IOH. HENRICI BOECLERI INSTITUTIONES POLITICAE. Accesserunt DISSERTATIONES POLITICAE Ad SELECTA VETERUM HISTORICORUM LOCA. Et LIBELLUS MEMORIALIS ETHICUS.
[Gap desc: illustration]
ARGENTORATI Sumptibus IOH. EBERHARDI ZETZENERI, Bibliopolae. ANNO M DCC LXXIV.

SERENISSIMO AC CELSISSIMO PRINCIPI AC DOMINO DOMINO AUGUSTO FRIDERICO DUCI BRUNSVICENSI ET LUNEBURGENSI. etc. etc. Domino nostro Clementissimo. SERENISSIME AC CELSISSIME PRINCEPS:

QUo tenue magis atque exiguum est, quod in hoc libello

CELSITUDINI TVAE munus consecratur; eo pleniore cum consecrantium fiducia, gratiae TVAE se illud patitur insinuari. Nam nec ad Fortunae TVAE, et per tot Heroum seriem in TE continuatae gloriaefastigium assurgit: coram quo necesse est temerariae ambitionis vanitate prostitui, quicquid in TE colendo splendorem affectat aut pompam: Et

simplicitate ingenuae venerationis facilius sperat conciliari posse cum generosa illa augustae indolis TVAE comitate, qua temperatam regnatoris atque heroici spiritus maiestatem, subinde Musis Argentoraten sibus familiariter indulges. Neque parum conceptam admissionis propitiae spem auget genius huius scripturae et argumentum; curis ac meditationibus

Principis Musagetae nec indignum penitus, nec alienum: Regias quippe artes et felicioris imperii praesidia complectitur: quorum in exemplo TVO, Brunsuicensium et Luneburgensium annalium memoriae grandia specimina, gentium et saeculorum admirationi commendabunt. Quid si et nos auderemus inter haec confidere, TVUM CLEMENTISSIME

DOMINE animum gratiosam Beati Auctoris recordationem subituram? Cuius a longo tempore dicata Serenissimae domui TVAE, atque extremo conatu animae caelo proximae denuo TIBI privatim devota reverentia, ut per nos publice innotesceret, inter debita beatis manibus ultimae pietatis officia curandum nobis existimavimus. Nam illi quidem propagatam

inde a DIVO AUGUSTO AVO TVO benignissimae voluntatis propensionem, supremo Divinae indulgentiae munere, per TE usurpasse, felicitatis complementum fuit: nobis serenioris fortunae auspicium erit, si non aversatus fueris obsequia, cum quibus CELSITUDINI TVAE subiectissima mentis humilitate se totos addicunt

Boecleriani nominis Consortes.

LECTORI BENEVOLO S. P. D. ULRICUS OBRECHTUS In Acad. Argent. Hist. Prof.

SI, ut maxime fas erat, utque multorum desideriis pridem expetitum est, iussu atque arbitrio Auctoris in publicum prodiissent, quae hic consilio curaque nostra emittuntur monumentorum Boeclerianorum reliquiae; vix erat futurum opus, ut prolixiori sermone hic labor publico favori commendaretur: cui et a Scriptoris auctoritate satis auspicii, et ab emendationis, ultimaeque curae diligentia satis pretii fuisset accessurum. Nunc cum ea semper fuerit B. Auctoris sententia, et perpetua quaedam neque raro publice testata animi destinatio, ut satis constet,

numquam cum si viveret, pro suis in publico agniturum, quae ipse nihil aliud quam ad privatae institutionis disciplinam adornasset: atque fatorum insuper acerbitas cum his alias eiusdem generis curas intra conatum primarum acrudiorum lineatum coercuerit: Ego defensionis parum validae, ieiunaeque sterilitatem pertaesus, interpretationem propositi mei benigno aequi aestimatoris iudicio permitto. In cuius opinor iniuriam tenderet, si deprecari operosius instituerem, ne Viri publicae discentium utilitati per omnia vitae civilis ac literariae munia studiosissime semper intenti, partam ceteris meritis operibusque celebritatem, ex fetu si non abortivo, at postumo certe, neque ad plenam maturitatem perducto metiatur. Si

decus inimitabilis facundiae, si vastae eruditionis copia, si profundissimi iudicii acumen quaeritur; non meo demum indicio edoceri debet Germania nostra, quibus eam monumentis Boeclerus universo literario orbi venerabilem effecerit. Quorum dignitati si non satis haec opuscula respondere aliis videbuntur; at non deerunt fortasse, qui causam quoque isthic reperient, ob quam studiosae praesertim Iuventutis profectibus explanatae facilisque disciplinae felicitatem gratulentur. Cuius character sicut in elogio viri docti magnam partem, ita docentis laudem fere omnem virtutemque complectitur. Neque quicquam sane minus propositum sibi habet, ut omnis reliquae sapientiae, ita Civilis praesertim doctrinae institutio, quam

ut reconditarum meditationum subtilitate, vel elaboratae dictionis ornatu in admirationem rapiantur auscultantium animi. quorum ut quae maxima esse potest, attentio sit, iniquus tamen admodum aestimator humani ingenii fuerit, si quis velocitatem acute et cum affectatione praemeditatae elegantiae disserentis, promptitudine certae et ad solidum mansurumque fructum valiturae comprehensionis aequari posse arbitretur. Spernant itaque pro popularibus ista, quos sola in omni disciplinae genere praecipitia delectant: dummodo cogitent ne Stagiritem quidem Aristotelem totam summi doctoris gloriam ex acroamaticis scriptis tulisse. Ad cuius Politica equidem sensuum abditorum profunditate, concisaeque gravitate

dictionis contendi non affectant Boeclerianae Institutiones: facilitate tamen planioris doctrinae cum intellectu proficientium, usu expeditiori conciliabuntur. Neque tamen soliditas scientiae, quae Aristotelicum opus incomparabile reddit, merito in iis desiderabitur. In quas ex illo fonte subinde ita civilium principiorum certitudo derivatur, ut vicissim haud raro robur illi mutuentur ac lumen. In illa praesertim Civilis Prudentiae parte, quae se patitur generalioribus et scientificis definiendi formulis concludi: Nam in ceteris quae singularis prudentiae experimentis potius, quam certis definitisque regulis describi distinguique optant: cur parcius et veluti suspensa manu versaretur Noster, summa ipsi et alibi declarata ratio fuit. Nisi quod his quoque

passim, quas adiecimus Dissertationes supplementum praestant. quarum sicut liberius institutum fuit: ita ut ad interiores civilium actuum negotiorumque recessus, et ipsa commodorum publicorum latentia veluti cubilia, terminus illarum proferretur, Tacitus prae caterisvel ductum exhibuit, vel praetulit lucem: Occasione tamen argumenti et genio ferente vel exigente, tam opportune selecta ex praecipuis Veterum Historicorum loca adhibentur in subsidium, ut non magis illa abstrusis Taciti sensibus illustrandis, quam illorum interpretationi dissertationes Tacito praecipue destinatae censeri debeant inseruire. Unde nobis occasio nata, ut sub indice dissertationum da selecta veterum Historicorum loca publicandum

iudicaremus hunc libellum; qui Collegii Historico Politici titulo in manibus Studiosorum versatur. Libellus memorialis Ethicus ab Auctore ipso hanc inscriptionem tulit: non inusitatam Veteribus; et universum huius totius opusculi institutum egregie expressuram. Libelli enim certe memoriales hi sunt; Practicae Phillosophiae non plenum neque integrum corpus, sed nihil aliud quam extremas lineas tradere professi: ea propositi disciplina, quam Praefatio Notitiae Imperii praemissa exhibet. Unde derivatum in hunc locum exemplum, ne vel B. Auctori vel cuiquam alii fraudi sit, accessura utrinque supplementa efficient; utprimum me literarii Senatus auctoritas, magnis iamdum suffragiis mihi promulgata perpulerit,

communibus discentium commodis privatam verecundiam debitamque Optimo Socero pietatem posthabere. Nam mea quidem sponte numquam huc descendam, ut domesticae et secretioris disciplinae mysteria, contra obstrictam Praeceptori fidem, in vulgus profundam: Sed cum aliqua tamen ex illo genere specimina in quorundam manus dudum pervenerint, quis praedem dabit, non futuros, qui, ut nunc est saeculum, inde laudem affe ctaturi sint, si strenue iudicentur aliena iura muniaque involasse? Cum quibus ut mihi nullum unquam industriae vel ambitionis certamen erit; ita non temere permittam vel existimationi Viri, non deme minus quam de literis praeclare meriti, vel Tuo, Humane Lector, iudicio illudi.

IOH. HENRICI BOECLERI INSTITUTIONES POLITICAE. PROOEMIUM.

[Note: De variis tradendi Politica modis.] Qui civilis prudentiae institutionem editis in publicum monumentis professi sunt, e tribus viis aliquam institêre, vel duas, vel omnes denique ad unum finem corrivatas adhibuêre. Sunt, inquam, Decreta, sunt Praecepta, sunt Exempla; quibus docetur disciturque, quicquid est huius philosophiae. Illa in universum, et quasi in summam, vitae civilis modum describunt: ista cuique personae propria sunt, et ad singulos porriguntur: haec et usum et specimen utriusque disciplinae exhibent. Ita Veterum multi partiebantur: a quorum mente non abludunt, qui duas tantum vias ponunt, Praecepta et Exempla: sub Praeceptis Decreta quoque complexi ac dogmata. Atque haec loquendi ratio hodie fere usitatior est. Miscentur autem ista, et temperantur, pro amplissima scribendi libertate, ut cuique placuit.

[Note: Origo praeceptorum et decretorum ab usu rectae ra tionis in ingenio practico repetitur.] Decretorum Praeceptorumque origo, vel a priori, ut scholae loqui amant, repetitur; vel a posteriori: quasi quis priore illo modo causam; hoc posteriore, effectum respiceret

indagaretque. Ibi occurrit usus rectae rationis in ingenio practico: hic, ipsa exempla actionum, nos vel de veritate vel de profunditate dogmatum admonent erudiuntque. Ita omnino sensit [Note: 4. A. 33.] Tacitus, cum dixit: pauci prudentia, honesta ab deterioribus, utilia ab noxiis discernunt; plures aliorum eventis docentur. quasi quis plenius diceret: [Note: V. Tholos. de Rep 1, 3, 12. et seqq.] Est quidem facultas discernendi ea, quae vel ob honestatem utilitatemque petenda, vel ob turpitudinem et detrimentum vitanda sunt, natura nobis insita; sed paucis nec nisi sapientiae studio subactis ingeniis contingit, naturam in omnibus ducem sequi, eiusque dictatu gubernari: in plerisque enim non sufficiunt illa semina, illi igniculi, quos ad prudentiam duces natura insevit: dum res parum sc. firma, pravitate consuetudinum, opinionum vanitate detorquetur, aut falsâ specie, sub qua saepe latitant bona ac mala, decipitur; [Note: Cic. de Off. I, 10. III, 4.] aut variabilitate negotiorum ac mutabili formâ distrahitur; aut praeconcepta aliqua sententia occaecatur; vel dissidio rerum, quae nisi concordes coniunctaeque sint, nullae sunt (honestatem dico et utilitatem) abripitur. Hi ergo, postquam idoneum rationis usum corrupere, non alia facilius, quam exemplorum in obvia aestimatione positorum disciplinâ profecerint.

[Note: Argumentum civilis prudentiae summatim indicatum.] Monet nos ille Taciti locus, ut civilis prudentiae argumentum, sine eius argumenti amplitudinem attingamus. Nam, si ex mente veterum loqui debemus, duo sunt quibus universa prudentia ci vilis continetur, primum

honestorum et turpium; deinde utilium et noxiorum distinctio electioque.

[Note: Eius contextus et necessitudo connexionis.] Quamquam autem utilitatis quaestionem nonnulli prudentiae civili ita propriam fecerint, ut H. Grotius in prolegomenis de Iure Belli et Pacis Bodinum reprehendat, Aristotelem laudet, quod hic in politicis nihil admiscuerit quaestioni utilitatis; ille, insuper de iure inquisiverit, non absurdis tamen nituntui rationibus, qui politicam institutionem satis perfectam et ad usum civilis vitae expeditam negant, nisi utilium declarationi ratio honestorum, consilio ius, actioni decus adiciatur. Sicut enim imperiti est, ista confundere; ita prudenter miscentur, quae non nisi mutua ope et indiscretâ unitate in sui operis efficaciam convalescunt.

(Quid ad exemplum Aristotelis responderi possit, declaratum est inter disserendum. 2 quid Honesti nomine hîc veniat, et quam late pateat)

Quae sententia, sicut suo se robore tuetur, ita nobis insuper commendari debet experimentis saeculi, infeliciter ab hac philosophia degeneris. Ex quo enim Machiavellus utilitatis quaestionem unice attendendam politico proposuit, negligentius cogitatum est de honestatis et iuris cura: invaluitque exitiabilis error, quasi ad prudentiam parum pertineret, honestum respicere. Coepit etiam vaga, de rebus civilibus philosophandi sive potius sophisticandi ratio, quae in hunc diem rerum publicarum vitalia exedit et labefactat.

Quamquam non novum hoc morbi genus, a Machiavello [Note: Propositum huius tractationis.] reductum potius, quam inventum. Nobis ergo consilium non confundendi lubidine, sed coniungendi necessitate, non impetu erroris, sed proposito disciplinae, in omni deinceps materia, non tantum, quid ex usu sit, sed etiam, quid boni moris rectitudo, quid ius et aequitas postulet, exponere; adeoque iurisprudentiam illam universalem, et rectae rationis dictamen circa discrimen honestorum et turpium, iustorum et iniquorum (opus vere philosophicum, quod nemo eruditus negaverit) cum regulis prudentiae exemplisque sociare. Ut enim quidque, ad genium ipsius vitae actionumque accommodatius est, eo magis civili prudentiae consentaneum haberi debet.

[Note: Quomodo alii securius loquantur de civilis doctrinae institutione. in Legato cap. 15.] Quae res effecit, ut multi, dummodo quottidianum vitae usum respexisse viderentur, de prudentia civili populariter potius quam accurate loquerentur. Ita, cum Carolus Paschalius egregium de his studiis nomen meritus, scripsit; Civilem scientiam tribus rebus censeri; cognitione iuris, peritia historiarum, eloquentia: omnes intelligunt, eloquentiam ut instrumentum civilis viri valde necessarium huc conduci, cognitionem iuris vel ut partem nominari (si de iure civili sermo sit, quam prudentiam ad iudiciariam referunt Interpretes Arictotelis ad 6. Ethic. 8.) vel ut affinem disciplinam propinquaque necessitudine coniunctam. neque minus ex ante dictis patet, quomodo illa universalis iurisprudentia, de iure belli et

pacis, ut Cicero vocat, sive de iure naturae et gentium, sicut iunior schola loquitur, huc pertineat. Historiarum autem peritia, quam sit propria huic studio, alibi declaratur: exstatque de legenda ad hunc usum historia, illustris dissertatio Casauboni, Polybio praefixa, tum initio commentarii in librum 1. Polyb. seorsum impressi: ne de veterum Historiarum praefationibus dicam, a Lipsio non indiligenter laudatis. Princeps Historiae commendatio, quod experientiam parit; sive experientiae vera aestimatione aequatur. Experiendo autem discere, potentissimum discendi genus est. quod non male historiae aptaveris: quia facilius, quid imitandum et quid vitandum sit, docemur exemplo, [Note: Contreu. IV, 25. cui a Theologia praesidium parandum.] ut hoc verbis Senecae Patris dicam.

Non desunt, qui civilem prudentiam a Politico Christiano in rep. Christianâ apte exerceri non posle statuunt, nisi a Theologia subinde aliquid praesidii mutuetur. recte; dummodo absit confusio, quae imperitis loco philosophiae est. Non traditur equidem in S. literis nova doctrina civilis: sed ea, quam recta ratio, quae ipsa vox et lex Dei in mentibus est, indicavit, ita explicatur, et ad negotia memorabilia adhibetur, ut nesciri ista sine incommodo nequeant ab erudito Politico.

(Dictum hac occasione de Augustino et opere de C. D.)

Haec, atque id genus alia non intempestive monentur, cum deStudio civilis prudentiae tractatio instituitur. confusioni autem

omnis praecidenda occasio est: quam non vitant, qui omnia in cumulum, ceu indigestam molem coniciunt.

[Note: Lydius lapis huius institutionis, usus et praxis vitae.] Neque idoneos satis prudentiae civilis magistros dixeris, qui disciplinam vitae natam, meris artificialibus formulis texnologoume/nois2 concludunt; scholaeque aptiorem, quam rei publ concinnant: practica denique modo nimis theoretico pertractant; magis saepe dediti subtilibus circa decreta quaestionibus, quam actionum civilium formis ac usibus: quodne veteres quidem vitarûnt semkper. Illustris est locus Ciceronis: Nam veteres verbo-tenus, acute [Note: de LL. III, 6.] illi quidem, sednon ad hunc usum popularem atque cinilem de rep. disserebant. Ab hac familia magis ista manarunt, Platone Principe: post Aristoteles illustravit omnem hunc civilem in disputando locum; Heraclidesque Ponticus profectus ab eodem Platone, Theophrastus veroinsiturus ab Aristotele, abundavit, ut scitis, in eo genere rerum; ab eodemque Aristotele doctus Dicaearc hus, huic rationi studieque non defuit. Post a Theophrasto Phaleraeus ille Deinetrius, mirabiliter doctrinam ex umbraculis eruditorum otioque, non modo in solem atque puluerem, sed in ipsum discrimen aciemque produxit. Addi possunt, quae sequuntur. ex quibus intelligitur duplex Politica tradendi modus; alter umbraticus et scholis aptior; alter serius, gravis, solidus, splendidus, vitae et negoriis accommodatus. Qui iudicio valent, non pauca ad hoc discrimen spectzntia observaverint in Epistolis Senecae 94. et 95. ubi de dogmatibus et praeceptis disputatur;

simulque supervacaneum studium seu periergi/a Stoicorum circa civilem scientiam notatur.

(Dictum hac occasione de systematibus et tabulis technologicis: de quaestionariis: de disputatoribus: de discursuum scriptoribus.)

Quomodo autem ex vario genere auctorum scriptorumque disciplina civilis prudentiae haurienda sit; quomodo antiquitas cum genio saeculi nostri comparanda aut concilianda: quomodo vitae denique potius, quam scholae aptanda studia sint; in re praesenti, et singularum tractatione materiarum rectius noscetur.

[Note: Monita praemittuntur.] Nunc duo tantum monemus: primum, ut amplitudinem civilis doctrinae serio aestimemus; deninde ut pignus et specimen profectus fideli destinatione nobis constituamus. In illa parte solatium: in hac regulam commendamus. Solatium verba Ciceronis nobis exhibent, cum, quae Oratorinecessaria, exsecutus, [Note: de Orat. III, 23.] ita subdit: Ista discuntur facile si et sumas, quantum opussit, et habeas qui docere fideliter poss it, et [Note: Ep. 33.] scias etiam ipse discere. Regulam profectus Senecae exsequitur: Aliud est meminisse, aliud scire. Meminisse, estrem commissam memoriae custodire: at contra scire, est et suafacere quaeque, nec ab exemplari pendere, et toties ad magistrum respicere.

LIBER I.

CAP. I. De Civitate et Republ. in Politicis tractari. Aristotelis de origine civilis societatis sententia integra proponitur. Antiquorum nonnullorum sententia duplex de origine civitatis, partimrefutatur, partim explicatur. Fundamentum omnis philosophiae civilis ex praedicta Aristotelis sententia constituitur.

[Note: De Civitate et Rep. variorum scriptorum instituta expendun tur et conciliantur.] QUid in Politicis tradatur, ipsum nomen, quod a Civitate deductum est, satis ostendit: putamusque nimis otiose et scholastice lites agitari, scriptoribus se invicem reprehendentibus, quod vel Civitatem hi, vel Rem publ. illi, ut argumentum doctrinae civilis nominant. Sicut enim alterum vocabulum, de materia; alterum de forma, docendi causa accipi, nihil vetat: ita totum hic quaeri, non partem, abunde certum est. Neque existimari debet, Aristorelem, cum scientiam

viri civilis bene instituenda beneque administranda civitate definivit, rude aliquod corpus civitatis, nullo animatum spiritu intellexisse; sed vel inprimis rationem habuisse illius ordinis, sine quo nec civitas dici meretur, nec res publ. cogitari potest. Ex dinerso nimis quam clarum es,t cum veteres, et eorum imitatione quidam iuniores, omnem hanc tractationem (pragmatei/an) de Republ. inscribunt: et corpus societatis civilis, et eius corporis ordinationem indicari. Cuius quaestionis occasione, statim et quasi in limine monendum est, splendore civilis disciplinae indignum esse, umbraticas captiunculas vocum, et verborum cavillationes sectari: praesertim, ubi de Scriptorum mente constat.

Qui Aristotelem intelligunt, non ignorant, [Note: De origine civilis societatis Aristotelis sententia Polit. I, 1. et 2.] initio gravissimi operis, hanc eius de Civitate sive civili societate sententiam consignatam extare: Homini naturâ inesse appetitum societatis; non ut aliis plerisque animantibus, sed excellentem: neque cuiuscumque societatis; sed rationi, quâ praecellit homo, convenientis, id est, bene compositae rebusque necessariis instructae. Quia enim solus, [Note: Cie. de Offic. I, 16.] ex animantibus, iustum ab iniusto, utile a noxio discernere, idque discrimen oratione explicare potest; igitur ad defectum mutuae indigentiae, quam natur a machinata est, collatis sociorum viribus officiisque explendum, modumque societati, quae humana sit ac civilis, non belluina et rudis, imponendum, legibus ac iure, adeove certo imper andi parendique ordine opus esse animadvertit. Id in singulis socteratibus, etiam primis ac minoribus, usque ad eam,

quae omnium princeps est, et Civitas dicitur, obtinere consentaneum est. Videmus ergo coniungi naturam appetentem, ndigentiam invitantem, rationem ordinantem: ut evadat civitas instructa copiis, formata iure, non ad vivendum modo, sed ad bene vivendum. Omnia, inquam, haec sunt naturalia ex mente Arictotelis: appetitus civilis societatis, ordo societatis, iura et imperium civitatis, qua talis.

(Dictum hac occasione, quomodo ex S literis et Theologia, origo societatis civilis proponenda sit: et quomodo Christiani explicare debeant vocem naturae, quando cum philo sophis loquuntur.)

[Note: Reliquorum Gentilium in hoc philosophandi genere ertores:] Ethnicorum multis, duobus fere modis contingit in hoc philosophandi genere a vero elabi. Sunt enim, qui indigentiam et necessitatem solam, origini civitatum demonstrandae adhibent: quasi primi homines, ferino ritu, sine iure, sine more victiantes, ipso talis vitae damno taedioque compulsi, ad civilem societatem se traduci passisint. Legi digna sunt quae de incondita et belluina primorum hominum vita Diodorus Siculus habet libr. 1. unde pleraque transcripsit in praeparationem evangelicam Eusebius lib. 1. c. 7. Neque disconveniunt, Vitruvio annotata lib. 2. c. 1. Lucretius quoque libro V. sui operis, fuse de primis hominibus; qui

Volgivago vitam tractabant more ferarum:
—— —— —— ——
Nec commune bonum poter ant spectare, neque ullis
Moribus inter se scibant, neque legibus uti.

donecauctores vitae melioris exstitere, pitamque priorem

Commutare novis monstrabant rebus.

Talia apud Poetas passim. Eveneruntautem sententiae istae non unis de causis, neque uno consilio usurpatae sunt. Primum enim ignorantia primaevae antiquitatis, solis scilicet literis sacris traditae hîc apparet; deinde barbaries paucarum quarundam gentium, in quadam a)narxi/a, erte incondita societate, quae civilis dici non mereatur, viventium describitur. Ita [Note: de bell. Cat. c. 6.] Sallustius Aborigines designat genus hominum agreste, sine legibus, sinae imperio, liberum atque solutum: [Note: cap. 18.] Et in lugurtha, priscos Getulos ac Libyas; qui asperi incultique, neque moribus, neque lege aut imperio cuiusquam regebuntur, vagi, palantes. In his natura consuetudine, aut hebetudine impeditur, quo minus societatem, quam tamen interim affectant, ad rationis humanitatem componant. Est et tertio, consilium id philosophantium, cum fingunt veluti per hypothesin, imaginem vitae, quando abesset intellectus civilis societatis, et custodia eius societatis intellectui humano conveniens, notitiaque honestatis ac utilitatis instructa: ut beneficium eorum, qui naturam secuti, civitatum rudimenta, ipsasque civitates condiderunt, amplius reddatur ac illustrius, necessitasque talis instituti commendetur. Animadvertas non obscure propositum id suisse Ciceroni, in memorabili dissertatione de invent. I, 2. Idem scilicet voluerunt, quasi quis cum [Note: lib 1. ad vers. Colot.] Colote Epicureo apud Plutarchum diceret: si quis

leges et ordinem civilis societatis tolleret, futurum ut vitam viveremus ferarum, et qui alium haberet obvium, ipsum tantum non devoraret. Licet enim natura ad participandum alium ab alio, communicandumque inter omnes, civiles nos fecerit: tantam tamen esse corruptelam malae consuetudinis novimus; ut ab ea tamquam igniculi exstinguantur a natura dati, exorianturque et confirmentur vitia contraria, nisi disciplina et imperio in ordinem redigatur humana societas.

Unde intelligitur, quid sentiendum sit, quando alii Ethnicorum, ratione prorsus diversa, primis hominibus tribuunt vitam compositam, societatisque civilis custodia spontanea, absque parendi necessitate et imperandi potestate praecellentem. [Note: III. A. 26.] Notus est Taciti locus: Vetusissimi moratalium, nulla adhuc mala libidine, sine probro, scelere, eoque sine poena ac coercitionibus agebant. et quae sequuntur. Seneca quoque supra verum extollit antiquos mortales, quique ex his [Note: Epist. 90.] geniti erant, quod naturam incorrupti secuti sint, eandemque habuerint et ducem et legem. De inscitia primorum temporum in Ethnicis, iam diximus. quidquid interim in his boni verique est, comparationem potius temporum, quam descirptionem antiquitatis habere, putandum est. Ita plerique desuis civibus ac populis conqueruntur, ex prisca probitate et boni moris sinceritate degeneratum esse. Scilicethae vices semper voluuntur, et in orbem [Note: Exordie Histor.] redeunt. Livius antiquos mores virosque Romanorum, paulatim labente disciplina

obsolevisse, et pro bonis exemplis, libidinem pereundi perdendique omnia, successisse ostendit. Florus, antiqua rei Romanorum tempora vocat Sancta: posterioribus annis cruentam foeditatem exprobrat. Et in omnium ore est [Note: lib. 3. carm. od. 6.] Horatii carmen:

Aetas parentum peior avis, tulit
Nos nequiores; mox daturos
Progeniem vitiosiorem.

Ita quando Poetae de aureo Saturni saeculo fabulantur,

—— —— quod vindice nullo
[Note: O vid metam 1, 3.] Sponte sua, sine lege, fidem rectumque colebat:

doctrinam periodicam, ex Platonis schola proditam, respiciunt; quasi perpetua rerum vicissitudine, se invicem exciperent, saeculum, to\ h(remoniko\n, quasi dicas imperatorium aut rectorium; to\ )epiqumhtiko\n, in quo concupiscentia seu cupido habendi dominaretur; to\ qumiko\n, quod vi et impetu iracundiae, magnisque ac heroicis motibus administraretur. Primum illud, est aurea aetas sub Divino imperio: reliqua, Fortunae et Daemonum arbitrio subiciunt, atque ut laboriosiora, ita infeliciora [Note: V. Heins. in Hesiod. e)/rga kai\ h(me/ras2.] credunt. Egitegregie de hacre Virgilius in Ecloga IV. Pollionis nomine inscripta. simplicissima explicatio est: Auream et bene composit am facilemque vitam esse, quotiens homines omnia reponunt in divina providentia: Quotiens autem suam cupiditatem, ducem sequuntur: suisque viribus, suo impetu omnia confici posse decernunt, deterius difficiliusque vivi. Ex quo apparet, Poeticam fabulam, si recte exponatur, ad originem

civitatum, proprie non spectare. Nam quantum ad illam materiam attinet, etiamsi concedatur, paucos forte et singulari heroicoque ingenio praeditos, sponteac solo naturae ducturegi potuisse: de multitudine certe id affirmare autsuspicari saltem, non est prudentis. Aristoteles non oblitus est monere, cum lib. 10. Eth. Nicomach. cap. 9. ita loquitur: Multitudo non apta (seu nata) est, pudore, sed metu regi: neque abstinere rebus malis, propter turpitudinem, sed propterpoenas.

[Note: Fundamentum civilis Prudentiae ex sententia veterum] Sicut autem, usus rectae rationis in constituenda regendaque civitate, non minus circa honestatem, quam circa utilitatem versatur: ita constans fuit Aristotelis, Platonis, et optimi cuiusque veterum sententia; utilitatem ab honestate non esse divellendam: seu, nihil utile habendum, nisi quod idem honestum esset: adeoque (ut semel complectamur) nihil sociale ac civile, aut vitâ prudentiâ que sociali ac civili dignum esse, nisi quod ab honestate profectum, ad utilitatem singulorum ac universorum [Note: de LL. I, 12. et de off. II, 3.] contenderet. Recte enim Socrates apud Ciceronem, exsecrari eum solebat, qui primus utilitatem anatura seiunxisset. id enim querebatur [Note: lib. 3. pleraque parte] capur esse exitiorum omnium. Qua de re ille ipse, quem laudavi, Cicero in officiis accurate et copiose disputat. Valetque haecratio non in civitate tantum, sed in minoribus etiam et primis societatibus, quatenus scilicet naturae rationalis proles sunt. Merebatur hoc, tamquam dogma praecipuum, hoc loco diligentius commendari, non dissimulata laude lusti

Lipsii, qui ceteris, omnem civilis vitae rationem, honestate et virtute, tamquam fundamento construxit. Honestate autem, id quod iustum aequum esse natura dictitat, contineri, etiam ante dictum est. Qui hanc rationem, de Civitate philosophandi deserunt, calliditatem potius quam prudentiam sectantur.

(De mixtura honestorum et utilium, Tacito laudatâ (Agric. 8.) in exercit. Plinianis egimus; eritque locus infra.)

Sed nos, cum Principe Philosophorum, antequam de Civitate agamus, ad illas societates praevertemur, ex quibus denique Civitas oritur.

CAP. II. De Societate Coniugali.

[Note: Domestica societas e tribus: v. omnin. Cir. .1. off. 17.] DOmus ex iis est. Facit autem partes domesticae societatis tres Aristoteles (Polit. I, 3. et 8.) Coniugalem, Patriam, et Herilem Societatem. de quarum singulis agit. Inseruire autem domesticae societati, ait, artem acquirendi. de qua itidem hac occasione eximie tractat, Polit. I, 4. 5. 6. 7.

[Note: quarum prima coniugalis scilicct] Coniugum prima est societas: de qua nunc agendum. Aliter eam Philosophi describunt; aliter Theologi Christiani, qui aliqua Ethnicis ignorata addunt. Iuris s. legum civilium conditores formulis constringunt ex usu temporis et Reip. ornant ritibus connubia; in quo genere maxima industria Iuris Romani elucescit. Nullam e tribus disciplinam potest

negligere, qui societatem coniugalem, ex usu hodiernae Reip. cognitam habere cupit.

[Note: describitur.] Descriptionem Philosophia hanc suggerit, quod Coniugium seu societas coniugalis sit legitima et indissolubilis unius viri et unius feminae coniunctio, divinitus, ad liberorum procreationem, et mutui auxilii ergo instituta.

Theologia addit comparationem et similitudinem desponsationis Christi cum Ecclesia; tum custodiam castimoniae sive vitationem scortationis; qui finis ex labe corruptionis humanae naturae accessit.

[Note: a natura repetitur.] Originem huius societatis, a natura repetit Philosophus: non eo sensu, sicut cetera quoque animalia, sibi simile generare concupiscunt; sed a dictato rectae rationis, sive appetitu ordinatiore, et intelligentia mutui subsidii: quatenus scilicet homo intelligit, quomodo a Divino Numine, viri feminaeque natura ad communionem mutuam facta sit: iuxta locum notabilem 1. Oeconom. 3.

[Note: ad remp. accommodatur.] Interesse autem Civitatis et Reip. ut haec societas, ab ipso Deo instituta (quod Christiani iam melius intelligunt) recte se habeat, seu bene contrahatur, bene colatur, tum cognatio partis cum toto, adeoque res ipsa satis evincit; tum omnium Legislatorum in formanda civitate occupatorum, perpetua cura ostendit: Quae omissa, remp. funditus trahit. ut vera [Note: 3. Carno. 6.] omnino ac prudens sit Horatii de Civitatis Romanae depravatione observatio:

Fecunda culpae saecula, nuptias
Primum inquinavere, et genus et domos:

Hoc fonte derivata clades,
In patriam populuxque fluxit.

[Note: Acceditur ad efficientia coniugii.] Meminisse debemus, Prudentiam civilem nos tractare: cuius munia semper eo pertinent, ut, quid liceat, deceat, oporteat; tum, quid conducat, aut minus noceat facere, spectemus. Tenebimus hanc viam per singulas partes: ac primo, quibus rebus effici coniugalis societas debeat, considerabimus.

[Note: ubi occurrit consensus iungendorum;] Postquam ergo a Deo, matrimonii omnis legitimi auctore, discesserimus, ante omnia nobis occurrit, ut, qui coniugalem societatem conteahunt, libere et deliberato consilio id faciant: si enim usquam, certe in matrimonio libertas necessaria est. Consentiant ergo oportet, sive disertis verbis, sive ita ut intelligi consensus possit, tumii, qui matrimonio iungi debent; tum ii, quorum in potestate sunt; ut parentes, quique loco parentum sunt.

[Note: Itemque Parentum.] Nam horum quoque consensum requiri verum est, iurenaturae (quod Iustinianus Imperator asserit: et rationibus probat Gerhadus de Coniug. §. 64. licet Grotius de I.B.II, 5. 10. ad officii regulam, et reverentiam liberis praeceptam potius, quam ad iuris dictamen referre malit) Iure divino (inculcante et institutionem matrimonii et auctoritatem parentum in coniugiis vel institutis vel impeditis, imo etiam circa vota liberorum) denique iure civili; quod quidem matris consensum non ita stricte requirit: nisi quod nonnulli Doctores etiam hunc postulant. Circa ordinom

consentitur: in conflictu, patris consensum antehaberi; tum, matris voluntatem praeferri tutori; et si qua eius generis huc pertinent. Neque deest temperamentum a prudentiâ, voluntates parentum ad aequum et bonum revocante, vitia ipsorum coercente, dolorem mitigante, veniae rationes, si subnascuntur, ostendente; neque facile rescissionem contractorum matrimoniorum approbante. Huc consistoria Ecclesiastica, huc civilis iudex, consilia et auctoritatem adhibent.

[Note: Consensum vitiant, Error] Abesse ergo debet Error. non quidem nominis quod Canonistae tradunt; nisi secum trahat errorem corporis sive personae: nam is impedit matrimonium et sponsalia facit irrita. Error quoque circa bona fortunae non impedit sacrum vinculum. e.g. circa divitias (nisi tamen accesserit dolus) circa nobilitatem (nisi tamen lege civili seu provinciali, aliter constitutum sit) circa statum sernitutis, quae hodie nulla est fere inter Christianos: olim tamen lege Rom. non erat connubium libero cum serva etc. circa statum peregrinitatis: a civili enim lege, non a natura est illa exceptio, quâ utitur ille apud [Note: ??? bene fic. IV, 35.] Senecam: promisi tibi filiam in matrimonium: postea peregrinus apparuisti: non est mihi cum externo connubium. Haec enim vera sunt matrimonia, licet lex civilis possit et licentiam eorum adstringere, et effectus quosdam impedire. Neque circa animibona error admissus contrahentes a nexu liberat, sed exprobratione imprudentiae suggillat. Nimis autem liberales sunt Iuris Canonici doctores, qui etiam

virginitatis ementitae dolum condonant: non adsentientibus Theologis et ICtis aliis; nisi quod suspicionibus minime indulgendum, experimentis vulgo iactatis non fidendum, mature suum ius urgendum, aut, post conniventiam, tacendum; alia que eius modi consilia suggerunt: in re certa autem, iure suo cedere nolentibus importuni non sunt.

[Note: Dolus;] Abesse deinde in omni matrimonio contrahendo dolus debet: qui non tantum LL. civilibus contractum irritum reddit, sed iuri quoque et aequitati naturali repugnat, facultatemque iudicandi in hoc negotio prorsus intervertit.

[Note: Ebrietas;] Ebrietas quoque, si gravior fuerit, nec actio post discussas mentis nebulas, a sobrio firmitatem acceperit, consensum vitiat. Si quis tamen compertus est adsumpsisse ebrietatis larvam saepius, et subdole ad eludendas matrimonii pollicitatione feminas, indicem experiri dignus est severiorem, quique nec sibi nec matrimoniis illudi patiatur.

[Note: Fatuitas et Furor;] Fatuis quoque et Furiosis (si quidem et isti vere tales sint ac plene; et si nulla lucida sui furoris intervalla habeant) facultas contrahendi matrimonii non competit: tum defectu consensus (neque enim iudicio uti integro possunt) tum, quia tales personae non sint idonea matrimonii materia. Qua occasione, [Note: Loc. de Coniug. § 228.] gravi consilio Gerhardus eos reprehendit, qui moriones matrimonio coniungunt. 2. Furiosis licite pharmaca restinguendae libidini destinata adhiberi putat. 3. Prohibendas in

Christiana rep. personas, sanae mentis, quae furiosis iungi volunt, pronuntiat.

[Note: Minae; iustus metus; vis s. violenta coactio.] Neque illis consensus verus, et plena voluntatis libertas competit, qui minis, metu, vi ad contrahendum matrimonium adiguntur. sicut enim priora iudicii integritati; ita haec voluntatis libertati, ut dictum est, intercedunt. Lex est enim non scripta tantum, sed nata, ut per vim metumque gesta ne sint rata. ap. Senecam [Note: Controu. IV, 26.] Patrem: ubi simul tractatur, quae vis sit; deinde, si in re vis et necessitas sit, an illa tamen rescindantur, quae per vim et necessitatem gesta sunt, si vis et necessitas a paciscente adhibita non est? Nam in hac quoque materia, iustus metus verusque, isque ab homine illatus contrahenti, non a fatali quodam casu, quaeritur. Igitur huc pertinent illa: Vis est et necessitas, ubi velim nolim, succumbendum est. Et: Non est vis, ubi aliquid expediendae rei causa patiendum est, sed ratio. Et: Non est admovere vim, aliquid cum certa conditione promittere.

Cernitur autem vis maxime in Raptu; quando femina, nolens sive volens, e custodia suorum eripitur, libidinis caussâ. Cum hac etiamsi matrimonium postea ineatur, irritum erit, si rapta aut parentes eius voluerint. Quamquam plerumque hodie poena, quae capitalis iure Iustinianeo constituta est, dirimit, quod male coeperat coniungi. Apud Senecam Patrem Lex exstat: Rapta raptoris mortem, aut in dotatas nuptias optet. Controu. I, 5. III, 23. Exc. VII, 8. Et alia: Raptor nisi suum, et raptae patrem intra trigesimum diem exoraverit, pereat. Controu. II, 11.

Exc. II, 3. Iusta hinc belli causa, adversus eos, qui iudicio non possunt conveniri, plerisque visa: quamquam prudentius aliquando omitti debuerunt bella. vid. quae apud Herodotum habentur lib. 1. pr. Raptum tamen Sabinarum a Romulo factum (quem Augustinus de C. D. II, 17. iniuriam vocat) quomodo excuset Grotius, vide de I. B. II, 2. 21. verba Augustini ista sunt: Nam si inique Sabini facerent negare postulatas, quanto fuit iniquius, raperenon datas? Aliquo enim fortasse iure belli, iniuste negatas, iuste victor auferret. Nullo autem iure Pacis, non datas rapuit, et iniustum bellum cum earum parentibus, inste succensentibus gessit.

Sicut autem recte constitutum est, ut feminae in eligendo matrimonio alienum potius, quam suum arbitrium sequerentur (pudori enim muliebri convenientius hoc fuerit) ita Parentes et Tutores admoneri debent, ne hoc iure suo vel nimis rigide utantur, obtrudendo inconsultis feminis maritos, quod asperum et immite habetur; vel suis utilitatibus, lucris, consiliis, veluti victimas consecrent, miserarum sponsarum nuptias. Raro enim felicia sunt eiusmodi matrimonia: Quamquam in Principum Regumque familiis nihil frequentius. Ibi enim plerumque ratio Status (ut hodie loquuntur) Iunonis et Lucinae auspicia supplet: taedasque nonnumquam lugubres potius quam nuptiales accendit. Vidit saeculum ab hoc proximum, grande exemplum in pace Polonica, quam Sigismundus cum Moscho fecerat, inter alias hac conditione, ut

Catharina filia sua, Sigisinundi Augusti soror, Moscho nuberet. At illa tale aspernata matrimonium, Iohanni Duci Finlandiae, postea Sueciae Regi, collocata est: unde bellum a Moscho Suecis illatum, quod Iohannes III. et Stephanus Polonus debellarunt. Gregor. Tholosan. [Note: anne 1582.] de Rep. XI, 108. ex panegyrivo Erici Faletz. v. omnino Thuan. 1568. lib. 43. p. 526.

[Note: De consensu sponsalitio] Multo magis hoc accidit in consensu sponsalitio, ubi plus fibi parentes, quam in nuptiali permittunt: quamquam revera non proficere debent sponsadia in nuptias, nisi personae iungendae consenserint. Itaque in immaturis impuberum desponsationibus, tempus legitimi consensus exspectandum, ut convalescant. Periculum talium sponsaliorum diligenter ostendit Arnisaeus comment ario politico de iure connubiorum cap. 2. §. 9. et seqq. unde nota Augusti severitas, in hoc negotio, memorata Svertonio Aug. 34. Dioni lib. 54. explicata Lipsio ad 3. Annal. Tac. Ceterum de sponsalibus diligenter egêre, Cypraeus de Spons. et Gerhardus de coniug. Nobis enim non est opus, his immorari, cum ex ipsa de matrimonio tractatione pleraque satis diiudicentur. Potius ergo accedemus ad considerationem [Note: Transitus ad materiam coniugti, sc. personas, quarum spectatur numerus binarius;] Personarum, quae matrimonio coniungi debent ac possunt.

Marem ac feminam, non autem unius sexus personas matrimonio iungi, ex iis, quae ab initio dicta sunt, clarum est. De uno autem mare, deque una femina, hoc capi debet. Iure Divino res clara ex Gen. 1, 24. Matth. 19, 4. I. Cor. 7, 2. ubi duo in earnem unam iuguntur: nec in N. T.

ubi de coniugio sermo est, unquam plurium mentio fit. Nec de iure civili dubitatio superest. Philosophorum quoque praecipui damnarunt [Note: exclusa polygamia.] Polygamiam, id dst, unius viri cum pluribus mulieribus coniugium, nam multorum virorum cum una femina matrimoni exempla, vix invenias in consuetudinem perducta: [Note: de script. Eutop. 20.] nisi quod Aeneas Syluius veterum Lituanorum nobilibus feminis hanc consuetudinem tribuit, quasi licuerit illis matrimonii adiutores suis maritis adsciscere. Hanc barbariem pridem exstinctam, non sunt qui hodie usurpent. Atillam alteram polygamiam, plerisque olim [Note: Tac. Germ. 58.] gentibus, (exceptis Germanis) usitatam, nec hodie omittunt Muhammedistae, et barbarorum [Note: de I. B. et P. II, 5. 3.] multi in Americano orbe. Quare Grotius iuri naturae non adversari hanc polygamiam statuit, scholasticos eâ in re secutus. Sed verius est, corruptae rationi sive depravationi luminis naturalis, illam gentium consuetudinem tribuendam: nisi quis verbo conetur fallere, et ius naturae arctioribus, quam fas est, includere limitibus. Congessit non indiligenter, quae ad hunclocum pertinent, Annisaeus de iure connub. cap. 4. sect. 2. et. 3.

Id tamen, quod Grotium, anteque ipsum alios in hanc lententiam induxit, est Polygamiae Patrum in Veteri Testamento. Hanc dum in oculis habet, repetit Rabbinorum et Bernhardi Ochini argumenta Grotius, ac in N. demum Testamento non ex primaevo iure, sive ex eo, quod simpliciter iustum bonumque esset, sed ex eo, quod melius iustiusque videretur, quaesitam

novae legislationi materiam, quâ Polygamia prohiberetur, asserit: cum debuisset meminisse eius, qnod copiose Isiodorus Pelusiota demonstrat, o(/ti kaino/thta dogma/twn ou)demi/an tw| no/mw| kai\ toi=s2 profh/tais2 o( tou= *qeou= ui(o\s2 e)peis1hgagen. quod Filius Dei nullam omnino novitatem dogmatum legi et prophetis superinduxit. Lib. 1. Epist. 107. De Hebraeorum sententia fuse actum Seldeno in Uxore Hebraica, etde I. N. et G. iuxta disciplinam Hebraeorum, lib. 5. cap. 6. Ardna sane de Patribus V. T. quaestio: in qua explananda, aliqui ad dispensationem divinam, coniectura tamen magis, quam argumentis ducta, confugiunt; [Note: Gerh. V. It. Meisn, in phil. sobr.] alii naevum et peccatum in illa Polygamia agnoscunt, toleratum Deo, non probatum; quae sententia, quia regulam in iudicando ordinariam sequitur, carpi non potest. Nonnulli denique, ut in re scitu decisuque non plane necessaria, malunt se eruditae ignorantiae symbolotueri, Non liquet.

(Dictum de Luthero defenso circa licentiam Polygamiae.)

Sicut autem polygamia nonrationi tantum matrimonii repugnat, sed severis etiam hodie poenis coercetur: (id quod circa pellices quoque et concubinas observatur) ita soluto matrimonio per mortem, aut etiam sententiâ iudicis, quantum ad partem innocentem attinet, iterari matrimonium potest, et ad altera pacta transiri. Habent sane secundae nuptiae suos osores extra et intra Ecclesiam. Apud Germanos veteres nonnullae

[Note: Germ. 19.] civitate,s laudante illud institutum Tacito, non permittebant secundas nuptias: in quibus civitatibus tantum virgines nubebant, et cum spe votoque uxoris semel transigebatur. Sic unum accipiunt maritum (hunccolorem addit Historicus) quo modo unum corpus, unamque vitam, nec ulla cogitatio ultra, nec longior cupiditas, ne tamquam maritum, sed tamquam matrimonium ament. E Patribus Tertulliani liber de monogamia notus est: ne de Hieronymo, secundis nuptiis valde iniquo, aliisque dicam. Hinc Conciliorum aliqui Canones, et Pontificiorum quorundam disputationes durius audent pronuntiare. Nam de Haereticis nonnullis, non est mirum. sed clara sunt loca iuris divini Rom. 752, 1. Cor. 7, 9. et 39. 1. Tim. 5, 14. addantur Deut. 25. 5. Ezeih. 44, 22. Matth. 22, 29. Ioh. 4, 18.

[Note: Conditio et qualitas respectu corporis et aetatis;] Definit autem partim naturalis ratio, partim Lex, qui mares quibus feminis iungi possint. Si enim nativitas, aut infortunium inhabiles fecit ad consuetudinem coniugalem, suam solitudinem ferant oportet, neque nuptias affectent, aut affectare sinantur. Aetas quoque iusta requiritur, quam pubertate; pubertatem autem in puellis anno aetatis 12. in maribus 14. definit ius Iustinianeum, multis non probantibus. (v. Arnisaeus de iure connub. cap. 2. sect. 3.) Merito certe male audiunt nuptiae adolescentiorum, sive ipsos coniuges spectemus, sive Reip. utilitatem, cui societas coniugalis inseruire debet. Digna est quae legatur Platonis dissertatio lib. IV. de LL. et lib. VI. ubi mares ab anno aetatis 25. aut 30. usque

ad 35. matrimoniis contrahendis destinat. Neque [Note: Pol VII, 16.] iuniorum nuptiis favet Aristoteles, qui annum idoneae aetatis adsignat feminis 18. Viris 37. quasi tempus pleni vigoris in utroque sexu: eaque de re leges ferri vult; ut et de vitandis matrimoniis nimium inaequalibus ratione aetatis. e. g. si vetulae iuvenibus, aut decrepiti senes puellis iungantur. quae, ut prohiberi hodie semper nequeunt, ita dissuadentur semper a prudentibus, ipsoque eventu illaetabili [Note: )/*erg. II, 69. etc.] coatrguunutr. Hesiodus virum, cum uxorem ducturus est, neque multum infra neque multum supra triginta annos vult processisse. feminae autem quin to demum post initium pubertatis anno, permittit nubere: ratione usus, utapparet, qua Plato et Aristoteles. Cur in Hispania defecerit copia hominum, inter alias causas, immaturitatem nuptiarum Historici memorant. (vid. Mernla in Hispan.) ne dicam de aliis calamitatibus, quibus proiectissimum ad libidinem populum Deus publice ultus est.

[Note: resp: status.] Quae statum spectant personarum, in causis matrimonii, fere iuris civilis inventa sunt, e.g. de seruis et liberis, de peregrinis, de Senatoribus, de tutoribus et curatoribus. Iure enim divino et naturali, nihil prohibet (seruitute praesertim inter Christianos sublata) diversae conditionis personas iungi. Quin ipsum ius civile laxavit libertatem, cum nobiblibus permisit ignobiles uxores ducere, citra praeiudicium liberorum ex tali coniugio natorum, tum in aliis honoribus, tum in feudis (nisi tamen pacto speciali aliter

convenerit) sicut post alios docent Sinolt. Schutz in Colleg. I. P. part. 1. disp. 9. th. 2. et 8. et Theodorus Reinking. deregim. saec. et eccl. lib. 1. classe 5. cap. 11. §. 23. et 24. Cur autem diversa sit ratio nobilis feminae ignobili viro nubentis, eaque ratione nobilitatem amittentis, exiuris in coniugio communicatione, eiusque forma seu ordine, oriri patet; sicut post dicetur. Iure Canonico Clericis seu Ecclesiasticis personis interdicitur matrimonio; qui error satis est a nostris refutatus. Exstat etiam integer commentarius G. Calixti de Coniugio Clericorum.

[Note: resp. religionis.] Quantum ad diversam religionem attinet, Theologi nostri aegre, et paucis casibus, permittunt, tale matrimonium contrahi; sed contractum non dirimunt. Pontificii etiam contracta matrimonia rescindunt. contra quos disputantem, cautelasque in hoc negotio definientem videre est Gerhardum de coni. §. 387. et seqq.

[Note: resp. propinquitatis, exceptis primis inter Adami liberos.] Maxima consideratio est ratione propinquitatis, id est cognationis affinitatisque. Non quidem hie cognatio spiritualis inter susceptorem e. g. et personam e baptismo susceptam, eiusque parentes et susceptoris filios, sicut Pontificii statuunt, impedimentum creare matrimonio poetest (v. Gerb. de cont. § 365. et 374. ubi etiam de legali agnatione per adoptionem disputat) sed consanguinitas et adfinitas attenditur. ubi, quantum attinet ad ius divinum, sedes huius materiae habetur Levit. XVIII. Quae autem habentur ibi definitiones de gradibus prohibitis, etiam sunt iuris naturalis,

quod Theologi, et res ipsa, satis oftendunt. Hebraeorum hae de re sententiam nemo accuratius exsequitur Seldeno de I. N. et G. libro V. Quae a Grotio (de I. B. II, 5, 12.) et aliis, ab animantibus brutis petuntur declarationes, et imagines sive invitamenta naturalis iuris, idem [Note: I, 5.] Seldenus erudite impugnat. Graduum supput atio alia est iure Canonico (quam plerumque hodie Consistoria sequuntur, licet auctoritatem et propostita aulae Papalis interim dedignentur. v. Gerh §. 253.) alia iure civili, cuius regulas multi tradunt, summatim etiam Dn. Biccius in Aur. Sect. 1. §. 15. et seqq. Fit etiam, ut ius civile, seu provinciale aliquibus in locis peculiariter prohibeat gradum non prohibitum de cetero. De qualibus quaestionibus, totiusque argumenti nodis, videantur, qui in hanc curam proprie ingenium intenderunt.

[Note: Forma coniugalis soeietatis;] Nobis enim ad ipsa coniunctionis illius legitimae et indissolubilis iura, vimque matrimonii praecipuam progrediendum est. Arctissima est haec et indissolubilis societas; cum colligatione mutua ac perpetua, ad benevolentiam et amorem, ad omnium rerum communicationem; non sine ordine tamen: quem Deus instituit, natura amat, virtus perficit.

[Note: ex qua oritur imperium maris in uxorem.] Praestantior est maris natura. itaque ei imperium datum est in uxorem omni iure: sed imperium civile, non herile aut tyrannicum. Agnovit ipse Aristoteles, barbarum esse, si nihil [Note: Civile scilicet] discriminis constituatur, inter servum et uxorem. Civilitas huius imperii, non excludit honorem, ab Apostolo quoque

commendatum (1. Petr. 3, 7.) honorem, qualem amor et moderatio gignit; honorem, quem uxoris obsequia quodammodo merentur. Uxori enim sufficit obsequii gloria; ex mente Panegyristae (Plin. Paneg. 83.) imo ex mente Apostoli (1. Petr. 3, 1.) Non tamen impedit hoc obsequium, quo minus in partem consiliorum vocetur de re familiari. an etiam in publicae rei conscientiam [Note: Dio 56. adde Limn. I. P. 2. 14, 4. et seqq. Arnis. de iure onnul cap. 7. sect. 4.] admittenda uxor a Principe? Fecit non inutiliter Augustus sagacissimam uxorem nactus: sed ea re invidiam sibi, invidiam Liviae sae creavit. Uxor privatum nomen est. Miseri sunt, qui disquirunt an uxorem verberare liceat? miseri, inquam, si causam habent disquirendi. Ridiculi ex diverso, qui eo delapsi sunt, ut inquirent, an maritus etiam ad hoc teneatur, ut uxorem vocet Dominam (vid. [Note: adde Bodin de rep. 1, 3.] Limn. de I. P. 4, 6, 65.) quod tituli blandimentum ab amatoribus natum, recte notat Simplicius ad Epictetum Neque abnuerim catoniana severitate alicubi opus esse, ut in sua quisque matrefamilias ius et maiest atem viri retineat, sicut [Note: XXXIV. 2.] apud Livium in suadenda lege Oppia disseritur. Ceterum imperio in uxorem non~ intercedit parentum auctoritas. (v. arnis. et Bodin. de Rep. 1, 3.) Quin etiam in vota uxoris extendebatur, et iuramenta Num. 30, 7. et seqq. (v. Grot. [Note: et repressa nimia potestate.] de I. B. 2, 13, 20.) Lex Romilia etiam vitae necisque potestate manum mariti armavit in uxorem ap. Dionys. Halic. II. praesertim in causa adulterii (v. Senecam Patrem Controu. 4, 24. Exc. 9, 1.) id quod Romanis commune cum Graecis fuit. de Gallis Caesar lib. 6. de bello Gall. c. 19. Viri

in uxores, sicut in liberos, vitae necisque potestatem habent. De Longobardis idem ex Baldo, Bodinus refert. sed haec severitas merito est a Christianis legislatoribus repressa: ut et divortiorum et repudiorum licentia.

[Note: ac divor tiotrum licentia.] Licebat apud Athenienses uxorem repudiare, si causa iudicibus probata esset: veteres Romani nullam causam adferebant in repudianda uxore quae displicuerat: (quam licentiam reductam vellet Bodinus de Rep. 1, 3.) sed restricta est facultas repudiorum, etiam ante postremam legislatorum moderationem. Hinc est apud Quintilianum (instit. orat. VII, 4.) actio iniusti repudii, sub qua lege, controversiae illud proprium habent, quod a parte accusantis defensio est, et defendentis accusatio. Apud Hebraeos quoque magna temerariorum divortiorum [Note: de I. B. II.] licentia: quorum sententiam sequitur Grotius, et cum Rabbinis putat Lege Mosaica id concessum fuisse. additque in N. T. demum, nova Christi lege inhibitionem factam. sed quam male id sequatur, ex disputatione Christi cum Pharisaeis, et praesertim ex loco Mosaico Deut. 24, v. 1. et seqq. erudite et accurate ostendit Buxtorffius in dissert. de Sponsalibus et divortiis, part. 2. p. 107. et seqq. confert Malach. 2, 16. locum itidem Buxtorffio explicatum. Sedes huius quaestionis in S. literis est Matth. 5. et 19. item 1. Cor. 7, 10. er seqq. vib videndi Theologi commentatores, quorum plerique statuunt, divortii unicam causam iure divino constitui, adulterium: si quaeratur scilicet de divortio a parte innocente iusta ex causa faciendo, non

de desertione seu divortio a parte nocente temerarie et iniuste facto, de quo pronuntiat Apostolus; neque etiam de separatione eorum, inter quos numquam fuit verum et ratum matrimonium. Disputant etiam, an magistratui oivili liceat alias causas addere? quod negat Gerhardus de coniug. §. 605. et seqq. et e Politicis Arnisaeusde iur. connub. cap. 6. sect. 10. modum etiam divortiorum apud certum iudicem e. g. civiles magistratus et ecclesiasticas personas, faciendorum describunt. Longe ab hac quaestione factorum licentia sequestranda est. Exstat in formulis Marculfi Monachilib. 2. c. 30. libellus repudii: ex quo intelligitur illo tempore, id est, saeculo post C. N. VII. per Gallias inter ipso Christianos in vus fuisse, consensu coniugum facta divortia, quod, cum olim licuisset: L. si constante. 9. Cod. derepuiis, atque etiam bona gratia matrimonium dissolui potuisse tradat Hermogenianus in l. 62. D. de donat. inter vir. et uxor. tamen, id evangelio adversum, conciliorum decretis reprobatum, et a Iustiniano quoque Nou. 117. Hieronymus Bignonius annotat. Quamquam, inquam, hoc factum sit, invaluerat tamen antiqua licentia, sicut formula Marculfi ostendit. Confer alium libellum repudii, in Formulis veteribus secundum legem Romanam, in eodem opere. In eo etiam saepe peccatum est, quod matrimonia ob praetextum aut suspicionem adulterii soluta sunt: praesertim apud Principes. Licet enim verissimum sit, si recte accommodetur [Note: Paneg. 83. ]illud Plinii, quod multis illustribus dedecori

fuit, aut inconsultius uxor assumpta, aut retenta patientius: in tanti tamen momenti negotio nihil ex suspicione statuendum. cuius reum agit historia Carolum III. cogn. Crassum, qui Richardam seu Richardim uxorem repudiavit. (v. Reginon. lib. 2. ad A. 887. et fragmentum Anonymi quod Alberti Argentinensis Chronico praefixum est.) Magnam ex diverso infamiam subiere, ex turpi patientia Claudius, qui Messallinam; et Antoninus, qui Faustinam, adulteras non dubias pertulere. Tyrannicum et sceleratum Neronis cum Octavia divortium, variis criminibus in innoxiam structum; neque aliam ob causam, quam ut pellicis Poppaeae amore Princeps potiretur, patratum. vide Tacitum 14. A. 60. et seqq. et confer factum Lotharii Regis, uxorem Thietbergam seu Thiebirgam, ut Waldradam pellicem sibi matrimonio iungeret, repudiantis, apud Othonem Frising. lib. 6. cap. 3. quo loco praeteriri non debet Pontificum quorundam Romanorum impudentia: qui, sicut alias divortia, etiam ex iusta, id est, adulterii causa licita esse negarunt; ita, dispensationibus, quas vocant, Apostolicis, etiam iniqua et temeraria probarunt. si quaeras quo consilio? respondendum est: eodem, quo incestas et inutiles nuptias interdum concesserunt. nempe, ut dominationis suae infinitam libertatem, quando iure non poterant, seruiendo potentium cupiditatibus, sancirent atque stabilirent.

[Note: Fides coniugalis.] Quod autem de unica legitimi divortii causa, adulterio scilicet, dictum est, revocare

nobis in mentem debet sanctitatem fidei coniugalis a neutro coniugum violandam: tum adulterii turpitudinem, severis apud plerasque gentes poenis damnatam: adeo ut maritus (imo et alius) adulterum aut adulteram, aut utrumque impune poslet occidere. Nota Lex ap. Senecam controu 1, 4. Adulterum cum adultera qui deprehenderit, dum utrumque corpusinterficiat, sine fraude sit. Et altera: Liceat adulterium in matre et silio vindicare. Hodie in Germania multis in locis poena adulterii est capitalis: suadentque Theologi, ut in omnibus rebusp. id obseruetur. Ceterum de re tota videatur Arnisaeus de iur. connub. cap. 5 sect. 8.

[Note: mutua in corpus potestas.] Mutua in corpus potestas, inter coniuges, disertis scripturae verbis sancitur 1. Cor. 7, 3. et 4. et 5. observatis scilicet regulis temperantiae bonique moris, quas non Lex Divina modo praescribit, sed philosophia sanior diligenter inculcat. Quod Canonistae, nuptiarum sive necessitudinis nuptialis vix ulllam rationem habent, nisi corporum mutua coniunctio accesserit, idque multarum gentium moribus [Note: de Rep. I, 3.] probatum dicit Bodinus; ad quosdam effectus consuetudine aut instituto civili accommodatum intelligi debet. vim autem ipsam matrimonii, animorum mutua obligatio explere potest. ut ad usum potius matrimonii [Note: Communicatio rerum externarum s. communitas omnium rerum.] copula coniugalis pertineat.

Nascitur porro ex hoc tam arcto vinculo, consortiumrerum secundarum adversarumque (Tac. 3. A. 34, 8.) Assumitur enim coniunx prosperis dubiisque [Note: Tac. 12. A. 515.] socia. Id quod iure divino ac naturali, ex

superioribus ultro sequitur. Iure civili aequissimum esse Bodinus ait, ut uxor conditionem, patriam, familiam, domicilium, originem denique mariti sequatur. Ac de facultatibus quidem et bonis, praeter ea, quae iure Romano constituta sunt, quod feminis non sine ratione favet, aliqua etiam speciali civitatum ac locorum lege sanciri, satis constat. Occasione honorum et dignitatum, quas a maritis participant feminae, disputatum est, an etiam Augusta, cui Imperator dicitur tribuisse omnia privilegia, quae ipse habet, fuerit legibus soluta? Negantium sententiam, tum expressa iuris auctoritas, tum rationes validae tuentur. (vid. Sinolt. Schutz. Colleg. I. P. volum. 1. disp. 3. th. 32. Limnae. I. P. 2, 14.) Non favet affirmanti sententiae locus Taciti 2. A. 34, 3. Adde Iac. Gothofr, in Oratione, cui titulus, Ulpianus, Clapmar. Arcan. 1, 12.

[Note: Finis matrimonii duplex: sobolis procreatio,] Propeandum est ad finem matrimonii; qui ex ipsa rerum natura duplex: sobolis proereatio, et mutuum auxilium. Ex ipsa matrimonii institutione et natura haec dixi repetenda esse. Licetenim vitatio scortationis tertius finis accesserit, id tamen ad naturam corruptam pertinere, qualis post lapsum Protoplastorum est, satis intelligitur: neque convenerit, nude hunc spectari, sine iis, quos praediximus.

Procreatio liberorum, seruit reip. in qua id spectandum est, ut semper suc crescant cives, qui Deo, in Ecclesia; Patriae, in publicis muneribus, ac oneribus, sibi mutuo in convicutu, [Note: et mutuum auxilium.] amicitia, necessitatibus operam dent.

Mutuum auxilium in matrimonio late patet.

uxori Principis omnem rei domesticae curam [Note: 12. A. 5, 4.] tribuit ille apud Tacitum: Gravissimos Principis labores, quis orbem terraecapessas, egere adminiculis, ut domestica cura vacuus, in commune consulat. Mox nominatim intimas uxori cogitationes, et pravos liberos tradi asserit. Sed nimirum mariti hoc opus esse debet, qui itaimbuit, ita instituit; ut de Principe itidem Romano, aequalis Taciti [Note: Paneg. 83.] Plinius observat. Non erit certe, ut bona uxor, otio acdelitiis, labores mariti onerare potius, quam sublevare velit. Sed nec marito decorum erit, si asperitate nimia, seruilem in modeum, sexum et valetudienem uxoris gravare sustineat. Antiqui, neque civilis moris est, quod bellorum quoque operibus et oneribus non liberabatur imbellis sexus apud Germanos veteres. Tac. Germ. 7 et 8. ubi Cl. Berneggeri quaestiones vid. Ita Zavecum in Libya feminae, viris e curru proeliantibus, aurigarum officia praestabant apud Herodotum in Melpomene c. 193. Absurda quoque ap. eundem (in Euterpe c. 35.) Aegyptiorum consuetudo refertur, qui feminis virilia, viris muliebria munia partiebantur. Apud Attigovautanos in Nova Francia Americae, feminarum iniquissima conditio est: nam non tantum agros colunt, et ligna congerunt, et messem cogunt, omniaque domestica munia obeunt; verum etiam maritos ad bellum egredientes comitantur et necessaria omnia mularum instar baiulant. 10. Laet. desc. Ind. Occid. 2, 13. Idem sit apud Cannanes in Perunia ap. Laet. lib. 10. c. 10.

[Note: Repungnant matrimonio commu nio Platonica uxorum et liberorum;] Plane autem evertunt rationem legitimi matrimonii 1. Communio Platonica uxorum et liberorum. 2. caelibatus impurus et callidus.

De Platonica illa confusione verius, quam communione, actum Aristoteli (2. Pol. 1, et 2.) atque exinde certatim obiectus error Platoni â Theologis ac Philosophis veteribus. Neque defuerunt aliqui, qui Platonem excusatum irent. horum duo potissima argumenta annotavit Petrus Gassendus in philos. moral. pag. 1463. et 1464. scilicet quod Plato ipse (lib. de rep. 5.) fateatur, talem remp. fingi potius quam dari; deinde, quod (lib. 4. 6. 7. de ll.) ferat bonas leges de matrimonio, iuree dotium, divortio, educatione liberorum etc. sublata penitus illa communione Unde nonnemo existimat, Platonem voluisse uxores et liberos communes, non confusione libidinis, sed caritate. Nos, in medium relinquentes illam quaestionem, hoc putamus ab initio definiri oportere, quid de illo Socratio Platonis zntntikw=| seu ratione disquirendi (de qua multa per hypothesin adferuntur neque explicantur) sentiendum sit.

[Note: Caelibatus.] Caelibatus, qui ab hominibus dono continentiae praeditis, liberâ voluntate colitur, neque matrimonio, neque S. literis adversatur: quamquam hyperbolicis laudibus in contemptum coniugii non sit evehendus, quod Hieronymo et Ambrosio familiare. quibus Augustini moderatio opponenda. Pontificii enim inconulte arrepta illa elogia, in tyrannidem verterunt.

Impure autem et callide agunt, qui, molestias matrimonii subterfugientes, interim vagis libidinibus operantur: ideoque severam coercitionem poenamque merentur. Augusti in hac re diliges cura (ap. Tacit. 3. A. 35.) et oratio in caelibes gravissima (Dion. 56. non longe a princ.) nde peti suadeam, quae huc pertinent.

Alterius et specialisoris quaestionis est, quod Epicurus (apud Diog. Leart.) ait: sapientem (studio scilicet intentius philosophandi incensum) non ducturum uxorem, non gener aturum liberos, nisi circumstantia quapiam exigente. de quo vid. Gassend. Phil moral. p. 1204. et seq. Transtulit Heinsius hancquaestionem â seriis ad iocos, in Epistola faceta ad Primerium, an et qualis erudito sit ducenda uxor?

[Note: Summapru dentiae coningalis.] Summa prudentiae circa hoc negotium universe subici debet. Cum matrimonium ex eo genere rerum sit, quibus bene aut male, feliciter aut secus uti homo potest, Deux ante omnia exorandus est, ut auspicium et tesseram prosperi eventus suo numine largiatut: cum praesertim humana sollertia non possint omnia satis provideri, caveri, deliberari. Deinde, nihil temere, aut impetu agendum est. prima honestatis in eligendavitae socia, ac virtutis ratio habeatur; ne divitiae, forma, nobilitas, [Note: Tac. Agr. 6, 1.] (quae in lucro sunt, si accedant) noxia sint, si non recte neque ordine affectentur. Hanc eligendi prudentiam exci pit amor sanctus, stabilis, serius, mutuum amorem mereri dignus et potens. Hic facibus

nuptialibus lumen et decus sufficit: hunc fovente aluntque Gratiae humanitatis atque comitatis. quam non tollit, sed temperat gravitas maritalis et auctoritas imperii. Ita sentiet uxor, se non potuisse in virum meliorem atque commodiorem incidere: neque pravo consilio aut affectu ad insolentiam se abduci patietur. amabit, etiam ut maritum: venerabitur, ut rectorem: utroque nomine sibi donatum divinitus, conciliatum bono omine, coniunctum sacratis legibus. Gaudebit a viro doceri, quae grata ipsius ingenio, quaeutilia domui, quae decora sibi. Ita levamentum laboris ab uxore maritus, praesidium suae infirmitatis a marito uxor mutuabitur. Magna et rara laus, quam [Note: Agr. 6. 2.] Tacitus de Agricolae matrimonio annotat: Vixerunt, inquit, mira concordiâ, per mutuam caritatem, et invicem se anteponendo. Fructus ille mutuae caritatis: dum quodam quasi certamine, uterque suam utilitatem alterius utilitati posthabere; alter alterum testimoniis et pignoribus officiorum studet praevenire. uxor suos affectus, ex mariti affecti bus temperabit: ut quasi speculum sit, in quo resplendeant mores mariti. Hilaris erit sine lascivia; verecunda sine morositate; humana et comis sine assentatione Optimus virtutis coniugalis interpres, [Note: 1. Cor 7. 34.] uxoris studium in eo versari scripsit, ut placeat viro; non viris. ita enim placere alter coniux alteri debet, ne displiceat Deo: magis autem placebit Deo, quae religione matrimonii mota, ut uni et suo placeat, vel omnibus [Note: Controu. 2.] cupiet displicere. Matrona, inquit Seneca.

ferat iacentes in terram oculos: adversus officiosum salut atorem inhumana potius, quam inverecunda sit. etiam in necessariam resalut andi vicem multo rubore confusae. Prodeat in tantum ornata, ne immunda sit: optimum probae ornamentum rata, pulchros mores et caritatem. Neque tamen maritus nimis morosus sit in exigendis omnibus omnium virtutum numeris. si fidem et pudorem seruet (quae prima dos est) si familiam curet, in aliis censura rigidiore non [Note: 1. A. 33, 5.] utendum. Voluit hoc Tacitus monere, cum Germanici Caesaris uxorem Agrippinam ita describit: ipsa Agrippina paullo commotior; nisi quod castitate, et mariti amore, quamvis indomitum animum, in bonum vertebat. Recte. quis enim non indulgeat quibusdam in commodis moribus uxoris, si praecipua virtus salva sit? Quotusquisque denique ex maritis, omnes boni moris numeros implet? atqui hoc magis virum decebat: cuius exempla vorem emendareaut depravare solent. Stultum virum, [Note: lib. 1. cap. 8. et seqq.] qualem describit Herodotus Candaulem, nihil attinet erudire. Et quid faciemus eo, qui malam mulierem nactus est? Vaeilli! neque verbum amplius addimus. Hoc unum dixisse sufficiat: essent haud dubie multa matrimonia feliciora, si magis pie, magis prudenter contraherentur et haberentur.

[Note: Annotatio nonnullorum scriptiorum.] Quantum autem ad hanc virtutem et prudentiam coniugalem attinet, egregia sunt, quae antiqui tradiderunt: Plutarchus in praeceptis coniugalibus (nam Aristoteles etiam cum non nominatur, intelligitur. vid. praesertim. 1. oecon.

4.) Stobaeus in locis communibus de Nuptiis et Uxore. Theognis in sententiis. addatur Ioannis Pediasimi po/qos seu desiderium. Poetae quoque Cominici et Tragici, Graeci ac Latini, in hoc argumento diligentes sunt. Inter iuniores, Albertus de Eybe dere uxoria, et Antonius Bonfinius, de pudicitia coniugali, celebrantur.

Totam de coniugio philosophiam tradidere Theologi, ICtorum, Philosophi, ut ab initio dictum est: sed in Pontificiis Canonistae in iure divino interpretando, supplendo, addam, et negligendo, audaciores: Scholastici, nonumquam improbe curiosi, nec sine scandalo; sicut es Sanchzii lib. 9. de matrim. apparet. Ex quibus vitiis, quin aliquid irrepat in eorum libros ICtorum, qui his auctoribus niti consuerunt, nemo negaverit.

Intolerabile est quod convitia, satyrae, calumniae, non in flagitia modo coniugatorum (in libidines, adulteria, luxum, quae non immerito flagellantur) sed in ipsum matrimonium, ac praesertim, in sexum femineum, passim vibrari videas: sicut, ex diverso, non desunt ineptiae otiosorum aut effeminatorum hominum, ordinem naturae impugnantium, virisque mulieres praeferentium. Quae omnia absunt ab animo sobrio, casto, gravi, prudente: qualem negotia matrimonii, ut tractentur utiliter, requirunt.

Nos, praetereos, qui laudati sunt, paucos adiciemus, quorum diligentia in hoc argumento eminet. Praeter Lutheri libr. de matrim. Bidembachius de causis matrimonialibus; Beza de

repudiis et divortiis; Albericus Gentilis, et Tiraquellus de nuptiis egerunt. Nam Theologi commentatores, tum dogmatici seu Theologiae Positivae tractatores, ad loca sollennia S. Scr. et in articulo de coniugio, plurimi nominari possent.

(De IC. comment. consiliis, respons.)

Si quis huius loci seriem studiosius partiri amat, posset seorsum nomoqeoi/as2 seu legislationes veterum recentiumque circa hanc materiam, colligere e. g. capita legis Papiae Poppaeae, quae in ordinem redegit Iac. Gothofredus; et disquisivit Lipsius ad 3. A. Tac. 25. Leg. Iuliam de adulteriis, in quam exstat memorabilis comment arius Barnabae Brissonii [leges enim Platonis 4. et 6. de ll. supra nominatae sunt.]

Possent etiam seorsum annotari varii ritus, in sponsalibus, nuptiis, divortiis adhibiti apud varias gentes. Quo pertinet Brissonii liber de rit. nupt. ne de Rosino et Alexandro Neapolit ano dicam. Exstat etiam disputatio Dn. Dillherri deritu nuptiarum seu myrtus venerea: quae est in tomo I. XXV. Exstant et plurima, in Scriptoribus Antiquit atum, Lectionum, Observationum etc Adde Historias praesertim in matrimoniis Regum Principumque. [qua occasione commendabantur le Theatre a' honneur, et le Ceremonial de France.]

[Note: Exempla ingenio styloque exercen do idonea.] Eorum, qui studia sua numquam otiosa volunt, industria utiliter occupari potest in istius modi fere circa hanc materiam, ingenii stilique exercitationibus.

E. G.

I. Sit scribendum specimen Legum de societate coniugali, vel sine prooemio ac ratione, vel cum proemio. (de quo discrimine egregius locus est in Platonis 4. de LL. non procul a sine.)

II. Sit suadendum aut dissuadendum matrimonium aliquod, non in thesi (ut cum vidua, cum peregrina, cum diversae religioni addicta) sed, quod utilius est, in hypothesi, matrimonium Ludovici XIII. Gall. R. cum Anna Hispaniarum infante; et invicem Philippi IV. Hispan. R. cum Elizabetha Gall. R. sorore. ubi praesertim Principum Gallorum confoederatorum scriptura et Condaeilibellus, materiam iudicandi, et disserendi suggerit apud Gramond. lib. 1. Hist. Nobiles exstantetiam deliberationes de matrimonio Henrici VII. Angl. R. ap. Fr. Bacon. de Verulamio.

III. Sit gratulandum de sponsalibus aut matrimonio: hic exstat oratio Anonymi ap. Freher. tom. 2. rerum Germ. p. 15. et seqq. quae Alfonso Lusit aniae Regigratulatur de sponsalibus Leonoraefiliae eius cum Friderico III. Caesare. Adde fap. eundem p. 222. et seqq. orationem Ioannis Mayni ad Maximilianum R. Rom in. nuptiis eius.

CAP. III. De Societate Parentum et Liberorum.

[Note: Societas paterna,] LIberorum quaerendorum ergo coniugalem societatem contrahi, dictum est. Hinc ergo Parentum et Liberorum altera societas oritur: quam, a digniori persona, pateikn\n seu patriam Aristoteles, inter alia nomina, appellavit. [Note: describitur:] Est autem haec, Societas inaequalis inter parentes et liberos, mutuis officiis et iuribus ad familiae utilit atem et civilem honestatem definita.

[Note: eius tractatio dividitur.] Simplicissima et optima, de hac societate agendi ratio est, si 1. agatur de Parentum officiis, et iure. 2. de liberorum officiis et iure.

[Note: Inter Pare~ntum officia primum generatio;] Primum Parentum officium est, cura in generando adhibita: de qua Plutarchus in praec. coniug. et de lib. educ. Plato de LL. 6. Aristot. 7. Polit. 16. Curiosam nonnullorum circa siderum posuuram superstitionem merito et salse ridet Barclaius Argen. lib. 2. Matris praesertim gravidae, quoad corpus, quoad animum, quoad diaetam, quae sint officia, studiose praecipitur. Aureum est, si paganismi errorem demas, Aristotelis praeceptum loco dicto: Legislatorempraecipere debere, ut feminae, dum sunt gravidae, singulis diebus templa adeant, diisque qui gener ationi praeesse creduntur, sacra faciant. Addit, hoc eo etiam profecturum esse, ut corpus motu vegetetur. Quod nos, ut in secundis et accessoriis ponendum reputantes, ad Deum et matrimonii et

fecunditatis coniugalis auctorem, legem talem referimus: Pontificiorumque quorundam supersitiosa magis, quam pia praecepta, gravidis dari solita, ad paganorum periergi/an relegamus. Eximie alias meretur commendari in cura circa generationem et primam educationem infantum describenda, Scaevolae Sammarthani Paedotrophia.

Ceterum, naturae defectum, quod ad liberos procreandos attinet, supplevit lex civilis, adoptione et arrogatione. vid. Gell. V, 19.

[Note: 2. nutritio; 1. Polit. 7.] Sucedit generationi nutritio. A natura recte hoc deducit Aristoteles: cui proprium est, non generare tantum, sed et victum necessarium praeberegenerato: cum quod superest post generationem, alimentum generato praestet. ut in mulieribus lac: maxime idoneum alimentum. Ut omnino peccent, quae emptis nutricibus potius infantes lactandos tradunt, nisi valetudine adactae hoc faciant. Gravissima est Dissertatio Favorini Philosophi, quâ suasit nobili feminae, ut liberos, quos peperisset, non nutricum adhibit arum, sed suo sibi lacte aleret. apud Gell. XII, 1. Quid apud eundem de cibo somnoque puerorum impuberum [Note: IV, 19.] tradatur, operae pretium est videre. Alimentorum autem nomine quid intelligatur, quousque ea liberis debeantur, tum naturali aestimatione, tum legis latione civili, late tractatum est ab Arnisaeo Relectionis politicae lib. 1. cap. 4 sect. 4. Hinc etiam deducitur hereditas, quam liberi ut sibi debitam exspectant: tum, quae de legitima, disputantur. Sed de hereditate quidem dici poterit, cum de iure

liberorum agetur: exhereditatio autem, quae hac occasione tractari solet, ad potestatem sive ius patrium resernari potest. vide interim Crot. de I. B. II, 4, 4. Nutritioni autem repugnat Expositio infantum. in qua indulgentiores fuerunt e paganis plurimi (vid. Aristot. 7. Polit. 16. et Dionys. Halicar. 2.) legendus omnino Tholosanus de Rep. XVI. 3, 6. et seqq. et XV, 1, 16.

[Note: 3. Institutio]. Tertium Parentum officium, est institutio Liberorum. Quae ab ipsa sermonis recte formandi disciplina inchoatur: eaque continet, quibus mores, studia, artes, vitae sustentationi et honestati, tum societati civili utiles traduntur discunturque. Illa partienda sunt aetatis vicibus, comparanda ordine, gubernanda ingenio educantium ac docentium. Loco exempli, quantum ad domesticam educationem attinet, commendari potest disciplina Romanorum, descripta Fabio Quintiliano, dial. deorat. c. 28. et 29. Anplacet, Bonnaeum adire, dediscentia? Sed, quae in civitate conveniat doceri et disci, itemque de scholis et palaestris, tum de institutione Principum, et similibus, suoloco docebitur. Nuncsatis habebimus, admonuisse Parentes, ut curam educationis serio et constanter suscipiant, nulli operae, nulli sumptui parcentes: si quidem familiae suae honestam successionem, civitatis ac patriae utilitatem (cui non nos modo, sed nostros praestare debemus) praecipue autem auctoritatem Dei, insitis naturae, ac sancitis legum stimulis ad munia Parentum stimulatis, amant atque reverentur. Prudenterse gerant, aliorumque

etiam consilio utantur, ubi suum non satis expediunt, in destinandis liberis ad certum genus vitae: diligenti habita ratione indolis, corporis, aliarumque rerum. Nec male praecipiunt, [Note: Cassend. phil. mor. p. 1457.] qui suadent Parentibus: ut sua cum liberis consilia mature communicent, ut norint, quî res suae sehabeant, aut habiturae sint deinceps; ne si parentem mors praeoccupet, illi rerum suarum ignari supersint, ac impares, non sine damno, negotiis domûs sustinendis relinquantur. Eget tamen haec res cautelâ, ne quid temere, ne quid intempestive fiat, quod in liberorum et domus detrimentum redundet. Non enim amici modo sunt parentes liberorum; sed rectores etiam.

[Note: Iura Parentum Imperium in liberos;] Est enim Parentibus attributum in liberos imperium, ac potestas naturâ, lege divina, lege civili. Utrique, inquam, Parenti; quamquam si contendunt inter se imperia, Pater praefertur; [Note: 1. Polit. 8.] cuius regium imperium Aristoteles nominat. Quomodo haec potestas ex mero iure natureae interpretanda sit, per vices aetatis liberorum, [Note: Grot I. B. II, 5, 7.] aggressus est ostendere Grotius de I. B. II, 5, 2, et seqq. Lege civili non unius gentis, olim etiam in vitam liberorum ius concessum parentibus. Hinc ut passim obvios iuris Iustinianei textus praeteream, illa interrogatio apud M. Sen. Excerpt. Controu. III, 3: Quomodo fieripotest, ut tibi potestas vitae necisque aut in fratrem sit, aut in filium non sit? sed mitigavit illum rigorem dies, et consuetudo humanior, praesertim sub Imperatoribus, qui illam acerbitatem damnarunt; et in pietate, non in atrocit ate

patriam potestatem consistere debere, definiverunt. Iure divino parentibus potestas erat etiam in vota liberorum, quamdiu pars erant domus paternae. Num XX, 4. et seqq. An etiam in vitam? [Note: de Rep. I, 4.] Ita putat Bodinus: ex Deut. XXXI, 18. et seqq. Unde tamen potius contrarium sequitur, nempe praeter coercitionem modicam, Parentibus nil licere in liberos: quin potius a magistratu coercendos capitali supplicio, si meruerunt, non a patre. Exstat etiam temperamentum imperii Patrii memorabile in N. T. Coloss. III, 21. Incautus ergo est Bodinus, cum optat reduci illam antiquam severitatem quarundam gentium: propter impietatem liberorum et ingratum erga Parentes animum: non enim esse metuendum, ne Patres illa potestate abutantur, propter stimulum naturalem amoris, acrem scilicet in Parentum pectoribus. [Note: Tac. I. A. 55.] Sed praeterquam, quod, quae apud concordes vincula caritatis, incitamenta irarum apud infensos sunt: etiam Reip. rationibus repugnat, si poenarum capitalium potestas aliunde, quam ab imperantibus dependet. Rectius igitur sentient, qui suaserint, auctoritatem Parentum, et oboedientiam liberorum, bonis legibus et subtutela summae potestatis sanciri atque stabiliri.

[Note: Auctoritas Parentum.] Dum de potestate parentum sermo est, satis patet auctoritatem subintelligi: quamquam alias differt a potestate, quod hac legitime soluta, illa perpetua est. Nullum enim est tempus, quo exspirare debeat parentum apud liberos auctoritas. Etiam si filii summo

magistratu praediti sint, imo regno praesint. Nota est Regis Salomonis, maternam auctoritatem multo cultu agnoscentis, historia I. Reg. II, 19. In conspectu matris sedere, nisi ipsa iusserit, ne Reges quidem Persarum solebant; sicut colligas ex sermone Alexandri apud Curtium V, 2, 22.

[Note: Quomodo patria potestas soluatur.] Recte: quantum ad auctoritatem: nam potestas Parentis tollitur magistratu ac publico filii munere: et quodammodo etiam auctoritas, quod ad ipsas publicas functiones attinet: quibus nulla privata nomina possunt [Note: Gid. Dissert. Tauri apud Gell. 2, 2.] aut debent intercedere. Hinc impotentiam matris Liviae, non Tiberius modo, sed Resp. gravabatur apud Tac. I. A. 4, 5. 4. A. 57, 4. 5. A. I, 5. Agrippinam autem Neronis matrem, Principatus muneribus se immiscentem, primo [Note: Tac. A. XIII. 5, 3. A. XIV. I. 5.] arte deludunt interiores aulici. deinde apertius cupiunt infringi potentiam eius, incautius tamen, et parum memores, immanem Neronis animum freno potius, quam calcaribus indigere, ad exuenda matris imperia: quae nefarius homo denique parricidio dissoluit.

(Dictum de Cardani et Clapmarii imprudenti facilitate.)

Ludovicus XIII. exilio matris suam auctoritatem in regno stabilire contendit. vide. Gramondus lib. 2. p. 163. et seqq.

Soluitur et morte, Patria potestas: aliisque modis, de quibus ICti. vid. Dn. Bicc. Aur. sect. 1. th. 26. et 27.

[Note: Abdicatio et ex heredatio.] Iure patrio continebatur olim ius abdicandi liberos. sed abdicationi in desuetudinem

adductae (vide de ea Sen. Controu. I, I. et II, 9.) successit sola exhoaeredatio: quae et ipsa apud antiquos in usu. Cumque exheredatio, genus poenae sit, neque nisi titulo poenali fieri possit, satis clarum est, ex iure civili hodie pendere totum hoc negotium: cum omnis poenarum exigendarum ratio (si de maioribus poenis sermo est) publicae utilitatis causa, ad summam potestatem referatur; illiusque civili constitutione dispensetur. Qui omnes exheredandi causas ad ingratitudinem referunt, figurâ interpretandi potius, quam deriniendi perspicuitate utuntur. (vid. Arnisae. relect. polit. lib. I. cap. 4. sect. 4.) Non occurritautem hodie facile casus, qui lege descriptus non sit: quae parentibus licentiam exheredandi non laxat, sed restringit. Qui ad naturalem aequitatem malunt respicere hic, usurpant illud M. Senecae Controu. II, 9. Et quod iure fit, verum est: et quod sine iure quoque rationem habet, recte fit: sie modo ratio sit idonea, quaeque prudenti viro possit approbari.

Quoniam autem exheredatio privato parentum iure continetur, non abs re dubitatum est, possit ne ad publicas causas porrigi e. g. an filius a patre ita possit exheredari, ne in regnum succedat? vid. Grot. de I. B. II, 7, 25.

(Dictum de ratione Aristotelis 8. Eth. Ult. quae coloris potius, quam veri argumenti nomine censenda est.)

[Note: De Liberorum officiis quorum I. Gratus animus seu studium referendae gratiae.] Sequitur, ut de Liberorum tum officiotum iure agatur. Inter officia Liberorum primum ponitur gratus animus, seu studium referen,

daegratiae. Seneca de benef IV, 19. ad Epicurum: Deum vis videri colere, non aliter quam parentem: grato, ut opinor, animo. Huius gratitudinis inprimis elegans exstat declaratio apud Hieroclem in aurca Pythag. carm. qui ab ipsa natura hoc officium, cum ceteris Philosophis deducens eleganter vocat, ad explendum quod natura imperat officium, pro virili parte amore operamque conferre. *to\n th=s2 fu/s1ews2 a)podido/nai e)/ranon. Interea, quibus par gratianequit referri, Parentum beneficia [Note: Eth. VIII, 1.] Aristoteles ponit. Seneca disputat: an aliquando liberi maiora beneficia dare parentibus suis possint, quam acceperint? 3. de benef 29. et seqq.

(Dictum, quid in utramque partem sentiendum sit.)

Hoc gratiae referendae officio continetur nominatim etiam mutuam alimentorum et sustentationis vicem parentibus exhibere. to\ an)tipelargei=n. Hebraei lege divina id contineri (4to sc. praecepto decalogi) contendebant, ut cibum et potum parenti subministret filius, ut et vestitum: ex eo scilicet, quod patris est seu ex bonis paternis: quidbus si careret, cogendus erat silius, si ipsi bona essent, ut utrumque aleret parentem, in quantum posset: derogavit tamen huic sancto officio, iurique divino respondenti, glossa Pharisaica, in quam invehitur Christus Marc. VII, II. Matth. XV, 5. (vid. Selden. de I. N. VII, 2. [Note: Laert. in Solon.] Dillherridisp. tom 2. disp. 3. q. 5.) Solonis lege, qui non alerent parentes, infamia notati. Neque Romanis deest Lex apud Senecam Controu. I, 1. et 7. it III, 4. Ltberi parentes alant, aut vinciantur. Hierocles pecuniarum promptissimam

suppedit ationem xrnma/twn xorhgi/an w(s2 ma/lista proqumota/thn parentibus deberi asserit.

[Note: 2. Honor.] Alterum in Parentes officium, quo libert obligantur, honore et reverentia constat. Et honoris quidem vocabulo decalogus etiam gratum animum, de quo praecessit, et obsequium, de quo sequetur, comprehendit: sicut et Pythagoreum carmen, honora parentes, tou/ste gonei=s2 ti/ma, eodem sententiarum complexu fecundum est. Ad hunc honorem et reverentiam etiam pertinet timor ille quem Aristoteles liberis tribuit. 1. oecon. ult. Hebraei ita describunt: ut ex reverentia filius non stet in loco patris, seu locumei assuetum stando occuper, nec in loco ei assueto sedeat, ne sententiae eius refragetur, nec eam refutet, nec eum nomine suo appellet sive superstitem sive mortuum, sed ad hunc modum loquatur, Abba seu pater Dominus meus. It. Non dicendum erat ei; Abbatransgrederis verba legis: sed dicendum erat ei, scriptum est in lege sic vel sic, idque perinde ac si ea de re consuleret. (vid. Selden. de I. N. 2, 2.) Bonis auctoribus pietas dicitur hic affectus in parentes: quae etiam vultu laedi potest.

