AD societatem civilem colendam, quam ipsa natura hominibus commendat, non parum facit indigentia mutui auxilii, quo diversarum rerum, actionum, operarum commercio atque communicatione obtineatur id, quod ad vitam felicem omnium et singulorum sufficere videtur. Quotiens autem diversigeneris res commercio quodam permutari debent, comparatione et exaequatione earum opus est, ne alter plus habeat, alter minus: quod à iustitia, virtute vere civili, et societati tuendae destinata, alienum est. Quomodo ista exaequatio fieri debeat, non [Note: lib. 5. cap. 5.] perfunctorie disputat Aristoteles, in Nicomachicis, et summam in id confert; ut natura quidem et re vera, indigentia sit illa mensura, quae res diversissimas comparat aequatque; in locum autem indigentiae ex instituto succedat nummus, stoixei=on kai\ pe/ras2 th=s2 a)llagh=s2, ut alibi vocatur, elementum et terminus sive instrumentum commutationis rerum. Verba sunt: dei= a)/ra e(ni/ tini pa/nta metrei/sqai ---- ---- tou=to d) )esti\ th=| me\n a)lhqei/a| h( xrei/a h( pa/nta s1une/xei. ei) ga\r mhqe\n de/ointo, h)\ mh\ o(moi/ws2, h)\ ou)k e)/stai a)llagh\, h)\ ou)x h( a)uth/. oi(=on d) u(pa/llagma th=s2 xrei/as2 to\ no/mis1ma ge/gone kata\ s1unqh/khn. Oportet igitur unum quid esse,
quo omnia (quae commutantur inter se) metiamur. Id autem revera quidem est indigentia, quae cuncta continet. Nisi enim indigerent aliqui, aut non pariter, vel nihil mutaretur contrahereturve, vel non eodem modo. In vicem autem indigentiae ad res commutandas successit nummus ex instituto. Contextum philosophiae Aristotelicae eleganter exhibet in iis quae praecessere, Michaël Ephesius: h( koinwni/a e)sti\ dio/ti a)llo\ stomen, a)lla/stomen de\ dia\ th\n i)s1o/thta. i)=s1a de\ gi/netai, dia\ th\n s1ummetri/an. s1ummetri/a de\ dia\ to\ no/mis1ma. w(/ste mh\ o)/ntos nomi/s1matos s1ummetri/a ou)k e)/stai. s1ummetri/as2 de\ mh\ ou)/s1hs2, ou) d) a)llagh\. th=s2 d) a)llagh=s2 oi)xome/nhs2, oi)/xetai kai\ h( koinwni/a. Communitas inde est, quod contrahimus res et commutamus. Commutamus autem propter aequalitatem. Aequalia fiunt per convenientiam, sive eandem mensuram. Convenientia est per nummum. Nummo enim sub lato, non erit convenientia eiusdem mensurae, sive comparatio ad eandem mensuram. Sublata tali convenientia, non contrahetur commutatio. Sublata commutatione, intercidit communicatio sive communio. Quod ait, sublato nummo, non fore aliquam rationem reperiendae aequalitatis, ita accipi debet, ut absque nummo interdum difficulter eam reperiri dicamus. Ante nummum inventum, non fuit nulla ratio reperiendae aequalitatis, sed interdum difficilior, in permutandis rebus. Cetera iam melius et clarius Andronicus Rhodius exsequitur: h( me\n ou)=n xrei/a fu/s1ei kai\ a)lhqei/a| me/tron e)sti\ tw=n pragma/twn. a(/uth ga\r pa/ntas2 ei)s2 e(\n cuna/gei. no/mw| de\ kai\ kata\ s1unqh/khn to\ no/mis1ma. Indigentia ergo natura et revera
mensura est rerum; illae enim omnes ad communionem adducit, sive in unum omnes cogit: ex instituto autem, nummus. Qui scilicet est u(pa/llagma th=s2 xrei/as2 sive in locum indigentiae succedit. dia\ tou/twn toi/nun tw=n me/trwn gnwsqei/s1hs2 e(ka/stou th=s2 a)ci/as2 tw=n e)/rgwn, a)llagh\ i)s1o/r)r(opos e)/stai kai\ kata\ to\ a)na/gon. Cognito ergo per has mensuras uniuscuiusque rei pretio, commutatio pro portione et aequalitatis momento fieri poterit: Ex quibus apparet, aliter indigentiam, aliter nummum ad res metiendas adhiberi: et indigentiam quidem naturaliter non modo ad contrahendum impellere, sed aliquando etiam pretium ipsum metiri sive definire; nummum vero, accurate loquendo, non definire pretium, sed esse pretium: neque adeo tam mensuram rerum commutandarum quàm instrumentum commutationis ex constituto praestare. Propositis enim exemplis Aristotelicis reperiendae aequalitatis rerum interveniente nummo, semper adhuc quaerendum erit, unde et quomodo aestimatio rerum taxatioque debeat fieri, ut mensura pretii definiatur.
Pretium in hac quaestione nobis est non pecunia tantum, sed in permutatione etiam rerum, is à quo contractus incipit, sive qui pro sua re aliquid sibi dari postulat, alteri eam, ut pretium pro re invicem accipienda tradere intelligitur. Neque minus emptio habenda est, [Note: hist. nat. 33. 1.] quae ita contrahitur. Recte enim Plinius in laudanda permutationis consuetudine, Homeri auctoritate usus, Ita enim, inquit, ut opinor, commercia victus gratia inventa: alios coriis boum, alios, ferro captivisque rebus emptitasse tradit.
Quid? quod accidere tot post inventum nummum saeculis potuit, ut penuria pecuniae ad permutandi consuetudinem rediretur. Id quod [Note: aed ann. Chr. 958. l. 2. Annal. Flandr.] de Flandris annotavit in Annalibus eius gentis Meierus. Sive igitur pretium nummo constet, sive re alia, quae datur pro iis quibus indigemus, sive partim nummo, partim re alia: requirendum utique erit, si aequalitatem, ipsam commutationis animam, amamus, quis debeat esse pretii modus, sive ad quam oporteat mensuram exigi, quanti unaquaeque res valeat. Sic Homerus, aestimationes rerum ita fecit, ut centum boum arma aurea permutasse Glaucum diceret cum Diomedis armis novem boum. Ut [Note: l. d.] verbis Plinii dicamus. Et cum res geritur pecunia, quantum nummorum peti darive aequum sit pro re, quam velis comparare, prima et maxima disceptatio est. Haec erit nobis Mensura pretii.
In qua reperienda minus difficultatis et dubitationis proponeretur, si Lex omnibus rebus pretium statuere semper posset. Sed quoniam ingens est varietas rerum temporumque, neque uno diu modo singula aestimari possunt, maiori visa est indigere libertate commutatio rerum, permissumque, ut contrahentes ipsi rei suae legem dicere possent, tum in quamtum vellent alienare nollentve, tum ne alio quam vellent pretio alienarent. Cum praesertim in ipso dominio rerum naturaliter haec libertas inesset: exercenda tamen in vita sociali, quatenus iustitiae societatem continentis, et communis
utilitatis civilis, ad quam societas in partibus tendit, rationes ferunt. Et quamquam libertas alienantium temperari videbatur aequa libertate ementium sive alterius partis contrahentium, quae non magis cogeretur scilicet maiori quàm vellet pretio sibi rem comparare, quàm alii, minore quàm vellent distrahere: indigentia tamen et necessitas saepe emptori, ut in celebriore exemplo maneamus, extorquere potuit, ut iniquae venditoris voluntati consentiret, dum pudoris et iustitiae, ubi metus abest, postrema fere apud vulgus ratio habetur. Quo fit, ut ad summae potestatis civilis officium in hoc negotio redeatur: quae inaequalitatem, fori pestem, vinculis legem coërcet, magistratuum auctoritate moderatur, iudiciis emendat. Ita constituuntur leges, quae et certas ob causas et necessario tempore cogunt vendere nolentes, et rebus vendendis certa definiunt pretia. Sed et magistratus creantur foro rerum venalium praefuturi: adduntur et curatores, quibus eadem cura, non eadem potestas; ut Aristoteles diligenter distinguit. Qui et [Note: 6. Polit. 8. adde 4. 15.] a)gorano/mon describit a)rxhn\ e)forw=s1an peri\ te ta\ s1umbo/laia kai\ thn\ e)ukos1mi/an, magistratum qui videat ne quid iniqui circa contractus et commercia rerum, tum ne quid indecori circa bonos mores fiat. Suidae a)gorano/moi sunt o(i kata\ thn\ a)gora\n w)/nia dioikou=ntes2 a)/rxontes2 magistratus, qui res in foro venales [Note: in Acharn. p. 29.] administrant. Scholiastes Aristophanis, logista\s2 eosdem vocari ait, quod interpretatur Franciscus Portus; qui res venales aestimant, et
pretium earum statuunt, et ideo aestimatores appeliantur, ut ratiocinatores, quod rerum rationes ineant. Quamquam aliud genus logistw=n sive [Note: v. logistai\.] e)uqu/nwn Athenis fuit, de quibus Suidas ex Dinarcho et Andocide. Agoranomos autem omnibus rebus venalibus praepositos, excepto frumento [Note: orat. 21. contra frumentar.] Hesychio a)gorano/mos est dikasth\s2, o( e)n th=| a)gora=| ne/mwn to\ di/kaion. Plautus agoranomos cum Aedilium munere comparat in illis:
[Note: Captiv. act. 4. Sc. 2. v. 43.] --- -- Edictiones aedilitias hic habet quidem:
Mirumque adeo est, ni hunc fecere sibi Aetoli agoranomum.
Non tantum igitur per magistratus ordinarios obviam itur fraudibus, sed laesi etiam extra ordinem officio et arbitrio iudicis sublevantur. Si summatim dicendum est, pretii mensura inquiritur, et aestimatis rebus in commutatione aequalitas definito pretio statuitur vel à contrahentibus, vel à summa civili potestate. Contrahentes vel suo arbitrio consensuque rem conficiunt; vel arbitrio alieno aestimationem delegant, staturi eo, nisi à viri boni aequitate plurimum recesserit. Summa potestas vel lege definit rerum pretia; vel per magistratus et curatores aequalitatem in contractibus constituit; vel iudicio, quod deerratum est, corrigit. Neque aliud dicunt, qui aliter partiuntur.
