Cicero de LL. I. Ad reip. firmandas et stabiliendas vires, sanandos populos, omnis nostra pergit oratio. Quò circa vereor committere, ut non bene provisa et diligenter explerata PRINCIPIA ponantur: nec tamen ut omnibus probentur. Nam id fieri non potest.
SUMMARIUM.
I. Tractationem hanc esse Ethicam. II. Quid sit bonus civis. III. Originis civitatis investigandae necessaria subsidia. IV. Natura hominem esse liberum. V. Et socialem. VI. Societas coniugalis. VII. Patria. VIII. Herilis. IX. Gradus reliqui nascentis civitatis. X. Eiusdem finis. XI. Et reliquae causae. XII. Pactum de civitate. XIII. IUs civitatis. XIV Patria, eiusque amor. XV. Pacta de imperio. XVI. Maiestas. XVII. Obsequium eivile. XVIII. Obligationum harum comparatio, effectus. XIX. Exempla. XX. Contraria.
DE bono cive, seu obligatione erga civitatem, tractat Ethica. Cuius est formare actiones ad ius naturae et omnem honestatem: Quamquam Aristoteles fines eius prolatavit. Contra quam factum in Politica. Sed cum duas quisque personas gerat, communem, ut homo; propriam, ut talis homo: duae etiam partes Ethicae. Generalis, universis limites ponit; specialis certis ordinibus: ut civibus,
militibus, coniugibus. Idque rursus vel generaliter, vel specialiter: ut Imperantibus, parentibus; Duci, gregario; viro, uxori. Politica decerpit partem, partem addit. Imperantium enim actiones dirigit, non ad honestatem modò sed utilitatem publicam. Idem aliis generibus, quae multa, accidit. Etsi, ut ignobiliora, non perinde exculta, aut nominibus distincta. Nec malè coniuncta ferè actu, scriptione coniunguntur. Quo falluntur, qui politicam totam et solam Ethicae subiciunt. equidem honestas praecipit utilitatem, et habet; at non est utilitas. Quae in moralibus ponitur, non monstratur.
II. Bonum autem civem descripturus, duo promittit: faciem civis, et boni civis. Alterum enim sine altero caecum. Iullio finitur civis: qui patriam suam diligit. At haec oratoria finitio, non essentiam civis, sed officium exprimit. Philosopho itaque fuerit: pars civitatis, communi cum aliis iure et obligatione. Sed hic rursum prius est intelligere, vid sit civitas, quid ius civitatis, et obligatio. Quam qui implet, bonus civis dicitur. Petamus igitur ex alto civitatis incunabula.
III. Id ut sincerè ac plene siat, duo adsciscemus subsidia, inexplorata gentilibus, neglecta fere Christianis: historiam sacram, lumen [Note: *arx. l. 1. c. 3.] luminbis naturae (ideo hic Iosepho Moses fus1iokogei=) et Philosophiam altiorem. Prius deserunt, qui primordia civitatis in palantium conventione non tam ponunt, quam statuunt; Saturnum somniantes,
Qui genus indocile, ac dispersum montibus altis
composuit, regesque dedit.
posterius, qui à natura, quam eius parente, malunt proficisci. Sine quo nec natales civitatium (quos alicubi consecratos legimus) vigorque, nec vis imperii, in sanguinem praesertim hominis, nec regum sanctitas et officium intelligitur. Inde plurima labendi proclivitas. Ut, cum legislatori aut Iudici bonum civitatis unicè commendatur. Ita capitalis error in ethicis, finem summum proponere felicitatem. Cum sit creatoris cultus. Primariò enim dei, secundario nostri causa sumus. Nec selicitas honestate, ceterisque animi bonis, exhauritur. Aristoteles enim fastigia rerum carpit. Sed diffundemus libro de Finibus. Nunc ad institutum.
IV. Deus est liberrimum agens. at effigies Dei, ac veluti numisma, debuit esse homo, [Note: Met. 1, 2.] etiam Ovidio. Quare et accepit libertatem. Sed ut Deus, ita libertas eius infinita; hominis, humana. Itaque natura est liber. Ne autem cum vulgo in tenebris oberremus, distinguatur. Intelligi possit hic natura, primo de primaevo statu. Secundo de conditione hominis, id est, qualis quilibet nascatur, cum potentia, tum actu. ea vel communis, ut scientiae; vel propria, ut huius aut illius scientiae capacitas et appetitus. Unde sapienter [Note: V. 1. Coro 12. 7.] colliguntur fines. Quod si cogitarent multi, parcius aliorum studia notarent. Ultimo, de innata lege Dei. Iam libertas alia voluntatis, vulgò arbitrii: quam et
contradictionis vocant. Cui adversatur interna coactio: qualis bestiarum, voluntate defectarum. Actionis alia. Cui opponitur aut vis naturalis, aut moralis, ius vocata. Id vel est dominii, tam absoluti, unde servitus; quam respectivi, unde certa iura personalia ac realia: vel imperii, ac primum veri. Quo modo liberum regnum, concio democratica, populus collectivè sumptus. Dein figurati: cum quis imperat sibi, id est, iram ceterasque perturbationes rationi subicit. Unde Stoicum paradoxon, sapientes esse liberos, stultos servos. In primisque, cum quis metum in loquendo. Graeci par)r(hs1i/an nominant. Virtutem rerump. corruptarum. In rectis enim sperat veritas, non timet. Ex hoc schemate patescit, septem maximè modis libertatem accipi. Quomodo igitur natura homo liber? Ab interna vi, simpliciter. Quod enim examen in bilibri, in homine est voluntas; inclinarique potest, cogi nescit. Excipiunt sanè actus voluntatis imperatos. Sed hi, si externa vi cientur, non sunt voluntatis, nisi materialiter; si interna, non coacti. Ab externa, actu liberi nascimur. Aservitute saepe actu, interim et potentia, positive tamen. Dei verò intuitu, omnes servi; nec ut in humanis, [Note: 1. Cor. 10, 31.] quoad actiones serviles, sed omnes. Obligationes aut natura ingenerat, aut confirmat. Ab imperio, praeter primum hominem, liber actu nascitur nemo, quidam potentia: fieri autem possumus casu, re ad primaevi status sormam redeunte. Domare affectus, atque
adeo metum in veriloquio, natura minax iubet. Si spectes aequitatem, imperium hoc internum ethicumque, iunctum est externo. Qua ratione ferri posset Stoicorum sapientis regnum.
V. Porro Deus ut apparet, cogitavit homines, non hominem; nec tam individua, quam ex his corpus. Idque, si fas illuc penetrare, perfectionis et finis caussâ. Quo enim magis unum quidque, eo est perfectius. Unde ingens illa catena, seu connexio universi: per quam ut nihil vacuum, ita nec hians. Inprimisque gloriam Dei hoc multimode extendit. Omnium verò compositorum duo sunt principia: conservationis, unio; destructionis, dissolutio. Empedocles amicitiam et litem nominat. [Note: l. 2. Metr. 8.] Inde Boethius:
Hanc rerum seriem ligat
Terras ac Pelagus regens
Et caelo imperitans amor.
Deus ergo, dum corpus, unum voluit. Eoque unum omnibus patrem, unam regulam, rectam rationem; cupidinem procreandi, sciendi, ex cellendi; amorem mutuum inter generantes et generatos; solitudinis taedium, hororem; instrumentum sociale, linguam; infirmitatem egestatemque obligationem in omnes, naturale temperamentum, libertatis; et mandatum, Honora patrem, dedit. Quare valeant, qui naturam et societatem foedè dividunt. Non ita veteres. Quorum et pars, Adamum comparem desiderâsse putat.
VI. Quibus ergo gradibus nata est civitas?
Natura enim agit simpliciter et ordine. Primò ex terra homo unus, ex hoc item unus editi. Simul ac duo, mas et femina, fuit societas, [Note: 2, 24.] dicta maritalis: de qua Genesis. Societas enim rationalium, animalium est congregatio. Illa Ponit vinculum et ordinem. Qui vel dignitatis [Note: gid. Arnis. de iure conmub. c. 7. sect. 1.] vel iuris. Quoad utrumque prior mas, ingenio, viribus, sed et tempore, et quod femina propter eum, et ex eo ficta et dicta. Lapsus itaque non imperium inchoat, sed distinguit. Accessit vox divina, et consensus gentium. Si Lucios, Aegyptios, aliosque in rationem contumaces eximas.
