DUplex est huius loci disputatio: Primo, ut de lege, quae est; deinde, ut de lege, quae esse potest,d aut debet.
In prima quaestione, quando, an sit lex adversus ingratos, disputatur, iterum ordine incedendum est, ut videamus: an natura, an mos gentium, an ius civile ingratos emendationi et poenae subiecerit.
[Note: 1. B. 2. 20. 20.] De naturâ, videtur dubitare Grotius, quando statuit, puniendos non esse actus oppositos virtutibus, quarum naetura coactionem omnem repudiat; in quo genere sunt, misericordia, liber alitas, gratiae relatio. Non enim de Iure civili tantùm loqui Grotium, facile intelliget, qui propositum operis, et disquisitionis huius contextum animadvertit. Sed, si iure naturae praecipiente continetur Gratia; eiusdem iuris auctoritate ingrati [Note: 2. de invent. 22.] damnabuntur. Cicero disertis verbis; Ac naturae quidem ius est, quod nobis non opinio, sed quaedam insita vis afferat. Ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem. Et mox Gratiam describit, quae in memoria ex remuner atione officiorum, et honorum et amicitiarum, observantiam teneat. Hierocles, cum de grato in parentes animo agit, naturae in ea re
parendum, elegantibus verbis indicat: to\ ga\r e)uxari/stws2 tun=ta poiei=n, kai\ to\n th=s2 a)reth=s2 dias1w/zei no/mon, kai\ to\n th=s2 fu/s1ews2 a)podi/dws1in e)/ranon. Qui grato animo istiae faciet, non virtutis modo legem custodit, sed quod natura iubet officium, implere pro viribliparte studet. Quod longe melius iudicant, et interpretantur, qui gratum in parentes animum, etiam divina voce, non inscriptum modo mentibus, sed tabulis aeternam legem continentibus denuo promulgatum [Note: de decalogo p. 760.] norunt. Philo Iudaeus, ingratos duo apud tribunalia, maxime naturalia, damnari ostendit; impietatis quidem, apud divinum, quod vitae post Deum auctores non vener antur; inhumanit atis apud humanum, quod nihil ab iis quisquam speraverit, qui negligunt eos, quibus par gratia referri non potest.
Ex hoc iure naturae quae proficiscitur actio, iudicem habet DEUM; actores non eos tantum, qui ab ingratis atrociter laesi sunt, sed ipsam quoque ingratorum hominum conscientiam; patronos nullos.
Sed et gentium, quaecumque aliquem civilis moris gustum habuerunt, iudicio, dissociabile nec ferendum visum est ingrati animi vitium. [Note: 1. de ll. 11.] Praeclare testatur Cicero: Quae autem natio non comitatem, benignit atem, non gratum animum et beneficii memorem diligit? quae superbos, quae maleficos, quae crudeles, quae ingratos non aspernatur, non odit? Iulianus Imperator in encomio Eusebiae: ou)deno\s2 ga\r, o)=imai, tw=n a)/llwn a)dikhma/twn e)/latgon mis1ou=men a)xaristi/an, kai\ o)neidi/zomen toi=s2 a) nqrw/pois2, o(/tan eu)= paqo/ntes2 peri\ tou\s2 e)uerge/tas2 w)=s1in a) xa/ristoi.
Neque enim minus quàm alia crimina, ingratum animum odio prosequimur, ac exprobramus hominibus, cum accepto beneficio, ingratos se erga bene meritos praebent. Neque alienum est ab huius [Note: 3. de benef. 6.] loci sententia, quod Seneca fatetur, Urbes quoque urbibus, quae praestiterunt exprobrare; et in maiores collata, à posteris exigere.
Apud hoc tribunal, quod excellentiore significandi genere humanum dixeris, sicut prius illud divinum, accusat fama, vel sermonibus vel literis prodita: patrocinium reorum non aliis suscipientibus, quàm qui pudore omni abiecto, suam alienamque infamiam amare serio didicerunt.
Civile tribunal superest. De quo anto omma, ut diximus, quaeritur, an fuerit certis in civitatibus [Note: 3. de benef. 6.] lex prodita adursus ingratos? Respondet [Note: tom. 1. pag. 490.] Seneca: Excepta Macedonum gente, non est in ulla data adversus ingratum actio. At Lucianus in Abdicato diversum pronuntiat: kai\ mhn\ oi(/ ge no/moi kai\ a)xaristi/as2 dika/zesqai dido/as1i, kata\ tw=n tou\s2 e)uerge/tas2 mh\ a)nteupoiou/ntwn. Equidem leges actionem ingrati dant, contraeos, qui benefactoribus non referunt gratiam. Quem locum, qui de Macedonum legibus tantum velit exaudire, magno se onere obligabit tuendae suae sententiae. Iam, cum in Declamationibus veterum mentio fit, apud M. Senecam et alios, legis, ingrati sit actio; quae lex ad unam et solam aliquam civitatem non videtur referre posse, nisi quod ad leges Atticas saepe respiciunt Rhetores; Seneca iterum exceperit hanc orationem,
et in scholis ista fingi à declamatoribus, non reperiri in vita, dixerit; Unde et ita quaerit: [Note: 3. de benef. 6.] an haec lex, quae in scholis exercetur, etiam in civitate ponenda sit, qua ingrati datur actio. Sed neque hic Senecam auctorem sequerer, quin existimarem, apud Ciceronem, M. Senecam, Quintilianum, Aristotelem, non poni exempla nisi verarum legum, quae revera aliqua in civitate, praesertim Graeciae (inde enim Latini fere exempla arcessunt) latae fuerint. Libenter patiar me doceri, si diversum idoneo testimonio ostendi potest. De rogationibus interim non loquor: quas interdum, ut et suasorias alias, ingenio Rhetoris fingi, non ex historia vitae desumi, satis constat.
[Note: Syntagm. Iur. uniu. 39. 1. 16.] Consignavit et Gregorius Tholosanus exempla, quae ex iure civili Romano, et aliarum gentium huc pertinent. Ubi nec illud omittendum est: quod nulla gens cultior fuit, quin, eitam cum actio legibus non erat prodita, iudicis officio ingrati animi crunina subiecta cuperet.
Quando autem, an lex adversus ingratos ferenda [Note: 3. de benef. a cap. 6. usque ad 18.] sit, diosputatur: parum utique profecit longa Senecae oratio, quae id dissuadet. Ingratum enim hac una re definivit, si non redderet beneficium. Et est sane boni viri, de referenda gratia serio cogitare; neque acceptorum beneficiorum unquam oblivisci. Sed hoc genus ingrati animi non spectatur praecipue, cum de lege, quae ingratos coërceat, agitur. Cessant ergo omnes illae quaestiones, de tempore, et
facultate referendae gratiae, de aestimatione et comparatione beneficiorum, de dubitartione iudicis in definiendo beneficio. Non enim dubia, sed certa et humani genetis sententia, definita beneficia spectantur: neque tam, non reddita, non fideli memoria custodita, quàm maleficio pensata, legi subiciuntur. Adversus ingratum, qui laedit eum, à quo indubio beneficio fuit affectus, lex paratur. Adversus dissimulatores et inficiatores beneficiorum, qui sine proposito laedendi scilicet tales esse non possunt, severtas iudicis quaeritur. Clara haec sunt, et exposita in omnium conspectu. Si quid boni mores praeterea damnant, etiamsi nullâ lege praescripta sit actio, Iudicis officium in Republica latius patet, neque ullam morum partem labare sinit.
[Note: Grot. I. B. 2. 22. 16.] Quin lege prodi possint ac debeant, quae ex iustitia debentur, nulla est dubitatio. Iustitiae autem munus esse, gratum animum, magno consensu tota antiquitas docet. Nec aliunde [Note: 1. offic. 15.] Cicero necessitatem referendae gratiae deducit: qua nullam officium maius esse statuit. Igitur [Note: 1. Rhetor.] Aristoteles maximis et foedissimis iniuriis accenset, quae ab illo, qui beneficio affectus est, infertur benefactori. plei/w ga\r a)dikei=, o(/ti te kakw=s2 poiei=, kai\ o(/ti ou)k e)=u. Non simplex enim est iniuria in bene meritos; et quod offendit eos iniuria auctor, [Note: lib. 1. paid.] et quod gratiam iis non refert. Apud Xenophontem, Persarum iudicio ingrati puniuntur, tamquam homines, qui nec Deos, nec parentes, nec patriam, nec amicos curare noriunt, id est, ab omni
iustitia plurimum alieni. Quam enim partem iustitiae curaret is, qui pro bona gratia malam rependit?
o(\n ga\r to\ xrhsto\n ou)k e)poi/hs1) h(/meron
ti/ di) a)\n dra/s1eien a)/llo tw=n pa/ntwn pote/;
Quem enim benignit as ex fero humanum reddere non potuit, quod aliud hunc ex omnibus rebus unquam emendaverit? ut recte ratiocinatur Gregorius [Note: in Vit. tom. 2. p. 16.] Nazianzenus. In Pollucis Onomastico, adiki/a et a)xaristi/a, e)k prallh/lou dicuntur.
