civitatem sive potestate civili (ut [Note: I, 3, 6.] infra Grotius innuit) adeoque ad secundam Iuris significationem pertinere: consideratio tamen ita institui potest, ut primae signisicationis Grotianae ratio habeatur, et, praestinata praestitutaque facultate, sive iure imperantium et parentium, tamen, quid ratione praecellentiae, aut aequalitatis his illisve debeatur, disputatio suscipiatur. Est enim ius, quo facultatem significamus, quasi fundamentum eius iuris, quo iustum, praesertim debitum, indicatur. Iustum, ut coepi dicere, vel debitum est, vel conveniens: quorum illud ad naturam iuris magis proprie pertinet, hoc tamen in secundis sustinet illius dignitatem tituli. Unde Grotius ius hic describit, quod iniustum non est: et Cicero in officiis omne liberalitatis genus, iustitiae contribuit: cum quaedam beneficia debeantur quidem, plurima autem probabilem convenientiam, citra necessitatem, habeant. Atque huc pertinet, quod [Note: de satisf. Chr. Socin. c. 5.] Grotius ipse alibi, non sequi iniustum , ait, ex quavis negatione iusti, etiam positis iisdem circumstantiis: quemadmodum enim non sequitur, si liberalis Rex dicendus est, qui alicui mille talenta dederit, ideo si non dederit, illiberalem fore: ita
non est perpetuum, ut id, quod iuste fiat, non nisi iniuste omittatur.
Ad secundam iuris significationem explicandam [Note: Elem. I. V. lib. 1. def 7. 5. def. 8, 5. def. 24, 1.] § IV. et seqq. pertinent, quae Cl. Pufendorfius attulit, quando potestatem et ius explicat. Et potestatem quidem ut eousque distingueret Grotius à iure, eo minus causae habuit, quo magis promiscue utuntur his vocabulis scriptores, quos maxime sequitur. De illo keithri/w| dispiciendum fuerit, cum perfecta facultas à minus perfecta, seu ius perfectum ab imperfecto sic distinguitur, ut illius violatio actionem in foro humano; huius, non item pariat. Neque enim ius naturae, fori humani consuetudine et actionum formulis aestimandum est: et exempla longe amplius quàm eo gradu distant, quo ponuntur. Gratiam ab ingrato reposcendi ius perfectum natura dat: etiamsi complures gentes actionem eo nomine in foro suo denegaverint. Quis enim collocandi officii humanitatem cum reddendi officii necessitate comparare instituat?
Ceterum Facultatem Grotius §. VI. novitate quadam pererudita et paene necessaria divisit in Vulgarem, et Emmentem: et utramque satis clare descripsit. Cumque Facultatis voce et potestatem, et dominium complexus sit: Potestas eminens nihil aliud est, quàm potestas civilis, seu summa civilis potestas, quae nonnullis imperium, aliis hodie maiestas dicitur, cuius [Note: cap. 3. §. 6.] partes et naturam postea indagabit: Dominium autem eminens partem potestatis eminentis seu
maiestatis fecit, loco quem tetigimus. In quo discrepat ab iis, qui dominii voce, ut ante diximus, omnem summam potestatem civilem signare, et dominium iurisdictionis vocare solent. Et quoniam dominti eminentis appellationem primus induxit Grotius, et saepius explicavit, non alienum ab instituto nostro fuerit, si dissertationem nostram paulo ampliorem hoc loco repetamus.
DOminium eminens sive supereminens inter Maiestatis iura enumeravit Grotius, atque ita descripsit, ut mentem [Note: De I. B. et P. 1, 3, 6.] eius satis queamus perspicere; quamquam loquendi ad hunc modum auctoritatem fecisse potius, quàm à veteribus accepisse censendus est. Quem quidem facilius excusare debent, qui numquam dubitarunt, pleraque civilis scientiae argumenta repertis nuper vocabulis, aut aliter quàm antiqui solebant usurpatis eloqui. An autem fingi hoc à Grotio, recte existimet Clarissimus Feldenus, tum apparebit, si exquisiverimus, sitne dominium eminens peculiare Ius Maiestatis à ceteris distinctum, an sub alio summae potestatis iure contineatur, idemve cum eo
aut eius pars sit. Ad solam enim summam potestatem referri neque dubitaverit quispiam, et descriptio Grotii satis ostendit.
Cui Dominium eminens est, quod Civitas habet in Cives, et res Civium ad usum publicum. Exercendum scilicet utilitatis publicae causa, ut iam dictum est; et ut compensatio fiat ei, cui ex hac causa aliquid abest, ex communi; si [Note: 2, 14, 7. 3, 20, 7.] fieri potest, sicuti alibi supplet. In Regno igitur Regis, in Aristocratia Optimatium, in populari Republica, populi, in mixto statu pro mixtionis formula, apud summam semper et ubique potestatem, quam vel unus vel plures divisim habent, hoc ius residebit. Ad ea autem iura, quae unam Rei publicae partem spectant, in quo genere sunt, bellum, foedera, iudicia, Magistratus, et similia, non posse referri Eminens Dominium, res ipsa docet in materia latius patente. Quod si ad ferendarum legum potestatem oculos retuleris, qua multa Veteres praesertim complecti et concludere solent, quaeque ex sua indole per totum Rei publicae corpus late pertinet, non absurda sane figura utetur, qui dixerit: Supremam potestatem tali in casu, singulorum bonis civium legem dicere; ut exempli ergo ita loquamur: accurate tamen loquendo hic actus non occupabitur in ferenda lege civili, sed exercebit ius ipsi potestati nomotheticae aequaevum, et ab ipsa natura imperio constituendo attributum. Suffraganturque hactenus Grotio, qui inter Iura Maiestatis, seorsum
potestatem in possessiones et bona privatorum, mumerant. [Note: De I. Maiest. lib. 3. c. 1.] Quod et Arnisaeus in opere huius argumenti fecit. Ea enim potestate, parum accurate plerumque explicatâ, sicut dominium emmens non expleri, ita partem eius indubie constitui, arbitratur Grotius. Quem forte rectius aliquis opinetur facturum fuisse, si dominium eminens ad possessiones et bona tantum civium retulisset: gloriam nihilominus rei explanatius traditae meriturus. Verum, ut ad personas quoque, et alia iura civium produceret, magna eum ratio permovere potuit: cum videret, quaedam huius generis aliis summi imperii iuribus, neque recte neque subtiliter tribui posse; et minus philosopho dignum iudicaret, imperii voce communiter defungi, ubi de partibus imperii in proprias appellationes discretis quaestio est. Sicut factitasse alios haud profecto paucos satis constat. A quibus si tu quaeras, quo iure dicant ista fieri, quae Grotius iure eminentis dominii definit; respondebunt utique iure et vigore summi imperii. Neque cum omnia conquireret, [Note: Ad Grot. I. B. 2. 14, 7. et 8.] aliud, quod diceret, habuit Clarissimus Feldenus, quam hoc: civem omnia Rei publicae debentem etiam adigi à Magistratu (ita cum vulgo de summa potestate, sive imperio loquitur) tempore necessitatis posse, ut suum officium faciat; nec propterea necesse esse, aliquod dommium supereminens fingere. At vero Rex, saepe legem invitis fert;milites saepe invitos conscribit; magistratus saepe invitos constituit; tributa
invitis saepe indicit, atque in his omnibus, ut officium civitati debitum faciant, cives adigit; idque non necessitatis tantum tempore, quae seorsum suo iure censetur, sed in perpetua et ordinaria administratione Rei publicae (Platonis enim Rem publicam manet illa felicitas, ubi plerique sponte, ac suopte ingenio officium facient) neque tamen propterea, quod summa potestas hoc facit, nihil opus est exprimere, quae pars summae potestatis, de constituentibus eam, in illo vel isto genere versetur. Res tota interim è cubilibus suis in hunc modum evolvenda est. Summa potestas civitatem, et in ea, personas, res ac iura, actiones, moderatur, eo ordine ac dispositione, quam natura ipsa ad finem publicae felicitatis obtinendum luculente praesecripsit. In quo ordine id vel maxime est naturale in onerosis, ne qua pars ultra modum partis oneretur, sed civium quisque pro virili toleret, quae civitatis usus postulat. Verum, ut est varia rerum civilium et saepe anceps conditio, si summae potestatis provisio ad finem illum superiorem via ordinaria explicari morali aestimatione nequit, tum natura ipsa non repugnat, quin fines inferiores superiori, quem summa potestas omittere non potest, obtemperent concedantque, non in infinitum tamen. Atque ita personis, rebus, actionibus civium sic contingit uti summam potestatem, intra certos tamen limites, sicut iis uti, alias nec moris, nec iuris socialis ac aequabilis esset.
Sive quis hoc velit di/kaio/n ti politiko\n sive to\ e)pieike\s2 imitatione Philosophi, appellare. Quod sicut in aliis rebus, ita in summae potestatis iure explicando, natura in subsidium sui operis commenta videtur. Cuius et haec industria est, ut in viam reducere, quicquid aliunde petitum est, et sarcire ac instaurare ordinem semel decretum contendat. Id quod in civili et morum genere, non minus quàm in cetera rerum universitate, apparet; quodque alibi vis insita et innata, hoc in sociali vita recta ratio, perpetuo naturalis ordinis conservandi studio, machinatur. Hinc probe intelligitur, utilitatem publicam, quae subsidiaria ope Dominii eminentis explicatur, non illud significare, quod ad pleraque omnia civilia instituta pertinet: quid enim est, vel iure, vel more civili introductum, quin utilitati publicae servire et dicatur et putetur? sed exquisitiori loquendi gnere, ad necessitatis imperiosas rationes adstringi, sicut necessitas morali definitione ad finem consequendum, citra fucum et cavillationem, dirigitur. Multi erroris et infiniti flagitii fons est in republica, arctitectonicis istis, ut sic vocemus, appellationibus, res vel parvas, vel pravas praescribere. At Dominii Eminentis usum, magna et clara voce invocabit publicae salutis expediendae ratio: neque ultra, quàm opus est, producendum; et correctione ac compensatione, totius civitatis viribus facienda temperandum. Igitur ad ius Dominii Eminentis
explicandum, non opus est iura fisci adhibere, [Note: v. Arnis. de I. Maiest. 3, 1, 3. etc.] aut de patrimonio imperantium disserere. Habent illa suum in Republica ordinem, sed loco distincto: qui cum hac materia confundi non debet. Atque, si licet in transitu haec annotare, naturaliter debentur imperantibus, ut exempli gratia, Regibus stipendia: unde, Rei publicae regendae intenti suam fortunam honeste sustineant. Quae nisi cives sponte conferant, exigi ab iis posse nemo dubitaverit, non quidem iure Eminentis Dominii, sed alio summi imperii nomine, quod ad tributa et exactiones merito reducitur. Ea origo prima patrimonio et fisco Principis. Neque huc pertinet, ut à nonnullis quidem adhibetur, illa disputatio: an omnia sint Imperatoris? Quasi vero vel eadem sit in hunc diem Imperatorum omnium potestas, eadem Imperii forma, vel ad angustias unius exempli, nec bene plerumque explicati, ipsa philosophia de iuribus maiestatis redigi debeat; quae omni civitati perfectae, sive Rei publicae, et semper competunt. Itaque et Eminens dominium, si ulli, omni utique Rei publicae convenit. In Imperio autem nostro Germanico, non nisi toti Imperio, id est, Imperatori et Ordinibus tribui posse, illustri exemplo postea noscitare licebit. Dominium autem Universitatis, non esse huius loci, per se intelligi existimo. In Eminenti enim Dominio quaeritur, non, quid summae potestati liceat, in ea, quae sunt universitatis; sed in ea, quae in universitate singulis, ut
singulis partibus universitatis debentur vel assignantur. Nisi quod distinctius licet ista proponere. Universitas vel totam civitatem notat; et tum penes quem, aut penes quos est summa potestas, refert aut referunt quasi personam universitatis; atque ita non quaeritur, quid per Eminens Dominium, civitati sive universitati in se, ut est totum, liceat: vel intelliguntur universitatis voce, collegia, societates, corpora alia, quae sunt civitatis et maioris universitatis partes, ubi universitates eiusmodi, quantum ad quaestionem Dominii Eminentis, singulorum rationem induunt; neque ingrediuntur amplius disputationem de dominio universitatis, quomodo huc afferebatur. [Note: vid. Arnis. de I. M. 3. 1, 4, etc.] Non contendemus cum illis, qui ad hunc locum explicandum, Dominium Iurisdictionis protulerunt, (quod pro tota summa potestate civili saepius sumi, ante dictum est: quamquam et angustiore sensu adstringitur) et copiosius coniunctis protectionis, iurisdictionis, administrationis vocabulis interpretati sunt, Si tamen in his quaestionibus fas est cum Philosopho a)kribologei=n, protectio ut bonorum, sic hominum, defensione civitatis continetur: quae defensio adversus quasvis iniurias aut vim, vel iurisdictione, id est, via iuris et iudiciorum in civitate; vel ubi iudiciis locus non est, sive in civitate, sive adversus externos, armis seu tutela armata perficitur. Atque haec sunt distincta summae potestatis capita: nec idem notant, quod Eminens
Dominium. Administrationis vox adeo late patet, ut in omnibus maiestatis iuribus illi locus esse possit: inprimis autem non demonstrat nobis illud singulare, quod hîc quaeritur, sed potius abscondit. Et quomodo acciperent hoc loquendi genus, qui Regi nihil praeter administrationem Rei publicae ita relinquunt, ut omni potentiori imperio dominioque interim eum arceant? Quo sensu et alii saepe, quae alieno nomine aguntur, non proprio, administr ari; curatoresque rei commissae mandataeve; actores denique non auctores, admmistratores appellantur. Solent, qui in hac re declaranda versantur, Senecam auctorem laudare eius distinctionis, qua Imperium à Domino discernitur. Quam ille quidem verbosius explanat, [Note: c. 4. 5. 6.] certatim hactenus descriptam ex VII. de Beneficiis. Iure civili (id est, ratione imperii, sive summae potestatis, civilem societatem continentis) omnia Regis sunt (hoc enim exemplo utitur) et tamen illa, quorum ad Regem pertinet universa possessio (qui et personam Universitatis seu totius civitatis refert) in singulos dominos descripta sunt, et unaquaeque res habet possessorem suum. Ad Reges enim potestas omnium pertinet, ad singulos proprietas. Et postea: Omnia Rex imperio possidet, singuli dominio. Et: Caesar omnia habet, fiscus tantum privata et sua: et universa in imperio eius sunt, in patrimonio propria. Attulerat exempli loco: Fines Atheniensium aut Campanorum vocamus, quos deinde inter se vicini privata terminatione
distinguunt, et totus ager huius aut illus Rei publicae est: pars deinde suo domino quaeque censetur. Facunde expressit, quomodo summa civilis potestas, ut in personas et actiones civium, ita in bona et possessiones agere possit, salva proprietate singulis dominis semel constituta et ad ordinem civilem relata. Sed haec facultas latius explicatur circa bona et possessiones privatorum, quibus et onera quaedam imponere, et leges ponere potest: etiam extra usum Eminentis Dominii, sicut à Grotio id descriptum est. A cuius mente, citra causam, longe abierit, quicumque omne illud superius et architectonicum potestatis civilis ius, natasque inde varias ad finem civitatis et utilitatis publicae conservationem dispositiones, supereminentis Dominii usu instituerit terminare. Simul illud intelligi datur, in iure supereminentis Dominii, non quamvis et communem ordinationem summae potestatis animadverti; sed exerceri actus verissimo dominio debitos. Quod quia duplicari non debet, consentaneum rationi videtur dicere: civium dominium (non enim aliter quàm in societate civili considerare fas est) intelligi cum exceptione Dominii Eminentis, quam exceptionem, in ordine ad finem civitatis, certo rerum statu omnibus in partem civitatis venientibus, publica et summa ratio dictat. Neque ita metuendum est, ne privata dominia supereminente Dominio prorsus absorbeantur. quae satis subsistunt scilicet, suumque ius tuentur,
etiamsi iuri supremo, aliquando certos intra limites cedere iubeantur. De ipsa voce Dominii, cum, praeter bona et possessiones, à Grotio ad alia producitur, non veremur, ne quis liticulam moveat. Satis enim auctoritatis est in exemplis veterum, dominos et dominia latius appellantium: neque iuniores tam restricte semper loqui videmus, ut novitatem hic quisquam suspectare aut extimescere debeat. Ex iis, quae vitandae confusionis in ipso limine hactenus annotata sunt, abunde perspicitur: nihil minus, quàm de eminente dominio loqui, qui, Principem cum alterius detrimento, sine iusta causa locupletiorem fieri suo iure posse, Caesarem et Papam bona privatorum suo iure diripere posse; impudentius an indoctius scribere [Note: De Rep. 1, 8.] ausi, merito à Bodino incusantur. Rapinis enim tyrannicis, nihil cum salubri publice ratione eminentis dominii esse commercii, iurisque appellationem non nisi per iniuriam summam, talibus obduci facinoribus in aperto [Note: De I. B. ,3, 18, 7.] est. Nec omisit Grotius: dominii eminentis usum in regimine non dominico, sed civili, et regio unice spectari.