Quicquid autem in hoc genere vel iustitiae studio vel prudentiae ope, publice privatimque laboratur, eo potissimum fine stat, ut vera pretium iustum mensura metiantur, qui rerum
commutationi consultum volunt. Quaenam illa sit, quaeritur. Sententia Aristotelis, quam ante tetigimus, indigentiam nobis forte commonstraret, hoc sensu: Quo magis aliqua re indigemus, eo maius ei pretium statuere debemus. Sive, ut clarius et rectius dicamus: Quo quis magis re aliqua indiget aut indigere se putat, eo liberalius metitur pretium eius rei, eo maiore iudicat pretio sibi eam rem comparandam. Crescit ergo et decrescit pretium pro maiore aut minore indigentia. Sed indigentia haec recte explicanda est. Non enim idem est, quod utilitas maxima aut necessaria in vita commani. Exemplis agendum est. Frumentis quidem vita communis indiget, ut vix ulla re magis. At nondum haec est indigentia quae pretium in ubere proventu attollit: sed tum demum, quando penuria frumenti illis aut illi, pro rerum praesentium statu, reddit rem arduam; eisque persuadet, ut pro pauco frumento multam pecuniam reddant, id est pecuniam in tali comparatione in vilioribus habeant; quam alio tempore, cum non eadem premit indigentia, pretiosius aestimarent, et minore modo contra frumentum, exaequarent. Quod subtiliter exposuit Michaël Ephesius. Potest accidere in bello, et extra bellum, ut ad perficienda coepta opus habeas aliqua merce, quam velis comparare ab eo, qui nec abundat ea, et tua pecunia tantopere non eget, ut carere nequeat. certe maior illa indigentia tua coget te descendere ad conditiones venditoris, modumque
pretii ex modo necessitatis definiet. Extremae necessitatis exempla, quae nostra vidit aetas, non attingam: in quibus non inhumanum minus fuit accipere quaedam, quàm miserum offerre. Sunt interim multi necessitatis gradus, qui ad pariendam naturaliter querelam iniquae aestimationis non valent.
De indigentia nescio an idem voluerint dicere, idem certe non dixerunt, qui fundamentum pretii maxime naturale posuerunt, utilitatem rei et necessitatem, sive aptitudinem ad exhibendum usum aliquem in vita communi. Utilitas enim sive usus rei necessarius citra illam adiunctionem, de qua dixi, non est indigentia Aristotelica. Unde etiam si ista sumas, ut afferuntur, nihil minus verum est. Quicquid enim est, quo vita carere non potest, frumenta, vina, vellera, vestes, iuvenci, sal, ferrum, non maiore veneunt pretio, ob usum quem habent maximum atque necessarium, sed viliore pretio, quàm eorum pleraque, quae minorem usum praestant, comparantur. Imo ad singularia Divinae Providentiae humanis necessitatibus prospicientis munera hoc referendum est, quod pretio non magno, res omnium utilissimae [Note: de C. D. 11. 16.] et maxime necessariae parantur. Augustinus quidem posuit illum pro suo cuiusque usu aestimationis modum: Sed ad mensuram pretii reperiendam parum dixit. Quando inutilia cum utilibus comparavit, mures cum pane, pulices cum nummis; et quaestionem mutavit, in conferendis equi et servi, gemmae et famulae
pretiis, quae non utilitatis ratione, quam ostendere decreverat, sed ex alia causa discrepant. Nihil enim hic quaetitur simpliciter, sed comparate. Non est tamen nulla utilitatis aestimatio in faciendo pretio. Pone duas domos in agro paribus exaedificatas sumptibus, et cetera vix inaequales, nisi quod una adversus impetum et incursiones munita, altera contra vim parum tuta sit. Non dubitem, quin utilitas munitae maius pretium mereri videatur apud emptorem non imperitum. Ita redituum modus, id est, utilitas bonorum, aedificiorum, praediorum, notam pretii constituit, sive metitur pretium: ut quo maiores sunt reditus, eo pluris esse credatur, quod aestimationi subicitur. [Note: l si quos. 16. C. de rescind. vend.] Quod et Imperatores i subhastatione decreverunt. Nam etsi ea quae plus sumptuum quàm fructuum habent, aliter aestimationem subeant, nemo tamen negaverit, redituum modum in pretio praediorum metindo rationem maxime naturalem suppeditare, reliqua plerumque opinionibusregi. Sed frequentius accidit, ut nequeamus dicere: haec res utilior est, ergo [Note: de benefic. 6. 15.] etiam maiore pretio venditur. Quare Seneca, obicienti, Quaedam pluris sunt quàm veneunt, respondet: etiamsi pluris ista sunt, non tamen ullum istic tuum munus est, ut non ex usu effectuve, sed ex consuetudine et annona aestimetur.
Monet hic ipse locus Senecae, ut de natura quoque rei cuiusque aliquid dicamus. Nam et haec videatur merito et iure, definiendo pretio [Note: Hist. nat. lib. 31. c. 3.] adhiberi. Plinius certe auro pretium ex naturali
nobilitate petit, quia rerum uni nil igne deperit, tuto etiam in incendiis rogisque durante màteria, quinimo quo saepius arsit, proficit ad bonitatem; deinde quàm minimum usu deteritur, cum argento, aere, plumbo lineae producantur, manusque sordescant decidua materia: tertio, nec aliud laxius dilatatur aut numerosius dividitur, utpote cuius unciae in septingenas et quinquagenas pluresque bracteas, quaternum utrobique digitorum spargantur: quarto, non rubigo ulla, non aerugo, non aliud ex ipso quod consumat bonitatem minuatve pondus: quinta pretii maioris causa est, contra salis et aceti sucos, domitores rerum, constantia: sexto, netur et texitur lanae modo, et sine lana. Quae omnia sunt ex naturali bonitate petita pretia. [Note: Gronov. de Sestert. lib. 4. c. 14.] Quae quo est perfectoior, eo etiam pretiosius censetur aurum, sicut ex probatione ad obrussam, et ex auro fiscali in massis obryzae inferendo apparet. Neque aliud magis spectasse videntur, qui proportionem auri ad argentum primo [Note: Plin. 34. 3.] quaesiverunt. In aere quoque natur alis nobilitas ab ea distinguitur, quae artisicio constat. Et in metallis plura huius generis occurrunt. In universum tamen aestimantibus vere dixisse videbitur [Note: 6. de benef.] bitur Seneca: res plerumque venire non suo, sed emptoris pretio.
Et quamquam Feldenus. indigentiam unicam esse mensuram pretii in commutandis rebus statuat, neque incommode explicet, quando definit indigentiam, quod sit necessitas quaedam obtinendi medii, quod abest, ad consequendum finem; ad quem alii recte iudicantes
de bono, alii speciem boni pro re amplectentes contendunt: vix tamen à communi et magis usitata loquendi consuetudine recedendum [Note: de I. B. 2. 12. 14.] putaverim, quo minus Grotium audiamus, qui non unicam hanc mensuram statuit, sed plura, quae ab aestimantibus rei pretium spectantur, enumerat.
[Note: l. 62. et 63. ad L. Falc. l. 33. ad l. Aquil. l. 3. §. 3. de act. empt. l. 8. C. de resc. vend.] Praecipuum in iis haud dubie est communis opinio et consuetudo, de rei pretio. Quam et iura civilia in dubio sequi iubent: prout temporibus et locis variat. Quoniam enim communi quasi iudicio multitudinis ista probantur, nemo iustam conquerendi causam habet in eo, quod omnibus aut plerisque videtur saltem ad tempus et cum aliqua latitudine placuisse. Plinius multarum rerum usitata et certa pretia passim consignavit, memorabili tamen cautione adiecta fine libri XXXIII: Pretia rerum, quae usquam posuimus, non ignoramus alia in aliis locis esse, et omnibus paene annis mutari, prout navigationes constiterint, aut ut quisque mercatus sit, aut aliquis praevalens manceps annonam flagellet: non obliti, Demetrium à tota seplasia Neronis Principatu accusatum apud consules; poni tamen necessarium fuit, quae plerumque erant Romae, ut exprimeretur auctoritas rerum. Est autem tanta in ipsa consuetudine definiendi pretia varietas, ut prodigio simile in malobathro, et oleo inde expresso referat idem Plinius à singulis ad trecentas [Note: lib. 12. c. 26.] libras, oleum in 60. libras pervenisse.
Variandi autem pretii, sive varie aestimandi plures solent esse causae, nunc iustae prorsum et
necessariae, nunc probabiles: est et, ubi iniquae, parum probabiles, fictae. Iustissima causa est ex negotiationis ratione, pluribus paucioribusve impendiis constantis. Qui enim in re importanda plus damni fecit aut sumptuum, haud immerito carius vendere poterit, quàm ubi minore impensa rem geri contigerit. Potest imo evenire, ut praemiis ultro invitandi sint, qui istas difficultates superare velint. Hinc Claudius, Princeps parum sane sapiens, sed alieno, et temporis [Note: Sueton, Claud. 18.] praesertim ingenio eruditus, negotiationibus certa lucra proposuit suscepto in se damno, si cui quid per tempestates accidisset; et naves mercaturae causa fabricantibus magna commoda constituit. Sumptibus proxima sunt pericula, discrimina, labores, augendo pretio. Quae aestimatio vix unquam equidem in civili commercio ad liquidum deducitur. Quod tu pretium ponis, inquit [Note: de benefic. 6. 15.] Seneca, traicientimaria, et per medios fuctus, cum è terrae conspectu recessit, certam secanti viam, et prospicienti futur as tempestates, et securis omnibus iubenti subito vela stringi, armamenta demitti, paratos ad incursum procellae, et repentinum impetum stare? huic tamen tantae rei praemium vectura (naulum) persolvit. Adde plura huius generis, quae sequuntur. Habent ista in tantum rationem, in quantum, usum: si sint res, quibus carere vita hominum commode nequit. Sed quis huc omparet luxuriosorum iudicia? [Note: Plin. hist. nat. 9. 34. Id. 9. 35.] quando ex tota rerum natura damnosissimum mare est, tot modis, tot mensis, tot piscium saporibus; quibus pretia capientium periculo fiunt. Sed
parum est, nisi qui vescimur periculis, etiam vestiamur: adeo per totum corpus, anima hominis quaesita maxime placent. Luxuriosi, ut coepi dicere, primam labem contraxerunt, tanti eas res taxando, quibus abstineri poterat. Nec mirum est, pauperes et diurno victu intentos accepisse conditionem primo necessitatis depellendae; subinde quaestu invalescente, et ipsos, quo maiore periculo viderentur parare magno vendenda, fabulis confictis et commentis auxisse rerum pretia.