Hinc illa iure civili constituta: ne filius in ius vocare possit parentem sine venia. de quo Arnisaeus relect. polit. lib. 1. cap. 4. sect. 5. §. 29. ne eaedem causae sufficiant ad exheredationem Parentum, quibus exheredantur liberi (Idem §. 9.) Et quae similia praecipiuntur.

[Note: 3. Obsequium.] Tertium filiorum munus in obsequio et oboedientia consistit. Filii (inquit Apostolus Coloss. III, 20.) obedite parentibus per omnia: scilicet avae non repugnant divinae voluntati et iuri atque

honestati. Eximiasunt, quae in hunc Iocum disserunt, Hierocles, Gellius II, 7. Hugo Grotius de I. B. II, 26, 3. et seq.

Cum ergo constet, gratitudinem, reverentiam, oboedientiam summam deberi parentibus; satis intelligitur, quantum in vitiis contrariis turpitudinis sit. Sicutenim officia liberorum ius divinum peculiari et emphatica praemiorum pollicitatione sancivit: Exod. XX, 12. Ephes. VI, 1. et seqq. ita horribilis poena denuntiatur, filiis immorigeris, contumacibus, illusoribus, Prou. XXX, 17. Syrac. III, 11. et 13. tum in exemplo chami Gen. IX, 25. Hinc etiam humanarum severitas legum in delicta liberorum. Apud M. Sen. Excerpt. Contr. IX, 4. Lex: Qui patrempulsaverit, manus ei praecidantur. Romanorum in parricidas severitas nota est, de qua Cicero in oratione pro Sex. Rosc. Amerino, graviter.

[Note: V. et. Tac. 3. Hist. 25 adde Cie. 3. off.] (Dictum quid Bodinus, quid alii statuant, in causa filii adversus patrem perduellem insurgentis. Item: an mater adultera a filio iussu patris licite occidatur?)

[Note: Iura Liberorum.] Inter iura Liberorum est successioin bona parentum, seu hereditas ad quam liberi iure naturae, divino, civili vocantur (nisi delicto exciderint vel suo, vel parentum, ut in crimine maiestatis, vid. Grot. de I. B. II, 21, 13. et 16.) Ius divinum tum alibi tum Gal. IV, 1. II. Cor. XII, 14. proponitur. Iure naturae haecsuccessio liberorum in primore gradu constituitur: quatenus parentes liberis alimenta debent; adeoque praefertur successioni Parentum in bona

liberorum, quae tamen ipsa quoque ex natura fluit: Atque hucpertinet locus, de successionibus ab intestato. (vid. Grot. II, 7, 3. et seqq.) vel autem in successione aequalia debentur aequalibus.

(Dictum de memorabili lege apud Sen. Controu. VI, 3. maior frater dividat patrimonium, minor eligat.)

vel inaequalitas constituitur, tum ratione sexus, tum ratione ordinis nascendi, unde Ius primogeniturae; praesertim in Principathibus, quod quum publicum est, fuse qpud Iuris Publici scriptores tractatur. Grot. 2, 7. Reinhing. lib. 1. class. 4. cap. 17. Sinolt. Schutz. I. P. colleg. tom. 1. disp. 7. th. 10. et seqq. Limnaeus I. P. 4, 8, 112. et seqq.

[Note: V. Grot II, 5. 29 et 2, 8. 18.] Quod ad statum libertatis attinet, partus sequitur conditionem matris iure civili: In aliis autem, quod ad liberos ex nuptiis iure civili iustis procreatos attinet, partus sequitur conditionem patris, inprimis in iuribus civitatis, familiae, item in dignitatibus. (Arnis. relect. polit. lib. 1. cap. 5. sect. 10. §. 4. et seqq. add. Aur. Dn. Bicciisect. 1. th. 6.)

[Note: storgh\mutus inter Parentes et liberos.] Nituntur autem et officia et iura parentum liberorumque, mutuo illo piet atis natur alis affectu, quem natura animis omnium insevit; et cuius quaedam imitamenta in brutis quoque observare licet. Si ferae partus suos diligunt, (inquit Cicero de orator. II, 40.) qua nos in liberos indulgentia esse debemus? Liberi post Patriae caritatem, in qua et parentes sunt, naturali stimulo ad amandos parentes concitantur,

itidem a ciconiis sumpto exemplo: dequo naturae consulti passim. Triclinius ad Sophoclis Electram instanter: pa/ntwn tw=n nomi/mwn kai\ dikai/wn tou=q) e\n krei=tton kai\ me/giston para\ pa/ntwn a)nakhru/ttetai, fronti/da poiei=sqai patro/s2. o(/ qeo\s2 a)podexetai, kai\ eus1ebe\s2 logi/cetai. Inter omnia quae iure et legibus praecipiuniur, optimum maximumque habetur ab omnibus, curam agere Parentis. Quod et Deo gratum est, et pium reputatur. Secundum naturam est, ut nos amemus, ipsi: quidni ergo naturale sit amare eos, qui nos produxerunt seu qui effecerunt, ut nos amare possimus? secundum naturam est, ut quis amantem redamet: quidni ergo amandi sint parentes, quorum maximus in liberos amor est? Hinc deducit Aristoteles (Eth. IX, 2.) et Hierocles (ad Carm. Pyth.) debere liberos pulchrius ducere, si suis parentibus quam si bisimet opitulentur. Fit tamen, ut parentum in liberos amor longe sit ardentior, quam liberorum in parentes. qua de re, obvia passim apud Scriptores mentio: et, supra philosophorum disputationes, efficax experientiae testimonium.

[Note: Vices Parentum qui gerant.] Loquimur hactenus de Parentibus et Liberis proprie sic dictis. quod si Parentes defecerint, ad avum et aviam, id officium, ea necessitudo spectabit, non natura tantum, sed lege. (vid. Grot. I. B. II, 7, 6.) ex regula caritatis; si haec quoque nomina desint, ad proximas cuiusque necessitudines: aut Tutores, quos praesertim in locum parentum subrogat primum quidem ipsa naturalis ratio; deinde sub certa formula ius civile. de qua re ICti agunt.

[Note: Annotatio.] Qui locis communibus dant operam, Stobaeum rursus adeant, et Valer. Max. V, 4. Item Comicos Tragicosque. e. g. in Terentii Adelphis multa Poetae arte Demea et Mitio, Patres diverso plane ingenio, virique sui nominis, ille ut nimium durus, hic ut iusto lenior descrbuntur. apud Senecam, Hippolytus, pii filii, Oedipus, impii; piae matris Andromache, impiae Medes specimen gerit. e Theologis Commentatores hoc egere in crebra loca et exempla S. Scripturae, de officio parentum et liberorum. Scholastici, cum de institia et iure agunt, hunc quoque locum tractant. e ICtis, praeter commentatores et Systematicos, Aerodius de patrio iure scripsit. Berlichius, de iure novercarum. Enenckelius de privilegiis Parentum et liberorum.

CAP. IV. De Societate Herili.

[Note: Seruitute opus habet domestica societas:] CEterum ut domus bene atque commode administretur, Servorum opera requiritur. neque enim paterfamilias in omnia sufficit: neque decorum fuerit, aut humanum, uxori omnia seruilia opera imponere. liberorum, propter moras aetatis pualatim adolescentis, tarda ministeria, neque in ampliore domo satis idonea aut sufficientia. Iumentorum quoque adminiculo, quae Servorum loco apud pauperes erant, non possunt omnia geri. Sane quorum tenuis fortuna, et

res accisae sunt, quomodo possunt, non quomodo volunt, sicut necesse, non sicut commodum est, rem domesticam administrant. Sed nobis agendum est de Domestica Societate non pessime constituta.

[Note: Sed quali?] Constat ergo, famulares operas, et servorum adminicula requiri. sed qualis seruitus tum domi optanda, tum in Rep. instituenda sit, in disquisitionem venit.

Aristoteles duo servorum genera facit, et copiose [Note: Distinctiones servorum.] de illis disputat (in Polit. praesertim lib. 1. c. 3. et 4.) Quosdam enim natura servos nasci, quosdam lebe fieri ait.

[Note: para/dozon stocium: omnes sapientes liberos, omnes stultos servos Cicero parad. 5.] De seruitute naturali duo quaeri merentur: 1. an vera sit Aristotelis, et qui eum sequuntur Sententia Philosophorum, dari aliquam seruitutem secundum naturam; an potius ICti audiendi sint, qui seruitutem contra naturam asseruerunt? Post Arnisaeum, qui fuse ista disputat (relect. polit. lib. 1. cap. 3. sect. 3.) vide Dan. Heinsii eruditam ad Richterum ICtum epistolam, orationibus eius subiunctam. 2. an recte statuat Aristoteles, in naturaservos i. e. barbaros licite bellum sumi ex hac ipsa causa, quod tales sint? de quo vid. Grot. de I. B. II, 20, 40. et II, 22, 12. Adam. Contzen. Polit. lib. 10. cap. 8. §. 2.

Lege serui sunt Aristoteli, e. g. qui bello capti, libertatem perdunt, aut venundati a victoribus. Clarius Lege Servos vocabimus, quicumque non respectu naturalis aptitudivis ad seruiendum, sed ex facto humano inftitutoque in seruitutem venerunt; siveipsi se vendiderint, sive ab aliis libertate exuti sint;

quod solet fieri bello, et poena. Quorum nihil, si modus et ratio adhibeatur, plane iniquum est. vid. Grot. de I. B. II, 5. 27. et 32. et lib. 3. cap. 7.

Alii explicant seruitutem vel ut est iuris divini (vid. Sclden. de I. N. lib. 6. cap. 7. et 8.) vel ut est iuris gentium, vel ut est iuris civilis: de quo ICti.

[Note: de Rep. I, 5.] Bodinus quinque genera servorum facit. 1. Servos natos, ex seruis autserva. 2. captos bello, 3. servos poenae. 4. qui se manciparunt aut vendiderunt. 5. qui ab aliis, a latronibus aut piratis venditi bona fide ab emptoribus possidentur. Hi omnes sunt lege Serui, si Aristotelica phrasi loquimur.

[Note: Seruitus veterum abrogata.] Servorum autem miserrima apud veteres conditio erat: insque impunitatis (quod improprie ius dicitur) domino in infinitum concedebatur, cum tamen iustitia interna ius vitae ac necis non posset dominis competere. vid. Grot. de I. B. II, 5. 28. Itaque inspectione curaque magistratuum paulatim mitigatum et ad aequitatem naturalem reductum (de qua iterum Grot. lib. 3. cap. 14.) Sub Christianis Imperatoribus, denique saeculo (ut Bodinus putat) post C. N. tertiodecimo plane evanuit. An ex usu Reip. sit, talem seruitutem vigere, contrarias disputationes operae pretium est videre apud Bodin. 1. derep. 5. et Ad. Contzenium polit. lib. 8. cap. 15. §. 2.

(Dictum hac occasione de Senatusconsulto Silaniano ad loc. Tac. 14. A. 42. et seqq.

[Note: quatenus tamen utiliter hodieque cogno scatur.] Historiam servorum, ad intelligendos Scriptores Veteres, utile fuerit ex Ausonio Popma de operis servorum: et ex Laurentio Pignorio, cuius eximius de seruis commentarius exstat, repetere.

Tum autem, quae Philosophi disputant, de temperamento praesertim iuris herilis, (quod in suorigore acceptum iam olim summa iniuria habebatur) cum pondere et incremento applicationis transferri possunt ad hotliernos servos seu famulos, qui in plerisque communione iuris cum dominis coniunguntur. Quam enim pulchra sunt, quae Seneca praecipit, Epist. 47. lib. 3. de benef. a cap. 17. usque ad 30? Adde quomodo se Augustus erga servos gesserit apud Suet. Aug. 67.

[Note: Simulacra antiquae seruitutis.] Praeter simulacra autem priscae seruitutis, (in asscriptitiis glebae, hominibus propriis, et quos Galli manus mortuas vocant; imperfecte servos dixeris) apud cultiores gentes, et Christianos populos nihil antiquae seruitutis fuperest, ut diximus.

[Note: Societas herilis describitur;] Societas ergo herilis nihil est aliud hodie, quam societ as inaequalis inter dominos et famulos, ad utilit atem praecipue dominorum, pactione operarum et mercedis, constituta.

[Note: et per munia domini ac serui declaratur.] Debet autem dominus seruis 1. alienta et mercedem. 2. defensionem et tutelam. 3. humanitatem et caritatem: Servus domino, 1. fidem. 2. obsequium. 3. reverentiam seu timorem: ita ut obsequio, labores et industria; reverentiae officio, patientia herilis imperii ingeniique, contineantur. quae omnia

iure divino et Sobriae philosophiae placitis, comprehendi, manifestum est.

[Note: Prudentiae herilis summa.] Prudentiae herilis munia sunt: servos bene eligere; iis operas prudenter et pro cuius que facultate, partiri: disciplina nec laxa, nec nimis adstricta eos regere: promissa illis praemia exsoluere; necessitates et incommoda eorum non negligere; adeoque non metu tantum, sed amore herilis imperii illos imbuere.

[Note: Annotatio.] De famulis studiosorum videatur Limnaeus I. P. VIII, 10, 10. De officio famulorum universe scripsit Gilbertus Cognatus et Io. Dinckelius.

Posset haectota materia tractari, conductis quae in antiquitate historica habentur, et politice examinatis, hoc titulo: Helotes. vel: Penestia thessalica. vide multis Arist. 2. polit. 7.

CAP. V. De Societate Domestica.

[Note: Domus seu familia quibus rebus contituatur?] DIctum est ante ex Aristotele, Domesticam Societatem seu domum aut familiam constare ex tribus societatibus primis; coniugali, paterna, herili: quibus iam expositis, satis constat, quid sit familia sive domus: ad quam tres minimum personae, et duae societates praecipue, coniugalis et herilis requiruntur. Praeter hominem autem ad constituendam domum etiam res possessa sive possessio requiritur: unde pecoris mentio (quamquam et serui in possessionis parte habiti Antiquis) et cuiusdam quasi domestici instrumenti in illa

ipsa rudi simplicitate, quam describunt Auctores; et a qua ad illam personarum copiam ac varietatem, quam in opulentorum aut Principum domibus observare licet, perventum est. Ut autem integritas domus, suos gradus, sua incrementa habet: ita invenias domos aliquas sine uxore, aliquas sine liberis, aliquas sine seruis famulisque, sine propria possessione nullas: quamvis id iactent monachorum instituta et coenobiorum amplexi. Scilicet una domus magis accedit ad perfectionem domesticae societatis, alia magis inde [Note: Sub uno capite seu patrefamilias.] recedit. Manet interim, quod respectu omnium et personarum et rerum, is qui praeest familiae sit vel Maritus, vel Pater, vel Herus, vel Possessor sive Dominus.

[Note: Cuius prudentia possessoria sum matim notatur:] Cuius (Patrisfamilias) quae sint officia, in superioribus attigimus: nisi quod de prudentia possessoria, atque adeo de iure possessorio seu dominiorerum nihil dictum est. Adici ergo forte debuerint aliqua in gratiam Aristotelis, qui hac occasione (ut supra expressimus) kthtikh\n et xrhmatistikh\n, sive rationem acquirendi possidendique non perfunctorie exsecutus, ostendit: hanc scientiam patrifamilias, qui aut habere possessionem, ac necessaria, aut parare debet, plurimum inseruire; tum quantum attinet ad naturales acquirendi modos (quos limitibus indigentiae et necesstatis metitur) et ad eos qui a natura recedunt, cupiditatique et voluptati ut plurimum seruiunt. Atque hic attigit variae venationis genera (ad quam olim latrocinium et

militia etiam referebatur) piscationem, Aucupium, Agriculturam: itemque Cauponatione, Permutationem (ne hanc quidem unius generis) Mercaturam, Usuram.

Neque sane alienum fuerit, hoc loco: Patremfamilias admoneri, ut provide diligenterque familiae necessaria procuret: ut impensarum modum, redituum modo metiatur: ut omnem rem familiarem ipse norit, suaque cura (de aliena industria numquam satis securus) complectatur: ut non parta tantum tueatur, sed pro re nata, citra avaritiae studium sciat rem familiarem augere. Sed quia haec in ea civilis scientiae parte, quae oeconomica dicitur, amplius tractantur; quamquam Bodinus Aristotelem et Xenophontem hoc nomine reprehendit 1. de rep. 2.] et infra suis locis attingenda erunt, quatenus ratio acquirendi non domui tantum sed etiam reip. inseruit; itaque nunc tantum de Origine Dominii pauca annotabimus.

[Note: Et de origine possessionis sive dominii quaedam annotantur.] H. Grotius (II, 2, 2.) in explananda dominii origine non semel labitur. 1. enim in historia fallitur, quasi ullum unquam tempus fuerit, post lapsum Protoplastorum, quo omnium rerum communio vigeret. 2. neque possibilis est talis communio ex magna simplicitate, et eximia caritate. Nihil enim tale post lapsum cogitari posse, experientia docet. 3. Fallunt ergo exempla de Americae populis, de Essenis, de primis Christianis. Apud quos omnes non defuit dominium et proprietas, sed partim confusa nec bene ordinata dominii

ratio obtinuit: partim imago communionis, non communio (quatenus scilicet proprietas excluditur) observata est. E. g. quam sit absurdus, qui propter ea, qua familiares in una familia communiter participant, nullum esse in familia dominium inferat? de qua re Theologi amplius agunt, cum asceticorum hodiernorum ineptias rident, quando nihil a se possideri, nulla dominii iura aut discrimina observari iactant: id quod nimis facile eis credidit Grotius. Sicut et hypotheses gentilium (ex Tac. 3. A. 26, 1. Virg. Georg. I. etc.) falsas, et ex ignorantia primaevi temporis natas in caute pro veris arripuit.

(De qua re amplius dictum.)

4. Iam quod de antiquorum hominum vita, de cibosponte nato, de antris loco aedium, de nuditate corporum, de vestitu incondito memorat, si de genere humano accipiantur, a)nistorhs1i/a mera est; si de paucis barbaris, et incultis gentibus, qualibus numquam orbis caruit, aut caret, aliena sunt ab argumento quod tractavit: in quo iuris rationem habet aut probationem, non unius alteriusque populi inconditus mos, sed plurium et cultiorum gentium, i. e. recte utentium ratione, instituta consuetudinem faciunt. 5. Denique quod ait, Universalis iuris usum, vice proprietatis fuisse, et, quod quisquesic arripuerit, id ei eripere alterum nisi per iniuriam non potuisse: satis clare proprietatem occupantibus constituit, communionemque omnimodam, et talem, quae proprietatem excludit, nec fuisse, nec esse potuisse, ostendit.

(De nuditate Protoplastorum quam dilute loquatur, dictum.)

Quia enim ex primaevo iure naturae nihil est meum potius quam tuum, ut vulgo concipitur (et vice versa) hinc fieret, ut omnia essent omnium, nihilque ita unius haberetur, quin alius idem praeripere, suo iure scilicet utens, posset: hinc et iniuriae perpetuae et rixae emergerent. Ob eam ergo rem ab initio statim secundum naturam fuit, ut quisque haberet aliquid proprium ac suum, in quod alteri ius non esset. Aliter enim incolumitas socialis vitae [vid. quae contra communionem bonorum Platon. disputat Bodinus 1. derep. 2.] quam natura tuetur, inter continuas lites nulla fuisset. Atque haec origo Dominii, sicut rectae rationi consentanea est, ita historiae sacrae profanaeque, primisque rerum originibus congruit.

(Dictum, quomodo distinctio dominiorum sit Iuris Divini.

[Note: Familia et domus quatenus idem:] Quatenus autem Domus est societas, ex herili et nuptiali potissimum composita (quamquam et patria accdat ad integritatem) sub unius capitis, [Note: Aristot. 1. polit. 1.] quasi regio imperio quottidiani usus caussâ, in stituta, rebusque necessariis sc. ad quottidianum illum usum instructa: non differt familia a domo, sed plane idem significat; sive de maioribus Principum, sive de minoribus privatorum familiis, sermo [Note: Aliter quomodo familia usurpetur.] sit.

Alia est significatio Familiae, de qua Sextus Pompeius ait: ita vocari privatum hominum [Note: Vid. l. 1 95. §. 1. D. de V. S.] paucorum coetum, qui liberis hominibus

constet, quorum dux et princeps generis Pater vel Mater familiae, vocari consueverit. Sic excluduntur serui et famuli.

Atque ita hodie fere loquimur de Principum familiis, et aliorum, quatenus ex uno stipite progrediuntur. Et quando quidem una vivunt, atque ab uno illo originis Principe reguntur, familia manet arctius sic dicta, et a Genere sive Gente distinguitur. Gens enim eodem Sexto Pompeio auctore, pluribus familiis constat: quando scilicet multitudo hominum ex una stirpe in plures familias propagatur: saepe tamen Familiam pro Gente usurpari videas.

[Note: Pacta illustrium familiarum.] Habent autem illustres familiae quaedam inter se pacta, varia in variis gentibus, circa successiones praesertim: sic pacto confraternitatis, quod vocant, inter illustres quasdam Germaniae familias convenit, ut altera stirpe exstinctâ, ad alteram ditiones illius, et bona perveniant. vid. Limn. I. P. lib. 4. cap. 8. Sinolt Schutz. Colleg. I. P. tom.1. disp. 6. th. 29. universe de pactis illustrium familiarum nobilem tractatum edidit Betsius.

[Note: Pagus ceu colonia domus. Pol. I, 1.] A Domo ita progreditur Aristoteles ad Civitatem, ut Pagum seu Vicum interponat, et ex pluribus familiis componat: hac quoque differentiâ adiecta, quod domus sit koinwni/a ei)s2 pa=s1an h(me/ran s1unesthkui=a societ as quottidianum in usum institut a; Pagus autem (kw/mh) xrh/s1ews2 e(/neken mh\ e)fhme/re usus non quottidiani gratia.

Latini Scriptores pagum modo pro civitate et gente, modo pro regione, item pro parte

regionis, pro viciniâ seu vicinitate accipiunt. Distinguuntur et urbes civitatesque vicatim: sed ibi de urbe constituta, vox exauditur: hic rudimenta civitatis constituendae, per gradus definiuntur.

In Iure Romano Vici non unius generis sunt, sicut ex Codicis Theodosiani constitutionibus de Patrociniis vicorum, et Libanii oratione, de Patrociniis intelligitur. Vel enim ad unum dominum spectabant, e. g. virum illustrem; qui Minores Vici possunt appellari; si cum iis comparentur, qui plurium dominorum erant, Vici Maiores, qui et Metrocomia docuntur; Vici Principes, Vici publici. (vid. Iacob. Gothofr. ad orat. Liban. notae.)

CAP. VI. De Civitate.

[Note: Transitus ad Civitatem.] PErvenimus iam a primis illis societatibus, unde domus construebatur, per coloniam domus, ad Civitatem, quam prius intendit [Note: Pol. I, 2.] natura, secundum Aristotelem, licet posterius producat; sicut totum natura prius censetur suis partibus, licet non nisi partibus constitutis totum conficiatur.

[Note: Eius vocabulum:] Et Civitatis quidem vocabulo varia utuntur. Potissimum tamen, vel totam gentem seu populum, civili scilicet vinculo seu iuris communione cohaerentem notat (sicut dicimus civitas Heluetiorum etc.) vel urbis certae spatio comprehensam civium multitudinem: vel ius civitatis: vel denique iure civitatis

unius seu Reip. unius freuntes, citra respectum loci aut domicilii, aut nationis.

[Note: Descriptio ap. veteres varia.] Cicero notanter: omnis populus, qui est coetus talis multitudinis; qualem exposui, civitas est: et [Note: De Rep. I.] omnis civitas, quae est constitutio populi, res publ. Qualem autem multitudinem intelligat, alibi [Note: de Rep. III.] exposuit: Populus est non omnis coetus multitudinis, sed coetus iuris consensu, et utilit atis communione sociatus. Praecesserat autem: Res publ. est res populi, populus autem etc. Congruit locus alter [Note: cap. 3.] in Somnio Scipionis: Concilia, coetusque hominum iure sociati, quae civitates appellantur. Hanc societatem seu concordiam iuris et utilitatis vinculo [Note: de Ciu. Dei I, 15.] colligatam intellexit Augustinus, cum aliud civitatem non esse ait, quam concordem hominum multitudinem. Et lib. 15. cap. 8. Civit as nihil aliud est, quam hominum multitudo, aliquo societatis vinculo colligata. Haec est, inquam, illa concordia, quam Cicero, harmoniae vocabulo interpretatur. In Platonicis definitionibus, po/lis2 seu civitas describitur o)/ikhtis2 plh/qous2 an)qrw/pwn koinoi=s2 do\gmas1i xrwme/nwn habitatio multitudinis hominum communi iureseu communibus decretis utentium: sive plh=qos an)qrw/pwn u(po\ no/mon to\n a)uto\n o)/ntwn multitudo hominum, qui sub una lege sunt. politei/a autem seu Res publica describitur koinwni/a plh/qous2 an)qrw/pwn, a)uta/rkhs2 pro\s2 eudaimoni/an communio multitudinis hominum, sibi sufficiens ad felicit atem: seu koinwni/a plh/qous2 e)/nnomos communio seu societas multitudinis leg descripta.

[Note: Ad descriptiones illas annotatio.] Ita ferê veteres plerique, modo, ut apparet, concisius et simplicius, modo plenius de

civitate et Rep. loquuntur. Quorum descriptiones, scholasticis contentionibus vellicandas, non putamus: propter legem disciplinae politicae ab initio a nobis commendatam. adde loc. Gell. I, 25.

Patetautem ex his, distingui quidem Civitatem et Remp. po/lin et politei/an, ut civitas ipsum coetum iuris fruendi causa sociatum, res publ. illius coetus odinem legibus descriptum, notet: quae in scholis materiae et formae, vocabelis distinguuntur. Illud interim certum manet, vix unquam de civitate sermonem suscipi, quin de roto cogitetur, neque de populo tantum, sed populi civili constitutione simul agatur. Consideretur ipsius Aristotelis exemplum, qui civem, ut mox dicetur, magistratus et iudiciorum participatione, descripsit: id est, nominibus Rei publ. debitis. Quae res satis ostendit, non satis prudenter civilia praecepta tractare, qui in examinandis aliorum descriptioonibus, ita versantur, ut tandem non possint non incidere in id, quod in aliis reprehendunt.

[Note: Aristo relicae descriptiones Oecon I, 1.] Ceterum non abludit a dictis, Aristoteles: cui civitas modo definitur o)ikiw=n plh=qos kai\ xw/ras2 kai\ kthma/twn a)/utarkes2 pro\s2 to\ euch=|n familiarum seu domuum tum regionis et possessionum seu opum [Note: Pol. l. 2.] copia per se sufficiens ad bene vivendum. modo h( e)k pleio/nwn kwmw=n koinwni/a te/leios, h)/dh pa/s1hs2 e)/xous1a pe/ras2 th=s2 a)utarkei/as2, w(s2 e)/pos ei)pei=n: ginome/nh me/n ou)=n tou= ch=|n e(/neken, ou)=s1a de\ tou= e)=u ch=|n. communitas epluribus vicis perfecta, quae iam ad culmen abundantiae rerum necessariarum evecta, se ipsâ

contenta esse potest: instituta quidem vivendi causa, [Note: Pol. III. 1.] sed exsistens tamen bene vivendi ergo. modo, politw=n plh=qos i(nako\n pro\s2 a)uta/rkeian cwh=s2, w(s2 a(plw=s2 ei)pei=n. Civium multitudo, cui ad necessarios vitae usus nihil desit, summatim loquendo. conferenda est duplex descriptio civitatis lib. 7. polit. 8.

(Dictum cur plures ex Aristotele descriptiones allatae.)

[Note: Causae efficientes civitatem.] De origine autem civit atis seu civilis societatis, capite primo, satis actum est. A natura enim, adeoque a Deo principia rei inter homines pulcherrimae deduximus. Quod, sicut Theologia abunde interpretatur, ita ne gentilis quidem Philosophia dubitavit. Celebris est locus Cic. in Somnio Scipionis cap. 3. Nihil est illi Principi Deo, qui omnem hunc mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius, quam concilia coetuque hominum, iure sociati, quae civitates appellantur. Adde Contzen. 1. polit. 5. et seqq.

Ut vero consociatio ista composite feliciterque fiat, Politici opus est, sive Oratorem, sive Legislatorem, sive Philosophum et Sapientem, quae nomina Auctores huic negotio subinde accommodant, appellare libeat. Politicae prudentiae esse, non tantum bene administrare civitatem, sed bene constituere, Oecon. lib. 1. c. 1. Aristoteles dixit: et lib. 3. polit. c. 1. tou= de\ politikou= kai\ tou= nomoqe/tou pa/s1an o(rw=men th\n paragmatei/an ou)=s1an peri\ po/lin. Omnem operam Politici et Legislatoris videmus circa civitatem occupari. sc. non minus constituendam, quam constitutam. Apud Cic. I. de oratore 19. cum Menedemus diceret, esse

quandam prudentiam quae versaretur in perspiciendis rationibus constituendarum et regendarum rerum public arum: Carne ades omnes partes illius ipsim prudentiae petendas esse a philosophia docebat: neque ea quae staturerentur in rep. de diis immort alibus, de disciplina iuventutis, de iustitia, de patientia, de temperantia, de modo rerum omnium, ceteraque sine quibus civitates aut esse, aut bene moratae esse non possent, alibi inveniri. scilicet, tamquam in propria sede. Inter Heroica opera, et beneficia, quorum usus in genus humanum redundat, civitats constitutae passim memorantur.

[Note: Materia Civitatis, Cives;] Constat autem Civitas ex Civibus, de quorum descriptione Aristoteles prolixe disputat 3. pol. 1. et 2. Neque tamen ita defungitur hoc officio, ut nihil difficultatis relinquat. Illud [Note: quorum definitio indagatur;] certum est Civem definiendum esse communione iuris, quocivitas utitur. Illud ius non beneficia tantum, sed et onera comprehendit: quae utilitatis nomen et rationem induunt, quando ad societatis civilis seu consociationis finem referuntur: Porro, neque hoc neque illud genus iuris, quod civem facit, cogitari aut intelligi potest, citra respectum legis, quae civitatem describit ac continet. sicut in corporehumano, nullum membrum, vel officium vel beneficium in toto sibi assignatum obire acadipisci potest, nisi animâ et spiritu efficiatur, ut sit quod esse debet. Itaque licet Subditus a Cive distingui possit (vid. Arnis. relect. polit. lib. 1. cap. 5. sect. 5. §. 4.) non insectandi tamen sunt, qui in definiendo cive, legis ac imperii mentionem faciunt, adeoque ordinis

illius, qui civitatis corpori pro anima est. non enim statim sequitur, toties variandam descriptionem civis, quoties forma civitatis variatur. Quamquam id, ad mentem Aristotelis nihil esset absurdum. Qui, certe Civem, et ipse fatetur, non alium, quam popularis reip. definivit, participatione magistratuum et iudiciorum: adeoque exemplum potius civis, si dicendum quod res est, quam definitionem posuit. Fuit enim aliquid adferendum, quo omnes omnino cives definirentur: quod non post esse aliud, quam participatio iuris in ea civitate, cuius civis est aliquis: sive illapopulari, sive regali, sive alio imperio contineatur: iuxta cuiusque civitatis descriptionem et formulam seu legem, quâ constituitur, quâque civibus sua iura definiuntur.

[Note: Varietas ostenditur.] Ceterum, quia illa formula in civitatibus singulis, et olim et hodie, varia fuit: id melius iam ab Aristotele monitum est, civem secundum magis et minus dici: neque ad omnes in una civitate aequaliter omnia, multo minus ad omnes diversae civitatis, accommodari posse, quae de singulis civium iuribus dicuntur. de quibus scilicet alii plura, alia pauciora, tum minora, omnes tamen aliqua (et praesertim quantum ad imperium attinet civitatis, quod qui non agnoscit civis non est) participant.

Ita Aristoteles, pueros et servos emeritos, seu civilibus muneribus iam solutos, imperfectos Cives vocat: de exulibus quoque et ignominia notatis quaestionem movet. Cuius generis plura collegit Bodinus de Rep. I, 6.

[Note: Exemplo Romanae Civitatis.] Alii Romanae Civitatis maxime exemplo utuntur: ubi plenum ius Civitatis, eius scilicet, qui optimo iure civis esset, definiebatur, domicilio, tribu, honorum communione seu petendorum honorum facultate. Alia Municipiorum iura; alia Coloniarum: alia Latinitatis: alia Provinciarum; alia Praefecturarum. de quibus praecipuus est, qui egit Carolus Sigonius in nobili opere, de antiquo iure civium Romanorum, et adiunctis opusculis. De libertis et libertinis disputat Arnisaeus relect. polit. lib. 1. c. 5. sect. 9. §. 14. et seqq. [Note: de Rep. I, 6.] Hanc varietatem civium respiciens Bodinus non praeter rem affirmat: nusquam gentium ullam esse aut ante a fuisse civit at em seu Remp. quantumvis popularem, seu veram, seu hominum opinione fictam, in qua cives omnes omnino iure civitatis exaequarentur.

(Dictum, quomodo acipiendum, cum ones cives aequalitate iuris apud Auctores describuntur.)

Sicut, ex diverso, verissimum manet, nullum dari aut fingi posse civem, qui non iuribus suae civitatis (secundum magis et minus) gaudeat atque obligetur. Nam quantum ad Honorarios cives attinet, illi nomine, non re tales sunt.

[Note: An Civis aliquis duarum civitatum possit esse?] Simul etiam apparet, cur, proprie loquendo, nemo possit duarum civitatum civis esse, de qua re prolixe Arnisaeus relect. polit. lib. 1. c. 5. sect. 7. tota. si nimirum loquamur de Cive pleno, et accurate sic dicto: Deinde, nisi inter foederatos, socios, amicos, aliosue populos aliter lege statutum sit. Ita: Duarum civit atum civis esse, Romano iure civili nemo potest (inquit Cicero pro

Balbo c. 11.) non esse huius civit atis (addit) civis, qui se alii dicarit, potest. confer eundem pro Caecin. 34. Apud alios concessum erat. Itaque (ait iterum Ciceropro Balbo c. 12.) in Graecis civit atibus videmus, Athenius Rhodios, Lacedaemonios, ceteros undique adscribi, multarumque esse eosdem homines civit atum. Hoc more nitebantur iidem Athenienses, cum Atticum civem facere studerent, (apud Cornel. Nepot. Attic. c. 3.) quo tamen beneficio ille uti noluit, satis scilicet peritus Romani iuris, gnatus que amit ti civit atem Romanam aliâ ascitâ. Peritus enim (inquit Cicero pro Balbo 12.) nostri iuris ac moris nemo unquam, qui hanc civitatem retinere vellet, in aliam civitatem se dicavit. Scilicet Romani utebantur hac ratione, [Note: Cap. XIII.] sicut iterum docemur a Cicerone: Dissimilitudo enim civitatum, variet atem iuris habeat, necesse est.

(Declarata est haec ratio ex descriptionibus civitatis ante allatis: quas non infirmant quae a nonnullis disputantur apud Arnisae. rel. pol. lib. c. 5. sect. 3. §. 4.)

Foederati autem populi iraesertim foedere inaequali, facile patiebantur suos cives Romana civitate donari, nisi foedere id exceptum esset. de qualibus exemplis Cicero consulendus oratione pro Balbo c. 14. At Romani maiestatis suae custodiendae studio, nolebant suis civibus alibi quam domi, beneficiorum quaerendorum occasionem esse, cum praesertim munus Romanae civitatis, inter amplissima et utilissima nomine cuperent praecellere (digna sunt legi, quae in selectis antiquit atibus annotavit Brissonius I, 13.) dareque beneficia,

quam accipere magnificentius ducerent.

[Note: Quibus mo dis civitas obtineatur;] Fiunt autem cives, non loco aut domicilio: potest enim fieri, ut civis huius civitatis sit, qui alibi habitat; aut, ut civis non sit, qui in hac civitate habitat, qui inquilinus dicitur; itemque serui qui in civitate sunt, cives tamen non erant: aut, ut versetur quidem ad tempus in civitate, domicilium tamen non habens, ut peregrini: neque communione fori, aut cuiuscumque iuris: potest enim aliquid tale ex pacto inter foederatos fieri, ut Aristoteles recte [Note: Polit. III, 1.] monet: sed 1. nativitate. 2. olim etiam manumissione. 3. cooptatione in civitatem, seu donatione civitatis. Nam adoptionis in hanc rem usus cuanuit.

In nativitate quidem alicubi uterque parentum civis requirebatur: sed hodie ubique patris conditionem sequuntur liberi legitimi.

In manumissione, quae sit libertorum seu potius fuerit conditio, iuris civilis interpretes tractant, et Arnisaeus loco praecedente pagnina laudato.

In allectione, et donatione civitatis, quae prudentia locum habeat, nemo melius exposuerit Cicerone orat. pro Balbo c. 13. et Claudio Imperatore apud Iacitum 11. A. 24. Tangit etiam Maecenas in oratione sua apud Dionem lib. 52. Adhibenda tamen moderatio, quam in Augusto audat Suetonius Aug. 40. ne fiat, quod metuit Aristoteles 5. polit. 3.

(Explicatus ille locus est.)

Claudii autem speciosam orationem, facti intemperantia dedecuisse visa est, notante

Satyra (Sen. in a)pokolokuntw/s1ei) Pertinet huc disceptatio de causis belli socialis apud Vellei. 2, 15.

Sicut autem peregrinos a civibus differre manifestum est; ita usurpantes civitatem, sive gerentes se pro civibus, qui non sunt cives, graviter coercitos constat. Ille ipse peregrinorum cooptator Claudius, Civitatem Romanam usurpantes, securi percussit. apud Sueton. Cl. 25. Idem peregrinae conditionis homines vetuit usurpare Romana nomina, duntaxat gentilitia. Moris enim fuit (ut illa Suetonii verba Asconius Pedianus in prooenm. in Verr. nobis interpretetur) ut cm aliquis civis Romanus ostendendus esset, significaretur aut a praenomine suo, aut a cognomine, aut a cognatione, aut a tribu, in qua censeretur, aut a cuiria, aut a censu, ut si erat Senator Equesue Romanus. Habitos praeterea peregrinos subinde deteriore conditione, quam cives, nihil mirum est. sed quod Romae difficili annonae remedio plane expulsi sunt urbe ab Augusto (Sueton. Aug. 42.) durius est, notante etiam Ambrosio in Officiis: quod testamenti faciendi licentia illis denegata est, itidem merito apud cultiores populos exolevit, laudante Grotio de I. B. II, 6, 14. nisi quod Turca, et qui ad eam barbariem propius accedunt, fiscum unicum peregrinorum heredem faciunt; perinde ut in Gallia, fatante Bodino 1. de rep. 6. in qua tamen peregrinis hoc datum ait, ut si extra Galliam moriantur, testamentum condere ac filios in Gallia susceptos ab Uxore, quae moeo civis sit, heredes scribere possint: quod C. Papii tribuni plebis lege plane prohibiti sunt urbe (vid. Dion. lib. 37. et

Anton. Augustin. de Legib. et SCtis) meriot iudicat male factum Cicero 3. de offic. 11.

(Plura de peregrinis vid. apud Bodin. l. c.)

[Note: quibus modis mutetur.] Veniendum est adius mut andae civit atis: de quo vel universe quaeritur; vel cuiusque civitatis lege definitur. Prioris generis est quaestio; an civibus de civitare abscedere liceat, veniâ non impetrata? non indiligenter tractata Grotio de I. B. II, 5, 24. Huic affine est: quid in eum, qui invita civitate abest, liceat? de quo prolexe Arnisaeus rel. polit. lib. 1. cap. 5. sect. 8. add. Bodin. 1, 6.

De Romano iure diligenter agit Cicero oratione pro Balbo; quae, non praeterrationem, nobis in hoc argumento saepius laudanda est. Primum illud ponit, iuris esse Romani, ne quis invitus civitate mutetur; neve in civitate maneat invitus. haec enim esse firmissima fundamenta libertatis civium, sui quemque iuris et retinendi et dimittendi esse dominum, (cap. 11. et 13.) Deinde ius mutandae civitatis definit 1. exilio (non simpliciter, sed tum denique, cum is, qui profugit, receptus est in exilium, h. e. in aliam civitatem, sicut ipse Cicero alibi explicat orat. pro Caecin. 34.) 2. postliminio (v. Grot. de I. B. III, 9, 3.) 3. reiectione civitatis. Ita habet oratio pro Balbo c. 12. de deditis nec receptis vid. Cic. orat. pro Caecin. c. 33. et 34. et Grotius de I. B. II, 21. 4. sed ista, quibus legib. apud singulas civitates definiantur, ex historia colligendum est, eo fere instituto, quod Bodinus tum hoc in argumento, tum alias, non indiligenter tenet.

Dictum est, qua re incipiat, aut desinat esse Civis. Adiciendum erat, de diversis Civium

ordiordinibus, quatenus gradu et officio, seu dignitate conditionis et utilitate operis distinguuntur. sed quia Finis Civitatis ista discrimina parit: de eo prius agendum. Erit enim locus, cum, natura civitatis perspecta, paulatim ad singula devenietur, sine quibus civitates esse non possunt.

[Note: Forma Civitatis: resp. stricte sic dicta, seu ordo imperandi parendique; Polit. III, 4.] Nunc de Forma Civitatis explicandum est. Quae non alia est, quam Resp. specialiter sie dicta; seu ordo imperandi parendique seu concisius, imperium. Graece Aristoteles politei/an vocat, describitque ordinem civitatis circa magistratuum potestatem, eo, quod summa potestas vicariâ magistratuum potestate pleraque administret. Utut autem magistratuum auctoritas in oculos abunde incurrat, non aliunde tamen administratio civitatis adeoque Resp. aestimari debet quam a sum~a potestate: quam to\ ku)rion Philosophus vocat.

[Note: hic merito considerari debet.] Satis scio, Aristotelica civitatis definitione, formam non contineri: sed seorsum eam considerari. sed quia nec finis ille, quem civitati dedit, sine Rep. ullo modo obtineri: neque adeo civitas sine hac sua anima bene concipi potest: itaque iam ante dixi, civitatem ordinatam, id est, totam a nobis hic spectari. cuius definitio, postea subicietur.

In primis autem operae pretium fuerit, reip. seu illius ordinis, qui civitatem animat, adeoque imperii primordia paulo diligentius speculari.

[Note: origo imperii altius repetita.] Monuimus supra, si ex primaevo quodam iure nullum dominium, nulla proprietas sit,

sive, si nihil Tuum potius quam Meum sit, et vice versa, sed quilibet in omnia sibi ius esse praetendat, futuram fuisse vitam ferinam potius quam humanam, et quasi perpetuo bello, inter contentiones et rixas, infestam confusamque. Quod quia rationi naturali adversatur, quae ad societatem ducit, adeoque ad concordiam pacemque, sine qua societas nulla est: necesse fuit, ut societas constitueretur, unum quemque de iure illo suo, quod hypothesis rerum communium modo praetendebat, cedere, donec dominiorum iuriumque distinctio emergerat. quam ad rem opus erat consensu seu conspiratione singulorum. Hactenus supra explicaviumus ex mente erhnicorum. nunc pergendum est. Finge ergo omnes consensiisse, se velle naturae leges ad colendam societatem conservare; finge, pactum quoque in eam rem factum esse: nondum securitati singulorum, aut firmitati concordiae civilis consultum est, quamdiu nihil est, quod violatores naturae et pacti vindicet ac vi coerceat. Ut enim iustitia fiat a singulis, legesque naturae sponte obseruentur, nemo suspicari potest, qui depranatam hominum naturam intelligit. Opus ergo fuit vi cogente seu potestate coercente, in va resideret publica et communis iustitia, tamquam custos et vindex iuris cuiusque singulorum: cui se propterea singulos sub. iecisse apparet, ut societatis maiore ac communi bono, et suo quisque iure perfruerentur; viverentque adeo et securius et affluentius: libertatemque illam ferinam tot periculis

obnoxiam ac prorsus insociabilem, cum vera libertate, quae sine potestate cogente seu imperio esse nequit, commutarent. itaque multitudinis potestati, singulos, qui in societatem coiverunt, sive corporis arbitrio partes se subiecisse, consentaneum est. Habent enim omnes consociationes (ut recte Grotius de I. B. II, 5, 17.) hoc commune, quod in iis rebus, ob quas consociatio quaeque instituta est, universitas, et eius pars maior nomine universitatis obligat singulos, qui sunt in societate. Ab hoc iure maioris partis (de quo non tantum hoc loc. Grotius, sed etiam in Apologetico suo eleganter egit) omnis imperandi parendique ratio profluxit; sed, quia non omnibus satis commodum visum fuerit, ad aliquod negotium expediendum aut decernendum, totam multitudinem congregari, et vel singillatim, vel per tribus sententiam dicere: igitur fieri potuit, et factum esse apparet, ut ipsa multitudo, hanc suam potestatem vel uni, vel paucis traderet, iisque obediret. Sicut autem antea, qui se coetui aggregaverant, in se ac sua, potestatem, quatenus societatis conservatio et commune bonum postularet, universitati seu maiori parti, resignasse, intelligendi sunt: ita, qui homini vel hominibus ex causa dictâ se subiecerunt, aut expresse pormisisse, aut ex natura negotii tacite se obligasse putari debent, secuturos se id, quod hi, quibus delata potstas est, statuissent. Ita societas, ac in societate imperium constit vi coepit, interdum eo appetitu naturali beatioris vitae, de quo dictum est: interdum

vi ac dolo, potestatem in corpus civitatis, unus aut plures arripuêre. Quem modum (violentum scilicet) Bodinus cum aliis nonnullis, ut solum, non rectê agnoscit. Sola enim non sunt, quae frequentia, non tamen perpetua sunt.

(Dictum de Thoma Hobbes, (qui elementa de cive scripsit.) It. quomodo hoc genus Philosophandi ex Theologia perficiendum et emendandum sit.)

[Note: Imperantium et patentium necessitudo.] Ad hunc modum igitur constituta civitate, imperium tamquam potentia actina, in aliquid agat, necesse est: nempe in eos, qui parent, seu quibus obsequii gloria et utilitas et necessitas, ex ipsa socialis necessitudinis, quomodocumque constitutae, natura convenit. Hinc nata apud iuniores, subditorum appellatio, qui imper antibus responderent. Veteres enim Civis voce contenti erant: eâque modo latius, ut Imperantes Parentesque comprehenderet; modo adstrictius de parendi conditione utebantur: idque ex appositis aut orationisserie volebant intelligi.

Imperium quoque sive summam potestatem [Note: Maiestas,] coeperunt Maiestatis vocabulo insignire, quod priscis dignitatem fere notabat frequentius, quam potestatem. Hinc iura Maiestatis, quae veteribus iura imperii: sicut postea amplius declarabitur.

[Note: non uno modo habetur et dispensatur:] Cum autem Aristoteles monuit, ordinem Civitatis respectu magistratuum, sed praesertim respectu summae potestatis definiri oportere: nihil potius voluisse putandus est, quam summa

potestate, accurate et proprie loquendo, remp. describi; sed illius actionem non uno modo, veluti Spiritum, in corpus civitatis dispensari: plerumque autem magistratuum opera indigere, qui vices summae potestatis referant. e quibus magistratibus, si qui ipsa summae potestatis iura participent, non iam proprie magistratus sunt (nisi quod Graeca vox a)rxh/ latius valere potest, quam latina) sed imperantes seu imperii et maiestatis socii. Qua de re infra latius erit dicendum. Igitur illa distinctio subditorum [Note: quid de subditorum differentia, qua talium, sentiendum:] in privatos tantum, et non tantum privatos, vulgaris est, non accurata: nam consules, praetores, etc. (his enim exemplis subditos non ut tantum privatos describunt) magistratus, adeoque privati sunt: respectu summae potestatis, cuius unius intuitu accurate agendo et subditus et privatus intelligitur. Forte, nec mediati ac immediati subditi in una civitate, nisi populariter loquamur, designari debent. qui enim magistratui paret, non magistratûs, sed imperantis imperium in magistratu reveretur. Nam quae exempla de Imperio Romano Germanico afferuntur, quomodo explicanda sint, suo loco dicitur. Qui sponte subditos, a coacte subditis distinguunt, nihil dicunt, quod ad subditos, qua tales attineat. Multo minus nobilitas et ignobilitas, in subdito, qua tali, discrimen constituunt. Iam peregrini, et incolae, quamdiu in civitate morantur naturaliter plane eodem modo subditi sunt, quo indigenae, licet non eodem modo cives sint: si cum recenrioribus illa distinctione utendum iudicamus.

Sin civis uno vocabulo rem expedire placet, aeque illi civili imperio obligantur (quamdiu in civitate agunt) non aeque civili beneficio fruuntur. Dico, naturaliter: nam instituta et pacta varie rem possunt immutare. Meliori ratione nituntur, quae de civibus non plenis (e. g. ubi respectu bonorum tantummodo huius civitatis civis alteri obligatur) et de Vasallis adferuntur. sunt enim Vasalli, qui perfecte simul subditi sunt: alii, non item. Denique quod de civium varietate supra dictum est, id quodammodo de subditis etiam dici potest: quorum alii astrictius parent; alii laxius et maiore libertatis vinbra reguntur: pro formula imperii ac regiminis. sicut suo loco amplius declara bitur: eademque opera id, quod in maiestate ac imperio divinum est, e Theologia designabitur: civiumque ac subditorum officia proponentur.

[Note: Finis civitatis beata vita: 3. polit. 4.] Sequitur Finis Civit atis, quem Aristoteles exprimit, cum civitates demonstrat constitutas esse bene vivendi caussâ; quamquam hîc propositum vitae socialis ac civilis non consistat, sed beatam praesertim vitam spectet. eudaimoni/an, euprazi/an, eupragi/an, seu Felicitatem vocat idem Philosophus. Sicut enim et domum et vicum usus cuiusdam tum quottidiani, tum ulterioris gratiâ constituit: ita civitas, talem usum civibus promittit, qui ad beate commodeque vivendum sufficiat, seu ad beatam in civitate vitam perficiendam pertineat. Felicitatem autem illam, qui recte ad mentem Aristotelis cupiet cognoscere, ei ante omnia ad Ethica

eiusdem redeundum est: ubi non privatum hominem, ut multi putant, sed ad civitatem instruxit; felicitatemque non aliam, quam, quae universitati civium non minus conveniret, quam singulis, tractavit. Hinc est, quod toties in Politicis repetit civitatem et singulos, eodem modo felicitate, et eâdem uti potirique. videantur notabilia loca 3. polit. 4. 4. polit. 11. 7. polit. 2. et 3. et 13. Hinc est etiam, quod felicitas civitatis non minus honestate, quam usu et commoditate sive sufficientia rerum necessariarum definitur a philosopho, aestimaturque.

[Note: quem Plato ex civitatis origo complementoque deducit ostenditque.] Hic finis ergo obtineri non posset intelligitur, nisi et personae et res ad civitatem constituendam atque administrandam se recte habeant. Quo factum est, ut hanc (notandum de methodo sermonem esse, non de materia totius tractationis) methodum Plato sibi proposuerit observandam, quae non potest non laudari. Primo enim, quibus et qualibus personis opus sit; deinde, quibus copiis rerum; denique, quo in rerum hominumque communione ordine; qua dispositione ac lege ad necessitates et utilitates vitae socialis explendas, id est, ad bene beateque vivendum. Ostendit nimirum, in praecipuo et maxime necessario usu poni debere, victûs seu alimentorum comparationem, sine quibus ne vivi quidem potest: deinde, locum et habitationem requirit: tertio loco, vestitum et alia necessaria eius generis constituit. ad has parandas res, artificiis et opificiis, seu

artificibus et opificibus opus et, tum foris (quo mercatores pertinent) tum domi: ut agat unusquisque, ad quae natura aptior est ac propensior. neque unus ad multa, sed potius ad certum genus operum applicet animum; omnia. que ad Reip. totiusque civitatis usum conferat: cui rei forum et nummus inseruiunt, beneque ordinata in vendendo emendoque commerciorum ratio. neque enim quidquam feliciter institui gerique potest, sine bona dispositione ac ordine: quem iustitia praescriptis legibus describit, seu maiestas legislatrix constituit. Haec fere Plato lib. II. de rep. consentanea iis, quae alibi tradunt, tum ipse, tum alii veterum.

[Note: Constat ille commoditate t honestate vivendi.] Nam et ex Aristotelis mente felicitas civitatis, seu beata vita, ut ante dictum est, honestate et commoditate vivendi definitur: ita ut commoditas seu utilitas civitatis, personarum, rerum, actionum, eam requirat copiam, quam sibi ipsa sufficiat, vitaeque necessitatibus et opportunitatibus satisfaciat; honestas autem agendi utendique, per omnia normam adhibeat, beataeque vitae modum virtutis regula metiatur. Consequitur haec civitas, praesertim imperii et Reip. auspicio: sine quo confusio rerum hominumque, et actionum, non beatam reddit socitetatem civilem, sed infelicem planeque dissociabilem. Graecorum [Note: Epist. ad Attic. lib. I. ep. II.] mentem diserte expressit Cicero, quando imperantes iubet ad verum Civitatis finem respicere, qui est beata civium vita, ut opibus firma, copiis locuples, gloriâ ampla, virtute honesta sit,

sive ut beata et honesta civit as sit, sicut brevius effert.

[Note: Lips. I. polit. I. Danaeus polit. l. 2. cap. 5.] (Unde intelligi datur, quid sentiendum de illa quaestione; an civis bonus et Vir bonus differant? de qua Arist. 3. polit. c. 3. melius tamen infra definietur.)

[Note: nisi quod nonnumquam aberratur.] At que hic quidem finis omni civitati propositus esse debet. Sed sicut in singulis hominibus fit, ut felicitatem suam errore saepius quam veritate aestiment; et alii quidem voluptuarii a)polaustiko\i in voluptate corporis; alii in divitiis (genus sc. quaestuarium, xrhmatistiko\n) alii, in honoribus (qui civiles politiko\i haberi volunt) tamquam in supremo fine acquiescant. nam genus qewrhtiko\n, cur minus in considerationem veniat, apparet: (Aristot. Eth. Nicom. I, 5.) Ita multae civitates, vel ab initio statim, vel postea aberrant aut degenerant a vera felicitate, eamque in opibus, in honore et gloria, in voluptatum affluentia tantum quaerunt. Fit illud, tum singulorum vitio civium, tum praesertim formâ civitatis non legitime constitutâ, aut in pravum demutatâ. Imo, quamvis perfectissima civitas communem omnium felicitatem intendat: multae sunt civitates, quae tantum ad imperantis commodum referuntur. videndum ergo ne cum Althusio hoc principio quis abutatur. Unde [Note: Polit. III, 1.] Aristoteles Reip. nomen non de laudabili modo forma civitatis, sed etiam de viti usurpari monuit. Plane ut civitatis (suâ sc. republicâ instructae, ut nos hactenus accipimus) vocabulo accidit.

[Note: manet tamen civitas, etsi iniusta agat:] Non enim desinite esse civitas, quae iniusta agit, quia manet id, cuius caussâ coivit civitas, iuris fruendi caussâ scilicet, licet delicta intercedant. vid. Grot. de I. B. II, 3, 2. Quapropter non recte videntur dicere, qui Turcarum imperium, civitatem aut remp. esse negant. [Note: v. Cic. paradox. 4.] (vid. Ad. Contzen. polit. 103, 4) Tyrannidem esse, facilius dici posset, et per argumenta, quae afferunt, probari: sed Tyrannis non tollit omnem civitatem, sed iustum civitatis regimen destruit.

[Note: exceptis latronibus.] Aliter sentiendum de coetu latronum et piratarum, qui civitas non sunt, nisi tandem fiant civitas. de qua re alibi. vid. Grot. l. c. De Philippi Macedonis ponhropo/lei seu malorum [Note: Arnisae relect polit. lib. 2. cap. 1. sect. 2. §. 16.] civitate, frustra puto ex Suida exemplum huc adferri. quin enim illa civitas sub Philippi imperio fuerit, nulla est dubitandi ratio. Civitas autem hic non dicitur nobis, nisi quae imperium proprium habet.

[Note: quando desinat esse civitas?] Deduxit nos hiclocus ad illam quaestionem, ab Aristotele motam, nec satis explicatam (3. polit. 1. et 2.) quando eadem sit dicenda civitas, aut quando desinat esse civitas? item, quando civitas censenda sit aliquid egisse? quae quaestio a priori pendet. vid. Arnisae. relect. polit. lib. 1. cap. 5. sect. 3 et 4. cuius §. 5. et 6. ou)k o)rqopodei=.

(Aristotelis exemplis, quid respondendum, dictum.)

Egit diligenter hac de re Grotius de I. B. 2, 9. per tot. Ubi tamen §. 11. de imperio Romano, ea ponit, quae defendi non possunt, sicut in tempore declarabitur. Plura diximus in Dissertatione, de eo, quod civitas egit.

[Note: Describitur plenius,] Ex his omnibus clarum est, quid sit civitas, nimirum societas hominum perfecta, rebus necessariis instructa, certoque imperandi acparendi ordine constituta, adbene beatque vivendum.

[Note: et ab urbe distinguitur.] Aliud ergo est Urbs, aoiud Civitas: quamquam hodie plerumque illa confunduntur, et consuetudine pro unis habentur. cum tamen Urbs ad locum praecipue pertineat, Civitas ad societatem et coetum. Urbs enim ab eadem origine, unde et Orbis. Urbare enim sive orbare, est circulo circumscribere. Gallis est cerner, quasi circinare. Ita Iosephus Scaliger in etymologiis Varronianis.

Ambitus enim urbis, aratro designabatur in orbem: sicut Seruius ad 4. Aen. notat: sive polentâ, ut apud Macedones, referente Curtio IV, 8, 6.

Qui hoc discrimen inter Urbem et Civitatem explicant, plerique afferunt exemplum Romanorum, qui cum promisissent Carthaginensibus, salvam eorum civitatem fore et iura, postea emigrare iussis civibus, excisaque urbe, civitatem non in tectis et moenibus, sed in civibus esse, causati sunt. sicut auctor est Appiaus in Libycis. sicut autem verum est, civitates non domibus et tectis et congestu lapidum [Note: Tacitus Grbis Gocab. pro civitate Gtitur.] stare (Tac. 1. Hist. 84, 7. Iustin. 2, 12, 14. Liu. 9, 4. Thucyd. 7. Aristot. polit. 3, 1.) ita nimis faciles Romanae cavillationi aures praebent, qui excusant factum. vid. Arnis. relect. polit. lib. 1. cap. 5. sect. 2. Melioris et gravioris philosophiae auctorem se praebet Grotius de I. B. II, 16, 15.

Antiquissima sane in Latina lingua fuit.

permutatio horum vocabulorum Urbis, Civitatis, Rei publ. Quis enim fere Republicâ ita utitur, ut hodie solent, pro forma tantum civitatis, exclusâ materiâ? Certe Res publica Romana, non imperium modo, sed civitatem quoque Romanorum notat. Civitates autem pro Urbibus poni, non heri demum aut hodie usitatum; sicut vicissim, Urbes pro civitatibus poni videas. Civitas ergô, modô totum corpus imperii notat, sine magnum illud sit sine paruum; sive pluribus sive paucioribus constet urbibus; atque hoc sensu nos hactenus loquimur: modo Urbem significat, sive moenibus inclusam, sive moenibus carentem. Quo fit, ut qui subtiles videri volunt in distinguendo, tamen non caveant sibi satis a confusione. Exemplum memorabile demus, quaestionem de magnitudine Civitatis: quam non potuit tractare [Note: De magnitudine urbis et civitatis.] Arnisaeus (relect. polit. lib. 1. c. 5. sect. 6.) quin confunderet urbes et imperia, seu civitates excellenter sic dictas. itaque modo de consilio Augusti, ald coercendum intra terminos imperium spectante, modo de Babylone i. e. de urbe non de civitate agit. In quam quaestionem quia obiter incidimus, summatim dicendum est: Modum et in Civitatibus et in Urbibus optimum esse: illum autem modum non ubique eodem pacto aestimandum; et in civitatibus praecipue, non tam numero hominum aut spatiis locorum magnitudinem metiendam, sed facultate et viribus verorum civium ceteraque potentia et sufficientia rerum omnium: a)utarkei/a|: temporis quoque, in optanda magnitudine civitatis, non minimam rationem

habendam esse. qualia pleraque Aristoteli observata 7. Pol. 4. Quantum ad urbes sive civitates loco definitas attinet, praeter ea, quae ex dictis huc faciunt, pericula nimiae magnitudinis, exemplo Lutetiae Parisiorum inculcat Carthol. Gramondus hist. lib. 2. p. 127. et 128. edit. Amstelodam. Quid in Anglia statutum sit circa Londini nimium excrescentis magnitudinem, videas licet apud Thuanum fine lib. 70.

[Note: Et quae alia, hic tractari soleant.] Possent in hunc locum conduci etiam reliqua, quae ad Urbes pertinent: quatenus sunt aut fiunt vel situ opportunae, vel copia rerum abundantes, vel aedificiis commodae, vel robore munitae, vel gloriâ amplae: estque inprimis incundum intueri in illud divinae providentiae theatrum; ubi aliae urbes modo ex cineribus et ruderibus nascuntur; modo e nobili quasi propagine proseminantur; aliae adolescunt, aliae senescunt, minuuntur, languent, moriuntur; in quibus omnibus miscentur ratio, consilium, fortuna. si tamen hocagendum sit, non deerit locus in sequentibus. Commendamus interim Historiam nobiliorum urbium, cum observatione politica conducendam: sicut e. g. de initiis urbium coepit facere Machiavellus disput. de rep. lib. 1. cap. 1. de incrementis urbium et augmentis Boterus: ex quo descripsit Althusius cap. 5. §. 70. et seqq. de urbibus Germanicis, Cl. Hermannus Conringius, praemittendus iis, quae de urbibus Imperii Germanici tradidere Scriptores Iuris Publici, Limnaeus I. P. VII, I. Reinking. 1, 4, 20. Sinolt Schutz. Colleg I. P. volum. 1. disp. 8. th. 21. et seqq.

Bodinus hac occasione de Patrocinio et Clientela disputat, ut ostendat nimirum, quid cliens a cive differat (1. de rep. 7.) sed nos utilem materiam in alium locum differemus.

LIBER II.

CAP. I. De Maiestate.

[Note: Transitus] QUid sit Civitas, et unde oriatur, quomodo constituatur, et quid sibi propositum ihabeat, dictum est. Quae doctrina scilicet totius Politicae summam in se comprehendit. Nunc ad singula eorum, quae comprehenduntur, progrediendum est.

Et quoniam ipsa Civitatis anima in imperio est, ut ante posuimus; igitur, quae eo spectant, statim cognoscenda sunt. Agemus ergo hoc libro de Maiestate, et quae iura eius feruntur, Insequenti libro, penes quem maiestas resideat, in diversis civitatis formis, explicabimus: atque ita ad declarationem eorum, quae civitatem instruunt, servant, augent; tum etiam destruunt, corrumpunt, minuunt, procedemus.

[Note: ad declarationem accuratiorem Maiestatis: cuius significationes inquiruntur.] Maiestatis vocabulum, non habet in aliis linguis aliquid simile, sicut recte Casaubonus observat: Graeca quoque, utut copiosissima hic deficit. Vulgares linguae paene omnes retinent Latinam vocem.

Significat autem saepe dignitatem, sed cum

augemento et pondere loquendi, ut maiestas matronalis apud Livium: item maiestas viri apud Eundem: maiestas tribunitia, apud Asconium in argum. orat. pro C. Corn. et similia.

Lipsius, quae in privato auctoritas est, in principe maiestatem definit, eoque nomine explicat 2. polit. 16. et Tholosanus de rep. lib. 8. cap. 3.

Ciceronis eximia sunt loca: in partit. orat. 30. Maiestas, est in imperii, atque in omni populi Romani dignitate. 2. de invent. 17. per dignitatem, amplitudinem, potest atem populi Rom. describit. 2. de orat. 39. Maiestas, est amplitudo ac dignitas civitatis. Auctorlibrorum ad Herenn. II, 12. maiestatem describit per ea, ex quibus civitatis amplitudo constat. additque: quae sunt ea? quae capiunt suffragia populi, et magistratûs consilia. Idem IV, 25. Maiestas reip. est, in qua continetur dignitas et amplitudo civitatis. coniungitur itaque aliquando in descriptione maiestatis, imperium atque dignitas: sicut ex maioribus illis scriptoribus, minores retinuerunt. Ille ipse Cicero, cum explicat veterem formulam, darent magistratus operam, ne quid resp. detrimenti caperet, ita substituit: darent operam, ut imperium populi Romani maiestasque conservaretur, orat. pro Rabirio c. 7. de Manlio idem inquit 1. de fin. 7. quod ipsi naturae patrioque amori praetulerit ius maiestatis atque imperii.

Constat ergo ex his, etiam Romanis non solam dignitatem, sed et potestatem, imperii, maiestatis vocabulo notari consuevisse. cuius rei consideratio paulo interior in dissertatione de auspicio regio est a nobis proposita.

At Iuniores plerique Maiestatis vocabulo, summam potestatem notant. quae priscis, modo imperium, modo ius imperii, summum rerum arbitrium, summum rerum iudicium, denique hoc ipso vocabulo, potestas dicebatur.

[Note: Describitur.] Ad hanc ergo mentem, Maiestas nihil fuerit aliud, quam summa in civitate potestas, cuius actus alterius voluntatis humanae arbitrio non possunt in irritum recidere. Hanc facultatem moralem gubernandi civitatem vocat Grotius et descriptionem allatam explicat de I. B. I, 3, 6 et 7. Lampadius de constitut. Imper. Rom. per potentiam activam regendae reip. describit maiestatem.

Qui dicunt, maiestatem consequens esse potestatis Imperatoriae, de auctoritate vocem capiunt: quod non omisit monere Gerhard. de magistratu polit. §. 122.

Qui describunt maiestatem, potestate constitutendae et regendae civitatis, ita explicari possunt, ut nihil incommodi habeat, quod dicitur.

Qui maiestatem non nisi cumulo potestatum functionumque, ex quibus aggregetur, describiposse, censent, non cogitant de totius per definitionem, sed totius per partes potentiales, quae vocantur, explicatione.

[Note: amplius declaratur natura maicstatis.] Summa potestas est, quae hoc titulo afficitur, quia aliam non agnoscit superiorem, nisi divinam: summa, quia opus est aliquo summo, a quo cetera omnia pendeant, et ad quod referantur in civitate, sive in imperandi parendique ordine: summa, quia civitatem alias non faceret, sed civitati maiestate sua iam

informatae inseruiret: summa, quia Deus, qui dat, sibi secundam et proximam, id est, inter humana summam facit: summa adhuc clarius, quia Deus, ut civitas sit civitas, aliquam ei potestatem dedit, quam nihil supergrederetur; quae vices Dei cuncta gubernantis in certo coetu referret; quae legis munus, omnem harmoniam concinnantis, vivo quodam praesentissimoque ministerio obiret: summa, quae non impeditur, non susenditur, non iudicatur, ullo humano arbitrio, aut vi cogente, nisi per arma et scelus: summa, quia nihil veneratione sanctius, nihil fastigio in humanis rebus augustius habetur. Dicam simpliciter: supra quam, et contra quam, et sine qua, nihil potest lex aut ius civitatis, quam regit, Est [Note: 3. polit. 6.] enim, ut brevissime et verissime Aristoteles loquitur, in civitate ubique summa potestas.

Pugnant cum hac summitate, ut sic dicam, quaecumque sunt siduciaria, precaria, aliunde dependentia, renocabilia, temporaria, vicaria.

Eadem autem maiestas est, sive in unum collata sit, sive in multis resideat. Ubi enim Civitas, ibi maiestas: quocumque generereip. civitas gubernetur. Quod enim status Aristocratici et Democratici regimini, maiestatis vocabulum non soleat attribui (sicut traditur apud Besold. polit. I, 2, 7. Sinolt Schutz. colleg. I. P. volum. 1. disp. 3. th 4. f.) ad titulorum formulas pertinet, non ad rerum fundamenta. Fit enim, ut maiestatis titulo compelletur etiam ea dignitas, quae non habet adiunctam summam

et absolutam potestatem. sicut ex diverso, qui maiestatem revera habent, vocabulo tamen, quatenus in titulum honoris transiit, non gaudeant.

[Note: Estque in subiecto vel communi vel proprio.] Esse porro maiestatem in Civitate, tamquam in subiecto communi, ita patet, ut quae civitas sit seu resp. maiestatis compos habeatur; et qui maiestatem habent, civitatem repraesentent, adeoque civitas sint, ac ut civitas agant. Quantumcumque enim sit civitatis corpus, si tamen summam in se et sua potestatem vel penes unum constitutam agnoscit, ille Unus civitatis personam sustinebit, illiusque actus, civitati tribuuntur. Proprium autem subiectum est persona vel una vel plures. vid. Grot. de I B. I, 3, 7. Idem Grotius exemplum regii imperii in hunc modum explicat (de I. B. II, 9, 9.) Imperium in rege est ut in capite, in populo manet ut in toto, cuius Pars est caput: atque adeo rege, si electus est, aut regis familiâ exstinctâ, ius imperandi ad populum redit. addit postea necessariam restrictionem: ita imperium esse populi, ut a corpore seu populo non exercendum, sed a capite, intelligatur. Quod si convenire debet cum superiori eius doctrina, ita accipiendum erit: ut Civitas, cum maiestatem in unum proprie et plene contulit, ad ius, quod transtulit, provocare nequeat, quippe non iam suum, nisi potentia, id est, in eventum in translatione expressum, aut designatum. e. g. cum is moritur, cui, citra heredum mentionem, collatum est imperium: vel cum deficit familia, penes quam voluit civitas potestatem suam residere

irrevocabiliter. Habent haec locum etiam in imperiis vi bellica occupatis, victoris scilicet in victos. Non enim vis mera est; sed accedit consensus adeoque voluntas (tales enim actiones, qua vitandi maioris mali causa, aut ad servandam vitam, bona, et alia eius generis, etiam ab invitis fiunt, voluntarias esse, satis Aristoteles in Ethicis declarat) quae per homagium praestitum, ut hodie loquuntur, sive per fidem datam, se ad abstinendum imperio, nihilque de rep. praeter obsequii gloriam petendum, obligavit.

Manet ergo: omni et soli superiorem non recognoscenti, qualis est civitas, sicut hactenus accipimus, sive personam civitatis sustinens, maiestatem tribui oportere. quod latius explicat Arnisaeus de Iure Mai. lib. 1. cap. 2.

[Note: Distinctio vulgaris in maiestatem realem et personalem examinatur] Ceterum id, quod de subiecto communi et proprio diximus, peperit illam vulgarem distinctionem Maiestatis Realis et Personalis: quarum illa Imperii, haec Imperantis, dicitur. Quam distinctionem, qui satis explicaverit, vix unus; qui male usurpaverint et adhibuerint, plurimi reperiuntur. Itaque magnus Theologus Io. Gerbardus (loco de magistratu polit. §. 123.) cum hanc distinctionem ex mente aliorum attulisset, addit: sed cavendumne hac distinctione abutantur seditiosi Regicidae, qui aestimant Reges et Principes impune violari posse absque maiestatis, quae regno proprie inhaeret, violatione. Nimis, crebra ut dixi, abusioin omnium oculis est. sed annotabimus quaedam, in quibus vacillat huius distinctionis explicatio. 1. illud

non satisfacit, quod, cum ordo semper detur cum respectu ad aliquod primum; id autem primum et summum, solum esse debeat atque unicum, duo summa sic constituuntur; hoc quidem praetextu, quod maiestas realis summa sit in ordine fundandi, personalis in ordine regendi. 2. non potest illa diversitas ostendi in civitate Democratica: ibi enim utriusque maiestatis idem esse subiectum fatentur (v. Besold.) 3. fatentur etiam, subiectum maiestatis realis investigatu difficile esse; cum exemplis agitur, difficultas illa nimis se prodit (v. Sinolt. Schutz. Colleg. I. P. volum. 1. disp. 3. th. 5.) 4. quando maiestatem realem in legibus imperii fundamentalibus consistere dicunt, fortissima est instantia apud Schutzium l. c. th. 6. quod mutata forma corrueret. 5. dubitant aliqui, an omnes resp. inprimis dominatus, maiestatem realem habeant. 6. Fatentur tum demum maiestatem realem se exserere, si casus exsistat, qualem supra Grotius attulit. vid. Schutz. l. c. th. 5. C. E. 7, Animadverti etiam, Iuris Publici Scriptores, dum unicam illam hypothesin Imperii Romano-Germanici intuentur, atque Caesari maiestatem personalem, Ordinibus Imperii realem tribuunt, ipsam thesin, de maiestate sc. quasi ad normam illius hypotheseos formatam explicatamque cupere. 8. Definitio maiestatis personalis, quam adferunt, absorbet prorsus illam, quam volunt, maiestatem realem. Est autem vera definitio maiestatis totius, quam illi personali tantum tribuunt in hunc sensum: quod sit summa, et

perpetua, legibusque soluta potestas, competens in res elt personas suae ditionis. intellige, civitatis, cuius est maiestas: sicut ostendit etiam explicatio apud Schutz. l. c. th. 14. A. et seqq. lit. Ubi ergo, tali potestate constituta in civitate, locus est maiestati reali? quae describitur, quod sit summa ipsius Reip. eidemque coaeva ac sub interregnis atque gubernationum alter ationibus persistens status et regiminis sui tum constituendi, tum conservandi tuendique potestas. Si enim personalis maiestas habet summum et absolutum ius in res et personas civitatis; in quibus personis et rebus ergo, residebit maiestas realis, a qua, iuxta illos, dependere personalis maiestas debet? si legibus soluta est personalis maiestas, quomodo realis in legibus praesidium inveniet contra illam? si perpetua est maiestas personalis, ecquando tandem realis illi intercedet, illamque opprimet? 9. Qui hanc distinctionem suo more explicant, plerumque falluntur illis exemplis, quae divisa iura maiestatis habent in una civitate. 10. itemque vocabulis et externo rerum schemate, unde de maiestate non est iudicandum, decipiuntur. 11. Necesse foret, utriusque eandem dare latitudinem. Iam autem iura Maiestatis realis nominantur 1. ius constituendi vel electionis vel successionis modo, Imperantes. 2. ius vel absolute vel sub pactionibus committendi imperantibus imperii. 3. ius disputandi de dominio imperii quoad ius alienationis, et obligationem successorum: ubi ergo cetera iure maiestatis? Haec sunt iuris nomothetici: ut suo loco.

Melius ergo videtur de hac distinctione philosophari Theodorus Graswinckelius, de iure maiestatis cap. 10. et 11. quod nimirum maiestas realis desinat, ut primum transiit in personam: si vero maneat realis, personalem nullam esse, sed eius tantum imaginem quandam, respectu administrationis, et curationis. Ad prius membrum supplendum pertinet ille eventus de quo ante dictum est; si in regno proprie sic dicto, moriatur rex, ubi electio viget; vel deficiat familia, ubi successo in usu est. quin enim tum maiestas ad civitatem redeat, eiusque arbitrio in aliam personam transferri queat, dubio caret. Ad rem totam explicandam addi potest: sicut in regno vere et proprie sic dicto, maiestas realis absorpta est in personalem, nec reuiviscit, nisi casu praedicto; ita, ubi unus iure non plene ac vere regio imperat, sed divisum cum ordinibus civitatis, sive cum civitate imperium habet, ibi maiestatem personalem nullam dari, nisi ex parte, aut ex titulis, maiestatem velis aestimare: quod non est ad scopum huius disputationis. qui enim hactenus de maiestate realis et personali disputant, totam potestatem civitatis gubernandae respicere videntur. In Aristocratia, quin tota potestas summa, sive maiestas penes proceres possit residere, excluso populo, non potest negari: sed iura imperii seu maiestatis saepius dividi solent inter proceres et populum; interdum proceribus administratio, populo ius debetur. Ex quibus facile iudicari potest, ubi maiestas realis

exclusâ personali, aut personalis exclusâ reali locum habeat. sed de exemplis ipsis, alibi erit agendum.

[Note: Potestas summa, seu maiestas quomodo a Deo sit.] Originem maiestatis, sive summae illius potestatis, quae civitati regendae unice est necessaria, iam supra a Deo et ipsa natura repetimus. Nunc igitur, quomodo Deus suam de illa re voluntatem declaraverit, quidque sit iuris divini, ex sacris literis ostendendum est.

[Note: E locis iuris divini proponitur 1. Sam 8.] Prima et maxima quaestio est de iure Regio seu de iure summae potestatis (sive penes unum illa sit, sive penes plures) quod describitur 1. Sam. 8. v. 11. usque ad 19. Quaeritur enim, an illa potestas summa et plenissima in personas, et bona civium de facto tantum et consuetudine imperantium, an de iure accipienda sit? Magnus Gerhardus de magistr. polit. §. 125. argumenta affert in utramque partem. confer Wilhelm. Schickard. de iure regio Hebraeorum. Grot. de I. B. I, 4, 3. ubi praesertim Iun. Brut. cum sociis tangit. Ille enim quaest. 3. vindic. contra tyran. p. 317. de abusu et licentiâ regum, non de iure regio, sermonem esse, occasionemque inde sumptam Hebraeis coercendi regiam potestatem explicat. Si cut autem illud vere monet Brutus, Aulicos abuti illo Samuelis loco: ita nec ipse, nec alii excusari possunt, qui consequentiâ huius loci neglectâ, latam subditis licentiam ostentant, si reges ipsorum iuxta vaticinium huius loci se gerant, id est, ut ipsi explicant, tyrannice. Viderunt et nostra tempora disputationes de hoc loco partim

impias, partim incautiores et immoderatas. Sicut enim iniquus est in ius Regium Miltonius, ita nemo ausit omnia defendete, aut recipere, quae Salmastus in defensione Regia ad locum Samuelis commentatur: cuius praecipuadisputatio (cap. 2.) eo tendit, ut, de iure licentiae seu impunitatis, exaudiendum Samuelem ostendat. Ius autem impunitatis improprie ius dicitur, sicut notum est: inde ergo inferre, legitimum esse, cui impunitas adiuncta est, civiliter loquentium consuetudini vix congruit. sunt autem rationes eorum, qui non de facto tantum, sed de iure etiam sermonem esse, statuunt, fortiores apud Gerhardum.

(In Ps. 51, 6. Tibi soli peccavi, quomodo ab Interpretibus nonnullis huc accommodetur notum est.)

Prou. 16. v. 14. et 15. Indignatio Regis, nuntii mortis: et vir sapiens placabit eam, in hilaritate vultus Regis, vita: et clementia eius, quasi imber serotinus. Non obscure ius vitae et necis, in manu Regis hic ponitur. Cum hoc loco Phil. Melanchthon confert illum alterum Prou. 19, 12: sicut fremitus leonis, ita et Regis ira, et cap. 20. v. 2. sicut rugitus leonis; ita et terror Regis; qui provocat eum, peccat in animam suam. atque hinc deducit: magistratus (nam hac voce Theologi imperantes, et iura imperii notant) esse timendos: non per simulationem, sed vere et ex animo: quia Deus adsit magistratibus, eosque formidari velit, et quia non sinat elabi impunitos eos, qui laedunt maiestatem eorum. Scilicet vult Deus eos formidari, quia gladii in manus eorum traditi terrore potestatem eorum armavit, sicut

Apostolus amplius explicat causam regulae; cui timorem, timorem. ad Rom. 13.

Ecclesiastes 8, 2. et seq. Ego, inquit, os Regis observo, et praecepta iuramenti Dei. Nefestines recedere a facie eius, neque permaneas in opere malo, quia omne, quod voluerit, faciet, et sermo illius potestate plenus est: nec dicere ei quisquam potest: quare ita facis? Quibus verbis etiam sine interpretum auctoritate intelligitur potestas a)nupe/uqunos seu a nemine homine dependens, neminis hominis arbitrio iudicioque subiecta; tum ius vitae et necis: quorum utroque saepe solent omnia maiestatis iura, seu pa=n to\ kra/tos e)zous1i/as2 a)rxikh=s2 omnis potestas imperii, comprehendi atque significari.

Daniel Propheta cap. 2. cum v. 2. praemississet, Deum transferre regna atque constituere, adeoque regibus imperantibusque potestatem et iura imperii dare: postea, ne quid dubitationis supersit, iura maiestatis seu summae potestatis a solo Deo pendentis, illustri descriptione exsequitur v. 36. 37. 38.

Posset etiam ex historia Iosephi argumentum peti, quando Rex Pharao Iosephum vices suas implere iubet, seu Pro-Regem constituit: ubi inter alia, ista plenissimae potestatis significatrix formula adhibetur, Ego sum Pharao: absque tuo imperio non movebit quisquam manum aut pedem, in omni terra Aegypti. Genes. 41, 44. Sed ad testimonia Novi Foederis accedemus: si prius admonuerimus, quae de regibus dicuntur, non alio quam maiestatis seu supremae potestatis respectu dici. Haec enim,

tamquam excellentior imperii species, nunc a nobis adhibetur, ad significandum, quod ex vi potestatis summae non tantum reges, sed qui par regibus ius obtinent, seu civitates populique liberi possint.

In N. igitur T. Matth. 20, 25. notus est locus: scitis, quia principes gentium dominantur eorum, et qui maiores sunt, potestatem exercent inter eos. confer Luc. 22, 25. ubi de vocabulis katakurie/uein et katezous1i/acein quin veram potestatem et summam notent, non potest idoneis rationibus negari.

Matth. 22, 21: Reddite quae sunt Caesaris, Caesari. ubi tributum nominatum, et oboedientia fidesque universe praecipitur Iudaeis, Romanâ vi subactis.

Omnium autem illustrissimus est locus rom. 13. quod caput, Christianorum Politicam non sine ratione, nominat Philippus Melanchthon. Ibi enim imperantium potestas, adeoque maiestas a Deo esse traditur; Dei vicaria, et ministra nominatur: obsequio et honore et timore propitianda commendatur: iura maiestatis uno alterove exemplo declarantur; mentio enim fit tou= a)nupeuqu/nou; iuris vitae et necis, (quo etiam ius belli continetur) iuris tributorum et vectigalium; violatoribus maiestatis, non humana tantum, sed divina vindicta indicitur.

Locus 1. Petri 20 13. et 14. subiecti estote omni humanae creaturae, propter Deum: sive Regi, quasi praecellenti; sive ducibus, tamquam ab eo missis, ad vindictam malefactorum, laudem verô bonorum.

omni potestati divinitus inter homines et ab hominibus constitutae parendum praecipit. 2. dividit potestatem in summam, seu ind ependentem; et subordinatam, qualis est omnium magistratuum, curatorum etc. 3. divinam voluntatem, ut praecepti huius causam adfert. 4. finem omnis imperii designat. id quod plenioribus verbis etiam facit Paulus 1. Tim. 2, 2.

Solet etiam ex Epist. Iudae. v. 8. huc adferri: ubi inter maxima Pseudo-apostolorum scelera ponitur, dominationem spernere, et maiestates blasphemare. quamquam varias explicationes recipit ille locus. vid. Gerhard. de Magistr. Polit. §. 77.

Constat ergo, ut civitas sit civitas, finemque suum consequatur, institutum a Deo ordinem imperandi parendique, in quo ex ipsa Dei voluntate, et naturalis rationis dictamine aliquid summum sit ac a nemine dependens, neminis arbitrio subiectum, nisi solius Dei; quae est maiestas seu potestas summa civilis, modo in persona, modô in tota rep. residens, prout forma civitatis constituitur.

Hanc rem, in humanis, ut summam, ita sanctissimam, varie videmus temerari et labefactari a Pontificibus Romanis, eorumque asseclis. 1. Pontifex praetendit potestatem in omnes Principes, Reges, Resp. sive, a se dependere ait Caesarem, Reges, Principes. vid. Gerh. de magistr. polit. §. 82. Magnae super hac re quaestiones, lites, pugnae saepius agitatae. Laudanus hic Goldasti liber, qui in unum opus, titulo Monarchiae S. Romani Imperii, in scriptum,

collegit plurimorum Theologorum, ICtorum, Politicorum scripta. videatur controversia ista in Gallia agitata anno huius saeculi 15. et 25. et 26. apud Gramondum lib. 1. et 15. adde Thuan. an. superioris saeculi 61. lib. 28. p. 50.

(Dictum hac occasione de astutia Contzenii 7. polit. 6, 2.)

2. Clericos omnes liberant eximuntque ab obsequio potestati civili debito. vid. Gerhard. de Mag. polit. §. 440. et seq. et confess. Catholic. lib. 2. part. 2. artic. 6. cap. 5. Arnis. peculiari comment ario de subiectione et exemptione Clericorum. 3. alia seditiosa dogmata, de violando regib. sacramento, de occidendis regibus, et simila spargunt praesertim Iesuitae. vid. praeter hist. ante cit. controversias postremas Iesuitarum cum doctoribus Sorbonicis Parisiis agitatas, typisque excusas.

Depravant etiam non parum hanc de maiestate doctrinam, qui, praetextu finis, quem civitas optima sibi proponit, meras perfectiones in ore habent, communisque omnium boni causa ex aequo omnes civitates unice constitui ratiocinantes, a populo et propter populum omnia imperia ita statuunt, ut maiestas, seu summa civilis potestas, semper penes populum maneat, ab eo semper et in quocumque regiminis genere dependeat, neque magis quam vitâ, com~unicari aut in alium transire possit. In hanc sententiam aliquos animus arrogans, indomitus, Stoico rigore libertatem sibi fingens et pingens abduxit: Alios, oppressionis metus, aut tyrannidis, eo

evibravit, ut potestatem civilem bene constitutam negarent, nisi populo subiceretur: nonnulli, periculosae sane sapientiae auctores, eo veluti terriculamento, Reges, ne in tyrannidem elaberentur, retentare moliti sunt. Praecellunt in his nominibus Hotomanni Franco-Gallia; et de iure Regni Gallici; Buchanani didscepsis de iure regni; et Brutus ille; sive Mornaeus latet sub isto nomine (ut Grotius in apologetico adversus Rivetum autumat) sive potius H. Languetus; titulo sane specioso, quasi Vindiciae contra tyrannos pararentur. sed qui hos viros stimuli in hanc philosophiam egerint, non est obscurum. Itaque plus nocuit Althusii Politica, quae ista commenta et portenta opinionum auctoritate artis donavit, ut mirandum prorsus et dolendum sit, illud opus iuventuti commendari in ulla Academia Augustanam Confessionem profitente, cui hoc proprium est et esse debet, quod hanc philosophiam incorruptam alias servat.

(Dictum, quid de Reformatis Grotius in Apologetico adversus Rivetum, et Iacobus Magnae Britanniae Rex in *dw/rw|bas1ilikw=| de Puritanis monuerint.)

De cetero opposuerunt se tam foedo dogmati Albericus Gentilis, de vi in Principem semper iniusta: Arnisaeus de Auctoritate Principum in populum semper inviolabili: cuius libri cap. 1. praecipuos patronos perniciosae doctrinae amplius recenset. Grotius de I. B. I, 3, 8. et seq. Item I, 4, 5, et 6. H. Conringius, de subiecto summae potestatis; cum quibus iungenda est Guil. Barclaii doctrina adversus monarchomachos.

[Note: Fundamenta respondendi ad s1ofi/s1mata aliorum.] Nos ad noscendas illorum gigantum captiones, pauca hic notabimus. 1. Quomodo scripturis abutantur clarum est, deum opponuntea, quae opponi non debent; vim verborum enervant, scopum non attendunt, textus et exempla clarissima, dissimulant aut detorquent. 2. Arerum externarum schemate ius imperii arguunt, neque etiam modum gubernandi statum, ab ipso statu distinguunt, quod tamen faciendum esse, omnis et philosophia et experientia clamat. 3. Adeoque exemplis alienissimis decipiunt suos discipulos. 4. Experientia docuit in hunc diem, fautores huius doctrinae esse inimicos non tyrannorum aut tyrannidis; sed regum regnique universe; itaque nemo regum dari potest, quin, iuxta ipsorum sententiam, sit tyrannus. 5. Quae res directe ad perturbandam humani orbis quietem pertinet. 6. Neque aliud tamen agit, quam ut sub specioso et in vulgus favorabili libertatis popularis nomine, veram ex arbitrio suo tyrannidem formet; cuius propositi documenta non longe sunt petenda.

[Note: Cautiones ad iudicium de hac controversia informandum.] Igitur Grotius bene monuit, cavendum in hac disputatione de summa potestate, 1. ne decipiamur ambiguo nominis sono, aut rerum externarum specie, de I. B. I, 3, 10. 2. distinguendum, an de re, an de modo habendi quaeratur. §. 11. 12. 13. etc. 3. promissiones imperantium etiam iuratas, non tollere summum ius seu potestatem imperandi. §. 16. 4. summum imperium diudi posse; non tamen

semper pro diviso habendum, ubi quaedam simulacra eius rei se offerunt §. 17. et seqq. Quae, quia ab ipso benetractata sunt, inderepetenda duxerim.

[Note: Mai estatis a)nupeuqu/nw| continetur, legibus solutum esse: id quonsodo intelligendum.] Ea autem quae hactenus diximus de summa potestate, quod sit a)nupe/uqunos, nullis legum vinculis adstricta, sive absoluta, ut alias loquimur, non inerudite demonstrat Arnisaeus de Iure Maiest. lib. 1. cap. 3. toto. Quantum alias attinet ad quaestionem, an Princeps aut Rex legibus sit solutus? recte idem Arnisaeus monet, determinandum ante omnia esse, an ille Princeps [Note: v. Gerhard. de mag. polit. §. 265. et 266.] aut Rex plena maiestate utatur? Vidit hoc, neque tamen expedivit, vir magnus Iacobus Gothofredus in Ulpiano suo: in hac enim oratione l. 31. D. de LL. explicat de Principe Romano; bene et recte. sed cum primo posuisset, non omnem Principatum de pambas1ile/a| accipi debere, in qua Princeps omnino legibus solutus esset; et iam exspectare deberet Lector, an Principatus Romanus pambas1iliko\s2 esset; ille declinata hac assertione (quantum ad directam respondendi viam attinet) oblique ostendere volle videtur, non esse: sed tamen denique addit, distinguendum inter summum Principis Romani in administranda rep arbitrium; seu potest atem a)utokratorikh\n ei et in eum translatam; tum privilegium Augustum, seu solutam Legibus maiestatem: tamquam res diversas. (pag. 40.) Quamquam autem nemo non videt, hoc privilegium Augustum, ut vocatur, in potestate a)utokratorikh=| necessario contineri: non est tamen de cetero repudianda viri summi

industria, quando nouâ quâdam sollertiâ ostendit, de quibus legibus Ulpianus loquatur, cum Principem iis solutum pronuntiat. Prolixâ autem querelâ, aut distinctione forte non est opus. si enim attendas eos, qui de hoc argumento scripserunt, qui Principes etiam plenissima maiestate praeditos, solueret lege divina, lege naturae, lege gentium, (quatenus plurium est, et naturali aequitate nititur) nemo est repertus, nisi fortassse pra/zin aulicam, veteratoribus nonnullis usitatam, velis adducere. Verum id pros1dio/nus1on est. De positivis quaeri, res ipsa loquitur: adferenturque nonnullahuc pertinentia, cum de potestate legislatoria agetur. Quod autem attinetad impunitatem etiam male factorum, nihil definit aut absoluit Gothofredus, cum tamen vel manifestissime illa potestate, ei et in eum translatâ contineatur: si enim cogi potest, superior non est: pugnat enim cum inferioris naturâ, ut cogere possit superiorem; sicutsuperioris naturam tollit, qui dicit eum cogi posse. Ubi quivis videt sermonem esse, de coactione propria, non metaphoricâ, qualem hic nonnulli adferunt. De lege Regia, quae non minimum ad huius controversiae enodationem facit, infra suôlocô. Quod ad Dionis commemorationem lib. 53. attinet, Gothofredus nescio quid argutatur, nec totum textum exprimit.