Enimvero exemplis ad philosophiae regulam explicatis, res tota illustrabitur. Incipiemus à personis. ubi ardua quaestio, an deditio innocentis, unquam iure Supereminentis Dominii defendi possit? Quam quaestionem si quis potius ad aliud genus summi imperii, et ad iudicia ac poenas referendam existimet, illi cogitandum erit, esse locum huic
dubitationi, ubi nec ex parte dedentium, nec ex parte exposcentium, de poena agitur. Ponitur [Note: tom. 1. declam. 27.] casus illustris apud Libanium: Tyranus ex urbe propinqua postulavit formosum adolescentem, adiectis de bello inferendo, nisi traderetur, minis. Civitas bellum maluit tolerare, quam adolescentem tradere. Cum iam gravis obsidione eam premeret Tyrannus, pater adolescentis, interfectum filium de moenibus proiecit: caedis mox, soluta obsidione, accusatus. Plura hic partitim quaeri possunt: primum, an civitati vitandi belli causa dedere tyranni libidini hunc adolescentem licuisset? deinde, an procedente periculo, non iam belli, sed excidii vitandi causa id facere ea potuisset? Tertio: an civitati idem licuisset in adolescentem facere, quod pater fecit? Quarto: an pater rectius dedidisset eum, quàm interfecisset? Porro, an posita patris in filii, filii in suam vitam, potestate, adigi vel ad mortem, vel ad deditionem peragendam alteruter aut utcrque potuisset? Denique an civitati vel tali vel ullo casu ius sit, probro et ludibrio unius aut plutium civium, salutem publicam redimere? Nam patris quidem, silii carissimi et volentis caede, patriam liberaturi, defensio tota in locis aequitatis versatur: neque ut absolvat factum iudex, sed ut ignoscat proposito auctoris, contendit. In qua multa praeclare Orator posuit. Civitatem enim, quo minus dedendum adolescentem putaret, reverentia deorum, sortisque humanae et naturalis honestatis, retentam pronuntiat. Sed ne tum quidem, cum excidium in
oculis esset, probro et infamia cariturum fuisse, si quod factum esset de dedendo adolescente decretum, ostendit: ut in recommuni hominum iudicio damnata. Huc enim pertinet, quod contionem reclamaturam tali decreto inducit: w(s2 ou)k e)/nnoma ta=uta, ou)de\ ei)wqo/ta, nec iure, nec more talia fieri. Civitatem adeo non honeste facturam, quod ipse fecit, praeveniendumque tali facto civitatis pudorem fuisse, disputat. Haec valde honesta haberi par est: quaeque eadem opera declarent, quam sollicite, caute, honeste versari in eiusmodi necessitate expedienda civitatem deceat. Non tamen nihil in alteram partem dicitur de iure civitatis, quod Orator, ex praescripto artis, maluit dictioni causae privatim contribuere, cum nuspiam fortius publica causa agatur. Quasi civilius ex ore miseri patris audiretur, quod civitas fortiter pro se vindicare solet: dei= ga\r e)peu/ xesqai me\n mh\ pros1pes1ei=n ta/utas2 a)na/gkas2, e)peida\n de(/ e)/lqws1in, mhde\n a)nw/te|ron th=s2 po/lews2 nomi/zein.. Optare quidem oportet, ne eiusinodi necessitates incidant: si tamen inciderent, primam civitatis rationem haberi par est. Cuius hoc ius, mox sanctius adstruitur. Diis enim auctoribus tribuit ius illud s1w=m e(\n u(pe\r po/lews2 a)pie/nai: Unum hominem pro civitate interire: illustratque exemplo oraculi Pythii, quo responsum est, non desituram Athenis famem, donec civium aliquis prolem suam exitio offerret. Quod Leus fecit oblatis filiabus: quibus honoris causa *lewko/rion templum exstructum est. Sed videre hic quoque
licet, quàm caute philosophentur antiqui. Nam offertur à privatis, non exigitur à civitate, quod civitati debitum, divina auctoritas addita, ut ethnicorum captus erat, demonstrabat. Atque hoc est illud in hac quaestione difficilimum sane: an, quia privati tenentur, salutem publicam suae proponere, ad hoc faciendum, et quousque adigi queant? Coget summa potestas civem quemvis vi legislatoria, ad faciendum quicquid officium, aut virtus aliqua iubet. Sed hic aliud quaeritur. An enim coget quoque summa potestas civem, ut faciat, quae aeterna honestatis ratio damnat? ut pudicitiam alienae libidini exponat? ut ad nefaria ministeria se addicat? itaque ad hoc, nec dedere potuit civitas adolescentem, nec deditionem ipsi patrique imperare. An ergo mortem potuit sponte sumendam praecipere vel filio, vel patri? Atqui et tyrannorum leges, quos poenae titulo sublatos cupiunt, iis indulgere solent aliquando voluntariam mortem, non imperare. Patrem vero ad occidendum filium adigere omnis humanitatis limites excedit. Quid? quod in vitam suam nemo tam plenum ius accepit, ut violentas ipse sibi manus afferre queat. Et in pudicitiam quidem ac honestatem civium civitas nullum ius, nisi ad tuendum habet. Ut haec salva cuique sint, civitates institutae sunt. Itaque vel ad unius civis pudicitiam tuendam, bella pia et iusta geri, nulla aetas dubitavit. Sicut nec singulis civibus licet honestati suae vim facere. Ad quaedam enim nulla debet
[Note: Contro. 111, 17.] necessitas compellere, ut recte Varius Geminus apud M. Senecam disputat. Cuius rei tantus est in animis recte institutis sensus, ut vitam potius proicerent, quàm eripi sibi pudorem multae praeclarae feminae paterentur. Quamquam potuisset aliquando locum habere illud apud [Note: 1, 58.] Livium: Unde consilium abfuerit, culpam abesse. Sed metu tanti dedecoris, ad remedium ab homicidio in se, id est, à delicto petendum properantibus, quis humanus affectus, inquit [Note: De Civ. Dei, 1, 16.] Augustinus: nolit ignoscere? Magnarum consternationum haec est indoles, ut non patiantur ad aliud hominem respicere, quàm quod tanta circumstantia animum occupavit, praesertim ubi urgentius malum est, quàm quod mitti in consilium cogitationem sinat. Quo fit, ut fugiendo periculum, quod terret; ruatur in periculum, quod prae terrore praesentiori, [Note: Controv. 1, 8. IV, 16.] quale sit, non aestimatur. Ille in nos dominatur affectus, qui animum primus intravit, inquit Seneca. Et ab eadem mente Curtius: ubi intravit animos pavor, id solum metuunt, quod primum formidare coeperunt. In vitam civium quod sit ius civitatis, seu summae potestatis, non vage declarandum est. Esse igitur civitatem dominam vitae necisque civium, ut veteres loquuntur, ex vi iurisdictionis sive potestatis iudiciorum, controversia caret. Atque hoc ius nititur merito, et obligatione ad poenam, neque aliter animo concipi potest. Alteram partem, iure belli contineri dixeris: quo ut civis vitam suam debere civitati
propugnandae, ita civitas, vita civium multorum uti posse, ad servandum totum corpus videtur. Sed hoc ius belli, in se et ex se apprime temperatur. Hic enim non eligitur vita, sed opera civium ad finem, quem dixi: et cum exitus fortuna moderante, undique incertus sit, non minus ad spem, quàm ad metum via patet. Id quod tot admirabiles et inopinati certaminum eventus abunde docent. Quod si quis dixerit; hunc numerum civium tradamus hosti ad caedem, ut reliqui vivant: nec pie nec honeste loqueretur. At enim hoc in bello fieri videmus? Videmus: sed aliquando male, numquam autem licite, nisi sub illa destinatione et lege operae ac spei, de qua mentionem intulimus. Atque ista quidem, unde fluant, ipsis vocabulis demonstratur. Quod vero ex iure Supereminentis Dominii distinctius appellato, civitas vitam civium innocentium, utilitatis publicae causa, destinato proposito queat perdere, id vero nec divinis nec humanis literis firmatur. Tractatus est hic locus in fabulis, modum philosophiae caute custodientibus, quando de Iphigenia mactanda comminiscuntur. Primo enim, à numine arcessitur, ultra scilicet humanae potestatis limites positum negotium. Et certe, si quod tale ius civitati unquam posset competere, vix est, ut humanam sapientiam liquido examine, momenta et rationes et tempora eius ratiocinaturam credamus. In quo genere dubitationis, morali iudicio, ius statuere quis
poetest? Deinde, à laeso numine repetitur origo rei, et facinus patris mactatione filiae ulturo: ut origo quaestionis ex vindicta et poena surgere, et tum demum illuc pertinere intelligatur, si pro communi totius populi salute unum caput innocens recte immoletur. Sic quoque Supereminens ius civitatis seu populi refuga manu tractatur: dum et omnis rei expediendae ratio ad voluntatem et electionem virginis, mortem pro civibus gloriosam optantis, apud Euripidem transfertur; (sicut [Note: Iphigen. in Aul.] apud Libanium Demosthenes se dedere volens inducitur) et patronus ei datur è principibus viris, Achilles, qui eam caedem verbis primo coarguit, mox manu impedit, sicut [Note: Ap. Dictyn. Cretens. lib. 1.] historia habet. Nam poëtae a)po\ mhxanh=s2 solvunt negotium, et Dianam advocant, ad liberandam victimam, quae ipsi destinata erat. Quibus ambagibus, potiorem tali iure clementiam etiam divino suffragio, non obscure signare videntur. Neque alio pertinet, quod infinitam malorum seriem, ab Iphigeniae deereta caede, tamquam ex fonte deducunt. Ex his, ni fallor, suppleri possunt, quae de quaestione [Note: De I. B. 2, 25, 3.] huius generis Grotius disputat. Qui, cum deseri posse unum civem quamvis innocentem, ab hoste expostulatum, si civitas longe impar sit hostium viribus, pronuntiasset: postea etiam illuc pervenit, an tradi in manus hostium civis innocens possit, ut vitetur imminens alioqui civitatis excidium. Non enim nihil pro Vasquio hactenus annotatum est. Quae
Clarissimus Feldenus affert, ideo civem innocentem tradi non posse hosti postulanti, quia servile sit partem suam teneri sine causa ad ludibrium alteri praebere, cum libertas vita carior esse debeat, adeoque satius sit omnes mori, quàm in ludibrium aliis servire: non pertingunt eo, quo conantur; sed nec sine figura stare possunt. Neque enim vera et accurata aestimatione libertas vitae statim praeponitur, sicut oratoria sententia fieri solet: neque civitati toti unius civis ludibrio servitus contracta censetur. Quis enim ferret ita loquentem in quaestione: utrum libertas civitatis an vita unius civis praeferri debeat? Facile etiam apparet, quid de Mauregati Hispaniae Regis pudenda pactione iudicandum sit, cum quinquaginta nobiles puellas, et totidem plebeias Arabum libidini, veluti tributum annuum concessit: memorantibus Scriptoribus Hispanicis. Quamquam Lucas Tudensis in matrimonium datas esse Saracenis puellas ait. Sed sic quoque potestate imperii violentius uti videretur, qui puellas invitas in matrimonium invisum tradere, et Christianas Mahometanis [Note: lib. VII.] iungere institueret. Videatur Mariana. Unde non improbatur Catharinae Sigismundi I. Poloniae Regis filiae factum, cum Moschorum tyranni coniugium, à Patre inter leges pacis promissum, aversata, Ioanni Sueciae postea Regi suam aetatem dicare maluit. Cui Ericus, Ioannis frater, maritum parricidiali scelere adimere, ipsamque Moscho reddere in
matrimonium agitavit. Gregor. Tholosan. de [Note: pag. 526.] rep. XI, 1, 8. Thuan. lib. 43.
Deduxit nos hic locus ad pactiones bellicas, in quibus quaedam non iure belli, sed hoc, quo de loquimur, supereminente videmus expediri. Quid enim aliud praestare potest, ut loco et causa totius civitatis, pauci aliqui, iique inviti obsides dentur? Nam de volentibus minus difficultatis apparet. Obsidum autem primo quidem libertatem, deinde vitam, numquam sola bona aut iura obligari, nisi disertis verbis aliud dictum fuerit, citra ambages intelligi potest. Illud enim in obligatione sumendum est, quod in mànu eius est positum, aut quod consequi potest is cui obligari volumus. Bona autem et iura alterius, plerumque societate civili dissoluta, adipisci non licet. Vitam porro obsidum valide obligari, etiam cum nihil aliud dictum est, quàm illud, hi sunto fidei pactae obsides, non credo ullos apud populos dubitatum. Neque opus est, ut arcessamus hanc disputationem ab eo iure, quod quisque in vitam suam habeat, aut non habeat; et quomodo id à singulis ad civitatem traductum sit, ostendamus. Sola est, quae rem consicit, ipsa actionis formula. Id enim actum censetur: Nisi servaverimus, quae convenere, tum violatae fidei poena ab obsidibus, quos dedimus, tamquam carissimam civitatis nostrae partem, expetere vobis ius fasque sit. Atque ita accurate distingui debent ista: an civitas se, aut partem sui ad poenam vel
quasi obligare possit? et an obligatio ad poenam ex culpa totius civitatis, in paucos, et partem civitatis transferri possit? in qua posteriori quaestione praesertim illud animadvertendum est: quod obsides, delinquente civitate, non possunt non innocentes haberi. Hic ergo forte omnia rimantibus, nihil occurrerit rectius, quod dicatur, quam hoc: Civitati obsides danti, propter firmum fidei servandae propositum, illum eventum, quo obsides violari possent, morali aestimatione pro nullo esse. Qui si certus esset, aut probabili coniectura secuturus putaretur, dubium nullum est, quin talis obligatio obsidum innocentium pro culpa civitatis nocentis, illicita haberi deberet. Ita de obsidibus, sponte utriusque partis, et in pactione aequali datis acceptisque loquimur. Aliter iudicandum est, cum is, qui bello superior est, aut victor, inter ceteras pacis aut deditionis leges, certum numerum obsidum imperat. Vel enim tum imminutio imperii facta est, ut iam nullus dominio eminenti locus sit; vel manente imperio necessitati paret civitas, non alio tamen proposito, quam quod modo explicavimus. Idque eo magis procedit, quo honestius tractantur obsides, quamdiu fides dantium non vacillat. Nulla enim fere gens est, quin in favorem obsidum, constante civitatis, unde traditi sunt, fide, aliqua vel more vel lege induxerit. [Note: Confer cum tit. 20. tit. 17.] Antiqua exempla nota sunt. In lege Frisionum honoratissimis personis aequiparantur. Qui
obsidem occiderit, novies eum componat. Sicut nimirum caedes legati Regis, aut Ducis, aut loco sancto facta, expiari solebat.
De traditione et cessione totarum provinciarum, regionum, urbium, una cum incolis, per pactionem, postea agetur. De in colis et civibus hoc tantum annotabimus: Partem civium invitam alienare, extra necessitatem, incivile et iniquum. Qui autem pactione bellica, haud sane lubens, sed necessitati obsecutus, suo iure in civium partem cedit, quatenus sine pacto alienationis id fieri nequit, Dominii Eminentis usu defendi potest, etiam adversum invitos. In qua tamen re gentibus plerisque placuisse videmus temperamentum liberae demigrationis, quantum ad homines, peti fere concedique solitum. Id quod praesertim, ubi mutandae religionis periculum subest, neque negligi, neque negari [Note: I. B. 2, 6, 4, et 3, 20, 3.] sine iniuria potest. Quod autem hac occasione apud Grotium disputatur, et a Clarissimo Feldeno impugnatur; partem civitatis plus habere iuris ad alienationem sui, in summa necessitate, sine consensu civitatis; quam civitas habet ad alienationem partis non consentientis, id neque recipere sine commoda interpretatione licet, ut ex iam dictis animadverti potest, et declarari subtilius debet. Quando, exempli gratia, urbs aliqua ab hoste obsessa aut impugnata, ad extremum deditur in alienam fidem atque potestatem, atque adeo suo facto alienatur, sive desinit esse pars suae civitatis,
fitque pars alterius: non dubitandum est, quin obligata fuerit suae civitatis corpori, ad resistendum hosti, et vitandum alienationem, donec ulla spes conservandi se suaque repugnando, superesset. Sed haec alienatio habet naturaliter terminum, quem dixi: inestque ei exceptio interitus sive excidii. Ut enim interitum potius, quam alienum imperium eligeret, illa obligatione nemo dixerit contineri. Procederet enim eo, quo procedi in ordine civili non debet. Itaque tali necessitati data alienatio, non ignoscenda tantum, ut quidam putat, sed iusta reputanda est, quod Grotius voluit. Sic civitas, quae non est in patrimonio imperantium, obligata videtur singulis partibus, ne quam invitam alienet, sed cum exceptione necessitatis ac Dominii Eminentis, quod absque necessitatis respectu hic non consideratur. Quae exceptiones tacitae pars illius ipsius iuris sunt, de quo loquimur. [Note: 3, 21, 4.] Addenda sunt his, quae de captivis redimendis aut deserendis dubitantur.
Manere constituimus intra limites argumenti, atque adeo, quae circa constitutionem ac destitutionem magistratuum, munerum, officiorum, curationum; circa honores et privilegia, vel ut varia dispensatione dantur, vel ut eripiuntur; circa alia eiusmodi personarum iura, aut munia, altiori videntur provisu, aut manu potentiore expediri; suis locis concludenda, neque in alienos dominii eminentis fines cogenda arbitramur. Tali
enim commixtione, civili philosophiae, quae viâ et ratione composita excoli desiderat, parum consuli videmus: in primis autem partitam probe de iuribus maiestatis disciplinam denuo intricandam, et praetextu dominii eminentis involvendam neutiquam iudicamus.
Personis proxima sunt iura personarum et actiones inde enatae. Ita liberum est cuique civi promittere, contrahere, iurare, quatenus nulla lex civilis posita, modum aut impedimentum constituit. Videmus tamen, exigente publica utilitate (absque ea enim necessitate, servari talia in commune prodest) his, quae ita acta sunt, effectum adimi ex vi [Note: I. B. 2, 35, 20. 3, 25, 5.] supereminentis dominii, sicut Grotius monuit. Idem qui alibi quaerit; an fides privata in bello propter vim eminentis dominii possit convalescere? In responsione locum non semper habet, quod ait: pacta, quae maius malum evitant, publice utilia haberi oportere. Esto autem, ut hoc, aequitatis amore concedamus semper observandum (quamquam aliqua, quibus privati maius malum evitant, publice admodum noxia esse possunt) ipsa comparatio utilitatis non minimum in alteram partem momenti habebit. Fatebitur aliquis, promissa servari, publicae utilitatis interesse, ordinario loquendi sentiendique more. At vero extraordinaria utilitas publica, eaque necessitatis telis armata suadebit, ne summa potestas permittat fieri, quod privatim dictum, absque
publico intertrimento effici nequit. Quod de legislatoria potestate et obligatione legum additur, commode, cauteque accipiendum est, sicut alibi ostenditur.