[Note: Plin. hist. nat. 12. 19.] In Frumento aestimato, proponit exemplum Cicero Verrina tertia, quatenus ex difficultate [Note: cap. 81. etc.] vecturae pretium intendi frumento possit et debeat. Licebat magistratibus in provinciis ex S. C. et legibus in usus suos (in cellam) frumentum accipere si vellent, aut pro frumento pretium: quae aestimatio dicebatur: in qua re avarissimi quique infinitam pecuniam contrahebant, iniquum pretium sociis imperando. Quae Asconii Pediani verba sunt. Utebantur tamen praetextu quodam et artificio, ne exitu et ratione defensionis [Note: c. 82.] avaritia careret. Instituerunt, ut habet Cicero, semper ad ultima ac difficilima loca ad portandum frumentum imperare, ut vecturae difficultate, ad quam vellent aestimationem pervenirent. Ita si cui frumentum Philomelio Ephesum fuisset portandum, [Note: c. 83.] Video, quid inter annonam interesse soleat: video quot dierum via sit: video Philomeliensibus expedire, quanti Ephesi sit frumentum tantum dare potius in Phrygia, quàm Ephesum portare, aut ad emendum frumentum Ephesum pecunias et
legatos mittere. Hinc etiam pretium unius rei in diversis provinciae locis intenditur et remittitur, prout facilius, aut aegrius colitur ager, facilius aut difficilius adferuntur res venales, instruitur forum. Quae res ipsa ad quaestum aestimationis oipportuna fuit magistratibus, ibi frumentum accipere aestimatum volentibus, ubi erat carissimum. Valere ista ratio poterat in Asia, ut ostendit amplius Cicero, in Hispania, in iis provinciis, in quibus unum pretium frumento esse non solet. At in Sicilia, pari ad comparandum et portandum laboris et operis facultate; nulla huius aestimationis ratio iniri, nullus coauctionis modus excogitari poterat.
Plurimum potest etiam in augendo minuendoque pretio, sive in metiendo pretio, copia et inopia rerum. Quod exetnplo frugum et annonae [Note: lib. 18. c. 3. orat. pro dom. c. 7.] nae ostendit Plinius. Et Cicero, copiam frumenti, et annonae vilitatem, ut eodem pertinentia velut e)pechghtikw=s2 coniungit. Hinc consilia eorum, qui rem publicam administrant, ut magna copia inferantur, aut venum exponantur, forum denique omni abundantia rerum ad vitam utilium exuberet. Quibus plurimum adversantur cupiditates privatorum in monopolia intentae, quae efficiunt, ut pretia haud raro intendantur, etiamsi nulla rerum inopia subsit: quando scilicet
omnes compacto rem agunt, quasi in velabro olearii.
Quorum improbitatem leges propterea coërcere debent.
Pecuniae quoque copia aut penuria plurimum valet in commutandis rerum pretiis. Ubi enim pecuniae multum est, ibi pleraque carius venire videmus. In penuria pecuniae, pretia rerum necessitas imminuit. Quamquam, si cum Michaële Ephesio velimusloqui, aut aestimationem aliter facere, abundantia pecuniae vilius eius pretium facit, penuria carius. Neque minus videtur dare, qui in penuria pecuniae, dimidium pendit, quàm qui in copia eiusdem, totum. Id quod accipiendum est de copia et penuria pecuniae in universum in aliqua civitate, non de singulorum hominum copia aut inopia. Scilicet, quamquam pecunia, non tam facile ut res aliae, quae aestimantur, mutationem subeat, ideoque ut instrumentum commutationis placuerit: fit tamen interdum, ut pro copia aut raritate aliter atque aliter aestimetur. [Note: I. B. 2.12, 17.] Ad Grotii locum, ubi hoc notatur, Grasvvinckelius non vane monet, magnam pecuniae factam commutationem, ex quo superiore saeculo rex Hispaniarum ex Americanis insulis tantum auri argentique invexerit. Adeo, ut abundante per Europam Asiamque pecunia, pondus eius non simplici portione auctum sit. Crescente, inquit amplius, pecunia in quantitate, decrevit in pretio. Hinc est, quod pretia rerum aucta sunt, et per totam Europam quater tanti ematur, quanti prius: quadruplo creverint pretia. Itaque illud indubium est, pretium pecuniae imminui, si ex fodinis plus auri et argenti hauriatur. Nisi quod lege publica pretium pecuniae à
mutatione crebra vindicari potest et solet. Illud interim manet; quod in publica copia pecuniae homines carius fere emunt, in penuria, minuunt rebus pretium: ibi n on sentientes, propter copiam; hic aegre se expedientes ob penuriam.
Multum etiam potest ad augendum pretium, raritas rei: quam ab inopia seu paucitate et indigentia distinguimus: ut rarum sit, quod velk nemo alius, vel pauci habent, quomodo argumentum praestantiae Aristoteles inde petit Rhetoricorum primo, et Interpres Anonymus exemplo tou= li/qou tou= polutimh/tou gemmae singulariter pretiosae ostendit. Sic Cleopatra gerebat auribus cum maxime singulare illud, et vere naturae unicum opus, duos uniones, quorum alterum aceto dissolvit, alter dissectus Veneri in Pantheo dicatus est, teste Plinio. Inaestimabilis [Note: hist. nat. lib. 9. c. 35.] illi quidem pretii censebantur ob raritatem. Et adhuc h9die margaritarii, in unionibus magnae taxationis, sciunt, quantum valeat, quod rarissime reperitur. Requiri possunt quaedam huius generis, ab Anselmo Boot, in libr. de gemmis [Note: Sueton. Aug. 72.] et lapidibus. Principum filoka/lwn istud studium, inter visenda monstrare res raritate notabiles. Qtaxaretur ab illis numus Othonis [Note: v. Chifflet. de Othonibus aereis.] aereus (nam aurei reperiuntur) si posset undecumque erui? id quod desperarunt pridem peritiores, illosque, qui circumferuntur, progenuinis non habendos sciverunt. Apud Plinium legimus, corrupta moneta, artem denarii [Note: lib. 33. c. 9.] probandi inductam effecisse, ut ad raritatem redacto illo genere, falsi denarii spectaretur
exemplar, pluribusque veris denariis, adulterinus emeretur.
Raritati propinqua est, et aliquando congruit Ars. Quondam aes confusum auro argentoque miscebatur: et tamen ars pretiosior erat. inquit [Note: lib. 34. c. 2. lib. 33. c. 1. lib. 23. c. 11. Eclog. 3. v. l. 33. c. 12. et l. 34. c. 7. et 8. et de pictoribus plastisque lib. 35. c. 8. usque ad 13. de aliis 36. 5. et 37. 1.] Plinius. Et: Alibi ars, alibi materia est in pretio. Ut validius scilicet materia esset manupretium. Apud Poëtam, divini opus Alcimedontis celebratur: et Plinius nomina artificum aepe ut argumentum pretii aut pretiosi operis memorat: interdum et indicaturas addit. Nota et hodie res illis, vi signa et tabulas pictas aliave opera emunt venduntque. In ipsa aestimatione artis facienda, primam et praecipuam rationem haberi par est perfectionis atque absolutionis, quae ex profectu operum gradatim in maius evectorum intelligitur. Sicut Parasii exemplo [Note: 35. 10.] ostendit Plinius. Atque huius perfectionis ipsa indicia et lineamenta in pretio sunt, quod in iis ipsae cogitationes artificum spectantur, et manus [Note: Id. 35. II.] cum id agerent exstinctae, desiderantur. Accedit quod tempore et cura opus est, in artificiosis operibus elaborandis: et quod gnari artis ingentem inde voluptatem capiunt; denique quod fama et honor quidam in eos, qui opera insignia artificum amant ac possident, redundat.
Nam haec opinio de rebus eximiis decori et gloriae futuris habenti, aliquod etiam pretium facit augetve rebus. In quo genere enumerat Aristoteles ta\ peritta\, quae ad splendorem quendam pertinent: [Note: 1. Rhetor.] id est, secundum Interpretem
Anonymum komya\ kai\ poiki/la e)/rga, opera singularis elegantiae et varietatis: sicut opus aliquod ex auro argentove, magnitudine et pulchritudine praeclarum; aut coloribus quidem pictum sed exactissima et insuper abili arte, qualia antiquorum quaedam pictorum memorantur; aut domus magna et multo splendore adornata. timh\ ga\r ta\ toiau=ta tw=n e)xo/ntwn. haec enim, habentibus honori sunt.