Qui ergo hac in re dicunt, quod lex divina, quod ratio dicit, non probant propterea abusum potestatis summae, seu tyrannidem.

Ipsa potestas summa et independens, sacra est Deo et Reip. qui eâ abutuntur, reddituri sunt rationem Deo. Abutuntur autem, non tantum, qui ex ea nihil praeterlicentiam et facinora optant ac docent: sed etiam, qui eam alteri arbitrio iudicioque, quam divino subiciunt. Annon totus quoque populus abutitur summa civili potestate? nihil frequentius certe in Democratiis. si ergo interroges illos populares philosophos, a quo sit iudicandus populus peccator, seutota illa civitas, imperio inique et foede usa? respondebunt certe a solo Deo. quidni ergo eadem ratio valeat in iis imperiis, ubi potestas a populo uni et in unum, aut paucos translata est? quo genere argumentandi iam olim Aristoteles tales homines arguebat, 3. polit. 1. fine.

[Note: Quaestiones quaedam hinc enatae tanguntur.] Ceterum ex iis, quae hactenus de maiestate disputata sunt, facile est plerasque dubitationes explicare. Atque ea quidem, quae Grotius erudite annotavit et expedivit, locis supra citatis, non repetimus. nisi quod monemus, non probari, quae ille de Dictatore habet de I. B. I, 3, 11. magis enim videntur probanda Bodini argumenta 1. de rep. 8. p. 125. et seq. cum praesertim etiam respiciendum sit ad populi propositum, et conditionatam ad certum tempus certaque negotia voluntatem.

An et quatenus iuramenta Principum impediant vel non im pediant to\ a)utezou/s1ion seuliberam potestatem, quosque effectus pariant, a Grotio diligenter inquisitum. cui addendus Graswinckelius de iure maiest. simulque

notetur, nihil pronuntiari posse, nisi formula iuramenti praecise spectata. Itaque Bodinus non sine ratione, cum recitasset formulam iuramenti, quo se Dux Andium Henricus, Polonis obligaverat, cum Rex eorum renuntiatus esset, subicit: Haec formula non regiam maiestatem, sed Principis, id est, in Rep. Primi, conditionem sapit. 1. de Rep. 8.

Nullam plane difficultatem habet, quando non minus absurde quaeritur, quam dilute disputatur; an solus Imperator Romanus maiestatem habeat? vid. Arnis. de Iur. Maiest. lib. 1. cap. 2. Limn. de I. P. 2, 8. per tot. Grot. de I. B. 2, 22, 13. Iac. Gothodofr. ad l. a)zi/ws1is2 9. D. ad L. Rhod. de iact. de potestate eius interim peculiaris quaestio est, et in alium locum reservanda.

De iis, qui inae quali foedere obligantur, itemque de Vasallis et tributariis, an maiestatis possint esse compotes, praeter Arnisaeum et alios, etiam Grotius egit de I. B. I, 3, 21. et 22. et 23. Quantum ad quaestionem consiliiattinet, nobilis est inprimis illa disputatio; an consultum sit, potentes Reges aut Principes vasallos asciscere? agitata in nuperis Comitiis Osnabrugensibus, cum de Alsatia Gallis tradendâ deliberaretur.

Referri huc solet et illa quaestio, an successor in Rep. eodem scilicet statu manente, obligetur actis placitisque praedecessoris sui? et si hoc ita sit, an nihililli pereat de maiestate, quae suae spontis, ut hactenus vidimus, et libera esse solet? Prolixe tractat hoc

argumentum Arnisaeus de Iur. Mai. lib. 1. cap. 7. et brevius Grotius de I. B. I, 3, 7. II, 7, 27. et praesertim II, 14, 10. et seqq. In hac quaestione plerumque confunditur id, quod est iuris, et id, quod est consilii. Iura quoque et leges a ceteris factis solent distingui: et quod praedecessorum in eodem Reip. Statu auctoritas successoribus curae sit ac esse debeat, evidenti publicâque utilitate suadetur. Add. Dissert. nostram: de eo quod civit as egit.

CAP. II. De Iuribus Maiestatis.

[Note: Transitus ad iura maiestatis.] QUantum ad maiestatis naturam attinet, vel explicavimus, vel ostendimus auctores explicationis, quae sufficere potest. Nunc ad iura maiestatis digrediendum est.

[Note: Quid sint?]A nonnullis vocantur ea partes maiestatis potentiales (vid. Grot. de I. B. I, 3, 17.) ab aliis effecta maiestatis. conciliat utrumque loquendi genus sinolt. Schutz Colleg. I. P. vol. 1. disp. 3. th. 19.

[Note: Quomodo distinguantur?] Plerique hodie distinguunt in iura maiestatis maitora et minora: eaque varie explicant. de qua tamen distinctione sunt, qui non magnifice sentiant, tamquam veteribus ignota, neque necessaria: cum praesertim multiplicanda valde sint iura maiestatis, si per totam obiecti, seu materiae circa quam, amplitudinem [Note: Grot. de I. B. II, 5. 23.] eundo, quae maioribus rebus minora sunt, singulistitulis designentur. Neque enim est ulla actio hominis externa, quae non ad civilem

societatem aut per se spectet, aut ex circumstantiis spectare possit, adeoque illi iuri subiecta sit, quod consociatio civilis dat corpori in partes i. e. summae potestati: sed veteres multa complectebantur iure nomoqeoi/as2 seu legum ferendarum. illae enim de omnibus rebus praecipere possunt: non autem singulas materias legum, quasi separata maiestatis iura designabant.

[Note: an in diversis subiectis (propriis scilicet, exsistentiae) esse possit maiestas?] Non minimi etiam momenti est quaestio, an maiest as possit dividi in partes subiectivas, sive, an iura maiest atis partitim, id est, hoc ius penes illum, aliud penes hunc aut hos residere possit? Fieri id posse, post alios, bene ostendit tueturque Grotius de I. B. I, 3, 12. Itemque Iacobus Lampadius de Rep. Romano-Germ. part. 1. th. 60. et 61. Non admitti ergo potest, quod dicunt, subiectum maiestatis seu sumae potestatis est vel unus, vel pauci, vel populus: quo praecipue argumento impugnatur mixta reip. forma de qua infra (vid. Gassend. phil. moral. p. 1466.) addendum enim erat: vel partim populus, partim pauci seu partim unus, partim pauci etc.

[Note: Quot sint iura maiestatis?] Quibus in hoc transitu annotatis, enumeratio iurium maiestatis instituenda est; quae apud Scriptores varieindagatur. Nobis commodissime videntur in hoc argumento versari Lampadius de Rep. R. G. part. 1. §. 15. et seqq. dividendo obiectum maiestatis in res sacras et profanas; profanas in civiles et bellicas: tum Grot. de I. B. I, 3, 6. qui veterum partitione allata, ita procedit:

Maiestas regit civitatem aut

Perse, versando vel circa

Universalia: condendo, toll endove leges vel circa

Sacra:

Profana:

Singularia: eaque vel

Directe publica: quae sunt vel

Actiones:

Pacis:

Belli:

Foederum:

Res:

Dominium eminens:

Vectigalia:

Alia.

Privata, sed ad publicum ordinata s. controversias dirimendas in ludiciis:

Per alterum: expediendo negotia vel per

Magistratus:

Curatores:

Legatos: alios. etc.

Arnisaeo de I. M. lib. 2. c. 1. §. 9. placet ad tria revocare; quibus tamen postea duo addit. Illa sunt Ius belli, Ius legum ferendarum, Ius magistratuum creandorum: Haec, Ius ordinandi religionem, et cudendimonetam. Ad Ius belli refert Ius foederum faciendorum, itemque Ius Legatorum mittendorum atque recipiendorum. Id quod compendia partiendi loquendique sectantibus facile indulgeri potest: sed accurate loquendo,

legati non tantum in causa militari mittuntur. Nam de foederibus, quae saepe negotiandi caussâ, aliisque nominibus non militaribus ineuntur, nolo dicere.

De loco Samuelis, ubi iura maiestatis aliqua enarrantur, supra dictum est.

[Note: An commil nicari queant iura maiestatis] An communicari iura maiestatis possint, fuse, utinam non confuse, disputatur. (vid. Arnisae. de I. M. lib. 2. cap. 2.) Revocatis autem huc iis, quae ante indicata sunt, de dinisione maiestatis in partes subiectivas, res ita videtur desirienda; cum maiestas pro subiecto essentiae civitatem habeat, una et indivisa intelligitur esse, neque communicabilis alteri civitati: amitteretur enim et periret, quidquid communicaretur aut divideretur, i.e. non maneret maiestas, quod esse debet. At in eadem civitate, id est, in uno eodemque subiecto essentiae, subiectum exsistentiae dinersum esse posse, ut quaedam iura maiestatis penes unum, quaedam penes plures sint, Auctores antelaudati ostendunt. Sed hoc ad formam civitatis referendum est, quae exinde mixta fit et appellatur. Sicut autem clarum est, ad Imperium et imperantes illam descriptionem pertinere: Ita cum subditorum sive parentium natura pugnat, si iura maiestatis illis communicari dicuntur. Itaque cum communicatione iurium maiestatis, adeoque cum assumptione ad societatem imperandi in eadem civitate, non debent confundi, quae indulgentur privilegia et beneficia, salvo semper ipso imperii iure intelligenda. Haec et partem

tantummodo civitatis exiguam spectant, et a maiestate civitatis dependent, eiusque scopo inseruire coguntur. Quod autem maiestatis est, independens sit, necesse est. Nam de Magistratibus et Curatoribus, ea quae mandata aut commissa sunt a maiestate, agentibus, res aperta est. Quantuscumque sit vel in obiecto actionis, vel in mandatis et formula, splendor; nihil proprium, nihil summum, nihil denique tale est, quod ministerii modum, et parendi mensuram transcendat. Quae in hac quaestione, de Imperio Romano-Germanico, iuribusque maiestatis cum statibus com~unicatis adferuntur, tum demum in expedito erunt, si de forma magnae illius Reip. suo loco disquisitum fuerit.

CAP. III. De Iure Legum Ferendarum.

[Note: Ius legum ferendarum maiestate contineri et Theologia dictat;] INter Iura maiestatis primum nobis occurrit, iuslegum ferendarum actollendarum.

Id enim maiestate continetur, sive Theologiam consulamus, sive Philosophiam audiamus interpretem. Quia enim Deus imperantibus dedit potestatem imperandi, atque eâdem operâ, cives oboediendi necessitate obligavit: satis patet, nomoqetikh\n potestatem, imperio contineri: quod divinitus committitur imperantibus Rom. 13. et alibi, sicut ante demonstratum est. Hincetiam in sacris,

regnare et iustitiam decernere coniungi, Gerhardus monet (de Magistr. Polit §. 219.) Prou. 8, 15. Esai. 33, 2. Idem qui alias adfert rationes, a fine, sc. bono publico, quod Deus imperantibus commisit; ergo etiam nomoqes1i/an ceu instrumentum boni illius procurandi commissum intelligi: a requisitis nomoqes1i/as2, prudentiâ scilicet dirigente, et vi cogente, quibus imperantes Deus instruxit: ab exemplis, ubi leges imperantium, etiam extra Politiam Mosaicam probantur, utque illis pareatur, iubetur. Unde monemur, von modi in thesi hoc firmum esse, sed etiam in illa hypothesi, qua contra fanaticos ostendendum est, licere imperantibus, praeter leges Mosaicas, etiam novas alias ferre.

[Note: et recta ratio.] Dictum est aliquotiens hactenus, formam civitatis essentialem esse in ordine imperandi parendique, sive in imperio; imperium autem sine iubendi potestate intelligi nequit. Ex iussione ergo legis origo repetitur, quae nil aliud est, quam summae potestatis iussum: et quidem ad finem civitatis relatum. is enim obtineri nequit, nisi iubere aut vetare summae potestati liceret, quae vel ad constituendam bene civitatem, vel ad regendam pertinent.

Primum hoc itaque et praecipuum caput maiestatis esto: Legem universis et singulis civibus dare posse, libere, id est, sine necessario superiorum, aut aequalium, aut inferiorum consensu, quod recte Bodinus monet explicatque de Rep. I, 10.

Atque ista poterant sufficere hocloco, ubi

nimirum de iuribus maiestatis definiendis sermo est Sed quia usus apud plerosque Politicos obtinuit, ut ex Ethicis, seu communi civilis doctrinae parte huc repetantur, quae de origine legum et iuris, de discrimine, de requisitis ac vitiis, traduntur: itaque nobis etiam hac via, compendio tamen incedendum est; ut Legislatoris non potestas modo, sed virtus et officium demonstretur.

[Note: Legis et Iuris homonymia.] Legis et iuris vocabula promiscue usurpari in Theologorum, ICtorum et Philosophorum scholis, omnibus notum est. nisi quod prisci Prudentes Romani (notante Iac. Gothofredo in Ulpiano) caute stricteque loquentes legis appellatione notabant ea tantum proprie, quae posititii iuris essent, quaeque a populo Principeve constituta, denique quae ex communi tantumreip. sponsione [Note: phil. moral. p. 1552.] atque ex scripto iura essent. Gassendus quoque monet: aliam proprie legem, quam civilem, non esse. ubi tamen ratio, quam adfert, (quod lex sit s1unqh/kh seu pactio civitatis apud veteres) caute accipienda est: Demosthenes enim et Aristoteles, quibus potissimum auctoribus utitur, legem civilem in Democratia, eiusque ferendae modum, respexerunt. Pactio autem proprie dicta non est in omni lege, e.g. in regno. Rex legem etiam invitis fert: nisi quod in omnis civitatis constitutione, se velle parere legibus quas tulerit summa potestas, ut ante dictum est. sed consensus vocabulum, pactione latius patet.

Non improbanda de cetero est opera, quam [Note: p. 1551.] Gassendus posuit in enodanda homonymia

Iuris. qua etiam occasione longe doctius Ulpianeam Iuris distinctionem, et naturalis descriptionem explicavit atque excusavit, quam illi, qui importunitate mera conanturrumpere nodum, quem ratione non possunt solure: exagitati et improbati etiam Seldeno de I. N. et Gent. lib. 1. cap. 4. vel ex notissimo certissimoque [Note: de Nat. Deor. II, 62] illo principio, quod Cicero in hunc sensum extulit: Soliratione utentes, iure et lege vivunt. Sed et Grotius significationes iuris studuit explorare de I. B. I., 1, 3 et seqq. Ne de aliis dicam, praesertim Scholasticis, qui in operosis suis commentariis de Iustitia et Iure satis copiose hoc agunt. Adi etiam, si vis, Contzenium referentem complures, qui dell. scripserunt: polit. lib. 5. cap. 1. §. 4.

[Note: Lex aeterna.] Attendatur ergo primo Aeterna Lex; quae nihil est aliud, quam concep0tus rei gubernandae ad providentiam Dei pertinens. sicut enim illa dirigit res omnes convenienter cum cuique rei, tum suae ipsius bonitati, in fines et praecipue ultimum; ita eadem, quatenus intelligitur ita dirigere, ut cuique necessitatem sive obligationem quandam cuiusque naturae congruam imponat, Lex aeterna vocatur. Per necessitatem impositam res irrationales; rationales vero libere, i. e. saluâ potentiâ obsequendi vel refragandi, diriguntur. Itaque etiam illae improprie, hae proprie obligantur: ad illas Lex aeterna strictam propriamque rationem legis non obtinet: ad has omnino obtinet. quae omnia, ex Theologis Scholasticis et Moralibus latius explicantem vid.

Calixtum Theol. morali p. 46. etc. Viderunt hoc Ethnici, et satis luculente interdum philosophati sunt: nisi quod suam ipsi philosophiam in altioribus istis rerum omnium principiis et originibus vel obscurarunt, vel corruperunt. Quae Cicero in hoc argumento eximia habet, ex Pythagoricis et Platonicis hausta sunt. sicut pronum est intelligere, si quis vel ea repetat, quae omnium clarissime gravissimeque in Pythag. carmina Hierocles scripsit. dhmiourgiko\n no/mon at que dhmiourgikou\s2 no/mous2 vocat: quasi diceres legem opificem seu leges opifices vel architectonicas. His, ait, omnia discrimen et ordinem accepisse in primo rerum conditu. Appellat etiam immut abilem DEI et architectonicam [Note: p. 29.] operationem, tandemque legem, inquit, in superioribus declaravimus perpetuam DEI, eodemque modo se habentem operationem; quae semper et immut abiliter omnia ad esse suum ducit ac ordinat.

[Note: Lex naturalis.] Ex lege aeterna resplender sive exprimitur Lex naturalis, quae quasi promulgatio ext legis aeternae. Eo ipso enim homini illa promulgatur, quod divinitus naturam intelligentem accepit, per quam cognoscere et diiudicare possit, quae sunt honesta et humanae dignitati consentanea; tum, quae turpia et indecora. (v. Calixt. l. 6.) Connascitur autem hoc lumen et naturale rationis dictamen, non actu, sed potentiâ, proximâ tamen; quae scilicet, ut primum ratio se vindicare et excercere in cipit, in actum prodit: applicaturque ad opera particularia, per dictamen conscientiae. Necessitudinem aeternae legis et naturalis legis Cicero tum alibi

tum 2. d. ll. 4. ita exprimit: Principem legem illam et ultimam, mentem esse omnia ratione aut cogentis aut vetantis Dei; ex qua illa lex, quam Dii humano generi dederunt, recte sit laudata. Est enim (ita pergit) ratio mensque sapientis, ad iubendum et deterrendum idonea.

Quatenus autem haec lex natura lis refertur ad naturam rationalem per se consideratam, communiter solet appellari iusnaturale: quatenus autem refertur ad naturam rationalem in civili societate et rep. constitutam, Ius Gentium vocatur.

Comprehendit Lex naturalis tum prima et universalia principia practica, tum conclusiones ex illis deductas. Primum practicum principium est: Bona facienda esse, mala non esse facienda. Videri omnino dignus est Gassendus, qui ( phil. moral. p. 1555. et seq.) capita generalia et prima huius iuris colligit explicatque.

Atque illa quidem non possunt deleri ex hominis mente: quando autem, per coniequentias ad minus universalia descenditur, sieri potest, ut prava educatione aut consuetudine, ea quae iuris naturae sunt, obscurentur ac obliterentur. sicut in praefatione harum institutionum attigimus.

Legem naturalem, (inquit Gerhardus de Mag. Polit. §. 217. cuius verba certas ob causas adferre lubet) Deus protoplastis primitus perfectam implantavit: eiusdemque reliquias adhuc mediante nativitate ex parentibus, animis hominium inserit. Idem §. 262. Lex natur alis immediate a Deo creatroe primorum hominum cordibus fuit inscripta,

eademque adhuc hodie, mediante carn ali propagatione, posterorum cordibus a Deo interius inscribitur. Ibidem: Lex naturae est rivulus quidam ex fonte legis aeternae, quaein Deo est, deductus, ac divinae illius lucis sapientiae scilicet et iustitiae in Deo quidam radius. Ibid. Lex naturae immota est, immutabilis ac perpetua. It. omnibus natura nota: Estque ius naturae pars divini iuris, quod ad c. 2. Ep. ad Rom. demonstrat Phil. Melanchthon. It. in Epitom. phil. moral. p. 248. ius naturae esse divinam sententiam.

De modo indagandi iuris naturalis, eximie disputat Seldenus de I. N. et Grot. lib. 1. ad cap.

[Note: Lex Moralis.] Ceterum, quia dictum est, illam nturalem notitiam obscurari posse et solere, igitur Deus, ut humanae vel tarditati vel pravitati consuleret, simulque omnem contumacibus excusationem praecideret, peculiari denuo promulgatione legem naturae inculcavit, Decalogoque, quae actiones ex se et ratione obiecti naturam rationalem achumanam decerent, quae dedecerent, comprehendit. Atque haec est Lex moralis, iuxta tenorem aeternae legis, in lege naturali relucentis ac expressae, conclusiones legis naturalis certis et necessariis consequentiis innixas comprehendens. excepto tertio praecepto, quo caeremonia sabbati, adeoque lex positiva, continuetur. Qua de reampsius Theologiagunt.

[Note: Lex Positiva.] Positiva autem Lex dicitur, quae ex principiis universalibns non deducitur, sed in qua ab illis principiis ad particularia descenditur

adeo, ut consequentiae necessitas vel evidentia non appareat, arbitrio scilicet statuentis nixa, id est eius, qui potestate nomoqetikh=| est instructus.

Cumque leges Positivae aliae sint Divinae, aliae Humanae: de illis Theologi agunt; de his nunc porro edissertandum est; si prius indicaverimus, qui veterum, et quomodo Ius Legemque distinxerint.

[Note: II, 13.] Auctor librorum ad Herennium Ius constare dicit his partibus, Naturâ, Lege, Consuetudine, Iudicato, aequo et bono, pacto. Aristoteles 1. Rhetor. 13. facit Legem, aliam propriam, aliam communem. Propriam vocat, quae singulos specat, per se consideratos: Estque vel scripta, vel non scripta. Communis Lex est secundum naturam: est enim illud, quod omnes iudicant naturâ communiter iustum, aut iniustum, etiamsi nulla communio ad innicem, aut pactio, intercederet. Ita apud Sophoclem Antigone ait, ius esse, Polynicem interemptum sepelire, quod naturâ id iustum esset. Atque hoc non hodie et heri, sed semper valet, sive vim suam obtinet. Et quae sequuntur.

[Note: Descriptiones legis variae.] Descriptiones quoque legis variae exstant apud veteres. apud Ciceronem (2. de N. D. 31. et alibi) Lex, est recti praeceptio, pravique depulsio. Digna omnino sunt, quae legantur Platonis filos1ofou/mena de descriptione legis in Minoe: ubi per gradus incedit, et primo inquit, an to\ nomico/menon seu consuetudo, Lex sit: deinde addit do/gma po/lews2 decretum civitatis: tertio adiungit tou= o)/ntos e)zeu/rhs1in eius quod vere est (i. e. legis sempiternae seu naturalis) inventionem: quarto

addit politika\ s1uggra/mmata civiles constitutiones: denique to\ o)rqo\n, seu id quod rectum est, ad complendam descriptionem adiungit. Phavorinus ex veteribus in suum Lexicon descripsit illas definitiones legis: no/mos, lo/gos, prostaktiko\s2 tw=n prakte/wn te kai\ poihte/wn. Lex est oratio, praecipiens quae agenda et facienda sint. Item: no/mos )esti\ bas1ilikh\ dia)tazis2 (h)\ pro/stagma bas1ile/ws2) diorqwtikh\ panto\s2 e(kous1i/ou kai\ a)kous1i/ou plhmme/lhmatos. Lex est dispositio Regia (seu praeceptum Regis) quae corrigit omne delictum, sive a prolentibus, sive ab invitis commissum. Iterum: lo/gos prosta/sswn a dei=, kai\ a)pagore/uwn a(\ mh\ dei=. Lex est oratio, praecipiens, quae oporter fieri; et vetans, quae non decet fieri. Aristoteles prooemio Rhetor. ad Alexandr. kai\ ga\ o( no/mos )esti\n, w(s2 a(plw=s2 ei)pei=n, lo/gos w(ris1me/nos kaq) o(mologi/an koinh\n pole/ws2, mhnu/wn w(s2 dei= pra/ttein e(/kasta. Lex, simpliciter loquendo seu semel definiendo, est or atio constitut a consensu communi civitatis, indicans quomodo debeant singula fieri, seu quomodo debeamus singula facere. Quae descriptio Legem positivam spectat. Alibi addit du/namin a)nagkastikh\n vim cogendi. 10. Eth. cap ult. Scholasticorum definitionibus recensendis occupatur Contzenius 5. polit. 2. e quibus Thomae definitionem multi probant: Lex est ordinatio rationis, ad bonum commune ab eo, qui curam communitatis habet, promulgata. Videatur omnino etiam Horneius in Ethicis.

An definitioni inserenda sit mentio iusti, rectique, disputatur. Plato, et eum secutus Cicero (2. de ll. 5.) nullam esse legem hoc nomine

dignam, nisi quae iusta, rectaque sit, contendunt. vocem legis, ut apparet, in praecipuo et excellenti significatu sumentes. Alii legem distingunnt in iustam et iniustam. sicut nec de Reip. essentia sit, rectam esse; cum et corruptae dentur: et ad reip. conditionem etiam leges se habeant.

[Note: Legis requisita.] Requisita Legis alias Isidorus (in orig. 2, 10.) ita expressit: Erit Lex honesta, iusta, possibilis secundum naturam et patriae consuetudinem, loco temporique conveniens, necessaria, utilis, manifesta quoque ne aliquid pr obscurit atem in captionem contineat, nullo privato commodo, sed pro communi civium utilit ate conscripta. Fridericus Imperator apud Radevicum lib. 2. c. 3. ita complectitur: Sive ergo nostrum ius, sius vestrum in scriptum regigatur, in eius constitutione considerandum est, ut sit honestum, iustum, possibile, necessarium, utile, loco temporique conveniens. De quibus singillatim aliquid erit dicendum. A Gerhardo (de Magistr. Polit. §. 221.) contrahuntur ita, ut materiam legis faciat 1. iusta et honesta. 2. possibilia. 3. Reip. salat aria et utilia. 4. iniversalia, et futura: quae quidem duo distincta sunt.

[Note: Lex iusta sit ac honesta.] Quod dictum est legem positivam honestam et iustam esse debere, ad ipsam formam internam legis spectat, quae in congruentia cum iure naturali, cum dictamine rectae rationis et principiis practicis ponitur. (vid. Gerh. de Magistr. Polit. §. 260.) Ius autem naturale ex congruentia cum Lege Divina, cuius pars est, aestimari, ex superioribus repeti debet. Praecipiuntur

autem lege positiva interdum ea ipsa, quae sunt iuris naturalis, eodemque modo. Tale est praeceptum de non occidendo, naturale scilicet, sed positiva quoque lege constitutum. Hinc nonnulli dicunt legem vel esse naturalem seu communem, vel propriam seu civilem; vel naturalem et civilem simul; propter novam scilicet ad animos humanos applicationem et sanctionem. Plerumque autem lex positiva, legi naturae aliquid addit. vel determinando specialem actionis conditionem seu modum; vel ex illa generali iuris naturae regula (quae bono publico conducere iubet, quidquid statuitur) actiones exigendo prohibendove, quas, ut tales, lex naturae non attingit. Manifestum interim est, lege humanâ positiuâ nihil prohiberi posse, quod lege divina, sive naturali, sive positiuâ, mandatur: neque mandari, quod vetatur. In desuetudinem autem deducta lex naturalis vel divina, in usum revocari lege humana potest; et determinari ad certum tempus et locum, quae tantum quoad substantiam divinitus mandata erant. Item quae nulla lege divina attinguntur, nec ex se vel honesta vel turpia sunt, adeoque indifferentia, lege humana vel praecipi, vel prohiberi queunt, si ex occasione et re praesenti ad bonum publicum seu omittendo seu faciendo referri possunt.

Sed, ut sunt res humanae, non una imperfectio in legibus Rerump. etiam hac in parte deprehensa est: dum permittuntur, aut statuuntur ea, quae ad legem naturae relata ac

divinam, probari non possunt: aut plane iniqua sunt. unde iniustas quoque leges dari, supra dictum est: adde et imperfectas, quae ad internae iustitiae examen non possunt laudari. Referenda huc sunt, quae Grotius habet de I. B. III, 10, 1. et 2. adde not. Atque hic, veluti in locum communem conduci possunt exempla Legum iniustarum, imperfectarum, ambiguarum, e.g. iniqua Lex Macedonum apud Curt. VI, 11, 20. Illa Rom. duodecim tabularum, de debitoris corpore inter creditores dinidendo. apud Quintil. instit. orat. III, 8. an et L. Quisquis 5. C. ad L. Iul. Maiestatis. ea parte, qua poenam in liberos nocentium porrigit? Ita videtur sentire Grotius de I. B. II, 21, 13. contrarium autem Iac. Gothofredus tuetur in nobili commentario ad illam legem. Idem Grotius exemplo Scti Silaniani (quod tuetur Cassius ap. Tac. 14. An. 43. et seq.) leges Romanas in multis duriores, quam Christiana lenitas patiatur, vult ostendere, de I. B. I, 2. 9. (notandum hic, tales disputationes de aequitate, aut iniquitate legum, utilem habere exercitationem inter proficientes. Ita cap 9. Gellius de Lege Solonis disputat. lib. 2. c. 12. Ita hodie de lege disputatur, quae fures suspendio punit etc.) Adde Danaeum Polit. Christ. 5, 1. et 2. Canonistae, et ex eorum mente Contzenius lib. 5, Polit. cap. 3. §. 4. catalogum ponunt legum civilium Rom. iniustarum; in cuius fine tamen addit Contzenius: verum multo plures esse iniquas in omni rerum genere facile esset ostendere: et harum quaedam excusari videntur. Ipsis Canonistis ex confessione Pontificiorum

Scriptorum monstrari posse, quod in iure Canonico reperiantur legi divinae et naturali contraria et obscura et sibi invicem repugnantia, videas licet in Gerhardi Confessione Catholica l. 1. part. 2. c. 14.

[Note: Lex Reip. utilis sit.] Ad finem legis spectat, quod legem reip. salutarem utilemque, adeoque ob publicum bonum ferri debere, dictum est. Itaque facile intelligitur, quid sentiendum sit de illis legibus, quas causa adipiscendi illicitos honores, aut pellendi claros viros, aliaque ob prava, per vim latas esse, Tacitus memorat 3. An. 27, 3. Ratiocinatio autem utilitatis huius, simplicissima quidem est, quae exipso civitatis fine, id est, ex Felicitate, et Beatitudine petitur. Eius enim descriptio est loco regulae, qua utilitas legis definitur. Sed potest tamen fieri, ut ex rebus circumstantibus, ambigua fiat aestimatio. Ita apud Thuanum (lib. 41 p. 460. et 461.) a Rege Galliae anno 1564. constitutio facta est iuxta utilis et aequa: sicut Historicus iudicat. sed quia tamen, instante Ioan. Monlucio Episcopo Valentino facta erat, adeoque gratiae potius unius viri, quam publicae utilitati data videbatur, itaque ceterae curiae (excepta Parisiensi) id edictum, ut ambitiosum reiecerunt. Interdum in Legislatoribus animadvertitur vitium, si partem utilitatis publicae praecipuam putant, quae non est praecipua, aut interpretantur prolixius, quam par est. Notat hoc propositum in Henrico VII. Baconus de Verulamio, quod nimis studuerit pecuniis corrogandis. Pertinet huc etiam, quod de eo in hanc sententiam

tradit: ut interdum leges suas, ad praerogativae suae iura trahebat et prope troquebat: ita rursus per vices, praerogativam suam, ad Legum aequalitatem et moderationem consulto demittebat: Qui locus propterea allatus est, ut ostenderet, Legislatores monarchicos eorumque magistros partem publicae utilitatis emper facere, praerogativam monarchae; sive, in describenda utilitate et felicitate civitatis, intime innectere, praerogativam Principis, in cuius maiestate, salutis publicae tutelam, in hoc quidem genere regiminis, contineri dicunt. Incidunt etiam tempora, quibus leges accommodandae sunt, ubi legum ratio unica est, in temporis circumstantia: quae alio tempore non esset eadem. Hincest, quod Graeci id genus Legum posititiarum, e(urh/mata bi/ou kai\ xro/nou dicunt, seu inventa vitae ac temporis, id est, quae praesentis status ac temporis conditio, ususque et emergentes varii casus vitae postulant. Quae omnia in utilitate legum examinanda attendi debent. Illud quoque non omittendum, utilem censeri legem, quae in commune prodest: vere Cato apud Linium XXXIV, 3. Nulla Lex satis commoda omnibus est: id modo quaeritur, si maiori parti et in summam prodest.

[Note: Lex sit possibilis.] Quod dictum est, possibiles esse leges debere, non de absoluta possibilitate accipi debet (ea enim praesupponenda potius, quam inculcanda est) sed de respectu humanae conditionis; praesertim quod ad leges poenales attinet. verissimum autem est illud Taciti: flagitia sine modo sunt; suppliciis ac remediis Principis

[Note: de I. B. I. 4, 7] moderatio temperat: 3. A. 50, 2. bene Grotius; Ferri leges ab hominibus solent ac debent cum sensu humanae imbecillitatis. Quae observatio etiam interpretationi legum seruit: censendi enim sunt legislatores, quam minimum voluisse recedere a naturali aequitate.

[Note: Lex futura respicit. 3. A. 69. 2.] De futuris legem ferri, ante dictum est. Quod enim apud Tacit. dicitur, leges in facta constitui; quia futura in incertosint: id ad poenas legibus constitutas pertinet: itaque mox in vicem explicationis sequitur: sic a maioribus institutum, ut, si anteissent delicta, poenae sequerentur. [Note: lib. 19. p. 591] Memorabilis est narratio Thuani de lege pia et honestati publicae consentanea, quâ clandestina matrimonia prohibentur: sed quia huius legis suasor fuit Momorantius, privata ratione inductus, dum verebatur, ne filius amatam nobilem, sed imparis nobilitatis puellam duceret; itaque ambitiosum id edictum a plerisque vocatum fuit; eo, quod Momorantii caussâ additum est, ut, quando legi Dei consentanea esset haec lex, in praeteritum quoque valeret, modo copula non intervenisset. Cum alioquin ceterae Constitutiones, quae a Principibus fiunt, tantum dent formam futuris negotiis.

[Note: Lex universalia praecipit.] Quod dictum est, Leges circa universalia occupari, id revocat nos ad disputationem de Privilegiis. Privilegia sunt, quae priu??? irrogantur: [Note: De Privilegiis.] vel in favorem, vel in odium. Haec lege XII. tabularum prohibita sunt: Privilegia ne irroganto. Explicat breviter et bene Cicero 3. dell. 19. Maiores nostri in privatos homines leges ferri noluerunt: id est enim privilegium: quo quid

est iniustius? cum legis haec vis sit, scitum et iussum esse in omnes. unde et in iure civili Ulpianus repetiit: Iura non in singulas personas, sed generaliter constitui. Perisit tamen idem ius civile, ob favorem personae reive, ob utilitatem (intellige publicam) et necessitatem. vid. Iacob. Gothofr. fragm. XII. Tab. annot. ad Tab. 9. tum in Commentar. ad regulas iuris, 68. 141. 162. In antiquis Demosthenes contra Timocratem consulendus. Legi XII. Tab. consonat illud Tacit. 3. A. 27,5. quando corruptae reip. hoc quoque signum ponit; quod iam non modo in commune, sed in singulos homines latae sint quaestiones. In causa Mariae Scotae apud Camdenum, ut agi posset vehementius, nova lex maiestatis, in Reginam Mariam lata est. Ceterum privilegiorum vocabulo, fere beneficia hodie, et in favorem indulta significari solent.

(Quamquam alias distingui beneficia et privilegia, recte notat Bodinus 5. de rep. 4.)

Unde Scriptores Iuris Publici, cum de privilegiis agunt, eo referunt Ius Nobilitandi et Dignitates conferendi; Ius civitatis condendae; Ius Salvoguardiae, seu absolutae et plenae securitatis; Ius et veniam aetatis; Ius famae (in famam et honorem restituendi) Ius Iudaeos recipiendi; Ius induciarum moratoriarum; Ius spurios legitimandi; dispensandi, seu remittendi poenas capitales. vid. Sinolt. Schutz. Colleg. I. P. vol. 1. disp. 3. th. 21.

Comprehendi autem potestate legislatoria, etiam privilegia, tum res ipsa loquitur, tum ita ostendi potest, si attendamus quae postea dicentur. Legis ferendae vocabulo, etiam

tollendae legis potestatem contineri; qui autem tollere potest legem, quin possit limitare, derogare, excipere a lege, dubio caret. Et quid aliud est privilegium, quam exceptio a lege? unde ius singulare dicitur. quamquam distingui soleant interdum Ius singulare et privilegium: notante Iac. Gothofredo l. ante cit.

Aliud est quaerere, de prudentia in privilegiis indulgendis sequenda: quae res saepe ancipitem deliberationem habet. sint exemplo privilegia magna civitatibus concedenda; quae Imperatores in Germania, sollerti consilio indulsêre, ut Episcopis, nimia affectantibus, subtraherentur nervi potentiae. Observare licebit aliqua eius generis, etiam in amplissimis immunitatibus, quae Nobilium Ordini concessae sunt. Dum enim formidatur principum potentia, inter artes ponitur, quidquid eam minuit. Interim cavendum, ne frequentia nimis, ne temere, ne in praeiudicium concedentis, privilegia concedantur. Unde Principum beneficiis et privilegiis clausula addi solet: Quod sine mea, aut alterius fraude [Note: de rep. 9.] fiat: quam laudat Bodinus, et inesse censet, etiamsi omissa fuerit.

[Note: Lex sit perspicua. an et brevis?] Ad externam legis formam facit, quando praecipitur, ut perspicua sit, ut brevis sit (est enim aliquando brevitas perspicuitatis pars) unde etiam praesumptio est semper de perspicuitate legis; quando ita ratiocinamur: Legislatori neque ingenium, neque operam, neque facultatem ullam defuisse, quo minus posset aperte perscribere id, quod cogitaret. Consuêsse eos, qui leges scribant,

exceptionibus uti: apud Ciceron. 2. de invent. 45. et 46. laudatur lex, quae ita diligenter perscripta sit, ita cautum unaquaque de re, ita quod oportuerit, exceptum, ut minime conveniat, quicquam in tam diligenti scriptura praeteritum arbitrari. Ubi tenenda tamen haec circa ipsas exceptiones exceptio: neminem posse omnes res per scripturam amplecti, sed eum commodissime scribere, qui curet, ut quaedam ex quibusdam intelligantur. 2. de invent. 50. Itemque: Non omnia scriptis, sed quaedam, quae perspicua sunt, tacitis exceptionibus caveri. cap. 47.

Obscuritatem Legum, Francis. Baconus de Verulamio serm. fidel. 61. aphor. 52. a quatuor rebus originem ducere ait, vel ab accumulatione legum nimia, praesertim admixtis obsoletis: vel a de. scriptione eorum ambigua, aut minus perspicua et dilucida: vel a modis enucleandi iuris neglectis aut non bene institutis: vel denique contradictione et vacillatione iudiciorum. In quibus partibus, una tantum est, quae legem ipsam attinet, scilicet, scriptura obscura aut ambigua. Cetera aliunde accidunt. ut multitudo legum, a Legislatoribus; sinistra enucleatio, ab interpretibus: quibus hactenus accenseri etiam Iudices dissentientes aut vacillantes possunt: nisi quod res iudicatae ipsis Legibus denique annumerantur.

De obscuritate aut perspicuitate legis ipsius, diligenter egerunt Rhetores antiqui in genere causarum forensium: quatenus vel in verbis, vel in materia dubitatio locum habere potest.

Neque parum illustrant hunc locum, quae de interpretatione legum, tum alii scripserunt, tum Grotius de I. B. II, 16. Qui enim bonum interpretem vult agere, omnes fontes causasque vel perspicuitatis vel obscuritatis sciat enucleetque, necesse est. Quid in Iuris Romani interpretibus desideret Iacobus Gothofredus, erudite ostendit in praefationibus ad Animadvers. Iuris Civilis et ad L. Quisquis C. ad L. Iul. Mai.

In rebus iudicatis, primum ea noscenda sunt, quae Rhetores antiqui de auctoritate, tum in se, tum comparata, disserunt. Cetera eximie complexus est, in praefatione ad Decreta, Aerodius. De his memorabilis est cautela, quam Bodinus suggerit lib. 6. cap. ult. p. 1183.

De multitudine legum, illustre est Taciti testimonium 3. A. 25. cum fatetur, ut antehac flagitiis, ita tempore Tiberii legibus laboratum esse; [Note: Bodin. ibid.] eaque occasione disserit de principiis iuris, et quibus modis ad illam multitudinem infinitam et varietatem legum perventum sit; corruptissimaeque [Note: c. 27.] Reip. partum acindicium denique plurimas leges ponit. sed nimirum id fatum fuit Romanae iurisprudentiae, in qua ad habiliorm Reip. usum concinnanda numquam inde defuit, quod laboraretur.

(De quibus rebus ferendae sint II. Danaeus proposito indice alphabetico docuit. Plato non vult de omnibus rebus II. ferri. laudante Bodin, l. 6. c. Ult. p. 1183.)

Sicut autem nimia multitudo civitati onerosa est: ita nimia quoque paucitas non parva

habet incommoda. Cum enim Legislatoria potestas ad amplitudinem ipsius Imperii pateat (a quo scilicet personae, res, actiones omnes pendent) itaque leges ad omnes civitatis partes debent porrigi. verum quia humana prudentia non potest omnia complecti atque definire, ac subinde emergunt novi casus, pro remedio est, ratiocinatio ex similibus, aut exemplis, aut responsis Prudentum seu placitis Curiarum. Apud Scriptorem ad Herenn. I, 13. in causa Malleoli: Hinc certa lex in rem nulla affertur, et tamen multae afferuntur, e quibus ratiocinatio nascitur, quare potuerit, aut non potuerit iure testamentum facere.

Perspicuitatis partem aliquando in brevitate esse, ante diximus: Eadem tamen brevitas, interdum fit causa obscuritatis. Hinc Baconus (aphor. 65.) descriptionem legum obscuram oriri ait, aut ex loquacitate ac verbositate earum; aut rursus exbrevitate nimia; aut ex prologo legis, cum corpore ipso legis pugnante. Hinc Iuris Romani interpretes in conciliando rubro cum nigro laborant.

Brevitate igitur obscura repudiata, est etiam clara et illustris brevitas, quam in lege exigit Senecaepist. 94. Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur: velut divinitus emissa vox sit. Iubeat, non disputet. Hactenus bene, sed quod addit, disputationem habet. Nihil mihi frigidius videtur, nihil ineptius, quam lex cum prologo. Mone, dic, quid me velis fecisse: non disco, sed pareo. Et ante dixerat: In hac re dissentio a Posidonio: non probo, quod Platonis legibus

adiecta principia sunt. Prologum legis hic vocat, non, sicut modo Baconus, titulum seu rubricam legis: sed prooi/mion seu suasionem legis; seu eam partem quae non tam praecipit, quam praecipiendi rationes causasque exponit suadetque. Valde tamen probabiliter usum eiusmodi proimi/wn Legislatori com~endat Plato, de Rep. l. 4. extremo. Quin ipse Seneca fatetur, quod leges quoque proficiant ad bonos mores, utique si non tantum imperent, sed doceant. Itaque hodie consensu gentium plerarumque videmus usurpari haec prooemia in novis legibus ferendis, aut veteribus corrigendis. Quinimo ipsa lex divina positiva, nobilissima scilicet et sapientissima, suis prooemiis non caret.

[Note: Partes Legis.] Quae in lege requiri et reprehendi soleant, ex his quae dicta sunt, apparet. Illud adiciendum est: partes legis duas esse necessarias: praeceptionem, seu inssionem, s. constitutionem (qua interdicta quoque continentur) et sanctionem: tertia, praefatio seu prologus etiam omitti salva lege potest. Constitutio est id, quod lex iubet aut vetat: Sanctio poenas violatoribus legis decernit; inestque omni legi, qua lex est, etiamsi verbis disertis non exprimatur. Unde supra diximus: Aristotelem legi du/namin a)nagkastikh\n seu vim cogentem tribuere. Et Seneca ep. 94. Quid aliud sunt leges, quam minis mixta praecepta? Itaque in ipso ferendarum legum iure hoc continetur. Leges enim ferre, nihil est aliud, quam necessitate faciendi omittendive res in legem deductas, cives obligare. Qui effectus

nisi sequatur, legis nomen potius, quam vis, manebit.

[Note: De legibus specialiter sic dictis.] De diversis Legum appellationibus, e.g. in iure civili, de plebiscitis; Senatus consultis; constitutionibus Principium; iure praetorio; responsis prudentum, nihil attinet verba facere. (videri interim [Note: De variis legum appellationibus et distinctionibus.] possunt Antonius Augustinus in erudite Commentario de LL. et SCtis, et ICti passim) Quantum enim ad naturam Legis attinet, si semel vigorem legis adeptae sunt, nihil interest, quomodo appellentur. Ab Auctorum conditione, a modo item ac occasionibus ferendi desumuntur illa nomina: suntque alibi alia. id quod ex historiis rerump. repetendum est. Neque cetera aliquid difficultatis habent, quando lex vel scripta vel non scripta; affirmans, negans; universalis, particularis; aliisque distinctionibus denotatur.

Postquam ergo ea sunt allata, quae naturam et vim legis possunt ostendere, facile est, de Legislatoris officio et virtutibus iudicare. Quamquam [Note: Summa hu ius iuris ferendarum legum.] huc potius pertinet, de iure potestateque Legislatoris agere. Id quod iam ab initio fecimus, cum inter iura Maiestatis et partes retulimus legum ferendarum potestatem; adeoque et tollendarum, limitandarum, authentice interpretandarum, aliove modo mutandarum. Haec omnia enim insunt potestati legislatoriae, cuius est constituere ea, quae publicae felicitati obtinendae conducunt. Etsi ergo crebra mutatio legum fugienda sit, neque sine magna ratione discedendum abiis, quae semel placuerunt (facit enim hoc ad

auctoritatem et firmitatem Imperii) si tamen usus, qui corrector legum dicitur apud Livium XLV, 32. aliquid tale postulet; utendum est potestate, quam diximus. Perite apud Tacitum (3. A. 34, 6.) Valerius Messalinus: placuisse quondam Oppias leges, sic temporibus reip. postulantibus: remissum aliquid postea, et mitigatum, quia expediret.

[Note: Attingitur quaestio de Lege Fundamentali.] Fert autem leges summa potestas, tum de toto Reip. statu, sive describit formam reip. quae civitati regendae tenenda atque colenda sit: tum de personis, rebus, actionibus civium. Hinc est, quod omnem regiminis civilis formulam componere, civitati Statum dare, opus nomoqetiko\n apud veteres passim celebratur. Atque haec formula, tamquam Lex Fundamentalis a ceteris distingui posset. Sed hodie aliter utuntur Legum Fundamentalium et non Fundamentalium vocabulis: satisque vage in hoc philosophantur. Aliqui, Legem Fundamentalem dicunt; quae (ita Reinking. dereg. Sec. et Eccl. lib. 2. Class. 2. c. 6. §. 3. et 4.) imperantibus imperandi modum praescribit: Non Fundamentalem, quaefubditis praescribit, quid agendum. Alii Legem Regni (nam hanc cum Fundamentali eandem faciunt) putant esse, in veter atam quandam consuetudinem, vel tacit am legem, decursu temporis hominum mentibus inscriptam, secundum quam Reges sceptracapessere, et Reip. praeesse tenentur, nisi, quaeiam diu certa fuerunt, non sine reip. perturbatione evertere velint. Ita Arnisaeus de Iur. Maiest. lib. 1. c. 2. §. 11. An et quatenus Rex aut Princeps obstrictus sit, aut solutus his

legibus, exformula regni seu principatus, adeoque ex iis, quae de Maiestate personali et reali dicta sunt, facile iudicatur. Legislator quidem qua talis, i.e. maiestatis compos, has quoque mutare potest, si de iure quaeritur. quamquam in consilii quaestione prudentiores sunt, qui caute agendum, neque periculosam fortunae aleam tentandam censent.

[Note: De Legislatoris officio et virtutibus ex mente veterum disseritur.] Quantum porro ad Legislatoris officium attinet ac virtutes, veteres uno Prudentiae vocabulo omnia includebant. Huius prudentiae legislatoriae partes varie possunt et solent explicari. Cum enim prudentiae civilis ea pars, quae nomoqetikh\ sine legislatoria dicitur, sit a)rxitektonikh\ i.e. talis, quae principem locum tenet tamquam arbitra rerum varie dirigendarum et dispensandarum; iuxta Aristotelem 6. Eth. Nicom. 8. igitur vis eius singillatim nosci debet. Qui brevius agunt, Iustitiam ponunt et Prudentiam; quarum illa honestatem et aequitatem; haec utilitatem legum Legislatori suppeditet. Ad quae duo nimirum, etiam ceterae legis dotes referri possunt. Illud quidem certum est, ex natura et virtute legis recte intellecta, tecte et facile aestimari officium legislatoris. Ita, cum Aristoteles 7. polit. 14. Legislatoris officium examinat, virtutes legis; ut Lydium lapidem adhibet. Est, inquit, haec lex (sc. Laconum de bellistudiis praeferendis, tamquam ad potentiam civitatis facientibus) nec politica, nec utilis, nec vera. Igitur multis eleganter disputat, quid in ferendis legibus spectari debeat: praecipue quidem ut cives bonos, adeoque civitatem

beatam faciat, sive eas leges ferat, quae ad finem optimae vitae quadrant. Atque ut hunc finem adipiscatur, spectandum, quae ad rationalem animaepartem, quae item ad partem ratione destitutam, sed obediretamen rationi aptam pertineant: ut illa potius, tamquam meliora, haec in secundis constituantur, Considerari insuper debere, quae in vita agendasunt, cuius sint differentiae; necessaria scilicet, honesta et utilia; in quibus honesta semper praeferenda sint. Cumque honestas omnium virtutum nexu contextuque ad civitatis felicitatem pertineat, Graecorum nonnullos legislatores aberrasse, qui nec finem optimum civitatis satis propositum sibi in ferendis legibus habucrint, neque omnes virtutes legibus suis complexi sint, sed ad eas pleraque retulerint, quae utiles putantur, quales sunt bellicae, sive ad victoriam pertinentes. Haec Aristoteles bene et solide philosophatur.

Ex quibus apparet, quod in ante dictis non semel fuit suggestum, finem Legislatori esse propositum debere, civitatis felicitatem. sive enim Legislatorem accurate accipimus, de eo qui maiestatem habet, satis constat qui imperii et imperantis scopus esse debeat: sive consultorem imperii et Imperantis seu adiutores sum~ae potestatis, ex demandato scil. officio, aut oblata decore opera, Legislatoris nomine dignamur, nemo viri civilis, aut prudentis, aut consiliarii nomen tueri potest, nisi ipsum imperantis scopum pro regula et norma omnium suorum consiliorum, suggestionum, operum habeat. In illa porro civitatis felicitate ratiocinanda, primum semper honestati locum debere, id quoque non obscurum est.

Studebit ergo Legumlator, ut cives bonos reddat ac iustos. Iustitiae autem vocabulo, pagani saepe omnes virtutes comprehendunt: sicut apud Christianos pietatis vocabulo, omnis boni moris probaeque actionis laudes concluduntur. Ita Eusebius Praepar. Euangel. VIII, 8. nomoqes1i/an Mosaicam hoc nomine laudat, quod religionis partes, omnes ceteras virtutes fecerit, non contra. Religio enim et pietas apud paganos iustitiae pars est. Iamblichus in vita Pythagorae, Pythagoram sum~um et praecipuum Legislatorem facit, quippe qui kata\ pollh=s2 e)ntoi/as2 kai\ e)kisth/mhs2 politikh=s2 nomoqetei=n e)pexei/ris1e, multa sollertia et scientia civili leges ferre instituit. lib. 1. cap. 30. Discipulosque Pythagorae optimos Legislatores fuisse commemorat, Charondam, Zaleucum, Timaratum, Theaetetum, Helicaonem, Aristocratem, Phytium, Zamolxin, et alios: atque hinc ex magna Graecia, adeoque ex Italia in Graeciam leges scriptas pervenisse. De Zaleuco et Charonda, et Posidonio Seneca etiam testatur ep. 90. Hi non in foro, non in consultorum atrio, sedin Pythagorae tacito illo sanctoque secessu didicerunt iura, quae florenti tunc Siciliae, et per Italiam Graeciae ponerent. Cum autem Pythagoras suam philosophiam ex Hebraeorum fontibus hauserit, vel ex hoc extrinsecus arcessito testimonio intelligi potest, quanti sit Legislatoribus omnibus facienda Lex Mosaica. Quod vero idem, quem [Note: lib. 2. c. 10.] modo laudavi, Iamblichus, ex mente Pythagorae contendit: Bonos legislatores physicae, et rei medicae, Gymnasticae peritos esse debere, cum optimasit Lex, quae secundum natur amfertur: illud

ad studia subsidiaria, et adiumenta Legislatotis referendum est, non ad ipsam disciplinam nomoqetikh\n. Manet interim, quod leges ferre sit opus vere philosophicum. in philosophia autem, quae sit rerum contexta series, et quanta doctrinarum necessitudo, aliunde constat. vid. Dan. Heinsii praef. Aristarch. suo praefixam.

[Note: Virtus Legislatoris ab opere nomothetico distinguitur.] Si quis simplicissime velit agere, distinguet virtutem Legislatoris, et opus Legislatoris, Virtus in hoc consistit, ut velit et possit bonas leges ferre. Ut velit, amor iustitiae, et amor reip. faciet. Amor Iustitiae formam legibus dabit et rectitudinem: amor reip. ad finem Legislatoris, leges diriget, civitatique utiles faciet ac salutares. Ut autem possit bonas leges ferre, ingenium practicum profunda civilis prudentia, aliarumque subsidia artium, efficient.

Opus Legislatoris in hoc consistit, ut legem prudenter excogitet, diligenter et bene perscribat, tum publice promulget. Quod postremum (nam de prioribus satis dictum est) omnino etiam requiritur. Neque enim obligat lex naturaliter, nisi abeo tempore, quo promulgata est. Malus ergo Legislator Caligula fuit, qui vectigalia indixit, neque proposuit. Itaque; cum per ignorantiam scripturae multa commissa fierent, tandem flagitante populo Rom. proposuit quidem legem; sed et minutissimis literis, et angustissimoloco; uti ne cui describere liceret. Suet. Calig. 41.

[Note: Annotatio.] In hunc tamquam locum communem pertinent illa examina Legislatorum veterum. qualia Aristoteles, praesertim lib. 2. toto polit. proponit: tum disputationes Platonicae de LL. Denique

Historiae Legislationum particularium; praesertim quibus suasoriae ac dissuasoriae dissertationes innexaesunt. Ita apud Livium de Lege Oppia in utramque partem disceptatur, principio libri XXXIV. Alibi de aliis. Inter recentiores Thuanus diligenter explicat nomoqes1i/as2 varias: nemo autem exquisitius Franc. Bacono de Verulamio in Historia Henrici VII. Suasorias Libanii, a Iacob. Gothofredo editas, ante laudavimus.

Qui scri bendo exerceri cupiunt, nobilem illam digressionem Taciti de LL. 3. A. a cap. 25. usque ad 29. possent annotatione seu consideratione politica prosequi, iuxta ea, quae annotata sunt. 2. Legislationem aliquam particularem sibi interpretandam aut examinandam sumere. cuius rei specimen dedit Cicero, libris de Legibus. 3. Platonis Minoem, in formam scribendi civilem, citra dialogis1mou\s2, redigere. 4. Ex Zaleuci prooemio Legum, (quod exstat apud Stobaeum serm. 145.) dissertationem politicam adornare, de officio Legislatoris: sive illud prooemium e)pikri/s1ei politikh=| perpetuâ prosequi. 5. Si quis Philonis studiosus esset, operae pretium foret, ex eius nomotheticis (e. g. de Decalogo, item de ll. specialibus, quibus addi posset vita Mosis) vel de natura legum, vel de Legislatoris officio, in summam, studio scilicet erudite imitandi contrahere, quae fusius dispersa sunt. 6. Suasoriam alicuius legis scribere, exemplo Libanii ante laudati. ut, si quis scriberet suasoriam Legis Quisquis 5. C. ad L. Iul. M. alius autem dissuasor exsisteret. Ita in aliis, novae quoque historiae, legibus. Qua

de causa omnino adeundus Quintilianus instit. orat. lib. 2. cap. 4. parte posteriore. 7. Ciceronis orationes prolege Manilia; vel de lege agraria, exemplum illustre praebent, tum huius scriptionis, de qua dictum; tum u(poqetikh=s2 e)pista/s1ews2, sive definitae, specialisque observationis in examinandis legibus tenendae.

CAP. IV. De Potestate circa Sacra.

POstquam de iure maiestatis nomothetico actum est, quod per omne civitatis corpus late pate~re diximus; non alienum erit, [Note: De iure maiestatis circa sacra.] nunc subiungere, de iure maiestatis circa sacra, sive quid maiestas possit circa sacra. Cum praesertim in partitione ante allata positum sit, leges ferri vel circa sacra, vel circa profana.

Ardua haec materies, et disputationibus [Note: Cuius difficilis et a multis tractatae materiae,] obnoxia, sicut fatetur Lampadius de Constitut. Imp. Rom. part. 1. §. 16. ubi partite et docte in obiectum potestatis civilis circa sacra inquirit; rationem autem et modum statuendi non attingit. Grotii exstat Commentarius posthumus de Imperio summarum potestatum circa sacra; in quo, ut omnes omnia probent, fieri nequit: in dirigenda tamen huius loci philosophia, quin usum habeat nonnullum, vix est, ut negari possit. Tractavit etiam, e Reformatis, hanc quaestionem Nicol. Vedelius libro, cui titulum fecit, de Episcopatu Constantini Magni. in quo

proposito plerosque suorum adversos habuit; oppugnatusque est, a Gulielmo Apollonio, qui iussu publico scripsit librum, cui index: Ius Maiestatis circa sacra.

(Dictum hac occasione, de illa disputatione.)

Pontificios non attinet nominare, qui omnia haec maiestati adimunt. Igitur Nostri laudem o)rqodozi/as2 in hoc argumento, merito sibi obtinendam ducunt.

[Note: Post praemissas quasdam distinctiones terminorum,] In obiecto autem potestatis civilis circa sacra inquirendo, tum natura potestatis civilis, tum scopus integer bene considerari debent: Imperium quoque circa sacra, a functione sacra: Ius denique ipsum, a modoiuris exhibendi seu exercendi diligenter distingui debent. Actus in super Imperii, quatenus huc pertinent, in suas species distingui, utile fuerit; sicut e.g. Grotius seorsum consideravit Legislationem circa sacra, Iurisdictionem circa sacra, et speciem innominatam.

[Note: summa ex Gerhardo proponitur.] Summatim Gerhardus noster (quem, cur saepius et libentius laudemus, satis putamus intelligi) ita egit Loco de Magist. Polit. a §. 165. ad 213. ut, postquam imperantis officio scopoque contineri religionis curam probasset, duas postea huius iuris munerisque partes faciat: 1. Recti cultus conservationem, et 2. collapsi corruptive restitutionem. In recto cultu conservando, potestati civili permittit commendatque 1. Ministrorum idoneorum constitutionem, non sine cautione, de adhibendo Ecclesiae iudicio in vocatione Ministorum. Atque ad hoc caput refert, Scholas, sustentationem Ministrorum, ordinem

inter eos instituendum, tum et remotionem flagitiosorum Ministrorum, repetita cautione, de qua in vocatione dictum. 2. Legum Ecclesiasticarum promulgationem de externo cultus divini exercitio, additis cautionibus, ne tales sint leges, quae cum officio Ministrorum pugnant, ne quid temere aut sine matura deliberatione mutetur, ne sine consilio Ministerii Ecclesiastici leges ferantur. 3. Bonorum Ecclesiasticorum legitimam dispensationem. 4. Ecclesiae inspectionem, quo visitationes refert, et Synodorum convocationem. In recto cultu, si collapsus, est instaurando, ponit 1. inquisitionem in errantes, praesertim haereticos et seductores.

(Dictum de modo inquirendi.)

2. Coercitionem eorum. 3. Idololatrici cultus abolitionem. Ex utroque capite, conservandae sc. et instaurandae religionis, quaestiones fluunt variae: de quibus Gerhardus istas proponit, quas cum brevi annotatione attingemus. 1. An subditi ad fidem cogendi? quod, contra Pontificios affirmantes, negatur. Permissa tamen licentia compellendi ad conversionis media, sc. ad audiendum verbum orthodoxe praedicatum; et prohibendi falsae religionis publicum exercitium, nisi necessitas aliud suadeat. Recentissima est huius quaestionis tractatio, in literis Protestantiumintercession alibus, pro Evangelicis oppressis in provinciis Caes. hereditariis, in Comit. Ratisb. 1653. 2. an plures religiones in una rep. tolerandae? Rigorem Pontificiorum hac in re moderandum, melior prudentia dictat: cum id, quod optimum est, non semper possit sperari ac obtineri: distinguenda etiam singulorum

privatim diversa, citra turbas, sentientium, tolerantia ab exercitii publici concessione. sicut et tranquillus reip. status a perturbato discerni debet. Religionis itidem diversitas a blasphemiis publicis multum differt. Aliud quoque est tolerare diverlas religiones, aliud approbare. Unde nec Syncretismus locum habet, sed pax et concordia publica. Quid autem im perantes ipsi hac in re possint, diligenter spectandum: absolutam enim potestatem nonnullis adimunt leges Imperii fundamentales, in quas iuratum est; nonnullis partitio Imperii, cum eius pars penes Proceres residet. Denique Vet. Testamenti institutum et exempla in hoc genere lenivit Novum Testamentum, mitiori disciplina commendata.

(Dictum de Lipsio, qui varium se in hac quaestione praebuit. Item de Thuani praefatione in opus totum, quae eximte huc pertinet.)

3. An Pacific atio Religion. Passaviensis probanda? Quod affirmatur contra nonnullos (absit enim ut omnes hoc sentiant) Pontificios negantes: et statim subiungitur: 4. An Pacificatio illa sublata sit per Concilium Tridentinums Quod negatur.

(Omnino adeundus est de utraque quaestione Limnaeus I. P. 1. 13. cum Additionibus. Conferenda etiam, quae de Pace Monasteriensi disputata, sive potius contra cam vibrata sunt.)

5. An fides haereticis, et diversae religionis hominibus data, sit servanda? Id quod adversum Pontificios affirmatur.

(Limnaei addit. ad l. c. videri digna sunt, quae de vocabulo Haeretici annotantur, ut et apud ipsum Cerhard. loc. de Minist. Eccles §. 370. tum opuscula contraria, de pace nupera.)

6. An Imperantes possint iur amentum religionis a subditis, praesertim in officio publico constitutis, exigere? Quos facile contra nonnullos negantes, defenditur. 7. An vicinorum, ob verae religionis professionem, ab ordinario Principe pressorum, curam aliquam Imperaentes alii gerere debeant? Affirmativa cautelis munitur.

(Pertinent huc quae disputantur apud Grotium de causis belli pro aliis sis scipiendi, de I. B. 2, 25. praesertim §. 8.

Ad haec, quae loco de Magistr. Polit. a Gerhardo traduntur, referenda etiam sunt, quae tradit idem, de Iure Episcopali: iteque de iure Patronatus, in loco de minister. Eccles. § 108. usque ad 115. cum quaestionibus huc pertinentibus § 117. item de remotione Ministrorum §. 174. de potestate Eclesiastica §. 191. et seqq. Denique summa huc redit, ut in hoc iure maiestatis administrando, et *kais1aropapi/a, et *papokais1ari/a vitetur. Quorum illud vitium, omnia civili potestati; hoc, omnia Ecclesiasticae potestati arrogat. videndi post Gerhardum, Meisneri tractatus de Regimine Ecclesiastico: Anisaeus de I. M. 2, 6. cit ati a Besoldo 1. Polit. 3. Contra Pontificios in hoc argumento multa etiam discputavit M. Antonius de Dominis. caute tamen legendus.

CAP. V. De Iurisdictione,

[Note: Iurisdictio, s. iuris reddendi potestas; quae et ius iudiciorum dicitur.] ETiamsi autem prudenter omnia omnia constituat maiestas, quaereip. utilitati inseruiunt, inanis tamen erit omnium legum tenor (inquit Lamp ad. de constit. Imp. R. G. part. 1. §. 44.) niside genere facti positae singularibus applicentur; et quod cuique potentia competit, id actu seu effectu tribuatur. Unde reddendi iuris nata potestas, quae factis singulis in specie statuta accommodet. Adde Gerhard. de Magistr. Polit. §. 270.

[Note: Homonymia vocabuli.] Quando ergo hoc ius maiestatis, Iurisdictio dicitur, notandum hanc vocem latius sumi, quatenus maiestatis potestas per omnia rerum genera, in quibus ius statutum reddi oportet, diffunditur, atque criminalia non minus, quam civilia sepctat. Alias autem criminalium potestatem, hoc vocabulo non solere notari, ex usu hodierno constat. vide Homonymiam huius vocis diligenter explicatam a D. Biccio in Aureis, tum ex principiis iuris civilis (sect. 5. §. 36 et seqq.) tum ex usu hodierno et more loquendi Doctorum §. 46. et seqq.

[Note: subiectum distinguitur.] Haec ergo potestas administrandae institiae, formaliter et primo est in maiestate, sive penes unum, sive penes plures sit maiestas: per participationem est in magistrati bus, de quibus postea. (vid. Lampad. part. 3. c. 15. §. 2. et seqq.)

Quando autem dicitur Iurisdictionem

primo et formaliter penes maiestatem esse, satis intelligitur, a maiestate ipsa non posse appellari, sive provocari; ad maiestatem autem, tamquam ad fontem omnis iurisdictionis, ab omnibus magistratibus, provocari posse, id quod ius extremae provoc ationis vocant, et a maiestate inseparabile demonstrant. videatur Arnisaeus de I. M. lib. 2. c. 4.

Quomodo iurisdictio maiestati iure divino competat; partim ex iis, quae ante de iuribus maiestatis in universum sunt dicta; partim ex iis, quae Gerhardus contra Ana-baptistas disputat (de Magist. Polit. §. 271. et seqq.) satis liquet. adde Grot. de I. B. I, 2. 7. De iure humano et philosophia, res itidem clara est.

[Note: Partes Iurisdictionis.] Partes Iurisdictionis sunttres. 1. Sine enim negotium civile sit, sive criminale, ante omnia factum, de quo disceptatur, cognoscendum est: Haec est congnitio: Iure civili, notio et quaestio facti. 2. De facto cognito ius statuendum est. haec est Iurisdictio propriissime sic dicta. 3. Statuti iuris exsecutione opus est. Haec, Imperium seu extremum in iurisdictione vocatur. Alii duobus membris vim iurisdictionis explicant, explicativo et exsecutivo; ad illud referentes causa rum non modo cognitionem, sed et iudicationem. vid Reinking. de Regim. sec. lib. 2. class. 2. cap. 17. §. 4. et seqq. Idem Reinkl. g. explicat, quid hic mixtum et merum Imperium (qua Imperii voce, exsecutio scilicet in essentialibus iurisdictionis partibus notatur) significet, iuxta vulgarem opinionem. Quam erudite examinat Lampad l. c. §. 48. Addenda

sunt omnino, quae Iacob. Gothofredus annotat comment. in reg. iur. 70.

[Note: Et obiectorum spccies.] Sicut autem tres sunt iurisdictionis partes, ita etiam species obiecti diversae; summatim loquendo. itaque hoc sensu res, in quibus reddendi iuris potestas vertitur, vel sunt civiles, vel criminales, vel Ecclesiasticae.

[Note: Quae omnia cum ad maiestatem pertineant, ab ca libere et varie mandantur.] Ad maiestatem ergo pertinet tot a iurisdictio, sive distinguamus eam per partes illas essentiales; sive per species obiectorum. Quoniam autem habentes maiestatem non ubique aut semper per se possunt eam administrare, itaque aliis committunt iur isdictionem, vel iure inagistratus, vel lege beneficiove speciali: idque rursum vel per omnes, vel per quasdam iur is dictionis parres, itemque vel in hac aut his, vel in alia aut aliis obiectorum speciebus: prout supremae potestati visum fuerit.

Haec fundamenti loco probe scienda sunt in hac materia, ut ad omnes disputationes agitari solitas erudiamur. Quamquam autem cognitio, et iurisdictio propriissime sic dicta, ut et iurisdictioac merum Imperium, ita arcte cohaereant, ut omnium iudiciorum quasi formam constituant; poterimus tamen de unaquaque parte iur is dictionis totius quaedam annotare.

[Note: De Cognitione.] In congoscendo igitur 1. non omittenda est necessitas cognitionis. i. e. neminem damnandum aut puniendum, nisi auditum. Hinc apud Tacit. 13. A. 20, 5. regula communis; cuicumque defensionem tribuendam. 1, H. 6, 2. qui inauditi atque indefensi perierant, tamquam

innocentes periisse videntur. 2. Diligentia cognitionis, ut satis audiantur partes; ne quid inquirendae veritatis negligatur. Pertinet huc sollertia Salomonis I. Reg. 3. quae res multo labore et patientiâ constat. 3. Albesse tamen debet nimia asperit as atque callidit as. Huius exemplum est in cognitione Tiberii apud Tacit. 2. A. 30, 5. Illius varia sunt genera, tum fovendo et immittendo ni misque audiendo delatores; tum tormentis, sive quaestione per tormenta, abutendo; tum per rigorem immobilem, omnes circumstantias ad lenitatem et humanitatem ducentes, negligendo. Qua in re, qui ex mandato cognoscunt, plerumque formulâ mandati se tuentur; debebant tamen meminisse, nullis mandatis humanitatem ipsam tolli. Atque a dhanc partem iurisdictionis, de quaestione facti, referenda est tota de accusando et defendendo materia; adeoque, quidquid de probationibus tam inartificialibus, quam artificialibus tradi solet; ne scilicet, qui cognoscit, fallatur. summa non alibi exactius apud veteres tradita est, quam a Quintiliano lib. 5. in stit. orat. Quantum autem sit periculum in his rebus discernendis, vel ex historia Philotae apud Curitum lib. 6. apparere potest. Illi interim quaesitores, qui infra maiestatem cognoscunt, praescriptis fere legibus ac iu diciorum form ulis alligantur. Maiestas ipsa liberius hoc agit; et in crimine manifesto ac flagranti omittit nonnumquam cognitionem. Id quod tamen caute fieri debet: neque cum Clapmario inter proba exempla retulerim,

Parmenionis inauditi supplicium. In hunc locum quaestiones variae congeruntur. e. g. an probationes innocentiae per duella, per sortes, per ferrum ignitum, per aquam, sint admittendae? quae rudioribus saeculis non sine superstitione recepta. In inquisitione praesertim in veneficas, multa in usu sunt, quae superstitione plena, a iudice Christiano abesse debent. Qualia vid. apud Tholosanum de rep. lib. 13. cap. 30. §. 5. Idem sentiendum, de signis homicidam arguentibus in occisi corpore. vid. Besold. in Thesaur. Pract. voc. Bahrrecht. sed infinitum fuerit, d singula huius generis descendere.

[Note: De Iurisdictione propriissime dicta.] In iurisdictione, sive in statuendo iure, iustitiam iudici diligenter praecipiunt sacrae literae: locis a Gerhardo laudatis de magistr. polit. §. 282. Licet enim iustitia se exserat in omni parte iurisdictionis; in statuendo tamen iure, praecipue eius vis cernitur. Est autem iuste iudicare, ita ius statuere, ut 1. regula iurisdicendi sit Lex Divina, tum naturalis, tum positiva. (iis modis, sicut alibi explicatur) tum legesreip. a quibus praesertim iudices inferiores non possunt recedere. 2. ut aequabiliter ius dicatur, id est, secundum merita causae, ut in foro loquuntur, sine gratia et odio, aliisque animi perturbationibus. Duae hic sunt primario quaestiones de aequitate: quam Aristoteles 1. Rhet. 13. describit, to\ para\ to\n gegramme/non no/mon di/kaion. quod praeter legem scriptam iustum est; et copiose explicat. Quaeritur autem I. an aequum et bonum sit pars iurisdictionis propriissime dictae, semperque in iure dicundo adhiberi debeat?

ubi non cavillandum est in vocabulis. vel enim supplet sive continuat id membrum, de norma iurisdicendi, i. e. lege, de qua modo dictum est: vel peculiari membro, ut luculentior sit doctrina, commendatur aequitas. Necessitatem utique aequitatis signanter deducit Aristoteles l. c. partim ex ignorantia legislatoris; qui sua scientia non potest omnia complecti; partim ex generalitate legis, quae non potest singula definire; partim ex discrimine delictorum, quae cum ex causis et circumstantiis suis plurimum differant, non possunt a iudice iisdem poenis digna iudicari. videndus omnino Grotius de I. B. III, 11. 3. et 4. Item II, 20, 26. et seqq. Spectatur autem aequitas (quod bene notandum) 1. in cognitione; cum in quaestionefacti, si obscuritas inest, humaniorem partem sequimur. 2. in ipsis legibus et edictis aequitate temperatis. 3. in co, quando lex tollitur, sive aequitati cedit lex ipsa; quae aequitas extrinseca potest appellari. ubi satis intelligitur hanc maiestati soli reservatam esse. (vid. Grot. de I. B. II, 20, 24.) 4. est intrinseca aequitas i. e. iuris scripti et aperti temperamentum et supplementum. De qua vid omnino Iaec. Gothofr ed. in Reg. Iuris l. 85. §. 2. et l. 90. vide etiam Gerhardum in loc. de magistr. polit. §. 290. An iudex semper debeat iudicare secundum leges? Quaeritur hic etiam II. An iudex secundum acta et probata, an vero secundum corscientiam iudicare debeat? de quo fuse Gerhard. l. c. §. 291. adde Cl. Biccii Aurea sect. 5. th. 153. in not. Pro amico an et quid liceat? eximia est disputatio apud

Gell. I, 3. Adde factum Augusti apud Sueton. in Aug. cap. 56.

[Note: De Exsecutione.] Potestas exsequendi, quod iure statutum est, Imperium appellatur. Quod si coniunctum est, cum facultate statuendi iuris, mixtum dicitur; si absque illa facultate consideratur, merum est. Quamquam postea usus obtinuit, ut merum Imperium criminalibus rebus accommodaretur (de qua re erudite Lampad. de Constit. Imp. R. G. part. 3. cap. 15. §. 35.) Diceretur etiam gladii potestas, synecdochice, ut Lampadius atutumat, sive potius a symbolo, ut Iac. Gothofred. declarat.

In hunc locum concurrit tractatio de praemiis et poenis: de qua materia agunt Theologi, IC ti, Philosophi: Gerh. (in loc. de mag. pol. a §. 293 usque ad §. 314.) I. ostendit contra Anabaptistas et Photinianos, ex lege Divina scripta, et non scripta; tum ex Patrum scriptis, imper antes habere potestatem, tum poen as irrogandi mitiores, tum capitales. Hinc veluti poris1matikw=s2 colligit 1. ministros publicos suppliciorum nullâ in famiâ iuris labor are, nec a coetu Christianorum excludendos esse. 2. Capitalia supplicia, non semper et ubique remitti, poenas tamen certis casibus mitigari posse. Deinde Canones proponit, de suppliciis capitalibus, quod rara esse debeant; quod numquam ex meris praesumptionibus irroganda; quod sententia et exsecutiones numquam praecipit andae; quod non delectari debeant Imperantes poenarum irrogatione; quod non sqeviendum in cadavera punitorum. II. Circa modum irrogandorum suppliciorum 1. quaerit de sortition is in poenis irrogandis usu. 2. de

proportione Arithmetica et Geometrica in poenis irrogandis. III. Ad obiecta suppliciorum progressus, disputat 1. de poena adulteri capit ali: 2. admodum prolixe agit, de poena hoereticorum, et contra Pontificios, et nonnullos e Caluinianis, ostendit eam non esse debere capitalem, ex scriptura, ex rationibus, ex testimonio veteris Ecclesiae, ex testim. ipsorum adversariorum; refutatis, quae in contrarium adseruntur. addenda est Iusti Meieri quaestio capitalis de puniendis haereticis.

Grotius diligenter de poenis egit 2. de I. B. 20, et 21. hoc ordine, ut 1. natur am et originem poenaram declararet. 2. de finibus poenarum dissereret, 3. de obiecto poenar. sive qui actus sint punibiles explicaret. 4. de taxatione meriti ad poenam. 5. de bello ad poenam. 6. Donec denique ad communicationem poenarum, capite e nominatis altero tractatam, procederet.

Poenarum species plerumque ex Isidoro ita recensentur: damnum, vincula, verbera, talio, ignominia, exilium, seruitus, mors. Quomodo ICti partiantur, summatim est videre in Cl. Biccii Aureis sect. 5. th. 192. usque; ad finem libri. Iidem de singulis agunt fuse: adeoque de omni poenalium iudiciorum argumento.

Iudiciorum enim potestatem a iurisdicendi potestate non distinguimus, cum de iuribus maiestatis sermo est. Neque veteres id faceresolebant. Licet alias non ignoremus, quomodo vel notiones vocabulorum, vel actus quidam distingui possint; sicut praesertim iuris civilis soriptores, ius dicere et

iudicare aliquando pro differentibus habent. (vid. Cl. Biccii Aurca sect. 5. th. 88. lit. aa.) cum autem, hoc quidem loco, de ipsa tantum potestate dicendi iuris, quatenus scilicet summae potestatis pars est, agendum sit: si quis tamen totam materiam velit partiri, ad haec potissimum capita respiciendum fuerit. 1. enim occurrunt essentialia iurisdictionis et iudiciorum; de quibus hactenus actum est. 2. Ea, quae ad processum, ut loquuntur, et formulam ac sollennitates iudiciorum spectant: ubi praesertim ambages fori, et advocatorum artes, praemiaque, cum sunilibus in disquisitionem veniunt. e. g. refer huc duas orationes senatorias apud Tacitum 11. A. 6. et 7. Querelam et consultationem de labe fori apud Barclai. in Argenide lib. 3. Bodin. de rep. lib. 6. cap. ult. 3. Historia iudiciorum, rei totius praxin, et varietatem, debet ostendere. e. g. de iure Areopagitico Ioh. Meursius in Areopago; de iudiciis Atheniensium, Car. Sigonius: Historiam fori Romani Polletus scripsit. Ita pleraque, quae de iurisdictione tum Imperii Germanici universe sumpti; tum singulorum ordinum, disputantur, explicatione historica nituntur, et receptis moribus. sicut videre est apud Reinkingium lib. 2. class. 2. cap. 17. per tot. Adde de Camera Imperiali, de iudicio Rothvvilensi, de Aulico Imper aroris iudicio, Austregis, Limm. I. P. lib. 2. a cap. 2. per seq. Sinolt. Schutz. I. P. vol. 2. disp. 2. et seq. Ex illis autem, quae de potestate et officio ius dicentium seu iudicum traduntur, sponte postea emergunt, ut in aliis quoque materiis fieri amat, quae de virtute et

prudentia iuris dicendi seu iudiciaria, passim habentur. Aristoteles in Ethicis (adde explicationis causa Hornei. in Eth.) hunc locum persecutus est. Exstat et Philonis elegans de Iudice libellus, quamquam mutilus: ex iunioribus, Eycii Puteani. Adde Stobaei Eclog. serm. 155. et 156 Ex fabulari historia Aeacus huc pertinet, et Radamantus. Oratorum autem, qui forenses orationes scripsere, maximus hic usus est: illi enim subinde iudicem suae prudentiae, aequitatis, iustitiae; humanitatis et aliarum virtutum admonent. Ex omnibus nominabimus Ciceronis orationes forenses, Senecae declamationes; et Quintiliani; Demosthenem, Aesihinem, Lysiam.

CAP. VI. De Iure Magistratuum Constituendorum.

[Note: Ius magistratuum constituendorum quid sit?] IN materia de iure dicundo, facile intellectum est, multis iurisdictionem iure magistratus competere: ac plerosque iudices, quos constituit summa potestas, esse magistratus. Hinc ex parte iam constat, Ius magist ratuum credandorum, mut andorum, abrogandorun (ut statim complectar) esse inter iura maiest at is. Ius, inquam, magistr atuum constituendorum et destituendorum ita est in maiestate, ut, quaecumque magistratibus datur potestas, ea maiestatis sit, a maiestate pendeat, ad eius

arbitrium quiescat, propria auctoritate sumi nequeat aut exerceri: Qua dere hauctenus recte Arnisaeus de I. M. lib. 2. cap. 4. §. 2. 10. et seqq. sed quod extremam provocationem et creationem magistratuum in unum cogit, in eo partem respexit, non totum. sunt enim et alii magistratus, praeter cos, qui iure dicundo occupantur. Magistratus, cum dicimus a maiestate constitui, intelligi omnes, i. e. maiores et minores, licet minores interdum a maioribus, aut a civibus constitui videantur; sicut et aliquando summa potestas sive maiestas, ordinibus, civibus, aut certo generi hominum tribuit Ius, creandi etiam maiores magistratus. sed ista ad modum constituendi pertinent; unde et Electionem nonnulli malunt dicere, quam constitutionem. Aliud itaque est: constituere suavi, sua auctoritate, sua potestate, adeoque proprie et independenter; aliud constituere (si hanc vocem placet retinere hic quoque) auctorit ate concessâ, opera vicariâ ac dem andatâ. Quamquam, ne id quidem semper tale est, quale videtur. saepe enim fophismate politico, imago tantum ac simulacrum electionis ac potestatis vicariae, non res ipsa conceditur; sicut de Principum Romanorum arte, et alii saepe ostendunt, et clare Tacitus 1. A. 15. Quae omnia qui non accurate distinxerit, ei philosophia huius loci numquam in expedito erit.

[Note: Vocabuli Magistratus. Homon.] Homonymia magistratuum non est obscura. Latinis veteribus magistratus semper sunt; ii quibus sub maiestate et a maiestate certa imperia sunt commissa. Iuniores,

praesertim Theologorum consuetudinem secuti, pro Imperantibus in universum sumunt, et vel maxime pro iis, qui maiestatem habent. Ita, de Magistratu Politico agentes, quidquid est Imperii in rep. et praesertim summum intelligunt. Nobis prior illa significatio tantum proposita est.

[Note: Aristotelis in bac materia, et Bodini tractatio.] Egit autem de magistratibus, si de ullo capite sui operis, valde accurate Aristoteles 4. polit. 15. Quem summatim interpretatur Cellarius polit. II, 9. Illud notandum est, pleramque Aristotelis tractationem ad liberas Resp. respicere, earumque fere consuetudinem explicare. e recentioribus, multum diligentiae adhibuit huic argumento Bodinus, quando lib. 3. c. 1. agit de Senatu; cap. 2. de Officialibus et Curatoribus: quatuor autem sequentibus capitibus de magistratibus, eorumque iure, ordine, officiis. Quae tamen legenda sunt non sine cautione, de qua saepius dictum.

Aristoteles ita partitur, ut 1. post definitionem 2. agat, de speciebus et numero magistratuum. 3. de tempore magistratus gerendi. 4. de subiectis magistratuum, seu ex quibus legendi sint magistratus. 5. de causa efficiente, seu a quibus constituantur magistratus. 6. de modo creandi seu constituendi magistratus. E quibus tria posteriora membra una voce complectitur, kata/stas1in tw=n a)rxw=n seu constitutionem magistratuum appellans.

[Note: Ad definitionem annotatio.] Quando definitione comprehendit ius `deliberandi de quibusdam, iudicandi, et maxime imperandi; satis apparet, non recte agere eos,

qui Senatum et Consiliarios ubique a magistratu separant. Res enim ipsa docet, et Senatum, et Consiliarios, aliquando magistratus esse: aliquando non esse. Neque accurate videntur distinguere, qui ita distinguunt: Senator de omnibus reip. negotiis et semper deliberat; magistr atus de nonnullis, et aliquando. saepe enim Senatus, eo ipso, quod Senatus est, iura magistratus habet, seu iure magistratus et deliberat et imperat. De cetero definitionem Aristotelicam satis commodo explicat, et diligenter vindicat Piccartus, in comment. ad l. c.

Interim accurate in eo fecit Philosophus, quod a magistratibus proprie dictis, ceteros, praefectos, curatores, ministros (e)kista/ tas2, e)pimelita\s2, u(phre/tas2) discernit. quamquam neque in Graeca, neque in aliis linguis, cavillatione verborum utendum est: quae saepe permutantur. Plane est eximium illud: Curationum (e)pimeleiw=n) alias esse civiles; alias, oeconomicas; alias administras, u(phretika\s2, quasi diceret ministeriales. In quae genera, tribui posse, quidquid est officiorum, ac ministeriorum in civitate, non est dubium. Itaque non deesiet occasio, hic agendi, de ceteris illis praefecturis, curationibus, ac variis ministeriis, praeter magistratus. Non tantum de iis, quae nominatim exprimit Philosophus (e. g. de Sacerdotibus, de Legatis, de Consiliariis, de annonae praefectis etc.) sed de omni illa varietate, quae in historiis et rebusp. occurrit. Nos praecipua officiorum in alium

locum reservantes, nunc veluti farraginem huius materiae, exemplo praesertim Romani Imperii suppeditamus, commendatis insequentibus libris. Egerunt enim de officiis et ministeriis variis, Iul. Caesar Bulengerus, in vasto opere de Imperio et Imperatore Romano. Pancirollius in Notitiam Imperii. Iac. Gutherius de officiis Domus Augustae. Gretserus in Codinum. Henr. Valesius in Ammian. Marcellinum.

De tempore magistratus gerendi, vel perpetuo vel annuo, pleni eorum libri, qui quaestiones scripserunt, Iunii et aliorum Bodinus fuse (Dictum in ipsa exlicationc.) De iis qui ad magistratum idonei sunt, sive qui adhibendi, aut secus, itidem plana est facilisque explicatio. occurrit ibi quaestio, de hominibus novis, designat a in Notis ad Vellei. 2, 128. de arte circa dignos inveniendos vid. Machiavell. dissert. de rep. lib. 1. c. 48.

Ad modum, etiam iuxta morem antiquorum, Comitia pertinent, (De quibus hac occasione aliquid dictum.) debetque hic vapulare illa nundinatio et mercatura magistratuum, Gallis usitata. in quam erudite invehitur Bodinus de Rep. l. 5. c. 4.

De Speciebus Magistratuum, historia praesertim, sicut indicavimus, erudire potest. ut et de modo potestatis; ubi vide Machiu. disput. de rep. lib. 1. cap. 50.

(Dictum de histor. magistr. Rom.)

In primis omnia hic accommodanda sunt, ad formam reip. ac statum, quod praeclate ab

Aristotele monetur: qui hanc materiam non vult erudite intelligi tantummodo in qe/s1ei. sed vel maxime applicari prudenter in u(poqe/s1ei. Quo respexit etiam Thlosanus, cum lib. 4. polit. cap. 5. agit de magistratibus in Rep. vel Principatu, satis copiose.

Sicut autem satis animadverti potest, de magistratibus proprie hic agi: ita ceteros curatores, atque ut hodie vocant, officiales ministrosque civitatis hactenus non excludi decet, quod corum quoque constitutio et destitutio ad maiestatem pertinet; licet, quantum ad minores functiones, per alios saepe eligantur, atque reiciantur. Imo qui maiestatis habendae agendaeque periti sunt, vel maxime dant operam, ne in hoc genere praeter arbitrium suum aliquid fiat.

De Legatis seorsum, certum est notumque, proprie dictos Legatos neque mitti, nisi ab habentibus maiestatem; neque, nisi ad habentes maiestatem. Alii enim laxe et populariter, non ex merito id nominis gerunt. v. not. ad Vell. II, 7, 2 ac de iure quidem res clara est. Quantum autem consilii politici et prudentiae, in hac quaestione sit, ostenderunt Grorius I. B. II, 18. Albericus Gentilis; Carolus Paschalius; Kirchnerus; Fridericus de Marselaer. Grotius quidem etiam de toto legationum iure egit. De sanctimonia Legatorum aliquid annotavimus in Dissert. de Auspicio Regio cap. 2. §. 14.

(De his dictum, qui materiam de legationibus ad ius referunt.)

In primis autem profuerit, ipsas legatorum occupationes et tractationes nosse. Quo fine legendae sunt Legationes philippi Canaii, Literae Ossati, Legatio Rhaetica Paschalii, etc.

CAP. VII. De Iure Belli et Pacis.

[Note: Ius belli et pacis.] COnsequens est, ut agamus de Iure belli et pacis. quod et ipsum maiestati vel maxime competit.

[Note: ab homonymia liberatur.] Non autem hic nobis notant ista verba idem, quod apud Cicer. orat. pro Balbo. c. 6. et Grotium, qui sui operis titulum inde desumpsit: sed potestatem belli et pacis.

[Note: describitur.] Hoc sensu potestas belli suscipiendi gerendique, tum pacem faciendi seu paciscendi, non competit nisi maiestati sive maiestatem habentibus: qualemcumque interim speciem habeant, quae vel per commissionem, ut hodie loquuntur; vel per temperamentum; vel per simulacrum, in hoc genere administrantur.

Qua de re interim illi quoque non negligenter egerunt, qui ius belli et pacis illo altero sensu (quando id notat, quod in bellis gerendis finiendisque iuri consentit aut disconvenit) tractant. praesertim Grotius.

Coniunximus hic bellum et pacem. Quamvis alias distincte tractari ius belli, et ius pacis possit. Ita veteres fere. vid. Tac. 13. A. 49.

Annotabimus tamen seorsum alique de

[Note: Ius belli maicstati comptere probatur.] utroque. Ac in iure belli quidem seu armorum (armandiae dicunt barbari) duo sunt, quae tractationem huius materiae constituunt, si ostendatur; Cui competat hoc ius? et quid in se comprehendat?

De primo dictum est: neque probatio longe petenda. Quia enim maiestatis est non domi tantum pacem inter cives conservare, eoque prohibere iniurias, iudicare lites, omniaque turbamenta tranquillitatis civilis, sine qua civitas beata esse nequit, e medio tollere; sed etiam ab omni vi externa cives defendere: itaque satis apparet, neque iniurias demi aut vindicari aliquando posse, nisi bello adversum eos, qui nullum iudicem agnoscunt; neque pacem inviolatam perdurare, nisi bello interdum redimatur ac stabiliatur. Fluit ergo ex ipsis iuris naturae dictatis hae potestas, vim iniustam vi iusta depellendi, tegendi armis patriam, defendendi aras focosque. Neque iure divino superest dubitatio.