Et iura quidem, quae in poenam auferuntur personis, non attingimus: sunt enim alterius generis, cum hic tantum sermo sit de [Note: Grot. 2, 14, 7.] iure quaesito auferendo, publica necessitate expostulante, vi dominii eminentis. Atque [Note: 2, 14, 13.] huc referri solet, revocatio beneficiorum Principalium, etiam quae vim perfectae donationis habent: si publica salus exigat. Quamquam non parum plerumque dubitationis subest. Considerari enim ante omnia debet: an Princeps beneficorum largitor, iura habeat vere Regia, sive an vere praeditus sit summa potestate, cuius solius actio hic spectatur. Deinde, de fisco ne suo largitus sit, an de regni bonis. Ubi et illud satis apparet: si fiscus Principis per calumniarum omne genus et rapinarum ditatus fuerit, amitti favorem donationis tamquam de proprio factae. Amplius attenditur, vitio ne animi prodigi, an suffragationibus subdolis hominum, quibus facilitas Principum in quaestu est, tales donationes factae sint; rationem habeant, an ratione careant. Porro: fiatne revocatio, per eundem, qui dedit (quod ratius est, et cum aliqua labe coniunctum, si suam ipse manum, suum sigillum refutarit) an per successorem, qui adversus Rem publicam tali decessorum facto obligari non videtur potuisse. Solet et temperamentum quaeri non fimplex. Nam in quibusdam plane
circumventus Princeps tamquam meritis et merentibus donavit, quorum nulla prorsus sunt merita. His ergo quo minus eripiantur, reique publicae reddantur, quae per obreptionem adepti sunt, non longa videtur disputatio, nisi quod vel numero, vel propinquitatibus talium hominum, effectu arduum fieri potest negotium. Tum vero usitatisu est, ut pars aliqua liberalitatis penes possessores reliquatur. Exempla sunt nobilia in Principatu Galbae et Basilii Macedonis. Quorum ille, cum Nero bis et vicies millies sestertium (sive LV milliones, [Note: Tac. 1. H. 20.] ut hodie loquuntur) donationibus prodigis effadisset, appellari singulos iussit, decuma parte liberalitatis apud quemque eorum relicta, atque hoc: cuncta scrutantibus iustissimum visum esse, Historicus ait, inde repeti pecuniam, ubi inopiae causa erat: hic, vacuatum profusionibus Michaelis decessoris aerarium ita supplendum statuit; ut ab iis, qui nulla probabili de causa accepissent, reposceretur pecunia, vel [Note: Zon. tom. 3.] summae dimidiven saltem. Ita quidem Zonaras. Sed Constantinus Imperator in vita Basilii refert: [Note: cap. 231.] Consiliarios una omnes voce suasisse, a)utou\s2 e)kei/nous2 tou\s2 kakw=s2, ta\uta labo/ntas2 a)ntis2re/yai pro\s2 to\ dhmo/s1ion: Ut illi ipsi, qui male ista ceperant, aerario redderent, Basilium autem ultra dimidium nihil exigere voluisse. In Gallia sub initia Caroli IX, cum deliberaretur de aere alieno sub prioribus Regibus contracto, dissolvendo, non recusabat Rex, et circa cum proceres, quin, si comperiatur nimiis donationibus et immensis
largitionibus exhaustum aerarium; ad earum restitutionem, [Note: lib. 28. p. 12.] qui acceperunt, compellerentur. Sicut ex Thuano petas licet.
Sed et in beneficiis ac privilegiis probabili ratione impetratis concessisque ius singulis quaesitum, saepe interrumpi, nec numquam tolli dominio eminente potest, non tantum ab auctore privilegiorum, sed et a successoribus. In qua re explicanda, non sine temeritate versatus est Bodinus: illuc tantum respiciens, [Note: 1. de repub. 2.] quousque Princeps maiorum aut suis legibus, sive etiam iureiurando suo obligari possit; Ac de iureiurando quidem summarum potestatum, cuius sanctissima est obligatio, dolendum, quod neque nostra aetate densint homines, qui dilutius, quam viros graves; et improbius, quam Christianos decet, scriptitare non dubitarunt. Verum ista non sunt huius loci. Privilegia cuiuscumque generis concedere, operis nomothetici esse sciunt, qui veterum philosophiam sequuntur. Temporaria illa sint, an perpetua; praeiudicent successoribus, nec ne; partim ex materia, partim ex conceptis verbis sive formula aestimandum. Sic nobilitatem familiae, vel unius hominis insigni merito concessam, perennem esse, magna et publica ratio postulat. Neque unquam potest incidere tempus, quo nobilitate abrogata Rei publicae opus sit. Nisi quod in poenam summorum criminum quibusdam adimi potest. Sed, quae nobilitatis honorem comitari solet, immunitas vectigalium,
onerumve aliorum, auctoritatem Dominii Eminentis agnoscat oportet: quae legis opera vel interquiescere iubeat, vel mutationem subire aliquam, cum temperamento scilicet, quod naturae Dominii Eminentis inesse, amplius postea apparebit.
Liceat hic attingere illam quaestionem. Si Rex aliquis creet, Comitem, Baronem, eique vi Comitatus aut Baronatus, tribuat iurisdictionem in subditos, aliaque iura cum hac clausula, salvo iure superioritatis, quomodo id accipiendum interpretandumque sit? Non dubitaverim, ut nova voce superioritatis hodie utuntur, Comitem illum, sive Baronem, Landsassium, sicut itidem nova appellatio obtinet, Regis designari, quem auctorem sui honoris et iuris agnoscit. Eoque ipso simul stabilitur Regi, qui non tantum nomine, sed iure Regio est, etiam Dominium Eminens, non minus in Comitatu, aut Baronatu tali, si Rei publicae necessitates huc vocent, quàm alios apud cives exercendum. Cum enim eximii eiusmodi honores videantur liberaliter interpretandi (constat quippe valuisse, nec immerito, adversus dantem iura ista magnifica, si non aliud dictum erat) opus esse coepit clausula salutari, quae ostenderet: honorari merita eximiorum virorum, sed intra modum civilem, et sine detrimento summae potestatis: quaese ipsa numquam credenda est imminuere voluisse. Igitur, si dicendum, quod res est, non Dominii modo
Eminentis exceptionem habere videtur illa formula, sed cavere in universum summae potestati, ut talis, id est, summa sit, et maneat, neque suis ipsa beneficiis infirmari putetur.
[Note: I. B. 3, 1. 19] Ponit Grotius in exemplis Dominii Eminentis, veritatem ad subditos occultatam: auctoritate Platonis usus, qui hac mente concesserit imperantibus falsum dicere; tum Iosephi [Note: Fersonam imperatoriam.] commento erga fratres, ubi et Theodoretus pros1wpei=on a)rxiko\n in eo agnoscit, et Salomonis iudicio inter mulieres. Et fatendum est sane, Grotium in disquirenda doli ac mendacii natura incomparabilem quandam industriam adhibuisse: atque hoc ipsum apposite ad suam disputationem animadvertisse, non esse pro dolo et mendacio habendam tam utilem publice ac privatim aut certe innoxiam veritatis dissimulationem. Sed qui illam philosophiam de dolo bono, ut nunc ita loquamur, tractant, ad ea et eos porrigunt sententiae suae explicationem, ubi ab ultima Dominii Eminentis ratione nullum quaeritur auxilium. Neque ego profecto unquam suasor cuiquam exstiterim, ut, non strenuum magis, quam subsidiarium, et sancta religione septum conclusumque hoc remedium ad alia producat, quam necesse est. Videndum ergo, an satis vere recteque ita dicam: summa potestate civitatem regentes, omnibus et singulis civibus ita obligati sunt, ad veritatem suorum consiliorum, propositorum, actionum, in Republica administranda, nude ac simpliciter, ubique et
semper enuntiandam, ut de his aliquid occultare aut tegere, nisi necessitas publica imperet, neutiquam illis liceat. Quicquid dubitabitur in hac oratione, id sententiam Grotii non patietur in vado esse. Nisi quod in populari regimine, res expedita est. Cum enim ibi summa potestas penes ipsum totum populum sit, ratio separandi iuris, quod actiones publicas spectat, quae cumque ponetur, commentitia erit. Etiam si populus, administrationem, non ius summae potestatis cuidam parti civitatis committeret, nisi disertis verbis concessum esset, celare quaedam populum, nullus iam locus esset dominio eminenti, quod totius civitatis est in partes, non partis in civitatem.
Agunt quidem, ut hoc semel hac occasione annotemus, etiam minores potestates et magistratus interdum quaedam, quae Dominio Eminenti tribuimus et tribuemus. Verum enimvero nisi mandatis eorum contineatur, merito audient: neque imperatum tibi hoc est, et rationem facti apud summam potestatem reddes. Finge, et absolvi tale factum. Nullo merito causam defenderis, sed iudicis aequitatem commemoraveris. Raro tamen eiusmodi dubitationibus locus relinquitur in accurata Rei publicae tractandae consuetudine. Tam disertis enim verbis, tanto futuri provisu, tam excogitatis formulis ista praescribi solent praepositis rebus gerendis, ut, nec haerendum habeant, ubi usus venerit, neque
timere possint, qui praeter imperata et praescripta nihil fecerunt.
Progrediendum est ad ea, quae in hoc argumento, ut sola, pluribus innotuerunt: Bona scilicet civium. Quamquam et misceri sive concurrere bona et iura saepe videmus. Imo nullus de bonis civium sermo incipi potest, quin de iure circa bona illa aliquo singulorum civium, in quod summa potestas, ex usus publici necessitate succedit, agendum sit. Distinctioni tamen locus est, quia non in vicem commeant ista; iuraque etiam alia, quam bonis accommodata, noscuntur. Non abs re [Note: 1. Reg. 21.] fuerit, si ordiamur ab historia vineae Nabothi; ubi Philippus Melanchthon hanc format quaestionem: [Note: Epit. Phil. moral. pag. 245.] Recte ne fecit Naboth, quod non cessit vineam Regi petenti, cum Reges etiam dicantur domini privatarum facultatum? Respondet: Distinctio dominiorum seu proprietas est iuris gentium, vel, ut Philosophi loquuntur, iuris naturalis. Hanc ergo conturbare, et alienae sine iusta causae rapere, non licuit Achabo. Addit: Nabothum nullo suo facto meruisse amittere suam libertatem. [Note: 1. Sam. 8. 14.] et cum ea, dominium rerum suarum. Quod enim alibi in iure Regio ponatur; Agros vestros et vineas tollet, id accipiendum de stipendiis et sumptibus in administratione Reipulicae, ad communem necessitatem faciendis: non quod praetextu imperii Reges sint domini omnium privatarum facultatum, quamquam alibi lexior, alibi adstrictior, pro diversis regnorum formis, comperiatur libertas. Transferre porro licebit hanc
historiam ad rem nostram. Si fuisset in vinea Nabothi adversus imminentem hostem propugnaculum excitandum, si castra locanda; iure, de quo nunc agimus, ad hos usus vineam potuisset postulare Rex, inita ratione repensandi damni, de qua mox amplius. Nunc voluptati tantum et commoditati privatae servientem, nullum ius tuetur. Et in Nabotho, nihil aliud [Note: lib. 8. Antiq. cap. 7.] quàm rusticitatem accusare, apud Iosephum audet Achabus. Uxoris quoque Iezabelis fatale scelus, ipso molimine exitii in innocentem structi, ostendit, non potuisse vivo lioneste [Note: Corn. Nep. in Themist.] eripi optimo iure possessa. Ponemus exempla insigniora. Sit urbs aliqua munienda: ut olim Athenae; et breve quidem intra temporis spatium. Desit autem materia et lapides. Sumi poterunt ex hortis aut praetoriis singulorum, sub conditione compensationis. Idem fieri poterit, ut horti, agri, aedificia singulorum, munimentis occupentur. aut durante obsidione, aedes privatorum deiciantur, ut ratio belli dictat. Sit in obsessa urbe fames: recludi poterit singulorum annona et describi; et vel incitis dominis distributio aequalis fieri in omnes: venditio item imperari nolentibus. Saeviat bellum, desit Principi aut Rei publicae pecunia belli nervus. mutuari poterit etiam ab invitis civibus Quod [Note: lib. 1. cap. 1. C. I. §. 7.] nec Vasquius negat. Sit urbs aliqua confusis aedificiis, nulla platearum amplitudine, aut distinctione: sicut requirebat commoditas importandarum et exportandarum rerum,
aut defensionis ratio adversum incendia et vim hostilem. Dirui videmus quasdam domos, ne ordini et dispositioni obstent: non sine compensatione tamen. Quam neque Nero, utut prodigus iam famae ac pudoris, plane neglexit: quando post incendium (valde id quidem suspectum) melius et ordinatius exstructae domus sunt, dimensis vicorum ordinibus, latis viarum spatiis, cohibita aedificiorum alititudine, patesactis areis, additis porticibus, quae frontem [Note: Tac. 15. A. 43.] insularum protegerent. Eas enim porticus Nero sua pecunia exstructurum, areas dominis traditurum pollicitus est. Addidit praemia pro cuiusque ordine, et rei familiaris copiis: sintvitque tempus, intra quod effectis domibus aut insulis adipiscerentur. Vias publicas sternentibus, aut munientibus, sicut usus civitatis postulat, occurrunt agri, prata, praedia privatorum. Haec quoque vigor enimentis dominii pervadit. Redditis alibi, aut pensatis, quae in publicum [Note: Suet. Aug. 29.] versa sunt. Augusto Romae fori exstruendi causa fuit, hominum et iudiciorum multitudo, quae videbatur, non sufficientibus duobus, etiam tertio indigere: sed fecit hoc forum angustisu, non ausus extorquere possessoribus proximas [Note: Id. c. 56.] domos. Id quod civilitatis nomine Historicus commendat. Quidni laudabimus hanc Augusti sententiam, cum ultraid, quod necesse erat, progredi noluit? Habent quidem isthaec talia suam latitudinem, neque in puncto semper finiri queunt. Optime autem utetur tam fortibus praesidiis, qui minimum sibi
ignosci cupiet. Vix huc videtur pertinere illud aedificiorum et operum genus, quod dignitas [Note: Ep. 10, 34.] civitatis, et nitor saeculi postulat, ut Plinius describit. Supereminentis enim domimi praesidio, incolumitas potius et conservatio civitatis sustentatur, quam amplitudo et splendor [Note: Ep. 10, 50.] exornatur. Si tamen, ut iterum Plinius loquitur, quantum pulchritudinis, tantum utilitatis habitura sunt eiusmodi opera, neque ratio publica nulla est, urbes quasdam principes [Note: Tac, I. A. 9] esse magnifico ornatu: non erit nullus plane locus Dominio Eminenti, adversum kakoh/qeian refractariorum quorundam civium. Sed ne fortius, quam par est, id iuris usurpetur, vel fortuna, vel virtus imperantium providere solet. Modo enim genius saeculi et affluentia, ultro talibus propositis conciliat civium animos: modo iuncta compensationi humanitas ac persuasio demit, quicquid amari inesse potuit negotio. De cetero compescenda interdum est cupiditas animi in magna et sumptuosa proni.
Veniemus ad exemplum domesticum, quando pactione osnabrugensi, difficilima deliberatio incidit, quomodo Regibus paciscentibus, Gallo, Suecoque locorum iure belli possessorum restituendorum nomine, satisfierer. Prima, quae de cedendis quibusdam provinciis ac ditionibus ferebatur, vox, necessitatis publicae iure, voluit exaudiri: neque tamen extra invidiam, et contradictionem fuit, inter illa sedulo tum disceptata: Quis
auctorem se huius rei facit, et quo iure? Qui, et quot subscribere tali sententiae audent? Et quaenam, de rebus ullius ex Ordinibus inviti, pactio esse potest? Donec multis ultro citroque [Note: Instrum. Pacis Caes. Suec. are. 10.] dictis, tandem Caesarea maiestas de consensu Electorum, Principum et Statuum Imperii, cumprimis Interessatorum, S. R. M. Regnoque Sueciae concessit certas ditiones, pleno iure in perpetuum et immediatum Imperit feudum; illis autem, qui iure suo in has ditiones cesserant, Principibus, pro aequivalente recompensatione (retinemus enim verba sanctionis pragmaticae) pari modo et formula, tradidit alias ditiones, qui [Note: Instrum. Pacis Caes. Gall.] ita sibi satis factum declararunt. Eadem ratione Gallia ab Imperatore et Imperio et Domo Austriaca, alia, nexu feudali plane libera recepit. Qui rebus tractandis interfuerunt, sciunt, ista consultatione Supereminentis Dominii rationes probe excussas esse, in quantum scilicet Imperium Romanum, ut unam Rem publicam consideramus, in qua hoc ius Maiestatis non nisi ab Imperatore et Imperio. sive Ordinibus simul exerceri potuit. Ad quaestiones autem consilii, magnas illas quidem et profundas, quae tum in argumentum disputationis venerunt, circa negotium unis causis, conditione diversa terminatum, nihil attinet sermonem proferre.
An et exterorum bona ac iura Supereminenti [Note: I. B. 2, 14, 8.] Dominio subici fas est? Negat Grotius. nisi quod supplendam censemus hanc sententiam, ex doctrina de subditis temporariis,
quos appellitant. Nihil enim verius videtur hoc dicto: Qui ex causa temporaria agnoscere tenetur summam potestatem huius aut illius civitatis, sive subditus temporarius factus est, ille non potest in tantum detrectare aut defugere auctoritatem Dominii Eminentis. Nec alio videntur fundamento niti Principes, qui bona exterorum in portubus suis deprehensa, necessitatibus Rei publicae suae accommodare, sub obligatione mutui, non sunt veriti. Anno superioris saeculi LXVIII. magna vis pecuniae mereatorum Genuensium aliorumque Italorum, ex Hispania in portus Anglicos, persequentibus Gallis, delata erat. Quam cum Albanus, tamquam Hispanicam, falso vindicaret, Regina Elisabetha statuit fiduciaria cautione interposita, a mercatoribus mutuo sumere: quod Principes de bonis in ipsorum portubus deprehensis assolent, et Hispanus [Note: part. 1. sub fin. an. 1568.] ipse nuper factitarat. Ita Camdenus. Cui Meursium addas licet in rebus Belgicis. Non dissimile est, quod Camdenus memorat de pensitatione [Note: part. 3. anno 1582.] Oresuntica (Lastgelt) qua tricesima pars omnium mericum mutui nomine, ardente inter Suecum et Danum bello, exacta fuit, cum promesso, ut bello finito resunderetur. Quin et privilegia exteris concessa, non obstare salutis publicae [Note: Camden. part 4. an. 1489.] vindiciis Regina Elisabetha iudicavit; cum Hanseaticis privilegia obtendentibus responderet, de Holcadibus interceptis: aliter se facere non potuisse, nisi perniciem sibi et suo populo sponte attrahere maluisset. Privilegia, quae
sunt leges privatae, contra publicam salutem, quae Lex suprema, non asserenda. Verum hic magnopere cavendum, ne avaritiae et iniuriis obtentui sint, publica iuris nomina: probeque conscientiam suam excutere debent Principes eorumque Amici, quo animo, qua necessitatis ratiocinatione, quo iustitiae proposito, ad ea veniatur, quae nemo facile sponte eligat, ubi vitare licet. Hinc pleno laudatur ore Imperator Constantinus, sive potius Antoninus, quod adversus fiscum suum, cuius utilitatibus animose alii velificantur, naufragos tueri statuit, voce humanitatis plenissima usus: Quod enim ius habet siscus in aliena calamitate, [Note: l. si quando. 1. Cod. de naufr. XI. 5.] ut de re tam luctuosa compendium sectetur? Non enim alias deerat maritimis civitatibus et insulis no\mos qala/s1s2is2 sive lex quaedam nautica, quae naufragorum bona fisco per publicos servos [Note: Vid. Iac. Gothofr. ad h. l. u(po/mnhma cap. praesertim 11.] vindicabat, sicut discimus ex l. a)ci/ws1is2 seu deprecatio. 9. ff. de. Rhod. de iact. Quam quidem Antoninus, cum fiscum suum ipse severius regeret, illis tamen adimere noluit, ex causis, quas conicit Iac. Gothofredus nebili commentario ad illam legem. Carolus autem V. Imp. et alii Principes, egregio temperamento ius Dominii Eminentis circa naufragia moderati sunt: constituto certo tempore, exempli gratia, annuo, intra quod mercatores et domini, sua, probato dominio repetere possint; Nemine autem comparente tum demum fisco cedant. Et quia, periculum aliquando est, ne merces corrumpantur, sub hasta venditarum pretium
asservatur, vel domino, si compareat, vel fisco, [Note: Ad Cod. lib. 11. tit. V. §. 29.] post exactum tempus, sicut amplius refert Antonius Perezius. Mutuantur ex ratione Dominii Eminentis suam constitutionem Legumlatores, qui naves a piratis captas, eorum faciunt, qui eas eripiunt piratis, quales apud Hispanos et Venetos leges memorat Grotius; et defendit: [Note: I. B. 3. 9. 17. et not.] Neque enim iniquum est, inquit, ut privata res publicae utilitati cedat, praesertim in tanta recuperandi difficultate.