VII. Ex hac societate, exstitit nova natis liberis. Quos utri parentum mancipet natura, ambigunt. Ac excusatius errant, qui utrique adiudicant, quam qui matri. Nisi quod extra coniugium, partus ventrem sequitur. Schilicet in societate sociis acquiritur, non socio. Tum ad generandum uterque pariter concurrunt. Inde utrique in liberos, et his in utrumque innascitur amor. Nam laborem matris in puerperio, labor patris in quaerendo pensat. Verum, ut ex dictis liquet, [Note: Quintil. decl. 13. Paul. l. 12. §. 3. D. ad exhib. v. Gen. 37. 10. de cive c. 90 §. 1.] societas est haec inaequalis. Sicut ergo fieri nequit, quit, ut, quod nascitur, meum sit; quod generat, alienum: ita quod ex re nostra fit, nostrum est. Iure igitur paterna nuncupatur. Nec tamen nullum matris imperium, sed subalternum. Lunae similis mariti radiis coru scat. Quaerunt autem, quod sit potestatis huius fundamentum. De generatione sola negat Hobbius, ratione parum
geometrica. Nihil tam naturale, quam mei iuris esse, ut me ipsum, ita partes mei, et viscera. Eo filius, simul nascitur: patris est. Sicuti Dei, iure etiam creationis sumus. Educatio igitur ad virtutem patriam pertinet, generatio ad potestatem. Ex hoc obsequii et honoris, ex utraque gratitudinis debitum. Quantum ergo beneficium est, gignere? quantum, esse hominem. Nisi et deo, creationis nomine, nil debetur. Similia enim gignere et creare. Ideo parentes dii, Deus pater dicitur.
Opater, ô hominum divumque aeternae poteftas.
[Note: Sen. de Benef. 3. 30. Pol. 1, 1.] At voluptatem spectat genitor, non benesicium. Stoicus haec, an Cynicus loquitur? Quantô gravius Aristoteles: fus1iko\n to\ e)fi/esqai, oi(=on auto\, toiou=ton katalipei=n e(/teron. Causam alibi designat, imitationem aeternitatis in Deo et conservationem, ut individui, ita speciei. Sed sint tam bruti quidam. etsi rationis est, humanius haec interpretari. Quod non meruit pater, tu non debes? Beneficiorum regula non est voluntas sola dantis, sed legislatoris DEI. [Note: 7, 29] Quam explicant verba Ecclesiastici: In toto corde tuo honora patrem tuum, et gemitus matris tuae ne obliviscaris. Memento, quoniam nisi per illos natus non fuisses: et retribue illis, quomodo et illi tibi. Denique vitam esse bonum naturale, et quidem princeps, ratione, sensu, testimoniis [Note: l. 6. v. Stobaeum sen mon. 27.] constat. Ideo orat Palinurus, in Aeneide per caeli iucundum lumen et auras. Ideo nefas est, adimere. Nec probavi unquam aut in Philosophia assertiva sequendos putavi
Stoicos: quorum speciosus fastus virtutem solam bonum esse rhetoricantium, iniuria creatoris [Note: Rel pol. s. 1 §. 14. et s. 4. §. 2. et seqq. s. 3. §. 16. l. 1.] et ipsorum est. Obviatum eis ab arnisaeo.
VIII. In harum societatum usus, adoptata est herilis. Nam illae pertinent ad vitam, haec ad necessitates vitae. Quare etiam à natura: quae voluit, hominem homini esse instrumentum aut motorem. Eoque facultatibus distinxit. Quod emblemate claudi et caeci demonstratur. Nec ideo, qui potentia, actu quoque debet esse servus. Sicut non omnes necessario nubunt aut generant. Quaedam natura suadet, quaedam cogit. Ambitio igitur, non ius est, sub hac causa barbaros pacare. Ediverso, quis neget, Claudio imperandi ius fuisse? Omnis ergo servitus stat obligtione ex contractu vel delicto. Et quidem hodie tenet conductio, quae servum eximit possessionibus. Bello inductae scaturigo haec est. Pessimum, iniustitia armata. Possunt igitur arma seu nocendi vires, adimi iniustis, vel in poenam, vel securitatem. Id maximè teneri, libertate erepta, gentes olim crediderunt. Abiit ergò in formam iuris civilis plurium gentium. Sic tamen circumciderunt, ut liceret fugere: producente bello effectum sibi similem. Quò flectas id, quod dicitur, vi quaesita, vi tenenda esse. Praeclare etiam circumcidit [Note: I. B. 3,15.] Grotius. Obligatio vero servi, ex pacto aut moribus, aut fine, aestimatur. Etiam leges addunt multa. Quale ius vitae et mortis. [Note: §. 1. I. de his. qui] De quo Iustinianus ex Gaio: Apud omnes
[Note: sui v. al. Iur. l. 1. §. 1. D. eod. Exod. 21, 20. ap. Died. Sic. l. 1. Bibl.] peraeque gentes (paullo aliter Theophilus) animadvertere possumus, dominis in servos vitae, necisque potestatem fuisse. Restringit haec exemplum Hebraeorum, qui occidi volunt occisorem servi: reddita ratione, ut eradicetur malitia cordis, et crudelitas. Secuti hoc Aegyptii. Nec tamen peccat, qui occidit, ex causa capitali, et porrigente gladium lege: cuius fit minister. Sed parentibus hoc iniungere, quicquid sentiant Halicarnasseus et Bodinus, inhumanum; [Note: Antiq. Rom. l. 2. de Rep. l. 1. 4. Cic. offi. c. 1.] dominis, periculosum. Numquam enim iratus qui accedet ad poenam, mediocritatem illam tenebit, quae est inter nimium et parum. Hactenus de servitute. Cuius instar, in familiis primis et paupertinis, operae mutuae et iumenta. Ac Caino haud dubie bos pro servo. à quo subiugandi vox et ritus.
IX. Es his partibus familia magis primo, quam domus; et postquam liberorum erant liberi, familia seu pagus; et his auctis civitas quaedam cognatorum, praeside omnium patre. [Note: Pol. 1. 2.] Ad quem iure elogium Philosophi, cautè acceptum redit: o( prw=tos s1usth/s1as2, megi/stwn a)gaqw=n ai(/tios. Imperium ergo prius, pacto de imperio; et divina constitutio, humana; et regnum optimatu, optimatus (si rectè ita nominamus) libertate. Quorum fatalem circulum alii evolverunt. Imperium enim, quo propius unitati, eò est simplicius, atque in se perfectius. Ex aucta hominum multitudine, ac proinde discrepante et sibi gravi, è civitate primitiva derivatae coloniae, et secessum à
diversis; ut Caini grege. Cuius et urbs refertur, [Note: H. S. lib. 1.] Henochia. Nam Sulpicium Severum, circa conditorem, memoria fefellit. Inde aliae aliaeque civitates; sociatae tamen iure naturali, moderatore Deo, rerum cui sumnia potestas. Iidemque singulis reges qui genitores, Exstinctis illis, tot reges, quot heredes aut paterno iussu, vel pacto, prudentissimus. to\ me\n ga\r duna/menon [Note: Arist. pol. I, I.] th=| dianoi/a| proora=n, a)/rxon fu/s1ei. Talis autem naturaliter senior. Bona scilicet imperii, ratio et experientia ostendebant; insirmiore etiam arbitratu. Secessionem excepit commixtio, seu migratio ex civitate in civitatem; matrimonii, aliisve causis. quo laxata sensim cognatio, et corrupti mores, teste [Note: 6, 1 et seqq.] Genesi. Imperia quoque varie acquisita, vel mutata. Et haec summatim de ortu civitatis: nunc explicatius.
X. Omnium rerum finis, in ordine agendi est extremum; in ordine ad agendum primum. At naturam sequitur doctrina. Primum ergo inspiciamus finem civitatis. Omne enim agens per intellectum, agit propter finem. Is autem homini duplex. Actio igitur hominis per intellectum, primario Deum, secundario ipsum respicit. Quare qui colunt aut instituunt societatem civilem; moventur, certe debent, singulari voluntate DEI, et utilitate. Prior, vel est insita, vel revelata. Illa ex superioribus, haec ex pandectis sacris est petenda. Utilitas peripatetico est a)uta/rkeia, exquisita voce. Quae includit s1wthri/an, seu salutem, ethnicis etiam consecratam. Imago
eius cornu Amaltheae. Scienterque dispertitur in to\ zh=|n, cui gradui nomen est necessitas; et e)u zh=|n. Quorum illud prius, natura et cura. Spectant hoc civilis sacramenti formulae, quae averti damnum, procurari commodum iubent.
XI. Geminus finis hic ut teneatur, partim ab hominibus cautum. Inde civitas duplex: nata et instituta. Illa, quo simplicior, minus eget explicatione. Haec illam pensat et imitatur. Iuvet audire quomodo. Scilicet coeunt soluti, ut iungantur. Omnibus idem animus. Nullum ius maioris partis. Illum significantes, paciscuntur de civitate simul atque imperio. Sapienter itaque rex Philosophorum, principio divini operis de Rep. civitatem velut in basi, collocat in iustitia. Quam politiko/n ti vocat. Coetum itaque paciscentium, pro contione suffragantium, seu Democratia, accipit [Note: Elem. de cive, c. 7. §. 5, 8. et 11,] Hobbius: à qua reliquas formas ducit. Quo ex placito sequeretur, civitatem tunc, cum fit, iam esse.