Cupiditas porro rem habendi, augere pretium sive efficere potest, ut carius ematur vendaturque. Quo fit, ut nimis inhiantes mercibus emptores, male fere emere cogantur. Annaeum Senecam, magnum illud inter Philosophos [Note: lib. 14. c. 4.] nomen, refert Plinius, tanto praedii cuiusdam amore captum, ut non puderet inviso alias et ostentaturo tradere palmam eam (in melius scilicet evecti praedii) emptis magno pretio vineis. [Note: Gell lib. 12.] Huc referri debet, si non habens animum vendendi, emptoris cupiditati, cum conditione amplioris pretii obsequitur. Competitorum in primis concertatio cupiditatem faciet manifestiorem, et pretii intendendi occasionem venditori subministrabit. Qua de re Ciceronis dictum celebratur, qui aiebat: prudentis et cauti patrisfamilias esse, quod emere velit, empturum sese negare, propter competitores emptionis. Consuetudo licitandi adversus alterum, ad fraudes etiam [Note: 3. offic. 15.] deducta est. De quibus Ciceronis illud in Officiis. Non licitatorem venditor, nec qui contra se liceatur, [Note: adde Cicer. Verr. 3, 42.] emptor opponet. Cuius generis multa hodie in auctionibus accidere solent. Ex diverso, si quis urgetur vendere sua, decedet cupiditas
emptori: adeo, ut gratificari videatur, si bene emit. Optare equidem fas est in hoc genere emptores Scaevolas, ex Cicerone. Q. enim Scaevola [Note: 3. offic. 15.] P. filius, cum postulasset, ut sibi fundus, cuius emptor erat, semel indicaretur, idque venditor ita fecisset, dixit, se pluris aestimare: addidit centum milia. Sed ut id fiat, cum aliquis debito, aut sumptibus necessariis urgentibus sua distrahit, ex moribus saeculi nulla spes est.
Temporis non simplex habetur ratio in aestimandis rebus: non tantum, prout variat pretia, sicut ante dictum est; unde in aestimando pretio iusto, tempus contractus attendi solet: sed etiam, prout tempore res fit melior aut deterior. Quod fieri potest vel nulla accedente [Note: l. 3. §. 3. de act. empt. l. 8. C. de resc. vend. lib. 14. c. 7.] ope humana, sicut vina quaedam meliora fiunt aetate, quaedam non diu placere possunt, quae ob id minoris famae, Plinius refert: vel industria hominum proficiente pretio. Sicut eodem auctore discimus, opera et cultura Acilii Stheneli [Note: 14, 4.] vineas notae vilitatis, intra octavum annum ad vix credibile miraculum perductas, ut CCCC nummum addicerentur pendente vindemia. Inprimis autem in repraesentata aut dilata solutione, tempus eo valet, ut minus solvisse videatur, qui tardius; plus qui citius solvit pretium. Certe melius plerumque emit, qui praesente [Note: l 8. §. 6. de in di. add.] pecunia, quàm qui in diem emit. Quare et in addictione in diem, solutio maturior, non minus conditionis melioris aestimationem subit, quàm [Note: lib. 15. §. 1. eod. l. 13. §. 20. deact. empt.] si pretio sit aliquid additum: et si dies longior solvendi pretii data suerit, quaeri solet,
quantum ex usura eius temporis capi potuerit, nec iniquae existimantur usurae pretii. Quae omnia naturali aequitati consentanea, etiam [Note: lib. 5. tit. 4. l. 5.] iuris civilis conditoribus placuerunt. Lex Wisigothorum: si emptor ad placitum tempus non exhibuerit pretii reliquam portionem, pro pretii parte quam debet, solvat usuras: nisi hoc forte convenerit, ut res empta venditori debeat reformari.
Casus fortuiti augere pretia non raro solent. Erant merces in cursu: venit tempestas, castigavit classem naufragio: aut in terra intercepit miles praedator. Augentur rerum pretia subita commutatione commerciorum. Cinnami [Note: l. 12. c. 19.] dimidia parte auctum pretium memorat Plinius, incensis silvis, forte an ira aliorum, incertum. Aromatum pretia etiam hodie per easdem fortunae vices; diminuentis augentisve, [Note: lib. 18. c. 2. Ind. Occid.] iactantur. Vide quae Io. de Laet de exhausta unionum captura in insulis Cubagua et Coche narrat. Quae vel tempori vel copiae inopiaeve deputantur.
Concurrunt ex iis, quae diximus, interdum aliqua, ut indigentia ementis et mercis rara copia. In necessitate siquidem penuriae, pretii nulla contentio est: dum patitur quis induci, ne possit aliena tarditate compelli. Cassiod. lib. 9. epist. 5. [Note: Controv. IV. 26.] M. Seneca ponit hoc exemplum: Non possum domum habere nisi hanc emero. Hanc occasionem videt venditor et premit. Neque sine ratione speciosa, quae subicitur: an aliter invenire non poteras? ergo tibi plus praestiti. Nimirum quanti
[Note: Ep. ad Attic. XII. 33.] quanti bene emitur quod necesse est, ut ait Cicero. Hic scilicet modus pretii est in voluntate venditoris eximia quadam ratione: sicut in monopoliis [Note: lib. 12. c. 1???] quoque apparet. Ius Cinnami, inquit Plinius, à Gebanitarum rege solo proficiscitur. Is edicto mercatu vendit. Ad quem modum lignum Brasilianum, quod maxima copia infertur Europae, Regis Lusitaniae quondam esse solebat, aut corum qui à rege redimebant: memorante Io. de Laet.
[Note: Ind. Occid. l. 15. c. 25. Plin. 33. prooem. Sen. quaest. nat. lib. 4. c. 13. Plin. 13. 15. Id. 17. 1. Id. 9. 40.] Sed heu prodigiosa ingenia, quot modis avimus pretia rerum? Omnia scilicet, ingeniosa contra se luxuria redegit ad pretium. Adeo nilepotest illi placere, nisi carum. Comminiscitur semper aliquid, et praeter rationem sollers est. Mensam, latifundii taxatione aestimat: pluris facit unius arboris reditum annuum, quàm erat apud antiquos praediorum. Quid rationem dico? iuvat ludere impendio, et lusus geminare varie. Nondum satis dicit, qui illudere rebus pretiisque luxuriam [Note: Sen. consol. ad Helv. c. 9.] dicit. Ad monstra proficit et prodigia. C. Caesar, ut centies sestertio cenaret uno die, omnium adiutus est ingenio. Neque ingeniosis illis luxuriae magistris [Note: Ibid.] pretiosos faciebat cibos eximius sapor et aliqua faucium dulcedo, sed raritas et difficultas parandi. En exquisit a ingenia cenarum! quae tibi [Note: Plin. panegyr. 49. panegyr. Theodos. c. 14.] Latinus Pacatus amplius describet. Quid enim per historias luxuriae non Principalis modo, sed privatorum in victu, in veste, in omni cultu, incedendo, chartae illudemus? Legibus adversus luxuriam, non iurgio contendendum est.
Enumeravimus hactenus, quae et quomodo aestimandis rebus adhiberi non sine ratione possunt solentve. Sed quàm pronum sit, mempsuram pretii cavillari, eadem opera declaratum est. [Note: August. de C. D. XI. 16.] Cum praesertim in tali libertate iudicandi plurimum distet ratio considerantis à necessitate indigentis, seu voluptate cupientis; cum ista quod per se ipsum in rerum gradibus pendat, necessitas autem quid propter quid expetat cogitet; et ista quid verum luci mentis appareat, voluptas vero quid iucundum corporis sensibus blandiatur, exquirat. Quomodo autem ad aequalitatis rationes revocanda sint omnia et exigenda, mox constabit, cum de discrimine aequi iniquique pretii, et bonae fidei in pretio metiendo praesidiis plura adferentur.
Locum autem de vero iusto aequoque, et iniquo pretio non parum impeditum facit libetas [Note: l. 71. D. de contrah. empt.] bertas illa contrahentium, quae et naturaliter videtur iis competere, in quantum rei publicae ratio patitur, ut supra dictum est, et lege plerumque [Note: de benef. VI. 15.] tribuitur. Quid interest, inquit Seneca, quanti sint, cum de pretio inter ementem et vendentem convenerit? Deinde non veniit illud suo pretio, sed tuo. Pluris est, inquis, quàm veniit. Sed pluris venire non potuit: pretium autem cuiusque rei pro tempore est. Cum bene ista laudaveris, tanti sunt, quanto pluris venire non possunt. Praeterea nihil venditori debet qui bene emit. Interea utriusque et venditoris et emptoris votum [Note: de benef. VI. 38.] est unum, lucrari: quod iterum Seneca
ostendit. Et Imperatores emptionis atque venditionis hanc esse conditionem dicunt, ut [Note: l. 8. C. de resc. vend.] emptor viliore comparandi, venditor cariore distrahendi votum gerentes, ad hunc contractum accedant, vixque post multas contentiones, paulatim venditore de eo quod petier at detrahente, emptore autem huic quod obtuler at addente, ad certum consentiant pretium. In voto lucrandi facile potest inesse vitiu. Verum est enim illud P. Syri:
Lucrum sine damno alterius fieri non potest.
[Note: cap. 27. v. 2.] Qua de re grave exstat iudicium Syracidae: )*ana\ me/s1on a(rmw=n liqi/nwn pagh/s1etai pa/stalos, kai\ a)na\ me/s1on pra/s1ews2 kai\ a)goras1mou= cunteibi/s1etai a(marti/a. Iustum ergo verumque pretium rei est, quod pro tempore locoque vulgo usitatum et cum ratione receptum habetur, aut ex rei aestimandae conditione vel eventu peculiari, viri boni ac prudentis iudicio e.g. Principis aut magistratus aut arbitri, definitur, ita ut neutra pars plus minusve habere, quoad eius fieri potest, videatur. Iniquum vero pretium dixeris, quod maiore minoreve mensura, quam conditio rei, loci, temporis postulat, taxatur, et eo tendit, ut alter plus aequo alter minus habeat. In qua re diiudicanda aliter Philosophi, aliter Iureconsulti incedunt, quod iam olim Cicero monuit: (3. offic. 17. Sed aliter leges aliter Philosophi tollunt astutias: leges, quatenus manu tenere res possunt; philosophi quatenus ratione et intelligentia) sive aliter naturalis
aequitas, aliter leges huius aut illius civitatis, decernunt. Naturalis aequitas, quae conscientiam Deo per se obligare idonea est, venditorem et emptorem sive partes contrahentes una lege tenet, ne alter plus, quàm iusti pretii ratio poscit, accipere, alter minus dare velit: et, si in alterutram partem manifesto peccatum est, laeso promiscue, id est, emptori non minus quàm venditori succurrit. Quod munus summae potestati, etiamsi aliter lex civilis statuisset, semper integrum ac illibatum servatur. Legum civilium conditoribus maxima rei difficultas facile persuasit, ut ad evitandum litium multitudinem, ne calumnia in infinitum excederet, ut Seneca loquitur, cum praesertim animorum secreta in contrahentibus perspici nequeant, salva interim, ut semper, summi iudicis ope extraordinaria, non quamvis inaequalitatem, sed enormem laesionem, si nec dimidia pars veripretiisoluta esset, corrigerent. Quod non minus ad emptorem sublevandum, [Note: l. 2. C. de resc. vend Observ. XVI,. 18. et XXIII. 13. Perez. ad l. d. §. 7.] quàm ad venditorem, pertinere (quamvis in contrariu disserat Cuiacius) humanius est credere. Certe apud M. Senecam loco supra laudato emptor petit sublevari non venditor. Sed haec ex sequentibus clariora fient.