Compensationem Dominio Eminenti naturalem, ut sic loquar, et intrinsecam haberi oportere, ex ante dictis intelligi potest. Sicut enim dominos rerum, quarum iactu navis levata est, aequissimum est, partem recuperare ab aliis, quorum res iactu servatae sunt: ita, qui onere omnibus civibus debito onerati sunt, merito sublevantur a reliquis, quod in societatem ut effectus fructusque, ita oneris, ratio civilis ordinis vocat. Debetque haec compensatio fieri usque ad partem, quam pro virili debebat contribuere in publicum nomen, qui totum onus sustinuit. In qua re fides civitatis ita sancte versari debet, ut, si hoc tempore forsitan impar huic praestationi civitas videbitus, in futurum obligata ad [Note: I. B. 3, 20, 7.] compensationem maneat. Quandocumque enim copia suppetet, exseret sese quasi sopita obligatio, [Note: 3, 20, 52.] ut recte Grotius animadvertit. Ita in obsidibus quoque, civitas aut eius rector tenebitur illud incommodum, ei qui patitur, aut proximis repensare, eodem annotante. Est tamen, ubi
compensatio, per rei naturam locum non habet. [Note: 2, 14. 7.] ut in cessis hosti provinciis. Ita caute Grotius in explicando Dominio Eminente, compensationem requisivit ex communi faciendam ei, qui suum amisit, si fieri potest. Compensationem bene explicat Vasquius C. I. lib. 1. cap. 5. §. 1. et 10.
Temperamento Dominii Eminentis intrinseco, de quo egimus, accedunt et alia; quae regulis officii, aequitatis, prudentiae, modestiae debentur; quando vel exercetur hoc ius, vel de eo exercendo consultatur. Conscientia enim est, praesertim Christiano more erudita, quae rectores civitatum eorumque consiliarios interpellat; ne abuti tam sancto salutis publicae expediendae remedio in animum inducant; ne praepropere, ne temere aut avide in hoc negotio versentur: ut cavillationibus eorum, qui ubique ad extraordinaria et subsidiaria, nec ordine, nec iure viam affectant, aures occludant: ut, quae tractatu dura, à tractabilioribus probe distinguant: ut à dominationis herilis, de qua hic nihil agitur, propositis animum deflectant. Quamquam ne herili quidem imperio intentos ratio deficiet, quae ad moderationem ducat. Prudentia autem etiam, ubi ius fundatum est, considerabit tempora, animos, fata; adeoque quid factum infectumque velit, eliget: nec in praesens modo rem conficere, sed in longinquum disponere cupiet. Modestiae denique pulcherrimum opus in eo versabitur, si
persuasisse magis quàm imperasse civibus, quae dura sunt, videberis: si non verborum ???odo comitate, sed constanti fide civilem ac aequabilem animum iis, qui publico nomine iacturam faciunt, approbaveris. Omnino enim bona fide summa potestas, vel compensationem civibus, si non statim repraesentari potest, vel pactionem exteris, ad quam Dominii Eminentis ope profectum est, praestabit. Neque necessitatis imperio, cuius ad salutem expediendam valuit auctoritas, ad cavillanda, quae acta sunt, utetur. Verissime enim hic locum [Note: Ap. M. Sen. controv. IV. 26.] habebit illud prisci Oratoris : Non est vis, ubi aliquid expediendae rei causa patiendum est, sed ratio. Redemerit aliquis bellum internecinum, pace, qua partem terrarum tradiderit. Idem scilicet fecerit, quod faciunt, qui partem corporis sui abscindunt, ut reliquum corpus servetur. Nec poterit causari vim sibi [Note: Grot. I. B. 2, 24, 6.] adhibitam à paciscente. Non est enim, inquit iterum Orator, admovere vim, aliquid cum certa conditione promittere. Quam nimirum eligis, ut rebus tuis utilem ac necessariam. Quae praesidia publicae fidei nisi summo studio conserventur, nulla poterit, procedente in infinitum calumnia, societas consistere.
In compensatione illud non frustra dictum est, totius civitatis viribus faciendam esse. Id quod in natura negotii inesse, satis intelligitur. Si enim vicinorum tantum, aut paucorum civium damno, ceteris non appellatis, resarciretur, quod in usus publicos
Dominium Eminens insumpsit, querelis non iniustis locus daretur. Unde ad aequabilitatem in hoc tot negotio conservandam, ubi res patitur, et tam in hunc quam in illum Dominii Eminentis vigor in cumbere potest, sors adhibenda videtur. Atque id temperamentum in obsidibus [Note: I. B. 2. 20. 52.] suadet Grotius: Si Plures sint, quourum quis obses eat, Rei publicae nihil intersit, danda opera videtur, ut sorte res dirimatur. Sicut autem, ubi non huius potius, quam illius opera aut res, Rei publicae necessaria est, merito ita quaeritur Dominio Eminenti materia, ut aequalitas iuris inter cives praecipue attendatur: ita quando compensandum est, in communi ad onus obligatione, non hic potius quàm ille onerandus est, Itaque civitas saepe bonis universitatis, aut aerario publico utitur ad compensandum: nisi nova exactione aut distributione res plane opus habeat. Qua occasione notanda est ratio eorum, qui genus tribut (e)pibolhn\ vocabant) in Orientali Imperio iniquitatis accusabant. Describunt hoc tributum Simeon Metaphrastes et Cyrillus Scythopolitanus, a Nicolao Alemanno laudati ad Procopii a)ne/kdota, qui et ipse exagitat, non tamen, ut Iustiniani demum tempore repertum, [Note: 100. et 101. Goc. e)pibolh\.] quod Suidas verba eius de cetero exscribens, existimavit. Quando pestis et fames, domos et familias hominibus, pagos et villas cultoribus passim vacuaverant, tum ne res aerarii deterior fieret in annuis reditibus, decretum est, ut a vicinis exigerentur tributa eorum, qui interiissent.
Obtinebat ergo in universo Imperio, ut vicinorum quisque, vicini cuiusque pendere tributa cogeretur, sive illos pestis et inopia absumpsisset, sive necessitas sedibus suis emovisset, aut solvendis tributis impares secisset. Patiebatur hic iacturam aerarium, morte et inopia eorum, qui tributa pendebant: quaeritur, unde sarciendam? certe viribus omnium eorum, qui aerario ad usus publicos obligantur, id est, omnium civium, Nemo mihi hic dicat, Dominii Eminentis arbitrio (cuius rationes alias sibi accommodare res tributaria solet) in vicinorum praediorum possessores hoc onus inclinari posse. Fac enim, hanc regionem peste fameque vastatam, alias intactas esse in eodem imperio. Cur afflictae illi regioni onus imponendum supplendi aerarii, praeteritis florentibus? ita quidem de hoc genere, (e)pibolh=s2) scriptores ante nominati loquuntur. Cuius repertor Marinus quidam Syrus putatur, quodque apud Iustinum Imperatorem, Sabam, apud Iustinianum, Eusebium Presbyterum, deprecatos memorant, ne Ecclesiae pendere cogerentur. [Note: Novell. 128. c. 7.] et 8. Ex Novellis autem facile mitiora colligas, de e)pibolh=|, quantum ad o(mo/doula kai\ o(mo/khns1a conserva et contributaria praedia, ut reddunt, attinet. Considerari interim meretur, quod superindicti nomen (quo non haec ipsa e)pibolh\, quae Graecis descrbitur, sed laxius adeoque minus definita invidia, extraordinaria indictio notabatur) quasi tyrannidis quandam speciem haberet, Imperateres Honorius et
[Note: l. 1. C. de indict. X, 17.] Tehodosius sustulcrant, Sed haec in transitu. Quamquam alias, ut ante coepimus dicere, in materia vectigalium et tributorum haud raro sit respiciendum ad Dominium Eminens, ut quando de pecuniis, quas etiam de invitis civibus opulentioribus mutas exigi, necessitas Rei publicae suadet, agitur: itemque de usuris eo nomine solvendis aut non solvendis: quaeque alia sunt eius generis, Etiam cum de oppignoranda aut vendenda parte civitatis quaeritur, ut aerario subveniatur, aut necessitates Rei publicae expediantur, ab hac philosophia aliquod praesidium peti videmus. Concurrunt plura in historia Boreali de Scania, Hallandia, Bleckingia, Lystris et Hvena, quas primum Dani, angustis domi rebus, Iohanni Holsatiae Comiti pignori obligaverant. Postea cum extremo Holsatorum iugo fatigatae illae provinciae, ad libertatem aspirarent, Regisque 1332. Sueciae Magni opem respicerent, Comes Ioannes, videns se tanto adversario haudquaquam [Note: Hist. Dan. .l. 7. P. 455.] parem suturum (refero verba Isacii Pontani) extemplo, quod dicitur, necessitatem in virtutem vertens, quicquid e Scania, Hallandia, Bleckingia et Lystris sibi obaeratum habebat, id venditione cum Sueonibus habita, acceptis 70000. argenti puri maricis, Magno in totum transtulit, postquam summa cum vi et violentia triennium circiter id ipsum tenuisset. Duplex hic titulus occurrit: primum, quo pars civitatis a corpore discedit necessitate compulsa, dum aliter servari [Note: Grot. 2. 6, 5.] non poterst; deinde vendition. Priori
[Note: Pontan. l. 7.] maiorem auctoritatem videtur tribuere Historicus, cum de utroque subicit: Varie exinde super ea disceptatum venditione, quaesitumque, an ei, qui tantum oppignoratam regionem teneret, eius abalienandae potestas esset: quamvis Sueci non ea tantum cum Holsato transactione, sed etiam literis indigenarum niterentur, quas et postea agnosci Historicus. Hactenus alio pertinebit, quod et se in sidem Suecorum illae provinciae dediderunt, et Comes Holsatiae suum, quod habuit, ius Suecis vendidit. Accessit Regis Regnique Daniae auctoritas, confirmatis, quantâ fieri potuit sollennitate, quae acta erant. Id quod conventio Regum Regnorumque Sueciae et Daniae abunde testatur, literis publicis, quas refert Historicus in rebus [Note: Pontan. l. s. pag. 468. et seq. anno 1343.] Woldemari III, illis verbis: Item volumus, et firmiter statuimus, ut omnes ac singulae placitationes et literae, per dictum Dominum Regem (Woldemarum) et quoscumque alios, nobis datae aut nobiscum habitae, super terris Scania, Hallandia, Bleckingia, Lyster et insula Huaen, in suo pleno vigore et robore, per hanc nostram placitationem et finalem concordiam, in nullo penitus diminutae vel debilitatae, sed potius redintegratae et de novo roboratae ac firmae sint, ac in perpetuum stare debeant et durare. Sic nova iuris praescriptio observatur, quando Dania necessario suo tempore, oppignoratis primo provinciis, subinde in solidum cessit, repetitisque pactis, Suecorum possessionem et ius firmavit. Secuta sunt tempora, quibus Regno Sueciae,
[Note: Vid. Eric. Upsalens.] per vitia Regis, in factiones scisso, ad periculosa auxilia conversus Magnus ille, Waldemari blandimentis, quibus et minae miscebantur, in Scania pellectus, reddidit Danis provincias illas, una cum literis pactionum [Note: lib. 8. pag. 490.] superiorum, Iterum Pontanus: Recepit Woldemarus (inquit) haud multo post volente atque assentiente Rege Suecorum Magno, quae intacta adhuc supererant, Scaniae, Bleckingiaeque munitiones et castra: similiter et literas idem Magnus Woldemaro traditas assignavit, quibus Iohannes Holsatiae Comes Scaniam sibi oppignoratam suecis vendiderat, tum et eas, quibus Scaniae proceres Rogem Suecorum, ut Principem suum inagurarunt. Sequitur: sueci hoc nomine Magnum detestati eum cognomento Smeck per convitium vocitarunt, quod se deliniri et blandis persuasionibus ad iniquas et turpes conditiones induci permisisset. Unde postea de hac alienatime inter Sueones et Danos armis seriptisque varie disceptatum est. Illis ius sibi integrum reservantibus; his quocumque acquisitionis titulo, [Note: Hist. Suec. lib. 3. in ann. 1560.] et tandem lingaeva possessione nitentibus. Adi Clarissimum Virum Ioan. Loccenium, cuius haec verba sunt, qui amplius de iure huius traditionis disputat. Quam disputationem nostram non facimus.
Quare ut aliquid Dominii Eminentis auctoritate interposita ad alios valide transferatur, cautionibus variis locum dari videmus. In quibus securitatis praestatio non omissa in [Note: Artic. 10. § Exsolsi denique.] Instrumento pacis. Illa securitas in mixito Rei publicae statu, rectissime ad parte corporis
ita refertur, ut si Statuum unus aut plures, quicumque denique Imperii consors, discesserit à pactione, à ceteris coërceatur. In simplici autem Republica, neque consultum est ita statuere, ut si in Arstocratia vera, Optimates non servent conventa, a populo coërceantur, neque Regiam formulam in Regno sapit, si dictum est, quandocumque Rex aut eius successores contravenerint iis, quae acta sunt, tum Senatroes aut Ordines hostiliter se iis opponere possint ac debeant. Quam formulam alicubi obtinuisse scimus. Est et alius modus securitatis praestandae, quando arbitri adhibiti, aut tamquam exsecutores, paciscentitum consensu adsciti exteri, adversum violatores conventorum, parti laesae auxilium et arma spondent.
Pertinere quodammodo huc videtur et illa quaestio de certamine singulari, non tamen omni: sed quando summa potestas praecipit uni aut paucis, ut controversiam publicam armis discernant. Armis enim tueri civitatem et civitatis lites, quae iudicio terminari nequeunt, ad omnes pertinet. Hinc dubitari potest, quo iure in unum aut paucos transferatur, [Note: Vid. bedin. de Re???bl. 4. 6.] quod est omnium. Nihil ergo dicunt, qui putant, nihil interesse, unius paucorumve, an multorum opera civitas utatur, ubi de summa belli agitur. Quae omnia temere in paucorum manus resignatur. Neque tantam vim, quantam specien habet, quod vulgo fertur, de parsimonia humani sanguinis, et mittendis in
compendium belli calamitatibus. Quis enim non videt, satius esse, vel multorum interitu et calamitatibus redimi libertatem civitatis, quae talibus duellis simul et semel perdi potest: cum ex diverso, post plures etiam clades, reparari fortuna queat? Temperari ergo solent eiusmodi historiae (in quibus non est nulla suspecta) vel quod deposcunt ceramen potius, quam iubentur pugnatores, vel quod [Note: Grot, 2. 20. 10. ] ad mores temporum magis quam ad certam iuris rationem referantur pugnae, Sic in certamine inter Turnum et Aeneam destinato, deliberatur quidem, an Turno imperari debeat singularis dimicatio cum Aenea, qui summus ipse Dux obtulerat arbitrium pugnae: sed Rex latinus dissuadet Turno discrimen, nulla iustae causae fiducia ineundum. Atque ita abest summae potestatis auctoritas. Non ex vero itaque, sed figura adiuvat suam causam Turnus, cum inquit apud Poëtam:
[Note: Virg, Ae??? 11.] —— Vobis animam hanc soceroque Latino
Devoveo.
Qui autem partes Turni tuentur, iniquam conditionem arguunt:
[Note: Aeneid. 12.] Non pudet, ò rutuli, cunctis pro talibus unam
Obiectare animam?
Quod si utraque pars litigans civitati subest, rum vero nullo modo decuerit, haec sacra regni (talia enim sunt omnia iura maiestatis) in privata manus tradere: officioque iudicandi, quod publicum Deus esse voluit, prvata per arbitria defungi. Sed hoc genus duellorum
alterius est loci: neque hic nisi ex occasione tangitur. Quin et, si prius illud genus, alio referre maluerit quispiam, non habebit nos adversarios.
De Clericis non opus fuit nobis seorsum agere. Quae enim de civibus et partibus civitatis diximus, et de necessitate publica, non patiuntur restringi dominium eminens. Quae autem sunt privilegia et iura, certis hominibus et ordinibus concessa lege civili, ne contra necessitate Rei publicae valeant, legislatoris potestas ultro praestat: dum vel tacite summam legem publicae salutis et necessitatis ubique exceptam vult intelligi, vel interpretatione aperta expedit, quae obstant. Neque repetenda sunt, quae alii de subiectione et exemptione Clericorum inquisiverunt. Nisi quod in quaestione consilii, quotiens a iure distinguitur, libenter et sedulo eliguntur, quae ad favorem ordinis, et moderationem faciunt.