XII. Duplex vero pactum memoravimus; de civitate et imperio. Prius de priori. Societas est inter plures. At hi, qua plures, dissociabiles. Opus igitur, ut dictum, unione, seu consensu. Qui in eo vertitur. Societas cum sit finis causa; sociorum est, ad finem pariter moveri. Nec autem motus hominis uniformis est, ut naturalis: sed contigit illi etiam aliter moveri. Opus igitur vinculo et vi quadam. Sicut tauros iugum continet, ne in
diversa tendant. Tale vero, pactum, vim superioris minitans. Inde nomen obligationis, et mos iungendi manus, iunctarum voluntatum symbolum. Summa proinde huius pacti, finis; id est, praeter concelebrationem numinis, cohabitatio et auxilium mutuum: quod est in coniunctione voluntatum ac virium: verbo, studium boni socialis impensius atque propius. Obligatione enim hac civili naturalis et adstringitur et determinatur. Nec ideo, quod non nemo postulat, civitati, quam universo collectivè sumpto, es devinctior. Quale pactum, ut naturae destruens, foret irritum. Lex est naturalis, Bonum privatum cedat publico. At in comparatione civitas est privata, mundus civitas, Socrates kos1mopoli/ths2. Quae fatetur, qui permittit, in universum salubria et vera, civitati ingrata, aliquando scribi. Nam et, quod omnibus, ipsi expedit civitati. Primitus autem pactum hoc tacitum, mox apertum: accessit, malitia crescente, iusiurandum. Quo citra respectum imperandi vel parendi cives omnes, ut cives obstringuntur. Ideoque summo [Note: Arist. pol. 3. 3.] imperio nihil detrahit. tw=n politw=n, kai/per a)nomoi/wn o)/ntwn h( s1wthri/a th=s2 koinwni/as2 e)/rgon e)sti/. Eminenter tamen obligati censentur imperantes. [Note: v. Iuret. ad Symmach. ep. 3, 55.] Nam res est publica Caesar. Inde connexio et reciprocatio utilitatis principis ac populi. Sicut eadem salus navis et naucleri. [Note: Plin pan. 94 add. e. 23. et 72.] Non pacem, ait ille, non concordiam, non securitatem, non opes oramus, non honores: simplex, cunctaque ista complexum unum omnium votum est,
salus Principis. Exemplo sit Iulius. De quo [Note: In Caes. e. 86.] Tranquillus et Seneca. Ivit haec res in theatrum, [Note: De clem. 1, 4.] ac sollennia vota et formulas. Ex qua, praeclara sunt, quae eliciunt idem auctor, Tiberius [Note: De clem. 1, 5.] Taciti, Iustinianus, Panegyrista Constantini, Grotius, Amesius, alii. Nos illud: tyrannos non [Note: Annal. 4, 8. 8. l. un. §. 14. C. de caduc. toll Paneg. c. 9 de I. B. 2, 1. 8.] tam id peccare, quod utilitates suas unicè sed quod malè curant. Nisi populariter loquaris. Nec ex sentibus uva, nec ex vitio vera utilitas. Dialectici igitur mali consequentia non vident. Adeoque imprudentia pleraque et se [Note: de Conse. 5, 25, 13.] praecipitant. Ex quo classes principum subnascuntur quinque. Prima ad remp. Platonis pertinens, ex amore flagrantissimo vittutis ac populi, ad hunc omnia refert. Secunda, in qua principum optimi, secundario gloriam suam et reditus spectat. Tertia et frequentior, in sua praecipue commoda, non sine labe fertur. Quarta, nullo in suos affectu, sibi tantum, adhuc tamen absque malo publico metit. Ultima, adio in subiectos, nec horum, nec adeo suum sectatur bonum. Tyrannidis nota, quam superbiae nomine signant veteres. Extremitas eius est, Caianus furor.
XIII. Quia de cetero pactum hoc mutuum; dum obligamur, obligamus. Quod ius civitatis appellatur. Proinde finiatur: fruendi plene civitatis commodis facultas. Plene: qui enim partim, consummatus non est civis. Eô differunt, civem, et in civitate esse. Ipsorum civium alii magis tales, alii minus. Commodis ius hoc constat, non oneribus.
Etenim ius commodo, obligationem onere metimur. Illue enim addit; haec adimit; adeoque est defectus iuris. Poeta, aiunt, nascitur, non fit: quatenus natura praestat arti. Civis vero; aut fit, aut nascitur. Inde ius civitatis hereditarium, vel quaesitum emptione, vel donatione.
XIV. Iuris hereditarii respectu civitas appellatur patria. Quam vulgo de nativitatis loco exaudiri, notorium. Erga hanc ut talem, obligatio nec exstat, nec desideratur. Sufficit enim continendo universo ius humanitatis ac civitatis. Interim diligitur; idque vel qua locus est originis, vel nominibus aliis et hinc alienis. Prius est ex ratione, et assuetudine. Nam et cum loco, boni ibi accepti reminiscimur: et, ut P. Syrus habet, gravissimum est imperium consuetudinis. Exempla obvia et testata sunt, Ulyxes (cui Neritos ardua saxis potior immortalitate) Abrahamus, alii. At fingi possunt alia, quae hos moverint. Esto. tamquam non unius rei plures queant esse causae: [Note: Ovid. de Pont. 1, 4.] aut non sit amor patriae ratione valentior omni. Posterius ex natura est, et ratiocinatione utilitatum. Sed natura vel accipitur de instinctu, vel de iure. Ille vel est universalis, quo omnes adaeque concitamur, ex principio universali et interno: vel particularis, qui pro diversitate [Note: e. 2.] loci diversimodè movet, de quo Barclaii Icon animorum. Per hunc natali solo conciliamur, sed haec in transitu.
XV. Sequitur pactum de imperio. Nam et hoc cum maxime ad formam civitatis
pertinet. Dictum enim, contineri multitudinem unitate, unde provenit; hanc fide mutua. Ne haec quidem sufficit. In multitudine quippe inest numerus, in hoc primum, id vero perfectissimum. Erit igitur in civitate primum. Deinde societas est totum; huius verò partes; harum cohaerentia quaedam et aptitudo. Opus igitur vi interius continente; pacti superioris vindice. Tertio societas est hominum: qui dissimiliter agunt, liberi voluntate, ingenio diversi, maxime post lapsum et eclipsin rationis.
Quot homines tot sententiae: suus cuique mos.
Opus igitur ratione, dirigente ad finem. Sicut tauris agitatore. Illud vero primum dignitate, continens vi, dirigens ratione, quo ad unitatem porro redigitur atque exigitur multitudo, in civilibus imperium vocatur, et ordo. Similis animae in corpore, ducis in chorea et exercitu, gubernatoris in navigio, primi mobilis in caelo, DEI pythagorici in mundo, de [Note: Aen. 6.] quo Poëta:
Principio caelum ac terras, camposqueque liquentes
Spiritus intus alit: totamque infusa per artus
Mens agitat molem, et magno se corpore miscet.
Imago eius rei in apibus. Qui igitur in civitatem, consentiunt etiam in imperium, atque adeo submissionem aut donationem regni sui. Et hoc pactum primum, reciprocum inter cives, de imperio. Secundum haec consultando, decernendo, consentiunt omnes, si manere cives velint, in unum pluresve: quorum voluntati,
reliqua ordinaturae voluntates omnium cedant. Quae cessio, si non re, effectu idem est, quod consensus, et respectu primae consensionis. Fictum inde nominaveris: qui vero, ut non impetrabili, succedat. Eminens illa voluntas, ceterarum norma bonique communis definitio, lex vocatur. Legislator autem est Imperans. Cui, ut sit talis, civium haec voluntas declaranda et firmanda: sicque colligandi bini ordines, in quos societas discessit. Inde pactum alterum, inter cives et imperantes, non reciprocum. Nihil enim hi, qua tales, transferunt, sed ius acquirunt. Quocirca eorum vitia aut officia, in pacto civitatis, cuius membra sunt, quaerenda.
XVI. Ex his apparet genius imperii civilis: quod et supremum dicimus, et eminens. Ampliusque apparebit, ex obsequio huic opposito. Si praesertim et reflectare ad finem civitatis: qui modificatur actiones civiles. Nec exscribo, qui doctè maiestatis iura ex hoc fonte derivarunt, explicarunt, partiti sunt. Nam et miserum, debere; et insanum, actum agere. Illud adiungemus, naturalem horum iurium esse seriem. Partes enim toto, et illarum una prior altera. Sic naturâ prius est ius belli, quam pacis; iudicii, quam belli, legis quam iudicii. Posteriora, quae ponunt malitiam, multitudinem, aut usus rariores. Haec iura qui peritè rebus applicat, bonus Imperator salutatur.
XVII. Obligatio hinc enascens,
obsequium civile dicitur. Estque in subiectione libertatis, vel abiectione, pro conditione pacti. Continetur autem illâ, ius in vitam, quâ nobis datum est, patria et herilis potestas, dominium, denique actiones, quâ ad propositum finem ducunt. Subicitur ius, ut in principatu. Neque enim cessat planè, nisi in concursu publicae utilitatis. Quae cognitio [Note: Offic. 2.] est imperii. Nam, ut Cicero ponit, hanc ob causam maxime, ut sua tenerentur, resp. civitatesque constitutae sunt. Inde Paradoxon, sub principe liberi. Et illa L. Crassi sapientiora, [Note: Paradox. 5.] quam ut serio mereant argui. Nam M. Tullium excusaverit ratio. Eripite nos ex servitute, inquit: nolite sinere nos cuiquam servire, nisi vobis universis, quibus et possumus et debemus. Abdicatur, in dominatu. Et hoc vel partim, vel omnino. Ex his principatus ac dominatus indoles patet. Erudite sane dicitur Dominus, contra quam princeps, primario suum, secundario suorum bonum cogitare. Sed quandoque haec conversa. Nam, ut mores sunt, quot principes se maxime respectant? Contra, donimi quidam suos, exemplo Pharaonis et Iosephi. In familia idem usu venit. Vidi servulos ipsorum causa assumptos, et parentes, qui liberorum fortunam impedirent, ut expedirent suam. Obligationem hanc qui colit, bonus subditus audit.