(Dictum hac occasione, de regiminis Theocratici bellis: ut de loco 1. Sam. 8. v. 5. et 6. et 20.)

Adde Gerhard. de Magistr. Polit. §. 368. et 369. et 394. ut loca scriptorum atque consensum huc accumulemus, non est necessarium in re passim obvia.

[Note: Ius belli quid in se comprehendat?] Comprehendit autem Ius belli, quidquid ad armatam reip. tutelam pertinet. e. g. Exercitum conscribere, delectum habere, arma comparare, in hostem movere, praedas

agere, confligere, atque illa, sine quibus militia geri non potest, stipendia constituere, poenas et praemia militibus tribuere, sive totam belli disciplianam regere, quaeque; alia hinc dependent. v. Tac. 6. 3. Custodia quoque armat a publica vel Principis, vel civitatis huc pertinet: in qua vim et speciem Imperii, Scriptores constituunt. Id ius maioribus ministris ac magistratibus permitti aliquando vides; sed tum precarium est. Iure belli comprehenditur etiam ius muniendi. Illustris locus est ap. Tacit. 5. H. 12. Torneamentorum quoque ius, quatenus virtuti militari exercitandae destinatum est, huc referunt. v. Limnaeus I. P. VI, 5.

[Note: Quaest. ad 1. membr. pertinentes: explicatio unde petenda.] Ad primum membrum pertinent variae quaestiones, vel generatim et communiter loquendo, vel seorsum de hac aut illa civitate. Ita e. g. communiter disputatur, an magistratibus liceat arma expedire, aut subditis? vel contra vim externam, vel contra eos, qui summam potestatem in civitate habent, sed ea abuti videntur?

(Res, post Gerhardum, qui ante omnes consulendus est, diligenter tractata Grotio de I. B. I, 3, 4. et 5. lt. 1, 4. per tot.)

Seorsum autem apud Iuris Publici Scriptores inquiritur, quid de Iure belli competat Imperatori? quid Principibus et Ordinibus Imperii seu coniunctim seu singulis? item, an contra ipsum Imperatorem?

[Note: It. in 2. Inembro.] In secundo membro, eadem quaestionum distinctio locum habet; simulque observandum venit, ne quaestio iuris cum quaestione

consilii confundatur. videantur Limnaeus de I. P. 4, 8. Schutz. vol. 2. Colleg. I. P. disp. 10. Reinking. de reg. S. et Eccl. 2, 3, 1.

[Note: Quid alias huc conducatur.] Quae ab alis huc conducuntur, tum de iustis iniustisue aut dubiis belli causis, tum de modo et tota ratione bellandi, effectuque armorum et militiae: de iis sciendum est, quod proprie ad alium locum pertineant, si velimus partite hoc argumentum exsequi. Atque de illo quidem capite (quod propius huc spectat) satis diligenter Grotius egit: de hoc Lipsii (pol. lib. 5.) egregia designatio est, quam diffundere conatii sunt Chokier in thes Polit. et Gabr. Naudaeus in Synt agmate de studio militari; cum Scriptoribus rei militaris alibi nominandis.

[Note: De Iure pacis seorsum quaedam annotantur.] Ius pacis faciendae penes eosdem esse, penes quos ius belli est, ex superioribus pater. Qui nomine pacis, etiam inducias comprehendunt, populariter agunt. Accurate enim loquendo, illae ad statum belli pertinent, notante Grotio de I. B. III, 21, 1. et seqq. Annotavimus aliqua de pace, annot at. V. ad cap. 10. lib. 1. Iac. add. Dissert. de Amnestia. Schutz. Colleg. I. P. vol. 2. disp. 12. Quiexempla quaerunt specialia, in quaestione iuris legant, quae de pace religionis et novissima Osnabrugensi, multis opusculis disputata sunt. Quaestio consilii, ab auctoribus militaribus partim tractatur; partim ad alium Politicae institutionis locum pertinet, ubi de cura et studio Pacis disseritur. Quo etiam retuleris eius generis scripturam, quâ Frid. de Marselaer

utitur, quando in Legato suo ostendit: Quibus rationibus Pax, quibus item Bellum suaderi soleat?

CAP. VIII. De Iure Foederum faciendorum.

[Note: Ius Foederum unde peti debeat ostenditur.] IUs Foederum faciendorum Arnisaeus partem facit iuris belli. Sed quia aliis quoque nominibus foedera ineuntur, seorsum quoque tractari potest.

[Note: Superest de natura conventionis et pactionis.] Bene de hac materia meritus est Grotius de I. B. II, 15. cum 1. tractar discrimen inter foedus et sponsionem (sine quo non recte intelligi potest, quomodo Ius Foederum Maiestati competat) 2. Foederum divisiones exsequitur. 3. de Foederibus cum profanis gentibus disputat. [Cui disputationi adde, quae contra foedera Gallorum cum Turcis, Patricius Armacanus in Marte Gallico: et pro iisdem Auctor Vindiciarum Martis Gallici, disceptaverunt: et si tanti est, annot. nostr. in c. 2. lib. 2. Hist. Tac.] 4. de conservandis foederibus, sive de eorum duratione et cessatione agit. Quibus 5. adde, quae capite sequenti, de interpret atione Foederum habentur. De sponsionibus: 1. ad quid teneatur sponsor. 2. an sponsio obliget summam potestatem ex notitia, et silentio.

Disputatio de Foederibus bellicis, faciendis aut non faciendis, quaestionem a)diafori/as2 seu ut vulgo appellant, Neutralit at is involuit, tractatam a Iunioribus saepe, praesertim

pececuliari opusculo a Neumeiero, quod seorsum editum, et actis publicis Lundorpianis insertum est. Add. diss. nostram, cui titul. fecimus: Quies in turbis.

Scripsit alias praecipue de hac materia Waremundus ab Ehrenberg. Scriptores Iuris Publici saepe et a nobis hactenus nominatim laudati, suo more de Foederibus Imperii, et Imperatoris Romani Universalbibus quae vocant, tum de Particularibus, Statuum inter se aut cum exteris, praesertim de Foedere Smalcaldico fuse disputant.

(Dictum aliquid hac occasione. de Instrum. Pacis definitione, circa hanc quaestionem.)

Observationes quasdam et exempla quaedam, ablibi attulimus atque consideravimus. Posset, qui exerceri cupit, ex Iul. Caes. lib. 1. de Bello Ciu. c. 34. et seqq. instituere deliberationem ex parte Massiliensium, Caesaris ne, an Pompeii, an neutrius partes essent sequendae?

CAP. IX. De Dominio Eminente.

[Note: Dominium Eminens.] QUi inter iura Maiestatis minora referunt, Dominium Eminens, et Vectigalium Tributorumque ius, quin vulgariter loquantur, resque maximas, et in quibus singularis splendor maiestatis fulget, minores parum apte appellitent, nemini potest esse dubium. Itaaqe iam supra indicavimus, quod causam non videmus, magnifice de illa distinctione sentiendi.

De Eminenti Dominio pauca annotabimus, quae multis expediendis poterunt inseruire.

I. Frustra a Feldeno, et aliis, de nomine Dominii controversiam moveri, pro quo volunt Imperium substituere. Ita enim etiam Theologi, ICti et Poltici in hac materia passim loquuntur.

II. Definitione Dominii Eminentis recte constitutâ, facileiudicari, quid de variis quaestionibus, vel sequestrandis, vel explicandis fieri oporteat. Optime et clarissime Grotius delcribit de I. B. I, 1, 6, et explicat II, 14, 7. addatur Bodinus de rep. I, 9. n. 103. et quae nos ad loc. Grot. cit. I, 1, 6. annotavimus.

III. Disputationem de bonis regni alienandis, aut imminuendis, confusius hic tractari; quae expediri facile poterat, si de modo habendi regnum, adeoque de formula Imperii constet: et subiectum exsistentiae maiestatis satis cognitum sit. Rursum praeclare fundamenta huius loci constituit Grotius de I. B. II, 6. et III, 10, 5.

(Videndi Theologi, Gerhardus in l. de Magistr. Polit. et Commentatores ad 1. Reg. 21. de Vinea Nabothi.)

IV. Vix accurate in hac quaestione distinguuntur, quae ad materiam de vectigalibus et tributis pertinent, et quae ad Eminens Dominium proprie spectant. Hinc intricari quodam~odo necesse plerumque tractationem.

Cuius rei exemplum licet etiam videre in Arnis. cap. 1. lib. 3. de iure Maiestatis.

V. Ex necessitatis allegatione, propterea interdum difficilius se nonnulli expediunt, quia in ratiocinando necessitatis articulo, adeoque definiendo necessitatis casu, non ita pronum est, pronuntiare.

Habuerunt nobile talis disputationis exemplum consultationes Osnabrugenses, de Alsatia Gallis concedenda, ita de satisfactione Suedica.

(Dictum aliquid de momentis huius quaestionis.)

CAP. X. De Tributis et Vectigalibus.

MAteria de Vectigalibus, et Tributis (ut [Note: Materiae de Tributis et Vectigalibus partitro.] veteres loquuntur) sive de collectis et contributionibus (ut hodie amant loqui) itidem in Iuribus Maiestatis tractatur; potestque illis fere capitibus includi: 1. Quomodo hoc ius, et quo nomine competat Maiestati, sive Maiestatem habentibus. 2. Quid in se comprehendat. 3. Ad quas personas et ad quas res porrigi debeat auf possit. 4. Modus sive Quantum, unde definiri debeat. 5. Administratio in exigendo qualis esse debeat, 6. Administratio in dispensando, quae iure requiratur, aut consilio commendetur. 7. Quae s1ofi/s1mata seu arcana in hoc argumentum concurrant. 8. Quae totius aerarii, in rep. oeconomia. Non opus erat de singulis aliquid dicere, cum praesertim haec materia multis magnisque voluminibus tractata sit, quae in omnium manu versantur. Quis enim non

vidit Obrechti secreta Politica, Hermannum Latherum de Censu, Klockium de contributionibus, Fausti Aerarium, etc? ne de Politicorum Systematum et Iuris Publici Scriptoribus aliquid dicam.

[Note: Ad singula membra annotatio.] 1. Competit hoc ius maiestati, ob erogationes nomine publico faciendas. In omni enim reip. forma, pecunia publica conficiatur necesse est, inquit Maecenas apud Dionem lib. 52. Exempli loco ibi ponitur defensio reip. sive armorum necessitas: sicut etiam apud Tacit. 4. H. 14, 2. Accedunt stipendia ipsis imperantibus debita. Mensura horum omnium est ex necessitatibus reip. petenda: sed extendit eam summa prudentiae ratio etiam ad largitiones. vid. Tac. 13. A. 50. et 51. adde Schutz. Colleg. I. P. vol. 2. disp. 11. th. 1. ubi etiam dde iure divino.

2. Quid in se comprehendat hoc ius, vid. apud Arnis. de I. M. lib. 3. c. 7. § 1. 4. 8. Bodin. de rep. 6, 2. vectigalia, tributa, exactiones, veteribus dicuntur: suntque vel ordinaria, vel extraordinaria: vel ad aerarium totius reip. vel ad fiscum Principis spectantia. Operaerusticae, et quae sunt eius generis, ad affinia potius pertinent.

3. In hoc membro duo praecipue in considerationem veniunt 1. de exemptione et privilegiis clericorum aliarumque personarum. de illis egit Arnisaeus de exemptione Cler. cap. 4. de ceterorum immunitatibus, scriptores I. P. passim. Althus. polit. c. 15. 2. de obiecto quaeri praesertim solet, quibus ex rebus tributa exigi

debeant aut possint. ubi vid. quae notavimus ad Herodian. 2, 4.

4. Iterum vid. notata ad Herodian.

5. De hoc Lips. vid. 4. polit. 11, 76 et seqq.

6. Iterum Lipsium vid. 4. polit. 11, 93. et seqq.

7. Pertinet huc aerarium sanctius apud Liu. 27, 10. et Iul. Caesar. bell. Civil. 1, 14. subsidia regni apud Tac. 12. A. 7. Instar omnium exemblorum possunt esse s1ofi/s1mata Henrici VII. Angliae Regis apud Baconum. Arcana tyrannica, eo spectant, ut expilati subiecti im belles fiant.

8. De oeconomia aerarii Obrechtus consulendus. et exempla variorum regnorum.

CAP. XI. De Iure Monetae etc.

[Note: Quae praeterea a nonnullis iura maiestatis ponantur.] AD iura maiestatis referri multa alia solent. De quibus suffecerit, quae sequuntur annotâsse.

Et quomoso quidem Ius monetae, proprie ad ius nomotheticum referri debeat, in lectionibus Politicis aliis, satis dictum est: Laudatis etiam scriptoribus, quibus omnino addatur Goldasti Catholicon rei numariae.

Idem sentiendum de Mensuris et Ponderibus, de Nundinis, de Lingua. Quae omnia legibus determinantur. itaque veteres peculiaria iura maiestatis non numerarûnt. Quantum attinet ad ius viarum, fluminum, portuum, met allorum, bonorum derelictorum, thesauri,

venationis, haec omnia ad stipendia imperantium et reditus publicos pertinent, et partim ad rem tributariam, partim ad legis lationem et conventiones reip. referuntur. videndus omnino Grotius de I. B. II, 8, 5, et 6, et 7. Arnisaeus de I. M. III, 4, et 5.

CAP. XII. De Iudiciis Maiestatis.

[Note: De Iudiciis Maiestatis.] POstquam ergo naturam Maiestatis et partes consideravimus, reliquum est, ut de Lege et crimine Maiestatis, aliqua subiciantur.

Quamquam id iam alibi a nobis factum est, in lectionibus Polticis. Petitis ergo inde, quae annotata sunt, supplementi loco, sequentia ponimus.

1. Iuverit nobiles historias iudiciorum maiestatis particulatim considerare. Quod in historia Philotae alibi fecimus.

2. Inquiri utiliter potest: utrum de maiestatis crimine melius accusati, an defensi sint, quorum causae ponuntur apud Sen. in controu. lib. 4. contr. 25. It. 5. 33. et 34.

3. Quamquam in causis maiestatis, plerique omnes consiliarii et adiutores Principum, tutuissimum regno publice, sibi priutim existimant, districtius philosophari: non debent tamen oblivisci, cautionibus, quam acrioribus iudiciis aliquando plus consuli utilitati regnorum. sicut in exemplo

suppliciorum Hornani et Egmontii Comit. ex historia Belgica demonstrari solet.

4. Praecipuu, momentum est, in ipsius Principis prudentia et moderatione, si resptalem nacta sit. Ille enim semper cavebit, ne suae personae magis, quam salutis publicae rationem videatur habere. Licet enim in monarchia, vere sic dictâ, verissime dicatur salus publica in Principis salute contineri, non tamen desinit in Principe omnis respectus personalis, ut sic dicam. Unde prudentissimi Principes Augustus, Tiberius, alii frequenter distinxerunt, quid in remp. quid in se commissum, dici deberet.

5. Quomodo in monarchiis, quomodo in Aristocratiis, itemque Democratiis tractari soleant haec iudicia, breviter expositum est in ipsa lectione.

6. De loco coniecturae, de loco definitionis, itemque de culpa silentii, alibi actum est.

LIBER III.

CAP. I. De Formis Rerum publicarum.

[Note: De Formis Rerump. hoc libro agendum.] POstquam de Maiestate et eius iuribus actum est, consequitur, ut de Rerump. formis agatur: universe primo, deinde singillatim. Cui tractationi hic liber destinabitur.

Non repetemus nunc ea, quae de Formis Rerump. egimus ad locum poluqru/llhton Tacit. 4. A. 33, 1. in Notitia Reip.

[Note: quas Aristoreles memorat ac definit.] Aristoteles de hac materia incipit agere lib. 3. Pol. c. 6. et 7. Illo dividit formasreip. (cuius definitionem lib. 1. attulimus) in rectas et declinantes: hoc utriusque generis numerum et definitiones ponit.

[Note: Rectae unde aestimentur.] Quando de rectis tractatur, prolixe commendari solet boni publici cura, non nisi virtutis auspicio obtinendi (v. Arnis. relect. polit. lib. 2. cap. sect. 3. et Lips. 2. pol. c. 6. et seqq.) Distin. rect. et optima.

[Note: Divisio formarum unde petenda.] In distinctione formarum, multa scholastice disputantur, unde petenda sit divisio rerump. Licet enim, de summa potestate ambigi nequeat, quod penes eam sit radix quaerenda divisionis: quomodo id fieri tamen debeat, non ita in aperto est. Late Arnis. relect. polit. lib. 2. c. 1. sect. 4.

[Note: Numero senario adicienda septima species mixtae formae:] De numero trium formarum rectarum, quibus totidem declinantes et parekbatikai\ opponuntur, satis inter veteres ac iuniores convenit, quamquam vocabulis alii aliter interdum utantur.

De sola quae ex simplicibus formis componitur, et mixta appellatur, disputatio est: An talis formadetur? Erudite et fuse de hoc argumento Arnisaeus egit relect. polit. lib. 2. cap. 6. sect. 1. caute ramen legendus 1. quia argumenta a Physica mixtione desumpta ita tractavit, ut involuant potius hanc materiam quam expediant. 2. Quia in exemplis

historicis, aliquando penitioris cognitionis deliquium passus est. Illud bene factum ab eo, quod modum administrandi a forma accurate distinguendum in hac disputatione, monuit.

Pendet haec quaestio, a divisione maiestatis in partes subiectivas, de qua lib. 2. cap. 2. principio egimus; auctoresque laudavimus, cordatc et ad usum vitae accommodate in eo argumento versatos.

[Note: Praerogativa, cui debeatur formae.] Quaestio de praestantia, seu quae ex sormis rerump. optima, quibus observationibus et cautionibus expediri debeat, ad locum Taciti ante laudatum, satis ostendimus. Nunc illud tantum notamus, vix unquam hanc disputationem ad liquidum perduci; dum maximi etiam viri, amore et reverentiâ reip. in qua vivunt, alium ei Statum praeferre verentur.

(Dictum hac occasione de Ariftotele, Platone, Grotio.)

Add. Bodin. 6. de Rep. 4.

CAP. II. De Regno.

[Note: De regno disputatio in tricatur a multis] DE Regno agentibus, seu de Monarchia (quae vox latior est) praecipua difficultas occurrit in definiendis distinguendisque speciebus. Cetera facile explicantur. Causam [Note: Arist. lib. 3. pol. cap. 5. et 10. et seqq.] dubitandi disputandique Aristoteles dedit, cum Regnum unius im perium, ad utilitatem et facilitatem parentium directum; Tyrannidem, unius imperiu, ad utilitatem imperantis, describeret: species regni non satis

explicate traderet: et differentias regni ac tyrannidis subtilius, quam in usu vitae conducit, [Note: 2. de rep. 2. et 3.] constitueret. Hinc contra Aristotelem Bodino aliisque disputandi occasio nata: ceteris Philosophum defendentibus, sicut, ne [Note: Relect. polit. lib. 2. cap. 2. sect. 15.] de pluribus dicam, ex Arnisaeo patet.

In his ergo disputationibus, quin multa dicantur, quae rem parum expediunt, non dubitabit, qui cum iudicio legerit.

[Note: Distinctio regnorum planior.] Omnium optime et ad usum accommodatissime Tacitus distinxit 12. A. 11, 2. et 1. Hist. 16, 7. in Regnum civile et Regnum herile; quorum illud, ut in liberos; hoc ut in servos exercetur.

[Note: An herile regnum statim pro tyrannide habendum?] Quo posito, id tantum dubitatur. sitne omne Imperium herile Regnum, pro tyrannide et vitioso statu habendum, cum praesertim Aristoteles dicat, parekba/s1ewn proprium csse, siresp. non primario ad parentium bonum administretur. Contra quam sententiam (Althusio defensam confusaneo illo et fortikw=| disputandi genere, quo Reges omnes pro magistratibus habet c. 9. et 24.) H. Conring. de subiecto summae pot est at is, et Grotius de I. B. 1, 3, 8. notabiliter disputarunt. Cordata sunt verba Philippi Melanchthonis, in epitoma Phil. mor. p. 249. sciendum est, dissimiles esse formas regnorum; et alibi alios esse gradus libert atis. Approbat autem Deus omnes formas imperiorum rationi et naturae consent aneas. Videnda omnino eiusdem annot atio in 3. Polit. Aristot. p. 280. ubi quaestio movetur: quam regni speciem approbet Deus?

[Note: De feminis sceptri capacibus.] An etiam feminae sint capaces sceptri, in thesi otiose disputatur, et quotiens convitia in sexum adduntur, impie: in hypothesi, ex legibus et moribus gentium iudicatur: sicut apud Gallos Lex Salica est, de qua vid. Limn. I. P. II, 2, 24. et seqq.

(Male tamen sub Feminis afflictam esse Galliam, hac occasione dictum.)

[Note: De modis regni capiendi.] Modus capessendi Regnum, vel Electio, vel Successio. utra melior disputatur?

(Dictum de Lipsii tractatione 2. polit. 4. Barclai. Argen. bib. 1. Annot. ad 1. Histor. Tac. 15. pag. 33. et seqq. Arnis. relect. pelit. lib. 2. c. 2. sect. 4. etc.)

Sunt et alii modi, de quibus Augustinus Niphus de peritia regnandi lib. 1.

[Note: Electionis negotium.] In Electionis negotio pernoscendo, multum confert historia Comitiorum Germanicorum Electione Impp. Polonicorum, in Rege constituendo. Conclavia Pontisicum Romanorum.

[Note: successio.] In successione, pleraque quaestio in iure et lege succedendi versatur. notabiliter tractata Grotio de I. B. 2, 7.

[Note: Virtus Regia.] De virtute Regia, et animo Regio ideo non opus est generaliter agere, quia virtutes ad imperandum idoneae et validae omnibus formis rerump. sunt communes. Nisi quod quiddam specialioris notae ex hacaut illa forma induunt. de qualibus characterismis historia prudenter scripta.

[Note: Prudentia Regia.] Prudentiae tamen Monarchicae regulas in conservando et firmando regno, in moderando administrandoque, partim tradidit Aristoteles lib. 5. pol. c. 11.

(De quo dictum.)

Partim alii, qui diviserunt, in rectas, obliquas; manifestas, occultas. Adeundus Forstnerus not. ad Tac. 12. A. P. 179. et seqq.

Dedimus alibi breviarium artium Monarchicarum: quae saepe tales sunt, ut bonis malisque Principibus in usu sint; saepe malo proposito, hono schemate usurpantur. Vid. si lubet, quae annotavimus etiam ad 1. A. 6. de arcanis domus etc.

CAP. III. De Tyrannide.

[Note: Tractatio de Tyrannide quibus membris absoluatur.] REgno opponitur Tyrannis seu Imperium unius, ad explendam animi libidinem per fas et nefas tendens:

Occurrunt hic 1. Tyrannidis notitia: 2. distinctio. 3. opera seu specimina. 4. remedia.

I.

[Note: Descriptio et notitia Tyrannidis.] Non esse semper fatile pronuntiare de Tyranno, experientia docet. Politici has observationes seu cautiones ponunt: primo, non esse statim tyrannum qui remp. segniter tractat: secundo, non quaevis vitia privata tyrannum arguere: tertio, non statim tyrannum esse qui tyr annica agat, sed qui tyrannice agat. sed ista quidem facile definiuntur: maxima hodie difficultas in iure Regnorum discernendo consistit, quale sit e. g. in Anglia, in Gallia.

(Dictum de nupero exemplo R. A. an tyrannidis merito accusetur. Salmas. def. Reg.

Ibi enim statim et de plano pronuntiant multi: Qui potest atis suae limites egreditur, tyrannus est. Atque licet maioris loco, hoc concedatur (quod tamen sine cautela non est faciendum) minoris probatio plerumque non minimas ambages habet; per quas fit, ut ad conclusionem cunctanter et aegre veniendum sit.

(Dictum de tyrannide Pontificia in tyrannis declarandis.)

Ut autem in ceteris omnibus, ita hic ambiguus vocabuli usus, quo nonnulli liberius, alii astrictius; aliqui proprie, quidam populariter utuntur, nemini debet imponere.

II.

[Note: Distinctio.] Distinctio, ut Tyrannorum alius usurpator potestatis alienae; alius vexator et oppressor reip. habeatur; alius denique titulo et exercitio tyrannidis infametur. Late Arnisaeus relect. polit. lib. 2. c. 3. sect. 6. Est et illa Ciceroni probata distinctio in Pisistr atismum et Phalarismum: unde et mixtum genus nascitur.

III.

[Note: Notae Tyrannidis seu flagitia tyrannidis.] Notae ac specimina tyrannidis recensentur ab Aristotele 5. pol. 11. quae diligenter explicat Piccartus et describunt plerique; inter eos Bartolus in tr. de tyrannide; ut incautius videatur agere Anti-Machiavellus praefatione lib. 3. quod ipsius Bartoli inventioni et auctoritati ista tribuit.

(Dictum de illo Auctore.)

Septalius quoque in libr. Ital. de ratione Status, pleraque explicavit.

(Dictum de hoc etiam scriptorc et Scripto.)

Addendus est Lipsius 6. Pol. 5. Tacitus inter praecipuos.

IV.

[Note: De remediis.] De remediis ardua quaestio, tractata Theologis, ICtis, Politicis. vid. Gerhardus de Magistr. Pclit. § 485. An Tyranno resistere, eiusque iugum vi armata subditi excutere possint? Guil. Barclai. contra Monarchomachos, ubi respondetur etiam argumentis Bruti, Rossaei et aliorum. Hortlederus tom. 2. lib. 2. de causis belli Germ. Bodinus 2. de rep. 5. Accurate Grotius de I. B. I, 4.

CAP. IV. De Aristocratia.

[Note: Aristocratia.] DE Aristocr atia, quae nunc sequitur, alibi egimus. Definitio eius ex Arist. 3. pol. 7. non tam repetitur, quam colligitur a Cellario. estque tota huius materiae tractatio nuspiam coniunctim apud Philosophum tradita, sed passim dispersa. vid. Arnis. relect. pol. lib. 2. cap. 4. sect. 1. et Conringius de gradibus oligarchiae, de formanda oligarchia et formata. In nomine non est argutandum. Qui Optimates semper volunt intelligi optimos virtute homines, non recordantur historias et tempora. Id sane intendit quaelibet civitas, ut optimus aut optimi quique praesint. sed in humanis magna est imperfectio, quâ prohibemur

optimum semper finem indipisci. Experientia docuit, plerumque genus in Aristocratiis spectari consuevisse. Cicero in Orat. pro sextio multa de Optimatibus disserit; sed ita, ut officium eorum et virtutem, non statum describat. Incautius tamen hac in re loquitur Bodinus 2. de rep. 6.

Exempla Aristocratiae, quae Bodinus ibi ponit, examine opus habent. Quod Imperium Germanicum Aristocratiam putat, refutatum est iam ab aliis. De Heluetiis quoque, quae disserit, non produnt notitiam interiorem illius status. Venetorum exemplum hodie est incomparabile. Aliter id tamen, quam sentiebat, descripsit Contarenus.

[Note: Ingenia Optimatium etc.] Ingenium huius Status, et Optimatium proposita, consilia, artes, al ibi exposuimus, adhibita praesertim Livii auctoritate, qui in hoc argumento est incomparabilis. Ceteris quos ibi laudavimus, adde Bonfadium.

CAP. V. De Oligarchia.

[Note: Oligarchia.] ILlis recte intellectis, facile erit iudicare de Oligarchia, quae plerumque Aristocratiae, ut rectae formae vitiosa opponitur; quando nimirum Pauci Remp. non ad civium, sed suam utilitatem administrant.

[Note: cum Aristocratia contenditur.] Sicut nimirum in Aristocratia Auctorit as praecipue sed civilis, quaeritur; ita in oligarchia eminentia inciulis spectatur. Ibi, virtus et

fama et egregiae artes, loco praesidii sunt: hic, potentia, et opes, et vis iniusta regnum obtinent: Ibi, legum et patrii moris, sancta auctoritas: hic, libido dominandi, cetera opprimit aut obscurat. Ibi, concordia magistratuum, pro muro est: hic, loco civilis concordiae, factio obtinet. Aristocratia, aliquando Tyrannidem corrigit: Oligarchia, tyrannide deterior, plerumque tyrannide, tamquam extremoremedio, rarius monarchia civili emendatur.

[Note: Eius declaratio unde petenda.] Si auctores et interpretes huius phil osophiae quaeris, primum eosdem dabo, qui in diss. Polit. de Aristocratia laudati sunt. deinde Sallust. praesertim in Catilina c. 20. Theophr asti char act. peri\ th=s2 o)litarxi/as2. Thucyd. Xenophont. historia Grae. Historiam bell. Civilium. Rom. apud Dionem, Appianum, Plut arc hum etc. ubi per multa tentamenta oligarchica, ad abruptam oligarchiae speciem i. e. triumuiratum Iul. Caesaris, pompeii, Crassi, et postea, Octavii, Antonii, Lepidi, perventum est. Arist. 4. pol. 5. et 6. 5. polit. 3. 6. 8. 6. pol. 6. Plato de Rep. 8.

CAP. VI De Democratia.

[Note: Democratia.] TErtia ex simplicibus formis est Democratia; cuius explicationem Aristoteles dispersit in plura capita lib. 3. et 4. Pol.

(Dictum de nomine Politiae et Democratiae.)

[Note: describitur.] Est ergo Politia seu Democratia, quando

multi i. e. populus, sive omnes indivisim Imperium habent, singillatim autem sumpti parentium vicem subeunt; et in reip. administratione communem utilitatem respiciunt.

[Note: defenditur.] Qui hanc formam rectis annumerari debere negant, infirmo utuntur argumento, de quo vide Prccart. ad 4. Polit. Aristotelis cap. 8. quamquam fatendum est, Aristotelem satis obscure illo loco egisse, causamque dubitandi aliis praebuisse, contra quam alii veterum fecerunt.

[Note: Ius maioris partis.] Ratio administrandi remp. Democraticam, nititur iure maioris partis. de quo egregie disputat Grotius Apologetico c. 8. It. I. B. II, 5, 17. et seqq.

(Dictum de disputationib, in hac materia oriri solitis.)

Huc ergo adhibentur Comitia.

(Commendata historia Rom. Comitiorum; per aetatum mutationumque variarum vices.)

[Note: Libertas.] Scopus est communis utilitas, sed per libertatem ac in libertate obtinenda. unde libertatis vocabulo ipsa Democratia laudatur. Consistit autem Libertas in aequando omnium iure.

[Note: Lex. Virtus et Prudentia Democratica.] Huic scopo obtinendo, prudentiam Democraticam, et virtutem Democraticam sive pupularitatem (non quae Principi inter artificia imonarchica commendatur, aed quae statui Democratico tractando est intenta) alibi commendavimus et explicavimus. utramque moderatur Lex, norma omnis regiminis Democratici.

[Note: Cautio in hoc argumento observanda.] Tenendum hic est 1. Male facere eos

(faciunt autem multi) qui democratias rectas a vitiosis non satis distinguunt; et, quae his conveniunt, illis quoque attribuunt. 2. adeoque, qui omnes indefinite Democratias damnant. 3. Cogitationibus quibusdam suis magis, quam experientiae attendunt. Haec enim ostendit, nullas hodie dari Democratias, quales illi fingunt, i. e. pure et mere pupulares absque ullo temperamento Aristocratico, aut mixtura. Atque hoc monuisse videtur iam suo tempore Aristoteles loco cit ato.

[Note: Proprie huc pertinet Isocratis )*areiopaghtiko\s2.] (Dictum, an fuerit unquam, aut esse possit talis Status, qui nihil nisi Democraticum habeat etiam in administranda rep.)

CAP. VII. De Ochlocratia.

[Note: Ochlocratia] POpuli regimen vitiosum, quod ad libidinem multitudinis, in qua utilieatem sui status ipsi constituunt, refertur, modo Democratia dicitur, modo Ochlocratia; quae vox interdum ita viurpatur, ut deteriorem populi partem praevalentem notet.

[Note: Summatim designatur.] Summa est; si multitudo affectu potius, et impetu animi, quam ratione ducitur; neque ad decus et commodum publicum respicit, sed suae libidini satis factum cupit; ex hac regula leges, et comitia moderatur: libertatem contentiose exercet, licenter, praefracte, superbe: inimica omni temperamento.

[Note: Demagogica Calliditas et Importunitas. Facta Democratica distinguuntur.] In tali multitudine plurimum possunt

Demagogi, quorum Callidit as et importunit as, prudentiae ac virtuti Democraticae, opponitur.

[Note: Facta Democratica distinguuntur.] Multa finnt, tum in Democratia recta, tum in vitiosa, quae eadem videntut. Qualia apud Aristotelemdiligenter distingui debent. Ita Reges quoque et tyranni multa faciunt eadem, sed non eodem modo aestimanda; cum diverso proposito, diversisque consilii rationibus gubernentur.

[Note: Exempla et Scriptores.] Ceterum de omnibus rebus Democraticis, in utramque partem, exemplum singulare est Athenarum civitas: et inter Scriptores earum rerum, Ihucydides ac Demosthenes praecellunt.

Dictum de Livio, Cicerone, aliis.)

[Note: Exitus Democratiae vitiosae.] Democratia vitiosa occasionem dat oligarchiae, quae iterum per monarchiam convertitur: sicut de illa a)nakuklw/s1ei rerump. Polybius lib. 6. disserit.

CAP: VIII. De Statu Imp. Rom. Germ.

[Note: Digressio de Statu Imperii Rom. Germ.] NOn intempestiunm fuerit, occasione eorum, quae deformis Rerump. disputata sunt, digredi ad exemplum Amperii Romano Germanici, et quâ formâ regiminis utatur, inquirere, sive potius ad ea, quae aliis inquisita sunt, non inutiliter aliquid annotare.

Praenotanda.

Ante omnia fatendum est quaestionem difficilem et pene periculosam esse 1. quia

quidquid de mixtis formis disputatur, operosius est et obscurius, 2. quia modus administrandi Statum, ab ipso Statu, ubi in rem praesentem ventum est, non ubique expedite dignoseitur. 3. Quia in has disputationes, auctoritates tantum intertrimenti invexertunt, ut rationibus le audeant opponere, sive illarum claritati, umbram interponere. 4. Quia, si usquam in iure publico, certe in hoc argumento, studia partium dominantur; et ex studiis, artificia, schemata, inventa disputantium. 5. periculum offensionis vix satis vitatur. 6. genius quoque saeculi in solido fluctuantis, metuitur.

Prima difficultas, quomodo expediti debeat; dictum est cap. 1. huius libri.

In 2. ut et in tota hac tractatione, requiritur non vulgaris, sed interior, et cum iudicio practico coniuncta, politices cognitio.

In 3. Auctorum dignitas reverenter tractanda, auctoritas veritati postferenda.

In 4. Multa et sollerti observatione opus est. studiisque partium opponetur non indecore, amor patriae, legumque fundamentalium. sed et voto obsequii aulici, religio conscientiae citra reprehensionem intercessrit.

5. Offensionis periculum, modestia tractationis, et cautelis philosophandi mitigabitur.

6. Genium saeculi, maiorum memoria, et superioris praesertim saeculi exempla, in solido locare poterunt.

Status Quaestionis

A nonnullis ita formatur, Qualis Imperii nostrisit Status, an simplex, hoc est Monarchicus, vel Aristocraticus, an mixtus ex utroque? Ita Limn. I. P. I, 10. et Arumaeus disc. de I. P. tom. 1. diss. 1. Alii ita quaerunt: An status Imperii Romani, adhuc hodie, sicut fuit olim, sit Monarchicus et Regius? It. An status Imperii Rom. hodierni sit pure Monarchicus? Ita Reinking. de reg. saec. et Eccl. lib. 1. class. 2. cap. 2. n. 1. et Witzendorfius: Bodinus ita fere tractat hanc quaestionem, ut inquirat: an Imp. nostrum sit Aristocraticum? 2. derep. 6.

)*epi/kris1is2.

Id in aperto esse putamus, quo simplicius constituatur quaestio, eo rectius explicationem processuram. Itaque, qui adiungunt comparationem antiquiorum temporum, obscurant rem, cum Reinkingio. Cuius assecla Witzendorfius fatendum habuit conclus. 1. Imperii Romani hodierni administrationem, non aestimandam esse, ex administratione Imperatorum priorum saeculoruim, sed ex constitutionibus et actionibus hodiernis. Et quando quidem in bene constituendo statu quaestionis, omnino temporis facienda est mentio: rursus obscuritarem parit, si hodiernum tempus indefinite nominemus; praecise enim constituendus est terminus a quo. De antiquis quippe Imperatoribus loqui, et de temporibus, ante Auream Bullam, partim absurdum est, partim alienum. Illud quoque apparet, membra

quaestionis esse facienda: An forma sive Status Imperii Romano-Germanici inde a temporibus Aur. Bullae sit, ac ex lege fundamentaeli esse debear simplex, adeoque vel Monarchicus sive Regius: vel Aristocraticus: tum, an sit Mixtus, adeoque praecise ex Monarchia et Aristocratia mixtus. sumptis vocabulis proprie et accurate, sine mixtura popularium locutionum.

Principia et Fundamenta tractationis.

[Note: Reinking. 1, 2. 2, 247.] De his omnino aliquid monendum est. Nescio enim, quid sibi velint, qui iactant, se hanc quaestionem decidere ex sacris literis, ex Iure Canonico, ex Iure Civili. 1. enim certum est in sacris literis nobis non explicari hanc quaestionem, in terminis, quos constituimus. Quaeque inde adferuntur, longe petita sunt, vocabulorumque homonymia, tamquam velo, in voluuntur. 2. De iure Canonico alias dictum est: et miror, si Augustanae Confessioni addictus Politicus, multum in eo reponat; cum praesertim pleraque, quae inde adferuntur, terminos quaestionis et temporis limites, quos circumposuimus, non ingrediantur. 3. Ius Iustinianeum, non potuit determinare Statum, suis temporibus posteriorem: multo minus praeiudicate potest A. B. et reliquis fundamentalibus postea constitutislegibus. Cumque haec sit ardua Iuris Publici quaestio, tenenda est regula plerisque probata, etiam Limnaeo tradita I. P. I, 3.

Ut ergo distincte noscatur, quomodo

incedendum, sciendum. 1. Maiorem propositionem semper hic ex Politicu desumendam. e.g. Fundamentale et indubium hic est axioma politicum: Formam Imperii accidentalem aestimandam ex subiecto exsistentiae maiestatis seu summae patestatis. hunc in modum: Ubicumque summae potestas seu Maiestas cum suis partibus sive iuribus est penes unum, ibi est Monarchia. Et invicem: Ubi summa potestas et iura summi Imperii non sunt penes unum, ibi non est Monarchia, proprie scilicet loquendo, quod hic oportet fieri. Iterum: Ubi iura maiestatis, partim sunt penes unum, partim penes plures, ibi est mixtus status, ac (deinde procedendo) mixtura ex Monarchia et Aristocraeria. In ipsa mixtura (quamquam forte non est semper consultum eo usque disputando descendere) si plura et potior aiura maiestatis sunt penes paucos, praevalet Aristocratia.

Quae omnia sumi debent praecise. e.g. 1. citra confusionem temperamenti et miturae. illud enim modum administrandi respicit; haec iura maiestatis seu Statum ipsum spectat. 2. citta confusionem vocabulorum. 3. citra confusionem principiorum in agendo; aliud enim est ex iure summae potestatis agere; aliud, delegata potestate uti. 4. citra confusionem mixtionis physicae, et eius, quae in moralibus locum habet. Id quod nimis Scholastice sit a nonnullis. Atque hic praesupponitur illa quaestio (de qua supra) an omnino detur mixta reip. forma aut dari possit?

II. Minor propositio desumitur ex Fundamentalibus Imperii Constitutionibus sive

Legibus i. e. Aurea Bulla, Capitulationibus Caesareis, Recessibus Imperii et Pragmaticis sanctionibus. In quibus, quidquid in dubium vocatum est, id postremis constitutionibus, praesertim etiam Instrumento Pacis, vel decisum est, vel declaratum. Quod si constanter hanc viam institerimus, non est, unde falli metuamus. Illi autem, quid aliud quam volunt falli, qui sub titulo consuetudinis et Praxeos, unum alterumue factum exoseulantur? Proponemus illis hominibus s1ke/mma politiko\n, et interrogabimus, an, et quando, et quomodo Praxis aliquid a formula fundamentalium Legum diversum, introduxerit? cumque nomoqes1i/an allegare non possint, priori contrariam aut adversam praescriptionem, ex silenrio probent necesse est. Id autem est tw=n a)dunatwn. adee quâvis occasione, iis, quae contra formulam Status minus legaliter coeperunt fieri, cordate, diserte; nonnumquam etiam vehementer, contradictum est.

Si quis haec attendat, facile eritei iudicare, quo iure hactenus Reinkingium et alios, Limnaeus oppognaverit; et quomodo se illi defenderint. In eo tamen non probari potest Limnaeus, quod studio disputandi, extra oleas processit, et illam distinctionem, inter Statum, [Note: Arist. 4. pol. 5 6. pol. 4.] et modum gubernandi Statum, verissimam, et veriori sententiae nihil minus quam obfuturam, reiecit lib. 1. de I. P. 10, 24. etiam in Addendis.

Argumenta Reinkingii considerantur.

Sed veniendum est in rem praesentem; ut considerentur quaedam, in utramque partem disputata. Et, quoniam Reinkingius inter eos, qui pure Monarchicum Statum hadie in Imperio obtinere statuunt, princeps numeratur; aliquid ad argumenta eius annotabimus.

I. Argument. (lib. 1. class. 2. cap. 2. §. 54.) Quicumque habet summam et legibus solutam potestatem, in cives et subditos, ille habet maiestatem seu iura maiestatis solus. Atqui Imp. Rom. habet talem potestatem: vi legis Regiae numquam revocatae, aut revocabilis. E.

Nihil dicemus de maiori propositione, ad quam alias pertinet distinctio inter privilegium Augustum, et potestatem a)u poxratorikhn, tractata Iac. Gothofredo in Ulpiane. Quia enim de L. Regia minor loquitur, miror tam secure dici: non potuisse eam revocari aut abrogari.

Recte enim vidit et monuit Limnaeus in prolegom. ad Capitul. Caesar. sect. 8. §. 7. et seqq. ante omnia probandum fuisse, an Lex Regia Romanorum apud Germanos, unquam in usu fuerit, aut recepta sit? Id quod numquam probari potest. Nugantur ergo, qui tam secure huic fundamento innituntur, quod numquam constitutum est, nec constitui potest. unde porro notandum, comparationem potius et similitudinem, quam historiam spectare cos, qui hodie Capitul. Caesaream, Legem

Regiam vocant, de qua Carpzovius tractatu peculiari: et quidem in illa ipsa comparatione, Lex Regia, non proprietate vocabuli, aut adaequata similitudine metienda est, sed locutione minus accuratâ. De abrogatione ergo legis Regiae, frustra hic quaeritur: atque etiam si quaeri posset, imperite tamen diceretur, non potuisse eam unquam sine scelere abrogati. id quod historiae et politices gnaris aliunde constat.

Id potius est agendum, ut videamus, quid Lex Regia Romanorum et Capitulationes Caesarum Germ. discrepent? Lex Regia Rom. Principi dabat absolutam et liberam potestatem pambas1ilikh\n, sicut tum ex Pomponii verbis, tum ex fragmentis ab Onuphrio. (Commentario in fast. temp. Vespas.) relatis, clarum est. Capitulatio Caesarum Germ. absolutae potestati contraria est. vid. Limn. prolegom. ad Capit. Caesar. fect. 8. §. 3. vi legis Regiae, rata erant, quaecumque Imperator agebat, sive, Lex Regia removebat omne impedimentum iuris et facti, quo Imperatoris actus potuisset in irritum cadere. At vero Capitulatio, ita adstringit Imperatorem, ut actus nullus sit, quo Capitulationis limites transgreditur. vid. Limn. prolegom. ad Capitul. Caes. sect. 10. §. 5. vi Legis Regiae Imp. Romanus erat anupeuqunos: Vi Capitulationis, Imperator rationem reddero tenetur. Imo de solio deponi posse, forte non satis caure (ut alibi ostendimus) disputatipse Reinking. lib. 1. class. 2. cap. 2. §. 189. Incaute igitur ad L. Regiam provocant: qui si obtinere

cupiunt, evertant Capitulationes Caesareas, necesse est. Id, quoniam directe nemo audert, indecorum est, obliquis attibus grassari. Qui autem putant, se posse Capitulationem, ad formam Legis Regiae interpretari, aut alteram cum altera stare posse, illos miro quodammodo sapere oportet. Confundent enim omnem philosophiam, et vocabula artis, non ex arte interpretabuntur. An Capitulatio vinciat maiestatem, quod hic quaeritur, insta patebit.

II. Argument. Reinking. inde petit, ex communi opinione, quia ab omnibus regibus et populis sidelibus et infidelibus pro Monarcha habeatur Caesar. Responder Limmaeus I. P. lib. 1. cap. 10. § 47. Nec simpliciter verum hoc esse, et testium externorum imperitiam, nihil praeiudicare veritati. Adde, quod hodie non ignotum est, quid exteri de Imp. Germaniei potestate sentiant, possentque huc veluti in locum communem, plurima eiusmodi iudicia congregari.

III Argumentum: Imperaetor summus est, quta nullius Imperio tenetur, quia cives universos et singulos coercere potest, quia ei omnes tenentur rationem reddere. Primum membrum obscure ponitur. vel enim de parte vel de toto sermo est. sic in mixto reip. statu, qui partem maiestatis seu quaedam iura maiestatis habet, nullius Imperio tenetur, quantum ad illam partem. Non tamen simpliciter Summus, aut Monarcha dici potest, Deinde, si ab Imperatore ad Imperium appellari potest (quod

prolixe probat Limm. I. P. II, 9, 107. et seqq.) non potest dici, quod nullius Imperio teneatur. Secundum membrum argumenti, itidem obseurum est. vel enim suo nomine universos et singulos coercere potest Imperator, vel Imperii nomine; vel in omnibus, vel in quibusdam; vel ex pacto, vel simpliciter. Quae nisi explicentur, parum firma erit conclusio, Ad tertium membrum respondet Limnaeus I. P. II, 10, 49.

IV Argumentum: Qui omnibus et singulis, ex plenitudine potestatis imperat, ille verus est Monarcha. Minor ex Recessibus Imp. probatur. Respond. quantum attinet ad vocabulum, plenitudo potestatis, vid. quae Limnaeus ex Vasquio notat Prolegom. ad Capitul. Caes. sect. 8. §. 6. Deinde nota, textus ex Recessibus Imp. citatos a Reinking. determinare porestatis huius subiectum et fontem; Imperium Imperatori coniungendo, et propter Imperium Imperatori potestatem tribuendo, sive nomine Imperii. Tertio nec absolute dici potest, omnibus et singulis i.e. universo Imperio et omnibus eius civibus, ubique et semper, et per omnia imperare Imepratorem. si enim hoc ita se haberet, ad Imperium non posset appellari, nec Imperio teneretur rationem reddere, nec Ordinum Imperii consensu opus haberetin praecipuis negotiis.

U Argumentum. Quia Imperator est Ordinum Imperii et Procerum Clementissimus Dominus ad hoc latis respondit Limnaeus. Probatio ex Euangelista petitur crude, neque erudite,

Cum nec concludere ita liceat, et verbo Clementiae aut euerges1ias2, nulla potestas imperantis, sed virtus imperantium notetur.

VI Argumentum. Quia Caesariomnes et singuli, oboedientiam et subiectionem, tamquam Domino et summo Magistratui, debent, subiectissimosque se vocant. Resp. vel hoc de eo accipiendum est, quod debetur Imperatori, nomine Imperii: non simpliciter, sed in quantum Imperium, aliqua suo nomine per Imperatorem, vult expediri. vel omnes et singuli ambigue iterum usurpantur. si enim hoc verbo exandias omnes Imperii proceres collective, falsum est. Fuisset autem ad constituendam vetam Monarchiam omnino necessarium.

VII Argumentum. Quia omnes Principes et Status Praestant Imperatori homagium, non tantum fidelitatis, sed etiam subiectionis. Bene responsum est a Limnaeo I. P. I, 10. f. Notentur verba formulae ab ipso Reinkingio probata.

VIII. Quomodo a VII. satis distinguatut, vix intelligi potest. Rursus enim de subiectione, quam Status Caesari debent, agitur. Neque nova responsione opus habet.

Sicut autem in his valde consuse, et imbelli manu agit Reinkingius, ita non magis valide responder ad argumenta melioris sententiae.

E. G. Quando Limnaeus l. c. Arnisaeus Relect. Polit. lib. 2. cap. 6. sect. 5. et alii dicunt: Ferendarum in Imperio LL. potestas, non est penes Imperatorem, sed penes Ordines; stcut Constitutiones

Imperii et praxis Comitiorum monstrant: Respondet Reinking. (II, 2, 109) non pertinere ad essentiam Maiestatis, leges concernentes universum statum reip. pro lubitu ferre. si accurate agendum esset, nescio, quid sibi velit, illud, pro lubitu. si enim to\ a)utezzou/s1ion explicat, bene. sed clarius potuisset fieri: neque enim caeca lubido in legislatore, sed prudens ratio, seu nixa ratione potestas, praesumitur. Illa potestas cur non est de essentia Maiestatis? Ecce, Leges ferre est Ius maiestatis, contestatissima veteris ac iunioris philosophiae veritate. Iura maiestatis, quin essentiales maiestatis partes sint (quamquam alii potentiales vocant) sive essentiam maiestatis constituant; non potest negari. Nam, quae de exemplis eorum Principum adferuntur, qui in legibus ferendis consilia aliorum adhibuerunt, ut inde conficiatur, leges in Imperio Rom. consilio et consensu Procerum ferri, qua re non absorbeatur maiestas: tantisper a)pros1dio/nus1a sunt, donec ostendatur, Status Imperii in ferendis II. se tantum habere, ut consiliarios et Senatum. pridem alii ostenderunt, inique eos ad hunc modum comparari: itemque Status esse auctores legum, una cum Imperatore, ad Status pertinere etiam abtogationem legum. (vid. Arnis. Relect. pol. 2, 6, 5, 82, et 84. It. 75. et 78.) confer in ipso Reinking. 2, 2, 5, 36. et 37. Illud quoque non satis ad scopum facit, quando Reinking. dicit, non absorberi maiestatem, consensu et suffragio statuum probatam. 1. enim non de tota maiestate hic sermo est, sed de hoc inre maiestatis. 2. etiamsi

de consensu hic loqui liceret, non confundendus erat consensus libere requisitus, cum eo, qui necessario requiritur, et sine quo legislator nihil potest agere. Quod ex iure convocationis Comitiorum (de quo tamen abunde responsum alias est) et ex iure proponendi Caesaeri reservato, infertur immorum in Imperio praedominantis Monarchiae fundamentum (ex Bertramo de Comitiis membr. 5. §. 65.) nulla philosophia politica nititur, et facile refutari potest exemplis in contrarium valentibus. Iam quod dicitur, leges in Comitiis, non Statuum, sed Imperatoris solius auctoritate, promulgari et sanciri, indeque praecipuum robur et auctoritatem legibus conciliari, satis infirmatur per ea, quae tradit Betraemus de Comit. membr. 5. §. 74. Quod de Fiscaeli Caesareo additum est, quale sit, per se apparet.

Quando Limnaeus et alii, melioris sententiae fautotes, dicunt, Ius belli non esse penes Caesarem, sed penes Ordines Imperii: Resp. Reinking. 1. petendo principium nimis manifesto. negando penes Ordines esse illam potestatem, quia ius belli, maiestati soli competat, adeoque Caesari relictum sit, quae retulisse. est refutasse.

(Dictum hac occasione, de Gailio frustra citato.) 2. iterum Ordines tantum Consiliarios facit, et Parlamentis Galliae et Angliae comparat. quod qui concoquere potest, valde firmo stomacho indiget. An ridiculum insuper est, quod de Regno Polonico addit? certe ita proditur aperte causa, quam tuendam suscepetat. Witeendorsius et alii praeclare se

expediunt, ad Legem Regiam antiquorum Imperatorum provocantes. De qua re ante dictum est.

Atque ita fere, in ceteris Iuribus maiestatis, illi procedunt. Quid attinet enim, per singula ite? Illud hic notari velim, non carere artisicio propositum Reinkingii; cum Bodinum praecipue sibi refutandum sumit, verbosoque discursu se diffundit citra necessitatem; Bodinus enim rerum Imperii imperitus, miscnit aliena, etiam falsa. Quibus reiectis, nondum vicit, qui hoc agit. Alia enim sunt, quae fortius expediri debebant.

Iam, quando de mixto Statu agitur, tum vero Witzendorfius (conclus. 3.) ma/la fortikw=s2: 1. Mixtionem ad administrationem Imperii, non ad Statum referendam. 2. veram mixtionem adapparenti distinguendam. 3. veram mixtionem ita definiri, quâ tres Rerump. formae ita permiscentur, ut incertum relinquatur, quo nomine resp. illa denominari debeat. Atqui talem non dari.

(Dictum de his qualia sint.)

His observatis nihil poterit obseurum esse in hac quaestione: Praecipue autem huc referri debet, quaestio de Imperatoris potestate, e.g. apud Limn. I. P. II, 9. itemque de potentia, libertate, et Iuribus Statuum Imperii 4, 8.

Erudite et diligenter, in hac quaestione versatus est Lampadius in Rep. Romano Germ. cuius praesertim ad monitio part. 3. cap. 14. §. 27. et 28. notari debet.

LIBER IV.

CAPUT I. De Causis conservantibus et destruentibus Resp. in genere.

[Note: De causis conservantibus et destruentibus Resp. nunc agendum.] VIdimus quae civitatem constituant, tum in iis, quae faciunt ut sit civitas; tum in iis, quae faciunt ut talis sit, id est, tali formâ. Non alienum nunc erit de iis rebus agere, quibus civitas vel conservatur, firmatur, augetur; vel infitmatur, diminuitur, destruitur.

[Note: Partitio materiae.] Aristoteles initio 5. Polit. ita partiutur hanc materiam: agendum ex quibus rebus et quot et qualibus Resp. mutentur: quique sint interitus singularum Rerump. et ex quibus in quas maxime mut entur: praeterea quae sint salutes et communiter omnium et seorsum singularum: praeterea, per quae Resp. quaeque maxime conseruetur. In quibus verbis praeclare illud monet, duos esse huius disputationis veluti fontes; si primum in genere agatur, de iis, quae Remp. iunant, firmant, servant, amplificant; aut vicissim laedunt, infirmant, minuunt, destruunt: deinde specialiter: quid huic aut illi Reip. utile noxiumue sit. Quod posterius membrum scilicet ita extendendum est, ut non tantum e. g. notet, quid Monarchiae, Aristocratiae, et c. prosit, ob

situe. led etiam quid huic Monarchiae, quid illi Monarchiae, et sic deinceps. Occurrit enim in una quaque Reip. forma non una dinersitas, quae huius argumenti rationes non sinit semper unas esse.

Ad omnem reip. formam servandam, invandamque [Note: Lib. 4. polit] quae pertinent, Lipsius in vim et virtutem tribuit: sub quibus titulis multa complexus est. Nos ad tria capita revocabimus, quidquid huius generis est, ut dicamus: Omnes Resp. stare, formari, augeri, Fortutia, Viribus sive Potentiâ, et Virtute.

CAP. II. De Divina Providentia in Rebusp. conservandis.

[Note: Fortuna Rerump. servatrix et amplificatrix] FOrtuna nobis erit, Divinae Providentiae circa Res publicas cura et dispositio, quae ut homines, ita Resp. facit crescere, florere, concidere, resurgere. Vellei. 1, 7. adde Orat. de Hist. Vellei.

[Note: Sensu Christianos] In sacris literis illustria sunt monumenta huius curae, in iis, quae de conservatione et incrementis Reip. Hebraeorum in propheticis scriptis traduntur; de quibus alias. Nunc Psaim: tantum 46. 87. 127. laudabimus. In Patribus, Augustinus saepius hoc agit. vide praesertim de Ciu. D. lib. 5. Ubi etiam a Stoica necessitate, quam plerique Ethnicorum

Scriptorum, in hanc materiam inferunt, liberat fatalem rerum contextum.

[Note: Exclusis erroneis sententiis.] Sicnt autem Stoici in eo excesserunt, quod necessitatis fatalis, nescio quem rigorem, confingerent: ita vicinum etrorem fonerunt, qui feto Astrologico Res publicas regi crederent. Epicurei autem, fatum sive Divinam Providentiam, plane ab hoc negotio exclusam esse voluerunt. Adu ersus quae eximie erudita sunt, quae disputat Gassendus in Physiologico opere, quod Deus curam rerum humanarum gerat; tum in Philosophia morali de Libertate, Fortunae et Fato; itemque rursus in Physiologia, de Praesginific ationibus Siderum. adde not. ad Vell. 1, 8. 4. Diligens est etiam in hoc argumento Richterus in axiomatibus.

[Note: translata in rem praesentem haec philosophia.] Verae autem huius loci philosophiae, usus et praxis ita intelligetur, ut quidquid ad rerump. tutelam, salutem, amplificationem pertinere, peculiatibus deinceps nominibus docetur, id omne et a divino munere procedere, divino auxilio pronen ire seu valere, et divino moderamine dirigi credamus.

CAP. III. De Potentia.

[Note: Dilatis viribus sive opobus necessariis, ???e Potenti: agentum.] VIres et Potentiam duabus rebus contineri, palam est: si et rerum necessariarum utiliumque abundantia adsit, et non desit facultas tuendi sua, aut etiam acquirendi aliena. De priori genere, alio libro singuillatim declarandum, quae res ad civitatis a)uta/rkeian

requirantur, sive quibus copiis civilis vitae abundantia definiatur.

[Note: Ciceronis distinctioncm sequendo.] Dividit ad hunc modum etiam Cicero 2. de invent. 56. illas res, quibus incolumitatem ac libertasem retinent civitates, ab iis, quae iam quiddam magis amplum et minus necessarium conficiunt; sive, quibus non illud solum consicitur, ut salvae et incolumes, verum etiam, ut amplaatque potentes sint civitates. Et prior quidem illa pars, cuassis consernantibus; posterior, augentibus debetur: utraque autem, et incolumitas et potentia hic tractari posset, nisi certas ob causas, peculiarem in locum enumerationem ac descriptionem rerums ad incolumitatem facientium, reservaremus.

[Note: Partes Potentiae indagando.] De illa igitur, quae proprie potentia dicitur, hic agendum. Cui Cicero tres partes assignat, Urbium exornationem et amplitudinem, quandam excellentem pecuniaemagnitudinem, amicitiarum ac societatum multitudinem. Unde apparet, Potentiam niti vel Domesticis praesidiis, vel Excernis. Domestica clarius retuleris ad Virorum, Locorum, Pecuniae, Armorum, robur atque copiam. Externa, in foederibus et societatibus consistunt. De singulis actum plenius in Dissert. de Potentia Civitatum.

CAP. IV. De Armis.

[Note: De Arms.] ADdimus Arma, quae subintellecta Ciceroni, vel ex definitione Potentiae, quam

subiungit, licet animadvertere. Nec male huc [Note: in princip. e. 10.] respicit Machiavellus, quando de Viribus ac Potentia Principis, ita indicari vult, an tantum virorum, ac pecuniarum habeat, ut suis ac domesticis opibus, exercitum possit parare, ac alere, quem cuicumque hosti ausit opponere: Qui enim hac facultate destituitur, potens nullo modo dici poterit, quippe qui semper alieno praesidio se tueri cogatur.

In hunc locum referuntur, quae in descriptione Imperiorum et Statuum mundi occurrunt, de Armorum modo, appatatu, dispositione. Quae diligenter interse conferenda, et indicanda sunt: ut obseruetur, respondeatne magnitudini Imperii aut Status atmorum copia? quomodo miles alatur et sustentetur? quomodo respectu limitum, hostium, accolatum, omnia sint disposita?

Lipsius (4. pol. 7.) Arma partitur in Milites et Munimenta. Milites rursum facit Custodes, et Exercitum Ordinarium. Nostro proposito commodius erit, ita partiri: ut Armis tribuamus Viros, Apparatum sive Instrumentum Militare, et Munimenta.

Viros militares, ab officio et usu licebit distinguere [Note: Custodes.] in Custodes et Satellites; Milites Ordinarios acperpetues, subsidiarias copias sive cives more militiae exercitos.

De Custodibus et Saetellitibus, praecipuae cautiones et consilia ad Statum Monarchicum pertinent, de quibus abunde annot. 2. ad 1. A. Tac. cap. 7.

[Note: Ordinarii Milites.] Circa Milites Ordinarios, praecipue

disputationis est, quomodo alantur, ac habeantur, sine ingenti incommodo cinium. Id enim si fiat, incivile est; et herilibus Imperiis, quam civilibus convenientius. sicut in dominatione Ottomannica videmus.

Estque haec res in primis ardua: neque illis ipsis militiae artificibus Romanis dispositu ita facilis, quin semper querelis locus fuerit. Cum enim duo sint bella, quibus hominum vita infestatur (sicut eleganter disserit Libanius oratione adversus ingredientes) unum quod armis ferroque constat contra extraneos; alterum internum, quod in pace etiam mutuis maleficiis geritur: absurdum fuerit, illud huius causam facere et formentum. Habemus imaginem huius mali in Oratione Libanii de Patrociniis Vicorum. Adde Iac. Gothofred. disc. Histor. ad L. Quisquis. cap. 10. et 13. Quibus autem remediis, occurri huic malo debeat, vide erudite deliberantem Barclaium 4. Argenid. ubi tota materia, de habendo commode et utiliter, milite ordinario tractatur.

[Note: Subsidiarii milites.] De subsidiario milite, sive civibus more militiae exercendis, Lipsius egit 5. pol. 11. Nulla hodie poene est Civitas, quin tale propositum prae se ferat: sed satis somnolente ista res administratur, propter has causas, ut arbitror: quia qui nimis ad auda ciam militarem imbuuntur, ferociores et ad civilis obsequii modestiam, imptomptiores fieri solent. Deinde, quia ex militaribus civium studiis, civilibus opisiciis, et negotiationibus, aliisque rebus

quoddam impedimentum metuitur. Igitur in Germania fere, non amplius temporis huic rei tribuitur, quam quod ludo et remissioni convenit. Pertinet huc mos vulgaris, sclopos ad destinatum scopum explodendi, propositis praemiis et institutis certaminibus. sunt etiam huius loci constitutiones Imperii Germanici, de exercendis in armis subditis. R. A. zu Augspurg, de anno 1555. adde R. A. de anno 1564. Addantur Consilia de bello Turcico, in Anti-Turcico Reusneri: itemque Georg. Obrechti; inter secreta Politica.

[Note: Apparatus militaris quibus constet.] Ad apparatum militarem armorum, sive instrumentum militare, perinet tota Armamentariorum instructio: quae hodie constat, copia telorum, munimentorum corporis, tormentario apparatu, ornatu equestri, instrumentis ad faciendam opus, variis machinis, puluere pyrio. Nam annonam in alium locum reservamus.

In omnibus hisce spectatur copia, pro modo civitatis, habilitas ad usum, respectu temporis, inventio ad certos casus, dispositio.

[Note: Tela] Tela praecipui generis sunt hodie gladii, sclopi, hastae. Nam quae antiquioris et rarioris formae tela in armamentariis asservantur, pompae et ostentationi, non usui militari seruiunt. Estque haec pars armamentarii extraordinaria. In sclopis hodie observandum, ut idoneis opificibus utamur; ne plus nostris, quam hosti noceant.

Pertinent huc Heronis Belopoetica, et Mersenni de Ballistica et Acontismologia.

Munimenta corporis, sunt loricae varii generis,

laminae ferreae, galeae, scuta, de quibus vid. Stevvechius ad Vegetium. variant ista, ut et cetera, temporum, locorum, nationumque ingenio et inventis. vid. Laurentius Mellietus in discurs. militaribus et Politicis ad Tac. disc. 4.

Tormenta, ut et bora bardae reliquae, recentioris sunt inventi. His praecipua vis hodiernorum bellorum constat; ut frustra sint Scipio Amiratus et Mellietus ille, quem dixi, antiquorum tormenta (de quibus praesertim Lipsius in Poliorceticis agit) eandem vim habuisse disserentes. Longe melius Laonicus Chalcondylas lib. 5 et alibi sentit. In his spectatur 1. Modus vel in proeliis, vel in oppugnatione aut defensione urbium. 2. Apparatus idoneus, eiusque integrandi et reficiendi cura. 3. Dispositio et libratio.

Huc referimus statim ceteras machinas igniarias, pyriumque puluerem (in quo et ipso bene conficiendo et caute servando maxima cura) totamque militarem Pyrotechniam. de qua vid. Vannochius Birgungucius. Pulueris pyrii quanta vis sit, in cuniculis praesertim apparet, invento Francisci Georgii Senensis, cuius discipulus Petrus Navarrus Cantaber, apud alios inventi gloriam tulit. vid. Guicciard. 6. Hist. et Vossius Theologia Gentil. 2, 63. Pertinet huc etiam Besoldi lib. de Bombardis et Typographia. Itemque Meieri de veris Germaniae inventis.

Adiungi statim possunt Machinae et instrumenta varia, variis belli usibus seruientia. vid. Mersenni Mechanica. Leonardi Fortii de re militari, variisque instrumentis bellicis. Erycii Puteani,

de tormento trisphaerio. Iac. Bessoni theatrum instrumentorum et machinarum. Levini Hulsii instrum. mechanica. Tum quae recentiores, noti Scriptores, edidere.

Ad armaturam equestrem referimus omnia, quibus equi militares instrui possint, ephippia, frena, scopos minores etc. Qualia etiam attingit 10. Melch. Maderus in Equestribus. Vid. Herm. Hugonis egregium opus de Militia Equestri.

Navalis militia iisdem fere armis utitur, sicut terrestris: tormentisque maioribus praesertim pleraque gerit. ut huc nihil novi pertineat, nisi in Imperio maritimo, idoneis locis stationes navium et navalia, portus, ipsae naves numero et varietate idonea, armamenta navalia de quibus Scriptores rerum navalium alibi consignandi.

Recensent armamentaria potissima Arnisaeus de I. M. 2, 5, 7. Limnaeus I. P. 4, 8, 210. et seqq. ubi etiam de armamentario Veneto refert, non neminis sententiam quasi 500000. hominibus armandis sufficeret, intolerabili hyberbola. Longe veriora vide memorantem Ducem Rohanaeumen son voyage.

[Note: Manimenta.] Munimenta quod attinet, arces, turres, propugnacula, castella intelligi, palam est. De his 1. est quaestio: an et ubi exstrui debeant? vide disputationes Machiavelli in Principe cap. 20. et Barclaium in Argenide lib. 3. Romani in limitibus custodiendis admirabiles. Drusus per Rheni ripam quinquaginta amplius castella direxit. Flor. 4, 12, 26. Quo etiam coloniae militares pertinent. 2. quomodo, quâ firmitate, quâ

formâ, quâ arte sint exstruenda. e. g. exstant opera, Alberti Dureri, de urbibus, arcibus, castellisque condendis. Caroli Theti de muniendis arcibus. Hieronymi Magii de eadem re. 3. quomodo i. e. qua cura, dispositione, instructu debeant haberi.

CAP. V. De Viris.

[Note: Viris instructa esse civiras debet] ACtum est de armis, quatenus Potentiae pars sunt. Agendum nunc est de Viris, non sicut modo factum est, quatenus militant, sed quatenus Virorum copia cuvitati in omnem a)utarkei/as2 constitutendae, et felicitatis perficiendae habitum inseruit.

Virorum hominumque copia, non solum numero hic intelligenda est, sed varietate, ad civitatis usus scilicet relata. Unde quis ita partiri potest hunc locum, ut 1. collectionem. 2. discrimina. 3. modum seu proportionem. 4. dispositionem et ordinem, intueatur.

[Note: quod praestant: Collectio cuius 1. momentum in fortuna] Collectio, primum momentum in Fortuna et Fata repositum habet. omnino enim Deus, aliquas civitates aliquando amplificat, et copiosas facit; aliquas aliquando diminui patitur, aut augeri non patitur. id quod ab eo pendet, quod supra de causis potentiae communiter dictum est.

[Note: 2. Fecunditas] Secundum momentum in naturali fecunditate quaerendum est. Aliae enim gentes facile augentur, aliquae minus fecundae sunt. Itaque

[Note: Legibus iuvanda:] Tertio, Legibus quoque curanda et ordinanda est naturae ad propagandum genus facultas. sicut supra de societate coniugali dictum est.

[Note: Artes alliciendi homines] Quartum praesidium, invitamenta complectitur, sine artes alliciendi homines, atque undique congregandi. Quae vel bonae sunt, vel malae. an et mixtas adicimus? Quas alii necessarias, alii dubias vocant. Tales sint in Asylo Romuli. de quo vid. August. de C. D. 1, 34. et raptus Sabinarum, de quo Idem C. D. 2, 17. Euocationes celebrium hominum, in quorum gratiam confluxuri videntur multi alii.

[Note: malis reiectis] Malarum artium (quaesine controversia tales sunt) specimina; quando, contra pacta confinalia, clanculum pelliciuntur, per emissarios ac promissores, certi alicuius populi Cives, et veluti subducuntur de corpore alterius civitatis. Quando, barbaro more, per latrocinia, veluti venatione abducuntur homines: quod Turcis familiare.

[Note: commendantur bonae] Bonae artes variae sunt; praecipue Commerciorum omnis generis copia et commodit as facilit asque, privilegiis et immunitatibus indultis procurata: Rerum necessariarum, adeoque victus parabilis facilitas; Scholae et disciplinae variarum artium; splendor et paratus aulae; et quae sunt eius generis alia.

[Note: Discrimina porro attendenda in viris] Discrimina virorum hominumque ita hic attenduntur; quatenus nullum genus eius varietatis abest, qua sufficientia beatitudini civitatis destinata expletur. Ne unquam desint sc. qui. sacra curent, qui militent, qui agros colant, qui opificia omnis generis

tractent, qui scientiis et artibus excellant. Turcarum olim hac in re defectus, et Scitharum, Tartarorum, Septentrionalium aliorum populorum.

[Note: itemque Modus] Modus tamen hic quoque attenditur: ne multitudo exuberet supra vires regionis, aut, si omnino exuberet, quemadmodum demigrationibus, coloniisque ad modum reducatur: ver sacrum huius loci est; de quo Liu. XXXIV, 43. et not. Bernegg. ad Iustin. XXIV, 4, 1. c. Altera pars proportionis sive modi, in eo consistit; ne unum quidem genus hominum abundet; aliud nimis deficiat. sicut in Turcia, milites proportionem ceterae multitudinis excedunt. Alicubi multitudo Legistarum, proportionem ceterorum studiorum, supergreditur. Alicubi, non citra malum publicum, nimis multi sunt, qui artes tractant ludicras, aut deliciis tantum destinatas etc.

[Note: et dispositio] Dispositio et Ordo multitudinis, ex confusa et indigesta mole, corporis rationem efficit: si describantur omnes per discrimina patrimonii, dignitatis, aetatis, artium, officiorum; adeoque referantur in censum, digerantur in classes, curiis atque collegiis distribuantur; quod Romae Seruius Tullius fecit. vid. Flor. lib. 1. cap. 6. et Dionys. Halicarn. lib. 4. Haec pars nisi diligenter curetur, facile fit, quod de convenarum multitudine auguratur Alcibiades apud Thucyd. lib. 6.

CAP. VI. De Loco Civitatis.

[Note: Locum Civitati] SEquitur, ut videamus, quomodo potentia Locis iuvetur. Locorum considerationem hic partim offert Natura; partim construit Ars; partim concinnat Prudentia.

[Note: offert natura] Naturae debet Civitas, si habeat fines undique limitibus montium, fluminum, marium munitos. Licet enim aliquando, etiam hoc modo discretis, connexum odium reperiatur (Tac. 1. H. 65.) facultas tamen nocendi haud perinde obvia iis, qui montibus aut fluminibus separantur (Tac. Germ. 1.) Nam haec separandis gentibus natura pro terminis constituit. Plin. 36, 1.

In locis ergo Natura nobis primo commendat fines, si civitas limitibus arcifiniis custodiatur: deinde, facilitatem commeandi, agendi, communicandique, sive in commune conferendi, quae ad copias et ubertatem civitatis pertinent: cum enim, quaecumque homines arant, navigant, aedificant, in terra gerantur, non minima ex loco praesidia exspectari par est. tertio, opes nativas, si agri frugibus, pascua pabulo, flumina et maria piscibus, luci lignis, viscera terrae, metallis seracia sint: quarto, amplitudinem, non nimis diffusam, neque interiectu alienorum locorum intercisam.

Commeandi et communicandi facilitas, fluminibus praesertim et maribus iuvatur:

unde non aliis pronior ad potentiam via, quam maritimis gentibus. Quod exemplis Cretensium, Phaenicum, aliorumque patet; de quibus Thomae rivii Historia Navalis, et Morisoti Orbis Maritimus agunt. Tyri potentiam etiam Propheta describit Ezech. 27. Hinc Romani, cum simul et semel vellent Carthaginis potentiam destruere, a mari Carthaginenses submoverunt.

Opes locorum nativae, etiam in S. literis, inter instrumenta potentiae, divinitus concedi solitae, referuntur. Igitur lusus est Machiavelli, non semel ingenium ita ostentantis, quando sterilia loca praefert, et augendis civium opibus aptiora iudicat. Licet enim non negetur, industria naturam aliquando superari ac suppleri: itemque inopiam non leve ad copiam parandam incitamentum: praeterquam tamen, quod id non sit in re, sed accidat aliunde, etiam historia nos docet, saepius imaginem virtutis et industriae, quam veram virtutem illis gentibus opes parâsse; dum bellis ut latrociniis utuntur, nullumque scelus autumant, ad quod inopiâ se impelli obtendunt.

Amplitudo locorum, amplitudini civitatis sc. respondens, si adsit, potentiae aliquod momentum adicit: si non adsit, Artis et Prudentiae ingenio, ut angustiae, amplitudini aequiparari queant, efficitur.

[Note: Construit Ars:] Artis enim non minima vis, in Locis, potentiae accommodandis. Ars, inquam, sterilitatem et inopiam locorum, variis commentis

sublevat: commeandi et communicandi facultatem promovet: adificat domos, vicos, oppida, locis opportunis, salubribus, amoenis. Testem vocemus Germaniam nostram, quae Tacito olim dicta, informis terris, aspera caelo, tristis cultu aspectuque (Germ. 2.) at hodie fertilitate, cultu, splendore, cum florentissimis Europae provinciis certare potest, nisi quatenus diuturni belli clades, vastitatem induxerunt. Videmus hodieque exscindi silvas, conseri colles, fluminum cursus coniungi, derivarique.

Urbium exornationem et amplitudinem, supra Cicero exempli ergo posuit, cum vellet ostendere, Locum quoque habere aliquod ad potentiam momentum. Quo praesertim pertinet Regiarum Urbium, sive earum unde in omnia regimen, ornatus. Capita, Metropoles, Urbes Urbium vocantur.

(Dictum est aliquid in Annotat. ad Tac. 1. Ann. 9.) In universum, quin commoditas, splendor, amplitudo Urbium alliciat incolas, et locoupletet, non est dubium. Hi nervi suo quisque privatim robore valentes, corpus civitatis publice firmant ac movent.

Tu tamen praeterea observabis, ut locis maxime idoneis, sicut dicere coepimus, exstruantur urbes; ut ad se commode respiciant in vicem ac pertingant: ut semel bene aedificatae, taedium incolis demant, desideriumque aliquid novandi in aedificiis excutiant. Quamquam pro re et tempore, necessitas saepe in consilio est. Non potuit Roma primum, nisi lateritia surgere:

donec aucta imperii magnitudine, marmorea facta est.

Notentque rerump. moderatores verum verbum: studium et propositum exornandi Urbes amplificandique, saepe non promovet potentiam sed impedit: quando alienis temporibus exercetur, et sumptus aliis usibus ac necessitatibus, publice privatimque debitos, intervertit. Qui enim de potentiae fastigio vult cogitare, antequam fundamenta eiusdem constituit, praeposteri consilii poenam in civitatem attrahit.

[Note: Concinnat prudentia.] Igitur Arti et Naturae, subsidio comparavimus Prudentiam. Cuius proprium munus; Locorum intervalla, opes, ornamenta metiri modulo reip. munire provisu, connectere subsidiis. Quod quale sit, nullo fortasse melius exemplo doceri potest, quam Augusti illius, de quo diximus ad Tac. 1. An. 9. ubi magnificis titulis commemorantur: mari oceano et amnibus longinquis septum Imperium; legiones, provinciae, classes, cuncta inter se connexa: urbs ipsa magnifico ornatu.

Unicum est, quod hic adici debet in prudentia Locorum amplificatrice: quando scilicet Legibus latis, cives ad ea imbuit, quae locorum genio sunt aptissima, e.g. maritimis locis, ad studium navigandi, et negotiandi; fertilibus ad agriculturam; sterilibus ad nona laborum inventa, etc.

CAP. VII. De Pecunia.

[Note: Pecunia civitari necessaria.] DE domesticis potentiae praesidiis, superest Pecunia, scilicet non modo ad necessarias erogationes, sed ad quosvis casus, ususue parata.

Quantus sit pecuniae usus, ad bellum gerendum, hac occasione Lipsius monuit 4. Pol. 9, 48. et seqq. Item 5, 6, 6. etc. Non tantum scilicet ad expensas belli ordinarias. sed etiam ad conciliandos homines, et vincendos sine armis. Quo genere Philippus Macedo celebratur, de quo Poeta:

[Note: Horat. 3. Carm. Od. 14.] — diffidit urbium
Portat Vir Macedo, et subruit aemulos
Reges muneribus: muneranavium
Saevos illaqueat duces.

Sed et extra bellum, magnae praesertim Civitates, pecunia, sibi varia hominum genera opportunis in locis et gentibus adiungunt, conducunt et mittunt, qui apud vicinos, apud longinquos vel speculentur, vel tractent, quae in rem sint: subveniunt sociorum, aut civitatum ad quendam communis propositi scopum tendentium desideriis: Advenas et Legatos munifice habent: praemiorum magnitudine, ingenia et artes alliciunt foventque: splendore rerum suarum, exteris se faciunt venerabiles.

[Note: quibus modis paretur.] Paratur autem pecunia, Fodinis Metallicis; Rerum domi nascentium, aut manu factarum exportatione; Bello.

Metallis colligendis et eruendis, natura viam ostendit: neque vulgari tamen arte et peritiâ opus est, in re metallica tractanda. Pertinent huc Georgii Fabricii, Georg. Agricolae, Andreae Caesalpini de re metallica, scripta; item Chronicon Metallicum Albini: Tum Historia super hoc argumento, ex annalibus omnium gentium colligenda.

[Note: de hac vid. Bochardum.] Effodiuntur autem domi, aut abunde advehuntur metalla; sicut ex insula Ophyra Salomon, ex Indiis Hispani, non sine malis artibus hi quidem, petierunt.

Nec terra tantum metallifera est, sed flumina quoque aurifera reperias. Etiam in Germania; ut Rhenus, et alii fluvii, de quibus Aeneas syluius in Germania sua c. 29.

Iam rerum domi nascentium, et manufactarum exportatio et venditio, pecunia incolas ditat. Sed haec ad mercaturam pertinent, de qua alibi.

Bello, et ex devictarum gentium spoliis, immensos pecuniarum aceruos, gentes bellicosas et victrices collegisse, satis constat. sed hic modus cumulandae pecuniae, si iustitia bello absit, male audit.

Et quaestio est non expedita, an optari aut affectari debeat? Quia 1. non est ut iniustitia omnis a bello et bellorum spoliis sequestretur: atque sunt quasi satales scoriae auro collecto immixtae, et nobilitatem eius, ut

ita dicam, vitiaturae. 2. Quia odium et invidia, has opes sequitur; quibus fit, ut sua spolia repetere, aliae gentes cupiant, ubi primum occasio et facultas venit. Atque hoc sere fatum pessum dedit felices aliorum populorum praedones. In recentiore Historia grave iudicium est, de rebus Gallicis, Petri Puteani, descriptum Rigaltio in vita eius: conferendum cum iudicio Flor. 3, 12, 6.

[Note: et ad remp. aptetur.] Facilius enim quaeruntur opes in cumulum, quam ad potentiam Reip. aptantur; de quo hic quaestio est.

Nisi enim iniustitia in quaerendo, luxuria in utendo absit, plus nocebit pecunia, fietque, quod Romae factum: ubi illae victis ereptae opes atque divitiae afflixêre saeculi mores; mersamque vitiis suis, quasi sentina, remp. pessum dedere. Flor. 3, 12, 7. confer ceteras historias; videbis saepe (cum Sallustio orat. 2. de Rep. ord.) qui reges, quae civitates et nationes per opulentiam magna imperia amiserint, quae per virtatem inopes ceperant.

In fine huius tractationis, notandum, non agi hic de pecunia, quatenus instrumentum, permutandis rebus necessarium est, sive quatenus ordinarium et necessarium in civitate usum habet; sed quatenus amplitudo et copia eius, ad civitatis potentiam valet.

CAP. VIII. De Foederibus.

[Note: Foedera civiratis potentiam] ACtum est de Domesticis Potentiae Praesidiis:

sequuntur Externa, praesertim Foedera et Societates.

Penes quem sit potestas faciendorum Foederum, supra lib. 2. c. 8. dictum est, annotatis etiam potioribus huius argumenti momentis, et Scriptoribus.

Hic ea tantum persequenda sunt, quae potentiam spectant.

Talia foedera, si quis dixerit, vel ad Famam, vel ad Pompam potentiae, vel ad usum et effectum Potentiae, contrahi; non absurde existimaverit.

Utrique generi communia sunt: 1. ut licita credantur foedera, et honesta. aliter enim nec foedera putabuntur: sed conspirationes. 2. ut tuta sint. 3. ut utilitatis vel vim, vel speciem habeant probabilem.

Ineuntur autem vera illa Foedera vel constituendae potentiae ergo; vel augendae et amplificandae.

[Note: Constituunt] Qui non sunt potentes satis, adversus aemulos vicinos inimicos, foedus plurium ambiunt sanciuntque: sicut ab initio civitates Belgarum, adversus Hispanum; Heluetiorum, adversus Austriacos, foederatae sunt.

Huius generis foedera, quo longius arcessuntur, eo plus periculi habent: et vix, nisi arctissimis et intimis nexibus consolidata valescunt.

Cetera, quae nexu minus arcto, remotius quaeruntur, plerumque oneribus aut insidiis externorum foederatorum intuta sunt. Unde qui amant libertatem, Foedus Patrocinii et Clientelae, Tributorum, et eius generis valde extimescunt.

[Note: Augentque.]Foedera augendae potentiae, ineuntur pro opportunitate situs, pro respectu politico, ad alios Status Principesque; praesertim vero ex communis alicuius utilitatis, certâ destinataque aestimatione. Fixum enim esse debet, omnibus Pragmaticis hominibus, nullum foedus esse firmum, nisi quod communis utilitatis vinculo colligatum est.

Hinc etiam satius est, certum tempus foederi definire, quam perpetuum facere. Exceptis foederibus, inter eos contractis, quorum rationes publicae, et utilitates, perpetuo nexu cohaerent, vel ob vicinitatem, vel communem aliquam causam, ac inseparabile negotium.

Sed nec illud arctissimi foederis genus, quo eosdem amicos et inimicos habere foederati debent, saepe iniri potest: nisi inter eos, qui arctissimis communium utilitatum vinculis, iisque perpetuis, colligantur. Si autem omnino ineatur tale foedus cum exteris, certi temporis modus utiliter definietur.

Tartarorum, Moscovitarum, Turcorum foedera cum exteris mercenaria, et vix unquam satis fida sunt.

[Note: De secretis articulis foederum.] Sicut autem in foederibus, ad splendorem Potentiae pertinentibus, multa speciose evulgantur, et ad metum tertii cuiusdam adornantur: Ita ex diverso, in veris et solidis foederibus, haud raro aliqua artificiose occultantur. Secretos articulos vulgo vocant: quos ab aliis, quam qui foedus iniuêre, sciri nihil attinet.

[Note: Annotatio.] Commendari hic merentur Tabulae et Conditiones variorum foederum, quae in Excerptis Legationum, post Polybii historiam, exhibentur.

Periculosi et infelicis clientelaris foederis exemplum ex historia sequioris aevi Bodinus affert, de Rep. lib. 5. c. 6. cum Sigismundus Augustus, Poloniae Rex, Livonos in clientelam receptos, contrario foedere cum Moscovitis pacto, plane deseruit, et ut ipse iudicat, potius prodidit immanissimo hosti. Videatur etiam Orichovius in Annalibus, quibus eius Regis imperium describit.

CAP. IX. De Virtute quatenus Rem publ. firmat, servat, auget.

[Note: Virtutis vis in regenda civitate.] INter ea, quibus omnis Civitas firmatur, servatur, augetur, tertio loco Virtutem posuimus.

Sicut enim in constituenda civitate, primum et potissimum auspicium virtus facit: ita, regenda eadem, quidquid virtute vacuum est, alienum a fine proposito et infirmum putari debet.

[Note: quid huc pertineat.] In hunc locum ergo tota virtutis explicatio convenit, qualem Aristoteles in Ethicis Nicomachicis praecipuê, tradidit. Falluntur enim, ut alias dictum est, qui putant, Aristoteli propositum fuisse, hominem privatum,

non civem ibi informare. Quod si quis sub nobilibus exemplis, ad civiles usus propius accommodatam, cupit hanc doctrinam cognoscere, Ciceronis Officia, incomparabili praestantiâ celebrari merentur. Lipsius quoque I. et II. libris Pol. egregie hanc viam trivit. nisi quod pauca quaedam, Regno propria, neque civitati cuivis communia insperguntur.

Virtus hic intelligitur tam moralis, quam intellectualis. Illam nomine generis, Lipsius, Virtutem; hanc, Prudentiam appellavit. Quamquam et Prudentia hic considerari possit ut Virtus moralis, monente Gassendo in Phil. Mor.

[Note: tractandi de hac re modus distinguitur.] De utraque agitur, vel contractius, et summatim, vel explicatius et per partes.

Virtutem Cicero summatim distribuit in Iustitiam, Fortitudinem, Temperantiam. vid. libell. memor. Eth.

Quando hodie summatim volumus loqui, servandis firmandisque civitatibus requirimus Religionem sive potius Pietatem, Iustitiam, et Fortitudinem.

Quando accuratius agendum est, nullam esse dicimus virtutem, quin servandis augendisque civit atibus, aliquid adiumenti adferat.

Sed haec facile vel enumerantur, vel describuntur. Illud plus interioris philosophiae habet, ut uniuscuiusque virtutis munia, in ipsa actione, sive ad singularia applicatione, seorsum ac singillatim perdiscantur.

Verum de his alias.

(Hac occasione dictum de controversia adversus Machiavellum, et libris quibusdam ad specialiorem virtutum intelligentiam facientibus. Paschal. character. Virt. et Vit. Barcl. Icon. Anim. Argen. Histor. Poet. Epicis et Tragicis.)

CAP. X. De Prudentia.

[Note: Prudentiae munus in doctrina civili:] DE prudentia quoque, quae omnes virtutes moderatur, rectius in singulis argumentis perspicitur. Sane per totum civilis doctrinae corpus, id agitur, ut, quomodo in singulis rebus prudenter sit versandum civili viro, cognoscatur.

Repetemus tamen aliqua de hacre. Et quomodo quidem veteres ad quottidianam vitae consuetudinem, orationem accommodando, Prudentiam partiti sint, alibi explicavimus.

Vocabuium Prudentiae, saepe veteribus idem cum Sapientia notat, nec videtur discernere Cicero 1. Offic. c. 5. et 6. nisi quod in fine libri, respicit ad distinctionem Aristotelicam 6. Eth. 7. traditam.

[Note: Annotatio.] Aristotelis de Prudentia tractationem, quae fere totum lib. 6. occupat, egregie ex veteribus Eustratius, e iunioribus Gassendus explicavit in Phil. Moral.

Quaestionem, an sit Prudentia? Sextus Empiricus (advers. mathemat. lib. 10.) fuse tractavit; negantem contra Dogmaticos sententiam

tuens: non erit difficile, dissoluere eius argumenta: e.g. cum vulgo, etiam a Philosophis, dicitur, Prudentiam esse artem vitae; vocabulum Artis arripit; eiusque descriptionem. Item: cum Prudentia in bonorum et malorum delectu consistat; dicit, diversis Philosophorum sectis non eadem bona, eadem mala haberi, adeoque nullam horum scientiam dari. Omnia enim bona et mala esse non re, sed opinione hominum etc.

CAP. XI. De Virtutis efficientia, effectuque intermedio, ad effectum conservationis etc.

[Note: Efficientia virtutis,] CEterum, singularem considerationem meretur Virtutis efficientia, ex qua consequitur confirmatio, conservatio, amplificatio Reip.

[Note: actiones imperantium et parentium reddit] Efficientia Virtutis eo tendit, ut actiones imperantium et parentium efficaces sint, et decorae. Tum enim conservari, amplificari, confirmari Resp. dicitur, cum imperantes parentesque, efficaciter et decore suas partes obeunt.

[Note: Efficaces:] Efficax censetur actio, quae habitu animi idoneo et instrumento sufficienti ad fines, tum particularem, qui et certi alicuius operis acnegotii confectio; tum universalem, qui est Reip. utilitas, contendit.

[Note: Decorae.] Decoram actionem dicimus hoc loco; quae eosdem ad fines, ordinem et modum et speciem adhibet.

In Efficacia actionis, facultatem et vires agentis; in decoro actionis, dexteritatem agendi spectamus. Si enim haec non abesse possunt in actionibus quibuscumque, quae manu et corpore perficiuntur: quanto magis ad actiones pertinebunt, quae proprie civiles sunt.

Ut ergo actio civium (i. e. Imperantium et Parentium) sit civilis, efficaciâ et decoro actionis opus est. Ut efficax et decora sit, virtus efficit. Ad quam virtutis efficaciam, consequitur effectus conservationis, confirmationis, amplificationis Reip. non sine effectu quodam intermedio, de quo mox dicetur.

[Note: Efficientiae gradus.] Habet autem ista efficientia virtutis suos gradus, et quandam varietatem, pro conditione agentis, pro circumstantiis negotii et determinatione finium in maius minusue facta.

Ipsa etiam Virtus, quamvis omnis huc pertineat, una tamen magis ad hanc actionem; itemque ad unam actionem plures, ad aliam pauciores virtutes concurrunt sua efficientia.