In toto quippe hoc argmento, sicut antea monuimus, nihil est negligendum, quod officii, caritatis, boni moris observantia dictat. Ut de duroribus, aut odiosis, quàm fieri porest, minimum sumatur. In iudicando et scribendo plurimum interest, ignoscas aliquid imperantibus, et necessitatis publicae sensu humanius ducaris; an directa, ut sic dicam, iuris nomina imponas consiliis factiique, ut primum sibi dominii eminentis volcabullum praescripserunt. Fallor, an et illud
proderit, si disreveris non segniter, quo naturalis ratio vocet aut ducat; quid in hoc genere gentibus placuerit: quomodo denique legislatio civilis suas cum dominio eminente rationes interdum conferat.
Verbo attingemus illam quaestionem, an civis à Principe, sive summa potestate, possit solvi supereminente dominio. Quod summo Viro Hermanno Conrinigo ita visum est, in egregio de [Note: G. 10. pag. 366.] Finibus Imperii Germanici opere. Potest summa potestas ius suum interdum a cive abstinere. Sed sicut sine ratione id fieri non debet, ita sine modo fieri non potest. Potest summa potestas civem aut cives aliquos immunitate tributorum et vectigalium donare, sive solvere necessitate conferendi solitas exactiones. Sed omnes cives hac necessitate solvere non potest: dissolutio enim imperii sequeretur: cui conservando summa potestas tendit: et cuius destructione, ipsa etiam destrueretur. Ita, si per usum eminentis dominii ad invitis civibus opulentis mutuandae essent pecuniae posset forte uni et alteri parci, ex causis aliunde emergentibus, si summa necessaria absque ipsorum ope confici potest. Quid, si non potest? necessitas ponit modum: quem implet tenetque, qui dominium eminens exercet. Ita si domo alicuius civis destructa opus est ad defensionem civitatis, non videbor recte dicere, summa potestas potest eum civem solvere dominio eminente. Dominium enim Eminens fundatur salute publica, necessario
tempore curanda: cui omnes cives naturaliter obligantur intra illos fines, quos ipsa determinat. Videtur ergo non dari unquam locu hiuc quaestioni. Non in futuros casus, et in summam, aut in perpetuum: repugnat enim ipsa ratio domnii eminentis, ut excipiatur civis, aut res civis, qua necessitas publica idiget, aut indigere recte dicitur; praevideri enim talia, antequam usu veniant, nequeunt. Non in praesenti. Aut enim postulabit utilitas publica, ut sibi ius huius aut illius cedat; et exceptioni non erit locus, ut dictum est: aut non postulabit. Quod si ergo necessitas ac utilitas publica non indiget tali subsidio, iam iterum locus non est eminenti domino. Haec annotare volui, ut exempla, quibus hic maxime opus est, ad declarandam hanc quaestionem à viris doctis elicerem.
Audio quidem nonneminem dicentem: Princeps à subdito sibi, mutuatus est pecunias: est hoc negotium ex tis, quae a vi summi imperii non pendent. Hic, ne nhil inter ipsos actum sit, ex ipsa negotii natura intelligitur, quod Princeps remiserit dominium eminens, alias etiam in hoc ius, subdito ex pacto cum ipso imperante quaesitum valiturum, ut ipsam hanc obligationem, si ex bono publico sibi videretur, tollere posset. Verum Grotius, et qui dominium eminens recte explicant, numquam concefferint, à Principe tolli talem debiti obligationem posse obtentu dominii eminentis: quod scilicet sine compensatione non subsistit. Suspendi, non tolli,
ex causa solutio posset, si Princeps illam pecuniam, quam privatim civi debet, Rei publicae necessitatibus ipse velit commodare. Facienda tamen erit solutio, ut primum per rationes necessitatis publicae, si quidem ei suas quoque opes in tantum gratisicatus est, fieri poterit. Igitur nec opus erit, ut pactum subsistat, remissine dominii eminenntis: quod nec ad tollendas eiusmodi obligationes valet; nec quousque valet, remitti potest slavo imperantis officio. Neque enim civis, qui ita pactus est cum Principe, deterioris conditionis est, per rationem dominii eminentis, quàm si cum alio cive pactus esset. Nam et, ne ille alius civis redderet pecunias eo tempore, quo convenit, sed Rei publicae potius commodaret, dominium eminens efficere potuit: non quidem tollendo obligationem, quod iam totiens monuimus, sed differendo solutionem. Et obligatio quidem Principis cum subdito paciscentis et contrahentis, iure naturae perfecta est: Deoque teste et iudice sustentatur. Aliud considerandi et loquendi genus est, quando propter negatam vim cogendi Principem, ut pacto stet, haec negotia spectantur. de quibus infra.
Cogitandum est etiam eruditis, an illud, quod ex Grotio ante attulimus, sine explicatione admittere velint: eminentis dominii usum in regimine dominico nullum esse, quia utilitas publica tantum per accidens ibi attendatur; sed tantum in meliori regimine. Primo enim non
fuerit, arbitror, regimen dominicum cum tyrannico confundendum. Deinde: imitatur regimen dominicum in plerisque imperii civilis rationem; et nomen utilitatis publicae saepe in ore habet. Potest et revera interdum accidere, ut utlitas publica cum utilitate domini congruat, Sed parata forte fuerit responsio: Eminens dominium in civili, et regio regimine, excellenti modo ulaere; in herili imperio, per similitudinem et imitationem, et in certis casibus ostendi posse.
Recurrere licebit ad principium huius disertationis, et iterium tueri Grotium de novitate vocabuli. Nova enim vocabula, inquiunt, non minimum habent difficultatis, dum aliam saepe significationem induunt. Fateor me non intelligere satis hace verba. Si nova sunt, aut habent suam significationem, aut non habent. Posterius nemo dixerit. Si prius confitendum est, ille imposuit significationem, qui novavit, qui primus ita usurpavit, ut, quomodo intelligi vellet, explicaret. Quo facto, si aliam, abimposita primum significatione, induunt, vitio certe eorum fieri constat, qui non manent in signisicatione primum imposita et exposita. Atque ita fateor, intolerandae mihi audaciae semper visum esse, quod homines adolescentes, qui numquam Grotium ita legerunt, ut intelligerent, de dominio eminente, quod primum Grotius explicavit, ea conscribillarent, quae Grotio numquam in mentem venerunt: hoc ius
maiestatis, cum ominibus aliis maiestatis iuribus turpissime confuderunt: denique post longas nugas id egerunt, ne quisquam nesciret, ipsos, quid esset ius dominii eminentis, solide ingnorare, et imperitiae audaciaeque suae chimaeras, novo et raro schemate induere constituisse. Hic iam aliam significationem, non sane induit vocabulum suo significatu contentum; sed ignorantia hominum superbissime omni solidiori doctrinae illudentium. At enim id maxime quaeritur, an Politicis liceat, terminis Iureconsultorum aliter uti, quàm ipsi solent. Quomodo id maxime, quomodo omnino quaeri potest? An dominium eminens est vocabulum Iureconsultorum? Si hoc, cur novum? Scio autem, Iureconsultos plurimae lectionis nondum id appellationis in scriptis Iuridicis reperisse. Nec mirum. Iura enim maiestatis numerare, et ex;licare, non est Iureconsultorum: sed Politicorum. Nugae utique canorae sunt, quae afferuntur, tamquam ad sententiam Grotiannam de dominio eminente pertinentia. Iam quaeratur iterum: an vocabulo dominii eminentis, quo nemo Iureconsultorum usus est, vel de hoc iure maiestatis, quod Grotius explicat, vel ullo alio signisicatu, liceat Politicis aliter uti, quàm Iureconsulti solent? Quis feret ita interrogantem, id est, sibi contradicentem: At forte dominii vocabulum Iureconsultis proprium est. Praeterquam autem, quod hic non de dominio, sed de domnio eminente quaeritur,
an non dominium in actu signato, utloquuntur Metaphysici, tractat Philosophus, à quo acceperunt, et in actu exercito, sae quis que civitatis negotiis et legibus accommodarunt Iureconsulti? An Plato et Aristoteles, quid cuique proprium et suum esset, qui proprietatis et dominii effectus haberentur, a Iureconsultis, aut hi ab illis didicerunt: An Scholastici Philosophos egerunt, aut Iureconsultos, cum totam dominii rationem tam operose diligenterque explicarunt? Et quid vetaret (quamquam non opus est huc devenire) voce, quae diversis disciplinis usitata est, aliter uti in Politicis, quam utuntur Iureconsulti in argumentis iuridicis? Nonne infinita sunt exempla? Neque tamen inde dicendum est, quod Politicis cum Iureconsultis non semper conveniat. Apage loliginem in pravis hominum moribus, non in literis et disciplinis amice semper conspirantibus natam. Quî non conveniret Politicis et Iureconsultis, cum Iureconsultus habitur Politico (non quidem confuso cum habitu Iurisprudentiae, sed coniuncto) numquam carere possit? Doctis politicis (sive Philosophis civilibus) cum doctis Iureconsultis, id est, utrisque mensuram sui nominis implentibus, probe et semper convenit. At indoctis utrisque an et quid conveniat, nec quaerer refert, et mirum sit, si fundamento omnis in literis concordiae, solida eruditione sublata, quicquam congruere aut convenire queat.
Designata videri iam possit, quamvis rudiore Minerva, huius loci philosophia. Nam et abususrei tam sactae, quaesitaque inde obliquis aut malis artibus ac vafamentis politicis speciosa vocabula, facile ex iis, quae dicta sunt, dignoveris. Unicam adiciemus annotationem, de voce Necessitatis; qua obscure, ambigue, licenter uti, multis inter artes est. Et necessitati quidem simplici ac absolutae, quam vocant, nullum in hoc civili genere locum esse, notius est, quàm ut repeti debeat. Necessitas autem cum adiiunctione, ut Cicero adpellat, adeoque et necessitas sinis, quae hic atrenditur, habet utique suos gradus. Neque enim ultimus semper articulus necessitatis sumendus est, cum vocabulum hoc auditur. Sed nec inusitatum est, necessaria dicere, quibus tutius certiusqua finis obtinetur, in comparatione scilicet, ubi ex advero constituuntur, quae finis obtinendi spem obiecta periculorum specie infirmant et minuunt. Pertinet porro huc, quod Polinius [Note: Epist. 1. 12.] exquisita sententia extulit: Summa ratio sapientibus pro necessitate est. Summa ratio, exempli gratia, quam salus populi postulat, vel ex magna honestate, vel ex magna utlitate. Quamquam alias distinguuntur Utilitas et Necessitas. Utelitas tamen excellens et publica, in rationem necessitatis assumitur, sive utilitati ea aestimatio accedere potest, ut necessaria habenda [Note: 2. de i???. 58.]sit. praeclare Cicero: Summa quidem necessitudo videtur esse honestatis, huic proxima incolumitatis: tertia ac levissima commoditatis:
quae cum his numquam poterit duabus contendere. Sequitur subinde: Qua re fieri poterit, ut, cum incolumitati consuluerimus, quod sit in praesentia de honestate delibatum, virtute aliquando et industria recuperetur, incolumitatis ratio videbitur habenda: cum autem id non poterit, honestatis. Ita in eiusmodi quoque re, cum incolumitati videbimur consulere, vere poterimus dicere, nos honestatis rationem habere, quoniam sine incolumitate eam nullo tempore possumus adipisi. Qua in re vel concedere alteri, vel ad conditionem alterius descendere, vel in praesentia quiescere, atque aliud tempus exspectare oportebit. Addit: In commoditatis vero ratione, illud attendatur, dignane causa videtatur ea, quae ad utilitatem pertinebit, quare aut de magnificentia aut de honestate quiddam derogetur. Neque comparationem omitit: Atque in hoc loco mihi caput illud videtur esse, ut quaeramus, quid sit illud, quod si adipisci aut effugere velimus, aliqua res nobis sit necessaria: hoc est, quae sit adiunctio, ut prinde, uti quaeque res erit, laboremus, et gravissimam quamque causam, vehementissime necessariam iudicemus. Vide etiam, quae de affectione honestatis et utilitatis addit: unde quaedam res ex tempore et ex consili, non ex natura sua consideratae, non tales habendae videntur, quales ante habitae sunt, aut plerumque haberi solent. Accurate distinguit utilitatem in re civili, quatenus vel ad incolumitatem, vel ad reliquam commoditatem, gradu non aequali pertinet: et posse tamen fieri ostendit, ut
necessitas in utroque genere locum habeat, vel ex natura rei, vel ex temporis et consilii ratione. Sicut autem in nostra materia, levia et minora, et aliunde ad praecipuum finem reflectenda, merito excluduntur: ita ad tantas angustias redigi non debet summa potestas, ut dominio eminente uti nequeat, nisi in vehmentissmia necessitate, quae vim refert. Si enim ne privatorum quidem actus, uno eo soloque necessitatis gradu metiri legislatores et iudices solent: quae ratio summo imperio tam rigidam legem dici patietur? Ne tamen in alteram partem licentius evagetur haec philosophia, facile praestabunt, quas ante indicavimus, moderaminis ac temperamenti regulas.
Prorsus est memorabile exemplum temperamenti et moderationis ad aequitatem relatae, nec tamen publicae utlitati disconvenientis, [Note: lib. 31. c. 13.] quod Livius interpretatur. Venerat tempus, quo privatis Res publica pensionem tertiam pecuniarum, quas mutuas in bellum Punicum secundum dederant, solvere debebat. Sed exorto novo bello Macedonico, vix huic sufficere aerarii vires, Consules responderunt: et Dominii Eminentis exceptionem, ut hactenus loquimur, expetitae solutioni opposuerunt. Quasi dicerent: Debetur vobis sane pecunia, hoc ipso tempore solvenda. Sed iuri vestro intercedit necessitas publica, et per rationes Dominii Eminentis suspendit cursum debiti, vestramque inopiam inopiae
civitatis cedere iubet. Nec inveniunt privati, quod fortiter respondeant, nisi quod metum et casum figurant, quo in infinitum Dominii Eminentis obtentu, suo iure arcer, di est, quid aliud, quàm privari sua pecunia, non ob culpam, sed ob benesicium, possent: Bello Punico successisse Macedonicum, huic aliud, inde rursum aliud succedere posse; unde ipsis pecunia debita negaretur, imo, procedente in longius isto praetxtu, interverteretur. Ostendit certe haec oratio, quantum ex iniquo trahere Dominii Eminentis auctoritas videretur. Sed Res publica non erat solvendo aere alieno: id est, adhuc inconcussa staba vox huius loci et argumenti propria: privatorum iura utilitatis publicae causa differuntur minuunturque, quantum ad tempus, donec depulsa necessitate facultas satisfaciendi et pensandi redierit. Verum Senatus recte iudicavit, tum demum Dominii Eminentis subsidia iustis privatorum desideriis ipponi, si omnia prius tentata, et leniores agendi viae quaesitae initaeque fuerint. Quare agri publici intra quinquagesimum lapidem copiam creditoribus facir, hac lege, ut si quis, cum solvere posset populus, pecuniam habere, quàm agrum mallet; restitueret agrum populo. Hoc est, ut censet Historicus, decernere, id, quod medium inter aequum et utile est. Consules praesentius uti volebant remedio, quod sola necessitas ac utilitas publica defendit: Senatus rationem temperamenti excogitavit, qua constaret, ab
invitis huc decurrendum, et nihil non ante experiendum esse. Si tamen non potuisset moderationis talis ratio reperiri, sentiendum et dicendum fuisset, quod Consules et senserant et dixerant.
Hactenus de Dominio Eminente. Nunc ad cetera capitis primi progrediendum est.
Quod iustitiae distributivae sive artributrici conveniat proportio Geometrica; expletrici autem s. correctivae, Arithmetica proportio: Aristotelis est sententia diligenter à vetustis et iunioribus interpretibus explicata; nuper etiam [Note: lib. 1. def. 17.] in Elementis Pufendorfianis, et feldenianis in appendice ad cap. 2. etc. tertio quartoque. Grotius §. VIII. id ex eorum genere esse, quae saepe, non, quae semper fiunt, annotat. Neque hoc adversus Arstotelem valide audiretur, si quis probe iudicaret. Non enim alia promittit in Ethicis Aristoteles, quàm quae plerumque ita se habent. Loca sunt multa et insignia, unde hoc consata. Sed idem, quod Grotius, [Note: De iustit. et iur. libr. 2. tr. 2. disp. l. dub 3, Et disput. 7. dub. 3.] monuit etiam Suarius in Opusculo de iustitia: cuius rationes repetit Ioannes de Dicastillo, et explicat sirmatque amplius in disputatione de restitutione. Quae loco commentarii esse possunt in hac quaestione. Quamquam non desint rationes, quibus explicari commode possint exempla in contrarium allata, etiam ad communem sententiam.
Illud annoto tantum: Quod, cum iustitia aequalitaem quaerat spectetque, è duobus aequalitatis generibus, Geometricae laudes
emineant, et apud Aristotelem (in sede proporia) et apud Platonem, qui sexto de legibus praeclare ostendit, nullam posse vel constitui vel servari societatem civilem absque a)nalogi/a| stricte sic dicta, quam ipse vocat gewmetrikh\n i)s1o/thta. Et Isocrates in Areopagitico, volens declarare, nullam rempulicam, ne pupularem quidem, posse stare, si omnia omnibus tribuantur, ita de Atheniiensis rei publicae administratoribus antiquis loquitur:me/gis2on d) a)utoi=s2 s1uneba/leto pro\s2 to\ kalw=s2 oi)kei=n th\n po/lin, o(/ti duoi=n i)s1oth/toin nomizome/nain ei)=nai, kai\ th=s2 me\n tauto\n a(/pas1in a)ponemou/s1hs2, th=s2 de\ pro\s2 to\ pros1h=kon e(ka/s2ois2, ou)k h)gno/oun tou/twn th\n xrhs1imwte/ran. a)lla\ th\n me\n tw=n a)utw=n a)ciou=s1an tou\s2 xrhs2ou\s2 kai\ ponhrou\s2 a)pedoki/mazon w(s2 ou) dikai/an ou)=s2an. th\n de\ kat) a)ci/an e(/kas2on timw=s2an, kai\ kola/zous2an proh|rnto.. Plurimum autem illis prosuit ad bene gerendam rem publicam, quod cum duo existimentur aqualitatis genera, quorum alterum, unum ac idem singulis, alterum unicuique quod convenit tribuit, non ingorarunt, utra utri praeserenda esset: illam quidem aequalitatem, quae bonos malosque iisdem rebus dignatur, ut iniquam reiecerunt; eam autem, quae univuique pro merito honores poenasve attribuit, sequendam sibi praehabendamque duxerunt. Sequitur de magistratibus constituendis exemplum huius philosophiae.