XIIX. Sed si comparemus has obligationes; civis tenetur ad curam boni civilis, non huius vel illius, nec vulgarium tantum, sed
moraliter omnium, id est, possibilium. Plus tamen Imperantes: quibus plus virium adesse intelligitur. Sicut ergo curantium, ita in curantes obligatio infinita. Ipsam quippe vitam continet excellentissimus hic finis. Obligationem tamen universorum, maximeque imperantium, superat obligatio singulorum ac parentium, Fundamentum gratitudinis. Imperium enim res periculosa, ardua, divina. Equidem singuli illuc conferunt; sed velut guttam in Oceanum, et sibi. Quamobrem, ut filius, ita civis a)ei\ o)fei/lei. Praesertim civitate constituta, non constituenda receptus. Primi enim necessarii sunt, reliqui voluntarii. Quare sic spondere videntur:
Non erimus regno indecores, nec vestra feretur
Fama levis, tantique abolescet gratia facti. Non laudandi igitur, qui sollicitant probam, utilem et antiquam sententiam, omnia patriae efficaciter deberi. Imperio maxime respondet honos. Est enim e)n u(peroxh=| a)gaqou= tino/s2. Animo enim providet. Quare honor, qui excellentiam respicit, à subdito debetur maximè. [Note: Rom. 13, 7.] Eoque copulat S. Paulus fo/bon et timh\n.
XIX. Exemplum obligationis imperantium nunc esto, cura prolis (quae, ut naturae, ita his erit prima) in eaque raptae sine more Sabinae. [Note: De Civitate Dei 2. 17.] In quo, ut Augustinus rapientes aequè ac non dantes damnat; ita hos bello vindicari potuisse iudicat. Illud, nisi quod Romuli propositum laudamus, rectè. Nam et
matrimonia libera, et virgines alieni iuris, et tantum in vicinia quaesitae, nec id necessitate, iuxta quosdam, sed cupidine bellandi, aut adiungendi sibi necessarios, et per causam religionis. An huc addimus, negatas metu, et aversatione illius colluviei, et bonis conditionibus repetitas? At de altero dubitare fas sit. Quae enim vi, etiam consilio iuste vindicantur. Bellum enim iuri obstantia tantum removet, ultima eius ratio. Dirumque adeo et stolidum per vulnera petere, quod in promptu sit. In quos igitur non est ius, in eos nec vis iusta nisi contemptum bello dignum affuisse doceas. Ad parentium civilem obligationem pertinet historia, ingens gaya reip. Sed quid illâ faciendum, in conflictu veritatis et utilitatis publicae? posita scribendi voluntate vel necessitate, qui historiam promittit, obligat se tacite ad promulgandam veritatem. Tum hac, vera aestimatione, nihil publicè utilius; etiam cum mordet. Iustitia enim virtus est civilis, At inter officia eius ponit libellus peri\ a)retw=n adscriptus Aristoteli, to\ a)liqeu/ein. Interim fallunt, qui historico indistinctè legem dicunt, Ne quid veri non dicat. Ne probemus, quod in [Note: Not. ad Pol. 1, 9.] Guicciardino damnat Lipsius. Obligationem subditi attingit quaestio de obsequio contra conscientiam rectam. Quod permittunt quidam extremè periclitantibus, mendosè. Deum homini postponunt: nec satis horribile concipiunt peccatum. Necessitas excusat, non absolvit. Neque patiar, utile cum
honesto confundi. Tutela enim corporis, ingruente illa, à praesumpta iudicis voluntate pendet; exsecutio legis, ut sic dicam, tacitae. De transitu armato, qui tam crudè vulgo debitus iure gentium dicitur, videro in Diebus Feriatis. Postremo, in se malum, ex accidente non fit bonum. Nam qui meram exsecutionem urgent, primò fingunt. Exsecutor enim iubentis voluntati suam conformat. Deinde hoc dubitant, an Deus membra, scelerum instrumenta, rectè damnet orco. Certè ego alieno periculo peccare in re liquida nolim.
XX. Quid vero exstinguat obligationem civium, post alios docet Cl. Pufendorfius, de obligatione erga patriam. Sed haec omnia forsan explanatius, atque his plura, cum vacabit.
S. D. G.
QUid sit Mendacium, BOECKLERE AMPLISSIME, definire, quemadmodum scis, in arduo est. Eoque factum, ut scriptores, si usquam, certe in hac quaestione longissimis inter se spatiis dissiderent. Nonnulli omnem, non falsitatem quidem, sed fallendi voluntatem, invidiosa hac appellatione, censent; asperiorem sententiam aut veritati, aut professioni suae convenientiorem iudicantes. Alii contra, quorum maxime sunt Romanenses, ne fraudes quidem et captionum ambages in communionem huius nominis et infamiae admittendo, quid sophistam potius, quam virum bonum deceat, ostendunt.
Et hos quidem iudex, quam Philosophus, refutaverit melius: quamquam in iis coarguendis multi viri graves et cordati stilo non pepercerunt. Mihi vero cum illis maxime negotium est: neque enim tolerandum videtur, ut conscientiis hominum, quasi parum alias constrictis, iniciantur laquei; in tali praesertim argumento, quod per omnem vitae humanae scenam latissime patet. In primisque reip. moderatores certiores fieri oportet, quo usque simulare ipsis et dissimulare, id est, imperare sit permissum.
Longe enim absit, ut imitemur Lipsium, Polit. lib. IV. cap. XIV. quod caput vere caudam serpentis dixeris: in quo cum
dissimulationem et mendatium fraudibus à virtute deviis et peccatis modicis annumeret, suadere tamen haud veretur; distinguens simulationem publicam à privata. Nobis ut dubium non est. quae in se mala sint, ea et imperantibus mala esse; et respectum boni publici minuere scelus posse, tollere non posse; legemque Ciceronis, Salus publica suprema lex esto, interpretationem capere ex eiusdem lib. III. de Offic. quo, quid vere salutare sit, abunde exponitur: ita simulationem, in verbis iuxta et factis, simpliciter malam iudicare non audemus.
Quod si dixerint aliqui (neque enim defore suspicor, quibus talia in mentem veniant) consilii esse, quo in tanta hominum perversitate facilius ibi, ubi oportet, consistamus, intendi haec potius, quam remitti; iuxta illud, agricultoribus in arbusculis moderandis non ignoratum, )/*akron labe\, kai\ me/con e(/ceis2: quae ratio philosophandi, Stoicis olim probata, hodieque suos amatores invenit: eis respondebo, nihil in his consultius esse, nihil iustius, nudae veritatis studio; maxime ubi veritas ipsa disputationis argumentum est.
Neque vero in praesens omnia illa contrahere animus est, quae mendacii naturam absolvunt, aut illustrant: id quod iusti et accurati libri, non brevis et extemporalis scripti foret: tum haec materia à plurimis viris doctis docte est iam polita. Etsi definitione, ut rerum omnium, ita mendacii probe intellecta,
nihil fere, quod huc faciat, non simul intellectum et quasi anticipatum iri spero: ut una innumerabilium praeceptorum instar esse posit. Quare haec sola cura me attingit, ut illa composita, et utcumque exposita, florentium quorundam scriptorum sententias ad vivum resecem: quod nequaquam decorum pudori meo crederem, nisi et propter verum, et de vero instituta esset haec tractatio.
Tibi autem, VIR PRAECLARISSIME, lucubratiunculam hanc inscribo: primum ut meritorum, quibus me per triennium illud vindicasti tibi, quo tecto, mensa, penetrali tuo usus sum, publicum hoc extaret monumentum; utque ad tepotissimum, sicuti par est, redirent fructus ex eo, quod tua industria sevit: deinde ut ab immortali tuo nomine scripturae foenerarem decus: postremo ut de mendacio et veritate disserens, non praeceptis modo rem gererem, sed, more in hoc Philosophiae vel genere, vel parte, à litteratissimo quoque custodito, eximium veritatis exemplum (talem te vita et scripta probant) velut intento digito cunctis ostenderem. Quibus ex causis saltem veniam, spero, dabis meae vel fiduciae, vel temeritati.