Quod si alia loquendi ratio placet, neque iustitiae hoc proprium munus, sed alterius virtutis videatur, nemo tamen negaverit, legibus [Note: Grot. I. B. 2. 25. 3.] praecipi posse, quae ulla virtus praecipit. Quoque maior est virtutis cuiusdam cum iustitia affinitas, eo clarius apparet legislationis materies. Accedat consensio plerarumque genitum, ipsiusque naturae vox, quae manifestam iniquitatem indicat, iudicatuque: an dubitationi locus supererit, quin in legem ire possit, res ad continendam societatem non civilem modo, sed humanam, tam necessaria?
Sicut autem felicius egerunt civitates, ubi ingratos posita lex coercuit: ita saeculi mala non modice augentur impunitate huius criminis, qio non est aliud humanae socientati inimicius. [Note: 3. de benef. 16.] Frustra nobis Seneca occentaverit: pauciores fore ingratos, si nulla detur actio, maiore enim delectum datum iri beneficia. Nec expedire notum omnibus fieri, quàm multi ingrati sint; ne ipsa muli itudo pudorem minuat. At ille delectus fingitur, non monstratur. In quibusdam
beneficiis nihil licet iudicio benefacientium, quod in [Note: cap. 11.] parentum exemplo agnovit Seneca. Sic praeceptor de omnibus discipulis bene meretur; non licet, huic dare, illi negare beneficium. Qui sanctissimis Christianae religionis legibus vivunt, si vident, indigere beneficio alium, vindice, altore opus habere, non deliberant aut divinant, quo ingenio sit laturus beneficium, an grate ingrateve habiturus. Neque cuiquam sua benignitas à sincero profectia animo fraudi esse debet. Male porro metuitur, ne detegat lex multitudinem peccantium, et inultam praestet. Lex sui ipsius vindex est, cuius defectu non ingratos tantum multiplicari, sed plurium exempla scelerum pullulascere, nimis quàm certum est. Imperitum dixero Rei publicae, et moris humani, et saeculi, qui non videt, pauciora fore alia crimina, si pauciores ingrati fuerint: uniusque legis adversus ingratos munimento, ceteris suam auctoritatem duraturam.
Magis intelliguntur ista, si quae apud Rhetoras de actione ingrati disputantur, paululum [Note: 2. 13.] excutiantur. Annotavit M. Seneca hanc controversiam: Torta à tyranno uxor, numquid de tyrannicidio sciret, per seu eravit negare. Postea maritus eius tyrannum occidit: illam sterilitatis nomine dimisit, intra quinquennium non parientem. Agit illa ingrati. Pro uxore, compendio dicuntur illa Hisponis Cornelli. Duplici beneficio uxori suae obligatus erat maitus: et quod non est occisus, et quod occidit. Fastidit sterilem, qui fecit. Sterilitas enim vel adhunc incerta est, et tum valent
illa: non respondet ad propositum, nec ad certum diem fecunditas: vel ita colligitut; non potest parere multer, quia torta est; et tum bene respondetur marito: im putat tibi, quod publicata est, imputat tibi, quod torta est, imputat tibi, quod sterilis est. Quamquam de sterilitate accuratius Buteo egit: primum, non omnes posse dimitii, si quinquennio non peperissent: deinde, hanc non posse dimitti. --- --- Aliquod, inquit, tempus impune à legibus miseriae faciunt. Non dico, quia torta est, sed hoc adhunc, propter aequit atis tractationem reservo. Sed non peperit, quia tu (maritum alloquitur) maxima in cogitatione occupatus, nihil de liberis cogitasti. Neque de nihilo fuit sententia Albutii Sili: qua ingratum notat maritum, cum uxorem tam bene meritam repudiat: Res tuas tibi habe. Inicere debuit manum, et ipsum inter res suas trahare. Nihil amplius patri debes quàm uxori. Mihi crede, maius fuit, tyrannicidium pati, quàm facere.
Callido autem oratori, quàm viro bono magis conveniunt, usuque et consuetudine fori, ubi nihil non excogitatur aut arripitur ad defendendum etiam malam causam, non honestate actionis ac boni moris disciplinâ aestimari debent, quae ad negandum, dissimulandum, extenuandum beneficium pertinent. Talia sunt illa Latronis: Etiamsi scisti de tyrannicidio viri, nec indicasti, non est beneficium scelus non facere. Et Gallionis aliorumque quaestiones: An inter viros et uxores data beneficia, ingrati lege teneatur. Non est beneficium, sed officium, facere
quod debeas: ut, si filius patri se dicat beneficium dare. Et Fabiani, qui alio quidem instituto se ab importunitate Cestii removit, sed in uxorem tyrannicidae iniquus fuit in illis: cum introducit maritum ita agentem: se et cogitasse tyrannicidum, et usxori indic asse; et illam tum quidem fecisse, quod probam feminam facere oportuit; nunc peccare, quod putet beneficium esse recte facere. Et: si beneficium putas te dedisse, quod tyrannicidium non prodidisti: ego prior dedi, qui tibi tyrannicidium credidi. Neque cum L. Vinicio De hoc Fabiani colore dixero, uxorem mutam effici. Si olim de tyrannicidio cogitavi, honestior sum vetus tyrannicida; et non privatis, sed publicis malis ad ultionem impulsus. Si, cum cogitarem, non celavi uxorem, facilius per suadebo, me malum hodie maritum non esse, cui semper tam deditus fui. Ad ultimum hoc consequar; Si quod audierat, tacuit, non beneficium est, sed fides. Fides est, tacere commissa: sed in fide beneficium, quod torta tacuit, quod instrumenta saevitiae, quibus etiam virorum animi franguntur, sustinuit, nec virum prodidit. Est officium, facere qzod debes. Sed officii sensum dolor expugnat, et immanis crudelitas. Quis est, qui nolit ignoscere mulieri, saevissimis cruciatibus exagitatae, si victa doloribus, fassa esset tyrannicidium viri? Caecus et surdus ad omnem honesti aestimationem fuerit, cui illustratus tormentis gratus ac beneficus animus, adhuc in obscuro positus, et quaerendus videtur. Et quae illa importuna philosophia: in officio non esse gratiam?
Quicquid liberi erga parentes faciunt reverentia, amore, obsequio, opea, officio ea omnia tribuuntur: sed officio nimirum, quod totum grati animi descriptione continetur. Intelligitur grati animi honestas comparatione eorum, qui negligunt; demonstratur inter impedimenta et obstacula; illuminatur temporibus, locis, casibus. Dic eadem opera: non est virtus, scelus non facere. At, cum ad scelus vocant illecebrae, invitant praemia, trahunt minae; virtus est, abstinuisse placitis bonis; non spe, non metu ad peccandum, impulsum esse. Quid porro sibi vult, qui dicit: prior dedi beneficium, credendo tuae fidei tyrannicidum? An statim, qui de alterius fide praeclare sentit, beneficium ei dedit? et quid simile habet commissium sponte arcanum, cum silentio inter tormenta invicto? Etiam sic laudas, uxorem, et te accusas. Quàm pulchre enim beneficiis responderit illa, fateris: et quàm iniquus ratiocinator gratiae sis, contra communem hominum sensum comparans diversa, imputans minora, ultro manifestas. Corrumpis imobeneficii, quod tu figuras, fidem, neque pateris homines credere, te unquam uxori deditum fuisse, cui post tanta virtutis experimenta et in te merita, non modo non deditus, sed infestus esse potuisti.
At Latro tibi iterum patronus adest, ut dicas: Etiam si dedit beneficium, recepit. Occidi tyrannum; libertatem mihi, tibi ultionem reddidi plenissimam: persecutus sum nefarium hostem, illic
occidi, ubi torserat. Dices, me Rei publicae causa fecisse, et tu Rei publicae causa tacuisti. Imo tu, si rem publicam amares, beneficium reip. ab uxore datum amasse,s grate habuisses, magis eo laetatus esses, quàm si tibi datum foret.