Quomodo pretii aequitas, et iniquitas intelligi debeat ac investigari, rationem et viam indicavimus. Nunc quomodo iniquitas obscura deprehendi, ac deprehensa corrigi possit debeatve, ostendendum est, si prius de
emtionibus venditionibus filci sive aerarii, id est summae potestatis civilis, aliquid annotaverimus: subiecturi deinde nonnihil de pretio extra emptionem venditionem in aliis contractibus spectato; deque ipsa pecunia.
Emptio, et venditio, nomine civitatis facta, multum favoris habet, ob necessitatem erogationum publicarum, et subsidiorum rei publicae parandorum, quibus nulla quaestuum ratio, nisi aperta vi aut fraude, aut dedecore constet, deneganda videtur. L. Metellus ex administratione Siciliensi Romam scribit apud Ciceronem [Note: cap.51.] in 111. Verrina: summa vi data est opera à me, ut quamplurimo decumas venderem. Ostenditque amplius Cicero, vendidisse alios magno [Note: cap.63.] decumas agri Leontini, ceterorumque agrorum; Verremque coarguit, vane gloriantem, magno sed decumas vendidisse, plebi Romanae consuluisse, [Note: cap.64.] annonae prospexisse, cum tamen pluris aliquanto potuisset vendere, si voluisset his addicere, qui contra Apronium praedarum socium licerentur, et licentia decumanorum decimas aratoribus nullas reliquas fecerit. Sed Metelli quidem venditio lege Hieronica facta erat, in qua, ut apparet, gradus constituti erant intendendi pretii: intra modum tamen, cui ratio aequitatis non videretur adversari. De cetero non est infrequens, ut publico civitatis nomine, veluti monopolio quodam, res aliqua vendatur, ad eamque emendam cives teneantur, maiore pretio, quam ab aliis aliunde emi posset. Habet et hoc rationes graves et publicas. A quibus plurimum
[Note: Suèton. Calig. 38. et 39. Id. Vesp. 16.] discrepant auctiones tyrannicae Caligulae apud Suetonium. Nec Vespasianus citra avaritiae infamiam negotiationes vel privato pudendas propalam exercuit, coëmendo quaedam, tantum ut pluris postea distraheret: nec candidatis honores, reisve tam innoxiis quam nocentibus ab solutiones venditare cunctatus est.
Iam quando summa potestas per magistratus aut curatores alios vendit bona privatorum, quae ob pensitationes publicas semper fisco tacite censentur obligata, laudand maxime [Note: l. 16. C. de resc. Vend. Et l. 3. C. libro x. de iure fisci.] est Gordiani, et aliorum Imperatorum aequitas, qui rebus debitoris minus iusto aut nimis exiguo pretio, interveniente emptoris fraude aut gratia, venditis, rescindi huiusmodi venditionem, et domino res suas vindicanti restitui iusserunt, ubi fisco satisfecerit. Sed quae legum diligentia fraudibus in hoc negotio versantibus, satis obviam iverit? Contendendum est tamen ad id, quod aequissimum est, quatitum fieri potest. Etiam, ubi ob mulctam solvendam, et titulo poenali res privatorum [Note: erat. 17.] distrahuntur. Videndus est Lysias in Eilogo actionis de publicatione bonorum Niciae fratris, ubi etiam illa querela ta\ pollou= o)/cia o)/nta o)li/gou pipra/s1kesqai ea quae magni pretii erant, parvo vendi.
Et in corrigenda quidem in aequalitaté contractus, iudicia et consuetudines fori, dolum tantum attendunt. Sicut ex ante dictis intelligi [Note: part. 16. cap. 244.] potest. In Decreto Ivonis legas: Cum inter ementem atque vendentem fuerit res definito pretio
comparata, quamvis plus valeat, quàm ad praesens venditur, hoc tantummodo requirendum est, si nihil fraudis vel violentiae egit ille qui comparasse probatur: et si voluerit revocare qui vendidit, nullatenus permittatur. Nec tamen eo minus, non tantum apud Theologos, qui conscientiam erudiunt, sed etiam apud Philosophos, qui officiorum regulam explanant, quaeri potest et solet: an qui iudicio non teneretur resarcire inaequalitatem, ex officio viri boni teneatur? Ita [Note: 1. B. 3. 10. 5.] Grotius: ex contractu sine dolo initò, cui inest inaequalitas, iure gentium nascitur facultas quaedam cogendi eum qui contraxit, ad implenda pacta: nec eo tamen minus, qui plus aequo stipulatus est, rem ad aequalitatem reducere, ex probi et pii hominis officio tenetur. In contractu eorum, qui suo sumptu militant, aut naves instruunt, cum sua civitate, quibus vice mercedis concedi solet ut [Note: 1. B. 3. 18. 3.] capta sua faciant, aliud exemplum ponit: Iustum, inquit, iustitia interna id erit, si contractui aequalitas insit, hoc est, si sumptus aut pericula tanti sunt, quanti praedae alea. Nam si haec spes muliopluris valeat, reddendum erit civitati quod supererit, perinde ac si quis nimium vili pretio iactum incertum quidem, sed tamen facilem et magnae spei emisset. Puto, quamdiu de spe sermo est, non posse ad liquidum perduci quaestionem. Spes enim illa, si conferatur cum incertissimis periculis, non habet unde ad aequalitatem aestimando reducatur. Praeterea aequalitas conditionis inter contrahentes aliter videtur et sic ratiocinanda: Sicut qui sumptu suo militat aut
naves instruit, spe praedae et rerum capiendarum, loco mercedis obtinendarum, in periculo versatur carendi omni mercede, perdendique sumptus et labores, contentusque esse vi contractus cogitur, etiam si prorsus nil ceperit: ita civitas, etiamsi ille longe plus ceperit, quam sumptuum laborumque impendit, causam non habet exigendi partem lucri, cum praesertim elegerit, eiusmodi spe allicere homines, ad sumptuosam operam; cuius etiam ipsius aestimatio saepe ad summam belli, solet magni esse. In quo genere contractus certe potior videtur esse conditio civitatis. Et si immodice ac supra omnem spem ditentur ex tali contractu homines, civitas alio titulo inde lucrari potest, vel augendo tributa, vel in necessitate publica per rationes eminentis dominii in se trahendo usum abundantis opulentiae.
Sicut autem, quae manifesto contra bonam fidem fiunt circa pretium in contrahendo, nemo defendat: ita hoc ipsum, an contra bonam fidem facta sint quaedam, de quibus quaeritur, [Note: 3 offic. 17.] dubitationem habet. Video, inquit Cicero, propter depravationem consuetudinis, neque more turpe aliquid haberi, neque aut lege sanciri aut iure civili: tamen naturae lege sancitum est. Qua scilicet [Note: c. 15.] naturae lege, ut ante ostenderat, tollendum est ex rebus contrahendis omne mendacium. Hanc [Note: c. 16.] secuti sunt illi Iurisconsulti, qui, cum ex XII. tabulis satis esset ea praestari vitia quae essent lingua nuncupata, quae qui inficiatus esset, dupli poenam subiret, ipsi etiam reticentiae poenam constituerunt.
[Note: offic. 2. 10. Inst. 5.] Laudantibus Ambrosio, et Lactantio. Proponit idem Cicero elegantia quaestionum exempla. Quorum primum est de mercatore Alexandria frumentum vehente Rhodum, ubi frumenti [Note: 3. offic. 12.] penuria sit, et sciente plures naves in cursu esse, magnam frumenti copiam eodem afferentes, et huic merci mox vilitatem facturas. ubi quaerebatur inter Diogenem Babylonium et Antipatrum Philosophos Stoicos, facturusne pro viro bono fuerit mercator, si de adventu navium aliarum reticens, suam mercem quàm plurimo vendere instituisset? Diogenes non imminuebat laudem viri boni hoc facto, tantumque mercatori concedebat, quantum iure civili non esset interdictum: Antipater autem viri boni putabat, semper ad id contendere, quod natura aequius, melius, humanius dictat. In qua disputatione Antipatti sententiam [Note: 3. off. 13.] Cicero laudat. Alii hodie Diogenem ita defendunt, ut Antipatri sententiam accusare [Note: Grot. 1. B. 2. 12, 19.] non audeant: eo quod etiam naturae lege non invalidus possit dici talis contractus; etiamsi ex aliarum virtutum regulis potuisset agi laudabilius. Comparant huc exemplum mercatoris mercem vendentis, cuius usum mox interdicendum novit. De quo, cum diversae possint occurrere facti rationes, non semper eodem modo iudicandum arbitror. Multo minus eadem facilitate absolverim eum, qui alicui solvit numos, quorum pretium mox minuendum novit, altero ignorante. Vasq. Controv. Illustr. lib: 1. c. 2. n. 7.