Ut igitur tandem ad propositum veniam, liquet sane mendacium esse actum; actuum vero alios quidem bonos, alios malos; idque aut ratione physica, aut ethica. Bonum mendacium non esse in genere morum (consideratio enim naturalis bonitatis non est huius
fori) atque adeo nomine ipso involvere vitium, hoc argumento intelligitur, quod abhorrent ab eo viri boni, quod caelestibus interdictis simpliciter damnatur, quod veritati, rei haud dubie probatissimae, adversatur. Quotiens igitur bonum quid hoc nominis sibi sumet, veluti poësis seu prophetia (cuius rei exemplum habes apud Curtium, lib. III. cap. l.) aut iniusta erit usurpatio, ex ignorantia vel convitiandi libidine orta, aut remissiore significatu, planeque kataxrhstikw=s2 et ex more vulgi magis, quam Philosophorum, mendacium audiet.
Dicitur vero quid vitiosum, aut materialiter, aut formaliter. Illo modo peccat imprudentia: quae cum involuntario aequiparetur, magisque adeo h(mlergos pra=cis2, ut Philo nominat, aut, ut ego mallem, semivitium sit, quam verum ac iudicem metuens vitium, extra fines huius disputationis merito collocatur. Quamquam et imprudentia uniusmodi non est, sed itidem ut culpa (cuius distributionem, in latam, levem, et levissimam, a scriptoribus iuris civilis acceperunt et explicarunt iuris naturalis consulti) gradibus suis discernitur. Quo pertinet illud Augustini, ex Enchiridio: Non mendacii, sed aliquando temeritatis arguendus est, qui falsa incautus credit, ac pro veris habet. Nempe ut omnia Germana delicta, sic mendacium, ex scientia, et, quod sceleris fastigium est, consilio provenit.
Nec vero ullam temere invenias vocem,
quae huiuscemodi actum melius exprimat, appellatione doli. Etsi non ignoro, apud interpretes legum non reperiri tantum dolos ex proposito, sed etiam re ipsa. Illud tamen si datur, ut spero; iure optimo dixeris, MENDACIUM EST DOLUS: inventumque adeo genus proximum, et constitutum est principium definitionis. Ncque enim est, ut auscultemus illis, qui dolum in faciendo, fraudem in loquendo, a)po\ tou= fra/zein, repositum esse volunt. Sed vocabulum doli duos habere maxime videtur intellectus. Nunc peccandi notat propositum, quod formale est peccati: quo sensu contrarium est culpae. Crebrius tamen respicit causam peccati et ultimum gradum, malitiam scilicet, ut oppositam habet imbecillitatem, et coniunctam insignem noxam; Ulpiano est, magna et evidens calliditas: qua ratione dicitur infamare, ac parare actionem de dolo. Priori modo, ex animo; posteriori, ex animo improbo, aestimatur. Sed nos de priori maxime nunc accipimus: delictum enim, non delicti gradum aliquem, describere in mente est.
Reperto genere mendacii, exquirenda est differentia propria. Eam aliqui collocant in falsiloquio; quod natura sua malum, semperque conscientiae adversum putant; adeo quidem, ut nec officiosum, quod appellant, aut ioculare probent. Sententiae huius Princeps, Doctor Hipponensis, integro lib. de Mendacio, in quo octo numerat mendacii genera:
quem post alios propugnat Horneius, Ethic, lib. III. cap. X. laudans etiam verba philosophi: Per se enim (quod vide ut explicet H. Grotius, de I. B. et P. lib. III. cap. 1. num. 9. cui quidem suffragari nequeo) mendacium improbum est et vituperabile; verum autem prebum ac laudabile. In Graeco est: kaq) a(uto\ de\ to\ me\n yeu=dos fau=lon kai\ yekto/n. to\ de\ a)lhqe\s2 kalo\n kai\ e)paineto/n. Eadem fere in sequentibus reponit.
Nos fatemur, non loqui falsum, vitium non esse (Nisi caritatis lex diversum imperet) immo virtutis quandam excellentiam, et altitudinem animi: propter quod Epaminondas no ioco quidem mentiri sibi permittebat. Et hactenus ferri possunt, non ex Aristotele tantum adducta, si fau=lon etiam notat vile, abiectum, contemptui opportunum; verum et illa Thomae, qui hominem homini ad veritatis professionem obstringit, non tantum ex debito legali, sed etiam morali, seu non solum propter iustitiam, sed et propter honestatem. Siquidem et honestas est biformis, et virtutes morales tribuuntur in necessarias et minus necessarias; immo virtuti necessariae inesse aliquid potest minus necessarium.
Id quod exemplo fugae declaramus. Turpe esse, deserere aciem, aut castellum hostili manu circumsessum, omnes iudicant: ideoque magnanimum huc videas aegerrime descendere, et dedignari vitam tanto existimationis suae dispendio emptam. Si tamen rationes reip. revocent, in qua praesertim non ultimo
sis loco, si velut, receptui canat desperatio victoriae, et prudens necessitatis (quae et fidei limites suos praescribit) ratiocinatio, age, non terga potius, quam frontem, dabis? non pertinaciam, virtutis vultu arridentem, caritatis officio postferes? Proinde notabili sapientia, cum in praelio Cannensi Varro cedere, Paullus cadere mallet; priori publico nomine gratiae sunt actae, Quod de rep. non desperasset, teste Floro, lib. II. cap. VI.
Ceterum quare improbitas Styge digna sit, à re diversum loqui, non videmus: cum nec omnis discrepantia, nec omnis exteriorum signorum ab interiore rei forma discrepantia, ut maxime ab animo fallendi, id est, obiciendi erroris innoxii (noxium enim ipsimet aversamur) sit profecta, contineat ilico peccatum; ut vel naturae et artium exemplis constat. Et quisquam vitio nobis vertet, si tam animosae assertionis poscamus rationem? Non equidem me clam est, delictorum numero quaedam inseri, in quibus ratio interior delicti, hoc est, declinatio à legis aeternae linea, monstrari ad oculum in tanta humanae mentis caligine nequeat. In hac tamen quaestione, ubi et alia certa indicia desunt, et rationes in contrarium abundant, et diversum opinantes probandi onus ultro in se recipiunt (nam nec, qui nihil probant, probari posse negant) merito illa postulari videatur.
Hic vero inter se ipsi dissentiunt, qui à nobis; non absque suspicione videlicet malae
causae. Diversas enim diversi, interdum et iidem, rationes annumerant, arcessitas, ut summatim dicam, vel ab effectu falsiloquii, qui apud audientem sit impedimentum libertatis in intelligendo et iudicando, cuius duplicem iterum fontem statuunt, naturam, et factum hominum; apud dicentem dehonestatio linguae, et iactura fidei, plurimorum officiorum remora: vel ex adiunctis, animo humili et abiecto. Sed harum et similium rationum partim to\ e)n a)rxh=| lamba/nouzi; partim (quo referamus et testimonia scriptorum qeopneu/stwn, exemplumque Dei) ad mendacium verum, maximeque cum violatione fidei coniunctum, quod et nos damnamus, pertinent; partim, quo nituntur, debilitate sua non perveniunt.
Libertatis intelligendi, ut dictum est, gemina iterum affertur causa, Phil. Melanchthon in Epitome Philos. Moral. An. MDLIV. Witebergae edita, lib. I. hanc exponit: Quia Deus et creaturae rationales tales sunt, ut res intelligant. Sane et Deus, et homines, dissimili quamvis modo, intelligunt: sed nec, qui falsum audit, non intelligit; neque à facultate naturali ad moralem argumentando licet progredi. Quamquam igitur Deo semper, hominibus interdum verum est fatendum, fatendum tamen est ex alia causa. Ac de hominibus quidem postmodo. Deo autem verba dare ex eo piaculum est, quod et sciendi potestatem habet, ut summus iudex et
a)utokra/twr, et ipso actu scit omnia: omniscium autem celare veritatem, est irridere et contemnere. Ideoque Caini inficiatio non tam ex verbi falsitate, iudicanda est, quam irreverentiae, inobedientiae, impaenitentiae ad fratricidium accessione.
Grotius in divino opere de I. B. lib. III. cap. I. num. II. libertatem illam colloquentibus debitam (pro iure enim, cui respondet obligatio, accipit) derivat, quamquam subtimenti similis, quasi ex pacto quodam tacito. Nihil opus est, puto, istac fictione. Quaecumque enim non natura, sed pactis hominum, tacitis maxime, constant, ex utilitate, eaque singulari, et oriunda, et aestimanda sunt. In eo autem, ut quaevis alterius dicta intelligas, quid tantum compendii sit, non reperio. E contrario, ut integram quisque habeat libertatem, vel silentio, vel, si intutum hoc remedium (saepe enim vim, persuasiones, coniecturas provocat) idoneis coloribus tegendi quaecumque sine alterius damno, aut etiam cum foenore, ignorantur, plurimum refert. Itaque si omnes ac singulos homines interroges, dicturos arbitror: nec se in certam, ut signorum aliorum, ita vocum formam aliter consensisse, nisi quatenus id reciproca quemque utilitas cogat; et quae dicant, intelligi equidem velle; intelligi vero, ut res est, omnia nolle: ne tot iudices sortiantur, quod congerrones. Quippe eatenus demum id deberi, si res, quae in colloquium veniunt, auditoris utilitatem spectent:
ad hoc vero sufficit commune iuris naturalis praeceptum, civili etiam inditum, Alterum non laedere.