Sed profecto, et Reip. et tibi datum est. Tibi datum est, ut posset Rei publicae dari. Et, quanto fuit magis arduum, quod uxor tibi et rei publicae deeit, quàm quod rei publicae dedisse te ais? Ad tyrannum occidendum converso, occasio, facultas, instrumenta perficiendi operis, spes successus, praemia, animos et vires addiderunt. Huic omnia adversa et infesta; nec, praeter animum, quicquam liberum. Quanto facilius est, facere caedem, quam pati omni caede tristiora? Praeterea, cuius est illa hominis vox, qui sic agat: dedisti quidem beneficium, dira et acerba sustinendo mea causa; sed dzum auctor eius acerbitatis mea opera iacet, nulla ultra beneficii tui, quod recepisti, aestimatio, nulla memoria? Quid universam gratiae rationem in compendium mitiis, et cum civibus tuis omnibus et singulis, imo cum ipsa ciubitate et patria sic contendis: Liberavi vos omnes à tyrannide; eademque opera, quicquid beneficiorum vobis debui persolvi: nemo posthac à me ullam publice privatimve gratiam exspectet aut reccipiat. Cessent semel et simul omnia necessitudinis pristinae nomina: uniusque virtute facti cuncta officii in posterum vincula aboleantur.
Illud prorsus à fide facienda alienum est, cum inducitur maritus: ne scisti quidem tyrannicidium, non enim tibi indicavi, nec tam mgnum consilium, virilibus quoque animis grave, commisi muliebri garrulitati: quae id solum potest tacere, quod nescit. Recte enim à Fabiano et Vinicio respondetur huic instituto: Dixerit, cogitasse quidem se de tyrannicidio ante tormenta, sed uxori non indicasse: augebit uxoris beneficium. Liberius enim potuit tyrannicidium indicare, quod illi commissium non erat. Potuit enim uxor, etiam non indicante marito, tam magni consilii molitionem deprehendere. Cestii quoque color, quem pro viro introduxit, nihil habet sani: Quo tempore uxor torta est, nihil adhuc de tyrannicidio cogitabam: postea cogitavi, et haec ipsa cogitandi causa fuit, uxoris ultio. Utrumque secutum est, ut illa marito insolentiam imputare non posset, maritus illi tyrannicidium posset. Leviter excussus hic color, evanescit; sive facti fidem spectemus; sive causae utilitatem. In fide facti, et serie negotii, utique apparet, et aliquid detyrannicidio cogitatum, de quo tyrannus usque eo suspicatus est, ut torqueret. Ita parum inter se congruentia dixit Cestius: sed et contra rationem et utilitatem causae. Si dixerit enim, post tormenta se de tyrannicidio cogit asse, tum tyrannicidium uxori melius deberi meruit, si torta tyrannicidam fecit, quam si tacuisset. Maximam scilicet gloriae, qua tantopere gaudebat, partem uxori debuisset: ingratique animi crimine denuo se per repudium alligasset. In his, quae ex licentia potius caussidicorum,
quam ex vero et bono pro ingrato marito allata sunt, Hispo Romanus, iudice ipso M. Seneca, maligne et accusatorie: Nihil, inquit, ego isti narraveram: ista, ut erat necesse aliquid ex vultu, aliquid ex nocturnis vigiliis suspicata est. Unde manaverit sermo, scistis. Videtis, quo veniat tyrannus, non ad amicum meum, non ad servum: sed ad istam, quae nihil negotii habuisset, si tacuisset. Tuaenim causatacuisti: sciebas te perituram, si confessa esses tyranicidium. Fecit maritum ipso tyranno crudeliorem; qui post silentium tormentis impenetrabile, garrulitatis arguit uxorem, et ne tyranni quidem testimonium reveretur.
Non caret ratione oratoria Passieni sententia, qui putabat, recte facturam, si haec mulier iniusti repudii ageret, non ingrati. Albutius autem decentissime prius egit iniusti repudii, deinde ingrati. Ut enim crimina geminatur, ita amplificatio inprimis valida est, si accedentis vitii turpitudo, in partem actionis transferatur. Sic iniuria parentibus, praeceptoribus, hospitibus facta, praeter nomen proprium, ingrati animi crimine, ubique terrarum gentiumque notari consuevit.
Honestissima autem est in hac causa Pollionis Asirii ratio, qui numquam tentandam esse iudicabat illam quaestionem, qua negamus, nos benesicium accepisse. Perit, inquit, tota causa, nisi in hoc vicit. Apparet enim, ingratum esse, qui ne fatetur [Note: Quintil. decla. 333. sermon.] quidem, se accepisse beneficium. Veritatem huius sententiae, graviter adstruit Declamator alius, cum praecipit: Et in totum hoc servare in omnibus
controversiis, quae ingrati lege continentur, debebimus, ut hi qui rei sunt, in ipsa actione ingrati non sint. Raro valde intervenient controversiae, in quibus hoc quaer atur, an is, qui ingrati reus est, accepterit beneficium. Pleraeque divertunt eo, ut quaestiones habeant: an, quis quis acceperit beneficium, et non reddiderit, ingratus sit? an omnia, quaecumque exigebantur, praestare debuerit? an potuerit? Sed de his quaestionibus postea. De facienda controversia ipius beneficii, praeclare et solide philosophantur, quos laudavimus: neque comparari huic gravitati possunt, quae Gallio et Atticus Vipsanius de consuetudine fori, et caussidicorum artibus annotant.
Vidimus exemplum actionis ingrati. Ubi haud dubium fuit rei crimen: neque ulla honesta defensione velandum. Ponamus aliud, quod haud aeque reum premit, ex Declamationibus [Note: declami 333.] Fabio Quintiliano attributis. Leges: Patronum optare liceat. Et: ingrati sit actio. Controversia: Adolescentem dives pauperem impensis suis Athenas misit. Redit ille disertus. Detulit divitem quidam reum proditionis, et optavit patronum pauperem illum, qui divitis impensis profecerat. Egit pauper, non tenuit. Accusatur á divite ingrati. In hac causa, si liberum fuisset adolescenti, advocationis officium praestare actori, aut denegare, non parum suspicionis in eum trahi potuisset. Nunc legis auctoritate patronus optatur. Unde postea: Habebat ius optandi patronum, et hanc leges dederunt potestatem. Et: Lex optandi patronum ius dabat: me delator
optaverat. Doce quid faciam. Delator ius habet. Contra omnem meam deprecationem publica auctoritas nititur. -- non igitur obicere debes, in quod coactus sum. Annon et causa excusat patrocinium? proditio enim, etiam in parente abominanda, et vindicanda est. Advocationem negare contra reum proditionis non debui, fortior aliquis diceret. Opertebat non deesse legibus vocem, oportebat esse aliquem, qui in summis rei publicae, ut tum videbatur, priculis, excuteret veritatem. Itaque, si argumenta proditionis insignia fuerunt, excusari potuit susceptum actoris patrocinium, etiam si liberum fuisset, denegare. Sin dubia et suspecta indicia criminis, nec sincera voluntas deferentis, merito beneficii memoria retrahere adolescentem debuit ad accusatione bene meriti. Sed moratus est in primis sermo Rhetoris, qui praemittitur: Intelligitis huic adole scenti cum summo respectu divitis agendum: ita demum enim videbitur, id quod fecit necessitate fecisse, si de illa queretur. ---- Ergo, quod ad meum consilium pertinet, hic invitus egit: ea, quae dicenda accepit, pertulit. In tractatione ergo ipsa, statim ab initio, maximum se beneficium accepisse, quod sibi consummare studia contigisset, fatetur; fortunam accusat, cuius potestate factum sit, ut mallet omnem usum loquendi perdidisse, quàm cum homine de se optime merito iam bis consistere. Subinde: accepi beneficium, quantum maximum dare parentes liberis possunt. --- huius liberalitate, huius opibus, peregrina studia, clarissima exempla, otium, quo plurimum studiis confertur, sum consecutus. ---
accepi pecuniam, votum, spem futuram in posterum vitae. --- accepi beneficium, ne illud quidem inficiabor, non reddidi. Non tamen continuo sequitur, ut ingrati lege teneatur, qui acceptum beneficium nondum compensaverit. Alioqui nemo est, qui non calumniae genus possit incidere. Describitur postea necessitas, de qua dictum est; moderatio in actione, vocis, vultus, nihil asperum, extra causam; propositum grati in posterum animi, et confessio debiti.