Efficacia item et decorum actionis, universe quidem in civibus, qui sunt cives, sive imperent sive pareant, spectatur: seorsum tamen alia est ratio huius considerationis in Imperante, alia in parente, quatenus his nominibus distinguuntur.

In Imperantibus efficientia virtutis maiore quodam paratu, copia, artificio ad efficaciam et decus actionis concurrit; in parentibus praeter dexteritatem agendi, fiddes et ars obsequendi, rem absoluunt.

[Note: Effectus intermedius communis] Unde, effectu intermedio etiam, discrimen quoddam notabitur, paulo post. Nunc enim effectus intermedius, communis omnibus civibus, signandus est: nimirum, Domi, concordia et amor sive benevolentia mutua et civilis; Foris, universae Reip. auctoritas; et in eam Benevolentia. Cic. 2. Off. 8.

[Note: proprius Imperantibus:] Effectus intermedius, proprius Imperantibus, est Auctoritas apud cives, tum benevolentia civium specialiter spectata. Proprius parentibus, gloria obsequii.

Ubi rursus efficientia virtutis, aliter auctoritati, aliter benevolentiae parandae seruit.

Aliteritem in hac reip. forma; aliter in illa: nec eodem modo hoc tempore, conditione, statu reip. sicut ubi ista diversimode se habent. Confer locum Arist. 5. pol. 9. Rursus aliquid diversitatis cernitur, si virtutis efficientiam, et effectus intermedios consideres, prout incolumitatem, sirmitatem, amplitudinem Reip. pariunt, tum si spectes, prout eandem aliquid detrimenti passam restituunt. Tum enim remediorum instar sunt, quae priori genere ordinariam vim primario opere explicant.

[Note: Benevolentia:] Verum, cum ut iam dictum est, conservatio, connrmatio, amplificatio Reip.

obtineri nequeat, nisi eadem operâ Benevolentia hominum, et apud eos auctoritas domi forisque Reip. concilietur, hinc nonnulli, et [Note: lib. 4. c. et 9.] cum iis Lipsius, inter causas iuvantes firmantesque imperia, Benevolentiam et Auctoritatem ponunt: ut Virtutes, Lipsius nominat; liberiori sermonis genere, nec absque figura; cum ea, quibus utraque paratur, virtutis actiones artificiaque sint. In ipsa quoque tractatione, argumentis specialibus sub certos titulos redigendis seruit potius, quam contextae philosophiae: atque hinc quae in cap. 9. de potentia habet, medlius referentur partim ad vim iuvantem, sive vires roburque, partim ad alia loca. Insunt etiam aliqua, quae unius imperio, non autem ceteris Rebusp. conveniunt. Quod ei pro ratione instituti faciendum fuit. Illud bene factum est, quod ordinariis, extraordinaria; thesi, hypotheses; manifestis arcana coniunxit. In quibus subinde aliqua sunt, quae in naturalirerum consecutione, aliam sedem nanciscuntur, huc singulari consilio Scriptoris translata.

Ceterum, in Benevolentia quaeri ante omnia solet, sitne Benevolentia Imperantibus et Imperio utilis? Ita enim formanda fuerit quaestio, cum de mutua civium inter se benevolentia nemo dubitare possit. Negavit inter Iuniores, Machiavellus: secutus antiquos tyrannidis magistros, praefractos homines et superbos, qui metu plus valere Resp. autumant. Melioris philosophiae auctor sequendus est Cicero 2. Off. 7. Proxima quaestio

est, quâ re paretur Benevolentia? Hic si quis exactius partiri velit, non debebit negligere causas a vulgi observatione remotiores, quibus multa tamen efficacia est. Tales sunt: Deus et Natura; hoc sensu: Deus, rationibus et modis hominum scientiae parum obviis, huic civitati alias reddit benevolas: itemque hunc aut hos imperantes, foris domique facit diligi. Factum, imo videmus singulari consilio Dei, ut unus aut plures huius Reip. cines, aliam Remp. amore prosequerentur. Quae o)ikonomi/a divina, usus finesque habet varios et reconditos Sic in naturis quoque et ingeniis hominum, ut singulorum, ita per totas civitates, est aliquid, quod nationem nationi, locum loco, civitatem civitati; aut civitati, cives quosdam alterius civitatis conciliet.

Causa Benevolentiae apertior est Virtus. intellige omnem, ita tamen, ut ex virtutibus plus efficientiae huc conferant, quae sunt leniores, et magis, ut sic dieam, sociales, communitatique hominum aptae. Quo sensu recte Cicero 1. de Off. 17. Quamquam omnis virtus nos ad se alliciat, faciatque ut eos diligamus, in quibus ipsa inesse videtur: tamen Iustitia et Liberalitas idmaxime efficit. vid. etiam 2. Off. 9. Addi potest Comitas, Mansuetudo, Modestia, cum similibus virtutibus, seu quae pertinent ad mansuetudinem veram ac facilitatem, ut Cicero loquitur. Quae omnia suis non modo regulis, sed inventis et artificiis constant.

Huc accedunt, sie de hominibus loquimur,

Species virtutibus similes, ut Tacitus vocat, 15. A. 8. tum fortuita et externa, etiam in rebus inanimis. Sicut in alio quoque genere observamus, et mox in auctoritate cernemus;

[Note: Auctoritas] Quae cum Benevolentia fere cohaeret; hoc sensu: Ubi auctoritas adest civitati, inde non abest Benevolentia. Quae sententia in vicem commeare potest, sed non aequaliter, in hunc modum; Auctoritate praeditus semper diligitur, sive quem complectitur hominum caritas, interdum quidem eodem actu admirandus habetur, interdum admiratio seu auctoritas, abesse potest salva caritate. Alia enim est earum virtutum indoles, quae benevolentiam; alia earum, quae auctoritatem conciliant, proximâ et propriâ efficientiâ. Auctoritas etiam maius quiddam et altius dicit, aptaque est, sub se comprehendere benevolentiae parandae vim; a qua, si quis ordine velit proficere, ad auctoritatem scilicet ascendendum est.

Ceterum, utriusque necessitudinem veteres studiose inculcant. Ita Cicero 2. Off. 8. disserit, quomodo posumus facilime eam, quam volumus, adipisci, cum honore et fide caritatem. [Note: l. 3. c. 6.] Et Curtius hanc philosophiam secutus ostendit, quibus vel ingenii dotibus, vel animi artibus Alexander effecerit, ut pariter carus ac venerandus esset.

Atque, ut ad necessitudinis illius modum redeamus, Cicero benevolentiam auctoritatis partem sacere, non dubitat, cum (2. Off. 9.) perfectam gloriam, tribus ex rebus constare dicit:

si diligit multitudo: si fidem habet: si cum admiratione quadam honore dignos putat. Sumitur alias gloria apud ipsum Ciceronem et alios, de fama et laude meritorum virtutis: quo sensu vel est pars auctoritatis, si populariter cum quibusdam loquendum esset; vel effectus, ad auctoritatem, quam virtus efficit, intermedius. Quales effectus intermedii, etiam causis accenseri solent. In quam sententiam recte illud est a Cicerone positum: ipsa fama et opinione virtutum, etiam benevolentiam genetari. At eo loco, quem produximus, gloriam pro auctoritate accipi, ipsa tractatio docet.

Ex tribus autem illis partibus, secunda et tertia proprie auctoritatis sunt, quatenus a Benevolentia distinguitur. Quod si enim summatim agendum est, auctoritas omnino adesse ei creditur, cui fidem habent homines, et quem admirantur.

Fidem porro Iustitia et Prudentia comparari, hoc modo disserit Cicoro, quatenus Iustitia voluntatem; prudentia facultatem aliis bene consulendi, sive aliorum res iuvandi, habere intelligitur

Admiratio atio excellentia quadam virtutis et singulari praestantia et amplitudine parari dicitur. Haec, inquam, summatim, et w(etu/tw|.

Magis partite, quamquam alio consilio, et declarandae rhetoricae argumentationis gratiâ, quae ab auctoritate sumitur, ita philosophatur [Note: cap. 19.] in Topicis. Auctoritatem aut natura, aut tempus adsert. Naturae auctoritas in

virture, inest maxime. In tempore autem multa sunt, quae afferunt auctoritatem; ingenium, opes, aetas, fortuna, ars, usus, necessitas, concursio etiam nonnumquam rerum fortuitarum. His, si Deum, cuius maxima et prima vis est, tum admirabilis pronidentiae dispositio, in auctoritate singulis et civitatibus constituenda, adiunxeris, necessitatem detraxeris, pleraque omnia habebis, quae auctoritatem faciunt. Figura tamen in verbis notanda est. Quod enim Cicero hic naturam et tempus vocat; illi, qui ad docendi perspicuitatem vocabula accommodant, dicerent causam per se efficientem; et causam ex eo, quod rebus accidit, efficientem.

Verissimum autem est, quod Cicero monet 2. Off. 12. gloria et quaerenda et collocanda ratione est. Ratione, id est, prudentiâ, consilio, ad reip. statum et tempora, finesque vel perpetuos, vel temporarios, congruente.

Pars eius rationis est, simulacra a veris distinguere; quorum in his solida efficacia, in illis fragile subsidium est: tenere ordinem rerum, ne in primis ponantur, quae secundo, aut infra secundum locum valere debent. Qualia exempla tractantur a Cicerone diligenter; ut de eloquentia forensi, de magnificentia spectaculorum et munerum. Ubi verba (2. Off. 17.) probe notanda: Tot aratio talium largitionum, genere, vitiosa est; temporibus, necessaria; et tum ipsa et ad facultates accommodanda, et mediocrit ate moder anda est.

LIBER V.

CAPUT. I. De Causis Civitatem corrumpentibus et destruentibus.

[Note: Partitio huius argumenti.] DIctum est de iis, quae communiter Civitates servant, firmant, amplificant; sequitur, ut de iis agatur, quae communiter civitatem infirmant, minuunt, mutant, corrumpunt, destruuntque. Quae Lipsius ad vim et vitium refert, a)nti/strofa scilicet ad vim iuvantem et virtutem. Vis ei est, proditio et insidiae: Vitium duplex ponit, odium et contemptum, rursus eo proposito, quo supra eum uti vidimus. Si enim accurate et subtiliter vis fuisset explicanda, non poterat seditio, factio, bellum civile externumque omitti. Quae ille libro ultimo, et alia methodi serie ordinat. Iam, ubi de odio tractat, universum argumentum de Suppliciis. Tributis, Censurâ, per accidens tantum huc spectantibus, exsequitur.

Ante omnia autem, faciendum hic nobis pitamus, quod fecit Aristoteles lib. 5. Pol. c. 1. ut constet, quid sit illud; et quam varium, quod imrmandi, minuendi, corrumpendi,

destruendi vocabulis hactenus significamus. Licet enim effectus hic, sit ex causis nunc explicandis secuturus: plurimum tamen interest statim sciri, quid rei hic intelligatur. Veteribus ergo Graecis Latinisque familiare est, Mutationis vocabulo, late patente, omnia complecti. Sed subtiliter agentibus, illud observatur, quod non omnis mutatio laedendi et destruendi, sed quaedam etiam, conservandi iuvandique vim habet. Igitur vident, distinctione hanc vocem opus habere.

Complexus forte videbitur omnia, qui dixerit: Mutationem, Corruptionem, Destructionem Civitatis esse, de quibus hic consideratio suscipitur.

[Note: Mutatio:] Mutationem bene distinguit, Aristoteles, in eam, quâ ipse status reip. in alium commutatur; et quâ ipso statu, sine formâ rei pub. manente, aliquid commutatur. Hoc posterius mutationis genus, iterum distinguitur tripliciter 1. quando in eodem statu, personae personis deturbatis, aliae succedunt 2. quan do status restringitur aut laxatur. 3. quando magistratus aliquis inducitur, aut abrogatur. Haec divisio subtilis est et sufficiens, et exemplis bene a Piccarto illustratur.

Si modo illud simul obseruetur; Mutationem aliam esse apertam et omnium intelligentiae expositam; aliam occultam, et dissimulatam, de qua prudentes tantum iudicant. Sicut etiam in corruptione fieri videmus.

[Note: Corruptio.] Corruptio saepe via est ad mutationem; et in vicem mutatio saepe via ad corruptionem.

nisi quod mutatio etiam in melius tendere potest. Est enim haec illa latior.

Corruptio ergo erit, cum mutatione illa quidem semper coniuncta, in deterius scilicet; sed hic intelligitur mutatio magis particularis, quae ab illa modo nominatâ differt: illa enim termini rationem habet; haec ad illum terminum interdum tendit, interdum citeriori termino destinatur.

Corrumpi enim tum civitas dicitur, quando in fine civitatis destinando, tum inrationibus ad destinatum finem dirigendis, vel universe, vel pro statu certae Civitatis, id quod rectum est et bonum, deflectitur, infirmatur, aliqua labe inficitur; adeoque degenerat: aut quando ea, quibus Civitas constituitur, firmatur, amplificata est, vitium capiunt.

[Note: Destructio.] Destructio est, quae corpus aut speciem Civitatis tollit. Quod probe explicat Grotius 2. de I. B. c. 9. vocatur etiam eversio, interitus, excidium.

Quo loco, probe notandum est discrimen, inter mutationem cum corruptione coniunctam; itemque corruptionem magnam et not abilem; tum veram destructionem. Illae enim cum saepe huius causae sint, intuentium aut deplorantium iudicio, pro destructione habentur. An autem vere destructio sit, non causis in efficiendo constitutis, sed effectu consummato, aestimandum est. Destructio enim rationem integri effectus habet, ad quem causae mox nominandae per effectum intermedium mutationis ac corruptionis tendunt. Cuius

effectus, quae sit natura, ante explicatum est. Accurata est ergo distinctio Curtii lib. 4. c. 14. n. 20. quâ concussionem, ab afstictione seu interitu Reip. distinguit. Sicut et conversio ab eversione plurimum differt.

Interim conversiones illae, vix solent sine magna et horribili concussione accidere; et hostilia portendunt; sicut insequentia amplius docebunt.

Causae ergo, quibus mutationes, conversiones, destructiones Civitatum fiunt, sunt: Fortuna, Vis, et Vitium; non sine effectu intermedio.

CAP. II. De Fortuna, ut est causa mutationis aut corruptionis in civitate.

[Note: In mutationibus civitatum Imperiorumque causa praecipua referenda est] FOrtunam, quo sensu hic accipiamus, libro priore, cum de conservatione et auctu Civitatum ageretur, monuimus. Itaque proprie huius loci sunt, quae de Fat alibus mutationibus, corruptionibus et destructionibus Rerump. olim et hodie, non sine solidis erroribus, et confusione disputantur.

Fato enim hic locum esse, etiam Ethnici agnoverunt: Sallust. Or. 2. de Rep. Ordin. Si morbo, aut fato, huic imperio secus accidat. etc. sed non omnes eodem modo explicant. Imo, nec iidem eodem semper modo capiunt.

Itaque distincta consideratio oritur quaestionum illarum:

[Note: ad voluntatem et dispositionem divinan.] I. An Divina voluntate et dispositione, mut ationes, corruptiones, eversiones Civitatum accidant? Aff. Dictis S. S. manifestis. Quibus Augustinus accinit 5. de Ciu. D. 8. cum probat eos, qui causarum ordinem et connexionem, Dei summi tribuunt voluntati et potestati, qui optime et veracissime creditur, et cuncta scire antequam siant, et nihil inordinatum relinquere: a quo sunt omnes potestates, quamvis ab illo non sint omnium voluntates. Et c. 11. oftendit, Deum omnia curantem, regnorum quoque et civitatum prospera adversaque non negligere: Deus, inquit, nullo modo credendus est, regna hominum, eorumque seruitutes et dominationes, a suae providentiae legibus alienis esse voluisse.

[Note: An astris in hos effectus aliqua vis sit?] II. An Astris in bos effectus, aliqua vis sit, idque fato contineatur? Negativa et ab Augustino lib. 5. de C. D. et ab aliis luculentertractatur.

[Note: An temporie] III. An ipsi tempori aliquae vis sit, quam fatalem nonnulli dicunt; ut certis temporum spatiis decursis, sequatur deinde mutatio reip. corruptio, eversio: sive an termini temporis, quo mutantur aut vertantur resp. definiri ac numero designari queant? 1. ubi notum est, tempori nullam propriam esse in his talibus efficientiam; figurisque accenseri debere, quae passim in hunc sensum obvia sunt. 2. Sicut et illud frequentissime, sed figurate, dicitur: Certis temporibus decursis, mutationes et similia accidere. Nam illud certum tempus, quod vulgo ita ponitur, incertum est.

Mutationibus, ut alia, ita Resp. et Civitates subiacere, certum est: At tempus definiri certum, nullo modo potest; etiamsi praeter propter, et in latitudine velis loqui. Citius, tardius, mutantur, convertuntur, evertuntur Civitates. Atque, si aliqua exempla eodem poene annorum numero decurrere videntur, fortuitum id est, et longe plura discrepare deprehendentur.

[Note: An certa mutationum periodus statuenda?] IV. An Periodus eiusmodi mutationum certa statui debeat, ut ista mutatio illi; haec isti succedat? itemque an illa periodus mutationum sit circularis, et ad id redeat unde coepit? Utrumque affirmari potest: sed ex parte. Universe enim non est verum, Dictum est aliquid de Doctrina Periodica Platonicorum alibi: itemque de a)nakuklw/s1ei seu circulari revolutione rerump. ad 1. Ann. Tac. annot. 2. ad cap. 1. Polybius praesertim videndus lib. 6. Notus est locus Ciceronis de Divinat. lib. 2. c. 2. Id ipsum a Platone philosophiaque didiceram, naturales esse quasdam conversiones rerump. ut eae tum a Principibus tenerentur, tuma populis, aliquando a singulis.

[Note: An vitari humana ope fatales mutationes pos sint?] V. An fatales mutationes humanâ ope vitari, praeverti, declinari possint? Hoc totum pendet a conciliatione fati, cum voluntatis humanae libertate, de qua alibi.

CAP. III. De Vi.

[Note: Vis quotuplex] NUnc de Vi agendum est: quatenus resp. corrumpit, labefactat, evertit. Quam

[Note: 4. Pol. 10.] Lipsius distinxit in apertam et occultam. Illius posuit tres partes; Factionem, Seditionem, Bellum. Huius, duas; Insidias et Proditionem. Illam in alium locum distulit; huic sedem concessit in loco, quem tractavimus.

Accurate partiri cupientibus, vis alia est, maior viribus humanis; alia ab hominibus oritur: Illa fere dici solet vis maior; haec, citra adiectionem Vis appellatur.

[Note: Vis humana maior:] Ad vim maiorem pertinent Fatalia, et quaedam Naturalia. Fatalis interitus est e. g. cum igne caelitus demisso, per miraculum evertuntur 5. Civitates: cum per diluvium deletur Civitas generis humani, pauculis tantum in semen relictis Ita naturae violentia, totas nationes absorpsit terraemotus, inundatio. etc.

[Note: humana] Vis humana est vel externa respectu cuitatis; vel interna.

Utraque, vel aperte, vel occulte admovetur.

[Note: Externa aperta:] Vis externa aperta, vix alio, quam ad bellum et bellicos actus, pertinere potest. Bellum enim, est illa exitiabilis bellua, quae incursat Cinitates, earumque vel firmitatem pestilenti halitu vitiat; vel corpus immani rictu dilaniat.

[Note: occulra.] Vis externa occulta, quando incendiarii, insidiatores, corruptores, vario astu reip. labefactandae aut destruendae adhibentur.

[Note: Interna aperta:] Vis interna aperta est, cum vel unus aut plures, saevitiâ: vel plutes factionibus, vel omnes aut maxima pars concertationibus

civitatem perturbant aut affligunt. Quae mala aliquando etiam misceri solent.

[Note: oceulta.] Vis interna occulta est, quando aliquis aut aliqui, civitatem vel incendiis ac caedibus perdere, vel proditione aliis subii cere, vel insidiis, omnique alio conatu, suae tyrannidi vindicare satagunt. Huius generis ea est conditio, ut plerumque in vim apertam desinat et transeat.

[Note: Effectus vis externae apertae:] Vis externa aperta i.e. bellum et arma civitatem 1. vel minuit viribus, e.g. pagis, vicis, hominibus perditis deletisque. 2. vel evertit, ut quando tota gens exscinditur, quod est quasi supplicium capitale, aut dissipatur, ut amittat rationem corporis. 3. vel mutat formam, ut quando inter leges pacis, alius status civitatis praecipitur. 4. vel simul evertit ac mutat, sive coniungit mutationem cum quadam eversione, ubi forma sive species civitatis interit, corpus autem ipsius civitatis in partem alterius civitatis contribuitur. 5. vel manente corpore et specie; varie inducit vitionsum habitum.

[Note: occultae.] Vis externa occulta, iisdem operibus efficiendis noscitur: viâ tantummodo diversa.

[Note: internae:] Vis intcrna aperta, et occulta, quibus rebus constet, iam dictum est: quomodo autem tendat ad civitatis labefactationem aut eversionem, explicandum restat.

[Note: Tyrannis] Tyrannis vel unius, vel paucorum, vel multitudinis ad hunc finem tendit; vel dum constituitur; vel dum constituta durat aut viget.

Constituitur omnis tyrannis, et firmatur continuaturque malis artibus. Illae malae artes, sive dolo exercentur, sive violentiâ, sive mixtis utrisque.

Talia sunt: iura et leges, quibus se tyrannia alligarunt, opprimere, vi pro iure uti; iudiciorum acerbitate, civitatem vastare; disciplinae corrigendae specie, aut securitatis publicae muniendae praetextu, innocentes aut claros viros circumvenire etc.

[Note: Tumultus] Tumultus vocatur, repentinus ille motus a multitudine excitatus, metu, aut consternatione, aut indignatione, sine altiore proposito mutandi status, aut res novandi.

Causa vel perpetua, vel temporaria. Temporariam modo exempli ergo declaravimus. Perpetua est; ingenium ferocioris populi, aut laxior vivendi ratio, nec adstricta bene compositae vinculo cruitatis disciplina.

Exempla in Historiis passim obvia.

Remedia constant vel vi militari, eaque aut ostensa, aut adhibitâ; vel auctoritate et consiliis. Eum in usum, praeter ceteras utilitates, arma civitati semper in promptu esse debere alibi diximus.

[Note: Factio] Factio, quando inter familias aut partes quasdam civitatis, ducatum praebentibus, nonnullis dissidia exercentur, praesertim in administranda rep. aut circa religionem, aut honores, aut commoda. Lips. 6. 3. Liu. 9, 26. Dictator quaestion. habendae de factionibus creatus.

[Note: Seditio] Tumultus facile in seditionem transit. Itaque vocabula etiam prisca, recentique loquendi consuetudine, haud raro invicem permutantur.

Accurate tamen loquendo; Seditio est motus populi, vim minantis aut facientis, mutandi regiminis ergo, vel quoad personas, vel quoad formulam reip.

[Note: Causa seditionis perpetua.] Causa perpetua itidem est ingenium multitudinis, secundum magis et minus, pro nationis, morisque ac disciplinae, diversitate. Ita apud Polonos et Hungaros perpetua sunt, quae alibi rariora.

[Note: Temporaria] Causa temporaria vel est a potestate magistratus popularis nimia (via. quae Cicero disserit de Seditiositate Tribunorum plebis Rom. 3. de ll. c. 8. et 9.) vel a sensu, aut metu, aut opinione iniuriae aut damni. Huc enim redeunt, quae apud Aristotelem 5. Pol. c. 2. et 3. disputantur. Quibus autem modis fiat, ut sentiant aut opinentur aut metuant iniuria se damnoque affici, qui seditionem movent, rectius postea tractabitur, cum de vitiis agetur. adhuc enim de vi agitur.

[Note: Exempla] Exemplorum plena est omnis historia, tum civilium, tum militarium seditionum. vid. Liu. alib. 2. per seq. Tacit. 1. A. 16. et seq. etc.

[Note: Remedia.] Remediorum primo observanda sunt discrimina. Alia enim sunt violenta (honestiori vocabulo fortiora, strenua etc.) alia moderatiora, mollia etc. 2. mixtura utriusque generis. 3. o)ikonomi/a sive dispensatio per

momenta temporum, per occasiones eventuum, per gradus effectuum.

[Note: Annotatio.] Quae de gradibus et progressu ipsius seditionis erudite disputantur a Lisp. 6. Pol. 4. ad naturam et ingenium seditionis pertinent. Diximus etiam de ea re ad 1. A. Tac. 16. et seq. Pertinet huc oratio brevis, sed copiosae philosophiae descriptio Virgil. 1. Aen.

Bellorum Civilium largam quidem segetem omnis aetas, omnis historia suppeditat. Ex iis tamen, qui descripserunt, nemo superat diligentiam Dionis, Appiani, Plutarchi in Vitis, Ciceronis in Epistolis ad Atticum, Taciti in Libris Historiarum; qui Romanorum bella Civilia descripserunt. E recentioribus Acta publica Hortlederi et Lundorpii in Germanicis; Thuanus in Gallicis; Mereranus et alii, in Belgicis, observandi studioso lectori, hoc argumentum probe explanabunt.

CAP. IV De Vitiis Civitatem infirmantibus etc.

[Note: Vitiarempubl. destruentia sunt:] SEquitur ut de Vitiis agatur, quae Civitatem infirmant, corrumpunt destruunt. Quae philosophia liis, ut arbitror, nititur regulis. I. Sicut omnes virtutes, una tamen porius quam alia, conservant, firmant, amplificantque civitatem: ita omnia vitia, unum tamen altero magis, efficiunt

contrarium. II. Potissimum id praestant, Imprudentia, Iniustitia, Ignavia, Intemperantia. III. Aliter tamen, apud subditos, seu in subditis; aliter apud Imperantes: Aliter in Monarchia, aliter in reliquis formis.

[Note: Imprudentia] Imprudentiam fere in Imperantibus, quique iis consulunt, spectare fas est. sicut prudentia propria Imperantium virtus est. Imprudentia Civitati noxia, vel est Naturae, vel Morum. Natura enim quidam tam sunt hebetes, stupidi, absurdi, aut speculationibus potius, quam ullis agendis rebus apti, ut ad Civitatis negotia vel iudicanda vel tractanda caecutiant. Exempla olim et hodie non desunt. Claudius, Vitellius etc. Rom. Principes.

Imprudentia quae moribus tribuitur, vel imperitiâstatus constat; vel imperitiâ actionis.

Imperitia status ita capi debet, quatenus illi, qui Civitatis felicitatem curare debent, interiori illa et accurata suae reip. cognitione, sine qua nihil recte in publicis geri potest, destituuntur. e. g. Quis putet Appios plerosque, quales a Livio describuntur, satis intellexisse, vel Aristocraticas, vel mixtae ex Aristocratia et Democratia reip. rationes? Galbam et postea Nervam parum intellexisse, quid esser regnare, non absurde opinantur, qui dicunt. Ex hoc fundamento philosophatur Crispus apud Tacit. 1. A. 6. et, quamquam in mimo Asinius Gallus, cap. 12.

Pertinet ad Imperitiam Status, etiam illa imprudentia, quando momenta et gradus, in ipso

statu, non recte iudic antur, discernunturque, vel dum fiunt, vel dum facta sunt. Non enim tam constanter et aequaliter se res humanae habent, ut forma Civitatis eodem semper gradu, iisdem momentis, aestimanda et pensanda sit. Monarchia e. g. modo arctius astringit, modo lenius sua vincula. neque eadem ratione consultatur, viviturque illo et isto tempore.

Imprudentia, quae ad actiones refertur, ita intelligitur, quando abest 1. com~unis dexteritas actiones civiles obeundi. 2. sollertia totam vim actionum et partes, iudicandi, sive expedito iudicio complectendi. 3. temperandi moderandique actiones ex re et usu praesenti, sive ex variis subnascentibus momentis, iuxta omnes denique, ut vocant, circumstantias, subtilitas. Qui in primo genere deficit, aeque ineptus est, ad civitatis felicitatem curandam, ac, qui ingenio hebeti, absurdo, denique mere speculativo utitur. Duo posteriora plerumque se comitantur; possuntque etiam in eo reperiri hi defectus, in quo primus defectus non invenitur. itaque minus apparent; donec eventus de noxa testetur. Ad quam iudicandam saepe solis prudentium oculis prospectus patet.

Exserit se Imprudentia, tum in consultando, i. e. in iudicando de singulis civitatis negotiis, honestaque a deterioribus, utilia a noxi is discernendo; tum, in administrando, sive in exsequendis quae diiudicata sunt et consultata.

Noxa imprudentiae, ut ante dictum est, a capite quidem, id est, ab imperantibus praecipue diffunditur: Sed prudentia actionis sive administrationis reip. indiget adiutoribus idoneis et ministris. Nam alias etiam praecipua Principis aut Optimatum, Imperantium denique, prudentia, imprudentium actorum opera corrumpi, et ad Civitatem damnis afficiendam, degenerare potest.

In hunc locum pertînent, exempla totius historiae antiquae et veteris bene explicata, et ad hanc philosophiam examinata. Ut, si quis sibi sumat demonstranda, quae in Rep. turbanda imprudenter, et quomodo, et quo effectu acta sint, in iis, quae describit Appianus, Plutarchus, Dio, Ciceronis Epistolae et Philippicae, de bellis Civilibus, sic in recentiore historia.

[Note: Iniustitia] Iniustitia hic spectatur, vel quatenus Imperantibus et parentibus communis est: vitium scilicet vere incivile et insociabile, sicut iustitia unice civilem societatem continet: vel quatenus alterutris propria intelligitur.

Communis Imperantibus et parentibus, id est, omnibus civibus, iniustitia in duabus praecipue rebus cernitur. I. quando pervertitur ordo officiorum iustitiae consentaneus. In ipsa enim communitate (quod recte Cicero notat 1. offic. 45.) sunt gradus officiorum; ex quibus quid cuique praestat, int elligi possit: ut prima, Diis immortalibus; secunda, patriae; tertia, parentibus; deinceps gradatim reliquis debeantur. Ita si privatis nominibus studetur ante publica et

prae publicis; si divinarum rerum non ea, quae illis debetur, aestimatio fit, disciplina civitatis, et subinde fortuna vitiatur et corrumpitur. II.In violanda rerum contractarum fide. Sicut enim iterum bene hoc a Cic. positum est (2. off. 24.) quod nulla res vehementius remp. contineat quam fides: Ita fide violata, dissoluitur facile resp. Ingens ea domi forisque noxa. Domi enim concussa fides seditiones excitat: sicut historia Romana ostendit, quotienscumque de agrariis legibus, et novis tabulis actum est. Eoris infamia paratur civitati, odium, et saepe ob contractus non servatos, bellum.

Imperantium iniustitia partim ad vim spectat, iam supra notatam: partim sine vi considerari potest; referturque utraque ad fontem Ambitionis et Auaritiae, vel in occupando, vel in mutando, vel in administrando Imperio. Ad haec fundamenta commode pertinet, quidquid est sophismatum, artium, arcanorum dominationis tyrannicae. Enumerantur talia apud Aristotelem l. 5. Pol 10. et 11. et Clapmar. de Arcan. Rerump. Si quis partiri et disponere velit, non poterit meliorem methodum sequi, quam per iura maiestatis e. g. iniustitia in legibus ferendis, in iudiciis, in bellis suscipiendis gerendisgque, ac eminente dominio exercendo etc.

Iniustitia parentium vel ad detrectanda civilia munia, velad iniuriam Status, vel ad iniuriam et contumeliam personarum

imperantim; vel ad iniuriam civium (quae in inaequalitate consistit) pertiner.

Noxa iniustitiae, saepe ab initio non satis obsetruatur, dum latet sub praetextu et praescriptione iustitiae; et abeventuum ad se invicem consecutione pendet.

[Note: Ignavia] Ignavia, comprehendit 1. animum mollem in consultando. 2. inertiam in agendo. Resp. enim generosis consiliis, nec Paro fortibus armis opus habet.

Cerniturque vel in negotiis pacis, vel in militia.

Ignavia pacis in eo est, quando effectus et profectus disciplinae civilis, actionumque nec curatur, nec urgetur.

Ignavia belli in apparandis, sumendis, tractandis inefficialiter armis, versatur.

Ignaviae plerumque assidet impiudentia et intemperantia.

Noxa praesens, in historia omni et vita. Ita ignavos Asiaticos populos facile Alexander, antea autem Sardanpalum Arbactus vicit. Quare quibusdam inter artes fuit, ad ignaviam traducere, quibus seruitus parabatur. vid. Iustin. 1, 7, 12. Tac. 4. Hist. 64.

Exstant passim querelae prudentum, ex eo calamitatem et inreritum Civitati ominantium, si a generosis consiliis et strenuo actu cessari viderent.

Intemperantia se prodit:

[Note: Intemperantia] 1. In profusis sumptibus, mensae, vestium, supellectilis, aedificiorum, spectaculorum etc.

Tac. 3. A. 52. 54. 55. Liu. 34, 1. usque ad 9. Sallust. Catil. 12. et 13. 1t. Orat. de Rep. Ord. Seneca in epistolis passim.

2. In libidinibus, petulantiis,lasciviis. Quas in Romanis exagitant, noxamque ostendunt, praeter Senecam et Sallust. Poetae Satyrici, Horatius, Iuvenalis, Persius.

Noxam ad detrimenta reip. pertinentem, ostendunt iidem; tum, magnis casibus exemplisque Tragici.

Hac occasione tractantur varrae quaestiones. e. g. de lupanaribus tolerandis aut vetandis. vid. Gerhard. l. de Coniug. etc. De LL. Vestiariis, sumptuariis etc.

CAP. V. De Effectu vitiorum intermedio ad corrupt. civit. etc.

[Note: Vitiorum] AD infirmationem, corruptionem, de structionem Civitatis, vitia perveniunt, non sine effectu intermedio.

[Note: Effectus intermedius] Qui vel spectatur, ut est omnibus civibus communis, vel Ut est imperantibus aut parentibus proprius.

[Note: Communis] Effectus intermedius, omnibus civibus communis, est 1. neglectio scopi sive finis civitatis. i. e. quando in rep. ita vivitur, tamquam sinon esset resp. 2. negbectio aut violatio ordinis ad hunc scopum ducentis.

[Note: Imperantibus proprius] Imperantibus proprium, Lips. facit odium et contemptum, de quo lib. 4. Pol. c. 11. et 12. Ubi,

more suo argumenta quaedam huc trahit, alias aliis in locis tractanda.

[Note: Parentibus proprius.] Parentibus proprius est, obsequii imperitia et ignavia.

CAP. VI. De Remediis Rerum publ. corruptioni opponendis.

[Note: Corruptioni rerum publ. opponenda cum iudicio] IN iudicio der reip. corruptione aut diminutione ferendo, ratiocinanda sunt probe 1. tentamenta, pretludia, pretparationes. 2. gradus corruptionis, noxet, pericula. 3. temporis praeteriti, instantium, imminentium, specimina, habit us, omina et signa, 4. idque in singulis civit atis partibus.

[Note: Remedia quorum 1. Genera notand:] Hoc facto ad Remedia transeundum. Quorum considerantur 1. Genera. Alia enim sunt strenua et pretsentanea, alia tarda et moras trahentia. Quaedam lenia, mollia, placida: Quaedam aspera, dura, fortia. His in pauca, illis in multa: his in istam; aliis in aliam partem civitatis ac negotiorum salutaris vis inest. In nonnullis, aperta; in aliis, occulta est efficacia etc.

[Note: 2. Usus] 2. Usus, qui singulari et exercitatâ prudentiâ opus habet, et industria sive dexteritate agendi applicandique. Nisi enim accurate iudicaveris, de natura cuiusque remedii, nisi effi caciae momenta et seriem praevideris, haud felicem in medendo operam sumes.

[Note: 3. Tempus] 3. Tempus, seu potius tempestivitas: prodest ab initio, quod nocet in medio; aut invicem. Prodest ex occasione, et emergenti, ut [Note: a ???]sic dicam, symptomate, quod ordinario rerum morbique habitu non prodest etc.

[Note: Annotatio] Videantur omnino, exempli caussâ, et ut praxis huius philosophiae Sallust. Orat. derep. ordinand. sive, ex corrupto statu post bella civilia in meliorem referenda et restituenda. Item Iul. Pflug. Orat. (1560. scripta) de Ordi nanda Rep Germaniae. Ubi praesertim examinari merentur, quae de iure Caesareo disserit, an morbo reip. an tempori aptum remedium, et aliis praeferendum sit. Iunaret etiam examinare, Ostermanni Palladium Pacis exulantis: in quo multa prudentiae eius, de qua hic agimus deliquia. It. Hippolit. a Lapide.

Propter comparationes crebras, a re medica petitas, videatur Canonhier in Aphorism. Polit.

Atque haec est quasi generalis tractatio, de Remediis. Specialia in re praesenti spectantur e. g. Quomodo medendum Monarchiae corruptae; quomodo Oligarchiae; quomodo Ochlocratiae, aut mixtarum formarum vitiis etc.

Colligendae sunt praesertim observationes et regulae ad omnem de remediis philosophiam pertinentes, ex historia in primis. quae omnia referuntur 1. vel ad Notitiam morbi, ubi e. g. mature initia orientis morbi observanda; parva non negligenda,

consequentiae rerum et eventuum speculandae etc. 2. vel ad iudicium practicum, de morbi indole, fatis que e. g. quo velit modo, tractari morbus; ubi cautam, ubi audacem manum requirat; etc. 3. vel ad effectum remediorum observandum, sufflaminandum, promovendum, etc.

Legendae hic praesertim descriptiones mutationum, reformationum, emendationum in Rebusp. ut Florentinae in Principatum etc. vide omnino memorabilem locum Aristotelis 2. Pol. 8. de medicina a)to/pw| kai\ ou) politikh=|. Liu. 23, 5.

LIBER VI.

CAPUT I. De Civium numero et qualitate.

[Note: In administratione Rei publicae respicitur] HOc libro agendum est I. De Civium numero et qualitate. II. De Loco Civitatis. III. De partibus Civitatis, ex praecipuis actionibus, quas certa hominum genera, in certis rebus obeant, necesse est.

Incipendum est de Civium numero, et qualitate. [Note: 1. ad numerum civium.] litate. Ac de numero quidem non opus erit multa verba facere. Nihil enim simpliciter pronuntiari potest. Et iam supra, cum de potentia ageretur, fundamenta huius philosophiae [Note: 7. Polit. 4. ] iacta sunt. Aristotelis regulae hae sunt: 1. distinguendam esse frequentiam, a

magnitudine civitatis. Non enim, illâ positâ, statim hanc sequi 2. in numero modum optandum; immodice enim numerosas Civitates, vix ad eunomi/an comparatas esse. Adduntur et aliae rationes, quas ibi videre est. 3. Multitudinem sive numerum civium definiri, praesertim inde, si instructus ille coetus sit rebus ad beate vivendum pertinentibus.

[Note: 2. ad qualitatem civium. 7. Pol. 7.] At qualitatem Civium, ad duo capita refert Aristoteles: ut sint. 1. dianohtikoi\, intelligentia praediti, dociles. minime hebetes: 2. qumoeidei=s2 animosi, fortes, impavidi.

(Ratio huius philosophiae explicata)

Coniunctim sunt haec exaudienda, non alterutrum seorsum. Quod Aristoteles exemplo Asiaticorum, et Europaeorum illustrat: Graecos autem, ceu utroque praeditos, suo more dilaudat.

Ut autem tales sint Cives aut fiant, partim natura et ingenium praesto est; partim disciplina adhiberi debet.

De Natura et ingenio diversorum populorum, actum est in Politicis Lipsianis; allatis cautelis. collegitque ad hoc caput, aliqua Piccartus, addantur etiam Ioach. Camerarius, et Sepulueda.

De Disciplina notandum. 1. naturam disciplinâ facile emendari, et ad utrumque institui. 2. disciplinam illam partim confieri legibus huc relatus; partim 3. educatione, Scholis, moribus. 4. genio setculi mutato.

CAP. II. De Loco Civitatis.

[Note: 3. ad Locum Civitatis:] LOcum Civitatis diligenter tractat Aristoteles lib. 7. Pol. c. 11. Et dicta sunt supra a nobis pleraque. lib. 4. c. 6.

Quae autem de loco Urbis eximiae dici solent, etiam ad Civitatem totam, sensu politico acceptam, pertinere possunt.

In loco igitur totius Civitatis spectatur: 1. Salubritas. Ita provinciae quaedam, gravioris caeli apud Suetonium memorantur: Ut, si magna Civitas, sit pleraque parte salubris, etiamsi quaedam loca insalubria occurrant. 2. Sufficientia rerum necessariarum et utilium; tum colligendarum, tum communicandarum. hoc sensu: Si talia locus civitatis vel ferat, vel facile importanda aut communicanda admittat. 3. Defendionis facultas De qua supra. Add. Aristoteles lib. 7. c. 5. et. 6. cum Interpretum annotatis.

DIGRESSIO DE CIVITATE MARITIMA.

CAPUT I. Vocum explicationem praemittit.

CIuitas hic vocatur, ut ex disciplina, supra traditâ patere potest, quae suis ipsa auspiciis, suis legibus utitur, totumque et separatum ab aliis, civilis consociationis corpus constituit; neque ut pars alterius corporis spectatur. Qua ratione ab urbe quid differat, manifestum est: quamquam fieri poslet, ut civitas integra unius urbis ambitu contineretur. Saepius tamen Civitas, ut nunc accipitur, amplioribus spatiis, agro, pagis, vicis, urbibus, plurbus paucioribus describi creditur.

Maritima autem Civitas dicitur, quam [Note: ???] vel tota amplectitur Amphitrite, ut Insula sit; vel ex maxima parte, ut Peninsula habeatur; vel notabili loco, et ad accedendum egrediendumque opportuno, alluit mare. Nam et huic generi favet usus et consuetudo loquentium, scribentium, negotiantium. Quinimo, si Civitas habet urbem aut urbes maritimas, utitur illa in parte iis rationibus, quibus uti licet toti, si tota maritima sit Videre licet pulderrimam quaestionem, de

[Note: lib. 22. c. 41. cap. 20. n. 115. usque ad 127.] Pharoinsula et Heptastadio, apud Ammianum Marcellinum: disceptatam Ioanni Gryphiandro, in erudito de Insulis Commentario. Quid? si quis destitutam Cleopatram tueatur? Liceat hoc facere, sicut in iudicio nemini patronus invideri solet.

Permiscetur autem persaepe haec quaestio, cum de commodis incommodisue, situs maritimi, vel urbis, vel totius civitatis exemplo, disputatur: sicut videre est, apud Interpretes [Note: ad lib. 7. Polit. c. 6.] Aristotelis. Et sane pleraque, quae de urbibus maritimis dici possunt, sua quadam ratione ad totas, etiam maximas, civitates pertinent. nisi quod Civitates et regna, anti quitus suas sedes adepta, non opus habent illa deliberatione, de situ eligendo, sicut interdum de Urbe, consultation incidit, penes mare nesit, an ab eo longius propiusue constituenda. [Note: Ad Attic. lib. 6. ep. 2. ] Et quamquam apud Ciceronem Dicaearchus, et in principio libri quarti, de legibus Plato, maritimum situm non valde probent: nos tamen eum hac vice commendabimus, et ad amplitudinem Civitatis, ac potentiam haud paulo plus conferre, quam situm mediterraneum, statuemus.

CAP. II. Quâ formâ rei publicae Civitas Maritima utatur, an intersit. Nullam formam excludi, neque comparationem

---

page 255, image: s271

in derecte peti in hoc negotio. Legibus tamen in quavis forma opus esse, rem maritimam regentibus. Discerni illas leges varie.

QUâ formâ autem rei publicae Civitas maritima utatur, parum refert. Omnem enim rei publicae formam, ei aptam esse, praeterquam, quod usu magistro docemur, nulla dubitandi ratio ostendi potest.

Quanqu am enim Libertatem et plurium regimen aliquis praeferre videatur posse, ex illa [Note: cap. 7.] ratione, quâ Sallustius in Catilina utitur, quando exactis regibus; homines magis ingenium in promptu babuisse, et se suaque magis extollere coepisse, putat; id quod etiam Belgarum exemplo, postquam Hispanicâ ditione exempti sunt, nonnulli ostendere parant: non tamen recte instituitur comparatio talis, aut ad formam statumue Civitatis refertur; cum aliunde pendeant, qui hic memorantur eventus; et ad casus quosdam temporum, rerumque, in quavis republica exoriri solitos, pertineant.

Iam, si quis dicat, in singulari unius imperio, in expedito magis esse maritimam administrationem, haec ratio non spectabit magis ad maritima, quam ad reliqua negotia Civitatis gerenda; quae nonnulli, dum formas inter se contendunt, praesentius efficaciusque unius nutu confici demonstrant.

Nam, cum in rem praesentem ventum est, in Monarchia quidem antiquitus Minois exemplum praecellit; et, si propiora quaerimus, Magnet Britanniet, id est Civitatis maritimae, hacimperii formâ ad summa provectae; Arstocraticae Civitatis maritimae, incomparabile specimen Veneti praebent: sicut in popular imperio, Athenienses: in mixto ex Aristocratia et Politia statu, si multos sequimur, Confoederati Belget.

Quae res facit, ut quamvis rei publicae formam Civitati maritimae aptam, nihil dubitemus pronuntiare. Illud autem satis intel. ligitur, cum administratio Civitatis Maritimae in rebus haud paucis, differat ab administratione Civitatis non Maritimae; Legibus opus esse ad hanc Civitatis conditionem pertinentibus. Argueretur enim insignis defectus ab hac parte, si non essent provisa omnia ac destinata. Exemplis clarius fit, quod dixi. Si Civitas aliqua opposita esset, non dicam exposita, barbaris, a fide omni ac virtute alienis; non bene constitutam dixeris, nisi leges, quibus adversum illos defendatur, et excitetur, sollerter excogitatae, graviter perlatae fuerint. Nam et latrones ac piratae, non possunt hoc genere lelgum carere: si quidem velint non in diem vivere. Ferri autem solent tales leges, vel de iure navigandi, sive urendi mari; vel de eiusdem utilitate; vel de ziusdem ordine. Poterit qui volet, et aliter, ac fortasse subrilius, partiri. Exempla autem habemus in antiquitate, Leges Rhodias; et

[Note: Orb. marit. lib. 1. c. 3a. et lib. 2. c. 9. de Insul. c. 31. § 83. etc. et oecon. leg. lib. 1. c. 25. n. 32. etc.] Romanas, aliasque; collectas Morisoto. Addi debet ius nauticum Wisbyense, Lubecense (de quibus doctissimus Cryphiander) tum statuta variarum Civitatum nautica.

CAP. III. De Imperio maris alibi agitur. nunc quaestio est, quid Civibus Civitatis maritimae, concedatur aut interdicatur. Tum quid sibi reseruet Civitas. Religio. Locus. Tempus. Quaestus.

CIuitas Maritima, in quantum sibi vindicare possit imperium, in mare, aut non possit, alii diligentius exquisiverunt: in [Note: de 1. B. 2, 2. et 3.] his Grotius, et qui aliquid annotant. Relictis ergo iis, quae de externorum iure quaeruntur, hoc tantum monemus: Civitati Maritimae ius esse, usum maris, suis Civibus laxandi restringendius (extra usus innoxios et necessarios) prout Rei publicae salus postulat.

Neque enim audiendi sunt, qui navigationibus (celeberrimo frequentissimoque maris usu) plane abstinendum, vix serio, scribere tamen non dubitarunt. Quos enim Deus apud mare constituit populos, illis usum maris ultro, videtur commendasse.

Reservat ergo sibi Civitas, omne, quod ad arma pertinet, arbitrium. Ita munire Insulam, classem armatam in mare educere, non est privati arbitrii. Non tamen vetita censentur privatis, munimina et aggeres mari, ne agris cuiusque ingruat, oppositi. nisi quod haec quoque cura (ob lites de hacre inter vicinos, diversa commoda allegantes, exoriri solitas) ad iura, summae in Civitate potestatis, transferri coepit. Naves non bellicas, ob fines non bellicos, e portu proficiscentes, armare, naturaliter licet illis, quibus itineris maritimi, potestas facta est. Sicut viatori, gladium necessariae defensionis causa gestare licet. Sed vix consultum aut usitatum est, hanc quoque partem inspectione aut curâ legislatoris vacare. Vectigalia a praeternavigantibus exigere, non singulorum civium, sed Civitatis est. An et ius naufragii colligendi, sibi vindicare Civitas potest? Ita. nisi urbibus quibusdam, ad mare sitis, permittat; aut civibus suis. utrobique tamen temperamento opus est: ut, si de naufragis constat, facultas recipiendi eis non adimatur, [Note: Gid. Grot. 1. B. 2, 7, 1.] repensâ impensâ.

De cetero, Civitas maritima, merito constituit, quae ad navigationem religiose ineundam et peragendam pertinent. Apud Ethnicos quoque, non mos tantum, sed lex erat, diis preces in principio, grates in fine operum, dicare. Gallorum hac in re legem [Note: De Genatione c. 35.] laudat Arrianus; et addit: a)lla\ kai\ o(/s1oi nauti/llontai, a)po\ qew=n a)/rxontai, o(/s1ois2 te\ tou= s1w/cesqai

me/lei, kai\ a)nas1wqe/ntes2 xaristh/ria qu/ous1i toi=s2 qeoi=s2 toi=s2 qalatti/ois2, *pos1eidw=ni, kai\ )*amfitri/th|, kai\ *nhrhi/s1in. Lucas Helstenius ita vertit: nam et rem nauticam exercentes, a diis aciunt principium, quotcumque suam sibi salutem cordi habent, et ubi salui evaserunt, diis marinis, Neptuno, Amphitritae, et Nereidibus, gratiis referendis, sacra faciunt. Et de Fortuna, quae dea marina, phda/lion gestans, Antii, aliisque urbibus maritimis colebatur, [Note: lib. 1. carm. od. 35.] vel ex Horatio notum. Quid ni Dei notitiam uberius adepta Civitas, cultum lege publica decernat ei, cui venti et maria oboediunt? Ita videmus in regnis maritimis, classem perpetuo, expeditiones seorsum, Deo custodi et servatori, publicis precibus commendari. multaeque bonae consuetudines, etiam citra legem, inter Christianos nautas invaluêre. Quamquam hoc genus, ad superstitiones multas psoclive, et vento secundo, licenter vivere assuetum, rerum adversarum et prosperarum rationes, raro, cum Divino numine putat. Bodinus in amplissimo de abditis rerum sublimium arcanis, opere numquam edito, sub initium, cum cadaveris conditi (Mumiam vocant) iactu, tempestatem sedatam, retulisset, Daemonibus, et geniis, nimis multa videtur attribuere in his rebus. Adversus quae una Lex Civitatis Maritimae valere debet: unum esse

Quem maris et terrae tempest atumque potentem respicere et venerari omnes oporteat cives.

Potest etiam loca quaedam navigationibus privatorum interdicere: tum ad quae loca

cives suos velit excurrere, quibus abstinere; denique, quas exterorum neves admittere, quas non admittere velit, decernere licet Maritimae Civitati; dummodo iurtis, et commercii humani reverentiâ, regantur eae leges. Idem debet nimirum iuris esse maritimis, quod in mediterraneis agris, sibi Civitates vindicant. Sicut de Nerviis antiquis (hodie [Note: de Bell. Gall. 2, 15.] Haenovii et Cambresiani illam partem incolunt) Iulius Caesar testatur: nullum aditum adeos esse mercatoribus; nihil pati vini, reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri. Quod et Suevos statuisse, ad quos de cetero [Note: B. G. 4, 2.] mercatoribus aditus erat, apud Eundem Historicum legas. Chinenses, cum naufragio male multati essent, in freto Zeilano, poenam capitis statuisse in eos, qui in illas partes navigarent, [Note: in Polit. Reg.] Boterus auctor est: atque id consilium, suis se continendi finibus, multis laudibus fert. Iidem, homines exteros, difficillime in urbes suas admittunt, ne moribus externis obliti, [Note: de reb. Immanuel Lusit. lib. 11.] ab institutis suis paulatim deducantur: teste Osorio: An haec ratio, quae crebro auditur, iustitiae sit usquequaque consentanea, dubitare queas. placet, disputandi causâ, negare.

Tempus (krairo\n plou= e)pith/deion) Nature demonstrat, Sapientes observant, Lex decernit. [Note: lib. 2. e)/rg.] Igitur quae Hesiodus suavissimis 77. versibus de tempore ad navi gandum idoneo aut non idoneo, dislerit, merentur pro Suasoria Legis maritimae haberi. Neque maris clausi et aperti discrimina, in civitatibus maritimis, tantum inter observationes Nautarum, sed inter

[Note: l. 6. C, de offic. rect. proe. et l. 3. C. de Nau. frag.] praecepta legislatorum leguntur. Notae sunt Imperatorum constitutiones, de byematione et naufragiis, quatenus huc pertinent. Pro conditione autem et diversitate locorum, navium, causarum, non uno ubique et semper isthaec talia modo statui consueverunt. Saepe atroces casus Legislatoris animum hucadverterunt. Ita, cum anno 1468. Navis Lubecâ Revaliam tendens, una cum mercibus, et vectoribus 200, diversi sexus et ordinis, in faucibus scopulorum Sueciae et Finniae, naufragio interisset, inde, lege constitutum est, ut post Martini festa, nulla navis in Livoniam soluat ex portu Lubi censi, referentibus Alberto Krantzio fine libri XII. Vandaliae; et 10. Regkman in Chron. Lubec. Germ. daß niemand nach Martini von der Drave solte seglen. Addit tamen Chronicum: und diß wird nicht gehalten. Idem contineri, in statutis nauticis Hamburgensibus, ut terminus navigandi fine Octobris aut principio Novembris, [Note: Oecon. legal. lib. 1. c 25 §, 149.] concludatur, memorat Gryphiander.

Quaestum piraticum, nec connivendo tolerabit maritima Civitas, et severis ultro legibus, interdicet suis civibus; quinimo, ad coercendos aliunde infestos piratas, sedulam operam, sui et aliorum causa, navabit. Necessariam Piraticam, nullo tempore, in praeteritum aut futurum agnoscimus, neque ita excusari posse, illum rudi vetustati apud ethnicos quasi probatum, acquirendi modum, statuimus, [Note: ad 1. pelic. 5. l. 1. c. 1 et in Add.] de quo Interpretes Aristotelis, et Clar. Schefferus de militia Navali: licet praetexatur, vel victus quaerendi, vel sedium

requirendarum necessitudine. Non magis Septentrionalium populorum, iisdem in Medio Aevo [Note: lib. 1. c. 38.] consiliis, suffragari fas est. Cordate Crantzius in Dania: Compertumest, apudveteres huius ditionis homines, iustum esse, habitum quaestum, exercere piraticam. Fuêre tamen interreges huius nationis, qui rem scelestam perosi, summis conatibus improbitatem illam, sunt insectati. Christianis autem temporibus, omnis ea depretdatio piratica abolita [Note: Wandal. lib. 3. c. 35.] est. Alibi, de Winulis ob piraticam bello petitis, piraticae, inquit, nullum faciebant finem, arbiterati (barbaro sensu) honestum id esse militet [Note: Wandal. 1, 7] genus. Iterum: arbitrabantur in paganismo barbari, iuste possideri, quicquid vi aut armis quetreretur. Quam sententiam, inter Christianos, nec dum multi antiquanêre, armati, pretsertim militiam sequentes. Licet enim Christianis, ut ante dixerat, ex instituto sui ordinis, abominabilis esse debeat piratica, tamen neglecto conscientiae dictatu, multi, quod verbo damnant, factis aemulantur. Quaerat curiosus aliquis: an illa piratica, quae auctore Wethemanno Roskildiae coepit, tempore Svenonis IV. et Canuti V. etiam improbanda sit, cuius [Note: lib. 14. pag. 259. et seq.] disciplinam describit Saxo Grammaticus? sed illa nomine piratica dicitur: ceterum, auspiciis publicis, utiliter adversus piratas, instituta militia haberi debet. Rectius diceretur, militia nautica voluntariorum, spe praedae, de piratis capiendae, auctorata.

CAP. IV. Studium rei nauticae Civitati Maritimae necessarium. In structura navium Civitati accommodanda. In arte navigandi tradenda. In mechanicis et mathematicis physicisque disciplinis colendis. In exercendis nautis. In pretmiis et privilegiis decernendis.

UT Maritima Civitas, maris et patiens et sciens sit, primarii est consilii, cumque usus maris, navigando potissimum absoluatur, ad rei navalis studium cives assuefaciendos esse, satis intelligitur.

Non dicemus de illa consuetudine, quâ in undis prolem educari constat, ab iis, quibus maria et flumina, atque adeo naves pro patria sunt. Quamquam hoc non apud Chinenses tantum factitari, ob exuberantem hominum multitudinem comperimus, sed cotidie fieri videmus, vel ob navigationis moras, vel ob pontium navalium custodiam, aliisque de causis. Nam de longinquis navigationibus, ubi multos saepe per menses non descenditur in terram, nunc non loquimur.

Naves certe, in quibus magna pars Civitatis maritimae, saepe ipsum robur et compendium, versatur, summosunt studio comparandae, prout earum varietatem, structuram, ornatum, maris conditio, usus negotiorum, temporum et casuum circumstantia postulat. Rebus enim angustis et modicis, rudimenta quoque et tumultuariae neves aliquando sufficere potuerunt. Plura et exactiora, cupido habendi, auf subnati aemuli inimicive, admonûere. In Aremoricis sive litoralibus Venetorum, in Gallia civitatibus, laudat [Note: de B. G. lib. 3. c. 13.] Caesar inprimis, quod habuerint illis Oceani partibus penitus accom~odatas naves. Pro magnitudine autem Civitatis, utile est, magnum numerum omnis generis navium praesto esse. Potest enim fieri, ut bello ingruente, ad alios, quam ad quos factae sunt, usus valeant. Belgis certe haec res fiduciam non exiguam semper, et usum eximium saepe praestitit.

Non autem diligentiâ tantum aedificandis [Note: lib. 4. c. 34. et seqq.] navibus opus est (de qua etiam Vegetius ad usus bellicos aliquid praecepit, et ex eo Aegidius de regimine principum capitulo ultimo, in Manusoripto codice supplementum libri tertii professo) sed eriam frequenti repetitione structurae. Nam quae exempla antiquitus feruntur, de valde longaevis navibus, in exemplum trahi non debent.

Ars porro navigandi constat, rudimentis, observationibus, experimentis. Nam rudis aliqua meditatio, etiam ad

adolescentiorem aetatem pertinet. variaeque exercitationis specimina, etiam in Ludis Nauticis et Piscatoriis edebantur. quamvis, ut in reliquo hoc genere, Naumachiarum ingens apud Romanos abufus esse coepit. Videatur cl. Schefferus de milit. Nau. lib. 1. c. 5. et l. 2. c.2

Observationes ad scientiam referri par est mathematicam, quâ et ratio constituendi naves iudicatur, et peritia i(stodromi/as2 seu velisicationis comparatur, et usus pyxidis nauticae intelligitur. Sed haec subtilius ostendenda sunt.

Siderum quoque notitia, Geographica et Hydrographica scientia, ventorum cognitio, Civitatis Maritimae institutis, unice conveniunt. Quid de Aestu marino dicemus? cuius desperata paene est hactenus explicatio. Probandi autem in primis sunt, quid ad eam ingenium et observationes suas conferre velint. Quin enim haec cognitio, labores et pericula navigationum, totiusque negotii maritimi plurimum sublevare queat, nulla est dubitatio.

In his studiis, duae cautiones videntur opportune adferri posse: quarum unam Strabo, [Note: lib. 1. gewgraf. p.8.] alteram Ptolemaeiis suppeditant. Strabonis haec est admonitio: *kai\ ga\ ei) mh\ dunato\n, kata\ thn\ u(po/qes1in th\n toiau/tun a)/panta a)kribou=n, dia\ to\ ei)=nai politikwte/ran, to\ ge e)pi\ tos1ou=ton e)f) o(/s1on kai\ tw=| politikw=| parakolouqei=n dunato\n, pros1h/kei a)\n ei)ko/tws2. Etenim, si in hoc genere, non possunt omnia exactius investigari, eo quod civiliter

philosophandum est; eousque certe procedendum fuerit, quo viri civilis industria queat pertingere.

[Note: lib. 1. Geogr. c. 1.] Ptolemaei autem cautela, de Geographia universe, ad maritima studia pulchre congruit, quando exsertius suadet, o(/ti tai=s2 e)ggute/rais2 tw=n i(storiw=n pros1ekte/on, dia\ ta\s2 en th=| gh=| kata\ xro/non metabola\s2, quod novissimis bistoriis potissimum attendendum sit, propter multas, in variis terrarum locis, tempore procedente factas mutatio. nes. Sane, quantum observationis novissima quaeque navigatio prioribus adiecerit, volumina et Descriptiones unius et alterius saeculi, abunde demonstrant.

Civitati ergo Maritimae consultum fuerit, semper Artifices mechanicos, et insignes Mathematicos, denique praecipuos talium studiorum auctores, in promptu habere; eosque animosis mercedibus conducere: ut numquam huius disciplinae cupidos ulla possit occasio deficere.

Nec in ampliore civitate impensae deesse queant. Ex annuo enim quaestu nautico, facile aliquid in hos usus seporreretur. Accederent liberalitates extraordinariae, mercatorum, et aliorum, qui haec studia amant, peculiari filco inferendae. Disciplina quoque, ut parabilis esset, saepe linguâ vernaculâ institui posset. quod utiliter hodie alicubi factitatum novimus. Instrumenta quoque omnis generis, et machinae, impensis p???blicis ad manum esse debent, ne vel pauperculis adiumenta denegari videantur. Iam, quae volet esse Maritima Civitas, quae non

ingenia aliquot idonea, peculiaribus invitamentis ad culturam horum studiorum traducat? Hos postea peritissimis naucleris commendari, et experimenta maris, in minoribus primo et propioribus, mox in maioribus et longioribus itineribus, capere, fas est.

Analiunde in Civitatem Maritimam, multitudo hominum nauticorum conducenda sit, dubitatum est. Periculosum hoc esse, ostendit Isocrates in Panathenaico, ubi ait: potentiam [Note: p. 506.] maris augeri en tw=n texnw=n, tw=n peri\ to\s2 nau=s2 kai\ tw=n e)la/unein a)uta\s2 duname/nwn, ex artibus nauticis et hominibus qui remos agere possunt: et hos esse plerumque homines, quibus nulla domi bona res, omnis de alieno victit andi spes; qui si in civitatem confluant, mores et fata eius ne mutentur, periculum esse. Ubi notandum, non de mathematicis artibus et artificibus, et machinatoribus eximiis, sed de nautica turba sermonem esse. Nam rariores illi et maiores artifices, quin aliunde pelliciantur, nihil vetat. At, ut cives ipsi, nautica obire munia discant, vel Lacedaemoniorum exemplo intelligi potest, quam sit neceslarium: qui, cum domi rei navali non dedissent operam, aliunde nautarum omne genus, magno suo cum incommodo et periculo arcessere cogebantur. Atheniensibus autem domi nascebatur haec peritia. quos Civitas Maritima imitari debet, efficiendo, ut saepe cives navigent. [Note: de rep. Athen. p. 404.] Verissime enim Xenophon a)na/gkh ga\ a)/nqrwpon polla/kis2 ple/onta kw/phn labei=n kai\ a)uto\n kai\ to\n o)ike/thn, kai\ o)no/mata maqei=n ta\ en th=|

nautikh=|, di( e)mpeiri/an de\ tw=n ploi/wn kai\ dia\ mele/thn. Necesse est utique hominem, qui saepe naviget, remum in manus accipere, et ipsum et famulum ipsius, atque adeo, condiscere vocabula rei nauticae, partim experientiâ navigiorum, partim medit atine. Et de meditatione subicit: e)mele/ths1an de\ o(i me\n ploi=on kubernw=ntes2, oi( de\ o(lka/da. oi( d) enteu=qen e)pi\ trih/rh kate/sths1an, o(i de\ polloi\ e)lau/nein e)uqu\s2 w(s2 o(=io/nte e)is1ba/ntes2 ei)s2 nau=s2, a(/te e)n panti\ tw=| bi/w| promemelethko/tes2. Meditatio autem fiebat, dum alii navem gubernabant, alii oner ariamregebant; alii hinc ad triremes, transibant: quidam statim, ut naves sunt ingressi, remigabant, per omnem scilicet vit am medit ationibus talibus praeparati. Dum autem variis ex causis, saepe navigatur (unde vel ad celebre tribunal, vel ad nobilem mercatum suscipi itinera maritima, ratio erat) fieri nequit, quini cives, quasi ignorantes, et aliud agendo, nauticâ quâdam scientiâ, quod Xenophon ait, imbuantur.

Sed et praemiis huc invitandi sunt. ubi iterum exemplum Atheniensium singulare est: qui honoribus et muneribus eivilibus plebem ad studia nautica excitarunt, populareque maximam partem imperium instituerunt; ne, qui potentiae in Civitate Maritima, effectores essent, commodis et honoribus [Note: Xenophon de Athen. rep. pr.] carere viderentur. o(/ti o( dh/mos2 )estin o( e)lau/nwn ta\s2 nau=s2, kai\ o( thn\ du/namin peritiqei\s2 th=| po/lei. kai\ o(i kubernh=tai kai\ o(i keleustai\, kai\ o(i penthko/ntarxoi, kai\ o(i prwra=tai, kai\ o(i nauphgoi\, ou(=toi/ ei)s1in o(i thn\ du/namin peritiqentes2 th=| po/lei polu\ ma=llon h)\ o(i poli=tai kai\ o(i gennai=oi kai\ o(i xrh=stai. quia plebs est,

quaenaves agit, et potentiam Civitati conciliat, [Note: ???] tum gubernatores, hortatores, Pentecontarchi, proretae, navium fabricatores, hi sunt, inquam, qui potentiam Ci???itati conciliant magis, quam [Note: Gid. Ubbon. Em. de rep. Athen.] cives alii, et nobiles, et foeneratores. sicut Xenophon explicat. qui et reprehensum ab aliis hoc institutum, pro conditione et ex u(poqe/s1ei popularis Civitatis defendit laudatque. posset forte etiam ex hypothesi Civitatis Maritimae defendi.

Pertinent huc etiam alia praemia, quae civibus incitandae industriae, ut ad alia studia, ita ad rem nauticam, varie excogitantur decernunturque.

CAP. V. Civitatis Maritimae consilia et instituta, circa rem Piscariam. Distinctio navigationis et usus navalis. Piscatus, modus acquirendi, ad a)uta/rkeian Civitatis referendus. Controversiae de piscatu inter Civitates maritimas. Leges Civitatis Maritimae, quibus regitur piscatus, vel quoad artem, vel quoad ius, vel quoad mercimonium.

MAria et flumina, Deus dotavit piscibus, Igitur Civitas Maritima, non negligere debet has opes: sed potius providere, ne unquam desint, qui huic rei operam dent; tum aliis modis, tum navibus et navigatonibus.

Solent enim Navigationis illa noscitari genera; Piscatoria, Mercatoria, Militaris, Curiosa. Quae et misceri aliquando videmus.

Et Piscatum quidem, ad modos acquirendi, [Note: 1. Polit. 5.] ex venatione peti solitos, Philosophus refert, occasionem et consilium et ingenium subministrante loco et situ eorum, o(/s1oi li/mnas2 kai\ e(/lh, kai\ potumou\s2 h)\ qa/lattan toiau/thn pros1oikou=s1i, qui lacus, paludes, fluvios aut mare accolunt. Quod de generibus hominum hic dicitur, recte ad totam Civitatem Maritimam refertur. Quae, naturâ demonstrante, hoc victus et copiae parandae instrumentum non omittit. Quin etiam, pro conditione loci et temporis a)uta/rkeia Civitatis, sive rerum necessariarum sufficientia, magnam partem hinc instruitur. Et sane mirum est, etiamsi de illis nil dicamus, quibus siccati pisces pro pane sunt, quot myriades hominum, Deus passim alat praecipue piscibus et marinis animalibus et salsamentis. [Note: lib. 7. de ll. p. 641.] Ut fortasse non bene Plato de venatione agens, maritimam venationem sive piscationem dissuaserit, Legislatorem ita loquentem ad iuvenes inducens: w)= fi/loi, ei)=q) u(ma=s2 mh/te ti\s2 e)piqumi/a mht) e/rws2 te\ peri\ qa/lattan qh/ras2 pote\ la/boi, mhde\ a)gkistrei/as2 und) o(/lws2 tw=n enu/drwn cw/wn, mh/te e)grngoru/s1i mh/te eudous1i ko/rtois2 a)rgo\n

qh/ran diaponoume\nois2. Ne capiat vos, o amici, ulla cupido venationis maritimae, aut hamatilis piscatus; neque omnino, ut velitis aquatica animantia, vel interdiu, vel noctu, sagenâ otiosam capturam exercendo, venari. Nisi quis putet, ad mores eum respexisse talium hominum, ipsarumque quibus vita utitur, discrimina artium, [Note: l. 1. off. 42.] quo sensu Cicero non probat illas artes, cetariorum, piscatorum, comparatione scilicet institutâ honestiorum et viliorum artium. Imo vero Plato sibimet ipse potest esse interpres, quando ex omnibus venationis generibus, eam probat unice honestissimamque decernit, quae equis, canibus, robore corporis perficitur. Ut ab hac mente minus probanda videatur, quae minus laboriosa ac exercita est; et ad otium propius accedit. Sicut [Note: Icon. lib. 1. tit. a(liei=s2 p. 752.] fere Philostratus, piscatores suos a)mhxanou=ntas2 circa thynnorum capturam deliciantes inducit.

[Note: Is. Pontan. hist. Dan. lib. 6. pag. 242. et discuss. hist. ib. 1. c. 18.] Halecum captura abundatissima, circa Rugiam insulam olim celebris, postea apud Scanienses increbuit, hinc ad Noruegos, ab his ad Scotiae Angliaeque oras migravit. Ubi frequentissima in hunc diem exercetur, et Europae quodam mdo sufficit, ex quo artem muria hunc piscem condiendi circa annum Christi 1416. Gulielmus Buckeldius Belga invenit, atque ut durare et longe lateque asportari posset, effecit. De periodo huius piscatus, notabilis est Camdeni annotatio: [Note: in Britannia p. 642.] Haleces Britanniam nostram non sine Divino consilio, numerosis examinibus quotannis

circumnatant. Circa solstitium aestivum, ex alto litera Scaniae petunt, quo tempore quum pinguiores sunt, statim divenduntur. Inde Anglita litora adeunt, et ab Augusto medio ad Novembrem optima et uberrima eorum est captura a Scarborrough usque ad Tamisis ostium. postea aliqua vehementi procella in Britannicum mare deferuntur, et in eo ad Christi usque natalitia se piscantbus offerunt. binc Hiberniam utrinque pernatantes in septentrionalem Oceanum circumnavigata Britannia se transferunt, et ad Iunium quasi subsistunt. Haec copia effecit, ut Belgis facile concederetur illis in locis piscatus, sicut Seldenus amplius ostendit. unde Dorninii Anglorum Marini [Note: Mar. Claus. lib. 2. c. 21. adde Loccen. de iuremarit. l. 1. c. 9. §. 4.] argumentum speciose exstruit idem Seldenus. Alii mallent, vi conventionis, quam titulo Imperii, hunc piscatum niti. Controversiae inde magnae, et nuperae, nec incruentae. De quarum compositione Pax inter Britannos Belgasque inita docere potest.

Quid contentionis circa piscationem Islandicam et Noruegicam, Anglis et Danis intercesserit, legas licet apud Seldenum in Mari clauso, et praesertim Ios. Isac. Pontanum, in Discussionibus Historicis. Quibus addi potest [Note: erb. marit. l. 2. c. 18.] Camdeni Historia Elizabethae in annis 1600. ac sub. sequentibus: et Morisotus contra Seldenum. Elegantes ibi quaestiones de Imperio maris probando ex petita et concessa facultate piscan. di: an continuatio huius rei et exercitium utrinque non omissum, seruitutis mari im. positae nomine a petentibus allegari possit: an omissa diutius propter incertum regni

concedentis statum petitio, necessitatem petendi extinxisse, et facultatem piscandi praescripsisse, credenda sit: an facultas illa diu continuata, et post interruptiones, ad praedictum modum instaurata, iuris patrimonialis nomine possit laudari. et quae sunthuius generis alia.

Legibus piscatum ordinabit, Civitas Maritima, quantum ad artem piscandi attinet, et instrumenta, et tempora, et modos. Neque enim, obtentu iuris vel naturae vel gentium huius rei libertatem infinitam statuere, fas est. ordinabit, ut coepimus dicere, summa potestas, ut ceteras civium actiones, ita piscatum, ut rationibus rei publicae convenit; et id iure sue se facere non dubitabit. Vere nimirum, quantum res patitur, locutus est Oppianus ad Imperatorem Romanum:

[Note: lib. 3. a(lieut 4. et 5.] s1oi=s2 me\n ga\ u(po\ s1kh/ptrois1i qa/las1s1a
ei(lei=tai, kai\ fu=la pos1eida/wnos enau/lwn.

Tuis enim sub sceptris voluitur et mare, et quicquid [Note: lib. 1. c. 9. dissert. de Imp. mar. c 8. n. 4. et seqq.] est incolarum sive domesticorum Neptuni. Qua de re satis explicite egerunt Cl. Loccenius in Iure Maritimo, et doctissimus 10. Strauchius. Si modo duae cautiones efficiant, ne contra externos, aut contra cives nimis omnia adstringantur. Idenim ne fiat, videmus, plerasque summas potestates temperamentum alicuius licentiae reperisse, ac humane non minus, quam utiliter usurpasse. Altera cautio providebit, ne laxata piscandi disciplina, foris contemptus, domi confusio, litium paulo post mater, subnascatur. Et quando quidem hac de re cogitatio suscipitur, valde profuerit

cognovisse, quae Poeta modo laudatus, et in hoc genere incomparabilis Oppianus, praesertim a libro nominato, non explicavit minus quam suasit: tum etiam iuverit, exempla talium legum inspexisse, non indiligenter ex diversis Civitatibus collecta Gryphiandro, et aliis.

Sicut autem, ut dictum est, de omnibus rebus ad piscatum pertinentibus, Civitas praecipere potest: ita ipsum ius piscandi his illisue locis, circa hoc aut illud genus piscium, hoc illove instrumentorum genere, non civibus modo, sed ubi sine iniuria horum fieri potest, externis quoque gratificari, elocare, vendere, sub vectigali concedere, aut etiam non concedere, non nequit. quod et de foederibus, hac de re ineundis ultro intelligitur. ubi, ex tot in utramque partem prosperi improsperive succeslus exemplis, satis apparet, quid factu optimum consultissimumque haberi debeat.

Ut et circa mercimonia piscium: exportandosque aut importandos pisces. Sanitatis ratio in his habenda: ne veneant e.g. salsamenta, quae corrupta, aut pisces pridem mortui, unde graves et contagiosi morbi generari queunt. Quare forum piscarium diligentissime et severissime ordinandum est. Iam, si abundat Civitas piscibus, qui exportari commode nequeunt, nil prohibet lege staturere, ut certis diebus carnium esu cives abstineant. Ratione, ut dixi, magistrâ; non superstitione. quae in alteram partem duxit

Graecos, ut ex Stagno Neptuni apud Aegias pisces eximere vererentur, ne piscator in [Note: in Laeconicins. p. 203.] piscem mutaretur, referente Pausania, qui de Mercurii fonte, cui Hama nomen, similia [Note: in Achaicis p. 441.] memorat: tou\s2 de\ i)xqu=s2 ou)k ai(rou=s1in e)z a)uth=s2 (thgh=s2) a)na/qhma ei)=nai tou= qeou= nomi/contes2. pisces exinde non educunt, eo quod Deo sacros credant. Pretia quoque piscium, ut aliorum cibariorum, finiri, probabilis plerumque est consilii. etiam tempora venditionis. non enim omnes pisces omnibus temporibus, vel valetudinis, vel feturae et propagationis habita ratione, venum ire ratio est. Atque hucreferuntur medicamenta e piscibus, (de quibus Plin. hist. nat. lib. 32.) et varia instrumenta, adiumentaque. Non autem piscatus modo ipse, saepe mercimonii celebritate urbem aut Civitatem in profectu mercaturae potest attollere, sicut de halecum, asellorum, et aliorum generum mercatu hodie constat; et Tyrum olim, nativae purpurae piscatu immensum, celebratam esle legimus: Sed piscatorum quoque stationes et casulae admonuerunt, non raro fatali augurio homines de maximis et summam postea nobilitatem adeptis urbibus, portubus, munimentis exstruendis; quod de Malmogia, in Scania, et, utaliqui tradunt, de Hafnia in Sialandia, de Ostendae piscatorum in litore Flandrico quondam sede, de Dunkerka, et aliis, manifestum est.

CAP. VI. De Navigatione mercatoria, sive mercaturâ maritimâ. De Consulatu Maris. De Magnis societatibus mercatoriis, in civitate maritima. De Hansa Teutonica.

MErcaturae consideratio, alibi suum habet locum: hic non aliter, quam ut maritima est, spectatur. Et inter ea quidem, quibus publicae curae et consilia invigilare debent, exportanda et importanda numerantur. Quid efferat ergo, quid inferat Mercatura maritima, ante omnia probe decernendum est: ne efferat e.g. quibus domi indigemus; ne inferat, quibus felicius caremus. Tum de hominibus, mercaturae maritimae destinatis, destinandisue, per ordines civium ac genera operis laborisque dispiciendum est. Denique, disciplina, ordine, legibus vel maxime haec res vincienda et ordinanda est.

Sicuti autem priora, alibi fusius tradita repetere non attinet; ita postremum in Consulatu Maris, accurate perscriptum explicatumque reperitur:o additis legibus, inclitae Rei publicae Venetae ad hanc rem pertinentibus. Quamquam autem antiquioribus ista haerent

radicibus; constitutionum tamen nauticarum, saeculis a Christo nato, undecimo, duodecimo, tertiodecimo, celebris in Italia, Galliâ, Hispaniâ, proventus fuit, sicut indidem discas: Quo referas licet, consuetudines marinas probabiles; quibus absque esset, non procederet compositi moris disciplina, in genere hominum licenter agere cupiente. Sicut alias videmus, in opificiis quibusdam fieri.

De collegiis et societatibus mercatoriis navalibus, longam historiam texe~re, non est huius loci. Duae sunt hoc saeculo valde celebratae apud Belgas, Societas Indiae Orientalis, et Societas Indiae Occidentalis. Orientalis illa,o inter dura et aspera rerum, quasi necessitate admonente, societas plurium laboribus et impensis privatis, ut aerario parceretur, invaluit. Invitante successu, propior cura rei adhiberi coepit. cum enim singuli, aemulatione accensi, pretia rerum apud Indos intenderent; et, propter dissociatas aut infirmas collgiorum vires, hostibus aliquando praedae essent; [Note: 1602. et 1603.] Res publica ex pluribus unam societatem fecit, certisque curatoribus ex diversis civitatibus in unum coituris, quotiens res postularet, rem administrandam tradidit. Ex hoc [Note: hist. lib. 11. p. 429.] tempore, inquit Grotius, velut novo bello per orientem exorto, Societ as Indicana magna pars rei publicae coepit haberi, cum non modo pars praedarum ad aerarium perveniret, sed privato civium sumptu, hostis publicus per rapinas et impendia exhauriretur. Unde intelligitur, praeter mercaturam,

[Note: hist. lib. 130. p. 1087. etc.] etiam ad armorum consilia, huius Societatis rationes pertinuisse. Addi debet Thuanus.

Crevit subinde mercatorum et nautarum, sed et pecuniarum numerus; neque iam adempto Hispaniae commercio, India Orientalis suffectura videbatur. Igitur, Americam respicere coepit, nautica mercatorum industria, unde sal et succinum, et pretiosaligna, medicamenta, itemque metalla asportarentur. Verum, in sessis ab Hispano litorum praecipuis, privatae opes, publica auctoritate muniendae erant. Hinc deliberatum et disputatum, de Societate Indiae Occidentalis instituenda: [Note: hist. lib. 1. 6. p. 505. etc. 10. de Laet. Nou. orb. lib. 3. c. 9.] sicuti Grotius describit amplius. Dilata negotii perfectio in annum saeculi XXI. Quamvis enim in novo Belgio ab anno 1614. loca quaedam frequentarentur et tenerentur: postea tamen, Diploma Ordinum Foederatorum, Societati huic amplissimâ formulâ concessum, haud parum mercatorios successus deductis coloniis promovit. Diploma variis linguis publicatum est. Operae pretium fuerit notare, in progressu fata praegrandium coeptorum. Non enim ex aequo hactenus utraque societas floruit: imo, quomodo alteri subveniretur, ant non subveniretur, non parvae consultationis et molitionis negotium fuit. Sed de illa re alibi.

Nunc, qui florentem Galliarum statum, non modicis incrementis attolli animadvertunt, huius quoque generis consilia agitari, et Gallicanam Societatem commercio Indiae

Orientalis destinatam, non industriâ minore, quam sollertiâ parari, obseruent licet. Qua de re, eximii prorsus Viri exstat dissertatio: subiectis conditionibus, Regia auctoritate firmatis.

De Hansa Teutonica, sive Civitatibus Hanseaticis, plerumque agunt, et Lexica Iuris Publici, quod vocant, et ipsi Scriptores systematum. Inprimis 10. Angelius a Werdenbagen, vasti operis, partibus posterioribus, quarta, quinta, sexta. Singulare id esse exemplum Societatum Mercatoriarum, praesertim Navalium (id enim ab initio et postea actum est) negari nequit. Sed Notitia tanti corporis, atque adeo historia, magnos hiatus patitur in hunc diem. neque in hoc transcursu, licet moras trahere, aut ad ea aliquid notare, quae summatim [Note: lib. 23. pr. lib. 51. p. 783. et seqq.] Chytraeus in chronico Saxoniae, et ex eo potissimum, Thuanus in gdigressione de Hansa consignarunt.

De initio praesertim, et primo profectu, obscura est satis memoria; mereturque notari quod Chytraeus dicit: de quatuor emporiorum initiis, ut de ipsius etiam Hansicae societatis certaorigine, quo anno Christi coeperit (assignant quidem vulgo 1200. sed documenta non afferunt) et quomodo emporia singula occupârit; saepe multumque ex aliquot praecipuarum urbium Syndicis, Secretariis, consulibus, et aliis sciscitatus sam, qui non modo, de emporiorum origine, certi nil docebant, verum etiam, quo anno, ipsorum civitates, in Hansae societatem primum receptae essent, plerique non indicabant.

Ad hunc notitiae plenioris defectum, licet aliquo modo pertinere, negari nequeat, prorsus tamen referri non debet, quod Recessu August ano 1548. § 48. praecipitur Circulis, ut inquir ant, de conditione Civitatum Hanseaticarum, quaenam et ubi essent, qui vocarentur, an et quomodo, Imperio, aut aliis Statibus subicerentur, cum similibus circumstantiis. Quia enim unius nominis obtentu, non unius conditionis civitates ad alia, quam postulabatur, uti affectabant; discrimen illud in literas referendum fuit, et haud dubie relatum est: sicut distinctius iam loquentes Recessus Ratisbonensis 1557. §. 53. et Augustanus 1566. §. 50. indicare videntur.

Ut mirum fcrte sit, aliquos de conditione et statu Civitatum Hanseaticarum, securius, si non negligentius, loqui. Licuerit homini peregrino forte existimare, Civitates Hauseaticas, esse Civitates Imperiales et Immediatas; illud autem capere non possumus, quomodo in Observationibus Wehneri asseratur; in Recessu Augustano 154 8. §. 47. dici, dass die Seeund Ansee-Städt, weder dem Reich, noch andern Chur-Fürsten, Fürsten oder Herren, unterworffen seyn wollen. Licet enim, non de iure quod sit, sed de iure quod praetendatur, hîc sermo sit; res tamen ipsa, clarissime ostendit, agi, non de Cinitatibus Hanseaticis indefinite et communiter, sed de illis tantum in eo corpore, quaenec Imperii, nec Statuum alicuius iurisdictionem agnoscere velint. de illis enim ad erogationem communis denarii invitandis

actum decretumque erat. ceterae autem, quae Imperio mediate vel immediate parebant, quid deberent, ratione suae conditionis, in publicis indictionibus, non poterant ignorare. Sed, cum in exsequendis, quae decreta erant, Commissarii ultra decreti formulam, communiter ad omnes omnino Civitates Hansae destinati viderentur; quaedam Civitates Hanseaticae, casum illum in cmpendium suum versurae, Principum suorum edicta, de collecta Imperiali, atque adeo, non sub collectationem modo, sed collationis omnem ordinarium modum subterfugere, instituerunt. Quibus molitionibus, ut iretur obviam, decretum est, inquiri et in liter as referri debere, quae civitates Hanseatiae, extra Imperii Iurisdictionem; quae Imperio immediate vel mediate subiectae essent. Tria enim genera Civitatum Hanseaticarum in illo Recessu disertis verbis enumerantur; et providetur, ne vel Imperium vel quisquam Statuum, sui in civitates illas Iuris, detrimentum sentiat. Quare Wehnerus recte de cetero subicit: Civitates Hanseaticas esse partim Imperiales ac liberas, (paucas scilicet) partim mediate Imperio subiectas, partim etiam plane extra Imperium sit as. Cumque in posterum, de collectis Turcicis, cum toto corpore Civitatum Hanseaticarum ageretur, cautio illa diserte interposita est, ne quid decederet, de ordinaria subcollectatione a Pincipibus, Statibusue in subiectis sibi Civitatibus fieri solita: Mediatis eiusmodi Civitatibus scilicet, propter insignem opulentiam, etiam ordinariae subcollectationis portioni, aliquid cum et in

corpore societatis adiecturis. ut habetur in Recessu Augustano 1566. §. 50. Quomodo interpretetur illos textus Magnificus vir Reinkingius, videas licet lib. 1. class. 4. c. 20. §. 61. et seqq. et quae ex Klockio Limnaeus annotat Addition. tom. 1. ad lib. 7. 1. 1. n. 79. p. 141. in primis vero, quae disputat Knipschildius de Civitatib. lib. 1. c. 4. n. 38. etc. ubi de mixtis civitatibus, citra omnem necessitatem, videtur pronuntiare. quod in colloquio de hac re ostendi poterit.

In enumeratione Civitatum Hanseaticarum, quam varie consignentur, quae suspectam reddunt notitiam enumerantium, totiens et tot modis discordem; non est tam brevis annotationis, exhibere. Si in summam stare debet, quod plerique de potentia et numero, intra unius saeculi spatium tantopere exaucto, iactitant, quomodo Regkmanni [Note: lib. 2. p. 26.] Chronicum Lubecense anno 1370. non plures quam 37. numerat? Notanter enim ait Historicus, se demonstraturum, was vor Stäte gewesen, die zu der zeit, in der Hense gewesen. Etiamsi velis opinari, plures intelligi per illa verba, vnd alle die Stätt so in Preusen ligen, et, vnd andere Stätt in Lyfland gelegen etc. ne sic quidem, vel ratione loci situsue, vel ratione o)ikonomi/as2 corporis, vel singularum civitatum nomine poterit res expediri. cur enim (ne de aliis dicam) Brunsuiga non numeratur? quae si anno 1374. exclusa est collegio [Note: lib. 9. c. 7.] (quod ex Krantzii Wandaliâ scimus) vix dubitabile est, quin anno 1370 in collegio fuerit. sed hoc ex-minimis est, quae annotari hic possunt.

[Note: l. c.] Non dimittenda est Alberti Crantzii auctoritas, qui memorabili discriptione communionem Hansae, ait, esse participationem privilegiorum, quae in quatuor emporiis (ut tum erant) in Flandria Bruggis, in Anglia Londoniis, in Noruagia Bergis, in russia Nouguardiae, permissa simt olim mercatoribus, ac retro principibus et terrarum gubernatoribus, universis eius communionis participibus. Haecsi satis considerentur, facile apparebit, cur etiam Principes aliqui, nonnullis suis civitatibus permiserint, ut iungerentur Hansico foederi. Neque statim hinc ius foederis proprium, si aliae probationes desint, (nulli enim Civitati, vel minimam opinionem iuris detractam cupimus) recte inferri videtur.

Quid qutem ex ipso foedere, tacite vel aperte permisso, consequatur e. g. an ius proprii praesidii, aerarium et libera eius dispositio, liber a condendi statuta potestas, et sumilia, non confusâ et obscurâ, sed liquidâ explanatâque tractatione opus habent. quam nostram non facimus. Ex amplissima enim materie, paucula attingere, in tam praecipiti festinatione, suffecerit.

CAP. VII. Navigatio Militaris. Classis et classicus apparatus. in co notanda. proelianavalia.

---

page 284, image: s300

victoriarum navalium fructus. Navigatio Curiosa.

UT Civitas Mediterranea, terrestri defensione, ita Maritima, navali militiâ opus habet. Nam ad propulsandam vim, semper intendendum est: inferendae enim minus favoris adest: nisi quod interdum defensionis pars est offendere. Huius rei necessita. tem ostenderent tot direptiones et invasiones hostiles ac piraticae, impune in eas terras factae, quae navali armaturâ carebant: nisi indicanda verbo magis essent, quae supersunt, quam declaranda exemplis.

Mercatoriae quoque navigationi, coniungi aliquando militarem, ex ante dictis potuit intelligi. De cetero, Civitas Maritima habebit, pro modo virium opumque, Classem vel classes. Praecellunt hic hodie exempla Britannorum, Hispanorum, Gallorum, Venetorum, Belgarum; quae imitantur Dani et Sueci. Minor, quam procetera potentia, navalis militiae vis Turcico Tyranno: et fortasse Fortuna hic viam vel monstraverat vel patefecerat Christianis ad victoriam, si coniunctis viribus consiliisque niti placeret. Iucundum esset comparare, quibus rebus conveniret, aut differret Vetus ac Nova Militia Navalis. Classis autem, nequaquam hic de una et altera nave (sicut accipi interdum posse [Note: ad 1. AEn. de I. B. 328] Seruius, et Albericus Gentilis notant) sed de idoneo numero hostibus resistere et obviam ire parato capitur.

In Apparatu eius variae formae, et praesertim optima bellicas aedificandi ratio, armamenta, rudentes, vela, tormenta, suum habent singula consilium et artificium. De incendiariis et ignivomis instruendis, peculiaris itidem disciplina est. De stationibus etiam in pace; et excbiis perpetuis, curaque et curatoribus classium; idem dixeris. Ad bellum milites, duces, nautae, mechanici, fabri, tormentorum libratores, omne ex dispositione et ordine, robur accipiunt. Atque huc aerarii militaris nautici rationes etiam congruere debent.