§. IX. Ius pro lege acceptum, obligatione potissimum aestimatur. Habet enim hoc omne ius ut obliget. Obligatio autem illa semper refertur ad aliquam poenam, violationi iuris alicunde imminentem. Quod enim
nonnulli dicunt, obligationem tantum naturalem, sicut nullam parit actionem, ita nullum poenae metum inserre, id quale sit iam supra diximus, et [Note: De I. N. et G. lib. 1. c. 4. pag. 47. etc. edit. Lond.] praeclare explicat doctissimus Seldenus in Opere huius argumenti. Confunduntur enim diversae obligationes. Obligatio tantum naturalis non facit, ut quis metuat poenam ex obligatione civili imminentem: quippe quae hic nulla esset. Sicut si obligatio tantum civilis attenderetur, frustra de obligatione naturali sermo inferretur, si autem naturalis et civilis obligatio concurrunt, ut in legibus naturae, civili legislatione repetitis fieri solet, metus geminatur: adeo, ut remisso postea per iudicem civili metu, sive metu quem civilis obligatio parit sublato, nequaquam eadem opera exstinctus censeri debeat metus, quem naturalis obligatio excitaverat. Imo si quaeritur, quodnam ius maiorem habeat vim obligandi, naturale, [Note: De iustit. et iur. part. 1. c. 10. §. 6.] an voluntarium: maximam vim obligandi ius naturae habere, et antea diximus, et probat in Elementis eruditissimus Feldenus.
De Permissis, et iure permissivo, ut vocant, haec est Grotii philosophia hîc, et §. 17 Primo Permissic non est proprie actio legis, sed actionis negatio, nisi quatenus alii obligantur, ne ei, cui permittitur, impedimentum, ponant. 2. permissio vel est nudi facti, quae huc non pertinet; vel legis. 3. permissio quae sit lege vel est plena, quae dat ius, omnino licite agendi; vel minor plena, quae dat impunitatem à poena, aut libertatem ab impedimento, aut utrumque. Cum his fere conveniunt et huc
contribuenda sunt, quae infra Grotius habet, ubi de licitis, et licentiae agit: quaedam dici licere, quod omnino recta sint, id est, salva pietate [Note: lib. III. c. 4. pr. etc. 10. 1. et 2.] et officiorum regulis fieri possint. aelia autem dici licere, quod poenae apud homines non subiaceant. Hoc, licere impunitaetis, et improprie dictum, vocat. Sed, si quis velit subtiliter partiri, posterius membrum evolvendum est. Licere enim quaedam dicuntur, quod poenae non subiaceant, sed modo non uno. Vel enim poenae non subiacent quaedam, ob defectum fori humani, sicut Regum exemplo, quibus omnia licere dicunt vulgo (quod parum caute in defensione Regiae Salmasius explicavit) [Note: III, 4, 2.] Grotius ostendit: vel impune aliquid licet facere, eo quod lex plane nihil de ea re in ullam partem constituit: vel denique, quia lex, ut hoc liceret facere, definivit. Ad utrumque hoc genus valere possunt sententiae, quas Grotius affert, submonentes: muta à legibus praeteriri, aut permitti etiaem, quae tamen non oporteat [Note: l. 144. de R. l.] facere studiosos iustitiae. Quem in sensum clara est Pauli Iureconsulti regula: Non omne quod licet, honestum est. Quod licet, scilicet lege civili. Exempli gratia: multa creditoribus in exsecutione in bonis debitorum licere, quae minus honesta sint. Ad hanc enim iuris speciem Iacobus Gothofredus illam regulam praecipue spectare existimat. Addenda sunt etiam filos1ofh/mata Petri Fabri ad illam et parallelas [Note: IV. centr. 25.] regulas. Unde apud M. Senecam subtilis distinctio legum â Silone Pompeio adfertur: Haec
[Note: IV. Controv. 25.] lex quid oporteat, quaerit, alia, quid liceat. Quae sententia nos de proposito nomothetico monere potest. Bonus enim Legislator semper quidem optat leges ferre quàm optimas, id est, iuri naturali quàm maxime consentaneas: atque adeo id praecipue spectat, quid oporteat. Sed incidunt saepe tempora, et casus varii, unde non licet presso pede viam illam regiam decurrere: quin ad ea deflectendum sit, quae licere non vellet cuiquam, si ubique, quod optimum est, obtineri posset. Quo [Note: Elem. I. V. lib. 1. def. 14. §. 2. et def. 15. §. 2.] pertinet illa distinctio Pufendorfio explicata, actionum persecte licitarum, quae neque divina naturali positivave lege, neque humana civili vetantur; et impersecte licitarum, quas naturali divinave lege vetitas, ius civile nulla poena afficit. Sed ad permissa revertendum. Quoniam enim in officiis et actionibus legis non Philosophi tantum, sed cum [Note: l. 7. de II.] sis Modestinus numerat to\ permittere: dabimus operam, si philosophia haec queat distincitus consignari. Ubi statim notandum est in legum officiis et actionibus recensendis, non illo laxo sensu sumi permittendi vocem, quomodo permitti dicuntur, quae intra terminos abnutivos non vetantur, id est, silentio praetereuntur, non attinguntur verbis legis: sed, ut lex ipsa, permitti aliquid indicat. Ita permittere, [Note: Elem. part. 1. c. 10. §. ult.] doctissimo Feldeno est; vim addere, ne quis, quod non iniustum est, facere impediatur. Sicut iusto lex vim addere dicatur, ut fiat; iniusto, ne fiat. Quae ad id referripar est, quod in
suo genere excellentius est. Nam leges positivae non raro res indifferentes, quae ex se nec honstae, nec inhonestae, nec iustae, nec iniustae sunt, iubent vetantve, aut permittunt, prout aliqua occasio, aut utilitas civitaris huc legislatorem vocavit. Igitur si dicas permitti, quod iniustum non est, hac descriptione comprehendas necesse est illud medium genus, quod signavimus. Nam de illis, quae permittuntur ex se iniusta et inhonesta, mox dicetur. Ceterum de iure permissivo dicturis extra quaestionem sunt, latae illae signisicationes, cum permissa censentur omnia, quae non sunt prohibita: nisi addas actionem legis in vetando occupatae. Nam tum recte dices: Haec lex consignavit diserte, quae nuptiae essent incestae et inutiles: ergo permisisse existimanda est, quas non prohibuit. De cetero etiam huc non pertinet quodvis silentium legis, ut queas dicere: Nulla lex civilis hoc prohibuit; ergo permissum est: leges enim civiles non de omnibus rebus praecipiunt. Potest interim prohibere lex naturae, aut honestas aliqua naturalis sive regula officii non permittere, ut hoc aut illud agas. latius enim patet officiorum quàm iuris regula. Ita ergo demum admitti potest, quod dictum est: permissum censetur, quod non est prohibitum ulla lelge, vel naturali divina ac positiva, vel voluntaria civili, aut ulla honestatis regula. Multo minus permissum hic cum praecepto et iusso confundere debemus. Sic enim, quae iubentur lege, ut licita, ita
permissa parum proprie dicerentur. Etiam istud non inutiliter observaveris: permissum interdum opponi vetito; interdum non minus iusso, quàm vetito, sicut a)dia/fora Graecis dicuntur. De iure igitur naturali, sive divino (tum naturali primis hominum initiis coaevo, tum eo, quod naturali adiectum est) vere possis dicere: Quicquid iure naturali ac divino obligativo sive praeceptive non continetur, illud permissum eodem iure, censeri debet, sive iuris permissivi naturalis esse, ut loquuntur. Perfectio enim iuris divini et naturalis postulat, ut ita sentiamus. Modo motes: si ius naturale decalogo conclusum sumatur, non literam tantum, sed totam dia/noian, et quae certa argumentatione hinc deducuntur, accipi debere. Nota amplius: in iure divino naturali adiecto, non excludi debere appellatione iuris permissivi, eas leges, quae nec iubentibus, nec vetantibus, sed permittentibus verbis aut sententiis utuntur. In hoc transitu à iure divino naturali permissivo, ad ius civile permissivum, nonnulli ita versantur, ut universum ius civile etiam obligativum, paene cum iure naturali permissivo confundere videantur: quasi scilicet sanctiones humanae et civiles unice ad ius naturale permissivum pertinerent; quasi leges ferre, pacta inire, rem publicam constituere et regere, ex permissione illa tantum liceret. Quae philosophia si non correctione, cauta tamen explicatione opus habet. Ordo enim imperandi et parendi in societate civili, adeoque
potestas legum condendarum, id est, pars eius ordinis, iure naturali obligativo contineri rectius dicitur. Ius naturae non permisit tantum, ut multi opinantur, sed praecepit civilem ordinem: cuius finis est honestas, à qua et constitutio et regimen societatis civilis modum et formam capit. Hinc est, quod lege civili non possunt praecipi, quae lex naturae vetat; nec vatari, quae illa iubet: adde; nec adiaphora fieri, quae lege naturae iubentur; aut permitti, quae naturâ vetantur. Si enim, qui non vetat peccare, cum possit, iubet; quid eo faciendum est, qui lege vetat impedimentum poni contra naturam peccaturo? Facilius poena peccati remittitur, quàm peccaturo impedimentum removetur. Nam à necessitate puniendi, de qua suo loco, quaestionem illam, an potestas civilis possit permittere legibus civilibus, quae iure naturae interdicuntur, ego nolim suspendere. Quod si tales leges reperiantur in aliqua republica, illae de fragilitate humana testantur: neque ullius auctoritatis obtentu in legum iustarum numerum transeunt, quin obtineat Grotii admonitio, principio cap. VII. lib. II. Permitti de cetero queunt, quae iuri naturae, aut fini civitatis non repugnant, quae vel ex medio genere rerum sunt, ut vetari aut permitti idoneae sint, vel iam praecepta mutantur; vel temporis et negotiorum necessitudini, intra limites nulla humana potestate mobiles accommodantur. Sicut exempla mox docebunt. Fit autem
permissio in iure permissivo civili, vel actione legis, vel tacite. Ad actionem legis etiam referri potest, ut supra tetigimus, praeteritio; non quidem simpliciter, ut in iure naturali permissivo, sed ex sormula et consilio legis, exempli gratia, ita conceptae, ut legislator ostenderit, se voluisse plena enumeratione partium defungi. Tum enim permisisse censetur, quod inter vetita non recensuit. Si quidem sit eius generis, quod naturali honestati, quae perpetuum iuri naturali et tacitum supplementum praestat, non adversetur, Sed manifestior est actio legis, per verba permittentia in formula legis, aut privilegii, aut responsi [Note: lib. 3. tit. 14.] rescriptique. In Legibus Longobardorum Rex Rotharis constituit: Si quis liber homo migraere voluerit aliquo, potestatem habeat intra dominium [Note: lib. 2. tit. 3.] regni nostri cum fara sua migrare, quo voluerit: sic tamen, si à Rege ei data fuerit licentia. In Constitutionibus Siculis Imperator Fridericus II. licentiam dat Forbannitos et Foriudicatos (i. e. foris omnem aditum iudicii constitutos, ut ipse explicat) caepiendi et occidendi. [Note: Exc. controv. I. 4. IX, 1. Contr. I. 4. IV. 24.] Apud M. Senecam Lex: Liceat adulterium in matre et filio vindicare. Apud eundem: Adulterum cum adultera qui deprehenderit, dum utrumque corpus interficiat, sine fraude sit. Tacite in iuris permissivi civilis naturam migrant, quae tolerando, connivendo, dissimulandoque vel in praesens, vel in longum, ut consuetudinis habitum induant, civilis potestas transmittit. In quo genere gradus esse, et pro iis,
maiorem minoremve praetextum nemo non videt. Si autem in ullo iuris genere, certe in hoc permissivo regnant consilia, proposita, strategemata politica, ut supremae legi salutis publicae servire videantur, et ad genuini iuris simulacrum propius speciosiusve admoveantur, quae ad hunc modum permittuntur. Non potest tamen iis vel rationibus vel artificiis semper effici, ut iuste facta censeantur, quae permissivi iuris titulo se tuentur. Qua [Note: II. 20. 17] de re Grotius egit, ubi quaerit: an leges humanae, quae interfectionem quorundam hominum permittunt, interfectoribus ius verum praestent, an tantum impunitatem apud homines? Ad quem locum plura annotabimus. Scilicet permissio legis civilis, non efficit, ut actus aliquis non sit contra ius naturae, aut extra poenae divinitus imminentis metum. Fernandus Vasquius leges permittentes caedem adulterorum, cum [Note: c. 1. I. 8, 49.] Scoto iniustas pronuntiat. Quamquam alia ratione de illis et eius generis aliis iudicari potest: si summa civilis potestas iure suo, manibus privatorum in vindicando flagranti crimine uti dicatur. Quod ex Seldeno alibi notamus. Ita tolerando et connivendo nullum iuris titulum creari in multis, satis patet. Saepe ipsa excusatio debilitatem tituli ostendit: cum permitti aliqua à consequenti dicunt, quae per se non permittendas essen. Verum ista non nisi singillatim, et in ipsa facti specie diiudicari queunt. Superest, ut de interpretatione iuris permissivi civilis aliquid
adiciamus. Quomodo ex negatione iuris obligativi, permissio inferri soleat, ante diximus; nisi quod nunc illud addimus: quando dicitur permissum, quod nulla lege civili iubente aut vetante definitum est; non cavillanda sunt verba iuris civilis, sed inspicienda est mens. Multa enim continentur insensu legum, et ex necessaria consequentia, aut propter similitudinem, ultro inesse intelliguntur. Unde non male faciunt, qui negotia et causas discerni oportere statuunt. Nam contingentia aequaliter, quaeque eius sunt naturae, ut vel praecipi vel vetari ex aequo possint, facile ex silentio legum in licitis vindicantur. Imo silentium legum videtur quodammodo in istis obligationem inducere adversus impedimentum quodcumque. Sed in quibus subest respectus honestatis communis, et turpitudinis aliquis sensus, non eodem modo ex silentio colliguntur. Cumque nulla res publica solis legibus (quae non omnia possunt in terminis, ut loquuntur, complecti) sed moribus quoque regatur, supplementum istud numquam in hac disputatione excludi debet. Semper locum habebit illud: Quod non est contra bonos mores, nec contra fidem, indifferenter est habendum, et pro eorum, inter quos vivitur, societate servandum. Eruditedico, et honeste prudenterque, non superstitiose hîc versandum esse. Neque quae tolerantur temporis et necessitatis, aut temporarii consilii causa, iuris veri et iustitiae nomine aestimari queunt.
Consuetudini, ut multa alia, ita ad nostram rem pertinens illud tribuunt, quod de non licito licitum faciat. Licitum scilicet liberaliter summunt, de eo, quod poenam fori humani non metuit. Consuetudinem enim, ut vere rem licitam faciat, ratio potius quàm tempus commendare debet. Suntque haec ex eo genere, quae sublimioribus et necessitudine quadam coniungendis principiis nihil praeiudicant aut detrahunt. Quantum attinet ad ius permissivum scripto et verbis permittentibus comoprehensum, liberalius et illud dici consuevit, quod nullam reprehensionem mereatur, quicquid lege permissum est. Permitti enim aliquando constat, quae aliunde reprehendi possunt. Ita filius matrem in adulterio deprehensam non sine reprehensione interfecerit, etiamsi lex, de qua supra dictum, caedem eiuscemodi permitteret. et de legibus patri, sponso, marito, consanguineo adulterorum caedem permittentibus anceps [Note: De success. lib. 1. §. 7. n. 221] est disputatio, nec satis definitur ab eo, qui multum hic sudavit, Fernando Vasquio. De cetero, in permissis interpretatio plerumque strictius facienda est. Ita permissum certo tempore, nec ante, nec post permissum intelligitur. Et qui ipse sibi abutendo largius interpretatur permissa, amittere meretur, quod impetraverat. Et locum hic habet, quod [Note: lib. 7. tit. 48.] in Capitulis Caroli et Ludovici Impp. legitur titulo de potestate data non abutenda: privilegium meretur amittere, qui permissa sibi abutitur
[Note: de I. N. et G. lib. 1. c. 4. et 8.] potestate. Addi his possunt, quae de permissione et iure permissivo, philosophatur Seldenus.
An hebraei ius naturale à constituto ita distinguant, sicut fine §. 9. et Annotatis Grotius notat, doctissimus Wagenseilius ad h. l. disquirit.
§. X. XI. XII. De iure naturali agitur. primo definitio §. X. affertur: in qua non omitti debuisse fundamentum convenientiae et disconvenientiae actuum cum natura rationali, nempe socialem hominis naturam; vir doctus existimat. Sed Grotius non omisisse putandus est, quod et in prolegomenis satis expresserat, et §. XII. claris verbis plenius effert: si ostendatur rei alicuius convenientia et disconvenientia necessaria cum natura RATIONALI ET SOCIALI. Ut compendium pro omissione accipi non debeat. Dictamen rectae rationis, à cavillatione vindicare vix attinet.