[Note: Controv. 4. 24.] Ponitur et illud actionis, de qua agimus, exemplum: Cimon ingratus Calliae, apud M. Senecam. Leges: Adulterum cum adultera qui deprehenderit, dum utrumque interficiat, sine fraude sit. Et: Ingrati sit actio. Thema: Miltiades petulatus damnatus, in carcere alligatus decessit. Cimon filius eius cum sepeliret, vicarium se pro corpore patris dedit. Callias dives, sordide natus, redemit eum à republica, et pecuniam solvit, eique filiam suam collocavit. Quam ille deprehen sam in adulterio, deprecante patre occidit. Ingrati reus est. Leges verae sunt: exemplum fictum. In hac controversia merito ille color et Gallioni et Latroni et Montano placuit, ut nihil in Calliam diceretur contumeliose, et redemptorem, et socerum, et infelicem. Unde non Cestii tantum improba est sententia, qui multa in avarum, et in foeneratorem, et mensularium, et lenonem dixit, dum vult illud probare, reddidisse Cimonem beneficium, quod talem socerum habere sustinuisset: sed et Iunius Bassus ferri nequit, cum pro Cimone dicit: Calliae filiam uxorem duxi. Hanc tibi pater
[Note: Porcius Latrio.] iniuriam feci, dum ingratus esse nolo. Beneficium porro Calliae maligne inter pretantur, qui disputant ex persona Cimonis: Ut audivi esse, qui pecuniam numeret, miratus sum, fuisse in civitate nostra quemquam, qui Cimonem redimere quam [Note: Niger Brutidius.] Miltiadem maluisset. Ego ne patrem quidem meum, nisi innocens fuisset, redemissem. Et qui illas quaestones fecit: an si sua causa fecit hoc Callias, [Note: Gallio.] ut redimeret Cimonem, an sit beneficium. Et qui illas: an acceperit beneficium Cimo? deinde, an teneatur is, qui beneficium acceperit, quod non petivit? Nam Hisponis Romani stolide dura est quaestio: An retulerit gratiam hoc ipso, quod occidit. Figura tolerabiliore, sed non satis probâ Montanus Votienus quaesivit, angratiam retulerit Cimon Calliae. Tuli, inquit, filiam tuam uxorem, filia tua Miltiadis nurus facta est. Non putas beneficium, habere communes cum. Miltiade nepotes?
Loci huius controversiae sunt vel pragmatici, vel pathetici: quorum illi ad ius, hi ad aequitatem pertinent. In pragmatico genere Cimon vincit hac ratione, quod ingratus non censetur, qui beneficio se ad patientiam rei inhonestae obligari nec putat, nec patitur. Quo pertinet illud Montani: Certe beneficium reddam, cum tam honestum desider aris, quàm dedifti. Ego adulteros dimittam? quod aliud facerem, si alligatas haberem manus? Et, Arellii Fusci: Ferrum à lege mihitraditum, ad vin dictiam pudicitiae, proiciam? [Note: Declam. 277.] Et ex Quintiliano: non potest videri saevitia, non crudelitas, quae per leges venit: occidere adulterum licet cum adultera. In pathetica
[Note: M. Senec. controv. 4. 24.] tractatione illam aequitatis quaestionem pro Cimone Latro movit: an, si affectu et indignatione ablatus, non fuit in sua potestate, ignoscendum illi sit?
Contra Cimonem pro Callia progmaticum est, si dicatur: diversam esse rationem eius quod lex iubet, et quod permittit. Non oportere statim fieri, quod licet facere. Permisit tibi, Cimon, lex uxorem interficere, non praecepit. Quo minus utereris eâ licentiâ, memoria beneficii, preces soceri, ipseque conspectus et interventus eius, te morabantur: si quid humani in te esset. Tune non donares patri filiam, qui tibi et libertatem et vitam, in vinculis morituro, donavit? Non petitur à te stuprotum patientia. Potuisti abigere tuo mtrimonio, quam male iunctam expertus es. Satis existimationi tuae consuluisses. Carnificis officium occupare, etiamsi lex indulget, furor est, non ratio: quid, in oculis parentis filiam interficere? beneficium maleficio rependere? beneficii auctorem vivum, videntem, praesentem, deprecantem negligere, reicere, laedere? Nam in pathetico genere, omnia aequitatis, et miserationis nomina et momenta Cimonem pro Callia interpellant.
Iam antea dictum est, quaedam in hac controversia, importunius mota esse. In quo genere fuit illa Gallionis quaestio: An teneatur is, qui beneficium acceperit, quod non petivit? Non rogavi, inquit, te, dedisti istud iactationi tuae, putasti ad gloriam tuam pertinere. Crebra sed improba
ingratorum cantilena. Quaedam non rogantur, desperatione impetrandi: quaedam dubitatione, unde rogandum sit: neque ab ignotis, nullave familiaritate perspectis facile beneficia petuntur: quibusdam desideriis, quo minus proferantur, ista obstat rei magnitudo. Quis ingentem pecuniae summam, libertatem, vitam ab eo postulare ausit, quem nullo usu habuit amicum? Quis in vinculis socerum qquaerit, cui prius oneri, quàm usui sit? Quaedam miseriae includunt vocem, non laxant. Tune, quod gloriosissimum est in beneficio, in contrarium vertes, praevenisse preces inopis, spectasse necessitatem, non exspectasse vocem? Ita honestissimae voluntatis gratiam perdet, qui humanitatis priorem, quàm hominis rationem deduxit? Gratissima esse debent beneficia [Note: Seneca 2. de benef. 1. et 2.] parata, facilia et occurrentia, ubi nulla mora fuit, nisi in accipientis verecundia. Optimum est, antecedere desiderium cuiusque: proximum, sequi. Illud melius occupare, antequam rogemur. Quia cum homini probo ad rogandum os concurrat et suffundatur rubor, qui hoc tormentum remittit, multiplicat munus suum. Ita ille, qui beneficium docet dare et accipere. Et mox: ideo divinanda cuiusque voluntas, et cum intellecta est, necessitate gravissima rogandi liberanda est. Qui hoc fecit, ille, quod in benefaciendo summum est, fecit. Quam fuerit itaque nequam, qui neget beneficium datum, quod non petenti datum est? At enimvero, inquit, iactationi suae hoc dedit, qui mihi benefecisse voluit videri? O te ingratum, qui
beneficio manifesto affectus, adiutus, sublevatus, de beneficii auctore male opinaris, nefarie suspicaris! Quod si plane tibi de eius ambitione constaret, aequissimum erat, ut quantum tu accepisses, reputares, non quàm bene ille dedisset. Auferetur ex vita hominum res pulcherrima, benefacien di studium, si liceat in alienis beneficiis curiosum esse, et maligne interpretari animum benefacientis. Quid enim erit, quod non vellicare possit malignitas? Scilicet, cum de accipiendo beneficio agitur, tum vero sine anxia deliberatione omnibus in [Note: Terent. Adelph. 2. 3. 1.] promptu fuerit illud Poëtae:
Abs quovis homine, cum est opus, beneficium accipere gaudeas.
At ubi de habenda gratia quaeritur, in Platonis rem publicam credo eatur, et sapientium regulae conquirantur, an beneficium recte atque ordine datum sit, an nihil in dantis animo aut arte desiderari possit. Dummodo constet, eos, qui ita dubitant, nullo modo recte accepisse beneficium; pravumque in se ipsos exemplum statuere. Quî minus enim accipiendi, quàm dandi beneficii regula et ratio sit?
Nec melioris notae est, illud effugium, in quo Nigri Brutidii ingenium desudavit: Beneficium est, inquit, quod totum eius causa praestatur, in quem confertur. Ubi aliquis ex eo aut sperat quid aut praeparat, non est beneficium, sed consilium. Improbe haec dicuntur: malignique et suspiciosi [Note: 6. de benef. 13.] animi non obscurum habent specimen. Quanto verius, et rectius Seneca? Non sum tam iniquus,
inquit, ut nihil eî debeam, qui cum mihi utilis esset, fuit et sibi. Non enim exigo, ut sine respectu sui mihi consulat. Imo etiam opto, ut beneficium mihi datum, vel magis danti profuerit: dummodo id qui dabat, duos intuens dederit, et inter me seque diviserit: licet id ipse ex maiore parte possideat, si modo me in consortium admisit, si duos cogitavit: Ingratus sum, non solum iniustus, nisi gaudeo hoc illi profuisse, quod proderat mihi. Summae malignitatis est, non vocare beneficium, nisi quod dantem aliquo incommodo affecit. Subicit memorabilia exempla, et repetit sententiam, malignae descriptioni Brutidii oppositam: Non sum invidus beneficii interpres, nec desidero illud mihi tantum dari, sed et tibi. Alia quaestio est, si totum sibi praestitit alter, quod fecit, totum sibi imputavit. Sed an istud factum sit, raro ad liquidum deduci potest. Pleraque ambiguae aestimationis sunt: in quibus, si homo quidem es, humanior debet apud te valere interpretatio, ut credas, tibi quoque datum, de quo dubitatur, an sibi tantum dederit, qui fecit. Denique, si planius tecum agi vis, noli, quaeso, caussidicorum strophas sanctissimis boni moris legibus obvertere.