Eadem agitabatur contentio inter Diogenem et Antipatrum, quando aedium venditor vitium celaverit, quod pestilentes, serpentibus [Note: cicer. 3. offic. 13.] infestae, male materiatae, ruinosae essent. Quod sine vitio facturum fuisse venditorem Diogenes disputat, contradicente Antipatro, quem [Note: c. 13 et 17.] Cicero probat: et res ipsa tuetur. De domo [Note: c. 16.] vendita aliud exemplum affertur: cum T. Cl. Centumalus aedes, quas in Caelio monte habebat, demoliri iussus ab auguribus augurium acturis, P. Calpurnio Lanario vendidit. Qui cum mox eadem necessitate demoliendarum aedium obligaretur, M. Cato arbiter captus quicquid emptoii venditorem dare, facere ex fide bona oporteret, ita pronuntiavit: cum in venumdando rem eam scisset, et non pronuntia sset, emptori damnum praestari oportere. Quam sententiam [Note: 8. 2. 1.] Valerius maximus, summae aequitatis nomine laudans, quia, inquit, bonae fidei venditorem nec commodorum spem augere, nec incommodorum cognitionem obscurare oportet. Athenis domus phantasmatum et spectrorum apparitione infamata [Note: 1. 7. ep. 27.] proscribebatur tamen, narrante Plinio, seu quis emere, seu quis conducere, tanti mali ignarus vellet. Proscribebatur, sed vili pretio, et quod vitium quasi ultro indicaret. Imo in reomnibus nota, vix est, ut decipi emptor conductorve potuerit. Itaque philosophus Athenodorus, cum Athenas venisset, legit titulum, auditoque pretio, quia suspecta vilitas, percunctatus omnia docetur, imo tanto magis conducit. Sicut adhuc hodie reperiuntur homines, qui talia nec perpetua credunt,
neque valde exhorrent. Igitur in illo Atheniensi facto vix est, ut fraus suspectari possit. [Note: Cic. 3. off. 16.] Clarior etiam est causa M. Marii Gratidiani, qui Sergio Oratae aedes vendiderat, non quidem expressa in mancipio servitute aedium, sed emptori satis nota, quippe quas ab eodem paucis ante annis Gratidianus emerat. Re in iudicium adducta, pro Orata Crassus ius urgebat: quod vitii venditor non dixisset sciens, id praestari oportere. antonius Gratidiani patronus aequitatem: quoniam id vitium ignotum Sergio non fuisset, qui illas aedes vendidisset, nihil fuisse necesse dici: nec eum esse deceptum, qui id, quod emerat, quo iure esset, teneret. Non est dubitandum, quin Antonii ratio ad mentem legis respiciens adversus cavillationem verborum valere debeat. Nec in alia fuisse sententia videtur Theodoricus Rex in edicto cap. 141: Quicumque fugere solitum vendiderit ignoranti, si emptorem quoque fugerit, et pretium venditor reddat, et damna sarciat, quae per eundem contigerint fugitivum. Ignoranti, inquit. Ergo Scienti non idem debebitur. Verum ne ignorari ista possint, formulis contractuum iam olim cavebatur. [Note: lib. 2. form. 22.] Apud Marculfum exstat venditio de servo aut ancilla: Constat me vobis vendidisse, et ita vendidi, servum iuris mei, aut ancillam nomine illam, non furem, non fugitivum, neque cadivum (i. e. improbum) sed mente et omni corpore sanum. Ex his si quid aliter se haberet, praestari emptori damnum, aequum erat.
In hac disputatione, ut inter homines definiendi peritos quaesitum est, quid esset celare. Ubi ex sententia Diogenis, aliud est celare, aliud [Note: Cicer. 3. off. 12.] tacere: ---- neque, quicquid tibi audire utile est, id mihi dicere necesse est. Certe, non semper necesse, quando inter nos de illa re, quae celatur, nihil agitur. Itaque non cum Antipatro statim ad naturalem hominum inter se societatem confugies, nisi ita explicetur; quod illa hominem homini obliget ad bonam fidem et aequitatem in omni commercio et contractu servandam. Tum enim profecto mihi dicere est necesse, quod tibi utile est audire, si tecum paciscor aut contraho, ne contractui inaequalitas insit, et ne ego plus, tu minus habeamus. Quod cum natura iustitiae in contrahendarum rerum [Note: 3. offic. 13.] fide positae pugnat. Bene igitur Cicero partem quaestionis concedit, partem supplet ac definit: Neque enim id est celare, quicquid reticeas; sed cum, quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa velis eos, quorum intersit id scire. Hoc autem celandi genus quale sit, et cuius hominis, quis non videt? certe non aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non virv boni. Satis autem clara sunt verba Ciceronis et ultro se explicant, [Note: 1. B. 2. 12. 9.] neque opus forte habent cautione Grotiana, quasi ad restringendum laxiorem sensum necessario adiecta.
Si autem celasse crimen est, multo magis ementiendo merces extulisse, et sermonis vanitate [Note: 3. offic. 14.] amplificasse. Quod ostendit Cicero exemplo Pythii argentarii Syracusani, qui C.
Canio equiti Romano hortos cum omni instructu, per vanitatem demonstratos, vendiderat, postea inanes et prorsum monstratis dissimiles tradiderat. Quamquam autem, ut ibidem declarat, Aquilii de dolo malo formulae nondum erant prolatae, quibus damnabatur cum esset aliud simulatum, aliud actum: ipsa tamen naturae lex iudicem monebat, ut posset [Note: 3. offic. 15.] decepto opem ferre, si imploraret. Ita nec ut emat melius, nec ut vendat, quidquam simulabit aut dissimulabit vir bonus. ---- Tollendum igitur est ex rebus contrahendis omne mendacium. Quae ne quis disputations magis quàm veritatis causa dici existimet à Cicerone, non sinit nos [Note: in Leptin.] Demosthenes ignorare, apud Athenienses in legem ivisse, ut mendacio forum vacaret, kata\ thn\ a)gora\n a)yeudei=n no/mon gegra/fqai. Quod autem addit, e)f) oi(=st ou)de\n e)sti\ dhmos1i/a| bla/bos, ei)/ tis2 yeu/s1etai, in quibus, si quis mentitus fuerit, nihil inde res publica detrimenti capiat: non nisi ad comparationem maioris damni, ex more oratoris, referendum est. Ut enim fraus exulet foro, et privatorum contractibus, vel maxime rei publicae interest. Quod Cicero saepe testatur.
Hinc illa legislatorum aliorum quoque diligentia, circa res emendas vendendasque, [Note: Serm. 145. p. 4458. etc.] cuius specimina ex Theophrasto, Stobaeus commemorat. Quidam enim venditiones, non nisi adhibito praecone celebrari volebant, facta pluribus ante diebus denuntiatione. Alii apud magistratum quendam proscribebant venditionem sexaginta minimum diebus, ante
quàm fieret, et ab emptore centesimam exigebant: ut et iusti pretii hinc cognosci modus posset, et disceptandi ac contradicendi volentibus copia fieret. Quod Attici instituti fertur. Alibi quinque dies interponuntur contractui confirmando, praecone per singulos dies denuntiante, si quis intercedere, aut vindicare domum remve aliam vendendam vellet. Quod in maioribus scilicet rebus locum habere intelligitur. Ut et in pignoribus, apud Cyzicenos. Sed recte notat Philosophus, illum proscribendi et pronuntiandi morem inde oriri, quod legibus non descripta sint bona, et possessiones. Ut scilicet haec sit lex, defectum legis alterius supplens. Nam ubi singula descripta sunt, statim ex tabulis publicis cognosci potest, quae bona sint e)leu/qera kai\ a)ue/pafa, libera, et à nemine attrectanda. Ita facile iusta poterit venditio fieri, cum praesertim magistratus emptorem inscribat tabulis. Etiam loco illius [Note: v. Budaei. comment. G. L p. 488.] prostas1i/as2, quae in usu erat, sive potius in abusu, iurisiurandi religio instituta est: Si quis enim domum emeret, sacra facere ad Apollinis Epicomaei; aut si praedium, in vico quem incolit; et iurare conceptis verbis apud magistratum, adscriptis trium in vico virorum nominibus, lex eum iubebat: quod iuste, sine ulla machinatione doli, sine arte et fraude emeret. Eodem pacto venditor omnem dolum eiurabat. Quod si quis extra urbem Athenarum habitaret, pauciore sacrificii apparatu ad Iovis Agoraei sive forensis aedem, iurisiurandi religionem
implebat. Absque ava neque nomen contrahentium neque contractus in literas referebatur. Luculenta haec sunt testimonia, quàm fuerint de bona fide in contractibus accurate [Note: Vide Leg. Longobard. tit. 18.] exigenda solliciti antiqui Legislatores: quam et iurisiurandi sanctimonia muniendam statuerunt.
Quae et alibi in subsidium iuniore aevo vocata est. In Consulatu Maris, ubi consuetudines maritimae legum vigorem obtinentes complures memorantur, nobile exemplum ponitur. [Note: cap. 253. pag. 125.] Si exercitor navis, quam cum sociis communem habet, eam vendiderit absque consensu, et inscientibus sociis, tum equidem, ubi maior pars sociorum venditionem approbarit, non tenebitur, nisi unicuique pro rata portione pretii. Si autem, postquam id placuit, ipse implere neglexerit, et propterea qui ante convenerant, ad eorum partem transierint, qui dissenserant, non tenebitur tantum unicuique pro rata parte pretii ex vendita nave quaesiti, sed insuper ad omne id lucri exsolvendum, quod socii iureiurando interposito confirmare poterunt, nave illa vendita interea acquiri potuisse. Adduntur plura et severa, de vindicanda nave, non venditâ à quibus et sicut oportebat. Quae ibi legas licet.
Apud Stobaeum loco laudato, amplius additur, quàm studiose veteres caverint, ne quid bonae fidei rationes in contrahendo interverterentur aut impedirentur. Ut nimirum tum demum recte facta videretur emptio et
venditio, ei) mh\ para\ mequ/ontos, mhd) e)c o)rgh=s2, mhde\ filoneiki/as2, mhde\ paranomou=ntos, a)llo\ fronou=ntos, to\ o(/lon dikai/ws2. Si contrahentium neuter vel ex ebrietate, vel per iram, vel pertinacia contentionis, vel in fraudem legis, sed uterque consulto consilio, denique iuste contraxerit. Adduntur, quae diversas apud gentes de translatione dominii, de arthae modo et iure, de traditione, non unomodo, ad excludendas fraudes constituta sunt.