In Expeditione classica, notitiamarium et portuum, ad accuratae peritiae norman exquiritur. In praelio, primum est venti suis partibus conciliandi benesicium: tum accurata ratiocinatione pugnae vel subterfugiendae vel committendae, et mobili ne potius impetu recursuque, an stabilore certamine res gerenda sit. inprimis, quam longe aut prote, quae tutum aut periculosum receptu habeat classis. Obsidionum quoque navalium vel faciendarum vel soluendarum praecepta et artes sunt.

Victoriarum navalium, ingentes saepefructus fuerunt. Saepe civitas salva fuit, in muris ligneis. saepe naves auro onustae, impensas belli et securitatis praesidia supplevere. Seape corona navalis, unico patriae ornamento fuit. Sed haecex historia peti debent; cuius summas texit Morisotus in orbe maritimo; ut nihilo munus tamen desideremus

vehementer, Historiam Naualemnovissimam, Thomae Rivii, Antiquae et Mediae pari diligentia addendam.

In Navigatione Curiosa, ne valde curiosi simus, expletus huius scriptiunculae modus imperat. Neque decuerit huc afferre, quae ad lusoria instinent, et voluptatum potius inania, pertinent, quam ad inquisitionem rerum naturae, et inecploratorum cognitionem. Homo non sit oportet, qui non capiatur spectandis Divinae sapientiae et providentiae speciminibus, in sideribur, anismalibus, plantis, mineralibus, hominum longius propiusue ab humanitatis cultu remotorum aut eodem invitatorum institutis, moribus, fatis; nanigatu demum perspectis. Sed alterius ista sunt operae. Civitas Nostra Maritima, omnes sui actus quaestusque rationes ad divini humanique iuris reverentiam exigere, summam et legem Felicitatis arbitratur.

Hactenus Digressio.

CAP. III. De Partibus Civitatis.

[Note: 4. ad partes Civitatis.] POst Digressiionem, in viam redeundum est. Et actum est quidem supra, de lemmate praescripto, cum de Civitatis natura et constitutione tractaretur.

Sedes huius aggumenti iis, qui Phiilosophiam Aristotelicam sequuntur, est Pol. VII, 8.

[Note: quae constivuntur] Ubi partes Civitati necessariae constituuntur, 1. in Alimentis, et sufficientia huc

pertinente, de qua Bornitius, Gryphiander, et alii.

Res primo aspectu facilis. quae enim terra, inquies, non alit suos? sed usu et negotiis compertum est, aliquando multa hominum milia, fame obiisse, qui mediocri cura servari poterant. Patetque haec providentia amplissime. Etdictum est aliquid, in dissertatione de Annona Augusta.

2. Artes et Opificia merito proximum occupant locum, quibus scilicet humana vita et Civitas, excellentiffima societatis species, carere nequennt. Sed di his Bornitius, et Gryphiander in Oeconomicis, abunde.

(Dictum de erratis apud nationes et Civitates, in hocgenere.)

3. De armis et militibus, supra actum. 1. Ubi de iure belli: 2. Ubi de potentia est tractatio suscepta. Neque opus est hic multa addere. Diligens hic fuit Lipsius lib. 5. Pol. Addantur Syntagma Gabrielis Naudaei, de studio militari, et Machiavelli libride arte Militari.

4. Pecuniâ, supra lib. 4. c. 7. considerabatur. ut ad potentiam facit: hic spectanda est, ut ad ordinarias et extraordinarias erogationes pertinet. Politici hunc locum inscribunt de Aerario: et interdum alteram partem addunt, de de nummaria. quam alias nonnulli ad aerarium referunt. vid. Bodinus lib. VI. Pol. c. 2. et 3.

5. Sacerdotia, de quibus supra, cum de Iure summarum potestatum circa sacra ageretur, aliquid dictum est, et subinde dicetur.

6. De Iudiciis supra actum, ubi inter iura Maiestatis, ius iudiciarium explicaretur: et subinde aliquid annotabitur.

CAP. IV. De Alimentis.

[Note: I. in alimentis] HOc vocabulo complectemur, quidquid est, quod ad victum pertinet et vitae sustentationem. Besoldus hunc locum inscripsit Vitae et mortis consider ationem Politicam, tribus libellis, 1. de Vitae sustentatione. 2 de Cura Sanitatis. 3. de Sepultura agens.

Tractatio haec istis membris potest includi: 1. Quae ALimerta; 2. quomodo parari; 3. conservari; 4. dispensari, ex re civitatis sit. 5. Quae amplius ad vitae curam pertineant. 6. Quae mortis consideratio huius loci sit.

1. Alimentorum maxime necessaria sunt cibus et potus.

Ciborum magna varietas; Panistamen primus usus; adeoque Frumentorum. Glandibus victitasse quosdam populos, ante frugum inventionem, sive fabula, sive pars historiae est. Aegyptum quoque frugum parentem, carere posse frugibus, Plinius existimavit, cuborum ex herbis abundantia contentem. Sed Frumenta, ut dixi, praecellunt: varii es generis, pro varietate nationum regionumque. Accedunt olera, legumina, priorum, pomorum, cerasorum fructuumque omne genus. Tum carnes quadrupedum,

avium, piscium. Addi debent condimenta: in quibus macime necessarium Sal: minus necessaria aromata, et saccharum, varii generis.

Potum partim aqua praebet, partim vinum, partim cerevisia; tum apud nonnullas gentes confecta ex aqua et melle, ex aqua et aromatibus aut saccharo potio: etiam vinum quod vum vulgo adustum, Bornitius cocat, ex frumento confert.

Politici circa cibum et potum cura est: 1. ut parabilis copia utriusque sit, pro modo civitatis. Et si natura locusque favent, 2. ut. quod abundat, cum aliis rebus mercibusque commutetur, aliorumque populorum necessitatibus subveniat, opibusque quaerendis accommodetur. His tamquam magnetibus attrahi pecuniam externam, non male dixit Boterus, ubi ostendit, quantum Francia frumenti dimittat in Hispaniam et Portugalliam; pini, in Flandriam, Angliam, et ad maris Balthici incolas; Salis itidem ad vicinos etc. Polonia quoque frumento et melle exportandis, plurimum invatur. Daniae ex halecum capturâ et pecoribus, Norvvegiae ex asellis arefactis, magnus proventus est. 3. Si natura parcius cosuluit, ut industriâ suppleatur. vid. exemplum Bataviae apud Ioseph. Scaliger. in Silva, Carm. 52. cuius initium:

Ignorata Tuae referam miracula terrae etc.

II. Parandis alimentis invigilabit Politicus his fere modis, quos naturaloci, sollers ingeni inventio, fortuna temporis, suggerit. Agriculturae studium in primis est; ne, ubi domestica copiares

geri posset, ecternae opis indigeat civitas, quod de Italia conqueritur Tiberius ap. Tac. 3. A. 54. 6.

De Agricultura pleraque diligenter congessit Gryphiander in Oeconom. Legal. lib. 1. c. 17. et Bronit, tract. 1. c. 11 et seqq.

Pertinet etiam huc, universa res Hortensis. de qua vid. Bornit. l. c.

Et vinearum cura. Quae omnia Gryphiander in cap. de Agricultura exsequitur.

Pecuaria et Pascuaria, proximum in parandis alimentis locum occupat, quam eodem cap. Cryphiander attingit: et Bornitius tract. 1. cap. 19.

Venatio etiam huc facit. De qua vid. Gryphiander. Oecon. Legal. c. 18. et Bornit. tractat. 1. c. 20. et 23.

III. Conservandis alimentis inseruiunt Horrea et Cellae. Romanorum dispositio.

IV. Dispensandis alimentis inseruiunt 1. Dispositiones Iuris, de facultate serendi, plantandi, venandi, piscandi etc. 2. leges contr aluxuriam. 3. beneficentia in pauperes. 4. leges fori cibari, de pretiis rerum ad victum spectantium. 5. mores ad parcimoniam et frugalitatem facti. Q. de Mendicis huc pertinet ap. Besold. Consid. Vit. et Mort. c. 3.

V. Ad vitae curam amplius pertinet amictus, supeilex:

(De quibus agunt partim ICti, Philosophi, Philologi. Dictum de discrimine.)

Medicina, vid. Besold. Consid. Vit. et Mort. lib. 2.

VI. Mortis consideratio, qualis huc

pertineat, itidem ostendit Besold. de Vit. et Mort. lib. 3.

Ad hunc locum de Alimentis, omnino addatur Gryphiiandri lib. 2. Oecon. Legal. c. 5.

CAP. V. De Opificiis et Artibus.

[Note: 2. in opificis et artibus.] IN hunc locum refertur 1. enumeratio, ex usu plurium pauciorumue gentium. 2. aestimatio, ratione necessitatis, utilitatis,dignitatis, tum in thesi ad omnem rem publicam, tum in hypothesi ad hanc et illam. 3. Hiftoria sive exemplum.

Regulae prudentiae sunt 1. ne deficiant. 2. ne superfluant. 3. ut bene disposita sint ad invicem. 4. ut bene composita legibus, Collegiis, moribus sive consuetudinibus. 5. ut artes ludicrae absint.

Videndus Bornitius de sufficientia, tractatu 2. per tot. Garzon. in Piazza Universale. Addend. Boter. Polit. Illustr. l. 8. c. 2.

In Imperii Nostri Legibus Universalibus, der Policey Ordnung multa etiamoccurrunt, circa opificiorum ordinationem.

CAP. VI. De Armis et Militibus.

[Note: 3. in armis et militibus.] ARma, hacn subeunt considerationem 1. ex officinis, et fabricis. 2. ex variis generibus. 3. ex usu. 4. ex custodia. 5. ex ornatu. vid. Boter. de Polit. Illastr. libb. 9. c. 3. et 4.

Militis sors spectatur, 1. ut legendus. 2. ut alendus. 3. ut armandus. 4. ut instituendus. 5. ut regendus est. De quibus omnibus iam fontes indicati, ut dictum est cap. 3. h. l.

CAP.VII De Pecunia, Aerario, re nummaria.

[Note: 4. in precunia, aerario etc.] PEcunia 1. ut conficienda. 2. ut colligenda. 3. ut dispensanda huc pertinet.

In conficienda pecunia spectatur res Monetaria, das genße Münß wesen. Ubi 1. de metallo. 2. de varietate pecuniae maioris et minoris. 3. de in trinseca bonitate. 4. de forma et pretio legali. 5. de Officinis monetariis. 6. de Legislatione varia circa nummos et monetam. e. g. in Constitutionibus Imperii Nostri, Münß-Ordnung; itemque in particularibus Statutis: in Goldasti Catholico Rei Nummariae. vid. omnino Gryphiander Oecon. Legal. lib. 1. c. 6.

In colligenda pecunia, 1. domi, tributa et exactienes pariae, de quibus supra. 2. foris, mercatura. 3. de pecunia mutuo sumenda. 4. de pecunia foenori collocanda. 5. de rationibus pecuniariis diligenter tractandis. Praeter Scriptores suis locis nominatos, huc refer Boteri Pol. Illustr. Librum 7. Besoldum de Aerario, et Gryphiandr. Oecon. L gal. l. 1. c. 24. de mercatura, c. 25. de navigatione, 26. de permut atione et cambio. c. 27. de foeneratione et usuris etc. lib. 2. c. 2. de administratione pecuniae, c. 3. de ratiociniis,etc.

In dispensanda pecunia spectatur 1. modus sive quantit as erogationum. 2. causae erogationum. 3. consilia peculiaria erogationum. de quibus Scriptores ante laudati, et sub alis titulis positi.

CAP. VIII. De Sacerdotis.

[Note: 5. in Sacerdotiis.] SAcerdotum, qui sacra curant, spectatur 1. numerus. 2. gradus et ordo. 3. locus in rep. 4. leges circa hanc rem.

I. Numerus is esse debet, qui sufficiat Civitati ad negotia religionis probe curanda; non autem, qui abundante multitudine, ignaviam alat otiosorum hominum, eosque civitati graves reddat. Non enim melius habet religio, inter numerosos greges monachorum et coenobitarum: sed contemptibilior redditur. Agnoscit hoc quodammodo Bodinus lib. 4. de Rep. c. 3. sub fin. Nam quae Borerus pro multitudine disserit de Origin. Urb. lib. 2. c. 3. arcanis accensenda sunt, non simpliciter laudandis. Magisad rem faciunt, quae suadet Politia Illust. lib. 2. c. 14. si sano sensu accipiantur.

In primis ad instituendos in religione, et bonis moribus formandos cives, omnia debent hic referri.

II. Gradus inter Sacerdotes et Clericos esse, respectu maioris minorisque dignitatis, et ad ordinem facit, quo nulla pars Civitatis carere potest; et exemplo veteris Ecclesiae non caret. Quamquam de primordiis Ecclesiae, non sine

studio partium acriter disputatum est. Nota sunt scripta contraria Dionysii Petavii, et Salmasii, de Presbyteris et Episcopis. Blondelli eiusdem argumenti, operosus liber exstat. Anglicanae Disputationes crica hanc rem. Addatur Epistola Samuelis Bocharti, ad Sacellanum quendam Anglum.

III. Quantum attinet ad locum in Rep. debens Sacerdotes partem Civitatis, non aliam civitatem, in civitate constituere; adeoque agnoscere imperium Principis, aut eorum qui par Principibusius habent: excluso Dominatu Pontificis, et licentiaprivilegiis abutendi. Collegit multa Besoldus de Maiestate in genere: sectione 2. c. 2. de potestate saeculari in personas et bona Ecclesiatica. Gallia regnum libertatis. Opus nobile Petri Puteani, Libertates Ecclesiae Gallicanae.

IV. Leges de omnire Ecclesiastica a Principibus et Imperatoribus constitutae, occurrunt magno numero. Pauca in exemplum nominanda. Capitularia Caroli M. a Luca Holstenio edita. In primis Capitularia Caroli et Ludovici, in Codice LL. antiquarum Lindenbrogii. Ubi et in aliarum gentium Legibus multa huc pertinentia. In Constitutionibus item a Goldasto editis, praesertim 3. tom.

CAP. IX. De ludiciis.

[Note: 6. in iudiciis.] IN his spectatur, ut 1. bene constituantur. 2. bene exerceantur.

In constituendis spectatur 1. numerus tribunalium. 2. numerus collegarum seu iudicum. 3. Assessores et consiliarii iudicum. 4. Notarii et Scribae. 5. locus dicasteriorum et tribundlium.

In exercendis iudiciis con siderantur 1. leges secundum quas iudicatur. 2. ordo tribunalium ad se invicem, respectu appellations. 3. poeenae, iudicibus male indicantibus imminentes. 4. processus et formula iudicii. quo pertinet etiam temporis litibus praefiniendi mentio. 5. Revisiones et examina.

Praeter ea, quae supra dicta, Historia rei iudiciariae ap. parias gentes constitutae huc pertinet: et monita eximia sunt Boteri de Polit. Illustr. lib. 1. c. 16. et 17.

LIBER VII Tamquam Appendix.

CAPUT I. De Arcanis Rerump.

HIc locus habet illas partes: 1. quae ita appellentur, et quomodo definiantur. Multi enim abutuntur hoc vocabulo, et regulas ordinarias consiliaque sollennia, ita appellant. Hac occasione Q. quomodo ex ordinariis arcanum fieri possit?

2. Distinctio arcanorum ap. Tacit. de qua egimus ad cap. 6. lib. 1. Annal.

3. Enumeratio Arcanorum Regiorum.

4. Enumeratio Arcanorum Tyrannicorum.

5. Enumeratio Arc anorum Herilium, quatenus Dominatus a Tyrannide distingitur.

6. Enumeratio Arcanorum Aristocratiocroum.

7. Enumeratio Arcanorum Oligarchicorum.

8. Enumeratio Arcanorum Popularium.

9. Enumeratio Arcanorum Ochlocraticorum.

10. Enumeratio Arcanorum mixti Status, pro diversitate mixturae.

11. Q. An simulacra Politica, et quomodo differant ab arcanis Politicis?

12. Arnoldi Clapmarii, opus de Arcanis: et de eo iudicium.

13. Cirsis huius philosophiae, in Besoldi discursu de Arcanis Rerump. demonstrata.

14. Gravium Virorum circa usum huius vocabuli, mos et ratio.

CAP. II. De Ratione Status.

1. De originehuius appellationis.

2. Abusu eius tum in confusione cum Arcanis Abusu eius tum in confusione cum ordinariis regulis et consiliis politicus;

2. Abusu einus tum in exempla Antonii Palazzi

3. Nomina alia. Prudentia mixta, ap. Lips. lib. 4. Pol. c. 13. et 14.

(Dictum de illa tractatione.)

Prudentia extraordinaria, ap. Gabriel. Naudaeum

in Bibliographia Polirica. *sunupo)kris1is2 politikh\ ap. Polybium. vid. praef. Casauboni.

4. Scriptores huius argumenti, praeter dictos, Itali Bonaventura, Scipio Chiaromonti, Septalius.

(Dictum de singulis.)

5. Quae observanda circa hanc philosophiam, ostensum in libro Hippolithi a Lapide, in Prolegomenis, quae percurrebantur, 6. sectionibus constantia: Tum de exemplis, quae in ipsius operis parte secundâ pountur, disquisitum.

CAP. III. De Historia Politica Rerump. sive de descriptionibus Rerump.

OMnis historia, praecipue ad institutionem Civilis prudentiae referenda est. In primis descriptiones singularum rerump. magno dischiplinae momento huc pertinent.

II. Non una huius generis ratio. In praecipuis istae; 1. per nudam descriptionem. 2. descriptio politice explicata et illustrate. 3. censura rerump. et kri/s1is2. 4. secundum et terium genus miscetur. Atque haec vel peculiari opere scribuntur, vel historicis operibus inseruntur.

In Veteribus habemus Aristotelis libr. 2. Polit. vere Criticum: ubi celebriores Resp. ad rationem civilis philosophiae examinat. Opus enim maius, descriptiones Rerum pub.

complexum 158 lap. Diogen. Laert. in Vita Aristotelis) interitt. Xenophon, duobus suavissimis opusculis, descripsit Remp. Lacedaemoniorum, et Atheniensium. Heraclidis Pontici de Rebusp. pauca supersunt fragmenta. Historiae autem pragmaticae plurimas inseruerunt Graeci et Latini descriptiones Rerump. vel nude (e. g. ap. Tac. 2. A. 60.) vel explicatius.

In Iunioribus, quidam Veteres Resp. explicarutn; quidam Novas.

Veterum Rerump. Scriptores e. g. habemus Ubbonem Emmium, qui Graecas Resp. descripsit. Addi debent Mursii Attica, et Laconica. Nicol. Cragii Resp. Spartana. Molitus est quaedam huius generis, successu impari, Keckermannus, et Arnisaeus. Hebraeorum Remp. descripserunt Bertramus, Sigonius, Cunaeus. Persarum Regium Principatum, ad exemplum exquisitae scriptionis, Brissonius. Remp. Romanam Wolfgang Lazius etc.

Novas Resp. descripsere, Boterus, Caspar Ens, Philippus Honorius, Gothfridus in Archontologia Cosmica, quibus cottidie aliqua accedunt. Exquisitiora sunt: Contareni Resp. Veneta. Smithi Anglia etc.

Historiis inseruerunt nobiles descriptiones Rerump. variarum tum alii, tum praecipue Thuanus.

(De cuius digressionibus huius generis dictum.)

Etiam fictis argumentis hic locus fuerit, Thomae Mori Utopia, Baconi Atlantis etc.

CAP. IV. De Bibliotheca Politica.

OMnino laudabilis est hoc loco Gabriel Naudaei Bibliographia Politica a doctissimo Conringio nuper denuo edita; una cm Grotiana Epistola, et Coleri de Studio Politico. Addatur eiusdem Conringii praefatio ad Foediam Politicam Scioppii.

Sed Bibliothecam Politicam ordinaturus, rationem habebit. I. Librorum Isagogicorum, de qualibus iam dictum. II. Librorum Dogmaticorum, qui vel praecepta scribunt, idque tum Epitomice, tum plenius Systematice; vel singulas materias exegetice ac diexodice tractant. III. Librorum Histericorum; quorum varia distinctio alibi copiose traditur. IV. Librorum qui acta continent publica, varii generis locique. V. Librorum certi temporis, personae, generis, gestae politica êpicrisi commentantium. VI. Librorum Dissertationes politicas varii generis continentium. VII. Librorum controversias de iure aliquo publico continentiu. praesertim domesticas: aut ius aliquod publicum demonstrantium explicantiumgqe.VIII. Librorum, qui privata iura et instituta, quatenus ad remp. spectant, varie comment antur. IX. Librorum, consilia iudicibus suggerentium. C. Librorum, consilia in publicis negotiis faciendis omitendisue suppeditantium. XI. Librorum, Secretapolitica continentium. XII. Librorum, eloquentiam civilem iuvantiium. XIII. Librorum miscellaneorum.

FINIS.

IO. HENRICI BOECLERI DISSERTATIONES POLITICAE Ad SELECTA VETERUM HISTORICORUM LOCA.

C. B. D. DISSERTATIONES POLITICAE IO. HENR. BOECLERI. PROOEMIUM. SIVE DISSERTATIO I. De scientia et studio politices.

DE origine, auctoribus, disciplina et ratione civilis prudentiae doctrinaeque, prima initia repetere, et deinde per seriem deducere historiam volentibus, partim ex argumentis rerum, partim ex monumentis Scriptorum instituenda est tractatio.

Ac primum quidem, de eius gentis Politica agendum est, quae omnium gentium, disciplinarum, artium mater, gens sancta, Deoque peculiariter dilecta, sub notis Hebraeorum Iudaeorumque nominibus celebratur. Deinde subtexenda sunt aliourm populorum in hoc genere studia.

Primam ergo originem civilis disciplinae, ad primos mundi cives, et primam civitatem referri debere, ratio ostendit. Adamus primus hominum parens, ut familiarum, ita

societatis cuiusdam cicuilis, quae ex familiis constat, Auctor, legibus, exemplo, auctoritate talem vivendi modum inter suos haud dubie formavit, qualem naturae hominis civili, adeoque animalibus poletikw=s2 viventibus convenire, recta ratio monstravit. Sapientia enim in cognoscendo, et prudentia in agendo singulari et supra captum posterioris aevi instructum fuisse, satis constat. itaque omnium fere artium inventa ad huncauctorem referuntur. Suidas in poc. Adam.

Viguit iste mos deinceps, ut principes familiarum, et primi mundi patres, regiminis cuiusdam civilis inter suos arbitri, imperantium loco essent, quorum propria est civilis scientia: quique ob id politikoi\ revera sunt dicendi. Horum auctoritas postquam sperni civilisque modestiae vonculum solui coepit, prima illa res publica generis humani, horrendo et fatali supplicio diluvii eversa est: relicta tamen parvula quasi civitate, et politri/as2 humanae quodam compendio simul atque seminario.

Primae autem huius aetatis historia politica, ut sic dicam, non est sigillatim perscripta: unde coniecturis et sententiis doctorum variis locus datus. (vid. Danaeum, de antiquit atib. primimundi.) Quae diximus, per ea, quae Scriptura S. tradit, satis illustrari possunt. Neque dubitamus, incidere in hoc aevum plenam a)naku/klws1in sive circulum ambitumque vitae politicae; tum quatenus boni regiminis specimina fructusque; tum quatenus vitiosae politei/as2 opera et fata spectantur.

Secunda mundi aetas Noachum ostentat, civilis disciplinae maximum auctorem; legibus, moribus, institutis: atque dividendi orbis, id est, condendarum passim civilium societatum, formula promulgtat. Hinc iam periodus imperiorum, regnorumque, segrgatis in varias mundi partes gentibus, veluti sollenniore exordio, et diffusiore auctu procedit. Hinc Assyriorum, Aegyptiorum, aliaque regna memorantur: ex quorum forma institutisque, studii politici et civilis disciplinae non obscura ducuntur argumenta. (Reinecc. monarch. prim.)

Sicut autem iam ante diluvium Cainica secta a piorum societate discesserat, diversaque vitae genera prodiderat; quorum alterum Die voluntati, consiliis, legibus; alterum humanae sollertiae, cupiditati, inventioni parebat: ita deinceps etiam in posteritate Semi et Heberi sanctior quaedam Politica, ut sic dicam, conservata est, quae sc. ipsum Deum habuit magistrum, praeceptorem, moderatorem.

Huc pertinent illustrissima Patriarcharum nomina: Abrahamus, Isaacus, Iacobus, Iosephus; in quorum singulis quantum fuerit politicae prudentiae, civilisque disciplinae, praeter ea, quae sacris paginis tradunter, Iosephi, philonis, et Scriptorum Ecclesiasticorum Observationibus declaratum est.

Litteris autem proditum operis Politici exemplum, ante Legem Mosis non exstat. Hic est ille, cuius prudentiam, vitam, legislationem nomoqes1i/an politicam, praeter Ioseph. et

Philon. Clem. Alexandrinus, Eusebius, aliique prolixe demonstrarunt.

Sequuntur Iudices, Reges, Prophetae, Optimates, qui in gente sancta puriorem Politicam, divinis revelationibus, oraculis, contionibus, sententiis, legibus, studiis, sustinuerunt atque excoluerunt: donec appropinquantibus siniendi sceptri Iudaici temporibus, humanarum traditionum mole et superflua diligentia (periergi/a|) gravitas civilis tractationis (th=s2 politikh=s2 pragmatei/as2) obscurari minuique coepit.

Hinc summi atque unici Prophetae IESU Christi doctrina sonuit, quae Scripturis novo Testamento comprehensis, totam doctrinam civilem repurgavit, atque fundamentis idoneis denuo constabilivit.

Est enim omnino tota doctrina civilis, quatenus ad vitam socialem bene beateque degendam refertur, accurate in Scr. utriusque Test. et copiose tradita. id quod adeo verum, et observatu dignum est, ut Ecclesiastici Scriptores nonnulli monstrent, Ethnicos auctores, quidquid in philosophia praesertim practica boni habent, ex S. litteris transcripta esse. Quod ita tamen capiendum est, ne interim illud negetur: Rectae rationi et intelligentiae humanae inscripta esse, bi/ou politikou= sive civilis vitae decrata et leges.

Modus porro tradendi, propagandi, conservandi doctrinam civilem, varius sane et multiplex fuit: Simplicissimus et antiquissimus; quando rationis beneinstitutae

dictato (cui apud Sanctos Heroas aliquando accedebat divini oraculi inspiratio) in operibus potius politicis, quam regulis et legibus; agendoque potius, quam docendo Politica exercebatur.

Proxima Legislatorum occupatio fuit. Leges enim ferre, sive legibus remp. condere, opus est maxime civile (politikw/taton,) atque in se pleraque alia continet. Hic Mosis nomoqes1i/a principatum ducit: quae hoc nomine laudatur explicaturque, ut ante coepimus innuere, apud Eusebium Praeparatione Euangelica octava. Ioseph. contra Apionem, Philonem passim. [Note: Plutauch. in Vit. et Diog. Laert.] Apud Profanos populos Minos, Solon, Lycurgus, Zaleucus, Charondas Llatores *politikw/tatoi celebrantur. Qui cum legem Mosis divinitus datam forte accepissent, ipsi quoque divinitatis speciem suis legibus accommodavere, sicut autumat Clem. Alexandr. Stromate I. de quo commento paganorum memorabilis exstat digressio Strabonis XVI. gewgr.

Et quoniam itidem prava imitatione (kakochli/a|) quadam gentis sanctae sacerdotium cum regno et civili functione iunxerunt plurimae gentes: ut operibus politicis legibusque et imperio aliquid sanctitatis conciliarent: [Note: Vid. Brisson. de regn. Pers de Magis. lul. Caes. de B. Gall VI, 13 Phil. Cluver. in Germ. antiq.] itaque hoc loco non omittendum est, Politicae doctrinae auctoritatem atque magisterium aliquando penes Sacerdotes fuisse. Sic (ut de Hebr. et S. Scripturae exemplis taceamus) Assyriorum et Persarum Magi, Celtarum Druides, praeter sacram

functionem, civilium rerum consulti sive Politici fuerunt.

Alii Oratorum officio tituloque, politicae disciplinae professionem apud antiquas gentes accommodarunt. Qua de re locus est valde eximius Ciceronis I. de invent. 2.

Usi autem sunt Gentiles (cum iis vera origo artium disciplinarumque, quibus humanitas vitae continetur, ob ignorationem S. litterarum non innotuisset) istis coniecturis sive hypothesibus: Primis et rudibus forte saeculis, ob indigentiam rerum, et metum iniuriae, agrestes populos in civilem coetum formamque coivisse; ingenioque praesertim alicuius hominis ad regendum apto natoque (h(gemonikw=|) statum accepisse. Sicut, praeter Ciceronis et aliorum loca, vel Polybii digressio lib. 6. ostendit. Itemque (ut cum Tacito nunc loquamur ex III. A. 26.) vetustissimos mort alium nulla adhuc mala libidine, sine probro, scelere, eoque sine poera aut coercitionibus egisse; neque praemiis opus fuisse, cum honesta suopte ingenio peterentur; et ubi nihil contra morem cuperent, nihil per metum vet ari debuisse: adeoque nec legibus, nec imperio, aut ulla politica arte opus fuisse, cum Politica naturalis, ut sic loquar, omnium fuerit animis insita. Quae partim a veritate remota sunt, partim non nisi da umbram quandam veri aut comparationem referri queunt.

Hoc interim satis apparuit etiam Gentilibus; Politicae disciplinae auctores, quocumque nomine fuerint, Heroico ingenio officiisque usos esse. unde non alius sollennior

titulus, in honoribus Heroicis, quam institutio civitatum, descriptio legum etc.

Sed veniendum est propius ad monumenta Politicae disciplinae, non tam opere actuque demonstrata, quam litteris perscripta. Hic neminem mirari velim, si antiquissimos Poetas in censum primorum Auctorum Politicorum retulero. Non intelligo nunc Davidem aliquem (vam de S. monumentis ante dictum est) sed profanos poetas. quorum fabulae de diis deabusque, quid sunt aliud, quam historiae regnorum, et exempla politica rerum bene vel secus in civili societate gestarum? Sic in Osiride totum politei/as2 sive reip. formandae regendaeque descriptionem, tractationem pragmatei/an inesse, vel Synesii Fabula Aegyptia, sive libri de Providentia demonstrant. Quo accedit character scribendi pragmaticus et politicus, sive ad institutionem civilis disciplinae comparatus. E. g. Homero, ad quem praecipue hîc respicimus, quid politikw/teron? Vide Horatii iudicium de Homerica poesi Epistol. II, 2. Mos in Epico et Tragico inprimis carmine mansit. (Ouid. Metamorph.)

Antiquiores enim et hi modi fuerunt, tradendi Politicen: per carmina, per parabolas, sententias, proverbia, symbola, typos; sicut tum ex S. tum ex profanis libris constat.

Tempore Socratis nondum fuere, qui exquisitius et ad formam exculti studii Politica meditarentur; plerisque physica et mathematica tractantibus, atque de ratione

officiorum vitae parum cogitantibus. Scorates ergo primus peri\ tou= bi/ou disseruit: hominesque ad studia civilia tractanda assidue excitavit, sicut Laertius in vita Socratis testatur.

Et quamquam scripta non reliquerit, imaginem tamen philosophiae eius habemus in Platonis operibus politicis: inter quae eminent Libri XII. de ll. et Libri X. de Rep. Sunt illa opera, suavia quidem et reconditae eruditionis sapientiaeque, sed in quibus politica genere disputandi non admodum politico, adeoque practica more contemplationis et speculativae tractationis qewrhtikw/teron, quam usus vitae postulat, tractantur. Platonem ergo nemini in Politicis ducem commendare possumus, nisi qui imbutus iam prudentiae mysteriis, sciat tam censorem quam lectorem ageve.

Perfecti ergo operis Politici gloria relicta est Aristoteli: cuius admirabili ingenio Deus studia Tertiae Monarchiae, quam vocant, sive summi Graecorum imperii, ornavit instruxitque. Hic plenum perfectumque opus molitus, Civilis doctrinae partem generalem, in Ethicis praesertim Nicomachicis, profluenti facilique eloquentia pertractavit. Politica autem proprie sic dicta (th=s2 politikh=s2 generaliter sumptae partem specialem alteram) incredibili gravitate, brevitate, arte conscripsit:

(Dictum hac occasione est 1. de numero librorum operis Politici. 2. de charactere dictionis et scripturae. 3. de perfectione th=s2 filos1ofi/as2 in hoc opere. 4. de commentatoribus.)

adiecit etiam Oeconomica, e partibus civilis doctrinae specialibus alteram.

Aristotelis propositum, cum totius Scholae Peripateticae auctoritate excepit Theophrastus: qui divina quadam suavitate multa elegantissima opeta politica, etiam systematica scripsit: sicut catalogus Laertio annotatus demonstrat. (adde Ioh. Meursii Theophrastum.)

Post Theophrastum, Demetrii Phalerei duo libri de politica peri\ politikh=s2: itemque Antisthenis opus peri\ vo/mou h)\ peri\ politei/as2 de lege sive de republica, celebrantur. Lacrtius in utriusque vita.

Stoica schola, inde a magistris, Zenone et Cleanthe, philosophiam practicam, sub titulo et locis officiorum vitae, tou= kaqh/kontos, satis quidem subtiliter ae clate tractavit: sed interdum minus accommodate ad remp. in argumentis politicis versatur; aut disputationibus de summo hominum fine immoratur; aut quaestiones de virturibus concise persequitur. Multa tamen hinc salubria petas; Et sicut comprehensio argumenti politici, methodus, dispositio, connexio proprie Aristoteli debetur: ita gravitas sententiarum, pondus et species collectionis, non parum Stoicorum granditate loquendi megalhgori/a| iuvatur.

Academici quoque in philos. pract. h)qikw/teroi quam politikw/teroi, locis Ethicis magis dediti, quam tractationibus politicis, quas presse sic vocamus, comperiuntur, (vid. Cic. Acad. quaest.)

Pythagorica Schola, mathematicis potius et physicis occupabatur, sicut discere licet ex Gell. Noct. Attic. I, 5. Ouid. metamorph. XV, 2. Civilia tamen, sub imaginibus, symbolis, figuris, aenigmatibus tradiderunt.

Migravit autem apud Graecos, professio Politices in Scholas Sophistarum (ita vocabulo in bonam partem accepto, eloquentiae doctores voca bantur) et Rhetorum. Hinc qro/nos politiko\s2 cathedra politica Athenis celebris erat. Videndus omnino Cresollius in Theatro Rhetorum I, 3. Certe ex quo eloquentia coepit florere, studia Politices, sicut apud Graecos, ita post apud Latinos, cum eloquentia, indivulso studii nexu copulabantur.

Creverunt porro, sicut alibi notamus, cum augmento imperii: decreverunt, cum res publica sive imperium minui inciperet. Quid, quod evecta super alias gentes imperii potestate, victori populo, studiorum gloria vidicata est, victarum autem gentium nomina praeumbrante unius fama delituerunt? Sic Graecorum studia unice celebrantur, cum eorum Principatus emineret.

Inde cum imperii maiestate, ad Romanos translata est studiorum gloria: qui Graecis eam laudem veluti eripuerunt. In politicis Cicere duo potissimum opera scripsit: unum ad imitationem Platonis, Libros sc. de Republica; alterum ad imitationem Stoicorum, Libros sc. de Officiis. Hunc enim librum vere politicum esse, in quo Ethica dogmata ad exempla

[Note: V. praefat. nostr. in Officia Ambros.] negotiaque politica accommodantur, alibi ostendimus.

De cetero viri politici maluerunt ad scribendum, historias, orationes, theses ac hypotheses politicas, tractationes materiarum singularium etc. quam praecepta, et formam disciplinae artisque eligere.

Scholae politicae, cum studiis eloquentiae, sub eiusdem disciplinae quspicio, pari passu ambulabant: exemplaque Graecorum, et consuetudo docendi discendique cum ipso Athenaei (auditorii) nomine Romae valebant. Qua de re aliquid attigimus in dissert. de eloq. Politici.

Post convulsum plane imperium Romanum; horumstudiorum decus et vigor, qui hactenus subinde minuebatur, decessit. Hinc silentium et pausa omnis accuratioris litteraturae, usque ad tempora Scholasticorum doctorum, qui ex Philosophia practica, disputationes quasdam de iustitia et iure sectati, itemque de supremo hominis fine, etiam circa virtutum officia, satis spino se interdum et perplexe, cetera neg ligebant.

Cum instaurari coepissent studia, plerique magnorum iurorum, commentariis in Aristotelem et Platonem scribendis occupabantur; aut disfertationes componebant de singularibus argumentis politicis. donec post Bodini, Andreae Fricii, Gregorii Tholosani etc. Systemata ingens cupido et certamen Politica scribendi Systematice, saeulum invasit, et usque ad nauseam ac ineptias in hunc

diem increvit. dum qualicumque methodi sive ordinis novitate (quae tamen saepius scribentis ingenio, quam discentium usui congruit) absque doctrina aut solidioris propositi sapientiâ, non pauci valde sibi animadvertunter placere.

Ex qua diversitate temporum, et comparatione cum melioribus saeculis, apparere potest: plerosque studii politici modum hodie metiri praeceptionibus potissimum et libris Systematicis; contra morem et mentem veterum: qui tractationibus politicis iam ad certa argumenta accommodatis et in rem praesentem traductis; itemque historiae (quae verissima studii Politici palaestra est) praecipue operam dabant, praeceptis non nisi usum u(pomnhmatiko\n, ut commentariorum fungerentur ritu, sive locorum et librorum memorialium, assignabant.

Sed de his alias. Neque enim nunc constituimus agere, de iis, quae ad studium Politices pertinent, et quomodo tractari debeat. Factum a nobis est, et fiet, si Deo visum fuerit, alibi. Nota sunt etiam eruditorum consilia et labores: Coleri Epistola, de studio Politico; Clapmarii nobile triennium; ceteraque scripta ab Editoribus Amstelodamensibus in unum volumen conducta, sub titulo, Consiliorum et Consultationum de Studiis etc. In transitu commendamus Studiosis Politices exemplum Augusti, de quo Dionis historia: ta\ politika\ kai\ a)rxika\ e)dida/s1keto i)sxurw=s2. politica, et quae ad imperandum pertinent, docebatur solide et valide.

Nullum enim maius certiusque hodie profectus politici impedimentum, quam superficiaria illa tractatio horum studiorum, qua fit, ut praeceptis et regulis quibusdam, locisque exemplorum communibus, oretenus instructi, plerique solidis artibus policicis animum non accommodent. Vide, si lubet, dissert. nostr. de Polit. Lips.

Quantum ad propositum harum dissertationum attinet, non est nobis constitutum, agere actum, et nihil aliud quam conducere et repetere aliorum labores. Verum, nec de nova aliqua forma methodoque multum erimus solliciti. Solidioris disciplinae specimen, praecipuus nobis laboris terminus: ad quem ita contendemus, ut per amplitudinem Politices universae, delectis argumentis nobilioribus, primum quaestio iuris, ex divinis humanisque litteris confirmetur; deinde tractationis sive e)pixeirh/s1ews2 kai\ para/zews2 politikh=s2 ratio et artificium in exemplorum exquisitorum explicatione demonstretur: qua occasione intelligetur, quomodo possint ac debeant ista ad varios civilis vitae usus apta oratione conformari. Inter quae, et ad hunc usum, laudabimus atque ad notitiam nostram vocabimus Scriptorum antiquorum et recentium praecipuos: in quibus Tacito et Livio hunc honorem habebimus, ut tum in iis, quae communis philosophiae politicae sunt; tum alterum, praecipue in rebus ad monarchiam spectantibus; alterum, in liberarum et mixtarum formarum politei/a| in

occasionem nostri propositi adhibeamus. Cuius disciplinae ratio, in re praesenti, quod Deus faxit! apparebit.

DISSERTATIO II. De discrimine Honestorum et turpium, utilium item et noxiorum. Ad loc. Tac. IV. A. 33.

IN hoc tota institutionis et intelligentiae politicae ratio summatim continetur. Officium enim homins civilis est, ut intelligat et eligat, quae honesta sunt et utilia; scilicet ut scopus vitae civilis seu felicitas per honestas et utiles actiones obtineatur. Huc [Note: 4 Annal. 33.] respexit Tacitus, cum destudio Politico nobilem locum ita claudit: Pauci prudentiâ, honesta ad deterioribus, utilia ab noxiis discernunt; plures aliorum eventis docentur. Haec nobis huius dissertationis materia esto.

Hic locus continet. 1. impedimenta prudenniaepoliticae (quae est in discretione honestorum et turpium, utilium et noxiorum) 2. instrumenta et praesidia.

Impedimentorum

[Note: 1.] Primum est naturae humanae imbecillitas. Licet enim, discretio honestorum et turpium ingenita hominibus esse videatur, tamen illud lumen non pertingit ad omnia, et facile obscuratur, sicut seq. docebunt. Seneca X. de benef. 17. ait: Maximum hoc habemus naturae meritum, vod virtus in omnium animos lumen suum

permittit; etiam qui non sequuntur eam, vident. Sed epistola 120. explicat et restringit, cum disputat; quomodo ad nos primd boni honestique notitia pervenerit. Hoc nos, inquit, natura docere non potuit: semina nobis scientiae dedit, scientiam non dedit. Etiam Cicero de ll. I, 10 et II. disputat quidem: ius natura constitutum esse; iustos natur a nos esse factos; non esse quemquam gentis ullius, qui ducem naturam nactus ad virtutem pervenire [Note: Vide omnino Cl. Hornei. lib. 2. Eth. cap 2.] non possit. Sed fatetur naturam depravari, sicut mox dicetur. Christiani ex historia corruptionis humanae sciunt amplius, quanta sit non minus intellecuts humani in iudicando imbecillitas, quam voluntatis in eligendo depravatio. Etiam in civilibus. praelertim quoad casus speciales, et exempla particularia. Quo fit, cum dubitatur, honestumne factu aliquid sit, an turpe, ut saepe animi in contrarias sententias distrabantur. verbis Cic. ex I. offic. 3.

[Note: 2.] 2. Accedit Depravatio naturae. non enim intus modo, contumacia appetitus obluctatur intellectui, eumque rapit ad lubidinem suam: sed praesto sunt etiam prava educatio, consuetudo, exempla; e quibus nata improbitas nihil patitur in discernendo honesto a turpitudine, liquidum, sincerum, perfectum. Eximia hic sunt loca Ciceronis de ll. I, 10: Depravatio consuetudinum, opinionum vanitas, imbecillitatem animorum torquet et flectit quocumque coepit. Et cap. 12: tantam esse, ait, corruptelam malae consuetudinis, ut ab ea tamquam igniculi exstinguantur natura dati, exorianturque, et

confirmentur vitia contraria. Quod si, quo modo est natura, sic iudicio homines, humani (ut ait poeta) nihil a se alienum putarent, coleratur ius aeque ab omnibus. etc. Et Tusc. quaest. III, 1: Natura parvulos nobis dedit igniculos, quos celeriter malis moribus ipinionibusque depravati sic restinguimus, ut nusquam naturae lumen appareat. Sunt enim ingeniis nostris semina innata virtutum: quae si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam vitam naturae perduceret. nunc autem, simulatque editi in lucem, et suscepti sumus, in omni continuo pravitate, et in summa opinionum perversitate versamur: ut poene cum lacte nutricis errorem suxisse videamur cum vero parentibus redditi, demum magistris traditi sumus, tum ita variis imbuimur erroribus, ut vanitati veritas, et opinioni confirmatae natura ipsa cedat. Sic apud Persas Medos, Indos, Aethiopas incesta matrimonia, honesta et licita habebantur; quae tamen inhonesta et illicita esse naturalis pudor clamat Si quaeris causam, pravam educationem et consuetudinem tibi assignabit Dio Chrysostomus orat. 20. Idem de nonnullarum gentium lartrociniis iudicandum est. vid. Iustin. XLIII, 3, 5. et adde notam; itemque Bodinum de Rep. lib. III, cap. 7. Ad pravam vam educationem refer etiam varios Scriptores, qui honestatis speciem rebus parum honestis induunt. Non dicam de Machiavello, et nonnullis eorum, qui de ratione status animosius quam parest philosophantur: quotusquisque ex iis, qui sanctiorem Politices institutionem profitentur, non immiscet ea artibus politicis, quae flagitiorum et

nequitiarum nomine signari debebant. Accedunt figurae poetarum, oratorum, denique omnium eorum, qui hypothesi suae scriptionis inseruientes, a seria philosophia, licet non animo, stilo tamen aut artificio discedunt. [Note: Tusc. quast. III, 2.] Neque frustra Cicero loco ante laudato, erroris circa discrimina honest. et turp. etiam poetas auctores facit: hi, inquit, cum magnam speciem doctrinae sapientiaeque prae se tulerunt, audiuntur, leguntur, ediscuntur, et inhaerescunt penitus in mentibus. Sed de poetis quidem caute legendis tractandisque Plutarchus peculiari libello tw=s2 dei= to\n ne/on poihma/twn a)kou/ein, quomodo iuveni audienda sint poemata, explanavit. De cetero, exempli gr. si quis legat illos Rhetorum ac poetarum locos, qui apicem laudis, qui ex honesto petitur, ponunt in fama et gloria populari, in audacia militari, in potentia et imperio: nisi doctrina et iudicio felicius utatur, hauriet aliquid de sensu pravae opinionis. Et quamquam haecineruditis, solidaque disciplina nondum firmatis fere accidant; mirari tamen licet, etiam magnos viros, admiratione nimia scriptorum, et amore [Note: Appian. B. C. l. 2.] sententiarum, in sequiora abreptos. Cato, cum legisset Phaedonem Platonis, ad vim suae vitae adferendam animatus est. quamquam ille tum ex Stoicorum arroganti audacique philosophia libidinem moriendi hauserat Maius dabo exemplum. Lipsius lectione Senecae praesertim, Stoicae philosophiae sententias, plus quam Christiana religio patitur, amavit, extulit, imitatus est. Qua de re agit

eruditus libellus de Idolo Hallensi. auctor, qui nomen suum celavit, est Petrus Denaisius Assessor olim Camerae Spirensis.

Ad hunc locum volumus referri, omnes illos errores in discernendis honestis et turpibus, utilibus et noxiis, qui vel securitate arripiendi obvia, vel persuasione auctoritatis (id est, cum non tam ratio quaeritur, quam auctoritas personae spectatur) hominibus obrepunt.

Quamquam et in ipsis rebus est aliquid, quod cum honestum non sit, speciem tamen [Note: 3.] honesti mentitur. Illa (3.) Falsa species, et similitudo, vitiorum virtutes imitantium discrimina honestorum et turpium evertit. Seneca epist. 120: Mala interdum speciem honesti obtulerunt, et optimum ex contrario nituit: Sunt enim, ut scis, virtutibus vitia confinia et perditis quoque acturpibus recti similitudo inest. Sic mentitur prodigus liberalem etc.

Fallit enim vitium specie virtutis et umbra,

Cum sit triste habitu, vultuque et veste severum. Iuvenal. Sat. XIV, 109. Quem locum expressit Prudentius in Psychom. ubi de vitio loquens, inquit;

Fit virtusspecie, vultuque et veste severa. Exemplum Augustinus dabit de C. D. lib. V. capp. 12. 13. 15. ubi ostendit, quomodo Romanis ambitio et cupido gloriae specie laudis imposuerit.

[Note: 4.] 4. Mutatur et variatur ipsa honesti natura: Haec natura variabilis non tantum locum habet in eo genere honesti, quod mediis rebus constat, et de quo per integrum locum

communem ostendit Corn. Nepos (Praefat.) non eadem omnibus esse honesta atque turpia: Sed etiam in vera ratione officii. Hinc Cicero 3. offic. 4: Saepe tempore fit, ut quod plerumque turpe haberi soleat, inveniatur non esse turpe. Ponit exemplum homicidii per se illiciti, sed cum tyrannus familiaris occisus est, laudandi. Et cap. 25: Sic multa, quae honesta natura videntur esse, temporibus fiunt non honesta. facere promissa, stare conventis, reddere deposita, commutata utilitate, fiunt non honesta. In ratione utilitatis hoc eo magis evenire solet, quia futura magis in incerto sunt: honestas statim et in praesens se prodit: utilitatis perfectio in posterum speratur. Et commutata unicâ saepe circumstantiarum, quas vocant, consultum esse desinit, sive omittit rationem utilitats, quod alio habitu, aut conditione paululum alia, prosuisse visum est: Huc pertinet illud Othonis apud Tacitum 1. Hist. 83: Saepe honestas reruns causas, ni iudicium adhibeas, perniciosi exirus consequuntur. Exempla ad utrumque membrum, falsae speciei scilicet, et mutabilis naturae negotiorum. Cicero de Catone ad Attic. lib. II, ep. 1: Cato, optimo animo utens et summa fide, nocet interdum Reip. dicit enim tamquam in Platonis politei/a|, non tamquam in Romulifaece, sententiam. Ponit deinde exempla. Praesertim imitatio exemplorum saepe ancipitem similitudinis et utilitatis coniecturam habet. Brutus et Cassius in occidendo Caesare Iulio secuti sunt exemplum et propositum Iunii illius Bruti, qui Tarquiniis eiectis populo R.

libertatem Peperit. Sed quam in hac imitatione aberraverint, erudita dissertatione ostendit Vir Illustr. Christoph. Forstnerus in not. ad Tac. I. A. 1. Pompeius initio belli civilis, adventante in Italiam Caesare, imprudenter reliquit Romam: Reprehendit ergo Cicero, quod Themistoclis consilium, non Periclis imitatus esset, tw=n pragma/twn tou/tois2 o(moi/wn o)/ntwn, ou)k e)kei/nois2, cum rerum status huius tempori (Periclis) non illi (Themistoclis) esset similis. Plutarch. in Pomp. adde Cic. ad Attic. VII, 11. Tiberii consilium et dissimulationem (de quibus Tac. 1. A. 47.) imitatus est, parum feliciter Philippus II. Hispan. Rex in negotio Belgico. Strada Dec. I. lib. 6. etc. Poncetus Gallis suadet imitationem imperii Turcici, absurde apud Thuan. 57. Sic hodie multis in ore sunt Belgarum et Heluetiorum exempla: quotiens tumultus populorum in Principes exoriuntur. Sed hi non advertunt, plane singularia esse illa exempla, neque facilia imitatu, etiamsi de iure non dubitaretur. Auctor vindiciarum contra Tyrannos, qui se appellavit Steph. Iunium Brutum (est autem Hub. Languetus quamvis Hug. Grotius in Apologetico advers. Rivetum alium existimet) exemplis Biblicis, multum dissimilibus, tamquam similibus utitur. Ex aliis quoque historiis casus ponit, casui illi, et negotio regni Gallici, ad quod totus ille liber spectat, multum dissimiles. de qua re alias. Exempla igitur recte intellecta, et probe inspecta, tum accurate comparata, idonea sunt, quae argumentum utilitatis praebeant.

[Note: 5.] Venimus ad 5. impedimentum, quo discrimen honest. et turp. util. et nox. interturbatur. Id est Error aliquis praeconceptus; aut propositum vitiosum, principii et fundamenti loco, ut sic dicam, constitutum. Iulius Caesar, cum semel statuisset omnia ad dominationem referre, multa fecit laude digna, nisi propositi vitio contaminarentur. Hoc est, quod Plutarchus acute dixit de reconciliatione Pompeii et Crassi per Caesarem facta: pra=gma kalo\n me\n a)/llws2, kai\ politiko\n, ai)ti/a| de\ fa/ulh|. Honestum quidem alias et politicum factum, sed consilio improbo susceptum. Plenus est principatus Tiberii talium exemplorum, quae honestatis magnificam speciem praeferunt: introspecta ad artes tyrannicas relata deprchenduntur. Hoc sensu etiam Tacitus noster dixit, virtutes non minus noxias esse, quam vitia, quotiens finguntur et simulantur pravos ad fines. Industria ac vigilantia, inquit, haud minus noxiae (scil. quam vitia, de quibus praecesserat) quotiens parando regno singuntur. 4. A. 1, 5.

De falsis hypothesibus, et sententiis, grande est exemplum in Pontificiis auctoribus rerum et scriptoribus. E. g. quia statuunt Principes Pontifici subici, et Clerum esse supra Principes, numquam aliquid sani aut sinceri de maiestate et potestate imperiorum produnt. Item quia pro Haereticis damnant, quicumque diversum in religione sentiunt; haereticos porro igne ferroque extirpandos iudicant; denique ne fidem quidem haereticis servandam clamitant: omne iudicium

politicum de discr. honest. et turp. ut. et nox. corrumpi pervertique necesse est. neque enim civilis aliqua tranquillitas, neque vitae socialis humanitas, neque adeo praecipuus finis honestarum et utilium actionum relinquitur. Exstat Iudicium Antonii Possevini de scriptis Bodini. In eo reprehendit (1.) quod in methodo historica, Lutherum, Caluinum, Melanchthonem, ceterosque nominet honorifice Historicos; item Peucerum, Carionem et alios usurpet ad faciendam fidem, qui et haeretici fuerint, et turpissime in historiis lapsi sint. (2) quod in catalogo histor. tamquam manu ad libros quosque haereticos, atque pestilentes Magdeburg. centurias tractandos lectorem ducat. (3.) quod Pontifices et Sacerdotes sub imperio magistratuum dicat contineri. (4.) quod Platonis et Xenophontis probet institutum, qui magistratib. reip. causa mentiri permittunt. (5.) quod neget Pontifices habere imperium, vocationem, praetensionem, viatorem aut lictorem. (6.) quod Pontifices gravissimis censoribus egere statuat. (7.) quod in libris de Rep. dixerit, haereticos ferendos; (8.) Remp. Ecclesiasticam (i. e. Principatum Papae) non commendaverit tamquam exemplar nobiliss. reip. et similia multa.

Sic qui semel animo aut affectu tenendum decrevit; Imperium Rom. German. inde a temporibus aureae Bullae esse adhuc vere et proprie Monarchicum, omnemque maiestatem residere in persona Imperatoris, longe

aliter iudicabunt de rebus ad ius et statum publicum spectantibus; quam ii quibus verior sententia arridet.

[Note: 6.] 6. Impedimentum est capitalis ille error, quo honestum ab utilitate seiungitur. Platonis et Aristotelis constans sententia fuit, nihil utile habendum, nisi quod honestum esset: quod confirmat Cicro pleraque parte lib. 3. offic. non quod honestatis ratio, ab utilitatis ratione plane non differat: sed quod opponi sibi invicem aut disiungi non debeant, quae fine et serie quadam naturali humani actus coniunctissima sunt. Recte Socrates (sunt verba Tullii lib. 1. de ll. 12.) exsecrari eum solebat, qui primus utilitatem a natura seiunxisset. id enim querebatur esse caput exitiorum omnium. Hic alii dicunt: nihil esse iniustum aut inhonestum, quod utile. alii: quoties pugnant ista, fas esse, ut vincat utilitas alii moderatius: utilitati non quidem plane cedere, sed seruire interdum debere honestatem. Vide omnino Hug. Grot. prolegom. in libros de Iure Bell: Atque utinam gentilium intra scholas ista substitissent. Sed inter Christianos quoque venenum blandi eius erroris peperit Machaivelli Politicam: quam iplurimi sequuntur opere, qui ore detestantur. Sed de hac re alibi, cum de ratione status agemus.

Adversus ista studii Politici impedimenta, sive erroes, praesto sunt remedia, sive instrumenta praesidiaque, quibus discrimen honest. et turp. util. et nox. in solidioris disciplinae formulam vindicatur.

Instrumentorum

quaedam suppeditat locus Taciti praemissus: quaedam addi debent.

In Tacito 1. occurit naturalis prudenria sive Indicium Practicum, quod ingenio Practico sc. proprium est. Comineus fine libr. 3. Memorabile omnino donum Dei est, ingenio dextro dotari quempiam et perspicaci. De tali ingenio diximus in commentar. Nepot. et alibi. Vis eius cernitur in iudicando rectissime de praesentibus, in callide coniciendo de futuris, in perite eligendo maxime accommodatis. Pertinet huc grande illud: temporibus seruire, et, iis sapienter uti, Corn. Nep. in Epam. c. 2. Necesse est enim saepe temporibus potius parere, quam moribus, CIc. Philipp. 11. c. 11.

2. Historia, pragmatica scilicet et cum iudicio scripta. de qua alibi: adde Lips. 1. polit. 9.

His adicimus 3. Philosophiam sive doctrin am et eruditionem. Huc propric enim spectat dictum Platonis Ciceroni quoque laudatum ad Q. Fr. lib. 1. ep. 1. cap. 1: Tum denique fore beatas res publitas, si aut docti ac sapientes homines eas regere coepissent, aut ii qui regerent, omne suum studium in doctrina ac sapientia collocassent. Doctrinam intellige solidam, cordatam, generosam. de cuius rationibus alibi ad Tac. IV. Hist. 5. de studiis Heluidii. In doctrina huc spectante seorsum requiritur, accurata cognitio eius quod to\ e)uprage\s2 Graeci vocant, sive publicae felicitatis, bonique ac finis civilis. quae notitia, respectu ceteri studii politici est vere moderatrix et princeps. a)rxitektonikh/. Lege

omnino quae de studiorum in vita cinili et imperio utilitate disputat Cominaeus lib. V. cap. 18. edit. Barth.

4. Theologiam, quae partim e Scriptura S. partim e scriptis Theologorum, iudicium plenius perfectiusque informabit; tum voluntatem inflammabit potentius ad virtutem et probitatem: sine qua civilis vita infelix. Rursum vide Cominaeum lib. 5. Adde Il Politico Christiano del M. Virgilio Malvezzi. Nominatim hic etiam commendamus Basilii Magni orationem ad iuvenes, quomodo scripta gentilium cum fructu legere debeant. Et Augustini opus de Ciu. Dei. ob rationes in dissertatione ipsa expositas.

DISSERTATIO III. De iure et ordine imperandi parendique: adeoque de Maiestate et obsequio civili. Ad locum Taciti VI. A. S.

UBi Tetentius Senator ad Tiberium: Tibi summam rerum iudicium Dii dedere: nobis osequii gloria relicta est.

Inter ea, quae natura, iubens discernere honesta a turpibus, utilia ab noxiis, homini suppeditat, est vel maxime ille ordo imperandi parendique. Estque hic ordo iuris naturalis, gentium et divini. Naturalis (1.) ex appetitu ordinatae societatis. (2.) ex appetitu

eorum, sine quibus finis societatis obtineri nequit (3.) ex analogia harmoniae in non-rationalibus. Gentium; quia consensu earum hic ordo probatus et pro necessario ac utili habitus. Unde et Ius civile illum ordinem suo statui accommodavit. Divini, 1. quatenus ius illud naturale et sociale, licet profluat ex principiis homini internis, Deo tamen, cuius ista lex in cordibus humanis est, merito tribuitur ut auctori. 2. quatenus illa principia, de affectu et ordine sociali, lata lege, et [Note: Vid. Lips. 2. polit. 1.] historiâ sacrâ, declaravit promulgavitque. Sed de his Politici abunde, cum de Civitate et Rep. tractant: tum Theologi in loco de Magistratu Politico.

Seq. Explicatio loci praescripti. 1. paraphrastica iuxta orationis seriem. 2. cum accommodatione ad nostrum propositum.

I. Summum rerum iudicium sive Potestas civilis.

Quae et Maiestas dicitur. Maiestas 1. priscis quidem saepius pro dignitate, eminentia, reverentia, magnitudine, auctoritate ponitur. Hinc maiestas oris vultusque, maiestas consulum, maiestas matronalis, maiestas imperii R. (sic Lips. 2. polit. cap. 16. de maiestate tractavit.) 2. coniungitur potestas et dignitas, sive imperium et dignitas, quando e. g. de Lege maiestatis agitur. Ita Cic. 2. de invent. 17. et 18. Partit. orat. 30. pro Rabirio et alibi. 3. Recentiores, summam potestatem hoc vocabulo

notant. Secundae significationis complementum ex interiore philosophia dedimus dissert. de Ausp. Reg. cap. 2. §. 3. Sit nobis nunc in tertia signif. maiestas, summa civilis potestas, cuius actus alterius iuri non subsunt, ita ut alterius voluntatis humanae arbitrio irriti possint reddi. Grot. de iur. bell. 1, 3, 7. Graswinckelius de iure maiestatis cap. 3. et 4. Quamquam accuratius de hac materia philosophari cupientibus, semper in potestate illa respicienda erit summa dignitas. Romanis Scriptoribus: rerum summa, summum imperium, arbitrium rerum omnium, vis imperii, ius imperii. quo etiam summum rerum iudicium in loco praescripto referri potes. Graecis to\ ku/rion, h( prw/th a)rxh\, to\ a)uteze/s1ion, h( tw=n o(/lwn e)cous1i/a etc. Haec est potestas totius civitatis; sed subiectum proprium mutat pro diversa Rerump. forma. Vide Bodin. de Rep. 1, 8. Arnis. de 1. M.

Originem maiestatis revera a Deo repetendam, licet hominum accedat opera, ex S. litteris certum est. Utrumque Apostoli in N. T. expresserunt: Paulo Rom. 15, 2. summa [Note: Vid. Gerh. comment. in ???] potestas dicitur diatagh\ qeou= ordinatio Dei: Petro eadem a)nqrwpi/nh kti/s1is2, bumana ordiatio vocatur Epist. 1, 2, 13. Res est manifesta, de divino aufpicio et constitutione, humana vero opera et ministerio. Sed interpretatio diversa, disputandi locum dedit. Sicut enim nemo negare audet, summam potestatem a DEO esse (quod accurate probat Theod. Graswinck. de iur. maiest. cap. 1. Et quomodo id Ethnici etiamagnoverint, monuimus dissert. de

Ausp. Reg. Tacitus noster; Deos dare summum rerum Iudicium Principibus.) ita eandem a populo esse, dici quidem posset, si citra quaestionem verae originis, eo sensu, quem notavimus; tum citra hypotheses inde nimis animose deductas, id fieret. Steph. Iun. Brutus in Vindic. contra tyrannos (quaest. 3.) ita colligit suam de hoc argumento philosophiam: Omnes reges (e.g.) regiam dignitatem a populo accipere; adeoque populum universum rege potiorem et superiorem esse: regem regni, imperatorem imperii supremum tantum ministrum et actorem esse, populum vero vere dominum exsistere. Sicut autem de quibusdam regibus et imperantibus verum est, ita de omnibus, ac de suprema potestate universe affirmare, quod et prorsus a populo sit, et penes populum semper resideat, temerarium est. Exempla quae ille auctor adfert, partim non agunt de talibus regibus, quibus suprema potestas civilis et maiestas vere ac plene tradita est: partim ceremonias inaugurationis, acclamationis, gratulationis cum originaria creatione ac constitutione regum confundunt. Hinc nata occasio Cl. Graswinckelio (de 1. M.) disputandi: summae potestatis originem non recte ad populum referri (cap. 2.) et summam absolute potestatem supra populum esse; cap. 7. Ante Grasw. hoc egregie demonstraverat H. Grotius de 1. B. lib. 1, 3, 8. Adde Gulielm. Barclai. adversus Monarchomachos III, 7.

Ex divina origine Maiestas trahit aliquid divini: sancta, inviolabilis, Dei vicaria in terris, Deo uni secunda. sicut infra denuo

monebitur: et alibi late tractatum a nobis est.

Distinguitur vulgo Maiestas in realem et personalem, quod illa sit imperii, haec imperantis: quae distinctio satis tolerari posset, nisi quaedam annecterentur consectaria, non ferenda. E.g. quod etiam in regno pleno et absoluto, maiestas realis maneat populi; adeoque maiestas imperantis semper obstringatur maiestati imperii etc. Quae scilicet congraunt sententiis, quas merito refutatas modo diximus. Itaque doctissimus Graswinck. de 1. M. cap. 10. et 11 distinctionem illam aliter explicat, ut desinat maiestas realis, ut primum in personam collata est maiestas: manente autem reali maiestate, personalis vera maiestas nulla sit, sed imago eius, respectu administrationis et curationis. etc.

Repugnat maiestatis naturae, quidquid est fiduciarium, precarium, curatorium. Tales sunt omnium magistratuum potestates, dictaturae etc. utcumque specioso sui operis iurisque titulo praefulgeant.

Refertur autem sum~a illa potestas unice ad Reip. salutem, neque quidquam privati habet. Haec esta anima reip. et spiritus vitalis, et vis architectonica. Hinc auspicia pignoraque imperii fas est repeti. Ad hanc provocat Resp. quoties metuit, ne quid resp. detrimenti capiat. (Explic. vetus illa formula, de qua Sallust. catil. 29. Caes. bell. Ciu. 1, 5.) Ita enim disertis verbis interpretatur illam formulam Cicero pro Rabir. 7: operam darent Coss. ut imperium

populi Romani maiestasque conservaretur. Maiestas sui est, et reip. tutela etc.

Ex maiestate oritur (sive potius, eius pars est) Dominium eminens civitatis aut eius, cui civitas suum ius tradidit in res et personas singulorum, boni publici causa. Sic in res singulorum maius est Dominium regis, ad bonum commune, quam dominorum singularium: sic reip. quisque ad usus publicos magis obligatur, quam creditori. Grot. de 1. B. 1, 1, 6. Intelligitur enim quisque eo ipso, quod pars civitatis esse voluit, obligasse suam voluntatem, seque ac sua omnia, in usus communitatis.

Hinc etiam, tamquam ex arcano maiestatis sinu progignitur, quidquid est iuris ac rationis in ratione Status, quam vocant. de qua alibi.

Maiestas, res sancta et in terris summa vereque divina in communi disquisitione facile audaciam curiosius rimantium absterret: sed cum in turbam degressa est, in speciali illa consideratione, quatenus in Regnis aut liberis Reip. formis viget, multa temeritate curiosae disputationis tentatur. sicut infra patebit.

[Note: Repet. Verba Taciti.] Manet ergo, ut Tacitus nobis sua denuo verba mutuetur, maiestas summur rerum Indicium Principi a Deo datum: summum, iure divino et humano; summum, quia summae i. e. divinae potestatis imaginem et officium refert: summum in statuendo, providendo et discernendo; itemque in efficiendo,

agendoque; unde ap. Sallust. (Catil. 29.) imperium atque iudicium summum coniungitur: summum denique potestate et dignitate, sive potius vi potestatis atque dignitais singulariter permixta.

Deducerent nos iam verba Taciti, ad Maiestatem Rom. Principis. Sed de ea rectius agemus infra, ubi Regnorum praecipuorum in mundo historiam politica )epikri/s1ei prosequemur. Nunc de

II. Obsequii gloria, sive de Civili obsequio.

Obsequii vox 1. obligationem suppeditat, qua civis summae potestati obligatur ad omnia, quae finis civitatis, in fruendo iure et utilitatibus communibus positus requirit. Hanc obligationem niti iure divino, et natura rationali atque sociali, praediximus.

2. Obsequium ipsum est in parendo et nenerando. Parere complectitur duo (1.) ne resistatur aut obviam veniatur summae potestati. (2.) ut impleatur, agatur, omittatur, quod summa potestas iubet aut vetat. Unum hic symbolum civium singulis: mihi iussa capessere fas est. Quousque haec pertingant, dicetur cum de tyrannide et potestate regia agemus.

3. Obsequium reverentiae et venerationis ita explicat Tacitus, ut neget convenire privato et civi, de placitis supremae potestatis interpretando dubitare aedisputare. Pertinet

huc, quod de disciplina militari Otho apud Nostrum dicit 1. H. 83, 6: Si, ubi iubeantur, quaerere singulis liceat; pereunte obsequio, imperium intercidit. Propius autem ad mentem sententiae quam explicamus facit l. 3. C. de erim. sacrileg. Disputare de Principali iudicio non oportet: sacrilegii enim instar est, dubitare an is dignus sit, quem elegerit Imperator. Capio sacrilegium politico potius quam iuridico significatu; per colorem augendae comparandaequeque rei potius, quam proprio nomine signandi criminis. Confer text. parall. l. 5. C. de divers. rescript. et pragn. sanct. Haec ratio sententia, qua religiones violari, sacra imperii, mysteria maiestatis attrectari dicuntur, saepe usurpatur in criminibus maiestatis, de quibus suo loco.

4. Ab hoc obsequendi officio, nemo excipitur, nisi maiestas ipsa: quicumque in civitate vivit, neque summam eius potestatem accipit, licet administrationi eius speciose sit adhibitus, sive sacra sive civilia curet, obsequii civilis vinculo sine summo scelere, se non potest eximere. Oppositio Taciti hoc monstrat: et in oppositione ordo, in cuius serie omnia ab uno infra unum descendunt, et ad unum ascendunt. supra unum nihil est. De quali flagitio Pontificis R. qui se suumque clerum eximere cupit, paulo post dicetur. Ut et de iis, qui magistratibus quibusdam privilegium non obsequendi constituere volunt.

5. Imo in hoc obsequio gloria civilis viri versatur. Est quidem Gloria proprius maiestatis non obsequii character, unde cum

quadam figura politica, gloria obsequii unice relinqui civibus dicitur. 1. Eo genere gloriae, quo laudantur, quae in officio explendo recte fiunt. Est enim civis qua talis haec virtus, ut legibus civitatis se attemperet, quarum sum~a et compendium maiestas est. Diximus alibi de Civilitate. 2. Eo genere gloriae, quod promptitudinem, artem, excellentiam obsequii notat. Specimen in ipsa oratione Terentii Senatoris, ubi subtile illud paullo post nostram sententiam sequitur: abditos Principis sensus et si quid occultius parat, exquirere, illicitum, anceps; nec ideo assequare. Dixi etiam aliquid de arte obsequendi annot. 11. ad cap. 2. lib. 1. A. Tac.

DISSERTATIO IV. De Iuribus Maiestatis in genere et De Potestate Legislatoria.

PRaefanda quaedam de Iuribus Maiestatis. Querela Bodini supr brevitate et obscuritate veterum in hoc argumento. lib. 1. d??? Rep. cap. 10. non longe a principio.

Querela et observatio Grotii de recentioribus (de 1. B. 1, 3, 5.) quod nostro saeculo viri eruditi, quisque ex usu magis rerum praesentium, quam ex vero illud argumentum exsequuti, rem per se haud expeditam multo impeditiorem reddiderint.

Idem Grotius §. 6. cap. praedicti, bene et ad mentem veterum, reique ipsius naturam, colligit iura potestatis civilis.

Ad quae referri possunt iura illa, quae alii paene in infinitum multiplicant: atque in maiora et minora distinguunt. Apud Tacitum nostrum summatim tanguntur 1. A. 2, 2. ubi narratur, quomodo Augustus insurrexerit paulatim, munia Senatus, magistratuum, legum in setraxerit; i. e. iura imperii et maiestatis sibi vindicarit. De quo loco alibi. It. 13. A. 49.

I. Caput maiestatis, sive potestas Legum. Ad illustrissimam Taciti digressionem de Legibus III. A. 26. et 27.

1. Ratio ordinis ostensa.

2. Dissertatio distributa in Explicationem Digressionis praedictae; et Annot atinoem quaestionum ac observationum huc pertinentium.

Explicatio Digressionis Taciti.

1. Occasio Digressionis.

2. Forma et tractatio est Historica: Traditur enim Legum tum aliarum, tum Romanarum historia; ab origine, progressu, incrementis saepe immodicis.

3. Continentur tamen in hac historia quaedam, ad naturam legum et finem, ad discrimina legum etc. pertinentia.

Occasio habetur

---

page 337, image: s353

Historia ipsa

I. Exquirit originem LL. et iuris. Quam Tacitus hoc l. ex falsa hypothesi repetit: quasi homines quodam tempore sua sponte sine probro, sine scelere, sine legibus vixerint: pudore et modestiâ mores gubernantibus. Contradicit expresse Aristoteles cuius lib. 10. Eth. Nicom. ap. ult. haec est doctrina: ut homines boni sint et honeste vivant, legibus opus esse. naturam enim hominum ita compar at am esse, ut pudort non obsequatur sed metui, neque abstineat a malo propter turpitudinem, sed ob supplicia et poenam. Unde alii gentilium Scriptorum longe diversi a Taciti sententia notam vetustissimae barbariei, et vitae non tam honestae quam inhumanae, inopiam et inscitiam legum ponunt. Sic Sallust. Aborigines describit Catil. 6. genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio; liberum atque solutum. itemque Gaetulos et Libyas in Iugurth. c. 10. Hi neque moribus, neque lege aut Imprio cuiusque regebantur. Et Bebrycios Valerius Flaccus:

— — Non foedera legum
Ulla colunt, placidas aut iura tenentia mentes.

Hypothesis Taciti et similia loca originem trahunt 1. ex ignoratione primaevae et antiquissimae historiae. 2. ex confusione legum scriptarum, et non scriptarum. 3. partim referri debent ad comparationem saeculorum et gentium in moribus. Sic Iustinus lib. 2. de Scythis: Iustitia gentis ingeniis culta non legibus. Quo pertinent etiam loca Taciti nostri de Germanis cap. 19. et Sallust. de priscis Romanis:

Catil. 9. ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat. Et Livii lib. 21. Fides et iusiurandum, propulso legum et poenarum metu, civit atem regebant. Qualia loca homines honestatis amantes, et qui peccare oderunt virtutis amore, non inopiam aut ignorantiam legum notant.

In origine legum tradenda etiam illud non plane verum est, quod leges propter abusum aut taedium dominationis institutas censet Tacitus. Eadem enim 1. est origo et ratio legum et imperiorum: iustitiae fruendae causa utrumque comparatum est. 2. viva lex, an scripta imperet, nihil interest ad naturam legis. Interim verum est 1. plerasque antiquas gentes primo Regibus paruisse, quod confirmat et Cicer. III. de leg. c. 2. 2. sub multis Regibus, arbitria Regum pro legibus fuisse: Quo significatu scilicet Iustinus etiam dicit: Populus nullis legibus tenebatur. lib. 1. adde 7, 3. Quamquam haec locutio interdum etiam ad plenum arbitrium Regis spectat, neque omnem legem latam negat. 3. Factum esse, ut quaedam civitates leges, quam Reges (aliam et legibus definitam Rei pub. for mam) mallent, sicut alicubi loquitur Seneca.

Vera origo legum est ab ipso Deo arcessenda, qui legem inscripsit hominum mentibus, eamque denuo postea promulgavit, cuius summa in decalogo. Hinc omnia iura, omnes leges manarunt. Ipsi certe gentilium legislatores originem suarum legum a Deo repetunt (vid. Platon. in Min. Strab. lib. 16. Ioseph.

cap. 2. contra Appionem: Eusebium praeparat. Euangelica et alios) Naturam item, hoc est legem Dei in humanis mentibus faciunt matrem ac parentem legum; quod vel Cic. 1. de leg. declarare potest. (vid. Ludou. Vivem ad August. de [Note: 3. polit. cap. 12.] C. D. 19. v. 21.) et Aristoteles memorabili sententia Deum et naturam et leges coniungit: qui mentem iubet imperare (in civitate) videtur hoc iubere, ut Deus et leges imperent. Iosephus (II. contra Appio.) quantum ad leges scriptas attinet, in tantum hic legis Mosaicae praerogativam extollit, ut apud antiquissimos Ethnicorum scriptores, qualis est Homerus, ne nomen quidem tou= no/mou hoc est legis exstare notet, quod tamen ultra scopum trahi non debet.

Perpetua igitur ad hos fontes e)pa/nodos sive regressio est, qua e.g. ius civile ad ius naturale, hoc ipsum ad ius et legem Dei reducitur.

Ethnicis memorias antiquiores ignorantibus, historia legislatorum et legum citerius ponitur. Hinc tacitus cum ceteris nominat Minoem, Lycurgum, Solonem, antiquissimos et praestantissimos legislatores. Minos fingebat, se novem annos in antro Iovis discipulum fuisse, atque inde didicisse artem ferendarum legum, (de qua re in dissert. de Auspicio Regio) hunc postea in ferendis legibus imitatus est Lycurgus, sicut notat Aristoteles 2. polit. cap. 8. ubi Cretensium et Spartanorum Rem pub. comparat. Vide eiusdem libri cap. 7. ubi Lycurgi legislatio examinatur. Adde

Plutarch. Lycurg. Xenoph. de Repub. Lacedaemoniorum. Strab. lib. 8. et 10. Iustin. lib. 2. et 3. Solonis nomoqes1i/an cum elogio nominat inoster: quaesitiores et plures leges perscripsit. Pertinet huc illud Arist. II. polit. cap. 8. prisca illa pleraque minus sunt exquisita quam recentiora. vid. Plutarch. Solon. Diogen, Laert. in vitis. Iustinus lib. 2. cap. 7. Herodotus lib. 1. et 2. Gruterus ad Livium III, 1. Ante Solonem Draco leges tulerat, de quo gellius lib. XI. cap. 18.

De Romanis legibus ista tradit 1. de legibus regum. 2. de legibus duodecim tabularum. 3. de legibus ambitiose et per vim latis. 4. de restitutione et reformatione iuris legumque.

De legibus Regum conferendus est Pomponius l. 2. D. de origine iuris. Initio civitatis nostrae populus sine lege certa, sine iure certo, primum agere instituit, omniaque manua Regiubs gubernabantur. Sequitur postea de legibus Romuli et sequentium Regum iure civili Papiriano collectis: Hinc discimus Regum magnam fuisse potestatem. Quod de Romulo quidem etiam affirmat Tacitus, sed Seruium Tullium ait sanctorem fuisse legum, quibus etia Reges obtemperarent. Atque hinc limitatam fuisse potestatem Regum, colligit Iacobus Gothofredus in Ulpian. suo pag. 38. et 39. Quamquam exemplum earum luculentum vix exstare existimat Clapmar. arc. lib. 1, c. 12. vide omnino Grotium de 1. B. lib. 1, c. 3, n. 20. Mansisse autem quasdam leges Regias etiam post XII. tabul. constitutas, discas ex Livio VI, 1.

De legibus XII. tabul. tradit 1. occasionem clarius expressam Livio III, 3. ubi Tribuni ad patres: finem tandem certaminum facerent; Si plebeiae leges disciplicerent, at illi communiter legumlatores, et ex plebe et ex patribus, qui utrisque utilia ferrent, quaeque aequandae libertatis essent, sinerent creari. 2. Legumlatores decemuiros. 3. exemplum legum scilicet Solonis, aliarumque Graecarum civitatum instituta constituerunt ius Romanum. Unde multa a Graecis possunt peti ad ius Romanum explicandum (laudata opera Sam. Petiti, qui de legibus Atticis commentarium edidit) 4. NUmerum tabularum. 5. Perfectionem. Sic Livius lib. 3. cap. 34. fontem omnis publici privatique iuris vocat. item corpus omnis Rom. iuris. Sed de his prolixe Anton. Augustinus de LL. et SC. itemqueque Iacobus Gothofredus, qui in fragm. XII. tabularum historiam quoqueque ex Diod. Siculo, Livio, Halicarnasseo, Pomponio, et aliis repetit. Notandum dum leges a Cic. descriptas in libb. de ll. non esse ipsas ll. XII. tabul. quoad verba.

Depravatio et corruptio nomoqes1i/as2 Rom. (cuius hic fines notantur et proposita) a temporibus praesertim Grachanis incipit, et per saeculum et amplius extenditur. Historia saepe tractata repetatur ex Floro lib. 3. cap. 13. et sequentibus, ubi auctores quoque ceteri Camertis industria annotati sunt. Correctio et restitutio primo per Pompeium, de quo praesertim Dio. lib. 53. Adde Sueton. August. c. 34. et sequentibus.

Annotatio quaestionum et observationum huc pertinentium.

Definitiones et distinctiones iuris et legum huc adferri non est nostri instituti. Faciunt illud partim ICti, partim Philosophi, et inter praedictos etiam Antonius Augustinus prior. cap. tractat. de LL. Grot. spar. flor. ad ius Iustin. Cicero et alii. Neque etiam legislatorii officii dignitatem hic praedicabimus. Ostendit satis Aristoteles X. Ethic. Esse hanc scientiam et prudentiam vere politikh\n et viro politico propriam. Longe enim aliud est leges ferre, quam leges interpretari etc. Unde ad iura Maiestatis vel maxime pertinet leges ferre, quatenus vel ad communem honestatem, sine qua civilis felicitas non obtinetur, adeoque ad discrimen honestorum et turpium pertinent; vel quatenus seorsum ad utilitatem civitatis ac formae referuntur: illasque leges partim mutare, interpretari, abrogare, supplere, augere. Ipsa autem maiestas (hoc enim comprehenditur iure ferendarum legum) legibus soluta est.

In loco Taciti Reges Romani, itemque Senatus et Populus tulerunt leges: interdum quidem rogantibus magistratibus, sed consensu populi. Quae autem dissensione ordinum, in gratiam unius et praeiudicium alterius ordinis latae sunt, ambitiosae violen taeque leges, i. e. ne hoc nomine quidem dignae, si accurate loquamur, haberi debent.

Sed de hac re infra patebit, cum de forma Reip. Rom. qualis ab initio, deinceps per insequentia tempora fuit, agetur. Videatur interim Cl. Conring. disp. de LL. Thes. 6. et Arnisaeus de Iure Maiestatis cap. 3. pag. 192. et Graswinck. de Iur. Mai. cap. 6.

Maiestas leges fert: tum divinam, naturalem et positivam repetendo, commendando: tum gentium placita suae reip. accommodando; tum civiles leges ad salutem et compositum civitatis statum, ex arbitrio constituendo.

Fert autem leges omnibus, qui iure civitatis utuntur, sive qui cives et subditi sunt, sive perpetui, sive temporarii.

Non autem sibi ipsi. Est enim summa potestas, sive maiestas, supra leges. Hoc sensu: Legi divinae, quatenus vel lex naturae est, vel divina positiva, humano generi lata (nam uni populo lata non obligat proprie ceteros) non potest maiestas supervehi. Haec enim potestas legislatoria adiura amiestatis DEO debita, quibus humana omnis maiestas subicitur, pertinet. Vide interim, quatenus maiestas libertatem naturalem circumscribere, et vetare quod iure naturae licebat (licet nil possit praecipere, quod natura prohibet) queat ap. Grot. I. B. 2, 2, 5. cuius etiam haec regula est: 2, 3, 6: iura humana, multa constituere possunt praeter naturam; contra naturam, nihil. Legibus gentium, quatenus ius gentium cum iure naturae coincidit, et naturae dictatum uniforme in gentibus est,

itidem nemo potest maiestatem soluere. quatenus autem pro arbitratu gentium, saepe paucarum institutis continetur, non obligatur iis legibus maiestas, nisi pacto quodam se obligaverit. Civilibus autem legibus summa potestas plane non obligatur. Sic Arnisaeus de 1. M. cap. 31. §. 6. probat: Maiestatem nullis omnino posit ivis legibus subici. Iac. Gothofr. in Ulpiano suo, prolixe explicat. l. 3. ff. de ll. simulque totam hanc materiam pertractat. adde Graswinckel. de 1. M. cap. 6. qui Valent. forsterum etiam refutat, statuentem, illam l. 31. abrogatam esse. Ad obiectionem quae ex Taciti loco petitur, de ll. quibus etiam Reges Rom. tenebantur, respondet Grasw. Et dicetur in materia de Regno, item de Rep. Rom.

Sicut autem soluta est maiestas legibus (nolumus enim in voce argutari) ita soluere alios potest. L. 31. ff. de LL. Augusta licet legibus soluta non sit, Principes tamen eadem illi privilegia tribuunt, quae ipsi habent sc. non ipsam absolutam potestatem, quae communicari nequit in monarchia; non item licentiam quoduis faciendi; sed legibus positivis ut soluta esset. Apud Tacit. 2. A. 34: Urgulaniam supra ll. amicitia Augustae extulerat. De facto, non de iure. item. concessu Principis. vide exempla alia apud Clapmar. Arcan. 1, 12.

Hac in re aliquando arte politica usi sunt Principes, cuius exemplum ap. Tacit. 2. A. 51. Item. h. lib. 3. cap. 39.

Quaestio hic tractata: Unde haec potestas

Legibus superior Maiestati competat: ex se, an ex privilegio per populum concesso?

Distinctio inter officum Principis virtutemque et Potestatem eiusdem. Notabilis locus Taciti 3. A. 69, 3. hac occasione explicatus. et de Schematibus Politicis, styli Principalis in hacre.

Quaer. An ex praesumpta maiestatis voluntate, ministro liceat contra legesagere? Vide Grot. de I. B. 1, 3, §. 4. et 5. Tac. 1. A. 38, 1. Gramond. lib. 13. p. 567. et seq. Camden. part. 3. Elisab. p. 534. Strad. decad. 2. lib. 9. p. m. 686. Exemplum Epaminondae ap. Nepotem. Locus Caesaris lib. 3. bell. cin. cap. 51.

De conditione legum et virtute Legislatoria ex Digressione Taciti pauca nunc subnectemus.

I. Leges honesta iubere, et prava vetare tamquam proprio officio debent. Vetant tamen etiam interdum ea, quae ex se prava non sunt, sed quatenus fini civitatis non congruunt. cape de positivis et civilibus. Lex naturae enim perpetua est. Recte Augustinus 19. de C. D. non enim iura dicenda sunt vel putanda, iniqua beminum constituta: cum illud etiam ipsi (gentiles) ius esse dicant, quod de iustitiae fonte manaverat. falsumque esse, quod a quibusdam non recte sentientibus dici solet. id esse ius, quod ei, qui plus potest, utile est. Annotat tamen Lud. Vives: haud dubie maxima ex parte tale esse ius, quo hodie in civitatibus utamur. Scilicet aliud est iustum simpliciter; aliud, iustum

alicui. in rebus, quae mutationem et variationem sua natura recipiunt.

II. Leges ergovitiosae sunt, quae cum fine civitatis pugnant. E. g. ambitiose aut per vim latae, itemque praeter morem honestatis et formulae ciulilis. Tac. h. l. cap. 27.

III. Utilitas autem civitatis capienda est cum temperamento de quo ap. Liu. 34. 3: Nul. la lex satis commoda omnibus est. id modo quaeritur, si maiori parti et in summamprodest.

IV. Leges hic partim simplices, partim exquisitae laudantur. Simplices volumus iuxta illud Senecae: ep. 94. Lex iubeat non disputet. nihil ineptius, quam lex cum prologo. Relinquitur tamen et hic libertas legislatori extemporis, rerum, personarumque circumstantiis metienda. Interim explanata esse debet, et ad intelligendum verbis, sensibus, modo promulgationis expedita. Malus itaque legislator Caligula apud Sueton. cap. 41.

V. Etiam numerus legum augetur ex modo et ratione causarum emergentium. Et feruntur aliquando leges in maleficos ex delicto. Cato ap. Liu. 34, 4: Sicut ante morbos necesse cognitos esse, quam remedia eorum: sic cupiditates prius natae sunt, quam leges, quae iis modum facerent. Confer Tac. 3. A. 69, 2.

VI. Quia tamen omnia legibus definiri et determinari nequeunt (unde etiam Prudentum responsa, et ipsius Maiestatis perpetua decisio supplere possunt, quod deest) non sunt nimis multiplicandae leges. Qui

morbus Romanae nomoqes1i/as2 notatur hîc a Tac. A. 25, 2. et 3 et cap. 27. corruptissimae reip. indicium ponitur. Livius quoque lib. 3, 34. conqueritur de immensis aliarum super alias aceruatarumlegum cumulo. Adde Lips. 2. polit, 11. et Barclaii dissert ationem Argenid. lib. 3.

VII. Leges denique moderationem quandam th=s2 e)pieikei/as2 recipiunt. ne fiat, quod hic de Pompeio dicitur, quod remediis gravior fuerit, quam delicta er ant. Item alterum exemplum hic exstat de L. Papia. Draconis quoque ???olim hoc nomine reprehensae. Etiam quae aliquandiu iustae bonaeque fuere, ex conditione temporum recipiunt mutationem, imo requirunt. Unde Maiestas interdum soluit nexus legum, ut Noster loquitur.

VIII. Idque consilio virorum prudentium. quod Tiberius etiam hic decore observavit. cap. 28.

Appendicis loco mentio facta Privilegiorum. ad quae respicit Tacitus in digressione sua cap. 28: Iamque non modo in commune, sed in singulos homines latae quaestiones. Est enim privilegium quod in privos homines fertur, vel irrogando damnum; vel largiendo commodum aut ius aliquod. Qua dere vid. Arnis. de I. M. lib. 2. cap. 3. §. 16. et Anton. Augustin. in XII. tab. pag. 159. et seq. Interdum confunditur Privilegium cum Iudicio Populi: et Lege nova. quae diligenter distinguit Iacob. Gothofred. in not. ad XII. tab. fragm. tab. X. Addenda sunt omnino quae disputantur ap. Quintil. declam. 254. Ad

interpretationem Privilegiorum pertinent, quae tra dit Grotius I. B. 2, 16, 12. Sed haec obiter.

DISSERTATIO V. De Iure Belli et Pacis ad locum Taciti XIII. Annal. 49, 2:

UBi obtrectatores Thraseae: Cur si Remp. egere libert ate Senatoria crederet, tam levia consectaretur? quin de bello aut pace, de vectigalibus et legibus, quibusque aliis Romana continentur, suaderet dissuaderetue?

Ac de legibus quidem actum est. Nunc de bello et pace. Ita enim coniungi solent. aliâ quidem significatione ap. Ciceronem, unde H. Grotius titulum suo operi mutuatus est, de Iure Belli et Pacis, sicut ex initio prolegom. patet. ibi enim significat id quod in bello suscipiendo, gerendo, suspendendo, finiendo iuri cousentaneum aut adversum est. Hic potestas belli pacisque exprimitur. Dicitur alias: ius armorum. Dicemus

I. De Iure ipso, sive de Potestate Belli et Pacis.

Ea potestas, videndum est 1. cui competat. 2. quid in se comprehendat.