Subsensit haec partim ipse Grotius: ideoque vagam istam libertatem nonnullis coërcuit praeceptis. Quae si ad calculum revoces, putes, quantum ad primum, rationem quam is velit, proximam non esse: nisi forte in adultos non licet, quod in praetextam aetatem Lucretius licere voluit. Ne dicam Feldeno dicta: qui tamen rationem meliorem non dedit. Graswinckelii responsum generalitas rationis Grotianae destruit. Secundum indiget cautela, ne prodesse possit fraudi; exemplis hostium non indiget: quos alio nomine, etiam directe, falli posse, ipse in loco docet. In tertio, ut semper, laesionem iudicii (ita vocat, cum aliud pro alio credimus) malum putat: id quale sit, non assequor. Certe ipsi subinde nos fallimus, et falli, ut Menedemus ille Terentii, gaudemus. Quod de praesumpta voluntate addit, semper bonum suum velie sani omnes existimantur. De quarto actum abs te est, EXCELLENTISSIME BOECLERE, de Domin. Exim. §. Ponit Grotius. Feldenus ad ius iudiciorum respicit. Sed quomodo haec ad Iosephum? Quos distinguit medicos, exaequare videtur languentium salus. Deo non convenire mendacium, verum est; convenire simulationem aliquam, libri nos docent mystici.
Non transeunda est illorum opinio, qui
argumentum capiunt ex fine orationis; quae, cum mentis sit interpres, contra ordinem naturae in falsiloquio huic repugnet: ideoque in ore et odio scriptoribus sunt duplices. Qui mihi quidem respicere videntur ad iustitiam illam Platonis universalem, primam et privatam, positam in temperamento et harmonia partium corporis inter se: quae retinetur, cum animo, tamquam u(pa/th|, ceterae vires omnes ac membra consonant. Et sane, quamvis improprie, elegantissime tamen, atque ad institutum suum oratorium accommodate, hunc in modum de iustitia disserit Plato, et, qui Platonem iure suo sequitur ac declarat, Ehemius: quae rectius forsan monuisset, quam refutasset, Horneius, Eth. lib. III. cap. XI. num. X. Sed nec omnis inferiorum facultatum imparentia crimen habet, nec vera aestimatione in hoc negotio aberrationem à sine loquelae, aut destructionem ullam harmoniae inter linguam et mentem deprehendo.
Nimirum imperat haec cum maximè, et, quod imperat, obtinet: quae suapte natura in omnes partes tam flexibilis est, ut cogitationes et sententias, quamlibet diversas, diverso tempore possit sumere, exuere, resumere, prout aliqua honestatis vel utilitatis ratione impellitur; immo et nulli, aut pluribus ex aequo accedere; aut huic favere, de illa interim scrupulosius angi; denique duas suscipere ea lege, ut altera occultetur, altera, quo felicius haec possit occultari, proferatur: ferme ut is, qui
thesaurum defodiens, superinduxit flumen, quo magis crederes, nihil praeter steriles atenas subesse. Et quamvis hanc sine assensu et ad tempus foveat, alteram cum assensu, tamen hoc parum valet ad rationem peccati demonstrandam: illud potius quaerendum sit,f qua de causa occultatio fiat.
Quoniam perlustravimus diversae partis rationes, age, nostras quoque in aciem producamus: quibus constet, non omnem rationem falsam, et fallendi consilio emissam, esse crimen. Omnium, quae falso iactantur, duplex est consideratio: spectantur enim ut voces, et ut falsae. Quatenus fallae, nihil sunt, nonens sunt: cuius ut nulla qualitas, ita nec bonitas moralis, nec malitia; nisi singularis aliqua circumstantia forinsecus accedat. Iam quatenus voces, bonum sunt, et quidem à natura homini datum. Bonorum autem naturalium ea est indoles, quod, ut praeclare Comicus, perinde sunt, ut illius animus, qui ea possidet: qui uti scit, ei bona; illi, qui non utitur recte, mala. Ex quo efficitur, in mendacio definiendo non tams voces attendendas esse, quam animum, qui eas regat, et fontem, à quo cadant; atque adeo falsiloquium cum innocentia stare posse, siquidem animus sincerus sit: contra quam Horneius ex Augustino praecipit, qui nullo bonae causae obtentu, nullo quasi bono fine, nulla velut bona intentione, eo utendum esse rentur. Quapropter, Fabio auctore, ut res feret, flectetur oratio, manente honesta voluntate.
Amplius, quod non potest secus dici, quam revera habet, id nec taceri potest. Ille enim, quicum agis, aut sciendi ius habet, aut non habet. Si hoc, iniuriam non accipit: si illud, exercitium huius iuris aeque silendo impeditur. Ignorantia enim, cuius genus quod dam est error, cum hoc iure maxime pugnat. Quandoquidem igitur, vel adversariorum confessione, multa secretum quaerunt, quod violare vel stultitiae sit, vel perfidiae; quare prohibes alium rei habitum induere, quam et abscondi sinas? quare das finem, medium negas? aut, cum unum medium, quod silentium est, indulgeas, cur alterum, idemque magis tale seu commodius priori, involucra verborum, adimis? Quo apparet, quae liceat non dicere, eadem aliter dicere, ob rationis similitudinem, licere.
Illud quoque non succurrisse adversae parti miror, quod, quae facere, ea multo magis dicere fas sit. Atqui multifariam sine reprehensione peragimus, quibus alterius iudicium fallatur. Ergo deterioris conditionis erunt verba, quam opera? ergo falsam gemmam digito induere, et ut veram ostentare liceat; veram dicere, citra iusiurandum scilicet, aut vendendi animum, non liceat? an quicquam interest, visui fucus fiat, an auditui? nisi vero delicatior aurium est, quam oculorum, sensus. Quid? fidem etiam, quae evidentioris iuris est, recte aliquando fallimus; et religio erit nudis verbis fallere? Non ita visum Ciceroni, qui
Officior. I. utrumque copulat: Incidunt saepe tempora, inquit, cum ea, quae maxime videntur digna esse iusto homine, coque, quem virum bonum dicimus, commutantur, fiuntque contraria: ut, non reddere depositum, etiam ne surioso promissum facere, quaeque pertinent ad veritatem, et ad fidem, ea negare interdum, et non servare, sit iustum; referri enim decet ad ea, quae proposui in principio, fundamenta iustitiae: primum ut ne cui noceatur: deinde, ut communi utilitati serviatur. Ea cum tempore commutantur, commutatur officium, ut non semper sit idem.
Accedit huc, quod boni viri et prudentes, quos in virtute aestimanda respicere diligenter et erudite philosophus monet, mendacii vocabulum quidem exsecrantur; adeo ut in sollemnem affirmationis formulam iverit, Mentior, nisi hoc factum est, docente Iureto ad Sym~ach. lib. IX. epist. XX. Iidem tamen falsa quam saepissime dicunt. Neque enim David et Iehu, sancti et principes viri, fallere timuerunt: ille, dum gestu, haud dubie etiam verbo, quo magis scenam impleret, mente captum imitatur, quod idem de Solone produnt; hic, dum ementitur idololatram. Quae exempla com~endat ex Hieronymo Ius Canonum, caus. XXII. qu. II. can. XII. quod Ius, dum et contrariam Augustini sententiam recipit, quam pulchre sibi constet, arguit. Huc addatur Rahab, Ios. II, IV. Ionathan, I. Reg. XV, XXIX. Chusai, II. Reg. XVI, XIX. et quos Horneius citat: qui tamen callidos facere maluit, quam partim
vitam et uxorum pudicitiam servantes, partim divino nutui se attemperantes, bona fide absolvere.
Quibus argumentis nec omne dictum falsum est peccatum, atque adeo mendacium, aut dolus: neque etiam haec sententia, Omne mendacium est falsiloquium, retro commeat; tantumque interest inter hoc et illud, quantum inter gladium et parricidium: ac proinde laxitas definnitionis, quae et nonnullis bonis operibus congruit, alio restringenda est additamento. Id circumspicienti non aliud occurrit, quam falsiloquii ad perniciem alterius, contra iura socialia, collatio. Nec vero id quisquam negat, figmentum damnificum, esse nefas atque id longe maximum: illud tantum quaeritur, an solum sit; adeo, ut quod non hominem, id nec offendat Deum. Nos annuimus, abnuunt alii. Inde Eustratium reicit Horneius, vanitatem ab utilitate removentem: quod non tantum virtutis est in contractibus, et ibi, ubi verum dicendum est, ut alteri suum tribuas, veritati studere, sed ibi etiam, ubi sine aelterius noxa mentiri poteras. Dicere possum, caure loquendo pugnare secum haec, mentiri sine noxa; et virtutis vocabulum lucis indigere: cum duplex sit virtutum genus, ut supraest expositum, decorum et necessarium: ad prius pertinuerit, non mentiri, ad posterius, non mentiri ut noceas. Sed mittamus verba, rem putemus.