Sed illa quidem de Cimone ficta est controversia. aliud enim traditur à Nepote, et Plutarcho, in eius vita. Ex recentiore historia memorabile [Note: lib. 5. cap. 3.] est, quod Baptista Fulgosius consignavit circa nuptias beneficio parandas. Rolandus Petri Siciliae Regis frater, à Roberto Neopolitano Rege bello navali captus tenebatur.
Cumque frater eius parum de redimendo eo cogitaret (quippe qui ignavia amissam classem aegre ferret) Comiola Senensis, Messanae agens, vidua et flore aetatis, et ingenti opulentiâ insignis, misit, qui captivi animum explorarent: ducturusne uxorem foret puellam, cuius liberalitate, miserias carceris evaderet. Tum enimvero Rolandus, ut divinitus missam opem exosculatus, prolixe polliceri coepit. Stabilito igitur per procuratores matrimonio, Comiola duobus auri unciarum milibus sponsum redemit. At ille Messanam reversus, et pactas nuptias inficiatur, neque ullam pro beneficio gratiam debere vult Comiolae: tamquam longe infra generis regii splendorem destitutae. Convincitur apud tribunal ecclesiasticum, amicorumque et propinquorum obiurgationibus, ut denuo animum matrimonio applicaret, adactus, in sollennem congressum, velut pacti repetendi causa, venit. Ibi coram omnibus Comiola, cum sua beneficia commemorasset, ingratumque et perfidum eius animum notasset: ego vero, inquit, ultro nuptiis renuntio, neque, ut cum tam ignavo et ingrato homine aetatem agam, aequum existimo; atque adeo ex hoc die DEO pudicitiam meam una cum opibus consecro. Ingrati a quovis iudice damnandus, adhuc hodie facto puellae arguitur, atque infamibus exemplis accensetur.
[Note: ap. esand. Fulgos.] Similior fictae de Cimone controversiae est historia Philippi Mariae Ducis Mediolanensis,
qui fraternis odiis ad summum rerum omnium discrimen redactus, beneficio matrimonii se expedivit. Facinus enim Canis, Dux copiarum eius, mortem sibi imminere cernens, non aliud, inquit, ô Philippe, rebus tuis remedium superest, quàm si me exstincto, uxorem meam matrimonio tecum coniungas. Ita et gratiam militum tenebis, in quibus unica spes; et opibus meis luculentis sane et amplis, ad constituendum tuum statum uteris. Successerunt ex voto consilia. Sed ingratus animus nullo merito mutatur. Disparem uxoris aetatem gravatus Philippus, ut scelere exiret, quod incolumitatis suae causa iniverat foedus, ficto laesi pudoris crimine miseram perculit, peractisque iudicii imitamentis, clam interimi iussit. Quid non ingratus animus designat? Sacra matrimonii, fidem coniugum, pactosque hymenaeos, impetu rumpit, et ex Principe, tyrannum, ex homine bestiam facit.
Te quoque, decus soeminarum Amalasuntha, cuius animum non arma, non astutiae inimicorum fregerunt, beneficia tua exitio dederunt. Theudatus erat, quem iudicio convictum et inique rapta restituere iussum, dimiserat, et ad bonam frugem rediturum speraverat Amalasuntha. Addit clementiae munus incomparabile; mortuoque Atalaricho filio successorem destinat. Ita et macula prioris iudicii eluetur, inquiebat; et Theuderici nomen, cui sanguine proximus es, in te honorabitur. Sed iureiurando sanctissimo confirmabis mihi, te
contentum imperii nomine, nihil de ea, quam hactenus tenui, potentia diminuturum esse. Iurat conceptissimis verbis Theudatus, qui nihil magis interim animo, quàm iniquam ex priori offensione iracundiam flagitiosa perfidia ulcisci, agitavit. Statim enim, ut adeptus est, quae concupiverat, cuncta promissis contraria facit: Amalasuntham carcere primum concludit, mox interficit. Accessit non minus scelus, sceleris dissimulatio: quasi nolente ipso, adeo [Note: lib. 1. Goth.] non probante, peracta caedes foret. Procopium adi, diligenter ista memorantem. Quid hîc obicient Amalasunthae, ingratorum patroni? Prudentius, dicent, eligere debuit, cui beneficium daret, non debuit salutem suam homini, quem offensum sciebat, committere. Non minus flagellant Theudati facinus, quàm virtutem Amalasunthae laudant, qui ita cavillantur.
Quare nec inventus est olim tam improbus caussidicus, qui vel fictae controversiae hunc [Note: lib. 7. instit. orat. 4.] colorem inducere auderet. Quintilianus certe cum in actione ingrati, annotat, unde moveri possint iuris cavillationes, haec tantum ponit: an is, cum quo agitur, acceperit beneficium: quod raro negandum est. Ingratus est enim, qui negat. An, quantum acceperit, reddiderit: an protinus, qui non reddiderit, ingratus sit; an potuerit reddere: an id quod exigebatur, debuerit: quo animo sit. Nemo tam impudens fuit, qui insultaret casibus humanis, et diceret: collocasti sane beneficium, sed apud offensum. Iterum insurgent: frustra quidem in foro talia exspectari, quae
rei causam invisam, actoris honestam facerent. Sed in animis omnium, non tam certum tribunal insidentium, quàm in toto orbe mores humanos arbitrantium, prudentiam eius desiderari posse ac solere, qui ingratos nec immerito suspectos beneficio affecerit. Tristem de mortalitate sententiam ferunt, qui ita iudicant: neque ratione arguunt humanos errores, sed, ut dixi, casibus humanis insultant. Quibus occinenda est gravis apologia Gregorii Nazianzeni: cui et ipsi temere exprobratum est, quod Maximum (hic ut Iudas à praeceptore deficiens, ex intimo amico acerbissimus hostis factus erat) laudasset, provexisset, [Note: apud Gregor. Presbyt. in vit.] beneficiis suis dignum iudicasset. Si ego, inquit, benignus in illum, ideo accusor, quod pravitatem eius non praevidi, quid tandem hominis fuerit, qui pro benignitate, quam expertus est, maximâ, insidias in me instruit? neque enim praevidisse improbitatem, crimen habet (solus id DEUS potest) et nobis insuper lex praecipit, omnibus misericordiam exhibere, et patria benevolentia religionis socios suscipere. Eum qui venit ad me, inquit Christus, non eiciam foras. Magna res mihi videbatur, Maximus à Graecorum superstitione ereptus et sacro lavacro tinctus, et loco Herculis, Trinitatis cultum professus. Magna mihi res erat, homo virtutem capessens. Etsi enim postrema satis ostenderunt, nihil etiam in primis sinceri fuisse: nobis tamen non licet ista explorare. Non cogitationibus intervenimus, non futura, nisi Deo revelationem gratificante, scimus. Nam nos quidem faciem videmus: animum Deus introspicit.
Pia oratio, cuius vim et ipse complectitur, postquam exprobrantes introduxisset:
[Note: Tom. 2. in vit. p. 15. et 16.] ti/ ou)=n; squ\ tou=ton ou) xqe\s2 ei)=xes2 e)n fi/lois2;
kai\ tw=n megi/stwn h)ci/ous2 e)gkwmi/wn;
Quid igitur? an non heri in amicis hunchabebas? annon summis eum dignabare laudibus? In responsione tum multa praeclare, tum illud:
*pistou= ga\r a)ndro\s2 ou) de\n e)upeiqe/steron,
pro\s2 e)ula/beian r(a|di/ws2 o(rmwme/nou
h)\ ou)=s1an, h)\ dokou=s1an. w)\ xrhstou= pa/qous2.
Viro fideli nihil ad habendam fidem facilius est, qui ad pietatem et probitatem, quae el est in aliis, vel esse videtur, statim adiungi cupit, ô vitium probum! Et subinde:
*ei) tou=to deino\n, oi)=da polla\ polla/kis2
toiau=q) a( mentw/n. a)/ra s1uggnw/s1esqe/ moi
)/*andres2 dikastai\ th=s2 kalh=s2 a(marti/as2.
h)=n me\n ka/kistos, a)ll( e)ti/mwn w(s2 kalo\n.