Competere autem nemini potest nisi Maiestati: cui et divino iure datus est gladius; et naturali, gentium, civilique iure

competit defensio civitatis, iniuriae depulsio, etc. In sacris ergo, in Theocratico quidem regimine, cum Deus iura maiestatis quodammodo immediate ex sua manu dispensaret, Dei iussu arbitrioque bella gerebantur potissimum. Sed cum Theocratici regiminis pertaesi Regem optarent Israelitae, id praesertim addunt: Da nobis Regem ad vindic andum nos, sicut vocem Hebr.
[Gap desc: Hebrew word]
reddiderunt Tremellius et Iunius Sam. 1, 8, 5. et 6. Nimirum ita explicat suam mentem ipse populus v. 20: ut vindicet nos rex noster, et procedens ante nos gerat bella nostra. Ut vindicta domi in iudiciis, et foris, ab hoste, intelligatur. Fuit itaque ius belli penes Regem, quamvis cum temperamento, ut bellum suscepturus (intellige bellum maiestatis, ut vocabant) Synedrium consuleret, vide Schickardum de Iure Regio Hebr. theorem. 17. Apud Dionem Imperator Rom. pole/mwn kai\ ei)rh/nhs2 ku/rios dicitur, Dominus bellorum et pacis. Et Pavegyrista describit maiestatem eandem Principis R. cuius ditione [Note: Plin. Paneg. 4.] nutuque maria, terrae, pax, bella regerentur. In Taeito intereas res est, quibus Romana continentur. Alias quoque, ubi de veris Regibus sermo est, iure Regio continentur. Hinc Tacitus 2. A. 73. inter impedimenta bellici operis successusque ponit, quod Germanicus non fuit solus arbiter rerum iure et nomine Regio. sicut contra Alexandri bellantis auctoritas ap. Liu. 9, 18. ita signatur: Reges non liberi solum impedimentis omnibus, sed Domini rerum temporumque trahunt consiliis cuncta non sequuntur. Sed hoc ad

administrationem belli pertinet. Ap. Optimates et populum semper ibi est ius belli, ubi maiestas. Quamquam in illis Rebusp. multa subinde vel per communicationem, vel per temperamentum, vel per simulacrum, (quod nec in regnis inusitaum) gerantur. Distingui ergo debet ius belli, ab eiusdem administratione. sic longe minus difficultatum erit in diiudicandis exemplis et historiis.

Quod de bello dictum est, etiam ad pacem pertinet, cuius causa bellum geritur; et in quam desinit. Pacem sancit Maiestas, cuiuscumque tandem consilio, aut quacumque formula paciscendi usa.

Videndum nunc quid comprehendatur Iure Belli. Praecipue quidem omnia, quae ad arma inferenda, et administranda pertinent, sive quae ad armatam tutelam reip. referuntur. qualia sunt, exercitum conscribere, dilectum habere, arma comparare, in hostem movere, praedas agere, confligere, stipendia constituere, poenas et praemia militum moderari. Talia quaedam recensentur l. 3. ff. ad L. Iul. Mai. et ap. Isidorum Orig. lib. 5. cap. 7. Sed ista quidem clara sunt. De armis seorsum observanda sunt, quae habet Arnisaeus de I. M. lib. 2, cap. 5. §. 4. Arma ferre, ex permissu vel praecepto maiestatis habent privati. Hinc Pugio insigne imperii Tac. 3. H. 68. propter iudicia sc. et bella. ad q. l. v. quae notamus huc pertinentia. Etiam Hasta, sive sceptrum. de quo alibi. Insignis locus de iure gestandi

gladii (quod propraetoribus Caesaris permissum, pro cons. propraetoribus ceteris praefectisque ademptum erat) est apud Dionem lib. 53, pag. 578. Permittelbatur autem to\ maxairoforei=n (sive gestatio armorum) vel ut insigne potestatis delegatae, magistratus, honoris; vel ut instrumentum defensionis offensionisque ex praecepto et arbitrio maiestatis usurpandae. Illud genus, velut radios a maiestatis splendore coruscantes, sed nihil nisi ipsum maiestatis ius obsequiose significantes notat: Hoc, administrationem militiae respicit, et mandata militaria. quibus tamen interdum aliqua imago honoris, per artem politicam accedit. Huc pertinet, quod armorum custodiam et armamentaria, itemque fabricas armorum Principes suis iuribus vindicant. vid. Arnis. I. M. 2, 523. Etiam ius custodiae militaris soli Principi, sive iis qui loco Principis sunt, in aliis formis Reip. proprium, huc spectat. Tac. 1. A. 7, 5. haec est vis et species dominationis. Unde nemini permissum, aliquid cius rei attrectare. nobilem locum vide 6. A. 3. Permissum tamen interdum ministris maioribus ius armatae custodiae, sed precarium. Unde ap. Principem, nemini praesdium concessum. Notabilis locus Gramondi de Cardinalis Richbelii armato praesidio. Atque hic concurrunt multa arcana: praesertim circa officia et ministeria armorum. Nefas etiam fuit, in palatium Imp. gladium inferre, nisi permissu ac voluntate eius. Vide Bulengerum de Imper. Rom. 2, 6. Pertinet huc praecipue l. VI.

Cod. ut armorum usus inscio Principe interdictus sit. Ad recognitionem huius iuris (ut loquuntur) victis arma adimebantur. Tac. 4. H. 64, 3.

Ius muniendi etiam huc pertinet, de quo locus Tacit. 5. H. 12, 3. Hinc etiam municipia, sub ditione Romana, nec muros reficere, nec aliquid eis coniungere aut superponere poterant. Quaeritur quidem: an non cuique liceat sua praedia aedesque munire? Prolixe id tractat Limnaeus I. P. IV, 8. a §. 215. per seqq. Castella, arces, a Principibus ipsis, ut compedes seruitutis interdum exstructa: interdum subditis permissa. Disputant ea de re Barclai. 3. Argenid. et Machiavellus in Principe suo cap. 20. Adde Bodin. 5. de Rep. 5.

Retuleris huc etiam ius torneamentorum; quod in manu maiestatis. Vetera exempla ap. Curt. 5, 2. et Nepot. Agesil. 3. de recentioribus vide Limn. I. P. VI, 5.

Pacis iure comprehenduntur etiam federa (quae alii ad bellum referunt, quia sc. belli pacisque ius quasi in unum coalescit) induciae, etc. Haec ad maiestatem itidem pertinent. Hinc anxia diligentia examinantur instumenta Plenipotentiariorum, an vera plenaque potestas commissa tractatoribus. etc.

II. De Administratione huius iuris belli pacisque.

Hic occurrit 1. Deliberatio praevia. In consultationem enim vel maxime talia

deducuntur, quod ex loco Taciti praescripto apparet: Et Aristotele, in Rbetor.

2. Regula administrationis, est in iure et utilitate publicâ, quaerenda. Hinc de bello legitime suscipiendo, gerendo, finiendo, toti commentarii, praesertim Grotianus. Intellige ius cum temperamento aequitatis, quam divinae humanaeque litterae suppeditant: Utilitatem Publicam, veram, non apparentem; camque cum honestate publica coniunctam.

3. Formula exsecutionis. Quae variat pro divers. Rebus publ. modo laxior, modo adstrictior: modo cum communicatione iuris, modo citra praeiudicium summae potestatis. Dictaturae militares. Impedimenta ducum, nimis astrictorum legibus ex Liu. 9, 18.

Haec inter se confusa, et praesertim cum ipso iure, multum perplexitatis in hanc materiam intulerunt.

Q. de bellis et armis subditorum, in alium locum reservatur.

Interium id monemus. Administrationem huius iuris militaris, per membra demonstrata, in commentariis militaribus, in legibus militaribus, in Systematibus Politicis abunde reperiri.

DISSERTATIO VI. De Federibus et Pactionibus.

[Note: Imaginem federis vide ap. Tac. 12. A. 47.] HAnc materiam integro opere tractavit Wahremundus de Erenberg, et

Leichterus von Bündnussen. E ceteris diligentius hic versati sunt Bodinus de Rep. V, 6: et H. Grot. I. B. 2, 15.

Fedus et pax saepe vocabulo permutantur. vide divisiones Bodini.

Sponsiones quid a federe differant, et in quantum obligent: item
Quotuplicia federa, quaeque eorum discrimina, accurate Grotius tractat.
Cautiones circa federa, exemplis et rationibus Bodinus demonstrat.
Religionem et fidem federum idem notabiliter commendat, ne de aliis nunc dicamus.

Quaestionem: An federa cum his, qui alienis sint a vera religione, inire liceat? tractat Grotius 2, 15, 8. et seq. itemque cum ipso Turca. vide auctores nobis laudatos ad 2. Hist. Tac. cap. 11. p. 106. Adde Gerhard. loc. de magistrat. polit. cap. 6. sect. 4. Fuit illa quaestio nuperis temporibus agitata inter Gallos et Hispanos, sicut ex Armacani Marte Gallico et vindiciis ei oppositis liquet. Adde Act. Publ. Iundorp. tom. I. lib. 10. cap. 8. ubi de Palatini et Confederatorum consiliis, quasi Turcam in auxilium excire agitaverint, disputatur.

De federibus passagiorum 1. an sint praecepta? 2. an sint consulta? quaeritur. vide Grot. 2, 15, 12. et Anti-Ture. Reusneri.

Pontificii odiose tractant hanc materiam, et ex ratione status Papalis. unde Pontificibus ipsis, Federum sanctissima nomina ludus et occasio fallendi plerumque fuere.

De induciis (quarum primus auctor ap. paganos Lycaon fertur) iterum Grot. I. B. 3, 21. Induciarum tamen titulo, pax constituta aliquando. Ut inter Henr. VII. Angl. et Iacob. Scot. Reges. apud Bacon. Tacito 3. H. ???1. belli cemmerciis comprehenduntur.

[Note: Vid. Act. Publ. Lundorp. tom. I. tib. 1. cap. 15: iudicium cuius dam Anonymi de confe derea. tione Unionis Germanicae cum Belgis.] Observationes in federibus quaedam e. g. sunt propositae. 1. Amicitia eius, cum quo fedus initur, quousque possit consensione animorum coalescere, resp. nationis, religionis, morum, regiminis sive politei/as2 aliarum amicitiarum etc. 2. Amicitia confederationis, qua sit ratione status firmata, sive quo Utilitatis vinculo cohaereat. vix est enim, ut aliquid a federato speres, ubi eius utilitas cessat, et tua tantum res agitur. Quo nomine Veneti male audiunt; imo ipsi gloriantur hoc proposito. 3. Secretiora et concurrentia proposita confederati, perspicaci oculo providere oportet, an si obtineat ea, tibi nocere possint, et quatenus. 4. Temporis ratiocinatio requiritur circumspecta. Tempus enim mutat utilitates humanas, et transponit. hîc cavendum, ne dicas; non putâram. Mature speculare, quae te fortuna maneat, ex federati tui successu, incremento, mutata voluntate. Fidendum hic (sano sensu) amico, sed tamquam osuro. 5. Exsecutio federis quam ex pacto formulam accipiat, multum interest. Nihil firmum spera, ubi qui pares iure sunt, partim imperant, partim parent; aut ubi in exsequendis suis propositis altera pars nimis astricta est, cogiturque alteram

respicere. Firmiora sunt federa, ubi federati in communem aliquem scopum, sed suo quisque arbitrioauspicioque contendunt.

6. Loco plurium observationum potest esse Foedus huius saeculi initio, nomine Unionis initum adversus Pontificios et Ligistas. Infelix fuit illud fedus, et successu caruit, foedeque dissiluit ille contextus. Causae praecipuae I. Aemulatio et diffidentia Confederatorum, eaque 1. partim ex diversis regulis status, quibus singuli Status in Imper. Germanico, minime iisdem utuntur: 2. partim ex certamine et momentis praecedentiae vel manifestae vel occultae: 3. partim ex causa religionis, quae animorum contesserationem non parum impedit. II. Civitatum et Principum dissociabile votum. quo factum est, ut Civitates invitae accederent partibus, earumque cito pertaesae essent. III. Administratio consiliorum corrupta, partim affectatione Directionis, ex una parte; partim dispersione Correspondentium sive Unitorum, ex altera parte. Legantur, quae de Consilio Unionis sive Senatorio consessu habentur Act. Publ. Lundorp. I, 1, 1. IV. Pecuniae administratio, nec aequaliter, nec diligenter satis provisa; tum non constanter et facile expedita. V. Exsecutio, neque in summa rerum, neque in ministeriis variis, personis, quales requirebantur, nixa. Quod tamen, ut fieret non imprudenter Belgici Status monuerant. VI. Proposita forte concurrentia nimis vasta, et modum ac limites federis supergressa. de

quibus Deus novit. Concurrisse autem quaedam talia, ne homines quidem, gnari historiae et actorum, ignorant. VII. Securitas, Elatio, praefidentia. VIII. Adeoque Divini praesidii, quo solo vinculo tenentur federa, absentia. IX. Unde nata Dissociatio Unionis, non effectum modo omnem Unioni ademptura, sed poenam eiusdem cumulatim allatura.

De Pacis pactionibus egimus annot. 5. ad cap. 10. lib. 1. A. Tac. ubi imago Pacis, sive pax Misenensis examinatur. et ad 2. H. 37. etc. ubi Impedimenta pacis considerantur. De Amnestia quoque Pacis fulcro, peculiari dissertatione ap. Vellei.

Observationes nonnullas Practicas, infra trademus, ubi de Pace Religionis, quam vocant, agetur.

DISSERTATIO VII. De Vectigalibus. ad Digressionem Taciti XIII. Annal. 50. et 51.

DIrecte publica, quae circa actiones versantur, in iure maiestatis, hactenus attigimus: nunc qua circa Res versantur, occurrunt. In quibus primo Vectigalia, quae inter ea, quibus Romana continentur, Tacitus memorat 13. A. 49. 1. A. 11, 7. 4. A. 6, 5.

Iuris huius origo facile se prodit, in illo Taciti, cum vectigalia nominantur fructus

quibus resp. sustinetur, et sine quibus imperium dissotui necesse est: Quae autem ad civitatis finem faciunt et conservationem, sive sine quibus finis ille obtineri nequit, ea potest maiestas suo iure imperare. cum quilibet hac lege in civitatem venisse, et in ea vivere praesumendus sit, ut in se vel muneris vel oneris nomine recipiat, quae ad civitatis finem faciunt. Hinc in S. etiam litteris inter debita maiestati referuntur tributa et vectigalia, praesertim vide Selden. de I. N. et G. VI, 17. et 18. Matth. 22, 21. Rom. 13, 6. et 7. Alii, originem huius iuris ex dominio eminenti arcessunt. vide Arnis. de I. M. 3, 2.

Licet alias varie distinguantur nomina vectigalium, tributorum, collectarum, exactionum. etc. hic omnia comprehendimus, quae ex bonis subditorum exiguntur, quae poenae nomine auferuntur, quae pro viis publicis, pontibus, portubus, itemque quae ad usus publicos, munerum praestationes, angariaeque postulantur. Applicentur huc verba Tac. 13. A. 50, 1. et 2. It. 51, 1.

Quantum huius iuris (ut in talibus cum hodiernis politicis loquamur) est in verbis Taciti cap. 50. 3. Metiuntur id ex necessitate publica (vide Arnis. de iure maiest. 3, 2.) quam tamen nimis abrupte videntur definire. Huius loci sunt illae quaestiones:

I. An invitis subditis, aut omnino iis, quibus imponuntur onera vectigalium imponi possint? Negat de subditis nimis indistincte Cominaeus ab Arnisaeo in Hac materiâ

laudatus, et alibi a nobis. Respiciendum enim hîc ad iura civium cuiusque loci, et ad formam regiminis definitam magis aut liberam. De Gallia disputat Cominaeus co fere sensu, quo Cl. Sesellius in libro de Republ. Gallica. Historia sane Gallica multas gravesq, de hae re consultationes, habet: sed Reges numquam pasi sunt clavam de manu extorqueri. Etiam non subditis pro transitu, quamvis invitis, imponi posse, dubio caret. Vide Grotium lib. 2. cap. 2. §. 14. et 2, 3, 14. Adde apud Camden. lites hac de re ihter Anglos et Gallos anno 1600. inter Danos et Anglos Anno 1598 1600. 1602. Ubi Angli conquerebantur liberam in Moscoviam per Septentrionalem Oceanum navigationem atque piscationem ad litora atque Insulas eiusdem negari, atque vectigalia multiplicia in freto Oresundo, idque tantum pro transitu exigi. Legatur tota historia in varias quaestiones divisa, ubi etiam de mari libero. Qua de re noti sunt libri contrarios titulos praeferentes Grotii et Seldeni.

II. An liceat colligere aerarium sive thesaurum, in usus Rei pub. et ut subsidium regno paretur, sicut loquitur Tacitus XII. annal. 7. Hic Arnis. iterum videtur nimis abscisse agere. Propositum eius et aliorum, qui hanc quaestionem in angustias redigunt, scilicet ut cohibeantur Principes intra terminos aequitatis: Nec solito iis more, concessos limites transgrediantur.

Determinatio quanti difsicilis nec semper in aperto poni potest, quippe arcanis imperii

innexa et coniuncta. Peregrinis imponi posse et subditis, satis constat. Etiam Clericis, quod Pontificii negant. vide Arnis. de subi. et exempt. Cleric. cap. praesertim 4. et Thelosan. Polit. lib. 3. cap. 7. Hinc ipsi Principes Pontificii quoties pene lubet, suo iure utuntur, specie quidem concessionis Papalis atque voluntariae collationis, sed revera suo iure usuri et absque illo titulo.

Administratio huius iuris totam de aerario materiam complectitur, de qua satis multa scripserunt Obrechtus, (qui scripserat vastum opus de aerario multis auctorum citationibus plenum: Sed quia id in Principum gratiam edidit, omnisit illas, ac nude rem proposuit. Postea Latherus nil praeter ea, quae Obrechtus scripserat, protulit, nisi quod plura exempla ac auctorum loca adiecit.) Herm. Latherus, et ingentia nuper edita volumina. Vide inprimis eruditam tractationem Bodini de Rep. lib. 6. cap. 2. De aerario Lipsius 4. polit. cap. 2. De tributis Besoldus Politic. Mai. lib. 2. cap. 4. Gregorii autem Tholosani totus liber 3. Huc pertinet. Taciti digressio suppeditat formulam administrationis 1. in proportione redituum eiusmodia ac Rei pub. sive utilitatis publicae cap. 50. §. 3. 2. Erogationum distinctione in necessitates ac largitiones. (Confer 1. annal. cap. 7.) in quibus multum Politicae rationis. 3. Societates vectigalium exactionesque publica auctoritate et Maiestatis arbitrio ordinari debent, itemque latis legibus et constitutionibus promulgari, iudiciisque muniri. 4.

Compenpendia et illicitos quaestus publicanorum aliorumque ministrorum et exactorum recidi par est: Quo etiam pertinent calumniae fiscales, Plinio reprehensae (vide Dissert. nostram ad Plinii Paneg. de calumm. fiscal.) aliisque. 5. Moderanda quae exiguntur pro usus rerum praesentium et aequitate. 6. Immunitates certis personis ex ratione speciali indulgentur, ut hic militibus. Qua de re alibi. 7. immunitates tamen non improvide indulgeri fas est, neque citra omnem exceptionem. 8. Neque difficultas rei obscura esse potest ex iis, quae habentur cap. 51, 3. 9. Unde etiam providentia et consilia factu utilia potius quam dictu speciosa commendantur in hoc argumento, cap. 50, 2.

DISSERTATIO VIII. Digressio De Iure monetae, mensurarum etc.

AD publica, circa quae Maiestas per se versatur, partim actiones, partim res pertinere, dictum est. In rebus vectigalia nominavimus. Huc pertinet etiam ius monetae, sive circa rem nummariam; quamquam ad legislationem etiam referri possit, quod quodammodo agnovit Arnis. de iure Maiest. lib. 2. cap. 7. §. 2. ubi hanc materiam fuse tractat: Praesertim vero Bodinus lib. 10. Certe

ad ius Maiestatis proprie dictum nihil aliud pertinet, quam h( nomoqes1i/a tou= nomi/s1matos sive constitutio de re nummariâ et monetis. Cetera non sunt iuris Maiestatici, sed consilii politici et tractationis civilis. Obiter hic commendatur Iac. Lampadii dissert. de nat. numm. Hornei. Ethic. lib. 2. cap. 13, 28. seqq. Ioachimus Camer. ad V. Ethic. Arist. 5. et eiusdem Philosophi interpretes ad 1. polit. 6. praesertim Salmasius de usuris cap. 15.

Sic etiam ius mensurae, ponderum, ulnarum, itemque nundinarum, linguae dandae (quae inter regalia et iura Maiestatis minora numerari solent) nihil sunt aliud, quam pars legislationis circa res, quarum cura Rei pub. a)uto/rkeia sustentatur. Cetera regalia, ut loquuntur, minora, fluunt ex iure dominii eminentis. Quod dominium, nescio quo pacto refertur a nonnullis ad minora regalia, cum revera splendor Maiestatis in co maximus sit, ipsamque interiorem vim et quasi essentiam Maiestatis respiciat. Explicationem huius iuris summariam habes apud Arnis. de iure Maiest. lib. 3. cap. 1. Sed particularium quaestionum explicatio latissime fusa, ex ICtis, politicis (quorum etiam magnam partem nominat) peti debet, praesertim etiam ex Grotio de iure belli.

Qua stio circa distinctionem dominiorum saepe intricat magis materiam hanc, quam explicat. Tollentur multae difficultates, si dominium eminens recte fuerit definitum, nimirum quod sit potestas Maiestatis in cives et res

civium, boni communis causa, nam hoc semper addendum est. Atque hinc repeti potest ius venationis, ius fodinarum metallicarum et ius viarum publicarum, fluminum, portuum, quatenus ea, quae ex sua natura communia erant, arbitrio Principis vindicantur. Quamquam duo priora quidem rursus ad leg. potestatem referri possint: Sequentia vectigalibus contineri videantur, sicut diximus, Sicut ius in bona quae indignis auferuntur, quod etiam iudicia respicit. Neque enim recte argumentantur, qui dicunt: Hoc inter bona publica est; E. Caput Maiestatis peculiare consituit. Sicut nec illa ratio incaute accipienda est, cum dicitur, multa in Repub. propter summam necessitatem et maximam dignitatem Maiestati reservata, novum constituere caput Maiestatis. Talia enim partim iure dominii eminentis, partim potestate leges ferendi circa publica comprehenduntur. Sic Nobilitas, Academiae, Privilegia, Beneficia, Honores, etc. rectissime legibus accensentur; ut non opus sit, in infinitum multiplicare iura Maiestatis. Progredimur ad vere talia, ubi sequuntur ca, quae Maiestas per alios expedit.

DISSERTATIO IX. De Magistratibus et Comitis Ad locum Taciti 1. Annal. cap. 15. et 81.

IUs Magistratuum constituendorum alii a iure Comitiorum diversum faciunt; Alii pro uno eodemque habent. Vide Arnis. de I. M. lib. 2. cap. 4. Quidam etiam extremam provocationem coniungunt, iureque Magistratuum contineri statuunt. Alii distinctum id caput ponunt.

Qui comitia separant a Magistratibus, praesertim accipiunt de conventu consilii de Rep. capiendi ergo constituto. Sed veteres omnia illa, quae praediximus, capita ad facultatem bouleutikh\n sive consultatricem ita referebant, ut consultatio admodum potius iuris administrandi, quam ad iuris constitutionem pertineret. Atque sic comitiorum vis fere ad munia Senatus congrueret. Ita deliberatur de legibus ferendis, de vectigalibus imponendis,. de bello, federibus, pace. etc: Modus autem et formula deliberandi est in manu Maiestatis, sive illa velit comitiis uti, sive alia ratione.

Quia autem potestas Comitiorum et vis, consistit non tantum in deliberando, sed etiam in statuendo, quidquid e Republica

vitur, itaque in Democratia coincidit fere cum ipso iure Maiestatis universe sumpto. In aliis formis itidem ad Maiestatem exercendam in iuribus praedictis pertinet, sed modum potius, quam ius respicit, etc.

Romani scriptores plerumque de creatione magistratuum capiunt, quod vel Taciti loca praescripta ostendunt.

Igitur ius maiestatis est, creare Magistratus maiores et minores, creatis potestatem dare exercendae iurisdictionis, rerumque publicarum administrandarum, formula vel astrictiore, vel liberiore, cum vel sine provocatione, ita ut semper tamen creantis mandantisque non tantum sit originaliter, sed etiam maneat, subiective omnis magistratuum potestas.

Maiestatis est hoc ius, sive conferimus Magistratuum officia cum legibus, et hos quasi exsecutores legum consideramus; sive belli pacisque, sacrorum et profanorum administrationem respicimus. cuius potestas Principi permissa, sive per se velit, sine per alios agere. Fluit sc. ex ipsa vi Imperii, summique in omnia arbitrii. Modus quidem creandi magistratus, est varius; sed potestas ipsa, numquam priuative aliis committere creationem magistratuum praesumenda est, nisi velit se ipsam deminuere, sicut in mutationib. Rerump. usu fieri videmus.

Extrema provocatio etiam in capite iudiciorum tractari potest. qua de re infra. Nunc ad l. Taciti. 1. A. 15. et 81.

E quo intelligimus 1. quae ad naturam et vim comitiorum in creandis magistratibus pertinent. 2. quae ad schemata artificiosa, sive artes politicas huius argumenti spectant.

Membr. I. De Natura et vi Comitiorum.

Hic primo discimus Comitia ad Magistratuum creationem pertinere. confer 1. A. 14, 4. et 1. A. 15, 2. et 1. A. 81, 1. etc.

2. Praesertim maiorum. De praetoribus et consulib. hîc sermo. Non exclusis minoribus: sed in illis splendidior est maiestatis occupatio.

3. Ius Comitiorum, sive creandorum magistratuum esse ius maiestatis. Ius populi hîc dicitur, resp. ad Democratiam pristinam. Libertatis quoque imaginem huc referre debemus i.e. speciem vanam maiestatis et iurium eius in populo, quod ex oppositione servitii petet.

4. Adeoque notatur, penes quem fuerit hoc ius. sc. ab initio penes populum, cum Demoeratia polleret; deinde ad Principem translatum esse, cum ipsis iuribus magistratuum. 1. A. 2, 2.

5. Modus tamen usurpandi iuris sub Principibus diversus, adhibita Senatus, itemque populi opera, sed ut vis ipsa penes Principem esset.

6. Quales magistratus deligendi, sc. qui genere, vita, moribus, et meritis probati. Mos

recognitionis, examinisque candidatorum. 1. A. 81, 2. et 3. Mos Galliarum improbatus, apud quos emuntur Magistratus.

7. Vitia comitiorum. ambitus in prensando, et largiendo. 1. A. 15, 2. et 81, 3. Hinc quaestio: An satius sit, iudicio Principis deligi magistratus, aut suffragiis multorum? Vide Dion. 52. p. 546.

8. Igitur Maiestas diligenter et severe in hoc negotio versari debet. Tiberius, curam suam hic pollicetur.

Membr. II. De Schematibus artificiosis, sive Artibus Politicis, circa Comitia et Magistratuum creationem.

Horum quaedam pertinent ad propositum, hoc ius ad se trahendi: quaedam ad consilium exercendi huius iuris.

1. Vindicarunt sibi hoc ius Caesares, ex ratione status Monarchici instituendi. primum Iulius de quo Sueton. 41. deinde Augustus, de quo Idem Aug. 40. ex consilio Moecenatis ap. Dion. 52. qui suaserat Magistratus in posterum a Principe constituti debere, eorumque potestatem minuendam, sine potius in ipsum Principem transferendam esse. Hic Tiberius idem propositum persequitur.

2. Versati sunt in hoc opere, paulatim, callide, occulte ac dissimulanter: ex ratione novi status.

3. Color et praetextus, e confusione et turba ambituque comitiorum. l. Tac. (sicut alias

etiam in iudiciis 1. A. 75, 1.) itemque ex vitiis, et avaritia magistratuum. 1. A. 2, 4.

1. In exercendo iure itidem dissimulanter versati sunt sub imagine antiqui moris statusque: tum quoad electionem magistratuum (notentur hîc studia tribuum cum arbitrio Principis comparata) tum quoad potestatem mandatam: umbra dignitatis manebat, vi adempta, e consilio Moecenat. ap. Dion. 52. p. 547. conf. loc. Dion. 53. p. 585.

2. Haec dissimulatio, varietate et novis coloribus dissimulata et implicita a Tiberio, de quo fine 1. Annal. palilogi/a, ambigua verba, inania, simulacra.

3. Adhibebantur etiam speciosae orationes, de quib. 1. A. 81, 1. Dictum hac occasione de stilo aulico in materia magistratuum: et de Cassiodori Variis.

4. Mandati magistratus, verbo, non re. 1. A. 80.

Scopus harum artium politicarum est vel Probabilis, et ad Auctoritatem prudentiamque imperandi referendus; vel Tyrannicus. Exemplo Tiberii res ostensa. Adde Clapmar. 6, 7.

Dictum aliquid obiter de Magistratuum numero. 2. De privata eorum sorte, et obsequio maiestati debito, ad quem passive se habent. adde Bodin. 3, 4. 3. De distinctione eorum quae lege, et quae iure magistratus competere dicuntur. 4. De maioribus et minoribus, adeoque de multis magistratuum inter ipsos imperiis et officiis. vid. Bodin. Polit. 3, 6. sequitur

DISSERTATIO X. De Iurisdictione et Iudiciis. Ad loc. Taciti XII. Annal. 60. per tot.

ORdo et connexio. potuisset etiam, ante ea, quae Maiestas per alios expedit, de iudiciis agi. Sed post magistratus itidem aptus locus. Certe iuris dicendi causa, inter alia, Magistratus constituuntur. Dictum hac occasione de quaestione: An Iudex sit Magistratus? Quam negat, etiam Iacob. Gutherius de off. dom. Aug. I, 12: Sane, sicut nonidem sunt Iudex et Magistratus; ita multi Iudices Magistratus dici possunt: et Magistratus multi iuris dicendi causa creantur. Hinc ap. Liu. 3055. consul, iudex; itemque praetor, iudex appellatur. Aristoteles quoque a iudicandi potestate dicendos Magistratus quosdam notat 4. polit. 15. Cic. 1. de ll. Omnes magistratus auspicium iudiciumque habento. vid. Bodin. lib. 3. cap. 3.

Iudiciorum nomine hîc publica privataque iudicia, ordinaria et extraordinaria complectimur, denique totam iuris dictionem atque potestatem administrandae iustitiae. Comprehendit tria 1. facti cognitionem. 2. Iurisdictionem specialiter sic dictam, quando de facto cognito ius statuitur i. e. definitur ius, seu qualitas institiae vel in iustitiae facti. 3. Imperium i. e. exsecutionem eius, quod statueris.

Versatur iurisdictio circa res omnes, in quibus ius constitutum est: Criminales pariter ac civiles, distinguendis controversiis, aut puniendis maleficiis. huc enim omnia spectant. Vide omnino nervose disputantem Iacob. Lampad. de constitut. Imp. Rom. Germ. cap. 15. ubi etiam de discrimine meri mixtique imperii.

Est autem iurisdictio suprema, i.e. omnis alterius iurisdictionis fons et origo, Maiestati propria. Inde Maiestatis est, cognoscre, statuere, exsequi, vel per se, vel per alios, Magistratus scilicet et iudices: ita, ut, cum Maiestas mandat iurisdictionem, non ipsum ius et possessionem iurisdictionis a se abdicet, sed tantum administrationem et exercitium eius alteri conferat: Et is, cum mandata est iurisdictio, dicitur quidem habere iurisdictionem, non suo tamen iure, sed alieno beneficio, dicitur iurisdictione uti, sed aliena. etc. Maiestas ipsa non mode aequalem, sed superiorem iurisdictionem retinet, nec tantum per praeventionem cum his convenit, verum lites coeptas avocat, concessam iurisdictionem revocat etc. Non satis ergo distinguit subiectum proximum, a communi, in quod per participationem influit iurisdictio, Bodinus, cum I. Polit. 10. negat, iurisdictionem maiestatis propriam esse. addit rationem, quia omnibus fere magistratibus aeque ac Principi congruit. Idem de magistratibus creandis statuit. Videatur omnino illa disputatio, cuius fundamenta tamen paulo post auctor ipse convellit.

Certe sicut constituendi iuris potestas, ita etiam reddendi, Maiestatis est. arctissima enim inter nomoqetikh\n et dikastikh/n facultatem consensio. Sed ad l. Taciti

In quo

I. Historia iurisdictionis Romanae: Illustranda amplius, per ea, quae habet summatim Rosinus antiq. lib. 9. Polletus hist. for. Rom. Gutherius de offic. dom. Aug. Bulenger. de Imperat. Rom. 3, 11. de imperio Rom. 5, 23. et seqq.

Sum~a: Olim Reges ius dicebant. unde Liu. 1, 41. Seruium iura redditurum, obiturumque alia Regis munia. Loco regum praefectus urbis Ius reddebat. Tac. 6. A. 11, 1. In Libera Rep. consules. ibid. (Huc refer Tribunos milit. cos. praet. et Decemuiros consulares) inde praetores, de quorum origine Pomponius. adde his Tac. 12. A. 68, 2. Sequuntur leges et conventiones de iudicibus. vid. Rosin. lib. 8, 21. anton. Augustin. de LL. et SC. p. 135. Caesares cum ceteris iuribus hoc in se traxere. h.l. v. 1. 1. A. 75, 1. 2. A. 35. Suet. Iul. 43. Aug. 33. Tib. 33. etc. Relicta tamen imagine, modo Senatui, modo equitibus. h.l.

II. Addendum aliquid est de prudentia et virtute Iudiciaria. Ac de officio quidem Iudicis elegans exstat libellus Philonis Iudaei, et inter recentiores, Puteani. ne de Politicis Scriptoribus et Systematibus eorum nunc dicam.

In cognoscendo; Industria, labor, patientia commendatur. Est enim laboriosoum maxime iuris dicendi munus. vitandus

tamen contemptus ex nimia patientia, quem incurrit Claudius ap. Sueton. 15.

In statuendo sive decernendo, aequitas atque iustitiae clementiaeque mixtura obtinet, de qua Tac. 3. A. 50, 4. Agric. 19, 4. Germ. 12, 2. Explicatus hac occasione duplex locus Sueton. in Claud. 14. (collatus cum Symmachi loco X. ep. 52. Facit plerumque ratio et fortuna causarum, ut in controversiis alter aequitate, alter iure nitatur. Et ep. 63. Alia est conditio magistratuum, quorum corruptae videntur esse sententiae si sint legibus mitiores: alia Dominorum Principum potestas, quos decet acrimoniam severi iuris inflectere. ad q. l. Iuretus memorabilia quaedam annotavit) et cap. 15. de discrimine cognitionis et ordinarii iuris. ad q. l. Gutherius de offic. dom. Aug. 1, 2: Hadrianus Turnebus, ordinarii iuris esse existimat, quae per Iudices a Praetore datos, iuris ordine deciduntur, quod verum est: Cognitionis autem, quae extra iuris ordinem, ad Caes. deferuntur, aut ab ipso Magistratu, cognoscuntur, qualia fere sunt, ait, quae ad Rem pub. spectant, aut ad exemplum trahuntur: quod non probo. Nec enim cognitiones ad remp. aut exemplum pertinent sem. per: etenim ut cognitio vel ratio Iudicis dati, est facti: sic cognitio Magistratus iuris est, quae ad omnes quaestiones iuris extenditur, quae sunt innumerae. plura enim sunt negotia, quam vocabula. Locus est parallelus in Plin. ep. 3, 9.

In exsequendo constantia et gravitas, ne

fiat, quod in Claudio Sueton. 29. refertur. suspensio tamen exsecutionis, est in manu maiestatis. de qua re vid. Arnis. I. M. cap. 3. §. 6. et seq.

In his omnibus, Maturatio. de qua alibi

Ceterae quaestiones passim apud Politicos obviae. Exempli loco, in hoc argumento, commendari meretur, etiam Areopagiticum Iudicium, Meursio descriptum. Addendi etiam commentatores Exod. 18, v. 14. et seqq.

De Iudiciis Germanicis exstat nobilis Taciti annotatio, Germ. 12. Adde Cl. Conringii disp. de Iudiciis Germaniae.

DISSERTATIO XI. De Legatis. Ad loc. Tac. 1. A. 42, 3.

MAiestas aliqua expedit per Legatos. Hinc ius legationis mittendae et audiendae, ad Maiestatem pertinet. Legationum ius, quatenus huc spectat, consistit in legatione mandanda, instruenda, itemque recipienda, et audienda. Modus interim eligendi, destinandique legatos, interdum Senatui, aut Magistratibus permittitur, sed in his non est ius ipsum legationis, tamquam in subiecto proprio. Vis est, ut legati proprie non sint, nisi qui mittuntur a maiestatem habentibus, ad habentes maiestatem. Nam legati provinciales, municipales, colonici, aut

quicquid praeterea significatione vocis varia continetur, non sunt huius loci. Grot. de 1. B. 2, 18, 2. ubi etiam toto capite de leg. iure tractat. Arnis. I. M. 2, 5, 16.

Ad maiestatem referri, dictum est: de belli enim pacisque negotiis ad maiestatem spectantibus, et in eius arbitrio positis, mandata nisi a maiestate exire non possunt: sed nec valide aliquid agi potest in talibus, nisi arbitrio maiestatis. Unde, sponsiones non obligare maiestatem, alibi dictum est. Ergo quidam connectunt hoc ius cum iure belli et pacis. Apparebit res amplius, ex legatorum sanctimonia, sive iure legationibus competente, eiusque iuris effectibus.

Locus Taciti.

Tacitus noster vocat ius hostium, sacra legationis, fasgentium. Ubi notandum

1. De qua legatione agatur. Sermo quidem hîc est, de legatis a Principe ad seditiosos missis: adeoque de legatione proprie ac vere sic dicta. Nam sicut subditi non mittunt legatos proprie ad Principem (legationis ius civi non est comparatum, sed externo ap. Liu. 6, 17.) ita nec Princeps ad subditos dicitur legatos mittere, nisi populariter et laxe loquendo. Apud Dion. 45. Cicero dissuadet, legationes ad Antonium mittendos, ratione videlicet pragmatica, quam notavimus ad Vellei. 2, 7, 2. Adde Cic. Philipp 12.

2. Argumenti vis tamen illa est: Si legatus externis etiam est venerabilis, quanto

magis Principis legatio ad cives et milites, venerabilis debet esse, et inviolabilis.

3. Legationis autem iura, i.e. quibus legati muniti ornatique sunt, vocat ius hostium; sacralegationis, fasgentium. In quibus appellationibus et distinctio est notabilis, et connexio, sive cognatio memorabilis: quatenus vel amplitudo, vel sanctitas, vel dignitas huius iuris in unam vim coalescit.

4. Ius et fas vocat, ut divino humanoque iure munitos intelligamus legatos.

5. Argumento est, quod etiam inter hostes servatur. Scil. boni Scriptores iuris amplitudinem sanctitatemque, adeoque invictam obligationem hoc tamquam sollenni argumento probare solent. Tale est in Tacito 1. A. 22, 3. ne hostes quidem sepulturam invident. Ius hostium.

6. Fas gentium. Nam ius gentium voluntarium induxit ius legationum. vid. Grot. I. B. 2, 18, 1.

7. Ubi diligenter tamen notandum, hinc argumenta interdum duci ad ius naturae, cui ius gentium hac in parte quidem aliquid superaddidit, sed tamen rationi naturali valde cognatum innexumque; et ad ius divinum, quatenus etiam alis iura gentium Diis adscribuntur auctoribus, ut fas Deum dicatur, quod gentibus consensu placuit. Scilicet regressio huius argumenti ea est, quam dixi; a iure gentium, ad ius naturae, quod iam est, ius et lex Dei.

8. Sacra legationis ergo nihil aliud sunt,

quam sanctissima legationum iura; sicut sacra regni 2. A. 65, 3. Sanctitas est primo in ipso iure i(ero/n ti no/mos. Sanctitas augetur secundo, quia de gentium iure sermo est. Sanctitas demonstratur tertio, ex origine. sacra enim legationis, oriuntur ex sacris regni; ex Maiestate, quae sanctissima est. Refert legatus maiestatem mittentis, illiusque splendore illustratus, obscurari nec potest, nec debet. Legatio inscripta est charactere maiestatis, cuius sanctam apud omnes reverentiam custodiri, postulat natura, ius hominum, Deus. Ipsa (quarto) legationis occupatio, et omne propositum, sanctitatem habent, sicut tetigimus obiter in dissert. de Ausp. Reg. cap. 2. §. 14.

9. Est autem haec appellatio simul valde accommodata, ad exprimendum non tantum ea, quae proprie iuri legationum tribuuntur: sed etiam, quae in consilio actus, in artibus, mysteriisque politicis circa hanc materiam continentur.

Tractarunt hoc argumentum Albericus Gentilis, de Legationibus: Carolus Paschalius, Kirchnerus, et Fridericus de Marselaer, quorum comparatio utilis esse potest iis, vi argumenti amplitudinem, tractationis perfectionem, variarum u(poqe/s1ewn observationem et annotationem aestimant.

Simul influit in hoc argumentum, quicquid fere ad ceteros ministros Maiestatis, et curatores negotiorum pertinet.

DISSERTATIO XII. De iure Maiestatis circa sacra. Ad loc. Tac. 2. A. 85, 4.

QUi de Rep. scripserunt, omnes, sacrorum arbitrium inter praecipuas partes numerant supremae potestatis. inquit Hugo Grotius Apologetici cap. 2.

Potest commodissime distribui hoc ius 1. in ea, quae ad cultum pertinent. 2. quae ad personas sacris destinatas. 3. quae ad bona.

In iis quae ad cultum et religionem pertinent, custodia primae tabulae a Theologis nostris commendata et explicata huc pertinet.

Huius loci sunt illae quaestiones I. An omnino summae potestatis imperium non ad profana tantum sed etiam ad sacra extendatur? Affirmativam prolixe tractat Grotius in commentario posthumo de Imperio summarum potestatum circa sacra cap. 1. a naturae universalitate. a finis universalitate. a testimonio S. lit. a consensu Christianorum veterum. a respectu ad beatitudinem aeternam et felicitatem temporalem. vide Cl. Conring. disput. de Maiest. Ciu. auctorit. et off. circa sacrath. 13. et 14. Statuunt quidem aliqui Fidem Christianam, in quantum aliquid superaddit religioni naturali, ad felicitatem huius vitae obtinendam parum pertinere; eo quod tale bonum cultoribus eius non sit promissum, imo potius aerumnae

et damna denuntiata. Sed clara sunt dicta 1. Tim. 4, 8. Piet as ad omnia utilis est, et habet promissionem huius et futurae vitae. Matth. 6, 33. Quaerite primum regnum Dei et iustitiam etc: et ista (temporalia sc.) omnia addicientur vobis. Ab hac doctrinae simplicitate non nisi cum magno periculo discesseris. Nam quod de aeternis praemiis dicitur, non exclusive resp. omnium temporalium accipi debet: sed comparative. Aerumnae etiam sunt ex iis, quae accidunt cultoribus verae religionis furore diaboli, conspiratione impiorum, ob fines non spiritualiter tantum sed temporaliter etiam salutares. Adde Lamp. Remp. Rom. Germ. cap. 1. §. 19.

II. Quia difficile est quodammodo, Maiestati certos limites figere in cultu numinis moderando, per singula eundum. Quaeritur ergo Amplius: An Maiestas Civilis ipsa fidei praecepta, instituere, an tantum conservare possit? Affirmatur posterius: si tamen simul intelligatur, materiam legislationis civilis etiam ista praecepta fidei fieri, quatenus non munus ac lex naturae a maiestate civili repeti, subditis commendari, praemiis et poenis cura aut neglectio eorum inculcari potest.

III. An Maiestas aliquid imperare possit divino iuri repugnans; aut si quid tale imperet, ad quod obligetur subditus? Ad prius Resp. neg. In posteriori, subditus vere talis, ne magistratibus quidem exceptis (nisi formula Rei pub. aliquid reservaverit iis, aut reliquerit in talibus) obligatur non quidem ad agendum, sed

ne vi resistat. vid. Grot. de Imp. S. P. circa sacra cap. 3.

IV. Quia Maiestas Civilis prohibere debet, falsa et blasphema dogmata spargi, adeoque animorum seductores coercere, quaeritur: An tolerari diversa religio in Repub. possit? Ubi nominatim de Iudaeis, Turcis, Anabaptistis.

V. An quisquam ad Religionem, etiam rectam, vi cogi possit? connexa est quaestio: An cuique libertas sentiendi quae velit in religione, concedenda? vid. Burchard. Cancellarium quendam Coloniensem, tractatu de Autonomia.

VI. An et quomodo, male sentientes in religione puniri possint ac debeant a maiestate? quo etiam pertinet quaestio de haereticis capitali supplicio afficiendis? vid. Iust. Meieri quaest. capital.

De quibus omnibus praesertim videndus est Gerhaerdus, Theologorum Orthodoxorum magnum quondam lumen, in loc. de Magistratu Politico. ubi etiam quaedam Lipsiana dogmata (4. polit. 2, 3, 4.) refutat.

VII. An externi cultus conservatio tantum, an etiam institutio pertineat ad Maiestatem? Affirmatur posterius, si omnia fiunt decenter, et ordine.

VIII. An cum Imperio et vi Imperii etiam functionem Ecclesiasticam, sibi Potestas civilis possit sumere, adeoque aliquis simul Rex et Minister Ecclesiae sive Pastor esse possit? Neg. De ceteris postea ex antithesi patebit.

In iis quae ad personas pertinent, quaeritur 1. An ad maiestatem pertineat, Ministrorum constitutio? de quo, cum quaestionibus connexis, praeter laudatum ante Gerhardum, vide Grot. comment. cap. 10.

2. An Maiestas civilis habeat imperium in personas Ecclesiasticas? obligativum sc. et coactivum.

3. An Maiestas possit celebrare et convocare consilia, illaque moderari? De quibus, ut et similibus aliis vid. Arnis. I. M. lib. 2. cap. 6.

Idem etiam Arnisaeus quaestiones tertii generis, de iure maiestatis in bona Ecclesiastica et Ecclesiasticorum diligenter tractavit, libro de Subiectione et Exemptione Clericorum. Adde Tholosan. 3. polit.

Ex his omnibus quaeritur: quomodo ius maiestatis possit subsistere circa sacra, salvo iure et auctoritate Ministerii Ecclesiastici, et an eius quoque aliqua sit Iurisdictio, quibus denique terminis inclusum illud officium sit?

Pontificiorum doctrina in hoc genere iniuria est in Ius Maiestatis circa sacra. oppugnatur enim hoc ius, intus et extra. Sed Pontificiorum dogmata haec fere sunt: 1. Maiestatem nullam habere in rebus Ecclesiasticis potestatem, quam ut sit defensor Ecclesiae et exsecutor sententia illius. 2. Ad magistratum non pertinere curam veraereligionis, nisi ad praescriptum ministrorum ecclesiae. 3. Potestatem maiestatis sese non extendere ad omnes partes officii ministrorum Ecclesiae. 4. Magistratum non habere potestatem voc andi

Pastores seu ministros Ecclesiae? 5. Ad Magistratum non pertinere iudicium de Religione et controversiis fidei et causis Ecclesiasticis? 6. Magistratus circa res Ecclesiasticas non habere potestatem cum imperio coniunctam et coactionem in pastores. 7. Magistratus non esse, curam gerere, ne ministri Ecclesiae disciplina Ecclesiastica abutantur, et alicui iniuriam faciant. 8. Magistratus non habere potestatem ferendi leges Ecclesiasticas. 9. Contra, Ecclesiasticos habere potestatem leges proprie sic dict as ferendi. 10. Pontificem habere absolut am potestatem et monarchiam in omnibus rebus Ecclesiasticis. 11. Magistratum in rebus Ecclesiasticis proprie et absolute loquendo subiectum esse ministris Ecclesiae. 12. Ministros Ecclesiae contra ne aliquo modo quidem pendere a Magistratu in rebus Ecclesiasticis. 13. Addunt quaedam de superiore loco personarum Ecclesiasticarum, prae Magistratu civili. Quae illo quidem Pontificio sensu in iniuriam maiestatis tendunt.

Adversus istas Pontificias hypotheses disputavit libello singulari, de Episcopatu Constantini M. Nicolaus Vedelius, Genevae primum, deinde Franeckere Professor Caluinianus. Sed expertus est

Etiam Caluinum et Bezam, cum discipulis in hac materia papi/cein. Prodierunt enim tum Guil. Apollonii tractatus, de Iure Maiestatis circa sacra, oppositus Vedelio, et Triglandii libellus de potestate civili et Ecclesiastica, ubi itidem Vedelium impugnat.

Occasione graviorum casuum, et quaestionum, ne in ipsa quidem Ecclesia orthodoxa

defuerunt aliquando contentiones in hoc argumento.

Legantur, praeter supra memorata, Meisneri tr. de Regim. Ecclesiast. Reinking. Dan. Ott. I. P. cap. 24. ubi multos citat. idem facit Besoldus Polit. I, 3. de Ecclesiastico maiestatis iure. Lampad. cap. 5. et capp. 11, 12. Grasvvinckel. Iure Maiest. cap. 5. Goldastus quoque multa ad huius argumenti historiam conferre potest: ut et M. Antonius de Dominis, si quis doctus et peritus lector accedat.

Praesidium non leve ad superandam argumenti difficultatem erit: si quis 1. ante omnia ex Theologo Orthodoxo (supra Gerhardum nominavi) utramque doctrinam de Magistratu Politico et Ecclesiastico diligenter cognoverit. est enim altera in alterius subsidium hic adhibenda, frustraque peritum te in hac credes, nisi illam probe perspexeris. 2. Praxis et historia huius negotii conferenda est cum doctrina. 3. Diligenter discernendum, quid ad ius Maiestatis ipsum, et quid ad modum exercendi iuris pertineat. 4. Cautio et prudentia, Christianae Reip. et Ecclesiae decori et tranquillitati, maxime conveniens adhibenda. 5. Pontificiae in hoc argumento tyrannidis historia, proposita, flagitia semper in oculis habenda. Late Arnisaeus I. M. 2, 6.

Locus Taciti

ostendit 1. Maiestatem civilem apud Gentiles etiam sibi vindicasse curam religionis, fecisse decreta etc.

2. Peregrinas religiones Romanos non tulisse. ex instituto et consilio, quod Moecenas Augusto demonstravit apud Dion. 52.

3. Coercitionem partim apertam adhibitam, sc. exilium.

4. Partim occultam, et sub schemate militiae. Explicatum id arcanum.

Dictum et de illo Taciti loco, cum de morib. Germ. 7. potestatem maximam antiquis Germanorum sacerdotibus videtur tribuere de qua re vid. Cl Conring. disp. de Iudiciis Reip. Germ. th. 9.

Specimen regularum quarundam et observationum, de Iuribus Maiestatis, et eorum explicatione atque applicatione.

1. Studioso Politices triplex hic faciendum est, veluti locorum communium genus: primum earum rerum, quae maiestatis iura et vim tollunt; secundum, quae iura maiestatis partiuntur; tertium, quae iura eadem interpretantur.

2. Ad primum genus pertinent illae quaestiones: An maiestatis iura tollantur per fedus inaequale; item, per tributum alteri pendendum; item, per feudi obligationem. etc. de quibus H. Grotius I. B. 1, 3, 21. et seqq. Bodinus Polit. 1, 9. Item per Iuramenta Regum ab initio regni praestari solita. vid. Theod. Grasvvinck. de Iure Mai. capp. 12. et 13.

Ad secundum genus pertinet quaestio, an divisa imperii iura recte colligantur ex eo,

quod reges acta quaedam sua, nisi a coetu aliquo probentur, rata esse nolint? de qua Grot. I. B. 1, 3, 18. Item: ex federe, e.g. Hollandico aut Heluetio. vid. Grotium Apolog. cap. 1.

4. In eodem Grotio operae pretium est cognoscere, difficilem esse diiudicationem exemplorum, quando partita dicenda sit maiestas, quando non. I. B. 1, 3, 20.

5. In tertio genere quasdam regulas exempli gratia ponemus: quarum quaedam pertinent ad ius habendi; quaedam ad modum exercendi; quaedam ad rationem concludendi, et exinde argumentandi.

6. Ante omnia constare debet ex legibus moribusque populi cuiusque aut civitatis, cui iura maiestatis vere data sint. De quo si constat, non licet argumentari: Hîc ordo aliquis habet potestatem aliquam legislatoriam. E. summae potestatis ius imminutum, aut eatenus abdicatum est. Censetur enim tais potestas cumulative, non priuative data. Ius enim ferendarum legum, sine generalium sive specialium, summa potestas communicare alteri potest, a se abdicare non potest, sc. ut summa potestas maneat. Deinde, re exigente, rescindi aut corrigi a summa potestate tales leges possunt. Non enim possunt esse in una Repub. duo legislatores aeque summi. Ita Grotius disputat de Imp. S. P. circa sacra cap. 8 p. 193.

7. Ita in aliis iuribus maiestatis, maiestas agit totum per se; aut partim per se, partim per alios. Sed hoc ad ordinem et modum, non adius pertinet.

8. Ita appellatio interdum sublata est ipsius imperantis lege; scil. ne ab hocaut illo magistratu ad summam Potestatem appelletur: Sed non statim inde infertur, omnem viam implorandae cognitionis eius, qui summum imperium habet, sublatam esse.

9. Ita cum Imperatores profitentur, se devinciri et teneri legibus suis, et nolle rescripta a se contra leges valere, non ius abdicant, sed voluntatem declarant.

10. Notanter dix. legibus suis. In hac tota enim materia principium omnis actionis Imperativae, et origo fundamentumque maiestatis, recte constituendum est: et postea ex maiestate ita vel aliter in rep. constituta, de iuribus et actibus eius iudicandum.

11. Nam administratio talium iurium, saepe diversam obicit speciem, neque statim ad subiectum proprium nos deducit. Unde ex schemate tali et formula aut ordine non colligitur semper recte de iure, et principio illius ordinis, sed contra ex iure et formula fundamentali, de illis exterioribus iudicium ferri debet.

12. Sic ad modum vetendi iuribus maiestatis plurimum pertinet, non tantum consilio, sed et ministerio aliorum uti debere summam potestatem, itemque dare operam, ut volentibus imperetur, cognoscendi gradus seruentur, et quae sunt eius generis alia: Sed haec prudentiae praecepta sunt, et ad ordinem prudentibus dilectum aestimatumque pertinent.

13. Non tamen inferas inde. E.

numquam licet maiestati extra suum ordinem agere: E. si extra hunc ordinem agit, iniuste facit. Multo autem minus. E. actus non est ratus.

14. Ex vocabulis non semper esse de iuribus maiestatis iudicandum, bene monuit Grot. de I. B. I, 3, 10. illa enim in re dispari, possunt similia esse.

15. Ceterum a maiestate ad iura maiestatis, et vicissim, perpetua est Politicorum argumentatio. De civis tamen usu et cautionibus, in materia de formis Rerump. plura traduntur.

DISSERTATIO XIII. De Iudiciis Maiestatis sive De Lege et crimine Maiestatis Ad Loc. Taciti I. A. 72. 73. 74. cumparallelis.

POstquam intelligitur quid sit Maiestas, facile etiam est definire, quid sit vel Lex Maiestatis, vel crimen Maiestatis.

Lex Maiestatis originem suam repetit, ex iure Divino, naturali et positivo: tum ex humano, gentium, civilique.

Iure Romano quae leges de Maiestate latae sint, vide Sigon. de Iudiciis lib. 2. cap. 29. ex quo sua descripsit Rosinus antiq. Rom. 8, 23. Adde sub

suis quamque titulis in antonii Augustini tractatu de LL. et SC. et quae Iurisconsultis veteribus collecta supersunt fragmenta ad L. Iul. Maiestatis.

Erimus hic breviores, quia omnino hanc materiam peculiari opusculo prosequemur.

In loco Taciti 1. occurrit distinctio, quatenus Lex Maiestatis, praecipua et vera maiestatis crimina contineat: et quatenus ampliata est.

2. Species directi, ut sic dicam, criminis maiestatis, quod vere adversus populum Rom. et eius securitatem committitur, tres hic enumerantur, quae ad perduellionis crimina proprie pertinent. nam illud, male gesta Rep. includit, etiam partes Reip. violatas, et quidem maligno impioque proposito. Alias ap. Liu. 8, 33. temeritatem et inscitiam Ducum (sc. cum scelestum consilium abesset) numquam vindic at am esse.

3. Secuta est ampliatio Augusti, ad famosos libellos, adeoque ad dicta.

4. Verum ampliationis duplex occurrit species: quarum prior ex ratione quadam status oritur, et profundis imperandi consiliis artibusque tribui debet; altera ex proposito et ratione tyrannica aestimanda est.

5. Illius prioris exempla sunt, in Augusti lege Iulia et Impp. Arcadii et Honorii l. quisquis C. ad L. Iul. Mai, in quam exstat eruditus Iacobi Gothofredi comment.

6. Posterioris Auctor ponitur Tiberius: cuius in illa ampliatione sive extensione

notantur 1. praetextus cap. 72. 5, 6. 2. artificium dissimulandi, et sub specie recedentis ab hoc cognitionis genere, progrediendi, c. 73, 3. et 4. confer 2. A. 50, 2. et 3. A. 22, 4. 3. captata occasio severitatis sive potius saevitiae, cap. 74. 5. 4. Verum propositum, qua ad vim dominationis tyrannicae intendendam, qua ad saevitiam explendam. 72, 3. 74, 2. et 3. A. 22, 4. 5. Itaque materies odii ac tyrannidis adeoque sica maiestatis in clarissimos vitos incubuit c. 74, 2. unde Plinii nobile dictum, de simili proposito Domitiani. 6. Praevaricatio et corruptio omnis iudicii, tum in fingendis et agglutinandis criminibus maiestatis. argumento est locus 3. A 37, 1. 3, 38, 1. 4, 31, 6. tum in auferenda defensione, exterritis patronis et reis 3. A. 67, 4. 7. Instrumentum, Delationes et Delatores. 74, 1. et 4. A. 30, 5. dictum alibi, in Annor. ad Histor. Tacit. 8. praesidia alia ex consecratione Principum petita, Plin. Paneg. 11. Dicavit caelo Tiberius Augustum, sed ut maiestatis crimen induceret. vestigia hic cap. 73, 1. 74, 5. et in praecedentibus. Pertinet huc locus Dionis 57. de crimine a)s1ebei/as2 sive impietatis. Simul apparet, quam parum fidei subsit verbis cap. 73, 3. coloretiam ab exemplo Augusti quaesitus cap. 72, 5.

7. Continuatio campliationis tyrannicae partim ex Suetonii Nerone 32. et Domitian. 12: partim ex Tacit. h. l. c. 73, 1. ubi de Titi cura in restringenda ampliatione tyrannica,

et Domitiani proposito, qui immensum ampliare studuit, acci piendus est.

Notari autem praesertim debet, totam iurisdictionem in causis maiestatis, tum cognoscendis, definiendisque, tum exsequendis sive puniendis criminibus, adversus Maiestatem commissis, non tam tractari ex formula Iuris, quam ex politica ratione status; quae ita intelligi debet e. g. in favorem Maiesatis et securitatis publicae, probatur interdum summaria cognitio, negatur reo advocatus, iubetur reus ex vinculis causam dicere: probatio consicitur in partem vehementiorem, citra respectum aequioris interpretationis, status coniecturae animosius et rigidius, quam in aliis criminibus tractatur, status definitivus itidem ampliatur, novae leges Maiestatis, sive nova L. capita in certa crimina feruntur, ut ex iis definitio fiat, etiam causa indicta supplicium irrogatur, aut clam peragitur, poena in posteros extenditur, item in amicos, aliaque extra ordinem in exaggerandis peculiarem in modum poenis suscipiuntur. De qualibus rebus quaedam etiam Arnisaeo tractata, de I. M. lib. 3. cap. 6. §. 3. et seq. In quibus omnibus regnant artes politicae, colores politici, arcana dominationis, magistrorum et ministrorum adulationis interpretamenta, quaeque sunt eius generis alia. Etiam stilo nonnulli licentius utuntur, quam par est in materia tanti momenti facere. E. g. cum disputatur, an crimen maiestatis a non subdito, a Principe in

Principem committi possit? An securitate universali promissa reis, etiam crimen maiestatis intelligendum sit, si non expresse positum est? Quo nomine impudenter Florentinos decepit Papa Clem. VII. sicut non immerito conqueritur Bodinus de Rep. V, 6. An in Electorem aut Principem imperii nostri possit crimen maiestatis committi (ubi itidem vocabulis luditur) infra patebit.

Sed haec et talia exemplis melius iudicantur et cognoscuntur. Quo consilio quondam Vir doctissimus Scipio Gentilis in librum de coniurationibus et conspirationibus, celeberrima quaedam conduxit. Ad philosophiam huius loci instrucendam, multum faciet laudatus ante tractatus Iacob. Gothofr. ad L. Quisquis. C. ad L. Iul. Mai. valde politiko\s2, quod in hoc argumento requiritur.

In Tacito nostro causae praecipuae sunt, causa Libonis 2. A. 27. et seq. Clementis cap. 39. et 40. Pisonis 3. A. 8. et in seqq. Silii 4. A. 18. et seqq. Vibii Sereni 4. A. 28. et seqq. Cremutii Cordi 4. A. 34. et 35. Titii Sabini 4. A. 68. et seqq. in causa Seiani, amicorum eins. 5. A. 6. et seq. M. Terentii 6. A. 8. Agrippinae 14. A. 3. et seqq. Pisonis et aliorum 15. A. 48. et seqq. Cassii et Silani 16. A. 7. et 8. etc. Thraseae et Sorani 16. A. 21. et seqq.

In Curtio celeberrima, et accurate tractata est causa Philotae lib. 6. cap. 7. adfin (cum qua confer historiam Bironis Paris Franciae, anno huius saeculi 2. apud Thuan. 128. per tot.) et

Parmenionis lib. 7, 2. cum qua confer casum March. Ancraei Conchini apud Gramond. 2.

Causa etiam Mariae Scotae, multa huc pertinentia habet, descripta diligenter Camdemo. adde Thuan. etc.

Notavimus olim quaedam, quae nunc non repetimus, per quae sc. materiae huius partim philosophia, partim praxis, ad informandum iudicium politicum accommodatur.

DISSERTATIO XIV. De Formis Rerump. sc. accidentalibus. Ad loc. Taciti 4. A. 33, 1.

COnnexionem ordinis monstrabit bene Bodinus 2, 1.

Agitur primum de numero formarum usitatissimarum: 2. De mixtura. 3. de Praestantia.

In numero definiendo propositum Taciti probe notandum est. non enim ex professo numerum inquirit, sed quae usitatissimae Imperii formae apud plerasque gentes reperiantur. Ubi de tribus recte ita pronuntiat, ut alias non neget, sed indicet, sicut post patebit. E veteribus praeter Aristotelem, Platonem, Polybium, Plutarchus reliquit libellum peri\ monarxi/as2 kai\ dhmokrati/as2, kai\ o)ligarxi/as2. Dio Chrysostomus orat. 3. de rengo, tres illas species vocat e)/idh fanerw/tata, ad mentem Taciti nostri. Adde Arnis. 2. de Rep. 1. sect. 5.

2. Mixtionem nimis abrupte negat Bodinus lib. 2. cap. 1. ubi de numero Rerump. dissputat. Licet enim Maiestas unum quiddam sitac per se indivisum, fieri tamen potest, ut dividatur sive per partes subiectivas, sive per partes potentiales, ut scholastici vocant. vide Grot. de Iure Belli 1, 3, 17. Lampad. de constit. Imp. Rom. germ. cap. 1. §. 60. et 61. vide prolixe disputantem Arnis. politi. lib. 2. cap. 6. sect. 1.

Notanda hic omnino quaedam cautionis loco. 1. Tacitum non negare omnem mixtionem, neque de ea universe loqui, sed de certa specie maxtionis. 2. Bodinum, et alios, difficultatem mixtionis, et incommoda, quae metui possunt, non recte adhibere ad rem negandam. nihil enim in Politicis omni incommodo vacat. 3. Nimis speculative, ut sic dicam, in materia practica versari, qui argumenta, vel contra mixtionem, vel pro mixtione plane volunt exigere ad regulas Physicorum de mixtione. quae in comparatione, quodammodo interdum possunt locum habere, non in probatione, rei toto genere diversae. 4. Ut in omnibus formis, ita in mixtis, non esse iudicandum, vocabulis, aut externa rerum specie. vid. Grot. de I. B. 1, 3, 10. 5. Frustra negare quosdam, quod recte cum Aristotele et eius Interpretibus statuit Bodinus 2, 2. Rei pub. statum ab im perandi ratione, sive Rei pub. statum ab administratione plurimum differre, ita ut in Regali etiam statu gubernatio non regalis videri possit. 6. Distinguenda

diligenter esse, quae disputandi causa, aut philosophandi animo ponuntur, ab iis, quae iudicio Politico definiuntur. Exemplo Contareni, quem multi refutare contantur, ostensum.

3. Praestantiae argumentum poluqru/llhton est. E veteribus tractatum Herodotolib. 3. Dioni Cassio lib. 52. Dioni Chrysostomo, Plut archo, aliisque. Et plerique quidem Principatum sive Regnum praetulerunt; multis tamen non eximebatur, optimam esse Rei pub. formam, quae ex tribus illis speciebus mixta constaret, de qua sententia, praeter Herodotum, habes integram Disputationem Polybii lib. 6. Huius meminit etiam Tacitus, iudicio vere pragmatico. 1. Eos qui praetulerunt hanc mixturam Philosophiae, quam vitae aptiora dixisse. 2. Difficulter ita institui posse, ut ille finis obtineatur, qui hic quaeritur, to\ ei)likrine\s2 th=| s1ugkeime/nh| e)k triw=n ei)dw=n e(ka/sths2 politei/as2 s1uneistagou/s1hs2, ut compositae ex tribus formae, unaquaeque forma, quod habet praestans, conferat ac contribuat, sicut sicut loquitur Auctor libri de Repubapud Photium in Biblioth. tit. 37. 3. Durationem et constantem statum rei pub. a tali forma vix sperari posse; quia ubi in rebus practicis nimia quaeritur a)kri/beia, opus durabilenon exit: ipsaque compositio talis, semina in se contentionis de statu continet. 4. Quod iudicium Taciti in hunc diem adeo comprobavit experientia, ut non possit dari exemplum notabile, Rei pub. vere ex tribus formis constitutae. Nam, quod Contarenus Venetam,

Bertius Confoederati Belgii Rem pub. ita describunt, comparationis potius qualiscumque Philosophandi gratia institutae, quam verae sententiae adstruendae gratia factum intelligi debet

Generaliter hic notandum 1. Perfectum in re quavis intelligi debere, non nuda contemplatione, sed inspecto, quid materia ferat aut recuset. Exemplo Platonicae philosophiae illustratum. 2. Considerationem commodorum et incommodorum in singulis formis, non nisi ex comparatione ad invicem intelligi. vid. Bodin. 6. polit. 4. 3. Comparationem autem institui non posse, nisi habito respectu ad gentes, nationes, mores. Unde hoc recte inter prae cipuas doctrinas politicas retulit Bodinus, de conformando civitatum statu pro regionum ac populorum varietate, quibusque disciplinis populorum mores, dissimiliesque naturae percipiantur. lib. 5 de Rep. cap. 1. multa etiam in Method. Histor . huc pertinentia tradidit. 4. Diligenter spectandum, ubi scriptores tempori aut causae seruiunt. 5. Item, ubi Oratores et Poetae siguris indulgent. 6, Numquam autem ab argumento praestantiae ad mutationem concludendum.

DISSERTATIO XV. De Regno. Ad locum Taciti 1. H. 16, 7.

NEque enim hic, ut in ceteris gentibus quae regnantur, certa dominorum domus, et ceteri serui: sed imperaturus es hominibus, qui nec totam seruitutem, nec totam libertatem pati possunt.

Ponuntur hic primo species regnorum. De quibus Aristotelis sententia a Bodino varie examinatur, et examitatur lib. 2. de Rep. c. 2. et 3. et 4. rursum prolixe defenditur ab Arnis. Relect. Polit. lib. 2. cap. 2. sect. 15. Simplicissime Aristotelis Philosophiam repetiit Augustinus, Niphus tract. de Regn. et tyrann. lib. 2. cap. 1. NB. Diligenter observandum, quid Aristoteles ex sua mente, et quid ex aliorum mente dicat: item, quid u(poqe/s1ews2 xa/rin per modum disputandi et inquirendi, quid item definiendi gratia dicat.

Tacitus hic ponit duas potissimum species, quae forte etiam solae sunt, si proprie sit loquendum, scilicet Dominatum, et Monarchiam Regalem. nam quid quid supra dominatum ascendit, aut dominatu abutitur, ad tyrannidem pertinet. quidquid a regno deficit, in alias Rei pub. formas migrat, vel in mixtas scil. vel in Aristocraticas aut Democraticas, in quibus interdum simulacra Regni deprehenduntur.

Verba Grotii Iur. B. 1, 3, 20. inter regnum plenum, pambas1ilei/an, et regnum Laconicum (quod non est regnum re ipsa sed vocabulo tantum) aliquot species esse interiectas, caute sunt accipienda. In Lemmatibus enim capitis de mixta quadam forma videtur agere (confer §. 19.) Exempla autem quae ponit, videntur quodammodo diversa esse, de quibus suo loco. Interim accurate loquendo Regna mixta potius retuleris ad formas mixtas, quam ad simplices, adeoque species mixtarum formarum potius dixeris, quam species Regni. Id videtur in animo habuisse Bodinus, hactenus non reprehendendus. Quamquam in vocabulis, etiam liberius usurpandis, faciles in Politicis esse debemus.

II. Descriptio ex mente Taciti haec est: Dominatus est ea Regni species, ubi unus aliquis, cum pleno iure successionis in familia, summum imperium obtinet, et ex usu suo suaeque domus liberrime administrat, atque ad huncfinem personis rebusque subditorum, ceu instrumentis, arbitratu suo moderandis utitur.

Regnum sive Principatus (ita enim maluerunt appellare Caesares) est, ubi unus imperat, sed cum quadam libertatis umbra, sive cum temperamento moris legisque, nec tamquam in servos ad suam utilitatem, sed tamquam in liberos ad commune bonum, in quo praesertim inest simulacrum libertatis.

III. Differentia exhis ipsis patet, partim ex forma, partim ex scopo desumenda.

IV. Successionis clara sunt vestigia, in illis: Certa dominorum domus, et ceteri serui. Uni addicta domui sive familiae Res pub. intelligitur. non quod in regnis Electivis non possit esse plane dominatus, sed 1. quia raro ibi datur (Electio enim iuxta libertatem est h. l. 1. Hist. 16, 2.) 2. quia succedendi ratio in se quodammodo est des1potikwte/ra, sive herilior, et plerumque in illis populis, ubi est dominatus, obtinet.

Hac occasione disputari posset de Electione, et Successione. Sed instituti ratio non patitur retexere aliis dicta. Obiter notamus:

1. Disputatinum hypotheses non esse importune ad exempla accommodandas, quod interdum fit, partim inepte, partim periculose. Nam Ratio et Utilitas Reip. est suprema in Politicis philosophandi Regula.

2. Repetenda itaque forte fuerint, quae ad hanc orationem Galbae nuper publice annotavimus.

3. Ubi simul illud obseruetur, interdum vocabula haec politicis usibus seruire artibusque. hîc e. g. Galba tamquam de Electione disserit, cum revera successionis negotium ageretur. Quando enim unus ex suo arbitrio potest successorem Rei pub. dare, sive id fiat per adoptionis modum, qui aequipollet successioni stirpis, sive per modum legis, Electio non habet locum, si velimus accurate agere. Itaque alibi notavimus aliqua, ad figuras

politicas Plinii in Panegyrico. ad de Annotat. 8. ad cap. 7. lib. 1. Annal. Tac.

4. Successionum materia est pars nobilissima iuris publici, late diffusa, et multis varietatibus involuta. Esse de ea certas regulas, in quovis Regno, publicae tranquillitatis interest. Illis legibus, nulla aliarum gentium iura, aut quae videntur naturae dictatis propius congruere, opponi possunt. Certus enim Rei pub. status, summa ratio est, adversus quam non valet subtilitas disputandi.

E. g. Lege Salica in Galliis prohibetur feminarum successio. E. frustra ibi disputaveris de habilitate, ut loquuntur, feminarum ad imperium: Quae utut certa sit, cum de iure loquimur, (quidquid enim in contrarium adfertur, ad quaestionem consilii pertinet) tamen hîc urgeri non potest, quia Resp. suam voluntatem sacrata perpetuaque lege sancivit, declaravitque. Ex diverso, ubi feminarum successio in usu est, ab exteris inepte, a civibus scelerate disputatur adversus hunc morem.

5. Successionum rationem, et quaestiones supra ea moveri solitas, cumprimis diligenter annotavit Grot. I. B. 2, 7. Arnis. relect. polit. 2. c. 2. Sed plurimum historia hic praestat et notitia moris legisque, quibus unaquaeque Res pub. utitur, tum controversiae celebriores super causa successionis agitatae.

V. Pro ingenio populorum, diversitas regiminis orta et usurpata videtur, quod Tacit us clare innuit. Hac occasione obiter

monemus: 1. Quantum ad disputationes de origine regnorum attinet, Ethnicorum Philosophiam non nisi coniecturis niti; quae adeo sunt variae, ut nonnumquam contraria illis placuisse sciamus. 2. Hypotheses illas non tam historiam spectare quam philosophiam, inquirendo sc. in id, quod rationi et naturae maxime videretur consentaneum. Qui modus tou= chthtikou= ex Platonis schola haustus, passim etiam in Aristotele observatur. 3. Itaque subest aliquid interdum veritatis. e. g. de Regnis Heroicis, de Regibus aureae aetatis, de Regno iustitiae fruendae causa constituto, etc. Esse enim ordinem imperandi et parendi, atque etiam regnum iuris Divini naturalis, et finem spectare naturae sociali maxime accommodatum, id est, iuris societatem, eumque ad finem obtinendum requirere modum optimum, tum in constituendis imperiis, tum administrandis; fuisse etiam, saeculis melioribus et vetustioribus, multas apud gentes regna et reges ad hanc formam, rationi praecipue congruentem, (in quantum humana infirmitas patitur) verissimum est. 4. His ex notitia Scr. S. addimus: Reges (etiam positivo iure Divino) a Deo institui ut regnent, et informari quomodo regnent. Ceterum qualia fuerint imperia e. g. ante Nimrodum, coniecturae res est, non scientiae. Verisimile est inter pios, moderatissimi imperii, et quasi patrii formam fuisse, neque diffusam ample potestatem imperandi; sed auctoritate Principum et Patriarcharum pleraque tractata:

Iuribus et vera potestate imperii penes Deum constituta, in forma regiminis Theocratici. si enim postea id duravit usque ad Reges (ut iura maiestatis accurate loquendo penes solum residerent Deum) nulla ratio patitur aliud opinari de temporibus antiquioribus, ubi itidem revelationes, et conversatio Dei cum Patriarchis obtinebant. In coetibus autem Cainitarum, quique deinceps a sanctiores Semi posteritate consuetudinem suam disiunxerant, ex arbitrio et libidine imperantium pleraque videntur pependisse.

VI. Quas apud gentes, haec vel illa species regni obtineat, suo loco infra dicetur.

VII. Continetur etiam in verbis Taciti illa quaestio, Dominatus an Regnum praestet? Quam Tacitus putat definiendam, exingenio parentium. quod supra etiam diximus, cum de comparatione formarum inter se facta esset mentio.

VIII. Quantum ad dignitatem attinet, ipsa vox seruitutis et servorum habet in se aliquid vile, et durum. etiam illud negari nequit, Dominatum viciniorem esse tyrannidi, et facile in eam degenerare, eoque nomine caute habendum, quod Claudius in animo habuit, cum Meherdatem instruit, 12. A, 11, 2.

IX. Non tamen inde recte infertur, omnem. Dominatum esse tyrannidem, sicut recte disputat Bodinus lib. 2. cap. 2. Recte etiam Grotius monet, I. B. 1, 3, 8. non esse universaliter verum,

omne regimen eius causa comparatum esse, qui regitur.

X. Virtus imperandi includitur in verbis Taciti. De quo argumento inter veteres Xenophon in Cyro suo, quem non immerito ad imaginem perfecti imperii scriptum existimant: Plutarchus passim: Synesius de Providentia, et de Regno: Dio Chrysostomus orat. de regno: Poetae, Panegyristae. Sed praesertim historicis, in ipso opere virtutem regiam demonstrantibus, opera danda.

Dictum obiter aliquid de loco Taciti Germ. 44, 3. et seq.

DISSERTATIO XVI. De Tyrannide. Ad loc. Tacit. 4. H. 8, 3. et 4. H.74, 4.

DE unico capite huius argumenti potissimum agendum est, quid in tyrannum et adversus tyrannidem liceat, vel non liceat. Huc enim Taciti nos loca vocant. Et tractata diligenter aliis non consultum est repetere.

Obiter monemus 1. in constituenda tyrannidis definitione plurimos aberrare, vel dum Aristotelis mentem nimis laxe e verbis interpretantur, et locis non satis inter se collatis: vel dum quicquid ad unam speciem Regni eiusque descriptionem, quam sibi faciunt, non congruit, statim tyrannicum esse autumant. sicut de Dominatu ante dictum est.

2. Omnino autem in typrannide describenda, iniuria et propositum iniuriae constans, quod nimirum pugnet cum iure Reip. aut civium, ratione regiminis, requiritur. Itaque nemo tyrannidem aestimare potest, nisi qui iura cuiusque status ex parte imperantium et parentium accurate cognoverit. Unde patet, non rectetyrannum dici statim, qui ex legibus positivis non imperat. His enim quidam principes soluti sunt, ex formula status et regni.

3. In imponendo tyranni titulo caute versandum est. Quo nomine laudari meretur Arnisaeus qui Relect. Polit. lib. 2. cap. 3. sect. 6. diligenter collegit illas cautiones, et observationes.

4. Unde simul illud patebit, non statim tyrannice fieri, quod est tyrannicum.

5. Proposita, facta, mores, arcana, artes Tyrannorum, vel Titulo vel Exercitio, vel in Pisistratismo, vel in Phalarismo occupatorum, Tacitus absque comparatione diligenter expressit. Sed ea peculiari dissertatione collecta et disposita, ut et artes Regias, proponemus.

Nunc ad quaestionem: quid in tyrannum Reip. ac civibus liceat, vel non liceat?

Vere et prudenter Bodinus 2. Polit. 5: Tyranni vox ignota, plerosque impulit in errorem, et in perniciem Principum multorum armavit. Itaque ex utraque parte in hactota distinctione, diligenter sunt expendenda facta, et conditio ac iura personae, quae tyrannus dicitur: et conditio ac iura civitatis civiumque, de quorum potestate in tyrannum quaetitur.

Albericus Gentilis de vi cinium in reg. semper iniusta, statum quaestionis ita format: De variis Principum generibus, et de variis generibus civium, non est hic nobis curiosius distinguendum, ubi indistincte quaerimus, si iusta esse vis civium possit unquam in Principem: et, nulla civium, nulla Principum habita distinctione, vim omnem civium semper iniustam esse in Principem defendimus. Incaute, et nescio qua affectatione compendii et securitatis ita loquitur. Qui enim omnem distinctionem tam asseverate abdicaverat, mox, et in ipso principio corrigit dictum, cum adicit: Monemus tamen, atque excipimus illa duo: nec esse de eo Principe quaestionem, qui magistratus magis, quam Princeps est: etsi Princeps, etsi etiam Rex, non magistratus appelletur. Sed neque de illo Principe loquimur, qui iudicem aliquem habet, aut custodem. At alterum quod monemus, ioc est, esse sane quaestionem istam de legitimo Principe, non de tyranno. verum de eo tamen legitimo, qui Principatum gerat tyrannice i. e. remp. laedat. (Dictum hac occasione aliquid de consuetudine philosophandi, quae in aliis quoque Alb. Gentilis scriptis observatur.)

Arnisaeus, cui multum in hoc argumento debet Resp. tractatu peculiari de auctoritate Principum in populum semper inviolabili cap. 1. statum ita format: utrum subditi regem legitimum, sidegeneret et improbe proaesit Reip. licita legitimave potestate, pro iure suo iudicare, et a solio pellere possint? hoc est, utrum subditis fas sit, ullo in casil arma induere contra iustum Principem?

Ex quibus apparet, quod diximus,

utrobique diligenter distinguendum esse: et de tyranno, et de civibus sive subditis.

Et de Principe quidem, qui potius est Magistratus, facilis est quaestio.

De Principe, qui ex parte maiestatem habet, ex parte ea penes alios remanente, non omnia quidem adeo sunt liquida, sed expediri tamen queunt 1. ex legibus Reip. fundamentalibus, quae plerumque in tali Reip. statu accurate rem definiunt. 2. tum quatenus invadit partem non suam. ita enim fit quodammodo invasor imperii alieni. confer Grot. I. B. 1, 4, 13. Videantur, quae disputat Ampliss. Carpzovius de Lege Reg. germ. cap. 14. sive ultimo: an resistendum Caesari, si contra Capitulationem agat? sect. 5. et 6. Consilium D. Lutheri, de quo etiam Bodinus p. 342. Arumae. I. P. volum. 4. discurs. 18.

Cumque qualitas Principis ex formula delati regni aestimanda sit, dubium non est, ubi Regnum ita defertur, ut committi possit, itemque ubi defertur sublege, qua subditis in certis casibus, resistendi potestas expresse reservatur; Principi vim facienti, aut in legem illam peccanti, vim opponi posse, aut iudicii severitatem intentari. vid. Grot. I. B. 1, 4, 12. et 14.

De Invasore etiam res est facilior, sive tyrannum titulo velis appellare. quamquam Bodinus de Rep. 2. 5. rigidius tractat illam quaestionem, an invasor, si consecuta fuerit approbatio imperii per suffragia civium, tamen occidi possit? itemque an praescriptio non nisi

centum annorum locum habeat in tali casu. Qua dere quaedam diximus annot. 2. ad. cap. 10. lib. 1. A. Tac. adde omnino Grot. I. B. 2, 4, 8. et I. B. 1, 4, 15. et seq. ubi quaestio de invasoribus nervosa brevitate explicatur. Brutus violentius philosophatur in Vindic. contra tyr. quaest. 3.

De Principe igitur iusto sermo est, i. e. re tali, non vocabulo, et de cuius Maiestate dubitari non potest.

Ex altera parte 1. non quaeritur de Peregrinis. (vid. Bodin. 2. 5. et Arnis. tract. dictoc. 1. §. 2.) Sed de civibus et subditis, qui possunt crimen maiestatis incurrere, resistendo principi.

2. De civibus subditisque vere et mere talibus; non deiis, qui participant iura maiestatis. unde Iacobus Magnae Britanniae Rex distinctione utrinque adhibita inscripsit tractatum: Ius liberae monarchiae, sive de mutuis Regis liberi et populinascendi conditione illi subditi officiis.

3. Videndum est etiam, an subditi universi plus iuris hic habeant, quam singuli? quod in terminis convenienter sumptis negandum est.

4. An Magistratus et officiarii, quos vulgo vocant, tamquam personae publicae plus iuris habeant in Principem, quam ceteri privati? N. Respectu Regis proprie dicti, omnes sunt privati. Hinc Plinius Paneg. 58. consules Rom. non oratorie sed politice vocat privatos.

Tertium caput huius quaestionis, consistit in causa resistendi, ex facto Principis. ubi quidam distinguunt vitia morum, a

tyrannide. quamquam vulgaris consuetudo, quidquid in Principibus arguit, tyrannidem vocat. Vera vox Bodin. 2, 5: ô quanta sit tyrannorum futura multitudo, si typrannos subditis occidere liceat! quam multi innocentes ac optimi Principes suorum conspir atione perituri! nam qui tributis et vectigalibus plus aequo cives urget, tyrannum vulgus appellat etc.

Huc pertinent illa facta Principis, e.g. si regnum, quod non habet alienabiliter, alienare conetur: si manifeste totius populi se hostem ferat etc. de quibus Grot. 1, 4, 10. et 11, It. si religionem falsam introducat, subditosque ad eam cogere velit. qua de re Theologi. Esse enim exempla et casus, ubi excusari possunt, qui tyrannidi restiterunt, non est abscisse negandum.

Quartum caput in modo resistendi explicando versatur. Nam quin subditi tyrannidi possint opponere preces, supplicationes, admonitiones, nihil obstat. Fuga etiam interdum satis locum habet, sed ea huc non pertinet. De resistendo enim agitur. Itaque nec illud proprie huc spectat cum quaeritur, de non-parendo, quando Rex iubet, quae Deus et natura vetant. Vis et arma vero an locum habeant, et quando, quaeritur. ubi scutum, quod favorabile prae ceteris armorum genus est, in extremis casibus aliqui permittunt; gladium negant. vid. Grot. I. B. 1, 4, 7.

His ita consideratis, ad quaestionem propositam respondent Negando, qui vera

religione sunt instructi, et vera philosophia eruditi, tum ingenio civili praedit.

Multum enim in hac quaestione prodest, cognoscere proposita et habitum animorum apud Disputantes. Nam qui Regium ius legitimum impugnant, subditis autem ius non legitimum vindicant, non sunt unius generis. 1. Enim quidam adulantur et seruiunt ea in re Pontificis Romani prodigiosae dominationi, cuius ista sunt huc pertinentia dictamina: Pontifex potest subditos adversus Reges legitimos armare, potest eos vinculo et iuramento fidelitatis soluere: subditis licet primo principem hareticum. (ita vocant, quicumque diversum in religione sentit) pro tyranno habere; deinde ei non obedire, imo (horrescoreferens) si videat privatus quisque, Principem nocere religioni Catholicae, licere ei, ut consilium capiat occidendi Principis, re tamen cum viris prudentibus communicata. Talia propugnarunt, Bellarminus, Cardinalis Perronius, et Iesuitae passim. videnda sunt praesertim, quae nuperis annis disputata sunt ab Academicis Parisiensibus Serbonicis contra Iesuitas. Contra hos, praeter Theologorum scripta, praesertim strinxit calamum Iacobus Magnae Brit. Rex, cui us aliquot opera in hanc rem exstant; et Guil. Barclaius adversus Monarchomachos. Adde disput. memorab. hae dere apud Gramond. anno huius saeculi X. et XXV.

2. Quidam odio regni potius quam tyrannidis, ingenio scilicet contumaci, et factioso

praediti, talibus scriptis tranquillitatem regnorum convellunt. Nescio an huc Buchananum referam, ob editum Dialog. de iure Regni Scot. certe malignitatem animi alias quoque prodidit. Si tamen velit quis humanius iudicare, et ad sequentem classem eum referre, nolo refragari.

3. Sunt enim inventi, qui partim pulchritudine philosophiae, quam imbiberant de optima regni specie, partim ad terrendos hac veluti Gorgone tyrannos, partim ad servanda privilegia, causae suae nimis seruierunt, In quibus omnibus propositis, speciosus liberatis titulus, et illecebra subest. Huc retulerit aliquis Hotomanni Franco-Galliam, et si qui sunt non multum dissimiles.

4. Nonnullos calor disputandi, adversus fautores et adulatores tyrannorum longius evexit. quod de auctore Anti-Machiavelli, Gentiletto sc. non absurde credideris.

5. Quibusdam religionem incipientem et adolescentem inter homines diversa sentientes, talibus schematibus munire, consilium et ius fuit. Hugonotis in Gallia id saepe tribuitur. Merito tamen viris gravibus religio fuerit, religionem cum praeiudicio iuris regii, quod et ipsum pars est religionis (sive de quo recte sentire, pars est religionis) tueri. Veritas enim adiumenta non nisi ex veritate petit.

6. Multi securitate quadam scribendi, sive potius describendi, aucto ritatem Scriptorum,

in quos inciderunt pro ratione amplexi, aliorum errores suos fecere.

Quid de innio Bruto dicemus, auctore Vindiciarum adversus tyrannos? in quo (sive is est Languetus (de quo non dubito) sive is, quem Grotius autumat in disussione Apologetici Rivetiani) videntur concurrere ea, quae 3. 4 5. loco sunt posita: si humanissime iudicandum sit. Scriptum tamen ipsum non sine ratione saepius seditiosis annumeratur, neque dubitandum est, in animo id praecipue habuisle Arnisaeum, cum tractatum suum, dicit oppositum Seditiosis quorundam scriptis, quiomnem Principum maiestatem subiciant censurae Ephororum et Populi.

Ponemus hypotheses eius praecipuas, quibus alienis aut falsis Gigantomachiam suam superstruit. Primo quidem speciose incedit disputando de iis, in quibus Rex praecipit Deo vetita, aut vetat Deo iussa; in quibus [Note: Huc pertinet illa libertas taci ta et reservata, quae nonmullis dicitur.] non oboediendum esse, nemo negat, 1. prw=ton yeu=dos et hypothesis primaria eius est, Populum esse Rege superiorem, quia omnes Reges a populo constituantur. hoc ad nauseam usque inculcat, refutatum Grotio I. B. 1, 3, 8. 2. Obligationem Regis et populi esse ubique aequaliter mutuam. Grot. 1, 3, 9. 3. Magistratus et officiarios esse Regm consortes, participes, regum ephoros, populum repraesentare, adeoque illo respectu regibus superiores. 4. REges omnes facit ministros populi, exsecutores et administratores. 5. Subditos ad oboedientiam, non ad seruitutem

teneri. 6. Fedus cum Deo, quo populus obligatur, male adversus Reges trahit. 7. Exemplis male utitur 1. vel quatenus a particulari ad universale concludit, 2. vel quatenus non recte explicat, sicut in regno Iudaico pleraque confundit 3. vel quatenus similitudinem a dissimillimis regnis, tamquam ad similliama petit. 8. Similitudines, ultra vim probandi similitudinibus indultam, extendit.

Loc. Tac.

Habet 1. speciem et exemplum Regni, sive Principatus Romani. 2. Distinctionem inter Tyrannum et Principem, sive bonum malumque Principem. 3. item que inter vitia eius, si conferatur locus parallelus praescriptus cum hoc, et huius cap. v. 6. 4. Subditorum ius ad resistendum negatur; idque 5. eum refutatione praetextus.

Specimen sive Breviarium artium Regiarum et Tyrannicarum. Ex Taciti Tiberio i. e. U l. libris Prioribus Annalium.

Praenotandum; 1. Esse omnino consilia et artes gerendae Rei pub. unicuique formae sive statui accommodatas, res ipsa et consensus omnis saeculi non patitur ignorari.

2. Variis titulis nominibusque signari: quorum quaedam com~unia bonis malisque, apertis occultisque: quaedam illis, vel istis propria.

3. Inter titulos illos Arcanorum vocabulum celebre est. de quibus exstat Clapmarii libellus. De natura arcanorum ac discrimine satis egimus ad 1. A. Tac. 6.

4. Plerumque artes REgiae et Tyrannicae habent aliquid commune, ita ut differentiam usus demum et circumstantiae ostendant. Dictum hac occasione de Aristotel. V. polit. cap. 10. et 11.

5. Omnis aestimatio Artium Monarchicarum (ita enim generali voce appellabimus) exigenda est ad status cuiusque rationem, scopum et finem.

6. Itaque Tiberii quoque scopus fuit, Dominatio infinita, sive sine fine, quam appellat Tacitus 4. H. 8, 6. sed ut haberet schema et simulacrum libertatis, et optimi Principatus.

7. Seundum consilium, et consequentiae quodam genere, priori illi destinatum, est: nihil pensi moderatique habere, dummodo finis ille obtineretur, nihil illicitum, nihil turpe credere, quod eo pertineret, si modo colore aliquo in publicum aut praetextu posset praescribi.