Natura, cum societatem meditaretur
tenacissimo nexu inter se devinctam, singulos homines imbecillos et egenos condidit, necessitatemque auxilii mutui lege communivit. Cumque iuvare alter alterum non posset, nisi desideria eius intellexisset, communicandorum signorum, similium voluntatibus nostris, ut loquitur in Confess. Augustinus, inprimisque vocis, potestatem fecit. Si igitur signorum, quibus ad intima pectoris nostri aditum aliis patefacimus, ille finis est atque usus, ut nostras et sociales utilitates his tamquam instrumentis expediamus; non percipio, quid, illis expeditis, porro ad rem pertineat, congruant signis signata, nec ne: cum finis cuiusque rei, sit eiusdem norma; rectum vero, quod cum norma convenit. Spectavisse hoc videtur S. Paulus, Ephes. IV, XXV. qui cum praeceptum posuisset, *dio\ a)psqe/menoi to\ yeu\dos, lalei=te a)lh/qeian, e(/kastos meta\ tou= plhci/on a)utou=; hanc subiungit rationem: o(/ti e)cme\n a)llh/lwn me/lh.
Immo sic videto, Edictum hoc naturae, de mutua caritate, indubium est congregationis humanae fundamentum. Quotiens igitur cum hac lege, Diliges proximum, quam universale magnum Habraeus quidam doctor vocat, pugnare videbitur illa, Non dices falsum testimonium; non in tuto collocabit conscientiam, qui priorem illam et superiorem huic inferiori anteponet? cum praesertim illa, Christo interprete, et Apostolo ad Rom. XIII. comm. IX. hanc includat, atque adeo haec illius causa videatur lata. Inde est, quod
non dicitur in Decalogo, Ne loquaris falsum; sed additur vox, quae involvit periculum famae, aut alterius boni. Quare igitur lego apud B. Augustinum, quod nec ad sempiternam salutem ullus ducendus sit, oppitulante mendacio, id est, falsiloquio? cum eiusmodi sermo, si non menti omnino nostrae, divinaetamen congruat.
Iterum vide. Qui militi victoriae intento (sub exemplo enim clarius loquar) falso persuadet, minimum esse hostium numerum, simul victoriam spondere sub hac causa intelligitur. Novit enim, persuasionnem hanc audaciae, audaciam victoriae matrem esse. Orationis igitur huius pars altera falsa, altera, et quidem haud dubie praecipua, quae optati finis consecutionem pollicetur, probabiliter vera. Non igitur, cum utraque nequeat, morali aestimatione, satis erit, si vera sit potior? non haec sola denominabit actum? non diversa quadantenus iudicabimus, fallere, et falso ad verum pervenire? Quod si diceret imperator, Si credideritis inferiorem esse hostem, ut maxime non sit, vincetis; nihil ageret. Credere enim, quod falsum esse scias, tw=n a)duna/twn est. Iure ergo, quod credi cupit, credibiliter, id est, tamquam verum, dicit: ut hoc quoque loco potius id quod actum, quam id quod dictum est, sequendum videatur.
Quamobrem, ut sententiam nostram plenius ac distinctius proponamus, omne quod falso praedicatur, aut ex causa dicitur, aut
excidit sine causa. Si hoc modo, lingua mentem antevertit: cuius est, recantationis poena garrulam, ubi opus est, vexare. Si ex causa, erit ea vel à scientia, vel ab ignorantia, cui per interpretationem subicitur incogitantia: quam si damnum sequitur, quod prospicere licuerit, culpa non vacat. Si à scientia, erit propter bonum aliquod, vel simplex, vel cum alterius malo copulatum. Quo loco non teneo me, quin admoneam, dextre intelligendum esse Aristotelem, cum populariter, ut solet, ait, quosdam tw=| yeu/dei a)utw=| xai/rein: quod merum mendacium diceret Augustinus. Namo enim vera aestimatione gratis mentitur, aut mendacio ipso delectatur, sed aut opinione ingenii, aut quia suaviter alterum irrisit, irridendumve aliis (ut liceat comico verbo uti) propinavit, et si quid aliud inde boni aut veri, aut imaginarii subnasci potest.
Iam boni causa fallere, maxime alieni, et publici (de vero autem, non quod tale videtur vafris et tyrannis, agimus) praevaricatio non est: quod à viris optimis tota die fieri video. Quinimmo prudentiam arbitror ac pietatem, quod tu, verborum servitutem quandam fingens, fortasse etiam cum Momo fenestratum homini pectus optaturus, nequitiae titulo infamas. Atque adeo hominum generi clara voce acclamo, et cunctantes hortor: hic contrahe, quicquid sive animis, sive arte vales; siquidem mimum vitae cum Augusto commode transigere velis. Decet enim
profecto sapientiae amatorem, proferre potius, quoad potest, quam contrahere humanarum utilitatum fines. Ne tamen hac ipsa spe quodam modo excidamus, cautelam addere, quam eclogae Stobaei Serm. LIX. mihi suggerunt, placet: In rep. mentiri, ulla lex ulli usquam non concedet, nisi veritatis amsico et prudenti, qui, quo modo ac tempore non obsit mendacium; intelligat; neque id, nisi commoditas necessaria hinc exsistat, faciat. Haec ibi Graecis verbis Eusebius.
At vero simulatis verbis in fraudem aliquem impellere, et inde suum aut alterius comparare commodum, malitiae est: nisi hoc longe praeponderet. Quo referendum est dulce adulationis venenum, ostentatio item, quaestui aut gloriae accommodata; hoc magis, quo latentior est et doctior: quantum enim falso sibi arrogat, tantum derogat veris aliorum meritis: cum Thrasones et Pyrgopolynices illis risu, quam poena, digniores habeantur. Exempla talium mendaciorum congessit Val. Max. lib. IX. cap. XV. Atque hoc demum verum et fugiendum mendacium, dolique nomine dignum credimus. Quamvis enim et dolum bonum dixerint veteres, cum quis sibi aut alteri aliqua prodest, aut certe non obest, vel iure suo obest; sollertiam interpretatur Ulpianus, additis exemplis, si adversus hostem latronemque quis machinetur; vulgo tamen, ut Festo etiam observatum, hoc vocabulum mali odoris est ac famae, et nescio quid nocivum denotat. Ni hic interim obstat, quo
minus dolo, maioris evidentiae causa, addatur epitheton malus (quod ex XII. tabb. descendisse Donatus scribit) aut NOXIUS.
Dicimus autem noxium, non solum quo malum aliquod infertur, sed et quo bonum (cui et Dei gloriam, et ecclesiae incrementum associamus) praepeditur, aut cum potuisset, non quaeritur. In malis vero non haberi, quod quis citra iniuriam patitur, amissione alicuius boni, quo praeter fas abundat, rationis est: ut hosti in bello pio licite fumos vendimus. Quem enim factis offendere haud iniquum est, eum verbis non posse laedere sit absurdum; nisi in modum contractus efferantur. Itaque se et alios fallit, cum fallere hostem post alios mendacio vetat, Guil. Amesius, de Iure conscientiae, lib. v. cap. XXXIII. th. XXXVIII. Primo enim ita loquitur, ut si in omni mendacio abrumperetur fides. Deinde, inter verba et alia signa discrimen quaerit: quorum parem esse rationem, ex infra positis cognoscetur. Hostibus aequiparat Lipsius exteros, Pol. IV, XIV, XXXII. cute, an secus, ut quidem hodie vocibus istis utimur, sapientum iudicium esto. Eum quoque verbis iniuste non fallimus, qui iniusta petit: ut Pharaonis mandata, de submersione insontium puerorum, merito eluduntur. Iniuria enim est, quae ius alterius (quod nullum habetur in insontes) minuit.
Sed quoniam ad famam cuique suam et honorem conservandum ius est, secretis nostris imminentem ita summoveamus, ut ne illusisse
videamur: id est, nec subsan~emus (quod ex destinatione ac voluptate animi, reique apud alios com~emoratione aestimatur) et caveamus, tale quippiam nobis excidat, quod in ludibrium ei vertere apud alios queat. In quo dissentit verbis, re consentit, opinor, eruditiss. Pufendorsius, qui concessit nuper adversus importunum, ludibrium, quod curiositas ipsius meretur. Scil. non omne quod quis iuste patitur, iuste à nobis interrogatur. Quare in facto Papyrii apud Gellium, lib. 1. cap. XXIII. causam, hoc est, fidem atque ingenium, praesertim inaetate ineunte, laudo; modum non humanitati tantum, sed etiam reverentiae matri debitae adversum, ac periculi plenum censeo.
Cum primis autem iudex verum intelligendi iure pollet. Numquam igitur persuaserit mihi Quinctilianus, Instit. Or. XII, I. licite fieri posse, ut vir bonus in defensione causae velit auferre aliquando iudici veritatem. Primum enim nec sanctitas iudicum, Dei nomine praesidentium, nec obsequii necessitas, ulli circumscriptioni vel contumaciae locum dat. Quae valebunt etiam contra laudatum Pufendorf. Iurispr. univers. II, IV, XXXV. et qui cum eo faciunt ex Canonistis. Praeterea non tam necessarium profecto hoc videtur, quam periculosum: plus enim detecta nocent. Si praesertim non tam facta, quam sententiae falsae proponantur: quod semper (summa tamen ratio est, quae pro religione facit) noxium est; cum in sese, tum quatenus ex uno errore infinitae aliorum
myriades nasci solent. Iam vero, cum exemplum de tyranno affert, incertum per incertum probat; Graecorum moribus, sed lege stabilitis, praeoccupatus. Ad postremum ex una quaestione in aliam desilit, et quod modo de mendacio defensionis disputaverat, ad defensionem ipsam confert. Idem accidit Tullio, Offic. 11. His permotus, Orestem Pyladis amicum (nota est historia) admiror potius, quam absolvo.