Monet hic locus, ut de interpretio aliquid [Note: ad Amm. Marcellin, lib. 28. c. 5.] annotemus. Glossae Philoxeni, interpretium interpretantur para/llhlon. Supplet Henricus Valesius, ti/mhma, quod itnerpretium dici non possit, nisi habita ratione ad alterum pretium. Vere. Sed propius ad rem facit explicario Hesychii, apud quem to\ pra/llhlon, inter alia significat, to\ metacu\ o)/n. Quod interiectum est. Ita enim indubie legendum videtur: a)ko/louqon, o(/moion, to\ metacu\ o)/n. ubi vulgo cum praecedente o(/moion copulare volentes legunt tw| metacu\ o)/n. Interpretium notat illam differentiam, quae est inter prius pretium et posterius, sive inter pretium: et incrementa pretii. Valesius definit, pretium inter emptum ac [Note: lib. 16. obs. 4.] venditum; et a Cuiacio nimis obscure pretium pretii vocari ait. Quod in Observatione, quam nominat, non inventio. De cetero recte notant ad Ammianum, Lindenbrogius et Valesius, interpretium et de lucro et de damno dici: ut, quanto pluris aut minoris vendideris rem quàm emeras, id quod priori pretio accessit aut decessit, interpretium sit. Nobile exemplum
[Note: lib. 28. c. 5.] est in Ammiano Marcellino, ubi Hymetius pro consule Africam regens Carthaginiensibus inopia laborantibus ex horreis Romano populo destinatis frumenti denos modios singulis Solidis vendidit. Proxima messe, in ubere frumentorum proventu, illa pecunia emit frumenta, sed Solidis singulis tricenos modios. De quibus, cum horreis populi Romani quantum inde acceperat, fideliter restituisset, interpretii compendium ad Principis aerarium misit, sive ad Arcam Praefecturae Praetorianae. Hic interpretium erat, xx modii in solidum. Atque hoc quidem clarum apertumque est.
[Note: lib. 2. Var. ep. 26.] Apud Cassiodorum Rex Theodoricus praecipit: ut [ob] frumenta, quae per negotiatores publico comparantur, non iterum ab eisdem interpretii nomine Solidorum quantitas exigatur. Res ita se habebat. Negotiatoribus vulgo dabatur negotium coëmendi frumenti Rei publicae necessarii: cuius si parte hic aut illic non indigeret res publica, compellebantur negotiatores ab his, qui eam rem curabant, ut frumentum Rei publicae emptum, sibi haberent, et pretio, quo emerant, adderent certam solidorum quantitatem, interpretii nomine, id est, cogebantur emere à republica carius, quod rei publicae emerant vilius. Iniquum autem existimat Theodoricus ut ille patiatur dispendium, qui imperium fecit alienum. Constituit ergo, ut, si coempto frumento non indigeat Res publica, vendatur ab officio Praefecturae Praetorianae, eventuque, quem sors datura est, ratio fiscalis contenta sit:
At non aeque expediveris in Lege Saxonum cap. 2. de occisionibus l. 1. Qui nobilem occiderit, ?? Sol. componat. Ruoda quod dicitur apud Saxones cxx Sol. et interpremium cxx. Sol. Interpretium hic legenti Lindenbrogio, nemo discrepabit, opinor. In ceteris dicam quid mihi videatur, libenter cessurus meliora docentibus. Illud Ruoda, quod de cruce explicant glossae, huic loco non convenire, arbitror: substituerim Freda, sive Ureda. Delicta apud Germanicas nationes certa pecuniae summa aestimabantur: cuius pars ut in homicidio. propinquis [Note: Germ. 12.] occisi, pars fisco solvebatur. Antiquissimum morem Tacitus memorat: pars multaeregi vel civitati, pars ipsi qui vindicatur vel propinquis eius exsolvitur. Saequiore aevo compositio, quae propinquis praestabatur luendi homicidii aut alterius criminis causa, Weregildus, Weregeld, [Note: v. Hieron. Bignon. ad Marculf. l. 1. p. 444. et 491.] Wargilda dicebatur. Quod fisco ex tali causa cedebat, Fredum vocabatur. Legis ergo sensum hunc existimo: Qui nobilem occiderit, DCCCCXL sel. componat: tot solidos scilicet (de numero enim disquirendum est) tamquam Wirgildum solvat, occisi propinquis: Freda quod dicitur apud Saxones CXX Sol. Freda autem quae nominantur apud Saxones, fisco scilicet inferenda mulcta, CXX solidis dependatur: et interpretium CXX sol. Quid interpretium hîc? capio augmentum mulctae ex mora, sive accessionem et geminationem fredi ob dilatam solutionem sive tergiversationem damnati. Ne somniare videar, commodum ad meas manus venit
missa Illustrissimi cuiusdam viri Scheda sive Capitulare Caroli M. ex antiquissimo MSC. bibliothecae Vaticanae non ita pridem à doctissimo Holstenio editum, factum in Comitiis Aquensibus A. Christi DCCXCVII, ubi geminatio ista clare adstruitur cap. IV. dum Wargilda pagensibus conceditur, si causa infra patriam fuerit pacificata. Si autem (ita sequitur) in praesentiae missorum regalium causae definitae fuerint, pro iam dicta Wargilada suprascriptos sol. XII. ipsis pagenses habeant concessos: et pro hoc quia missus regalis ex hac re fatigatus fuerit, alios XII. sol. inde recipiat ad partem regis. Si autem ipsa causa ad palatium in praesentia regis ad definiendum fuerit perducta, tunc utrique solidi XII id est pro Wargilda, et quod vicinis debuit componere, eo quod infra patriam definita ratio non fuerit, ad partem regis faciant componere, quod sint solidi XXIV. Nam si fuerit aliquis, qui in patria, iuxta quod sui convicini iudicaverint, seque pacificare noluerit, et ad palatium pro huius rei causa venerit, et ibi ei fuerit iudicatum, quod iustum iudicium iudicassent, in prima vice, ut supra dictum est, sol. XXIV. ad partem regis componat. Et si tunc inde rediens se pacificare et iustitiam facere renuerit, et iterum pro ista causa ad palatium fuerit convocatus et deiudicatus, bis XXIV solidos componat. Si vero necdum correptus tertia vice pro eadem re ad palatium remeaverit triplam compositionem exinde faciat ad partem regis. Interpretium igitur in Lege Saxonum, fuerit accessio sive geminatio mulctae fisco pendendae, id est, fredi, ob
tergiversationem et contumaciam partis condemnatae: translata similitudine à rebus, quae in commercio versantur emunturque et venduntur, ad rationes poenae ac mulactae: ut sollenne istis temporibus fuit inflectere vocabula, et licenter significationem ad alia transferre.
Ceterum de interpretio, priore illo significatu, huius loci sunt istae quaestiones: interpretii compendium omnino iustitiae non adversari, cum tota mercatura id est restam necessaria rei publicae hoc fundamento nitatur, nec male R. Theodoricus describat mercatores, genus hominum quod lucris vivit: iustis nimirum. Sed modum interpretii, quippe non una semper aestimatione taxandum, non nisi arbitrio viri boni ac prudentis definiri. Quae res in mercatura saepe exitum vix reperite potest, ut teneatur medium iter: nec vel licentia interpretii, vel restrictio et adaequatio, mercaturae in summam, aut civitati, aut singulis noceat. Et quoniam aliquando dispendia interpretii nulla diligentia vitari possunt, fieri non nequit, ut tali casu, inaequalitas in contractu sit, et minus habeat venditor, absque culpa emptoris. An vero, in certo praesertim genere mercium, ob frequentia et paene necessaria dispendia interpretii, sicut apud pharmacopolas, liberalius, et quousque, indulgeri par sit, altioris est disquisitionis.
[Note: Agrar. 1, 5] Vere est à Cicerone dictum: nihil est quod non emi possit, si tantum des, quantum velit venditor. Et ex diverso dicere possis: nihil est, quod non
vendi possit, si tantum remittas, quantum velit emptor. Potest tamen tanta esse venditoris avaritia et tam manifesta iniquitas, ut non tam vendidisse suam rem alteri, quàm emunxisse alterum argento, dici queat. Sicut Theodoricus [Note: Var. lib. 1. epist. 7.] Rex apud Cassiodorum, non tam comparasse, quàm surripuisse emptorem dicit id, quod à venditore prodiga voluntate lascivo, et pupillo emerat vili pretio. Verum has voluntates ad regulam concinnare, sicut nulla umquam lex satis potuit, ita naturalis aequitatis, et conscientiae, et caritatis Christianae supplementum accedat necesse est, si negotium cotidiani et necessarii usus ad civilis felicitatis modum, quo humana omnis prudentia tendit, exigi et accommodari velimus. Adeo est praeclare ab Aristotele observatum, non solis legibus, sed bonis moribus (quibus formandis destinantur educatio civium publica et privata, tum Theologorum vigilantia et auctoritas) finem civitatis obtineri.
In ponendis aliarum rerum pretiis, proxime ad rationes emendi vendendique accedunt, quae locantur et conducuntur. Consuetudo enim et tempus et locus, non minus hic ad aequitatem aut iniquitatem ostendendam faciunt, quàm in illo primore contractu. De laborum pretio definiendo, res aliquando difficilior est et impeditior. Rerum necessariarum mercede, perpetuas operas servorum etiam redimi, ratio semper fuit. Necessaria autem alimentis et vestibus metiebantur. Qua de re
[Note: l. B. 3. 14. 6. et in Ann.] Grotius abunde annotavit. Addi debet, ut etiam servo prospici debeat de victu et necessitatibus, cum operas praestare non potest morbo seniove infirmus. Et sublata quidem hodie servitute, famulis perpetuis consensu fere gentium humaniorum, praeter alimenta et vestes aliquid indulgendum creditur, unde quasi peculium quoddam conficere queant. Milites, etiam ubi de tenuitate stipendii queruntur, aliquid praeter necessaria, sibi superesse ostendunt, unde vactiones redimere et centuriones [Note: 1. A. 17.] demulcere possint, apud Tacitum. Et Alexander Severus de militari disciplina: miles non timet, nisi vestitus, armatus, calceatus et satur, [Note: Lamprid. c. 5.] et habens aliquid in Zonula. Cum ex diverso mendicitas ad omnem desperationem vocet armatos.