Si peccatum hoc est, multa memini talia me peccavisse. Sed ignoscetis, Iudices, tam praeclaro peccato meo. Erat quidem ille pessimus; sed colebam eum pro bono.
Ceterum, cum ingrati animi vitium per omnem vitam late pateat, insignioris tamen notae hoc crimen est, quando in patriam, parentes, et qui loco parentum sunt, praeceptores, patronos, hospites committitur. Quo enim sanctioribus humanae societatis vinculis, haec nomina destinantur, eo foedius ea violari, in aperto est. Et de gratia quidem patriae debita, aut iis, in quos se patria convertit, Principibus, luculenti in multas fori actiones
transferuntur loci: graviusque fere, quae hic peccantur, appellari solent. neque tam facile est (ut hoc unicum annotemus) invicem patriam et Principes, ingrati arguere. Quod probe intellexit [Note: lib. 5. cap. 3.] Valerius Maximus in istis: Ceterum ut senatus populique mens in modum subitae tempestatis concitata, leni querela prosequenda est: ita singulorum ingrata facta liberiore indignatione proscindenda sunt. Factione senatus Romulus, tribunitiis furoribus reliqui, quos ibi refert, conciderunt. Miserandum inter haec turbamenta publici decoris, Rei publicae nomen, sui parum compotis. Multo minus ferendum est, si falsis rumoribus Principum fama aspergitur. Quibusnon debuit [Note: lib. 5. cap. 3.] moveri Baptista Fulgosius, ut actionem ingrati adversus Iustinianum Imperatorem instrueret, quod Belisarium post ingentia merita, erutis oculis stipem mendicare coëgerit. Quam rem alii ad exempla vertentis fortunae maluerunt referre. Sed quo auctore [Note: Chil. 3.] ista iactantur? Ioannem Tzezem frustra nominabis. Nam is non tacuit aliorum historicorum monumenta, negantium, id Belisario accidisse. sicut iam monuit Nicolaus Alexannus, in notis [Note: p. 10. adde 85. et 86. v. Procop. bell. Pers. 1. f.] historicis ad Procopii a)ne/kdota. Idem, qui Ioannis Cappadocis Patricii Exconsulis casum eius generis suggerit, unde nata haud dubie fabularum architectis occasio omnia permiscendi. Id quod Petro Crinito, et Raphaëli Volaterrano per est familiare. Sed libros tot iam censuris confossos, totque mendaciorum convictos, mirum sit, si quis hodie securo animo
velit sequi. Verum, post Giphanium, et alios, nolumus actum agere.
Demenda est potius iniuria venerando nomini [Note: lib. 5. cap. 3.] Friderici II. Imperatoris aspersa apud Fulgosium: ubi reus ingrati erga Honorium ceterosque Pontifices et Ecclesiam Romanam animi agitur optimus Princeps. Intolerabilis est insolentiae, muneris Pontificii facere Imperium: quod Friderico Principum auctoritas rite detulerat; ita ut sollennem caerimoniam Romanae coronationis Pontifex sine flagitio denegare non posset. Neque ulla in Ecclesiam et Ecclesiasticos iniuria à Friderico orta est: Sed Pontifices, benignitatem Imperatoris singularem erga Ecclesiam, ingratissimo ferentes animo, modo Episcopos in eum exstimularunt, modo turbas et rebelliones undique concitarunt, ut redigerent in ordinem, quem revereri, et obsequio demereri divina humanaque lege tenebantur. Scilicet huius Imperatoris potentia, vires, prudentia, magnitudo animi, rerum bellicarum peritia, formidolosa fuere Romano sacerdotum senatui. Ut recte iudicat Aventinus; additque: Visum est flaminibus Romanensibus [Note: lib. 7. p. 535.] Imperium Germanum magis florere, quàm ipsis utile foret. Placuit id contundere, atque discordia non solum debilitare; sed in cineres quoque atque favillas redigere, et Fridericum huncce à fastigio rerum humanarum deturbare. Haec Innocentio, haec Honorio et Gregorio mens. Egit bonam causam non segniter Petrus de Vineis.
De ingratis erga Parentes liberis divinae [Note: Novel. 115. c. 3.] humanaeque literae amplissime decernunt: nobilisque exstat legislatio Imperatoris Iustiniani; quam interpretationes ex omni aequitate undique repetitae supplent. Huius loci est etiam officium tou= a)ntipelargei=n sive th=s2 a)utipelargw/s1ews2 seu mutuam alimentorum et sustentationis vicem exhibendi parentibus; divina lege praeceptum: quo, iuxta interpretes Hebraeos filius tenebatur, ut cibum et potum parenti subministraret, uti et vestitum; ex eo scilicet, quod Patris est, seu ex bonis paternis: quibus si careret, cogendus erat filius, si ipsi bona essent, ut utrumque aleret parentem, in quantum posset. Cui tamen sanctissimo, et quod iuri divino respondet, officio derogatum voluit glossa Pharisaica, in quam invehitur Christus Matth. 15. 5. Marc. 7, 11. Ad quem locum explicandum pertinebunt, quae annotarunt praeclarissimi Viri, Dilherrus disput. tom. 2. disp. 3. 9. 5. et Seldenus de I.N.et G. iuxta disciplinam Hebraeorum, VII, 2. Solonis [Note: Diog. Laert. in Sol. lib. 1. controv. 1 et 7.] lege, qui non alerent parentes, infamia not abantur. Apud M. Senecam annotatur lex: Liberi parentes alant, aut vinciantur. Demetrius Triclinius ad Sophoclis Electram: pa/ntwn ga\r tw=n nomi/mwn kai\ dikai/wn tou=q) e(\n krei=tgon kai\ me/giston para\ pa/ntwn a)nakhru/tgetai, fronti/da poiei=sqai patro/s2. o( *qeo\s2 a)pode/ xetai kai\ e)us1ebe\s2 logi/zetai. Inter omnia iure et legibus constituta, unum ab omnibus optimum et maximum celebratur, patris curam gerere. DEUS hoc suscipit, et pium iudicat.
Praeceptoribus non multum infra parentes deberi, nemo fuit bonus unquam, aut non barbarus, qui negaret. Magnificâ prorsus, et in [Note: orut. 8.] primis morata commendatione Iulianus effert beneficium Eusebiae Imperatricis, à qua libros Philosophorum, Historicorum, Oratorum, Poetarum acceperat, id est, verum ad prudentiam et virtutem comparandam praesidium: omnisque humanitatis expertem censet, qui non cupiat gratiam referri tanti muneris auctori. Quanto autem plus debetur gratiae ei, qui non libros, sed librorum intellectum usumque praemonstrat, id est, fido praeceptori? Sed hoc vinculo facile se ingrati expediunt scilicet. Quid enim? adolescens debui, inquiunt, quod debere desii, postquam eo loco constitutus sum, ut praeceptorem meum queam despicere. Tum: Operae pretium ei numeravi. quid potest à me desiderare amplius? Puto non defuturos, qui per magnitudinem animi nihil desiderent amplius: praeclare imo secum agi putent, si non experiantur hostes, quos educarunt discipulos. Sed quâ auctoritate possit fieri, ut lex aeterna habeatur pro temporaria, et brevi circumscribatur tempore pietas, cuius causa perpetua est, parum in expedito est. Respondeat his hominibus Seneca, felix cetera, nisi discipulum [Note: 6. de benef. 15.] habuisset Neronem. Iso modo, inquit, ne medico quidquam debere te, nisi mercedulam dices: nec praeceptori, quia aliquid numer averis. atqui omnium horum apud nos magna caritas, magna reverentia est. --- Quid ergo? quare et medico et
praeceptori plus quiddam debeo, nec adversus illos mercede defungor? Quia ex medico et praeceptore in amicum transeunt, et nos non arte, quam vendunt, obligant, sed benigna, et familiari voluntate. Ostendit deinde sollicitudinem et unicum affectum [Note: lib. 3. c. 6. vid. Val. Max. 9. 5. 2. Gell. 3, 8. 6. benef. 36.] medici, aegro suo timentis: ad exemplum Philippi apud Curtium: longe dissimilis scilicet, alterius, quo Pyrrhus utebatur, venefici timocharis; aut impostorum, quos iterum describit Seneca: Multiques auxerant morbos, et incit averant, ut maiore gloria sanarent, non potuerunt discutere, aut cum magna miserorum vexatione vicerunt. Progressus à medico, ad praeceptorem, hic quoque distinguit vulgarem praeceptoris operam et singularem ac familiarem. [Note: 3. benef. 16.] Ne praeceptorem quidem, inquit, habeo, cur venerer, si me in grege discipulorum habuit; si non putavit dignum propria et peculiari cura, si numquam in me direxit animum: et cum in medium effunderet, quae sciebat, non didici, sed excepi. Haec si exigentur ad normam sanctioris philosophiae, non sustinent censuram cordati iudicis: nisi comparandi meriti causa, non dissolvendi, dicta acceperis. Sequitur enim de peculiari opera: Alter (praeceptor) rursus in docendo, et laborem et taedium tulit, praeter illa quae à praecipientibus in commune dicuntur, aliqua instillavit ac tradidit, hortando bonam indolem erexit, et modo laudibus fecit animum, modo admonitionibus discussit desidiam. Tum ingenium latens, et pigrum, iniecta (ut ita dicam) manum, extraxit: nec quae sciebat, maligne dispensavit, quo diutius esset
necessarius, sed cupiit, si posset, universa transfundere. Ingratus sum, nisi illum inter gratissimas necessitudines diligo. Adicit plura in hanc sententiam: quae surdis plerumque auribus occinuntur.