Sunt autem varii nocendi modi: nam aut factis aliquem subruimus, aut sermonibus. In his est mendacium. Nimis enim severe sapit Hierocles, qui ad illud Pythagoricum, polloi\ d) a)nqrw/poici lo/goi, pro sermone habendum non existimat, qui à veritatis lege deflectat. Ipsa verba sunt: *mo/noi lo/goi ei)ci\n oi( a)lhqei=s2. Prorsus ut Plato, et hunc secutus Cicero, legum; Stoici passionum numero excellentiores tantum habent, id est, bonas; quaestionem Quid, cum quaestione Quale oratorie confundentes. Quapropter haec neutiquam officient, quo minus in definitione concipiamus dolum noxium IN VERBIS.
Quo quidem nomine, quamvis potiora illa et usitatiora fere signa insigniantur, nos tamen et reliquas intellectas volumus notas et actiones, per quas in notitiam alteri venire aliquid potest. Nempe et his loquela sua est: sicut vibrantia supercilia, manus, oculi, loquaces audiunt poëtis. Ideo quod verbis non licet, nec signis ceteris licere debet: ne distrahantur, quae divina coniunxit sapientia, Prov. VI. com. XII. Bene Ambrosius, in Serm. De Abrahamo: Non solum in falsis verbis, sed etiam in simulatis operibus mendacium est. Et philosophorum principi
memotantur, yeudo/menoi o(moi/ws2 e)n lo/gois2 kai\ pra/ceci. Similia docet Thomas. Neque interest (etsi turpius peccatur actu positivo) exprimantur ea, an suppri. mantur: nam et illi, quorum reticentia alteri causa est vel adiutrix erroris noxii, cum tacent, clament.
In exprimendis vero signis, non tam (quod Grotio placuit) quomodo vulgo intelligi soleant, aut si qua sunt similia, quam quomodo intellecturus sit, cui significatur, spectandum arbitror: ne actus in irritum cadat. Neque adeo refert in mendacio, aperte dicas ab te alienum, an verum quidem, sed quod ob poluchmi/an vocum alterum alio accepturum praescias, adcoque partim verum, partim falsum: qualia falsis potius accensere (veritatis enim a(plou=s2 o( mu=qos) manifesta ratio iubet. Plane ut immerito idem Grotius obscuras locutiones quamvis non temere probet, à mendacii notione excluserit: quod esset, ac si tu velles ab arte gladiatoria segregare ancipites illos ictus, quos à fingendo hodie dicunt Ex eadem nota est, cum signa ad alium quidem diriguntur, alium autem petunt, aut laesura praevideri possunt: nisi vero per cuniculos laedere, id laedere non est. Quam enim Grotius negat esse, ad tertium obligationem, nos putamus esse ex caritate et humanitate: quam toti huic negotio damus moderatricem. Ideo namque facultatem signorum à naturae munificentia (reliqua ex humano instituto, sed libero et variabili, sunt) accepimus, Valeant igitur et hi, qui, ut loquitur Tragicus, per quos fallere alium cogitant, fallunt. Item qui vera dicentes mentiuntur, dum tamquam mentientes dicunt. Quam astutiam longe exsuperat illa, qua se magnifice effert Terentianus ille veterator, in Haeut. act. IV. sc. III.
Nondum integra est definitionis formula: neque enim in omnibus verbis sedes est mendacii, sed in FALSIS demum. Quare et hoc definitioni complementum accedat. Est autem falsitas communiter, disconvenientia mentis et rei: quemadmodum verum ex adverso definiunt, conformttatem rei et
intellectus. Quo rursus perspicitur, falsum eos dicere, qui falsidicum absolute velut edicto praetorio damnant. Si enim non mentis (quod nemo cor habens neget) nec verborum omne à re dissidium aeterna supplicia merebit: cum in pari conditione causaque possitus sit internus externusque sermo. Nec si voluntas quidem fallendi accesserit, merebit: quod enim in se non est iniustum, ut prandere, nec consilio accedente erit. Sed haec scatebra est errotis, quod in falsimoniis mentem potius fallentis, quam tem, qua de agitur, plerique in oculis habent; tamquam vanitatis natura posita sit in dissipatione foederis, quod linguae cum animo intercedat: in quo perplexe eos loqui, intellectum est ex superioribus. Nam revera etiam tunc, cum prudentes falsum dicimus, animus et consentit, et des1potikw=s2 iubet: potiusque animus à se ipso, aut vox ab animi aliqua parte discrepare, quoniam quidem utrumque accidit falsiloquentiae, dicenda esset.
Ex quibus omnibus haec exstruitur definitio: MENDACIUM EST DOLUS NOXIUS IN VERBIS FALSIS. Quo exemplo veracitatem quoque, h(=| virtus necessaria est, licebit definire cum Corn. Martino, Disp. Eth. IX. th. XV. quae in congressibus hominum; de attinentibus ad nos et illos, Veritatem, ut decet, patefacit. Quae definitiones, aut tu/poi saltem, si cum animi tui sententia, id est, rei veritate, congruunt, BOECLERE DOCTISSIME, gaudeo: certe id operam unice dedimus, ne de veritate scribentes, primi in eam peccasse videremur. Sin minus (neque enim de his quidem sermonem inter nos commutatum memini) iuvabit tamen hac ipsa dissertatione accuratioris tractationis velut ansam tibi, si tanti videbitur, aut aliis praebuisse: nam vel sic humanum genus, mihi quod debeat, habebit.
TAbularum antique celebritas, nec simplex utilitas fuit. Inprimis autem id commune habent, varia de cetero Tabellas amantium et conficientium consilia, ut e)us1u/nopton, id est, facilem perspectu cognituque faciantrem, quae hoc genere disciplinae exhibetur. *gewgrafikoi\ pi/nakes2 vetustissimi moris sunt, tum ex aere, tum in membranis. Nec ignorantur xronikw=n kano/nwn s1unta/ceis2, à quorum initiis ad scita et exquisita iuniorum inventa processum est. Quod et in Astronomicis factum: tum in Arithmeticis. Paulo alterius generis opera est, quae s1umfwni/an et parallhlis1mo\n spectat, sicut to\ diate/s1s1aron seu to\ monote/s1s1aron in Canonibus Evangelistarum, varie concinnatis: cuiusmodi specimina in Mss.
Graecis Latinisque codicibus plura occurrunt. Aliud item genus est Tabularum, Lemmata operis exhibentium. Quo Graecorum ti/tloi et kefa/laia pertinent. Medium aevum Capitularia appellavit. Sed enim nostri temporis mos ipsis oculis inhaeret, quo omne doctrinae genus Tabulis complectimur. Nec modo id quidem eodem, nec necessitate pari aut utilitate. Reperiuntur inter eruditos, qui Tabulis numquam usi sunt, neque ut valde de iis sentiant magnifice, induci possunt. Et sane res partite clareque traditas, Tabulis insuper contrahere, supervacui laboris videri queat. Ponere liceat exemplum. Lipsii Politica tam sunt facili perspicuoque contextu tradita, et ad memoriam tam pulchro obvioque ordine succedunt, ut vix desiderare Tabellae opem possis At
vero, in rebus dispersis contrahendis, et ex amplitudine congregandis, provida haberi et egregia debet doctorum sollicitudo, si memoriae adminicula discipulis hinc potissimum concilient. Praesertim, si sit erudita concinnitas et paidei/a in Tabulis. Ita in Iure Civili summa ratio est, quae suadet res amplissime diffusas, sub uno conspectu collocare, et distantibus ex locis in gyrum disciplinae cogere: quo nomine, ut multis aliis doctrinae praesidiis, Taborica methodius plurimum meritae semper laudis tulit. Grotii opus, quamquam pulchre dispositum, quia tale est, ut non per particulas decerpi, sed totum pernosci debeat, si quis id velit cum successu tractare; quin Tabulis quoque illis instrui utiliter potuerit, vix est dubitabile. Quoniam autem immensa rerum multitudo ambitu arctiore
concluditur, unoque saepe capitis alicuius tmhmatw| pluscula partitim continentur; valde mihi placuit institutum Thomasianum, quod a)nalu/s1ei exquisitiore, novi generis commentarium, ut sic dicam, in Tabellis operose concinnatis exhibet. Quas ne invidere diutius publicae luci velit Clarissimus Auctor, illustrissimae huius Philosophiae utilitas imperat nobis, ut, quanto possumus opere, rogemus. Id nobiscum facies, lector Benevole, et valebis.
ARGENTORATI,
[Gap desc: illustration]
Sumptibus
IOH. REINHOLDI DULSSECKERI.
M DCC IV.