[Note: apud Cassioder. lib. 2. ep. 9.] Atque si Theodoricus Rex histrionem tamquam laetitiae publicae ministrum, mendicitate tristissima non debere ingrav ari existimat, quanto magis honestiores et liberaliores labores iis rependi praemiis aequum est, quae ab inopia vindicent e.g. patronos causarum, medicos, magistratus, doctores variarum scientiarum. Convenit enim, ut magnarum rerum magna merces sit. o( miqo/s2, w(s2 e)pi\ mega/lwn me/gas2, apud Libanium. Mercedis enim nomen neque Latini, neque Graeci veteres abhorruerunt, in iis, quae postea alii stipendia, salaria, honoraria, praemia, et Graece cunta/ceis2 maluerunt dicere. [Note: 11. A. 7.] Apud Tacitum, qui foro dabant operam, bene disserunt: eloquentiam non gratuito contingere:
omitti cur as familiares, ut quis se alienis negotiis intendat. Multos militia, quosdam exercendo agros tolerare vitam. Nihil à quoquam expeti, [Note: lib. 4. c. 35.] nisi cusus fructus ante, providerit. Quod ex Livio Tacitus, ut multa, sumpserat, qui in re alia, sententiam eam ita extulit: eo impendi laborem ac periculum, unde emolumentum atque honos speretur. Videmus hic quoque ad necessitates vitae rationem mercedis exigi: scilicet honeste degendae, ut se suosque honeste possit sustinere, qui stipendia officii aut muneris operisque honesti meret. [Note: 6. de benef. 15. et 16. orat. 2. tom. 2. pro Rhetoribo.] Medicorum causam Seneca agit. Doctorum et praeceptorum labores mercede dignissimos tvertur facundissime Libanius. Quamquam autem res ipsa pretio nummario aestimari in talibus nequeat, labor tamen cuique suus fructuosus esse debet. Itaque his non pretium rei, ut bene Seneca distinguit, sedoperae solvitur: ---- mercedem non meriti, sed occupationis suae ferunt. Magistratibus mercedem constituendam Maecenas [Note: lib. 52. p. 478. adde p. 479. et 480. et c.] Augusto suasit apud Dionem Cassium: miqo/n ge tina\ ferou/tws1an kai\ th=s2 a)xolia=s2 e(/neka, kai\ th=s2 a)ciw/s1ews2. Merces iis aut praemium aliquod detur, tum occupationum, tum dignitatis nomine. Quasi diceret: occupationes eorum ita remunerandas, ut non modo necessaria suppetant, sicut ante dictum est; sed dignitatem quoque suam quisque et honorem muneris tueri queat. Nam de liberalitate singulari magnorum Principum, operas eximiorum ministrorum animose aestimantium, nihil attinet dicere.
De variis fraudibus, et subdolis artibus quibus pretia rerum augentur minuunturve, nolumus verbosi esse. In subobscuris, aut ambiguis laborandum est: dolus apertus suopte [Note: in Gallien. c. 12.] arguitur indicio. Ut cum gemmae vitreaepro veris venduntur apud Trebellium Pollionem: aut alia gemmarum adulteria subornantur. De cuius generis fraude deprehensa, puniendâ nemo [Note: lib. 12. c. 25.] dubitat. Apud Plinium balsami vitiandi consuetudo annotatur: nec manifestior alibi fraus: quippe milibus denarium Sextarii empti vendente fiscotrecenis denariis veneunt: in tantum expedit augere liquorem. Sicut Oenopolas rariora et peregrina vina, aliis liquoribus in tantum augere compertum est, ut ex uno dolio cadove facile numerosior proventus ingeminetur.
Potius est, ut de ipsa pecunia, aliquid subiciamus. Est haec plerumque ipsum pretium, sicut ante ostendimus. Sed usu tamen venire constat, ut interdum merces fiat; tum etiam certam ob formam ac conditionem, pretio aestimando aliquid adiciat aut detrahat. Plinius [Note: lib. 33. c. 3.] de Victoriatis: Qui nunc victoriatus appellatur, lege Clodia percussus est. Antea enim hic nummus ex Illyrico advectus, mercis loco habebatur. Atque hinc est collybus, proprie sic dictus: ex permutatione pecuniae. Pollux: a)rguri/ou a)llagh\, o( kalou/menos ko/llubos. Et collybistae, [Note: 3. 9. Persius Satyr. 3.] qui sciebant, quid asper utile nummus haberet. Quae aspratura ostendit, caute accipiendum illud Poëtae:
unum ubi nummorum genus est, ibi collybus haud est.
Collybo enim non permutantur tantum nummi disparis metalli, formae, pretii, sed etiam uznius formae, atque adeo unius generis, ut denarii detriti cum asperis. Ab hac permutatione, licet sine quodam quasi interpretio, saepoe etiam sine fraude non fiat, diversa est collybistarum sive potius numulariorum negotiatio, quam in foenerandis pecuniis exercent. Illa enim ex tempore, in loco, inter praesentes ufurpatur: haec in mutuanda, et traicienda pecunia potissimum versatur. Quamquam vox cambii, qua hodie utuntur, etiam permutationem significet. Totus autem ille contractus iisdem prorsus rationibus regitur et defenditur, quibus pacta, quae ad usurae speciem accedere [Note: I. B. 2. 12. 21. c. 22.] videntur apud Grotium. Asconius in Divinationem, quadrupli damnari solitos, ait, qui convicti erant pecuniae gravioribus usuris foeneratae, quàm pro consuetudine. Legibus quoque repressas foenebris mali fraudes, miras per artes [Note: 5. A. 16.] rursum oriri, Tacitus queritur, et experientia omnis aevi demonstrat. Anno superioris saeculi nonagesimo sexto Albertus Archidux, rebus Hispanis in Belgio moderandis impositus, maxima rei pecuniariae difficultate premebatur, ex tali causa. Cum enim à mercatoribus magnam vim nummorum accepisset, in Hispania cum lucro illis reddendam, syngraphas [Note: Haraei Annal. tom 3. p. 522.] quaestuosae pecuniae in Hispaniam missas rex conspicatus, et immodica mercatorum cupiditate commotus (pro singulis namque nummum centenis, septuaginta lucri nomine pacti erant)
eas concerpsit, atque intolerabilem usuram decreto notavit. Sed cum absque opera eorum bellum geri non posset, ad novum pactum descendendum fuit in posterum: ut singuli ducati in Belgio ad 53. stuferos computarentur. Ita lucrum de centum erat 47.
Quantum in mutando pretio nummorum ad lucrum et damnum momenti sit, dici non potest. Civitas aliquando talibus inventis sua [Note: lib. 33. c. 3.] damna levavit. Librae pondus aeris, referente Plinio, imminutum bello Punico primo, cum impensis res publica non sufficeret, constitutumque ut asses sextantario pondere ferirentur: ita quinque partes factae lucri, dissolutumque aes alienum: ---- Postea Annibale urgente, Q. Fabio Max. Dictatore, asses unciales facti: placuitque denqrium sedecim assibus permutari, quinarium octonis, sestertium quaternis: ita res publica dimidium lucrata est. Non sine temperamento tamen: nam in militari stipendio semper denarius prox. assibus datus. Vide, [Note: p. 111. Edit. Nic. Alem.] quod Procopius refert in )nekdo/tois2, de statere aureo. Valde autem opera danda est, ne quid haec res domi forisque in commercia detrimenti, et perturbationis inferat. Cuius generis inauditas calamitates hoc ipso saeculo Germania nostra experta est. Inter alias, causa malorum,, [Note: dissert. de nat. nummi.] inquit doctissimus Lampadius, quod ex mensura fecimus mensuratum, id est, Ioachimicos et id genus probata genera ad minutam eamque adulteratam monetam exegimus, eatenus Ioachimicos sui valore augeri ac excrescere iudicantes, quantenus faex illa monetae deficiebat in dies facta
minor: cum potius ad ipsam quantitatem argenti quamlibet monetae speciem aestimare oporteret. Ioachimici ne ipsi quidem verae monetae mensura sunt, sed argenti quantitas pondere definita. Attamen minus hallucinaremur, si, prout adulter antur minuti nummi, ita non continuo iudicaremus, Ioachimicos augeri minuive.
[Note: lib 129. p. 1037. etc.] memorabilis inprimis est consultatio, quae anno huius saeculi secundo aulam et Curiam Galliae exercuit, de mutatione in re monetaria facienda, quam Thuanus describit. Abrogatus est tum salutaris in commercio et contractibus per aureos computandi usus, qui ab anno 1577. feliciter usurpatus fuerat, augendiper libras, quae imaginariae sunt, auri et argenti pretium, et mercium ac rerum omnium caritatem invehendi praecisa er eum occasione. Namper licentiosa bella cum collybistarum flagitio nihil inausum esset, hac sola ratione effectum est, ut nihil in iactatione nummorum peccatum sit. ----- Quaesitus quidem est mutationi praetextus: quod libra omissa, quae tertiam tantum partem tunc aurei faciebat, lucui et profusioni per aureos computandi usus portam aperuisset. ---- Sed experimento compertum est, quod anno 77. ad sistendum in numis per libras pretii incrementum decretum fuerat, prudentissime factum fuisse, eoque abrogato incommodum idem quod antea invaluisse, quod tandem numi aurei augendi, et per illud incrementum mercium pretium praecipue externarum pariter augendi necessitatem imposuit. Verum de pretio pecuniae acturo, nova dissertatione, neque exigua opus est. Nostro instituto ista possunt sufficere.