Patronorum officia, etiam in foro, gratum reposcunt animum, non tantum, ubi gratuita [Note: Tac. 11. A. 6.] sunt, sicut apud Romanos quodam tempore; sed etiam, ubi emolumentis aestimantur: si patronus, non suo quaestui inhiavit, sed meis commodis prospexit; ad inimicorum insidias occurrit, excubavit, timuit; nihil diligentiae, et amoris pro causa reliquum fecit, id est, si amicum se praestitit. Quare ingrati merito apud omnem posteritatem reus est Populius Ciceronis interfector. Controversiam ita proponit [Note: lib. 3. controu. 17.] M. Seneca: Popilium parricidii reum Cicero defendit: absolutus est. proscriptum Ciceronem ab Antonio missus occidit Pepilius, et caput eius ad Antonium retulit, accusatur de moribus. tamquam ingratus scilicet. id quod amplius interpretatur [Note: 5. 3. 4.] Valerius Maximus, facundâ commemoratione sceleris, quam ita claudit: Invalidae ad hoc monstrum sugillandum literae: quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit; alius cicero non exstat. Capitonis apud Senecam ista est oratio: Deduxi ad vos reum omnium, quos terra sustinet, nocentissimum, ingratum, impium, percussorem, bis parricidam: nec tamen timeo. [Note: Conf. Val. Max. et M. Senec.] patroni viderint. nemo à Popilio quidem, nisi post beneficium occiditur. Quod defenderit Cicero hunc Popilium, ex historia desumptum
est: quod in causa parricidii defenderit, ab ingenio declamatorum est, qui nocentiorem voluerunt reum facere, et occasionem sententiis ac figuris quaerere. Etiamsi autem in privato iudicio defensus sit, ingrati animi crimen ac invidia non simplex in reum in cumbit. Naturale est enim, ut quod in nullo patrono oportuit, indignius sit factum in Ciceronem patronum, quae Latronis est sententia. De manumissorum et libertorum grato ingratove in patronos animo eiusque poena, iure civili Romano Graecoque abunde decretum est. Patrocinii nobilioris genus, quod Romae instituit Romulus, partim lege publica, partim pactione privata, partim moribus et institutis continebatur: denique mercenaria res tota facta est, et ex formula conventionis iudicanda. Sicut autem sancta inprimis Patroni et clientis antiquitus nomina sunt: ita haud dubie invisum fuit et animadvertendum crimen, cliens ingratus. Atque [Note: Serv. ad 6, Aen.] si LL.XII. Tab. proditum fuit, Patronus, si clienti fraudem fecerit, sacer esto: Non immerito credas, clientis quoque in patronum fraudem, severa lege vindicatam esse. Quamquam clientium infirmitas, ab iniuria potentiorum, per illam legem vin dicata, non aeque ad nocendum efficax aestimari potest. Sed in hoc genere necessitudinis, cum beneficium et observantia utramque paginam faciant, de quibus in vicem pugnabant veteres, proditae non reperiuntur in iudicio querelae. Ingrati scilicet querela ad beneficii auctorem spectat, ac eius nomine
instituitur: aggravaturque, si is pater aut praeceptor, aut patronus, aut hospes fuerit.
Nam et hospitii sanctimoniam, non virtus modo et humanitas, ut hodie, sed iura etiam et leges definiebant. Omni autem lege fortius sacravit iura hospitii Philippi Macedoniae Regis severitas: qui improbissimo militi, ingratissimo hospiti, avidissimo naufrago, stigmata inscripsit, ingratum hospitem testantia. quasi diceret, [Note: 4. de benef. 38.] interprete Seneca. Aequum est, intra fines regni mei, te literas ist as oculis inscribendas, durissima fronte circumserre; ostende, quàm sacra res sit mensa hospitalis: praebe in facie tua legendum istud decretum. -- -- Magis ista constitutio sic erit rata, quam si illam in aes incidissem.
Et si quidem lex adversus ingratos in aliqua civitate ferenda sit, nemo suaserit, dubia aut incerta comprehendi. Nemo postulabitur ingrati, qui nondum reddidit beneficium; qui minore mensura reddidit; qui non reddidit ei, de quo dubitari potest, an dederit beneficium. In confesso sint merita oportet: in confesso crimen ingrati animi. Quod cum multiplex sit, duabus tamen praecipue rebus cernitur: vel cum dissimulatur et negatur beneficium; vel cum bene meritus dictis factisque laeditur. Illud prius genus ingratorum, crebrum et frequens; hoc posterius, tamquam ferinae cuiusdam et inhumanae pravitatis, rarius existimavit [Note: orat. 3. p. 191.] Iulianus. cuius sententiam exempla novissimi temporis non affirmant, legislatorem autem potius monent, ut increscentibus vitiis
modum statuat. Praecipua scilicet legis condendae industria in eo versabitur, ut ii coërceantur, qui homines de se sine controversia bene meritos, calumniis, maledictis, iniuriis, molitionibus inimicis ac hostilibus violant. De quibus Carolus Paschalius in censura animi ingrati (cap.29.) (in hunc modum disserit: Insigniter ingratus is est, quem non modo tibi beneficio non adiunxisti, nec solum pro benefactis gratiam non reddit, sed maledicta, eaque insuper malefactis cumulat. Cui plus debet, hunc magis odit, ex obligato ac debitore fit inimicus, numquam non periniquus, ir arum, minarum, vitionis plenus. Hoc deterrimum genus hominum, è quibus nihil nisi messem mali metere licet, quidam assimilant arieti, qui altorem suum saepe cornibus incursat. Ego potius talem dixerim esse lupum illum, de quo exstat Graecum epigramma, to\n lu/kon e)c i)di/wn mazw=n tre/fw. --- --- Hoc genus ingratorum notat Sapiens hisce verbis: Qui, inquit, reddit mala pro bonis, non recedit malum de domo eius. In dissimulatoribus et inficiatoribus beneficiorum, relinquantur, puto, suis moribus, qui de beneficio accepto, non satis evidenter possunt convinci. Sed qui indubitabilibus sunt beneficiis affecti, ope adiuti, liberalitate sublevati, doctrina eruditi, cura educati; hi, si inhumanâ impudentiâ velint inficiari merita, et quod plerumque sequitur, maleficii sui turpitudinem minuere; illi malo domandi fuerint.
In utroque hoc genere eminent flagitii atrocitate, quibus beneficia eo usque laeta sunt, dum
[Note: Tac. 4. A. 18.] videntur exsolvi posse; ubi multum antevenere, pro gratia odium redditur. Ex odio iniuria; exiniuria novum dium. Proprium enim humani [Note: Tac. Agr. 42.] ingenii est, odisse quem laeseris. Hoc habent pessimum animi magna fortuna insolentes; quos laeserunt, [Note: Sen. 2. de Ir. 33.] et oderunt. Et descripsit quidem ingratorum ingenia moresque, turpitudinisque tantae notas et insignia in literas misit, eademque opera quasi suasoriam legis adversus ingratos [Note: Paraenes. advers. ingratos, tom. 2. oper.] concinnavit doctissimus vir Lilius Greg. Gyraldus; omisit autem, sive reperiri non credidit, pessimum genusingratorum, qui cum inficiari non possint manifesta hominum de ipsis praeclare meritorum beneficia, quorum tamen hostili interim odio flagrant, invertere totam causam, et à sensu horribilis fallaciae avertere mentes aliorum conantur, ementiendo sine nomine et ex longinquo beneficia, velut in eos collata, erga quorum verissima beneficia se ingratos praebent, cum tamen nec voluerint, nec potuerint facere quod iactant, manifestaque rerum fide et invictis argumentis mendacii ac vanitatis argui possint. Interea apud homines rei totius ignaros, famam ingrati animi, cuius sibi conscii sunt, obliterare, atque ultro querelam illam serere student, quam adversus ovem in fabulis lupus orditur. Ceterum inauditae malitiae fraudem, operae pretium est victuris chartis detestari peculiari cura, qua Charites ornabuntur.