Bene autem obligationem iuris naturalis ab imperio Dei naturae auctoris in ipsa descriptione arcessit Crotius. Non enim satis philosophice satisque cordate loquuntur, qui ius naturae cum ipso genere humano proditum ita describunt, quasi nihil sit alius, quàm quidam naturalis instinctus (naturalis instinctus nondum eo proficiunt, ut iuris appellationem mereantur) et ratio non dativa sed nativa (mirum ni haec periphrasis sit instinctus naturalis: quamquam elegantia illa barbara male se expedit, nisi ostendat daetivum, nativo praestantius esse) suadens honesta dissuadensque
contraria. Ergo ius naturale suasoriis rationibus constat, id est, ius non est? Aliud enim est suadere, aliud imperare. Lex non suadet, sed praecipit. Suasio non obligat: ius obligat, ut ante dictum est. Ius naturale veteribus (Graecis scilicet Latinisque) naturam persaepe dici, verum et certum est. Natura et ratio i. e. natura rationalis, coniunctim non raro effertur. Sed cum instinctu naturali haec non permutantur. Neque accuratius loquuntur, qui dicunt: quod ex iure naturali descendit, nullo cogente imperio, sed spointanea voluntate ad effectum perducebatur in primordio mundi, sicque id ius naturale primaevum et nativum nullam inducebat vim aut compulsionem. Raetio additur: obligatio naturalis ad effectum non perducebatur, quia eo tempore et iure nondum erant Principes, magistratus, iudices. Sequuntur plura apud [Note: controv. Illustr. l. 10. 17. usque ad fin.] Vasquium, quibus omnem vim obligandi iuri naturali tantum à iure gentium et civili, id est à causa instrumentali, praeterita causa principe, accessisse, valde dilute disseritur. Non dicam de iis, quae in historia peccantur. Nimis aegre fero, homines Christianos more ethnicorum de primaevis antiquitatibus loqui; et praesidium sanctissimae historiae, quo illi carebant, oblivioni mandare. Loquitur Vasquius de primordio mundi post lapsum. An nullus poenae metus ibi ab immediato numinis imperio? Nihil timuit Cainus fratris interfector? Multiplicato genere humano, etiam si nulli fuissent Principes, magistratus,
iudices (quod tamen importune diceretur et crederetur) annon DEUS per se fecisset, quod postea iussit sua vice facere Principes, iudices, magistratus? Unde ergo ducetur initium constituti ordinis imperandi et parendi? hac quidem ex hypothesi non poterit aliunde duci, quàm ab origine legum civilium, id est, à tempore Moysis. Antiquiorum enim legum non exstat memoria, quàm quibus politiam ex voluntate divina constituit Moses. Loquimur autem nunc semper ad modum eorum, qui hanc disputationem consere solent. Huius ipsius Moysis opera promulagata est denuo lex naturae, et Duabus Tabulis comprehensa: cum non tam scientia, quam auctoritas eius, consuetudine peccandi, obscurata esset. Non tamen ante Moysen nulla vis erat legis naturae, [Note: apud Augustin. tom. 4.] nullus poenarum metus. Nam inveniemus ante Moysen (inquit Auctor Quaestionum V. et N. T.) non solum non latuisse, sed etiam vindicata esse peccaeta. Quamobrem et iusti suisse reperiuntur multi, qui scientes Deum vindicem, timebant peccare. Conqueritur, non immerito quidem, doctissimus Feldenus: omnes ius naturae [Note: Elem. de iust. et Iur. part. I. c. 5. §. 1.] dari clamant, nemo autem propemodum scit, quid illud sit: sed quod cuilibet sua dictat opinio, hoc pro iure Naturae habet. Et institit sane ipse methodum eruditam inquirendi, quaenam sint iuris naturalis. Id enim tutius esse visum est, quàm definire ipsum ius naturale. Quamquam dubito, an se politis auribus approbaturum sit illud genus loquendi; praecepta Decalogi, sive conclusiones ex untversalissimis
principiis practicis deductas certis et necessariis consequentiis; esse propositiones quae dicunt contingentia ut plurimum in rebus iustis et iniustis. Illae enim conclusiones quae constituunt Decalogum, una cum principiis, de quibus dictum est, lelge naturae comprehenduntur.
In evolvenda homonymia iuris naturalis in h. §. 10. exemplum dominii, et communis rerum usus, ad sententiam illam pertinet, quae infra examinabitur ad lib. II. c. 2. Versus Euripidis, quos ex Helena grotius Latino metro reposuit, à v. 909. in oratione Helenae, iniquam esse rei familiaris amplificationem, alteri, praesertim fratri, nocentem, significantis, ita se habent:
*mis1ei= ga\r o( *qeo\s2 th\n bi/an, ta\ kthta\ de\
*kta=sqai kele/uei pa/ntas2, ou)k e)s2 a(rpaga/s2.
*eate/os o( plou=tos, a)/diko/s2 tis2 w)/n.
*koino\s2 ga/r e)s2in ou)rano\s2 pa=s1i brotoi=s2,
*kai\ gai=) e)n h(=| xrh\ dw/mat) a)na plhrome/nous2
*ta/llo/tria mh\ e)/xein, mhd) a)fairei=sqai bi/a|.
Philosophia in ipso schemate poëtico nata est, quando iura naturae Deo auctori asscribuntur ac inter iussa divina reputantur.
Adicitur hoc loco quaestio: an ius naturale mutari possit? Qua in re incaute prorsus est versatus, et quae rationi plurimum adversantur, [Note: lib. X. c. 1. §. 8.] dixit Petrus Gregorius Tholosanus. Merito reprehensus à Seldeno de I. N. et G. I, 8. p. 105. edit. Londin. Dividunt hanc quaestionem, ut primum dicant de eo, quid Deus hic possit: deinde, quid homines possint. De
[Note: Theol. moral. de LL.] priori gener, dilucide Calixtus: Hinc porro sequitur, à lege naturae sive praeceptis decalogi neminem eximi, vel licentiam contra faciendi impetrari posse, ne ab ipso quidem Deo. Sive. despensare, ut loquuntur, in lege naturae ne Deus quidem potest: hoc est, manente eodem obiecto, et iisdem circumstantiis non potest fieri nec auctoritate divina concedi, ut id ab homine citra crimen aliter vel contra tractetur, quàm lex naturae exigit. Si concederetur enim, Deus aeternae legi et iustitiae suae, quae est ipse, derogaret, sive utramque eversum iret: quod cogitatu absurdum impiumque. Dico autem, manente eodem obiecto, et iisdem circumstantiis. Nam obiectum et circumstantias mutare Deus potest. Mutatis obiecto et circumstantiis poterit actio non esse contraria legi naturae, quae manentibus contraria suisset. Rem alienam invito domino sine peccato nemo potest aufere; nec ut auserat, cuiquam à Deo vel praecipi vel permitti, quamdiu manet aliena. At quando Israelitas auferre iussit Aegyptiorum aurea et argentea vasa, auctoritate sua suprema Israelitis haec ipsa inmercedem maximorum laborum, quos urbes Aegyptiis aedificando exantlaverant, adiudicavit; atque adeo, ut quae prius aliena, iam propria essent, effecit. Israelitae itaque ex Aegypto res non alienas, sed suas, asportarunt. Atque hic quidem Dei actio est manifesta, obiectum et circumstantias mutantis. Aliud genus exemplorum est, ubi res, de quibus ius naturae constituit, mutationem recipiunt; sive ubi subiecta suam naturam non retinent, accidentibus
causarum, ob quae ita sunt, substantiam et naturam, absque Dei actione immediata, destruentibus. Quo pertinet quod de creditore acceptum ferente Grotius, de depositario Feldenus [Note: Elem. part. 1. c. 3. §. 6.] afferunt. Nam exemplum de fratre habente sororem uxorem aliquid habet altioris indaginis. De quo suo loco. Ab hominibus autem non mutari posse ius naturae, clarum et certum est. Nisi quod, ut ante dictum est, quaerere solent: an summa civilis potestas permittere possit, quod iure naturae vetitum est? In qua disputatione diligenter puto tenendum esse, quod Grotius dixit et plerique agnoscunt, ius naturae, ad naturam rationalem pertinere, qua socialis est: ideoque rationem et finem societatis iuris naturae dictatu metiri, non autem ius ipsum fine societatis definire nos oportere. Neque enim credo recte dici: finem societatis satis commode aliquando obtineri posse, etiamsi permittatur aliquid, quod lege naturae vetitum est, sive si legi alicui naturali vis legis civilis non tribuatur. Quae enim summa potestas ita iudicaverit, illa sibi indebitum ius arrogaret: et ab immotis divinitusque natura duce et magistra praescriptis finis obtinendi rationibus deviaret. Certe fieret, quod in corrupta tantum republica fier potest. Facta enim et exempla nos non movent. Sicut apud Tartaros, aliosque barbaros, mirum non est, rem publicam perverse geri: ita laudatas quoque civitates usurpasse ea, quae laudari nequeunt,
in confesso est. Quod et in Spartanae legis [Note: Elem. lib. 1. def. 13. §. 6.] permissivae exemplo Cl. Pufendorfius agnoscit.
§. XI. Iuris appellationem ad bruta ani mantia porrigi non posse, diligenter h. §. et in annotatis, ostendit Grotius. Et fusius etiam hoc egit Seldenus, demonstrans, nec Hebraeos ius aliquod hominum ac brutorum commune agnovisse, et quae pro iure brutis communi afferri soleant, partim non repugnare verae sententiae, partim merito repudianda esse; tum denique Iureconsultos Caesareos plurimos, viros gravissimos celeberrimosque ab Ulpianea iuris naturalis definitione sibi recedendum iure existimasse. Figura enim non caret illud loquendi genus, de iure naturali animali: quo concesso, nihil obstare potest, quin et ad ius commune cum plantis procedatur; quando homo non tantum spectatur ut animal, sed eti am ut vivens. Etiam ut corpus, ut aliae res: atque ita ius naturale erit homini commune cum omnibus rebus, quibus facultates aliquae à natura insunt. [Note: Phil. moral. pag. 1551. edit. prim.] Sicut agnoscit, et quod consequitur, educit Petrus Gassendus. Atque ita ius naturale ad omnes omnino res producit, ordinemque rerum tali appellatione signat Iuo Capucinus Parisiensis in opere, cui hunc titulum praescripsit. Uti simulacra virtutum in brutis animalibus [Note: 2. de Fin. 33.] Cicero agnoscit: ita simulacra iuris rhetorico studio adornantur. In quo Hebraeorum magistri quoque suas partes habent. Etiam ad lusum processum est in hoc genere loquendi. noto Hieronymi Roarii libello, quod animalia
bruta melius ratione utantur homine. Hesiodi versus è primo e)/rgwn sumuntur: ubi etiam in [Note: à v. 274.] antecedentibus et sequentibus philosophia de iure societatis omnis vinculo, multa Poëtae facundia tractatur. In primis huc pertinent, [Note: Ed. Heins. 1603. p. 66.] quae in Graecis Procli scholiis leguntur: de iustitiae à Deo hominibus insita, deque natura sociali; quodque societas solo iure conservetur, societatique adversum sit, quicquid à iure abit: ut conficiatur, iuris naturalis rationem studio societatis naturali aestimandam esse. Quae sunt ante dictis valde consentanea. Graeca quidem suavius sonarent, nisi prolixiora essent. Liceat pauca excerpere. toi=s2 aa)nqrw/pois2 dikaios1u/nhn s1u/mfuton e)ne/s1peire (zwu\s2) kai\ to\ koinwniko\n e)ne/qhken a)utw=n th=| fu/s1ei. — — koinwniko\n ga\r zw=on ge/gonen o( a)/nqrwpos, kai\ o( th\s2 koinwni/as2 a)utw=| no/mos e)k tou= patro\s2 e)/gkeitai kata\ fu/s1in. a)diki\a de\ pa/s1h| pro\s2 koinwni/an kai\ koinwni/a| pro\s2 a)diki/an e)/s2i po/lemos. — — ei) ou)=n a)/nqrwpos ei)=, fu/s1ei koinwniko\n zw=on ei)=. ei) de\ fu/s1ei koinwniko\n zw=on ei)=, para\ fu/s1in s1oi\ to\ a)dikei=n. ktl..
§. XII. Ostendit, quomodo probetur, aliquid esse iuris naturalis. Etiam in prolegomenis hac de re dixerat, quae huc repeti debent, ab illis verbis: Primum mihi cura fuit etc. usque ad illa: [Note: de I. N. et G. lib. 1. cap. 4. et. 5.] non minus sollicite. Seldenus hunc locum copiose persecutus est. Cum enim demonstrasset, Hebraeos ex aliorum animantium actibus et usu ius naturale non elicere, naque ullum ius homini cum brutis commune agnoscere: deinde ad gentium omnium sive complurium opiniones, mores, [Note: cap. 6.] constitutiones, progressus, quibus et ipsis
ius naturale non metiebantur Hebraei, annotat: 1. argumentum, ut à posteriore, è gentium moratiorum illustriorumque moribus non intempestive interdum desumi. Maxime cum de iuris naturalis Permissivi capitibus aliquot disquiritur: 2. ceterum quid Gentes eaedem de Iuris naturalis Obligativi capite aliquo, aut de simplici permissionis naturalis ratione ac universali eius usu statuerint, ne quidem satis coniectari inde posse: eo quod, quicquid inest iuris naturalis, cum civili seu positivo atque populis inter se interventente immixtum ac involutum sit. 3. apud populos reperiri mores circa ea, quae sunt iuris naturalis discrepantes, modo hoc, modo illud caput I. N. violari. in mooribus introducendis ac iure saenciendo rationem utilitatis saepe honesto praeserri, consuetedinem saepe simulare naturam, sive larvam naturae induere, obligationis rationem hinc peti non posse, [Note: Theol. moral. de LI. p. 49. usque ad 59.] absque quae nullum ius sit. Verum quidem est, et à doctissimo Calixto prolixius ostensum, quod in multis totae gentes legem naturae contraria quadam lege aut consuetudine oppresserint. Et fieri posse, ut consuetudine prava rectae rationis dictamen non exaudiatur, supra dictum est. Sed videtur Seldenus permiscere quaestiones diversas nec eodem pertinentes. Ait Grotius: non certissima fide, sed probabiliter admodum colligi, iuris naturalis esse id, quod apud omnes gentes, aut moratiores omnes tale esse creditur: atque idem dicunt sententiae memorabiles hic adductae, nisi quod Hesiodi verba potius, quàm sensus ex fine Il.
e)/rgwn, huc inflectuntur. Hic de omnibus gentibus nondum cognitis frustra putamus sermonem suscipi. Satis enim morem hunc loquendi tuentur, qui olim et hodie ita locuti sunt. Sumpsit Grotius hunc modum probandi ab ipso Aristotele, qui ius naturae non semel à posteriore designavit, quod apud omnes homines peraeque custodiretur, et de quo non aliter Persae, aliter Graeci, sed omnes eodem modo sentirent. Aliud autem est, quaerere; an id, quod omnes gentes tale credunt, sit ius gentium, an vero ius naturale; cum quo incidere ius gentium multi veterum dixerunt. Non debet igitur cum hoc confundi ius gentium voluntarium: unde exempla non debuit repetere in hac quaestione Seldenus: Frustra, inquam, loquitur de clarigationis, belli denuntiandi, aliisque iuris fecialis capitibus subinde mutatis. Nemo enim ita colligit: apud gentes moratiores in usu fuit, ut bellum sollenni ritu et carmine ad fines aut intra fines denuntiaretur. Ergo hoc ut fiat, est iuris naturalis. Hoc tantum sequitur: ergo ut testatio de iniuria fiat sive satisfactio postuletur ante vim et arma, (nisi prior alter intulerit vim armatam) iuris naturalis esse visum est. Modus non obverti potest, neque enim opus est naturaliter, ut literis certa formula conceptis, legatis missis, temporibus definitis res geratur. Ista saepissime mutentur: maneat interim opinio de necessitate res repetendi, ut verteres loquebantur, id est, querendi
de iniuria, et satisfactionem postulandi. Id quod fieri aliquando posset constituto in acie exercitu. Si enim tum auctor iniuriae satisfaceret laeso, et laesus tamen armis saeviret, ius naturae violaret. Atque id sensisse gentes moratiores plerasque, alibi ostendi potest. Hic vero non est subsistendum: sed videndum amplius, undde et cur gentes ita senserint. Nimirum, dictante conscientia, adeoque sensu Numinis Divini: id est, non sine agnitione imperii, adeoque obligatione. Ita reditur ab exemplo et consuetudine Gentium ad ius naturae; quod Grotius voluit. De difficultate separandi positiva a naturalibus, nihil attinet disserere: contra Grotium quidem. Et constat, Hebraeos in inquirendo iure naturali de moribus Gentium aliarum parum sollicitos fuisse: non certe ob difficultatem separandi positiva à naturalibus, sed quod ex Scripturis, et plus plerumque interpretationibus magistrorum suorum, et traditionibus patriis, hanc quoque hilosophiam repetendam existimarent. Supersunt ergo duo genera hominum: Ethniciipsi, primaevae antiquitatis rudes, sacrarumque literarum ignari aut contemptores; tum Christiani. Ethnicos saepe uti hac illatione, ut natura debitum aut illicitum dicant, quod apud omnes aut plerasque gentes tale creditur: ex Historicis, Iureconsultis, Oratoribus, Poëtis, Philosophis, contestatissimum est. Sicuti et satis admirari neque. unt, qui perspicaciore oculo scriptores
perlustrant, quanta sit eorum peritia et doctrina, in separandis positivis, ob eo, quod naturale est, Atque hac ipsa secretioris eruditionis parte observanda explicandaque Grotius immensum processit: suoque exemplo eorum fastidia et ignorantiam flagellavit, quibus parum volupe est, ex monumentis vetustatis requirere aut cognoscere, quàm se DEUS Opt. Max. hoc quoque in genere apud Ethnicos non reliquerit ullo tempore a)ma/rturon. Christiani sane, qui et sciunt, quibus praeceptis ius naturae seorsum etiam perscriptum atque in Scripturis passim divinis illustratum sit; quique in ipsis etiam legibus divinis positivis, id quod morale est, et ad legem naturae pertinet, haud difficulter recognoscunt, atque divinae voluntatis regulam in positivis quoque legibus, naturali legi scil. non repugnantibus, in omnia, quae exoriri possunt dubia, ducem ac magistram habent; vix est, ut erditione et industria adiuti sallantur, quotiens ex consensu, moribus, consuetudine Gentium ad ius naturale demonstrandum subsidia ac documenta [Note: cap. 7.] conquiruntur. Quae porro Seldenus de usu rationis incerto et inconstanti disputat, (ea autem si valerent, modus indagandi ius naturale, etiam de priore, periclitaretur scilicet) partim satis sive explicantur, sive refelluntur per ea, quibus principium huius disputationis ipse orditur: partim ad abutentes ratione homines non ad ipsam rationem pertinent; suntque abunde discussa etiam à veteribus,
quando crassiores quorundam Philosophorum sententias arguunt. Ne dicam de explicatione quarundam sententiarum falso Philosophis nonnullis attributarum: sicut in Epicuri et Platonis exemplis, eruditis notum est. Sed quid opus est ambagibus? si philosophi plerique, si gentes pleraeque viderunt ea facienda aut vitanda esse, quae lex moralis, id est, lex naturae denuo promulgata literis, fieri vitarive iubet, nonne rationis dictatu id viderunt? nonne rationis usus in his eos erudiit? id autem accidisse, larga copia exemplorum commonstrari potest. Manet igitur verum, quod [Note: Tom. 4. ser. 12. pag. 669. edit. Paris.] cum totiens alii, tum in Therapeuticis Theodoretus extulit: ta\ h)sqika\ maqh/mata pa/ntas2 a)nqrw/pous2 h( fu/s1is2 e)pai/deus1e. dia|pla/s1as2 ga/r toi tw=n a)nqrw/pwn to\ ge/nos o( poihth\s2, e)nte/sqeike th=| fu/s1ei thn\ tw=n a)gaqw=n kai\ thn\ tw=n e)nanti/wn dia/gnws1in. o(/sqen ou) mo/non *swkro/ths2, kai\ pla/twn, kai\ *aristei/dhs2 o( *lus1ima/xou, kai\ a)/lloi tine\s2 tw=n e(llh/nwn to\n a)/dikon e)bdelu/canto bi/on, a)lla\ kai\ tw=n barba/rwn polloi/. Disciplinam moralem natura ipsa omnes homines idocuit. Cum enim Creator hominum genus formaret, insevit naturae bonorum nalorumque notitiam et discretionem. Unde non tantum Socrates, Plato, Aristides Lysimachi silius, et Graecorum alii, sed etiam barbarorum multi iniustitiam sive vitam iuris studio et cura carentem abominati sunt. Qua de causa? quia scilicet statuerunt, Deum esse auctorem iuris naturae insiti et latorem, et si violaretur, vindicem. Numquam enim hic recta ratio iubens honesta, et vetans contraria, sine imperio
Divini Numinis accipi debet: sicut vel Hesiodi locus §. praecedente a Grotio laudatus, ostendit. Cui plurima consimilia erudite consignavit, et [Note: cap. 8. pr.] auctoritate Patrum illustravit ipse Seldenus. quae scilicet obligationem (sine qua nullum ius intelligi dicitur) in ambiguis esse non patiuntur. De inferorum metu supra diximus: addas licet, quae de sensu divinae providentiae, de conscientia, Ethnicis non ignota, huc pertinent.