Quin autem manifesta eiusmodi et nefaria ingrati animi crimina, lege describi atque
coërceri queant, quid relinqui dubitationis potest? quod in liberis Iustinianus Imperator, quem ante laudavimus, in exemplum prudenter graviterque perfecit. Poena, ut statuatur more Persarum in ingratos, multas ob causas, nemo [Note: lib. 23. c. 31.] suaserit. neque antiqui, usquequaque probarunt. Ammiani Marcellini notus est locus: Leges apud Persas impendio formidatae. inter quas diritate exsuperant, latae contra ingratos, et desertores. Ignominiam statuere notabilem, loco poenae, consultius est: ad quam delendam expiationibus quibusdam locus non praecludendus esset.
At, inquis, quin ferre adversus ingratos leges possint, penes quos condendi iuris potestas est, nemo abnuat. An autem consultum sit hoc facere, non aeque in expedito est. Nos illam disputationem nunc ingredi non constituimus, nisi quod ex allatis haud pauca huc faciunt. Sunt exempla gravissimarum nationum: est ratio summa in rei utilitate, ad finem publicae felicitatis consequendum necessaria; cum non minus ingrati animi vitium omnes morum labes continere aut trahere credatur, quàm gratus animum omnium virtutum proventu ac necessitudine celebratur: est increscens hoc aut illo aevo hominum pravitas, et ingratorum multitudo; qui in aliis discunt et experiuntur, quod paulo post adversus patriam exerceant: Sunt alia momenta, quae tempus, locus, et componendae disciplinae publicae ratio suppeditare solet.
Senecae rationibus plerisque iam responsum est, nec multum proficit sollicita illa beneficii et debiri distinctio. Quasi minus debeantur, quae ex lege naturae, et summa iustitiae ratione, etiam extra civilem formulam, debentur; quàm ea quae civilibus decretis sanciuntur. Ut taceam, illam sententiam ad eos tantum ingratos pertinere, à quibus reposcitur beneficium; sive qui reddendi beneficii causa appellantur: cum potior de iis quaestio sit, qui pro bona gratia malam reddiderunt, beneficiumque maleficio rependerunt. Sed nec illa Stoicorum iactantia apud legislatoris aures tempestive promulgatur, quâ altiora subinde consilia, neque ex virtutum regulis, sed instituto quodam gloriae extra ordinem petendae, aestimanda in ore habent. Sicut autem, iniurias etiam maximas, ex proposito quodam sublimiore, tolerare, nemo vetatur: ita ut hoc faciat quisquam, nullus legislator, nullus iudex, quorum munus sanctissimum in prohibenda et punienda iniuriâ praecipue versatur, praecipere solent.
[Note: 30 de benef. 17.] Denique Seneca de poena ingrati disputans, Quid ergo? inquit, impunitus erit ingratus? Mox decernit ei poenam, odium publicum, suppliciorum gravissimum; iram deorum, tormenta conscientiae, tristem et morosam vitam: cum ex diverso gratus homo aequali perpetuaque voluptate fruatur. Comparari autem potest (ita pergit) utriusque vita. cum alter tristis sit et sollicitus, qualis esse insiciator ac fraudulentus solet; apud quem non parentum qui debet, honor est, non
educatoris, non praeceptorum: alter laetus, hilaris, occasionem referendae gratiae exspectans, et ex hoc ipso affectu gaudium grande praecipiens; nec quaerens quomodo decoquat, sed quemadmodum plenius uberiusque respondeat, non solum parentibus et amicis, sed humilioribus quoque personis. Et iam antea de [Note: 3. benef. 6.] crimine ingrati dixerat: neque absolvimus illud, sed --- --- tantum odio damnavimus, et inter ea reliquimus, quae ad iudices Deos mittimus. Imitatur [Note: I. B. 2, 20, 20.] Grotius hanc sententiam, cum talia peccata DEO vult punienda relinqui, qui et ad ea noscenda est sapientissimus, et ad expendenda aequissimus, et ad vindicanda potentissimus. Loquitur Grotius de peccatis, quae nec directe nec indirecte spectant ad societatem humanam, aut ad hominem alterum. Tale autem peccatum esse ingrati animi vitium, in manifestis illis et enormibus speciminibus, quae ante designavimus, concedi nec potest nec debet. quod et Feldeno observatum. Itaque crimina ingrati animi, quatenus incertam aestimationem habent, lege non coercentur: quando autem clara sunt et indubia, in libertis, in liberis, etiam ius Romanum punivit. cum id, rei publicae intersit, et ad salutem civitatis pertineat. Quare et [Note: Strictur. ad censur. Feld. 1. 3.] Graswinckelius, Grotii mentem ita explicat, ut omissionem gratiae, non offensionem aut laesionem intelligamus. additaque: Gratitudo adversus parentes ac patronos etiam cogi potest. non enim in arbitrio liberorum et libertorum est, gratum esse, sicut aliorum quorumlibet. Quae postrema verba, comparationem habere possunt,
sententiam absolutam tueri non possunt, neque enim, accurate loquendo, dixeris: cuiusquam arbitrio relinqui, gratus velit esse, an ingratus. Si itaque Grotius dixerit, in suscipiendo bello non temere suadendum esse, ut adversus ingratos suscipiatur, si nulla alia causa accesserit, reprehendi non debet voluntas, restringere bellandi licentiam conantis. Sicut nemo facile iudicaverit: hic populus adversus libertatis suae auctores et defensores cornua erigit, insolentemque se et ingratum praebet, ergo armis petendus et ad officium redigendus est. Verum, so iniuriae aliae manifestae, quae bello iustam causam dant, accesserunt, ingrati animi vitium in suasoriis rationibus ad bellum impellere potest tam indigne laesos.
Qui interim legis iudicisque beneficio tueri se ab ingratis nequeunt, et ad DEI tribunal, ut ante dictum est, remittuntur, illi et ipsi, nontam vindictae studio, quàm fiduciâ auxilii, pietatis memores, ac inter hostiles ingratorum insultus, caritatis non obliti, ita suam causam cupiunt agere, ut emendari ingratos non everti desiderent. Sciunt quae ingratos poenae apud [Note: Ps. 41. et 55. et 109.] Prophetam inevitabili oraculo denuntiantem maneant: sed mallent illas deprecari, quam imprecari. Igiturintra hos limites oratio eorum decurrit: Vides, Optime Maxime Deus, qui ingratos odio et poenâ damnâsti, gratos praemiis promissisque incitasti, nos hostilibus insidiis peti ab iis, quos aluimus, quos educavimus, neque furoris adversum nos summi
quicquam reliquum fieri; vides nostra beneficia immanibus maleficiis rependi. Non ignoras, qui omnia scis, quotiens et quantum ignoverimus: candidaque et simplici mente, erroribus humanis, quae, ut res docuit, inhumanae pravitatis erant, tribuerimus. Sed in laesam totiens patientiam, furor insurrexit semper acrior: neque aliud quam interitum eorum speravit, qui tuâ hactenus sustentante dexterâ steterunt. Conserva nobis tua munera, DEUS Optime: resiste occultis insidiis, retunde apertas molitiones, dissipa conatus, obiurga bella nullos habitura triumphos. Fac ut ad se, et ad te redeant, qui hominem exuerunt, et tua praecepta conculcarunt. Nos ad veniam dandam semper erimus parati. en gregem nostrum, qui se tibi in clientelam et fidem tradidit! hunccine tu, Patronorum Maxime, calumniis inquinari, odiis oppugnari, iniuriis affligi, vivus vidensque (vivens in perpetuum, videns [Note: Psal. 86, 17.] omnia) patieris? Fac mecum signum in bonum; ut videant, qui oderunt me, et confundantur: quoniam tu, Domine, adiuvisti me et consolatus es me. Huiusmodi preces non magis possunt vanae esse, quam certum fixumque est; DEUM esse, fuisse, futurum esse gratorum patronum, ingratorum vindicem, qui suo digito scripsit legem, Ingrati sit actio.