§. XIV. Ius humanum voluntarium dividit in ius Gentium, civile, civili arctius, ut patrium, dominicum, et similia. De postremo hoc genere iuris supra ex Aristotele aliquid diximus, qui hoc facit ius per similitudinem dictum. Et notandum est: iuris naturalis accurate loquendo esse, parere parentibus ac dominis; adeoque auctoritatem iubendi, in parentibus et dominis. Nobis non tantum ex repetitione legis naturae in Decalogo istud manifestum est: sed etiam Ethnici ita senserunt. Unde [Note: l. veluti. 2. D. de iustit. et iur.] Pomponius à iure gentium primaevo, id est, naturali repetit oboedientiam parentibus debitam. Et praeceptum de honorandis parentibus, deque oboedientia illis debita, etiam ex Pythagorae mente, divina (naturalis scilicet) lex est. Quare Michael Ephesius, cum exempla [Note: ad 5. Eth. 10.] praeceptorum iuris naturalis ad Textum Aristotelis ponit, usitatam veterum consuetudinem secutus, tw=| s1e/bein to\ sqei=on coniungit to\ tima=|n to\n pate/ra kai\ thn\ mhte/ra. Quo et illud Homericum [Note: 1. polit. 1.] Aristoteli laudatum pertinet:
—— sqemiste/uei de\ e(/kastos
pai/ dwn h)d) a)lo/xwn,
Dat liberis, dat coniugi ius quilibet.
Atque hoc ius quomodo civili subditum sit, aut non sit, suo loco disquiretur. Ius Gentium in divisione iuris non Carneades tantum omisit, sed etiam Aristoteles, et veterum alii. Ut mirum non sit, si ex iunioribus multi eruditi viri, contenti sint distinctione illa poluqrullh/tw| Iuris naturalis et legitimi, seu civilis: Gentium autem ius interdum quidem naturalis, interdum civili congruere; In civili porro fieri, ut idem ius apud plures gentes obtineat, idque plurium populorum merito appellari, existiment. Ius Gentium cum iure naturae, à bonis scriptoribus saepe permutari, supra dictum est. Addatur celebris locus Cickeronis [Note: cap. 17.] ex tertio Officiorum. Itaque maiores aliud ius gentium, aliud ius civile esse voluerunt. Quod civile, non idem continuo gentium; quod autem gentium, idem civile esse debet. Sensus loci, ad quem non usus obhaesit, hic est: Eam semper de iure fuisse sententiam, ut aliud haberetur naturale fus1iko\n (quod hic ius gentium, ut et alibi, dicitur) aliud civile, nomiko\n. Inter quae discrimen manifestum, et pro discrimine ordo auctoritasque. Quod enim ius civile sit, illud non statim pro iure naturali habendum, sive auctoritate iuris naturalis donandum esse: quippe civili legislatione multa constitui, quae nec in se, nec semper iusta haberentur, sed ex re nata saepius mutarentur. Quod autem sit
iuris gentium sive naturalis, illud apud omnes civitates eandem et im~utabilem auctoritatem obtinere, eoque nomine vim et potestatem iuris civilis quoque habere, sive civile quodammodo et esse et dici posse. Omnes enim gentes, omnes civitates obligat; et exempla naturae ac veritatis optima exhibet, unde ius civile, seorsum sic appellatum, propius, remotius, accuratius, securius, derivatur. Adeo, ut, si nullum ius civile seu legitimum esset, ius istud naturae tamen civitates gentesque obligaret, et civile (politiko\n) esset. Conduci huc debet, non quidem parollhlis1mw=| ei)s2 pa/nta a(rmodi/w|, sed in parte explicationis, Aristotelica dictio: qui et ipse ius politiko\n (civile vertunt, sed significat hic latius, scilicet, quo societas et communis vitae usus continetur, ut [Note: ad V. Eth. Arist. cap. 7. p. 231.] verbis Ciceronis parafra/cei Ioachimus Camerarius) distinguit in naturale, et legitimum seu civile strictius sic dictum. Ius naturae semper est sociale, societatisque omnis humanae coagulum. Igitur politiko\n merito et habetur et dicitur. Iureconsultorum sententia VIX obstare potest ullo modo iis, qui dixotomi/an probant. Nam ius gentium primaevum apud ipsos non est aliud, quàm naturale, sive id, quod tum aliis, tum interdum ipsis naturale dicitur. Ius gentium vero secundarium, non tam inventione et auctoritate gentium inductum intelligitur, quàm usu, quem ceteris gentibus cum Romano populo communem esse voluit Romanus legislator. Quae ratio ius civile,
accurate loquendo, non ius gentium constituit. Seldent Ius Gentium imperativum et interveniens, extra hypothesin disciplinae Hebraeorum vix ullum habet usum. Grotius singularem in iure gentium explicando diligentiam professus est. Valde autem vereor, ut vel ipse vel quisquam alius possit inoffenso cursu hoc stadium decurirere: quin semper eo redeatur, unde discessum oportuit. Si enim id spectamus et describimus, quod omnium gentium moratiorum voluntate in legem ivit; modum considerandi ius naturale, non rem ipsam mutavimus. Et supra fassus est Grotius, à posteriore ita probari ius naturae. Quid potest aliud excipi, quàm si dicas: de voluntaria consensione gentium hic sermonem esse, non de dictatu rectae rationis et imperio Divini Numinis necessitatem inducente? Id vero demonstrare, fortasse non tam factu pronum. Vel enim res est talis, ut omnino eam natura et ratio iubeat veretque; ubi non recte voluntarium istud, quo à naturali divino iure ante distinguebatur, adhibebitur: vel non versatur in re omnium gentium moratiorum voluntas. Quare mox substituit Grotius vocem multarum. Nova difficultas. Quaerendum est enim: an illae multae gentes pactione aeliqua induxerint atque sibi commune invicem secerint tale ius: an vero per imitationem abb una gente ad aliam, atque ita tandem ad multas ius istud pervenerit. Posterior modus, quî potest impedire, quin sit et maneat tale ius, plurium gentium ius civile?
Prior modus, qui solus idoneus est ad faciendum ius gentium, à gentibus scil. constitutum, quàm sit demonstratu arduus, idoneis locis attingetur. Aperta certe pactio vix apparebit: igitur ad tacitam confugiendum erit. Vasquius, quem in annotatis pro se adducit Grotius, fatetur: [Note: Contr. Ill. lib. 2. c. 54. §. 4.] ea omniae, quae sunt iuris gentium, prius fuisse iuris tantum civilis, sed paulatim serpsisse aut velociter transvolasse ad reliquas gentes et regiones, sicquve cum primum ab uno vel altero homine vel regione inventum quid suisset et receptum, tunc iuris tantum civilis non etiam iuris gentium id esse. Verum postquam eo iure omnes omnino aut pleraeque aliarum gentium uti quisque coepissent, iam iuris gentium effectum videri, inque ius gentium conversum et transformatum. Quemadmodum et ex diverso, si id quod hodie iuris gentium est, in desuetudinem abire sorte coepisset, ita ut penes unam tantum provinciam maneret, sine dubio iuris gentium esse desineret, et iam iuris tantum civilis esse diceretur, h. e. illius civitatis vel regionis, penes quam adhuc id ius perduraret. An eiusmodi metamorfw/s1eis2 tam facile eveniant, quàm dicuntur, non inquirimus. An vero Grotii ad mentem ista opportuna sint, non iniuria dubites. Vasquius de iure gentium secundario Iureconsultorum loquitur: Grotii ius gentium, cum illo non est idem. Considera loca notabilia Lib. 11. c. 3. §. 5: Quod si quis dicat videro ius gentium esse, ut id liceat, respondebo: etiamsi aeliqua parte orbis id communiter ita receptum sit aut fuerit, non tamen habere VIM PACTI
inter gentes, sed esse ius civile plurium gentium distributim, quod à singulis tolli potest. Et alia multa sunt, quae iuris gentium vocant iureconsulti, ubi de rerum divisione et acquirendo dominio agitur. Et Lib. II. cap. 8. §. 1. et 26. Quod si ius gentium, ut à naturali distinguitur, respicit utilitatem non coetuum~ singulorum, sed magnae illius universitatis, adeoque humani generis, sicut in Prolegomenis Grotius monet, miro et Archimedeo artificio opus erit, quo evincatur et discernatur, Gentiumne iuri potius, an naturali tribuenda sint, quae ad eum modum describuntur. cicero enim et doctissimus quisque veterum iuris nmaturalis id officium asserunt. Id enim et sociale est, et societati ac communitati humani generis continendae divinitus desinatum factumque. Multo magis id sentient, qui meminerint, ius gentium à Grotio, ut immutabile describi, locis indicatis. Ut enim ius immutabile inter plerasque gentes habeatur, non aliunde potest effici, quàm vel auctoritate divina, qua ius naturae censetur, vel pactione disertis verbis inita. An deinde utilitas ad plerasque omnes gentes pertinens. aliunde quàm ex communi illa et vere humana societate adeoque iure naturali deduci possit, non est nulla dubitandi causa. Pluurium civitatum gentiumque utilitati et tranquillitati aliqua iura legitima convenire et ex pacto accommodari posse, credideris: at omnium populorum usui et paci una lex naturae moderatur. Ita periculum est, ne significatio iuris
gentium recidat ad debilius istud et ab accurata huius loci philosophia removendum genus, quod in imitando et mutando communicandoque iure civili versatur. Unde et consensto quaedam gentium, quamquam alterius loci, prodire videretus. Sed absolvetur haec disputatio in exemplis, subinde oceurrentibus.
§. XV. Usque ad finem de Lege divina disserit. Cuius onus disputationis validiores postulat humeros: et ad Theologorum scholas pertinet. Dubitandum enim non est, quin Grotius, ut plerumque in re Theologica, incautius quaedam protulerit: quae, cum de mente eius etiam aliunde conster, cur commodius, quàm ipse intellexit, explicari debeant, forte causam non reperias. Diximus aliquid in Praefatione. Et quis stilum S. Scripturae et bonae interpretationis leges doctus, illud, Audi Israel, universe, citra discrimen argumenti ad Hebraeum tantum populum accommodaret? Neque illud satis caute dictum est, nulla parte legis Hebraeae, qua lex est proprie, nos obligari. Non dicam de iis, quae in legibus Mosaicis forensibus et ceremonialibus moralia insunt, legis nomine et vi nequaquam defraudanda: quàm sunt non levia, quae ab ipso Deo in alterutram partem lege Hebraea definita, migrare non audeant, qui anctorem legis et rationem agnoscant? De [Note: Ep. 1, 107.] perfectiore lege Novi Foederis, iam olim Isidori Pelusiotae gravissimam verissimamque
sententiam laudavimus: o(/ti kaino/thta dogma/twn ou)demi/an tw=| no/mw| kai\ toi=s2 profh/tais2 o( tou= *qeou= u(io\s2 ei)s2h/gagen. Quod novitatem doctrinae nullam legi et Prophetis Ftlius Dei superinduxerit. Et mirum sane est, virum tam eruditum non animadvertisse, vel in eo, quem eruditionis nomine admirari in toto Patrum choro fas est (Theodoretum dico) quid sibi vellent illiusmodi locutiones. In Therapeuticis quidem, ubi de legibus agit, quotiens totam Evangelii doctrinam, Christique disciplinam, legem vocat? Quis tamen inde Evangelium cum lege confundendum dicat? Omnium autem clarissima est illa disputatio adversus Marcionem, qui Deum legis latorem in V. T. iustum; Christum autem in N. T. inhibentem, quod lex V. T. permisisse videbatur, bonum tantum existimabat. [Note: a(iretik. kakomuq lib. 5. cap. 16. etc.] 0kai\ ou) s1unei=den, w(s2 h( tw=n e)uaggelikw=n no/mwn a)kri/beia th=s2 *mos1ai+kh=s2 e)sti\ foberwte/ra nomosqes1i/as2. e)kei=inos me\n ga\r o( no/mos a)pagore/uei to\n fo/non, o( de\ tw=n e)uaggelikw=n kai\ tw=| mwro\n kalou=nti to\n a)delfo\n th\n ge/ennan a)peilei=. pa=s2 ga/r fhs1in o( le/gwn tw=| a)delfw=| a(ntou= mwre\, e)/noxo/s2 e)stin ei)s2 th\n ge/ennan tou= puro/s2. ou(/tw pa/lin o( palaio\s2 no/mos th=s2 moixei/as2 kathgorei=, o( e)uaggeliko\s2 de\ kai\ th\n di) o)/yews2 a)s1elgou=s2 ei)s2duome/nhn, moixei/an kalei=. Et non novit, inquit, quod legum Evangelicarum perfectio legislatione Mosaica terribilior sit. Nam illa quidem lex (Mosaica) caedem prohibet: sed Evangelicorum lex ei, qui fratrem vocat stultum, gehennam minatur. Omnis enim qui dicit fratri suo stulte, reus erit gehennet. Rursum: lex vetus incusat adulterium:
Evangelica vero lex, etiam turpem concupiscentiam, quet lascivo aspectu insinuatur, adulterium vocat. Sequitur: de periurio in V. T. vetito, in N. etiam iureiurando: de divortiis olim permissis in N. T. vertitis: de verbo otiose, et similibus. Disputavit haec, ad hominem; et ut stulto secundum stultitiam suam responderet. Quis enim est, qui nescit, lege V. T. omnem non modo caedem, sed iracundiam et convitia; nec modo adulterium, sed concupiscentiam quoque animi, et oculorum lasciviam, in vetitis fuisse. [Note: II. 13, 21.] De iureiurando interdicto, ipse certe Grotius inalteram partem concedit. Et de divortiis [Note: ad II, 5, 9.] quasi olim permissis, infra agetur. Possent fortasse haec homini cuivis moderato satisfacere. sed refuter directa viâ obiectionem ipse, qui ex mente Marcionis attulit Theodoretus; graviter testatus: stulte et frustra haec talia afferri: a)lla\ kai\ to\ ta=uta le/gein, mani/a s1afh/s2. Sed ista quidem dicere, inquit, manifesta insania est. o( ga\r e)n toi=s2 e)uaggeli/ois2 diagore/us1as2 tou\s2 e)xsqrou\s2 a)gapa=|n, kai\ e)n tw=| palaiw=| pros1e/taze no/mw| mh\ periidei=n tou= e)xsqrou= to\ kth=nos peptwko\s2 u(po\ to\n go/mon,. a)ll) e)pamu=nai, kai\ mh\ mnhsqh=nai th=s2 dus1menei/as2 e)n tw=| xrei/as2 kairw=|. ktl. Qui enim in Evangeliis iussit mimicos diligere, ille ipse etiam im veteri lege praecepit, etiam inimici iumentum, quod oneri succubuisset, non negligere, sed sublevare, nec inimicitiarum tempore necessitatis meminisse. Adiciuntur alia: de bove errante reducendo ad dominum: de humanitate etiam adversus bruta. exemplo bovis triturantis: et avium parentum, et quietis etiam
brutis die Sabbati concedendae: de advenis et proselytis non affligendis; de spicilegio viduis et pupillis destinato: de captiva leniter et sancte habenda. [Note: à c. 16.] In capitibus autem sequentibus amplius ostendit: unum esse legislatorem, unam eandemque legis in V. et N. T. perfectionem: nisi quod, exempli causa, abrogatis circumcisione, sacrisiciis, aspersionibus (haec caerimonialis scilicet, imperfectiora appellantur) perfectiora substituerit Christus, quando iam in corpore exhibebantur, quae umbra corporis praenotaverat. Etiam illud haud raro declarant Theologi veteres: in tanta luce N. T. non esse fas morem Hebraeorum in V. T. imitari, qui perfectissimae sanctissimaeque legis vigorem suis interpretationibus ad umbram plerumque retulerint, et de litera potius legis, quam de virtute solliciti fuerint: praeteriisse tempora, quibus Deus istos mores toleraverit; nullum iam umbratili philosophiae locum esse reliquum, postquam in ipsius Christi officio et satisfactione, quid et quantum lex exigat, resplenduerit, hominesque sic ad perfectionem legis agnoscendam, ut implementum legis in Christo amplectendum exstimulaverit. Est etiam de persectionibus Evangelicis, quae vocantur, inter eruditos sermo: de quo in tempore.
Titulum Thalmudicum de Rege, falso et frustra citari, §. XVI. ostendit eruditissimus Wagenseilius. Sicut et illud: contrarium eius, quod dicit Grotius, circumcisionis lege totam
Abrahami posteritatem teneri, et Idumaeos à Iudaeis ad id coactos, apud Maimonidem reperiri. De Proselytis, Idem; sed praesertim Seldenus copiose lib. II. qui etiam de Sabbato (ad §. XVII.) [Note: De I. N. et G.] lib. III. cap. 9. et seqq.