8. Ex quo apparet hic concurrere artes tyrannicas ex una parte propositi Tiberiani, et natura principis, et flagranti desiderio obtinendi scopi: et artes REgias ex altera parte propositi, quae ad imaginem et schema Principatus pertinet. Conferatur locus Taciti 6. a. 51, 5.

9. Dummodo meminerimus unam candemque artem ex schemate publico, quod sibi induit, Regiam videri, et esse, si

hypothesis detrahatur: et simul revera Tyrannicam, si ex hypothesi Tyrannica aestimetur.

Faciemus membra huius breviarii ex praecipuis Rei pub. partibus, Illud per se erit manifestum, quae novo Principatui, quae adulto, quae personae, quae domui, quae dominationi, quae imperio propiora; quae item dignitati aut securitati destinata sint. Eamus cum eo in curiam; revertamur cum eo domum; inde quid ad populum, ad Provincias destinaverit molitusque sit, noscitabimus.

I.

1. Quid Tiberio in curia et ad curiam propositum fuerit, ex consilio Sallustii Crispi explicari potest 1. A. 6. illius enim consilii regula in maximis Tiberio ac praecipuis fuit.

2. Sed quia tutiora sunt et efficaciora consilia status, cum ignorantur, simulavit aliud, quam in animo erat: et cum omnia Senatus arbitrio subtrahere, suo autem vindicare statuisset, quasi augere vellet Senatus Maiestatem et potestatem, prae se tulit. Huc pertinent, quod per Coss. ab initio statim omnia incepit, tamquam vetere Rep. 1. A. 7, 3.

3. Quod Aristooratiam suasit et commendavit 1. A. 11, 4.

4. Quod per Accismum plane recusavit imperium 1. A. 11. et seq. de quibus locis in annotatis nostris agitur.

5. quod non permisit in acta sua iurari tamquam incertus nec securus adhuc potentiae 1. A. 72, 2.

6. Certamina Senatorum non interrupit,

sed libere dissentientes cum silentio audivit, eaque simulacra libertatis Senatui praebuit. 1. A. 77, 2. 2. A. 35, 4.

7. Negotia ad Senatum disceptanda remisit 1. A. 79. 3. A. 690. It. 2. A. 30, 6.

8. Passus est secum et cum suis legibus, agi, domumque a Repub. distinxit 2. A. 34, 5. 2. A. 51, 3. 3. A. 24, 8. 4. A. 7, 1.

9. Adversus suam sententiam passus est quaedam decerni 2. A. 39, 6.

10. Ad Senatum quaedam maiora etiam reiccit 1 A. 25, 5. 2. A. 66, 1. 3. A. 10. 5.

11. Sententiarum libertatem noluit impedire exemplo suae et suorum sententiae 3. A. 22, 6.

12. Precibus a Senatu petit pro liberis privilegia 3. A. 29. et honores 3. A. 56, 5.

13. Queritur, quod Senatus cuncta curarum reiciat ad Principem 3. A. 35, 1.

14. Imo plane rogat, ut Consules, seu quis alius regimen rerum susciperet 4. A. 9, 2.

In his omnibus securitatem suam fundare voluit; ut his imaginibus allicefactus Senatus, sub schemate antiquae dignitatis, tamquam sub veste decora, seruitutem suam partim ignoraret, partim ferret patientius.

Interim ne his artibus vis Principatus resolueretur, miscuit artes directe Monarchicas.

15. Maxima quaeque sibi vindicando ac apud se retinendo. Hucspectat, quod in causa Hortali, inclinationem Senatus

incitamentum habuit promptius adversandi 2. A. 38, 1.

16. Quod suae potestatis eminentiam ex occasione graviter inculcavit 3. A. 53, 3.

17. quod in causa ad Senatum remissa omnia sibi integra postulavit 5. A. 5, 1.

18. quod libertatem egrediendi in dicenda sententia graviter perstrinxit 2. A. 33, 5.

19. quod arcana imperii statim et aliud agendo vindicavit 2. A. 36, 2.

Hinc subtilia et vera Taciti iudicia 2. A. 37, 1. 3. A. 60, 1.

II. Circa Leges.

1. Hic praecipua Tiberio Lex fuit, legum vim soluere, ac in se trahere, id ut securius et speciosius faceret,

2. Patrocinium et curam legum in multis suscepit: providit in iudiciis ut valerent 1. A. 75, 1.

3. Civilissima sententia professus est, minui iura, quoties gliscat potestas, nec uten. dum imperio, ubi legibus agi possit 3. A. 69, 3.

4. Passus est secum legibus agi, de quo cap. praeced. S.

5. Sed miscuit vim dominationis. itaque laetatus est, quod Senatus inter filios suos et leges disceptaret, et lex victa esset 2. A. 51, 3.

6. Alibi filios suos legibus solui rogavit 3. A. 29, 1.

7. Etiam aliquos amicitia Augustae supra leges efferri sivit 2. A. 34, 3. 3. A. 15, 1. 3. A. 17, 2.

8. Denique lege maiestatis, et delationibus tamquam una litura ceteras leges delevit. de qua re supra.

III. Circa Domum suam.

1. Quamquam autem, ut modo dictum est, libenter pateretur, suos super auctoritatem legum extolli, quatenu is honos in ipsum redire, et ad splendorem firmitatemque regnatricis domus pertinere videbatur; tamen, ne suae maiestati aut potestati praeiudicium inde crearetur, providens statuit: arcana domus ad arcana dominationis referri et exigi debere, inrque cognationis cedere iuribus imperii.

2. Hinc est quod arcanum dominationis, de non ingredienda, absque permissu Principis, Aegypto, a Germanico tentandum non fuisse, prae se tulit 2. A. 59, 3. et 4.

3. Neque supra suum fastigium extolli aut sibi aequari passus est Liviam 1. A. 14, 1. et 2. 5. A. 2, 1. etc. 3. A. 64, 2. aut Agrippinam 3, 4, 3. 1. A. 69, 3. aut liberos eius 4. A. 17, 2.

4. Germanici potentiam interrupit et imminuit 2. A. 26. 2. A. 42. aemulos ei dedit 2. A. 43, 6 et amolitus est eum periculisque obiecit 2. A. 51, 1. Quamquam quae ad Agrippinam et Germanicum pertinent, mere tyrannica sunt, sed sub colore politico usurpata.

5. Seiano matrimonium Liviae petenti negavit 4. A. 40.

6. Agrippinae votum de matrimonio, quo

putabat multum e Repub. peti, intervertit 4. A. 53.

IV. Circa viros Eminentes, aut praeclare meritos, et magistratus, administrosque.

1. Hic neminem eo usque attolli passus est, ut ipsi obligatus crederetur.

2. Talem iactantiam in Silio ferre non potuit 4. A. 18, 2.

3. Quamquam in exemplo Getulici, inflexit hanc suam monarchicam hypothesin callide, et tempori ptudenter cessit 6. A. 30.

4. Eminentium virorum ingenia noscere studuit, ut eos diligentius observaret 1. A. 13, 1. etc.

5. Hinc emissarii, omnia eorum dicta factaque scrutantes. Qua de re supra, cum de delatoribus ageretur.

6. Opes, virtutes, claritatem suspectavit, depressitque et imminuit tales quantum potuit.

7. Et quamquam omnia magistratuum munia occupaverat, tamen suam consulibus, suam praetoribus speciem reliquit, minorum quoque magistratuum potestatem exerceri passus est 4. A. 6, 4. neque infringi ius consulis sivit 4. A. 19, 2. consulatum quasi attollere videbatur, dum filium suum munia consulatus, absens ipse, solum implere voluit 3. A. 31, 2. licet revera Drusi auctoritas inde augebatur.

8. Invidiosa quaeque, castigationes, obiurgationes magistratibus per speciem augendae potestatis reliquit. 6. A. 13, 2. et 3. etiam suos damnandi officio subtraxit 3. A. 22, 6.

9. In partem favorabilium venire passus est, si laboriosa erant, et per modum ministerii, sicut 3. A. 28, 6. aliquando imaginem praebuit, quasi venissent in communionem, aut venire deberent, licet interim satis arcerentur, ut in largiendis praemiis et honoribus 3. A. 21, 3. 3. A. 35, 1.

10. Quia omnes viros illustres admittere ad Rem pub. periculosum suo, et novo, Principatui duxit, 1. mediocres potius quam excellentes ad curas publicas vocavit. 2. itemque obsequiosos et Principatui amicos. 2. A. 52, 6. 6. A. 39, 3. 3. eminentes autem sicut non admittebantur tatim 1. A. 80, 4: ita titulo tenus ac specie admissi videbantur, revera exclusi, dum retinebantur in verbe 1. A. 80, 5. 3. A. 47, 2. 4. idque ne agi videretur, penuriam idoneorum ad officia virorum questus est Princeps 6. A. 27, 3. 5. atque exorta negotia ardua dissimulabat 4. a. 74, 1.

11. Interim adiutores magnarum rerum, quibus carere magna nequeunt imperia, mirâ arte lecti. qualis Sallustius Crispus 3. A. 30. et Seianus 4. A. 1. iique publice honoribus ornati, postquam de fide eorum non est amplius dubitatum 3. A. 72, 3. 4. A. 2.

12. In puniendis magnis viris, imagine cognitionis lusit 3. A. 17, 6. etiam dilatione cognitionis 6. A. 23, 2. clandestinis quoque

poenis in secreta palatii parte locus fuit 2. A. 40, 6. Etiam signa mortis missa, et demonstrata potius quam illata mors 6. A. 40, 3.

V. Erga Populum.

Ad populum phaleras. Populi iura cum in se traxisset Tiberius, subinde tamen hominibus os sublevit, et vel fefellit plerosque aut placavit. Ita Comitiorum iuribus sibi vindicatis, imaginem tamen comitiorum sine re permisit, varioque vultu adornavit 1. A. 15. 1. A. 81.

2. Inanes populi rumores, super his et aliis negotiis neglexit, dicens in civitate libera liberas linguas esse oportere 2. A. 50, 2. (Confer Sueton. Tiber. 28.) ratus vulgus, fervidum verbis, nec ultra ausurum. 3. A. 10, 4. 3. A. 44, 4.

3. Variis imaginibus munificentiae et clementiae a sensu eius, quod agebatur, avertit populum; de qua re mox.

VI. Erga Milites.

In militibus munimentum Principatus, praesertim in praetorianis: quos novis inramentis a se obstrictos, semper circa se habuit. 1. A. 7, 5.

2. Eorum curam et benevolentiam, anemine passus est captari. 6. A. 3, 2.

3. Exercitus per provincias ab initio principatus tumultuantes, mirâ arte et

temperamento compositas fefellit, adultoque Principaru reuocavit, quae ante concesserat. 1. A. 78, 3. 4.

4. Atque ut securior esset, maximis exercitibus filios praefecit 2. A. 44, 1. qui hac ratione et ipsi ad fastigium Maiestatis admovebantur paulatim.

VII. Erga Externos

Iam primum firmum illi destinatumque, astu res externas moliri, arma procul habere. 6. A 32, 1. 2. A. 65, et 67.

Ex hoc principio fluunt ista, quod Archelaum pridem sibi invisum structa fraude circumvenit 2. A. 42. quod Maroboduum illexit, cuius meminit Tacitus 2. A. 63, 4. et explicat Velleius 2. 129. 4. quod specie pacis firmandae discordiarum semina exteris iniecit per Drusum 2. A. 62, 1. 2. A. 46, 7. quod Artabano aemulum dedit. 6. A. 32, 5.

VIII. Arcana praesidia et instrumenta talium consiliorum, quae et ipsa sunt artificia dominationis.

Tale est inventum a)poqew/s1ews2, et consecratio Augusti 1. A. 2, 1. et divini honores exacti vindicatique 1. A. 73, 2. et 3. 2. A. 50, 2. Augusti divinitas successoris munimentum scilicet fuit.

2. Hinc iudicia et lex Maiestatis immensum ampliata, de qua re supra.

3. Utramque autem paginam constituit simulatio et dissimulatio, quam per membra quaedam notabimus;

In occultanda animi sententia. Cum minime Regium duceret, sensus Principis profanis obtutibus patere, ambigua et implexa oratione usus est, qua sibi semper integram interpretationem reservavit 3. A. 51, 2. et eos, qui penetrassent aliquando in animum eius, aversando exterruit 4. A. 71, 3. Atque hancsimulationem non nisi cum vita dimisit 6. A. 50, 1. Qua re duo asssecutus est: Ut nullo se praeiudicio illigaret, expresse aut praecise agendo 3. A. 56, 3. et ut in aliorum mentes prorsus penetraret. 1. A. 7, 8.

In formanda ad decoram speciem oratione.

Interim cum dignitatem curia, aut negotium auctoritatem postularet, speciosissimo ore, et compositis in publicam magnificentiam verbis utebatur. Dici enim non potest, quantum faciat ad vim imperii dictio honora, oratio favorabilis, speciosa responsio. Exempla in responsis, orationibus, epistolis, habes 1. A. 81, 3. 2. A. 26. et 36. et 43, 1. 3. A. 6. et 12. et 47, 2. et 53. et 69. 4. A. 37. et 40. 6. A. 29, 3.

In virtutibus simulandis.

Virtutes artificio se et ad splendorem Maiestatis usumque regnandi dispensavit e. g. Clementiam 2. A. 40, 7. 2. A. 42, 2. 3. A. 18, 2. 3. A. 69. 4. A. 31.

Liberalitatem et munificenriam. 1. A. 75. 2. 2. A. 37. et 38. 2. A. 47. et 48. et 50. 2. A. 86. et 87. 4. A. 64, 2. 6. A. 17. 6. A. 45, 2. ut populus tempestive laetioribus factis recrearetur. Iustitiam erga exteros etiam prae se tulir. cum enim plerumque fraudibus uti destinasset, gloriose flexit, et proditionem in Arminium oblatam respuit. 2. A. 88, 1. et 2. Domi autem cum tristiora exempla edidisset, ministros facinorum atrocium, veluti piaculares victimas, votis et affectibus populi, populariter scilicet immolavit. 3. A. 37, 1. 6. A. 26. et 30. Speciem modestiae et magnanimitatis vide 4. A. 8. 4. A. 13, 1. 5. A. 2, 1.

In auctoritate et fama tuendis ostentandisque.

Talia sunt inventa: Adulationes reprimere et tolerare. 2. A. 87, 3. 3. A. 47, 5. 3. A. 59, 2. 3. A. 65. 3. 3. A. 71. 6. A. 2. et 3. tristia occultare 1. A. 24, 1.

Maiestatem ex longinquo militibus ostentare. 1. A. 47. et absentia apud cives integrare. 4. A. 4. 4. A. 57, 2.

Caput rerum non omittere, arcemque imperii insidere 1. A. 47, 1. fortuita quaeque in gloriam trahere. 2. A. 84, 2.

Sacra imperii et pignora tam divina quam humana obtegere. 1. A. 76, 2. talia partim in annot atis ad Tacitum explicavimus copiose, partim ex Clapm. Arc. peti debere indicavimus.

DISSERTATIO XVII. De Politica Aristocratica, sive de optimatium ingeniis. Ad Taciti 4. A. 33, 2.

TAcitus prudentiam Politici in Repub. Aristocratica hoc fine terminavit, ut qui Senatus et optimatium ingenia maxime perdidicerant, callidos temporum et sapientes creditos dicat.

Ad hunc locum annotabimus hac vice, sive potius explicabimus, quae continentur illis verbis. Si prius monuerimus, disputationes generales de Aristocratia aliunde petendas esse. e. g. An et ubi Aristoteles ex professo de Aristocratia egerit? An recte definiverit eam, et quomodo omnino definienda sit? An Oligarchiae vocabulum recte Aristo. cratiae aptetur? Quae sint Aristocratiae com~oda et incommoda? Quae sit Oligarchia specialiter ita dicta, et quot sint eius gradus? etc.

Haec, ne multos nunc citemus, petenda sunt partim ex Bodin. de Rep. 2, 6. et 6. 5. partim ex Arnis. Relect. Polit. 2. 4. ubi etiam pro Aristotele, et contra eum disputatur.

In loco Taciti

Notanda 1. communis u(po/qes1is2, sermonem esse de prudentia politica speciali ex parte sumpta, cum e. g. qui in Repub. Aristocratica

vivit, non contentus generalibus regulis et noitiis politicis, seorsum diligenter et accurate, quae ad Aristocratiam pertinent, comprehendit animo, indicioque discernit. Idem de eo scilicet censendum est, qui in Democratia naturam vulgi probe cognovit, rerumque popularium peritus est, qualem Livius (3, 51.) Icilium describit. idem de regno censendum est.

2. Atque talis prudentiae propositum studiumque viro politioco demum dignum esse iudicat: Hanc veram et vitae accommodatam cui lem sapientiam laudat.

3. Quippe genuinum prudentiae politicae characterem definiri calliditate, hoc est, sollerti intelligentia temporum: scilicet sapiens politicus, sui saeculi, suae Reip. suorum temporum homo esse debet; Neque quae illi et isti, sed praecipue, quae suae Reip. usui sunt, sive quae suae Rei pub. indoles, ingenium, habitus, nosse debet.

4. Haec calliditas sive profundiot et sollertior quaedam sapientia dicitur: quia ingenio callido sive sollerti sagacique, studioque et observatione singulari opus est, non tantum ad noscendam Rei pub. formam, quae saepe aliud schema praefert, et diversum a naturae suae rationibus, sed ad interiora momenta cuiusque formae et status perscrutanda.

5. Accedit alia difficultas, a tempore. Unde temporum callidos vocat tales politicos. Tempus enim sive cum manet forma Rei pub. multa inducit et interius insinuat, nova,

singularia, denique ad momenta status, quamquam in eadem forma manentis pertinentia: Sive cum formae aliquid accedit, vel temperamento, vel inclinatione, vel immutatione quacumque, temporis iste character et quasi partus est. Praecipuum Politici opus, tempore recte uti. Hinc Theophrastus quondam scripsit, politika\ pro\s2 tou\s2 kairou\s2, opus Politicorum ad tempora, scilicet quae essent in rep. inclinationes rerum et momenta temporum, quibus esset moderandum, utcumque res postularet, sicut explicat Cicero de Finib. V.

6. Continetur itaque hac descriptione, proxima simul et potissima utilitas et virtus talis politicae, sive viti vere Politici: ut possit suae Reip utilis esse ac vere accommodatus.

7. Sed non oportet persunctoriam esse hancsapientiam. nam vox perdiscendi, accuratum quid et perfectum notat, simulque suppeditat deliberationem de praesidiis, causis et instrumentis talis sapientiae. quod membrum tamen in sequentia differemus. nunc autem de materia praesenti huius prudentiae dicemus

Sive De ingeniis Optimatium.

1. Coniungit Senatum et Optimates; quae duo alias diligenter distingui oportet, in hac materia de Aristocratia, quod recte monet Bodinus aliquoties. Neque enim statim optimates sunt, qui Senatus nomine indicantur: neque in statu optimatum, semper idem sunt, lenatus et optimates. Sed in Repub. Rom.

eo tempore, quo Aristocratia valuit, sive praevaluit, non alii Optimates, quam Patres sive Senatus. unde, etiam cum de mixtura sermo est, pars Aristocratica semper senatorum et Patrum titulo indicari solet Romanis Soriptoribus.

2. Intelligit autem totam rem Aristocraticam, sive totam prudentiam Aristocratiae debitam ac destinatam.

3. Quod ingeniorum potissimum designatione et vocabulo definit, iderudite, nec minus philosophice factum, putare fas est. In forma enim Reip. tum constituenda (quando praesertim de inclinatione aut mutatione quadam agitur) tum moderanda, habitus ingenii multum potest, imo omnia regit.

4. Non enim ingenium hic de naturali facultate illa, sed de morali dispositione, certisque ingenii propositis, studiis, votis, regulis, ad certas actiones, aut finem practicum directis accipi debet.

5. Quasi quis specialius interpretando diceret: ingenia Senatus et Optimatium, esse hoc loco, omnia illa proposita, studia, inclin ationes, inventa, regulas, artes, moresque, quibus viri vere Aristocratici, ad Aristocratiae statum vel instituendum vel firmandum administrandumque, habitum suarum actionum, suaeque politicae, ut sic dicam, formant instruuntque.

6. Considerabimus quaedam potiora et in summam colligemus. Partiemur ita, ut quaedam referamus ad ingenium ipsius Aristocratiae:

nonnulla ad ingenia optimatium, sive qui Aristocratiam constituunt, eique praesunt.

7. In Aristocratia, quo maior habetur virtutis ratio, eo firmior sperari potest status. Itaque quum ex optimis simpliciter vix unquaem constitui Resp. Aristocratica potest, tamen cum genere aut divitiis, coniungi debet requisitum integrae famae, et vita sine labe acta.

8. Adeoque leges ferendae, quibus virtus et honestas optimatum severe custodiatur. Huc enim proprie spectat lex illa Rom. ap. Cic. 3. de ll. is ordo vitio careto. Ceteris specimen esto. Et in formula censoribus praescripta: probrum in Senatu ne relinquunto.

9. Cumque omnia in hocstatu ad gravitatem et auctoritatem referenda sint, maximum opus, et consilii summa in eo esse debet, ut legitimum intervallum, inter populum et patres constituatur, et custodiatur.

10. Idque cum differentia quadam et diversitate a regno. Licet enim maiestas Aristocratica Patrum eadem sit, quae Regis in Regno, si vim et naturam ipsam spectes; tamen forma et schema, et facies diversa est, et ad civilem aequalitatem propius accedit. Rex e sublimi venerandus conspicitur: Optimates e proximo, et quasi inter cives praefulgent. Hinc omnis Regni species invisa in optimatibus. quod exemplo Decemuirorum Livius ostendit III, 36.

11. Licet autem fundamentalis ratio status Aristocratici sit, plebem a communicatione

honorum et potestatis discludere, numquam tamen procedit illud consilium, nisi populo tam voluntas imperandi, quam potestas adimatur. Quod fit per temperationem quandam Democraticam quam vocant, aut per simulacra Democratica, qualia vide ap. Clapm. Arcan. II, 1. et seq. Ita Bodinus de Rep. VI, 4. laudat Remp. Venetam; quod cum plebe communicet minores aliquot magistratus et curationes, locupletiores autem e plebe affinitatibus conciliet Patriciis, et pecunias mutuo ab ipsis sumat.

12. Igitur, cum auctoritas patrum et sanctitas in maius extollitur, et schematibus quibusdam exornatur, semper videndum nequid nimis. i.e. ne populus sentiat aut credat, in contemptum suum, aut iniuriam talia excogitari aut usurpari. Exempla habemus in causa Auspiciorum et Matrimoniorum. ap. Liu. lib. 4. et 6. Auspicia quidem adeo propria patribus erant, ut, non solum quos populus creabat patritios magistratus, non aliter quam auspicato crearet; sed patres quoque ipsi suffragio populi auspicato interregem proderent, et privatim auspicia haberent, quae plebeii ne in magistratibus quidem habebant; sicut vere praedicat Appius apud Lia. 6, 41. Sed in hac re inculcanda, non temperatum est verbis ad contemptum plebis per4tinentibus. sicut et in causa matrimoniorum accidit. Illustris locus est ap. Liu. IV, 5.

13. Dum de honoribus sermo est, non omittenda videtur ars illa, qua optimates usi sunt in submovenda a magistratibus plebe,d apud

Liu. 4, 55. et 57. verba Historici sunt: artem adhibitam ferunt a patriciis, quod turbam indignorum candidatorum intermiscendo dignis, taedio sordium in quibusdam insignium, populum a publicis avertissent. Et postea: itaque sicut priore anno per indignissimos ex plebeiis candidatos omnium etiam dignorum taedium fecerunt: sic tum primoribus patrum splendore gratiaque ad petendum praeparatis omnia loca obtinuere, ne cui plebeio aditus esset.

14. Tota igitur a)ntipragi/a Aristocratica adversus plebem, quantum fieri potest, occulte potius, quam aperte exercenda; nec speciem certaminis, aut oppositionis, sed formam studii in Remp. et curae pro populo habere debet.

15. Est autem illa Antipragia facilior, exercerique rectius et plenius potest in Aristocratia vere et mere tali. At ubi mixtus est status populariter, res vehementer ardua.

16. Inter duo quippe ancipitia, cedendo et indulgendo interdum placatur populus, sicut ap. Liu. industria, aequitas, altitudoque animi ín populo laudatur 4, 6. dum contentus fuit quod ratio habita esset plebeiorum in comitiis; omnesque patricios creavit: interdum vero indulgendo cedendoque ad plus petendum irritatur, sicut multoties accidit.

17. Adeo moder atio tuendae libertatis, dum aequari velle simulando, ita se quisque extollit, ut deprimat alium, in difficili est; cavendoque ne metuant homines, metuendos ultro se efficiunt: et iniuriam a nobis repulsam, tamquam aut facere aut pati

necesse sit, iniungimus aliis.Quod gravissimum de tali statu Livii iudicium est 3, 65. Confer 3, 63.

18. Talia enim certamina in factiones degenerant, inter quas Aristocraticae auctoritati nihil tutum et firmum est. Hinc non veretur Sallustius orat. 2 de Rep. ord. pronuntiare, in talibus certaminibus, semper nobilitatis opes diminutas, et ius populi amplificatum esse. Quod de summa talium certaminum est verissimum Quae tamen vitari vix poterunt in Rep. Aristocratica populariter mixta. Hinc omnes patriciorum artes paene coniunctae ap. Romanos, neque tamen in tranquillo locari potuit Resp. quin statim prior tempestas consurgeret.

19. Saepius tamen in talibus certaminibus moderatio Patrum laudari potest quam asperitas. sicut infra exemplum Quintii ostendet. Unde ap. Liu. 3, 67. bene dicitur: Discordia ordinum est venenum urbis huius; patrum ac plebis certamina, dum nec patriciis imperii, nec populo libertatis modus est. Rogatur ergo ab ipsis Optimatibus Appius ap. Liu. 2, 57. ut tantam consularem maiestatem esse vellet, quanta in concorde civitate esse posset. dum tribuni consulesque ad se quisque omnia trahant, nihil relictum esse virium in medio, distractam laceratamque Remp. per magistratus: magis, quorum in manu sit, quam ut incolumis sit, quaeri. confer Sallust. lugurth. 41.

20. Erat quidem sollennis ars Patriciorum in concertationibus eiusmodi, tribunos disiungere, et aliquem ex collegio tribunorum

suis partibus conciliare, ut intercessione eius, ceterorum collegarum adversus Patres molitiones reprimerentur. Confer Liu. 2, 44. ubi Ap. Claudius: victam tribunitiam potestatem dicit, in praesentia, re ipsa; exemplo in perpetuum: quando inventum sit, suis ipsam viribus dissolui. neque enim unquam defuturum, qui gratiam partis bono publico velit quaesitam; et plures si pluribus opus sit, tribunos ad auxilium consulum paratos fore; et unum vel adversus omnes satis esse. adde cap. 56. et alia loca. Interim tamen id telum Aristocraticum, gliscente certaminis pertinacia, ad extremum non valuit. sicut discas licet ex Liu. 6, 35. et 36.

21. Praecipuum itaque firmamentum omnis Aristocratiae est concordia ordinum, si mixtus sit status; aut optimatum inter se, si pura sit Aristocratia. Hinc leges severissimae et sanctissimae ferendae sunt, quibus inter optimates concordia illibata sancitur, aut ubi labare coepit, statim et priusquam in nervum res erumpat, reconcinnetur. Non enim semper sperari potest, nisi legibus sanciatur, egregia illa moderatio, quam in patribus et magistratibus Livius describit lib. 6. cap. 6: collegae Camilli fatentur, sibi destinatum in animo esse, Camillo submittere imperium, nec quidquam de maiestate sua detr actum credere, quod maiestati eius viri concessissent. Vereque tunciactatum est, a patribus: Se bene sperare et de bello et de pace, universaque Rep. nec dictatore unquam opus fore Reip. si tales viros in magistratu habeat, tam cencordibus animis iunctos: parere atque imperare

iuxta paratos, laudemque potius conferentes in medium, quam ex communi ad se trahentes. Confer utile exemplum ap. Liu. 3, 70.

22. Huic concordiae vehementer inseruiet, si singulorum optimatium ambitioni itidem validus obex ponatur. In quam rem complures sunt artes: ut, cum magnis imperiis et magistratibus modus imponitur, ex collegarum aequato iure; cum honorum inania interdum eo magis multiplicantur, quo plus potestati detrahitur. Unde observatio Aristocraticae Politicae: Quo plus speciei et honoris in uno aut altero fulget, eo minus iuris sive virium subesse, et contra. Censura etiam optimatum actionibus destinanda est, an se teneant intra concessa legibus, quas semel impune egredi non liceat. Largitiones praesertim vitandae.

23. Puniendi tamen sunt saepius clanculum, neque supplicio capitali facile, si Politicos hic auscultamus. quamquam hae talia, temporum et negotiorum conditioni aptari debent.

24. Disciplina curiae severissime et compositissime sancienda. Altercationibus enim curiae saepe ad factiones venitur.

25. Circa familias porro singularis cura versari debet, ne factionibus occasio patefiat ex iure illimitato et libero nobilium familiarum. Illustrat hoc exemplo Reip. Venetae Ianus Langlaeus Semestr. 7, 3. ubi disputat: Fratres duos in consessu, Senatoria aut alia dignitate ornari non debere.

26. Inter praecipuas observationes est illa Bodini VI, 4: Optimatum coetibus magistr atum aliquem perpetuum (ex optimatibus sc.) praeesse oportere, veluti cardinem fixam, in quo civit as magistratibus perpetua varietate mutatis acquiescat. Hinc pendet etiam

27. Ut summa quaeque in Rep. et arcana imperii non in toto coetu, sed inter paucos deliberentur, quod Venetis usitatum. nam inter plures perturbatur exitus consiliorum. Addi tamen debet repagulum licentiae et abusus.

28. An felicior et stabilior sit Aristocratia, quae paucioribus optimatibus permissa est, quam quae pluribus, disputari etiam solet. Prius Bodino placet 2, 6. contra quem disputat Arnisaeus. Fortasse tamen non manet disputatio in statu controversiae, et terminis praecise sumptis.

29. Summa omnis administrationis Aristocraticae est; ne Principes sive Optimates inter se dissentiant; et ne plebi iniuria fieri videatur. Ex quibus rebus mutationes exsistunt.

Hactenus de iis, quae ad ingenium Aristocratiae referuntur, quaedam annotavimus. sequuntur, quae ad ingenia optimatum pertinent.

1. Ingenia optimatum non vane (sicut Bodinus autumat, dum definitionem Reip. ex virtute sic fieri credit) Cicero in oratione pro Sextio prolixe, et reconditis sententiis ita describit, ut pro optimatibus habeat, qui Reip.

student, eiusque dignitatem et securitatem, optimis consiliis, artibus, actionibus, iunare et ornare, sibi proponunt. Ita enim secernuntur a vulgo, cui Resp. parum curae. Verissimum itaque est, hunc praecipue characterem aristocraticum esse, Reip. se totum tradere, inque eius commodis et usibus, omnem suam operam dignitatemque constituere.

2. Et quia de moribus propositisque moralibus et artibus hic sermo est (quas nemo, nisi sophistice excluserit) seorsum virtutes Aristocraticae sunt: Studium dignitatis, cura famae accuratior, auctoritatis patandae firmandaeque diligentia, gravitas, magnitudo animi, constantia, fides et amor in Remp. moderatio, prudentia, honestae artes et litterae, eloquentia, etc.

3. Exempli causa quaedam adducemus, potissimum ex Livio. Prodeat primum Quintius, cuius nobilis et huc proprie pertinens descriptio ap. Liu. 3, 69. explicata. confer praesertim IV, 11.

Camillus V, 21. 25. 27. 30. etc.

Seruilius et Ap. Claudius diversi 2, 23. et 27.

Id. Appius 2, 56. et 57. et 58.

Sempronius 4, 44.

Fabii 2, 47. et 3, 1.

Coriolanus 2, 34. et 35.

Aemilius 3, 1.

Adiciendum nunc est aliquid de praesidiis et instrumentis prudentiae Aristocraticae, ad

quae Tacitus nos vocat, dum perdiscenda ingenia optimatum monet.

1. Itaque Natura sive naturalis propensio inclinatioque huc pertinet, sicut de Claudiis fatetur Suetonius in Tiber. 2. ad quem locum, in dissert. nostra, alique annotata sunt.

2. Observatio diligens et experientia.

3. Studia et institutio. Dabimus summam. Pone hominem, ingenio civili et practico natum, adolescere ad latus virorum Politicorum, auctoritateque et usu praestantium, horum dicta, facta que observare; accedere studia, et civilis vitae rudimenta: tum studia continuari in ipsa dignitate et occupatione civili, quae nisi omnia coniungat, semper hebetior erit: habebis, quem quaeris.

Sed de studiis nunc est quaestio. ubi commendamus 1. Philosophiam de Aristocratia et Oligarchia (quarum altera ex altera recte intelligitur) ex optimis quibusque Scriptoribus Politicis repetitam.

2. Praesertim lectionem Historicorum, qui Resp. Aristocraticas aut mixtas, denique quaecumque liberae appellantur, descripserunt. E. g. Rom. Reip. historiam, ad expulsis Regibus usque ad Principatum Caesarum: in qua historia sine exemplo praecellit Livius; inde Dionysius Halicarnasseus, Sallustius etc. Historia Atheniensium, Lacedaemoniorum, etc. hodie Genuensium, Rhagusiorum, et inprimis Venetorum. etc.

3. In qualibus Historicis, singulari studio perdiscendae sunt Aristocraticae orationes, Optimatium. Quales in Livio multae sunt, eximiae;

de quibus non male possis dicere, quod de Pompeio Cicero ad Attic. I, 14: Tum Pompeius ma/l) a)ristokratikw=s2 (valde aristocratice) locutus est; Senatusque auctoritarem sibi omnibus inrebus maximam videri semperque visam esse respondit, et id multis verbis. Aliae etiam nimis aristocraticae videbuntur.

4. Epistolas Ciceronis ipsas, tum ad familiares, multas, tum ad Atticum plerasque, singulare huius studii praesidium pono. adeo sunt multa et egregie perscripta de studiis Principum. Orationes quoque eius, praesertim, pro Sextio, pro Milone, itemque Philippicae, plenae sunt philosophia Aristocratica. Scriptores vitarum multa habent huc pertinentia. Item Tractatus de Senatoribus et Senatoriis artibus. E. g. Laurentii Grimalii de Optimo Senatore. Adde Barclai. Icon. Anim. et Charact. Vellei. cap. 4.

DISSERTATIO XVIII. De Imperio populi sive Democratia. Ad loc. Taciti superior. collat. cum 6. A. 42, 3. et seq. Exemplum Seleuciae.

MIxtus primo Seleuciae status ex Aristocratia et Democratia.

2. Inde convertitur status ex usu Dominantis Artabani, in Aristocratiam; ubi

Ratio status et consilium Dominationis, quo etiam Lacedaemonii olim usi, apud Diodor. Sic. 13. adde Xenoph. hist. Graec. lib. 6: Arrian. lib. 1. Grot. I. B. 3, 15, 8.

3. Democratiae natura Regno maxime discrepat. Huic membro insistemus.

Definitur autem Democratia per libertatem: Populi imperium iuxta libertatem est. De homonymia politica Libertatis videndus Grasvvinckelius Libert. Venet. Cap. 1.

Circa hanc versatur Prudentia democratica, quam Tacitus commendat loco supra laudato 4. A. 33. et Virtus Democratica, sius Popularitas.

Utrique opponitur Demagogica callidit as, et Tribunitia importunitas.

I. Prudentia Democratica

a Livio in exemplo Icilii describitur III, 51: popularium rerum peritia: a Tacito (4. A. 33.) notitia naturae vulgi, et quibus modis temperanter habeatur. ubi virtus democratica sive popularitas includitur. Rursus apud Liu. VI, 36. Sextius, Licinius, Fabius artifices iam tot annorum usu tractandi animos plebis, memorantur.

Natura vulgi

1. Notitiam generalem habet, non minus Principi ac optimatibus necessariam, quam Civibus Democraticis. Unde Lipsius inter fundamenta Politicae doctrinae eam commendavit et proposuit IV. Polit. 5.

Haec sicut abesse non debet, ita 2. Specialis

quaedam notitia Prudentiae Democraticae tribuenda est; i. e. quatenus se habeat populus circa Reip. administrationem, in statu populari. Tales sunt notae, quod

Libertatem omnis sui voti actusque finem proponit, in ea omne decus, omnem felicitatem constituit. Huc pertinet illud Cic. ex orat. de l. Agrar. contr. Rull. Quid tam populare quam libertas? quam non solum ab hominibus, verum etiam a bestiis expeti, atque omnibus rebus anteponi videmus.

Timet libertati, et in minimis maximis ei prospicit. Lui. 2, 2. Libertatis tunc prima cura erat, ac nesiio an nimis undique eam minimis quoque rebus muniendo, modum excesserint.

Hinc format sibi regulam sui status, et quasi iuris Democratici summam: Non esse in Rep. debere, unde periculum libertati foret: id summa ope tuendum esse, neque ullam rem, quae eo pertineat, contemnendam. Liu. ibid.

Vult coli et summam rerum quacumque occasione sibi vindicat: et, quoscumque obstare suae potentiae auctoritatique credidit, odit. Hinc suspiciones perpetuae, et sinistri rumores, calumniae, invidiae, odia, in eminentes illustresque viros. de qua re queritur Valerius apud Liu. 2, 7. Hincillud cap. 9: aequari summa infimis, nihil excelsum, nihil quod supra cetera emineat, in civit ate fore.

(Dictum hac occasione aliquid de Ostracismo.) In mixta Rep. Optimates non socios, sed adversarios credit. quod ex tota Liviana historia clarum est.

In certaminibus honorum et potestatis semper plus ultra tendit. Ap. Liu. IV, 54. a quaestuara communicata statim consulatum spectat.

In comitiis praesertim, dum regnum suum exercere vult, omnia non secundum leges, sed ex lubidine animi sui agitat. Vide Liu. V, 5.

Bellum facile sumit, sed taedio onerum militarium mox languescit. Hinc perpetua Romae contentio.

Neque in aliis magnis consiliis constantia utitur. Ex incertissimis sumit animos, aut ponit Liu. VI, 23.

Amat Sycophantas et Demagogos et vehementia eorum consilia. Saepius tamen eos prodit ac deserit, quod Memmius exprobrat apud Sallust. lugurth. 31.

Popularis gubernandi ratio, sive to\ dhmokratikw=s2 polite/uesqai.

Hanc partem prudentiae Tacitus ita describit. quibus modis natura vulgi temperanter habeatur. Indicans

1. Libertatis naturam, (quae libertas populari regimini est proposita) esse in genere rerum mediocritate et moderatione gaudentium. Itaque Rebusp. et earum saluti parum est idonea, nisi quodammodo inter ochlocraticam licentiam, et ubiectionem meram, loco constituatur medio.

2. Itaque Prudentiam Democraticam

totam in eo esse, ut naturam vulgi, quae immoderata est, ad libertatis verae indolem attemperet: ne a fine et scopo communi Rerump. quod est bonum publicum, et a fine peculiari Democratiae, quae est libertas, aberret ac degeneret. Utramque rem (et naturam libertatis moderatam, et naturam vulgi immoderatam) egregie expressit Livius XXIV, 25: Haec est natura multitudinis: aut seruit humiliter, aut superbe dominatur. Libertatem, quae media est, nec spernere modice, nec habere sciunt.

3. Igitur haec duo tam pugnantia temperamentum sc. libertatis; et intemperantiam popularis ingenii, in harmoniam Politicam, ad salutem Reip. et firmitatem Democratiae contemperare, opus est perdifficile et arduum prudentiae et virtutis, quam Democraticam vocamus.

4. Sed de Popularitate quidem, quae propria huius loci virtus est, in Commentario Nepotis abune tractavimus.

5. Illud obiter notamus, Prudentiam Democraticam in constituenda ab initio Democratia maxime cerni. Male enim instituunt ab initio Democratias, qui non ad Taciti illam regulam ita instituunt, ut vulgi natura legibus et institutis Reip. temperanter habeatur. Democratia enim mere talis, seu nimis Democratica, nec stabilis est, nec ad salutem publicam commode administrari potest.

6. Duo autem sunt temperamenta, ut sic dicam, in constituendis Democratiis: 1.

accuratissimae et sanctissimae leges, quibus populus cum summa potestate, summae potestatis modum accipit i. e. cum Maiestas quidem et summa potestas est penes populum; sed populus tamen, legibus fundamentalibus et sancte receptis adstringitur ad talem administrandi rationem, quae licentiae ochlocraticae viam occludit, et to\ me/trion tou= polite/umatos sive civilem temperatamque aequabiliter Reip. gerendae consuetudinem conservat. 2. Ipsius formulae temper amentum i. e. cum Democratia temperatur Aristocratice, et ad quandam honestatem civilem. Atque haec Solonis, Lycurgi et aliorum ex veteribus, qui Resp. condiderunt, sapientia fuit. a qua infeliciter alii recesserunt. Livius quoque promiscuam hominum colluviem Liberae Reip. parum idoneam censet II, 1. Hodie etiam vix invenitur Resp, Democratica, quae tantum et absolute ex libidine populi pendeat: sed, qui Dominus rerum est populus, sibimet ipse constituit Dominam, Legem; ut obtineat ex bonis temperatisque rationibus, id quod summa potestas in civili societate quaerit ac intendit. Quod contra e os notandum est, qui audito nomine Democratiae, statim nescio quam confusionem et vilitatem animo praecipiunt. cum deberent ante omnia disciplinam eius Democratiae inquirere.

II.

Demagogica Callidit as et Importunitas. Quae quid differat, et in quantum abeat a

Prudentiae Democraticae proposito atque temperamento, vel ipsa nomina declarant.

Sunt autem Demagogi duces multitudinum, qui pretio (aut ambitione et lubidine prava) remp. vexare soliti er ant. de scribente Sallustio in Catil. 50. Horum mores artesque summatim sunt: Libertatem laxius interpretari, et licentia metiri: Temperamenta vel ad honestatem civium, vel ad auctoritatem magistratuum illustriumque virorum spectantia convellere: Blandimentis legum, quasi ad tuendam aut augendam libertatem, populum inescare; et ad perpetua cum eminentibus viris certamina assuefacere: Omnia magistratuum consilia et facta suspicionibus et sinistris interpretationibus onerare: Affectus plebis, spem metumque, inflare, superstitionibus, exhortationibus, figmentis: Democraticis praesidiis, non Democratice, sed ochlocratice uti: Criminando optimates, aut opulentos, favorem et gratiam vulgi captare: Pericula libertati immienentia fingere, seruitutem et regnum vaticinari: Eloquentia truci et feroci ubique uti: Contiones crebras habere. Quae, et id genus alia, habes apud Liu. in oratione Quintii III, 68: Tribuni vocis verborumque quantum voletis ingerent, et criminum in principes, et legum aliarum super alias, et contionum. Natura ita hoc comparatum est, ut qui apud multitudinem sua causa loquitur, gratior eo sit, cuius mens nihil praeter publicum commodum videt. nisi forte assentatores publicos, plebicolas istos, qui vos nec in armis, nec in otio esse sinunt,

vestra vos causa incitare et stimulare put atis: Concitati, aut honori aut quaestui illis estis: et quia in concordia ordinum nullos se usquam esse vident, malae rei se quam nullius, turbarum ac seditionum duces esse volunt. Adde bella tribunitia et artes apud Liu. II, 425 54. 55. lib. III, 9, 19, 65. lib. IV, 43, 44, 48, 54. lib. V, 2, 3. et seq. 11. Lib. VI, 5, 6, 27, 34, 35. et seq. lib. VII, 18, 21, 24. Lib. VIII, 12. lib. IX, 33, 34. lib. X, 6, 7, 8. Et quae Cicero, aliique auctores de Tribunitiis furoribus conqueruntur.

Demagogis maxima suas artes exercendi occasio in mixto statu, qualis Romae.

Ubi error, et morbus Reip. notandus; quod Tribunitiae potestati non est modus, qui libertati et tranquillitati conveniebat, impositus.

III.

Utriusque autem et prudentiae Democraticae, et calliditatis Demagogicae praesidia, arcana et s1ofi/s1mata, itemque simulacra, ex parte notavit Clapmarius Arcan. III, 23. It. VI, 10. et seq. Quamquam haec talia vix est cognoscere, nisi in exemplis.

IV.

Igitur hic commendandi sunt I. plerique auctores antea in Politica Aristocratica commendati, ob causas antea explicatas, praesertim Livius, Halicarnasseus, Cicero. 2. Singulariter Atheniensium res hic nominari debent; cum Graecis Oratoribus, inter quos Demosthenes unus, omnem paenerem Democraticam optime est complexus; sicut ex

Historicis Thucydides eo nomine eximius habetur. Recentiores quoque addi historiae debent: Helueticae, etc.

Obiter

apud Tacitum expendi merentur Democratiae Aristocraticetemperatae. de morib. Germ. cap. 11. adde Grot. Bat au. antiq. cap. 2.

Et Regula status (cap. 21, 2.) periculosiores esse immicitias iuxta libertatem. Sc. qui vulta Democratiam durabilem instituere, severissimis legibus inimicitiis et litibus, etiam in indicio obicem et modum ponere debet.

DISSERTATIO XIX. De Conversionibus, Eversionibus, et Mutationibus Rerump. Ad loc Tac. 1. A. 1. et 2. H. 38.

DE hac materia ex professo tractarunt singularibus operibus Tilemannus et Zieritius de conversionibus Rerum pub. Nos ad haec Taciti loca et exemplum Rom. Reip. quaedam annotabimus.

1. Loquitur Tacitus in utroque loco de conversionibus et mutationibus Reip. Rom. non de eversione: Haec enim alias distinguenda monuimus ad Curt. l. 4. 14. ubi in oratione Darii insignis de hac materia locus exstat.

2. Mutationum in eadem Repub. frequentiam et vices, ac varietatem notat. In omnes enim quodammodo formas, et formarum

vitia Res pub. Romana se convertit; e Monarchia in Tyrannidem: Abrogata Tyrannide, in libetatem Aristocratia: et Oligarchia, Democratia et Ochlocratia certatim eo contenderunt et rursus nova mutatione in Tyrannidem opus esset, donec illa Tyrannis in veram Monarchiam denique coaluit, magno argumento fragilitatis humanae, quae breves et mutabiles rerum vices habet.

3. Consequentia mutationum harum ad se invicem, indicatur, quam Polybius a)naku/klws1in vocat, de qua in annotatis nostris ad priora Taciti.

4. Causae potissimum observandae veniunt; Quarum supremam, fatum scilicet aut Dei voluntatem providentiamque omittit Tacitus, pro ratione instituti sui, quod ad propiores et Politicas causas quasdam referebatur. Agnoscit quidem causam causae, cum de bellis civilibus loquitur, iram Dei: sed eam explicare supra Ethnicorum captum est. Est autem Dei occupatio, ut breviter complectamur, in hac re talis:

Primo enim opibus et operibus humanis non minus quam vitae, quam corporibus modum posuit, omniaque post lapsum mortalitate et fragilitate damnavit: partim ut admonerentur hac rerum vicissitudine mortales, in quem statum peccando devenerint, nec minus proprium malum esse naturae corruptae, mutabilitatem rerum atque inconstantiam; quam proprium bonum erat innocentiae stabilitas rerum atque constantia: partim ut hoc

pacto durationi provideretur, quae iam non nisi fragilitate ipsa conservatur. Qua in re scilicet tum iustitia apparet, quae hominum scelera perpetua, et malae gestae Rei pub. errata mutationibus eiusmodi punit: tum clementia, quae emendatas ad hunc modum civitates denno consistere facit, instaurat, tuetur: Sicut morbis humani corporis, sanitatis obstacula saepe numero expiantur. Sicut autem in hoc opere providentiae, arcana quaedam et occulta est Dei occupatio, ad quam humana nequit perunire intelligentia: Ita hominum observationi satis clare proposuit hanc fatalis consequentiae seriem, ut omnes possint deprehendere, relinqui causis libere agentibus suam libertatem, libereque et ex proprii ingenii stimulis, vel foris adoriri Rem pub. qui exstinctam cupiunt, vel domi peccando errandoque debilitare, qui civilem morem acprudentiam, quibus stabilitur Res pub. violant: Deo tamen dirigente haec omnia et ordinante ad eventus suae iustitiae, sapientiae, clementiae consentaneos. Ethnici (et utinam tantum Ethnici) necessitatem fatalem fortihw=s2 et cum praeiudicio naturae libere agentis declarant.

Concurrere etiam Angelorum opera in hac re, tum bonorum tum malroum, satis constat: quorum hi peccata hominum incitando statumque Repub. deformando: illi Diabolicis conatibus resistendo insignem navant operam: cuius tamen specialior intelligentia supra hominum captum est. Sicut nec de certo

numero aut omnino definita certis Angelis occupatione pronuntiare, facile est.

Astris et sideribus hic tribuere aliquam vim, vanum est, ineptum, et naturae rei, de qua agitur, parum accommodatum. Nota L. Tarutii Firmani temeritatem, qui romae fata cecinit, de quo Cic. 2. de divinat. 47. Pet. Fab. Semest. 19. Simile exemplum Valentis apud Zonaram exstat Tom. 3. pag. 7.

Platonis opinio singularis est de numeris et annorum intervallis. vide lib. 8. de Repub. aenigma Philosophantibus propositum; videtur niti hypothesi harmoniae numerosae, universum hoc et omnia, quae in eo sunt conservantis: quam varie alii explicant, imo involuunt implicantque. vide Macrob. et inter Iudaeos Doctorem perpelxorum a Buxtorfio editum. Sunt alii numeri et periodi centenariae, ducentenariae, quinqua genariae etc. quibus mutationes Reruip. nonnulli, a posteriori ut arbitrantur prionrem aliquam causam ratiocinati, describunt. Huc alludit apud Curt. Darius, 230. annos imperii Persici nominans; exstantque observationes exemplorum in aximatibus Richteri, et alibi. Sed curiosior quam verior illa observatio est: certe ex causali quadam determinatione ad illa tempora adstringi nequit. (collata haec sententia cum opinione de annis Climactericis.)

Cum ergo ad ea, quae proprie humana sunt, accedimus, prima nobis causa occurrit, totius subiecti, quo Res pub. definitur, mutabilitas, inconstantia, variabilitas.

Humanae enim actiones, mores, consilia Rem pub. instituunt et administrant. His nihil est mobilius, incertius, inaequalius. Hinc interdum ne institui quidem Rem pub. videmus, ut durabilis esse queat aut aequabilis. quod de Rom. reip. mixtura post eiectos Reges verissimum est. Ne enim fieret, quod factum est, hoc est, ut modo Tribuni, modo Consules praevalerent, certe ab initio provisum oportuit. Atque hicinterdum fieri videmus, ut ipsa affectatione et proposito accuratissimae constitutionis fragilitati via et causa struatur. Exemplo valetudinis humanae, et iudicio Taciti 4. A. 33. 1. Succedit legum et civilis aequabilitatis neglectio. Nam legibus et civili aequabilitate constat et durat Res pub. hic spiritus et anima est, 1. exintentione Dei, harmonice Res pub. ordinantis. 2. Ex naturae socialis appetitu ad conformandam cinitatem divinae legi voluntatique. 3. Ex fine societatis omnis civilis. Hinc quantum disceditur, tantum a duratione et stabilitate Rei pub. disceditur.

Adversus hoc fulcrum Rerum pub. varios arietes admolitur humana improbitas. Ambitionis praesertim magna vis est et perptua. Haec est adversaria omnis harmoniae quatenus aequalitate constat. Hinc privatim ambitiosi ad donservationem intolerabiles, publice ambitiosi ad civilem coniunctionem immodici et graves. Periculum huius vitii in Repub. diligenter describit Sallustius; Tu hic causam interiorem observa: ceteris vitiis facilius leges medicinam faciunt; hoc sola coercet pietas et

virtus civilis animi singulari Dei munere concessa et a Deo erudita; est enim altissime humanis mentibus insitum et insatiabile. Ambitio pro varietate sui propositi, iperisque varia induit nomina: modo cum altiora cupit, elatio est: modo cum leges et regulas civilis moris gravate fert, incivilitas: modo cum obluctatur legibus, contumacia: modo cum auctoritatem et vires opes que struit, potentiae cupido vocatur, qui affectus praesertim Reip. est fatalis.

Haec cupido potentiae primo modestum sumit habitum, et auxilio legum meritisque ac civilibus officiis ad maiora gradum struit. Ubi nacta est gradum civili societati adhuc tolerabilem et accom~odatum, supra id, quod civile est, i.e. praesertim supra leges attolii cupit. Leges autem postquam semel impudenter transilierit, nullus modus aut finis superest.

Haec ambitio et cupido potentiae peperit alterum illud malum Rebus pub. mutandis fatale, discordiam ordinum et contentiones de Repub. Solet hoc maxime quidem in mixtis everire Rebus pub. sed in plerisque interim locus est ei malo. In regnis civiliter temperatis perpetua exempla in Romana historia: Livii praesertim Decasprima, abundat assiduis exemplis factionum et factiosorum certaminum (nam haec nomine difcordiae complectimur) inter partes Aristocraticas et Democraticas.

Haec certamina interdum in seditiosos tumultus evaserunt, quod praesertim tempore

Grachorum accidit, id est quod Tacitus intelligit per tentamenta civilium bellorum in Urbe ac foro. Vox tentamenta gradum gliscentis discordiae, et causam ulteriorum certaminum notat; quae bellis civilibus mox secuta sunt. Vell. in descript. Grach. sedit. notanter id observat.

Sepuuntur ipsa bella civilia, per quae Res pub. penitus agitari atque concuti coepit, donec Tyrannides quaedam invaluerunt, Cinnana. Mariana, Sullana. Sic Res pub. conversa est, et amissa liberata a sub statu deturbata: Sed non statim in novo confirmata et ordinata. Continuatio bellorum civilium diu impedivit nonae formae constitutionem.

Neque omittenda est inter canssas, quibus Res pub. mutatur, ipsius mutationis exemplum. Ferme enim hic fit, ut una mutatio sic causa alterius, sicut Romae Tyrannis causa fuit Oligarchiae, haec novae Tyrannidis etc.

Causas istas occasione locorum Taciti posuimus: quibus adde bellum externum, quo saepe victa Res pub. commutatur, convertitur, ac plane evertitur; luxuriam et alia vitia morum. non potest enim status Rei pub. fundari, nisi cum publice disciplina civitatis, et privatim morum probitas obtinet, qua dere eximie disscerit Cato apud Sallust. Cat. 52.

Ipsum senium et spontaneusinteritus Rerum public. aut mutatio nulla notabili causa exsistens, an recte a quibusdam statuatur, quaesitum obiter, et (accurate loquendo) negatum.

5. Occasiones mutationum Rei pub. cohaerent causis. e. g. Tacitus nominat 1. ipsam potentiae fortunaeque magnitudinem. Unde alibi explicatum para/dozon politicum: Numquam maiori in periculo esse Rem. quam cum ad summum est evecta; Difficilius enim retinetur quam comparatur potentia et felicitas ex natura ingenii humani. 2. Otium et securitatem ab omni periculo. confer Vell. princip. lib. 2 et Florum locis alibi productis. Liu. 30. 34. Tac. 15. A. 1, 3. et per hoc vitiorum, quibus evertuntur et concutiuntur Res pub. plura instrumenta et incitamenta, ambitionis praesertim, et certaminum de potentia, et luxuriae ignazuiaeque.

6. Iudicium de mutationibus eiuscemodi

Triplex est: 1. antequam fiunt. 2. dum fiunt. 3. postquam factae sunt.

Antquam fiunt, divinatio illa Politica locum habet, quam in Cicerone laudat Cornelius Nepos Attic. 16. et de qua in Charact. Vell. cap. 2. aliquid diximus. Opus hic multâ Reip. peritiâ, sollertiâ, gravitate, diligentiâ, ne in alerutrmam partem aberretur; dum ex prava et periculosa Reip. dispositione iudici um de futuor colligitur.

Alii prodigiis signisque hic acttendunt. quae nec omnia spernenda, nec curiose observanda.

Dum fiunt, ipsa rerum confusio, et perturbatio, iudicium affectibus variis, et

multitudine casuum distrahit, redditque hanc rem, quod ad specialia attinet, satix difficilem.

Post eventum, momenta rei in eo vertuntur 1. ne pro confecto habeatur negotium, quod nondum confectum est; sive ne absoluta credatur mutatio, cuius cardo adhuc vertitur. 2. ne quis decipiatur vocabulis et figuris politicis, quibus prioris status imago, novae formae imponitur. Sicut Augustus, nomine Principis sub imperium plenissime monarchicum accepit remp. Sunt et aliae artes, quibus novi status species varie figuratur

7. Officium boni civis circa mutationes eiuscemodi.

1. Prima hic regula est, mutationibus et conversionibus causam non praebere.

2. Dum accidunt, qualicet, dehortari, et quatenus sine vi et turbis fieri potest, obsistere.

3 Si nulla obsistendi spes aut facultas, dare operam, ut quam minimo sonitu orbis ille in Rep. convertatur, ut loquitur Cicero ad Attic. 2. ep. 9.

4. Si iam facta est mutatio, quiescere et meminisse temporum, quibus natus sis. Stare enim omnes debemus, tamquam in orbe aliquo Reip. qui cum versatur, eam deligere partem, ad quam nos illius utilit as, salusque converterit. inquit rursus Cicero orat. pro Planc. 38.

5. Malis artibus, quas portendunt mutationes, gaudere, etiam bono fine, iis misceri,

aut in occasionem privatam uti, ab officio civis longe alienum est. Nam vi quidem regere patriam, aut parentes, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen importunum est. Sallust. Iugurth. 3.

6. Constantia bonae mentis, modestia, pietate hic opus, ut Dei in talibus operibus tum institiam revereamur, tum correctionem patiamur, tum clementiam, praesertim cum in novum statum iam conversa Resp. et ex interitu servata est, adoremus.

7. Illud enim inci vilis et turbulentae fuerit contumaciae, semper obtrectare praesentem statum, et vincula eius, iam publica et civili religione astrita, assiduis molitionibus tentare. quae saepe novis et maioribus malis causam praebent. Sed de hac re alibi actum est.

8. Singulariter commendabilis est occupatio eorum, qui historiis et exemplis mutationum apud plerasque in terris gentes et aetates ob oculos positis, velut in theatro Providentiae divinae, contemplationibus in admirationem DEI cultumque, et profutura civili vitae consilia, rapientibus indulgent. Dixeris hanc speculationem vere practicam, et scholam minime otiosam.

De naturalibus conversionibus per consensum ultro factis, et a)lloiw/s1es1i Rerump. videndi supra laudati auctores et Bodin. de Rep. IV, 1.

DISSERTATIO XX. De Historia Politica Rerump. et Regnorum. Ad loc. Tac. 2. A. 60.

UBi Germanicus in peregrinatione Aegyptiaca, Thebarum Aegyptiarum notitiam ex antiquis monumentis repetit.

I. In quibus consistat Historia Politica Rerump. et Regnorum.

Historiam Politicam Regnorum et Rerump. vocamus, accuratam (in quantum haberi potest) descriptionem uniuscuiusque Reip. cuius altera pars est materialis, ut sic dicam; altera formalis: illa opes publicas et breviarium; haec iura imperii et gubernationis formam statumque; et quasi quandam Politicam particularem, huic aut illi Reip. propriam, complectitur.

Exemplum sit nobis Resp. Romana. haec qualis fuerit tempore Augusti et Tiberii, partim breviaria declarant (argumentum eorum et specimen habes 1. A. 11.) partim descriptio Politica Taciti, qui in Principatu Tiberiano hanc particularum politicam se in animo habuisse, profitetur 4. A. 33, 3.

Exemplum praescriptum instar Breviarii est: quo opes Thebanae continentur. Do

statu ipso regiminis, praeter alias causas, et monumentorum defectum, vel propterea hic non requirendum erat, quia Regnorum veterum Regumque gubernatio satis nota.

II. Quo loco et usu in Politico studio sit haec cognitio.

Hoc proprium prudentiae in gerenda Rep. occupatae i. e negotiosae, non otiosae, instrumentum est. Hanc notitiam Cicero in artibus Senatoriis, ad Remp. gerendam sc. spectantibus ponit. hanc prudentissimus quisque Politicorum, ut singularem et propriam scholam Principum commendant. De hac Poloni intellexerunt, cum Henricum III. 3 Gallia accitum, libere, sed vere monerent, modum rationemque gubernandi non discursibus e Gallia allatis, sed ingenio et morbus Polonrum, metiendum esse.

III. Unde et quomodo comparanda sit haec cognitio.

1. Prima Experientiae via et virtus est. Qua ii praesertim sunt compotes, qui in unaquaque Rep. sunt versati diligenter, et ad interioroa admissi, ingenium studiumque attulerunt, quale hic requiritur. Et hi sunt suae Rei pub. periti. ab his disce, qui voles; aut corum exemplo, in tua Rep. si ad eam gerendam vocaris, magistro utere.

2. Experientiae pars est Peregrinatio, si instituatur eo more, qui in Germanico

commendatur loco praescripto. Hic olim finis peregrinatium. Egregia haecratio, si ingenium cordatum adsit peregrinanti. nam de cetero, nihi,lo meliores, nihilo prudentiores factos, maximos etiam peregrinatores, historia testatur. considera exemplum Ponceti apud Thuan. 57. Melior Langueti experientia.

3. Monumenta publica. Antiquissima, columnae erant, de quibus h. l. Tacitus. Iis res, opesque suas describebant antiquissimi mortalium. Apud Ioseph. antiq. Iud. I, 3. columnae Sethi memorantur. Lactatius l. 1. de Falsa relig. c. 11. ex Euhemero, columnam auream fuisse refert in templo Iovis Triphylii, in qua Iuprter gesta sua perscripserat, ut monumenta essent posteris rerum suarum. etc.

Successerunt commentarii publici cuiusque Reip. quorum cura certis hominibus permissa: haec scilicet rudimenta et specimina Archivi, cuius usus in Rebusp. antiquissimus. Ex his hausta maximam et pragmaticam habent auctoritatem.

Cum civilis sapientia litteris coli coepit, peritissimus quisque philosophorum, historias de Repusp. conscripsit. Aristotelis, Theophra asti, Xenophontis, Heraclidis Pontici, Nicolai Damasceni, aliorumque curas in describendis politiis, passim laudari videas. Adeundus est etiam Diogenes Laertius et Photius, ut exhbenat titulos eiusmodi operum.

Ex iunioruibus etiam huicinstituto bonam contulerunt operam Iohannes Boterus in Politica Imperiorum, Regnorum, Rerump. Philippus

Honorius in Thesauro, Gaspar Ens in relationibus et quos ingularum Rerump. Scirptores, edidere Elzevirii.

4. Acta publica et controversiae ad statum pertinentes; quales in comitiis, aut dissensionne ordinum agitantur, plurimum hanc notitiam instruunt. Itemque Legum et consuetudinum historia.

5. Geographi. qui leges gentium et mores praesertim annotant. Unde Aristoreles 1. Rhetor. lectionem Geographorum ad th\n nomoqetikh\n, ad legum ferendarum peritiam, valde conducere affirmat. E veteribus valde diligens in hoc genere Strabo, cuius editione, post Casauboni curas, a Luca Holstenio nunc exspectamus. Eius ut in aliis, ita hic secutus est diligentiam Merula.

IV. Quomodo illustrianda et alenda haec cognitio.

Nulla re magis illustratur hoc studium, quam comparatione eorum, quae in Rebusp. vel summatim vel sigillatim sunt similia aut dissimilia, sicut h. l. Tacitus Theb. Aegypt. vires opesque cum Parthis et Romanis confert. Sicut enim in singulis hominibus, comparatio vitarum per est utilis, quod Plutarchus satis et iudicavit et demonstravit: ita Resp. non melius quam ex comparatione intelliguntur.

Illa comparatio hoc simul praestabit, ut ex plurium Rerump. institutis e. g. in uno

argumento, de comitiis, de magistrabibus, de aerario etc. perfecta demum cognitio acquiratur, quid in philosophiam politicam huius loci cadat aut competat.

Huc pertinet etiam Examen Politicum. E. g. cum sciveris historiam Reip. eius statum, leges, vires, mores; iudicio practio opus est, ut ad rationes politicas omnia exigantur. In paucis enim descriptionibus, quae exstant, reperitur illa pars prudentiae.

V. Difficultas huius rei.

Reddunt hunc laborem, arduum et difficilem 1. Diversa Scriptorum Iudicia. non enim de eadem Rep. eius que statu eadem omnes iudicant: vel ingorantia Politicae interioris, vel negligentia investigationis, vel credulitate eorum, quae audiverunt, aut quocumque modo aliunde acceperunt. 2. Occvult atio plurimarum rerum, ad statum opesque Reip. pertinentium: ubique ferme, ob varias rationes, recepta. Quo praesertim fit, ut illi qui veram et accuratam suae Reip. notitiam habent, descriptonibus eiuscem odi abstinenat; ne faciant, quod publicae ingratum possit esse. 3. Mutatio perpetua variarum rerum. In imperiis semper aliquid immutatur, quae ratio magnos viros movet, ut saepe parum credant consultum esse, publicari descriptiones Rerump. ne homines, tali bus rerum vicibus et formis iudicandis impares, dum ad unum omnia tempus exigunt, erroribus implicentur, nec sibi

nec Reip. profuturis. Illi certe vehementer errant, qui descriptiones statuum et imperiorum, ex descripta semel formula, et libris, quales qupra nominavimus, semper repeti debere statuunt.

VI. Institutum nostrum.

Regna et Resp. antiquas a primordio rerum, non quidem historia Politicâ explicabimus, sed designatione et repetitione tamen historica non inutili sub conspectu ponemus: indicatis praesertim praecipuis auctoribus scriptoribusque.

Ex illis autem Regnis et Rebusp. quae hodieque obitnent, nonulla diligentius, et politice considerabimus.

De Regnis, Assyrio, Medico, Perico. Ad loc. Tac. 5. H. 8, 3. Regnum Assyrium.

Ante diluiium fuisse dynastias quasdam et dominationes, coniectura non absurdâ aliqui collegerunt, sed Historia nihil habet, quod ante Regnum Assyriorum ponat. nam quod in Chronico Eusebii ex Africano et Manethone Arabum et Aegyptiorum regna collocantur, fabulosae vetustati tribuendum est.

Initium Imperii Assyriorum in annum a Diluvio praeterpropter 153. conicit Petavius, quem vide in Doctrina temporum lib. IX. cap. 13. et 14. Durationem tribuit cum Iustino (cuius

calculum verissimum esse etiam Cl. Salmasius pronuntiaverat) annorum 1300. Reges 37.

Reges plerique ita numerantur

1. Belus, qui in Sacris Nembroth (Iosepho Nabrodes) nepos Chami, Babylonis conditor Gen. 10, 10.

2. Ninus, Ninives conditor, qui in Sacris Assur Gen. 10, 11. huius gesta Diodorus lib. 2. scribit, ut et insequentium.

3. Semiramis mulier

4. Ninyas

5. Arius

6. Aralius

7. Xerxes

8. Armamithres

9. Belochus

10. Balaeus

11. Sethos

12. Mamythus

13. Ascharius

14. Sphaerus

15. Amenophis

16. Sparthaeus

17. Ascatades

18. Amyntes

19. Belochus

20. Balatores

21. Lamprides

22. Sosares

23. Lampares

24. Panyas

25. Sosarmus

26. Mithraeus

27. Teutamus

28. Teutaeus

29. Thinaeus

30. Dercylas

31. Eupales

32. Laosthenes

33. Prrithiades

34. Ophracteus

35. Ephacheres

36. Acracames

37. Thonos Connoleros, qui et Sardanapalus.

Ex Eusebio ita Petavius. Aliter, et quidem numero 35. ponit Reineccius in Syntagmate de familius Monarcharum Chaldaeorum et Assyriorum; historiam que ipsorum repetit.

Assyriorum hoc regnum continuatum existimat Reineccius a Phulbelocho, quem Arbacis adiutorum et postea ipsius beneficio Asyyriae regem facit Reineccius. Sed Petaius Doctrina Temp. IX, 35. satis ostendit, hanc coniecturam temporibus non congrevere, et Ohulbelochum longe iuniorum esse; existimatque: Assyriorum imperium in Sardanapalo plane corruisse, magnoque post intervallo, Medis per ignaviam suae fortunae illudentibus, defercisse Assyrios et Babylonis; atque ita Assyiorum studio excitatum esse vetus imperium, Ninivemque instauratam, quam Arbaces solo aequaverat. Quis primus conditor fuerit, incertum esse; ut et: quinam et quot, ante eos regnaverint, quos S. S.

memorat; ii sunt Phul, 4. Reg. 15, 19. Teglath Phalasar, ibid. v. 29. Salmanasat cap. 17, 3. Sennacherib, eius filius, Tob. 1, 18. 4. Reg. 18, 13. Asarhaddon huius filius cap. 19, 37. Conicit deinde: paulo ante primam Olympiadem illos iniisse imperium, et ad annos LXX. praeterpropter tenuisse, nimirum usque ad Ezechiam, et ultra 15. eius annum: hinc a Medis superatos videri.

Idem statuit postea factum circa regnum Babylonicum: nimirum paulo post Babylonios, qui hactenus vel Medis vel Assyriis pariussent, Nabonassaro duce, libertatem et regnum peperisse, quorum obscura initia, denum sub Nabopolassaro et Nabuchodonosore in immensum provecta sunt. Ponit ibi Canonem mathematicum Babyloniorum Regum, et fuse disputat hac de re Doctr. Temp. IX. cap. 52. usque ad 62.

Aliter statuunt Reineccius primae monarchiae et alii. Series vulgata haec est:

1. Merodachus Baladan.

2. Benmerodachus

3. Nabuchodonosor primus

4. Nabuchodonosor II, sive Magnus

5. Euilmerodachus

6. Regassor

7. Labassardachus

8. Baltassar

De quibus in Sacris.

Sunt autem res Imperii Assyrii, Chaldaici et Babylonii, in alta nocte. Scriptura puaca habet: in profanis Diodorus paulo plura explanat, ceteri sparsim et obiter attingunt.

Regni formam obtinuisse, et quidem cum plenissima potestate imperasse Reges, nemo dubitare potest, qui, quantum historiae superest, considerat. et quia ab initio Nimrodus, postea ceteri quoque armis belloque regimen quaesiverunt auxeruntque, hic quoque liberior potestas regum, quos gladius fecerat Dominos, intelligitur. Colligas etiam aliquid ex ingentibus titulis et nominibus dominantibus, Regum.

Dispositio qualis in administrando regno fuerit, e Persico regno deinceps collegeris. nam ex Assyriis, Chaldaicios, Babyloniisque moribus pleraque repetita, et agendo ornandoque imperio adhibita, nullo modo dubitandum est.

Praestantia et clebritas Assyrii regni per notas quasdam designari potest. 1. Hominum rober vigorque ab initio Gigantibus comparatur: unde vel Nimrodum ipsum fuisse Gigantem, vel Gigantes hbuisse coeptorum socios, occasinoe sacri textus, consensu creditur. 2. Dan. 2. et 7. capp. comparatur hoc imperium auro, tem que Leoni alis aquilaepraedito. quae manifestam habent significationem opum viriumque, et successus efficaciqeque. 3. Opulentia ex admirandis structuris aedificiisque, quibus nihil simile posteriora moliri saecula potuerunt: tum ex apparatuum magnificentia, satis intelligitur. 4. Vires et multitudo hominum incredibilis, Memaorat enim Diodorux ex Ctesia lib. 2. Ninum una expeditione in Bactranos eduxissedecies septies centena peditum, et ducenta ac decem

equitum, decemque currum falcatorum milia, cum paulo minus sexcentis, 5. Rerum gestarum amplitudo eo usque excessit, ut e Summis Imperiis, quae vulgo numerantur, hoc primum ponatur. 6. Studiorum quoque et doctrinatur profectu effloruit. Mathematicae praesertim scientiae cultae sunt: Sicut testantur, quae Diodorus de Chaldaeis (professionis id nomen itelligit) tum de accuratissimis aedificiis annotat. Igitur ego quidem firmiter persuasus sum, mathemata ad maius fastigium, usque in hunc diem non esse perdusta, si summatim loquendum sit, sed hanc propriam illius aevi gloriam fuisse. Praectica, quae vocant, studia, quin tum excelluerint etiam, soli dubitare possunt, qui res Assyriroum non introspiciunt. Sed, quia professionis litterariae, neque tum neque alia apud alios, id nomen fuit; operibus, non vocabulis, aestimandam eam laudem meminerimus. 7. Periit hoc regnum, dum amisit quae Deus eximia dederat. i. e. Luxu (dum prodegit arum in superbiam et voluptates) et Ignavia: dum Leonis generosa magnanimitas, et alarum a quilae velocitas vigorque, adeoque praecipua tum auctoritatis, tum firmitatis praesidia exstincta sunt. 8. Patrem interritus existimo, abolitionem memoriae in plerisque rebus huius imperii.

(Dictum hac occasione de fata li rerum humanarum fragilitate, ex destinatione Dei.)

Medorum Regnum.

De Medorum origine (quae ad Maedai filium Iaphet a plerisque refertur) et nationibus Medicis, satis diligenter et copiose disputat Reineccius in secunda Monarchia: seriemque regum, et cetera adductis undecumque auctorum locis pertractat. Herordotus (lib. 1.) quatuor regibus annos 150. tribuit: Deioci 53. Phraorti 22, Cyaxari 40, Astyagi 35. Iustinus lib. 1. cap. 6. 350. annos Medis assignat: Eusebius 259, et Reges octo. Petavius Doctrin. Temp. IX, 34. ex Diodoro et Ctesia Medis Reges novem, annos 317. attribuit, hocmodo:

1. Arbaces 28.

2. Mandauces 50.

3. Sosarmus 30.

4. Artycas 50.

5. Arbiane qui et Candiceas 22.

6. Arsaees qui et Deioces 40.

7. Artynes, qui et Phraortes 22.

8. Astibaras, qui et Cyaxares 40.

9. Apandas, qui et Astyages.

Ex Epocha igitur Cyri colligit, Arbacem medorum regni primordia iecisse centum annis ante primam Olympiadem, post diluvium annis 1452.

A Nino subiugati olim Medi, Assyriis sine ulla rebellione seruivere usque ad Sardanapalum. An autem Arbace duce liberati, deinceps sub libera forma vixerint, quod Herodotus lib. 1. refert; an sub Regibus, quod ceteri volunt, ambigitur. Reineccius ita

conciliat, ut putet reges ante Deiocem (qui et Arsaces) astrictiori formula imperandi usos, plenum ius regium non habuisse; quod Deioces demum invexerit stabiliveritque. Sed Herodoti narratio (lib. 1.) valde est explanate et per circumstantias, quas vocant, tradita: ut [Note: Facit huc, quod Strabo ait XI. Geogr. Medis montanis in usu fuisse, regnum fortissimo deferre. Electio sc. regulorum notatur.]quodammodo verisimile sit Praefectos et Satrapas aut regulos ante civitatibus Medicis a)utonomi/a| suâ utentibus praefuisse; donec sub unius potestatem regiam Deioces omnia reduceret. Postea filius eius Phraotes finitimos et ceteram quoque Asiam perdomuit.

Sicut autem Assyriorum regnum vi Leonis coepit, i. e. bello armisque constitutum est: ita Deioces sapientia, astuque et meritis, ut eligeretur et ultro vocaretur ad regale solium, meruit. ferme ad formam Heroici regni, cui talem ortum Aristoteles, Polybius, aliique tribuunt. Sicut item illud Luxus et Ignavia perdidit: ita hoc saevitia et rigor. Quod de Astyage satis ostendere vel Iustinus potest 1, 4, 5. et 6. Populus oneribus et laboribus atterebatur; Rex crudelibus suppliciis in suos grassabatur etc. Amiserant iam ante imperium Scytisque victoribus parebant: sed recuperarunt.

Instituta et consuetudines Regni Medici, quatenus vel ad ius Regium, vel ad mores civiles spectant, Herodotus praesertim exponit.

Deioces enim Rex electus, iubet sibi 1.

domum Regno dignam, oi)ki/a scilicet mega/la te kai\ i)sxura\, aedificia magna et firma, vel ornamentum regni vel arcem exstrui. Simulque urbem adiungi splendore et magnitudine praecipuam, Ecbatana. Vide prolixe descripta illa aedificia ap. Herodotum.

2. Satellites et custodes corporis, quos vellet, Medis approbantibus, delegit.

3. Maiestatem Regiam auxit, vetitis ingredi ad regem, qui aliquid negotii volebant perferre. per internuntios omnia agebantur, occultata Regis persona Sed nec ridere aut expuere cuiquam coram Rege licebat.

4. Iustitiam severe administravit, missasque ad se internuntiorum opera lites scriptas, decisas remisit.

5. Exploratores etiam katas1ko/pous2 kai\ kathko/ous2 per universum imperium disposuit: a quibus edoctus de iniustis actionibus hominum, sontes accitos, pro modo delicti, punivit.

6. Militaris rei, praesertim in Tacticis et et armatura, conditor praecipuus Cyaxares, Deiocis nepos Herodoto memoratur.

7. Mores ceteri, ex Persarum institutis intelliguntur. Pertinert huc illud Strabonis XI. gewgr. Persica stola, et sagittandi rei que equestris studium, Regumque cultus, ornatus, etdivini honores regibus haberi solitim, a Medis ad Persas traducta sunt.

Regnum Persarum.

De Persiae Chorographia, populis, provinciis, earumque origine etc. fuse egit Reineccius Synt.

De Chronologia disputant eruditi, praesertim adversus Scaligerum Petavius Doctr. Temp. X, 12. et seqq. Petavius initium Cyri (hic enim exstincto Medorum im perio, ad Persas rerum summam detulit) ponit A. M. 3425. post diluvium 1769: ab Assyriorum et Beli primordiis 1617. a Medorum initio 318. Olympiadis 55. ann. prim. ab V. C. 195. regnante Romae Seruio Tullio, anno eius circiter 20. ante N. C. 559.

Alterum initium Cyri, sive regni Babylonici facit annum regni 21. absolutum, et 22. inchoatum: Mundi 3446: V. C. 216: Olymp. 60. ann. Tert.

Cap. 29. huius libri laterculum Regum Persicorum ita ponit

1. Cyrus 30. ann.

2. Cambyses 7. m. 5.

3. Smerdis Magus m. 7.

4. Darius Hystaspis filius 36.

5, Xerxes 20.

6. Artaxerxes Longimanus 40.

7. Xerxes II, m. 2

8. Sogdianus m. 7. d. 15.

9. Darius Nothus 19.

10. Artaxerxes Mnemon 40.

11. Artax. Ochus 26.

12. Arses 4.

13. Darius Arsami filius 6.

Colliguntur anni 229. m. 9.

Auctores praecipui rerum Cyri, unde pendent ceterae, sunt Herodotus, Ctesias, Berosus. ex his alii sum serunt.

Quod ad leges et instituta attinet, Xenophon e Graecis; e Latinis Curtius praesertim posteritati consuluerunt. Adde libellum de Institutis Persicis, quem ex variis collectum Scriptoribus, H. Stephanus subiunxit Herodoto suo.

Neque opus est a nobis multa colligi: cum id abunde praestiterit Barnabas Brissonius in erudito tractatu de Regio Persarum Principatu.

Ubi, inter alia, etiam demonstratur, infinitam et liberam fuisse Regum Persicorum potestatem.

Igitur in hoc regno magna pars legum et institutorum pertinebat ad amplificandam Maiestatem regiam: ad splendorem et pompam palatii: ad apparatum et instrumentum aulae: ad artificia et inventa obsequii.

Certe in nullo imperio Regnoque, Potestatis Regiae Maiestas sollennius instructius que vel ante vel post culta est. Quamquam enim occulta hinc mutuarentur multi, Splendor tamen et Veneratio Regii nominis proprie penes Persas fuit.

In virtutibus Persarum ad Remp. spectantibus elucent: Educatio liberorum et disciplina accuratissima: Studium rei militaris: candoris et veritatis cura; adeo que fides.

Vitia: Arrogantia et elatio, nimiaque virium confidentia; Crudelitas, ob quam Urso

putatur comparari Regnum Pers. Dan. 7, 50. Luxutia et mollities, quae praesertim ad extremum virtutem militarem extinxit; Consilii veri inopia, omnibus ad adulationem conconversis. Sed de his alii abunde.

Regnum Aegyptium.

In Scripturis Terra Mitsraim, vocatur Aegyptus. unde origo eius ad Mitzraim filium Cham refertur: cum praesertim etiam Ps. 105. terra Cham dicatur Aegyptus. Putatur autem Osiris antiquissimus gentilium intelligi Mitsraim. Ante eum ap. Diodorum collocatur Saturnus, et Iuppiter Ammon, i. e. ut nonnulli interpretantur, Noe, universi adeoque etiam Aegypti Rex; et Cham sive Ham. vide G. I. Voss. Theol. gentil. 1, 27.

Epocha huius regni fabulose non ante diluvium modo, sed si Diodori, Africani, et aliorum sequendus calculus esset, ante principium mundi conditi collocatur. Quam rem pro fabulis plerique spernunt. Vide Reinec. in Regn. Aegypt. et Pet au. Doctr. Temp. IX, 15 Sed Vossius de Lunaribus annis accipit, et conciliationem tentat. Theol. Gent. 1, 28. Petavius loco dicto et in Chronologia idem initium Regni Assyrii (de quo supra) et Aegyptii ponit. Anni durationis varie traduntur ab Osiride ad Phammetichen Regem. proposuit schemata quaedam eius successivonis Petavius D. T. X, 17. Historiae et regni seriem vide ap. Reineccium.

E Veteribus Diodorus lib. I. et Herodotus in Euterpe, praecipui sunt.

Regio imperio gubernata est Aegyptus inter anti quissima et pulcherrima mundi regna.

Persarum dominatus eam comprchendit, anno Cambysis 5. Hinc, licet rebellassent, reciderunt sub Persarum imperium: donec Alexander, Persicae potentiae victor destructorque, Aegyptum quoque cepit ordinavitque ex usu suo. Post obitum Alexandri, a Ptolomaeo, qui se regem Aegypti appellavit, in sequentes inde Reges Ptolomaei (ita n. vocabantur, ut olim Pharaones) ad Romana tempora imperarunt. victa a Caesare, et ab Augusto in provinciae formam redacta, sub Caesarum deinceps imperio fuit usque ad Mahometica tempora.

Situ opoortuna, et fecunda, multisque rebus raris nobilis regio, de qua re Geographi veteres et recentes.

Legibus et instituis publicis valde clelbratur. Legibus certe suis diuturnitatem sui status solebant attribuere. Leges autem erant, quibus etiam Reges oboediebant. Fuitque falubriter temperata Regum disciplina, quam vide apud Diodorum. Videtur tamen, ut in Monarchiis solet, subinde auctior potestas Regum facta. Aegyptus divisa erat in tres parts: quarum una Sacerdotibus, altera Regi, tertia militibus tributa. Agricol arum, Pastorum, Artiscium divisa munia, et hinc veluti ex hereditario studio magna peritia, et nova semper inventa. Iudicia severe et prudenter ordinata. Leges praeclarae: quarum specimina Diodorus ponit valde luculenta.

Studia et artes, praesertim Mathematicae, Arithm. Geom. Astrologiae, Archi-tecturae (hinc illae Pyramides et cetera) Historiarum cognitio, quae praesertim Regibus commenbabatur. His omnibus Sacerdotes praeerant.

Iidem Religionis studium, multa superstitione et ineptis inventis, specie religionis multiplicatis, curabant. Hinc animalium cultus.

Medicina quoque percelebris fuit.

Igitur studiorum et artium causa eo peregrinationes susceperunt Graeci. Certe, quidquid fere est artium, ab Aegyptiis ad Graecos pervenisle, passim ostendunt eruditi.

Opes vel ex loco Taciti 2. A. 60. colligas. adde praesertim Diodorum.

Genti, quaedam ingenii mobilitas et levitas tribuitur. Atque hinc tot institutis inventisque Regum et LLlatorum opus fuisse autumant, ut in officio contineretur.

Regnum Argivorum.

Quod merito sequitur. Sunt enim Argivi, Aegyptii, sed Graecis permixti.

Initium huius regni ab Inachi imperio Petavius ponit (lib. IX. Doctr. Temp. 18.) in annum mundi 2126. post Diluvium 471: Durationem, ann. 675. Schematismum regum talem habet:

1. Inachus 50.

2. Phoroneus 60.

3. Apis 35.

4. Argus 70.

5. Criasus 54.

6. Phorbas 35.

7. Triopas 46.

8. Crotopus 21.

9. Sthenelus 11.

Gelanor successit; quo pulso deinceps Inachidis Danaidae successerunt:

10. Danaus 50.

11. Lynceus 41.

12. Abas 23.

13. Praetus 17.

14. Acrisius 31.

Hinc regnum a Perseo Mycenas translatum, cum Argis regnatum esset sicut praecessit:

Mycenaeorum regnum tenuit annos 210. Ab Inacho ad illius finem ponit Petavius 756. annos: Reges ita ordinat:

1. Perseus 57.

2. Sthenelus 8.

3. Euristheus 43.

4. Atreus, et Thyestes 5.

5. Agamemon 17.

6. Aegisthus 7.

7. Orestes 70.

8. Tisamenus et Penthilus 3.

Adde Reineccium in regno Argivorum et Mycenaeo: qui et familias eorum qui regnarunt, digerit. Mycenaeorum regum ingentia fuerunt in utramque partem facinora, quae paene omnes Graecorum scenas repleverunt: sicut Tragici Graeci, et Latini sub nomine

Senecae amplius explanant. Adde etiam quae dehis habet Vossius in Theol. Gentil.

Lydorum Regnum.

Hoc quoque inter vetustissima est; unde primuim eius Regem Masne, Halicarnasseus Iovis et Terrae filium facit. Iosephus Lydos a Lud filio Sem conditos refert. Herodotus a Lydo Atyis filio nomen deducit. Qui ante Heraclidas im perarint Lydis, incertum est. heraclidarum primus Argon ab Herodoto refertur. e quo hunc schematismum proponit Petavius de Doctr. Temp. X, 5.

Heraclidae Annis 505, ab Argone ad Candaulem. Mermnadae

Gyges 38.

Ardys 49.

Sadyattes 12.

Alyattes 57.

Croesus 14.

Coliguntur anni a Gyge 170. ab Argone 675.

Plura vide apud Reineccium de Regno Lydorum.

Mores et instituta gentis non adeo explanate traduntur. Herodotus tamen lib. 1. ait, eos usos legibus, Graecorum fere similibus. Idem Inventores nummi aurei et argentei praedicat: itemque cauponarum et rei institoriae. Illud turpe, quod omnes Lydorum filiae corpore quaestum faciebant ad dotem colligendam.

Prima mutatio acciditstultitia Candaulis, qua factum est, ut ab Heraclidis ad aliam familiam transferretur. Auctor eius tyrannidis Gyges, cui Plato, et Cicero aliique mirabilem annulum tribuunt, quo usus fuerit in stupranda regia et tollendo rege. per quem annulum alii alia intelligunt, et symbolice potius, quam historice interpretantur. Aliter rem narrat Herodotus.

Eversum est Regnum in Croeso. Inter causas eversionis Herodot. (lib. 1.) scelus Gygis ponit aitque Croesum huius, tritavi sui crimen suisse. Ceterae causae ex Historia colliguntur 1. nimia opum et virium confidentia. (huc pertinet colloquium Solonis cum Croeso de vera beatitudine) 2. Aemulatio fatalis cum Cyro Persici regni conditore. Infausta est aemulatio et a)ntipragi/a omnis, cum quis se illis opponit, quibus fato destinantur magna imperia, sive quos Deus summis imperiis condendis adhibet. 3. Superstitio, de qua multa Herodotus. 4. Belli semel suscepti negligentior administratio. (Fuit alias hic Croesus inter praecipua exempla humanae felicitatis et infelicitatis: pacis quoque artibus, et candore amicitia que insignis: quod apparet partim ex consiliis Cyro victori datis ap. Herodot. partim ex amore Graecorum civitatum de quo Iustinus 1, 7, 10.)

Cum rebellassent, Croesi consilio: Cyrus eos ademptis armis, cauponas et ludicras artes cxercere iussit. Iustin. 1, 7, 12. vide plenius id consilium ap. Herodot. 1, pag. 72.

Resp. Hebraeorum.

Huius quae sunt xronologou/mena, et historica abunde pertractata sunt partim Scripturis S. et earum interpretibus, itemque Iosepho: partim a Reineccio, Saliano in annalib. Ecclesiast. Scaligero de Emendat. Temp. Petavio in Doctr. Temp. libb. IX, X, XI, XII.

Formam aliqui a conditoribus Hebraeis et Abrahamo gentis Principe, paternis imperiis definiunt: inde sub Iudici b9 Aristocratice gubernatam esse: hinc Regibus paruisse, quorum tempora Dynastiae exceperint.

Alii Aristocr atiam et Regnum agnoscunt.

Nonnulli nomen Aristocr atiae facilius tolerant quam veram descriptionem: existimantque, per omne illud tempus, quod Regnum praecessit, Theocraticum regimen fuisse, ita, ut iura maiestatis nemini eslent permissa, sed in solidum reservata Deo, cuius arbitrio dispensarentur, peculiari quodam modo. Quae sententia si recte accipiatur, forte nihil habet incommodi.

Scripsere de hod Argumento, i. e. de Rep. Hebraeorum Carolus Sigonius, Bonaventura Cornelius Bertramus et Petrus Cunaeus. addendum est ius Regium Hebraeorum Schickardi: et Seldeni seripta ad disciplinam et Leges Hebr. facientia. Annotavimus etiam aliqua nuper ad V. Hist. Tac.

De hac Rep. vere licet dicere, quod de Rom. Livius hyperbolice extulit: Non fuit in terris Resp. sanctior et bonis exemplis ditior. Leges

ad Religionem, ad publica instituta, ad privatos mores, ab ipso Deo sanctissime sapientissimeque accommodabantur. De qua re alibi. Exempla utriusque fortunae, et fati per omnem circulum revoluti illustrissima.

Hinc sicut pleraque ad Ethnicos sunt translata, quamvis plerumque infelici aut impia imitatione: ita de Rerump. fatix, non aliunde rectius iudicium et disciplina peti potest.

Hinc omnia imperii et obsequii sive munia sive mysteria repetenda.

Et optabile sane esset, pleniorem aliquam et perfectiorem Politicam ex huius praesertim gentis ac Reip. historia et institutis concinnari. Qui labor nec parui temporis, nec modici laboris, nec ingenii hebetioris fuerit.

Huic operi praescribendum antiquum illud: Exeste profani.

Reperti enim sunt, qui pessime interpretarentur ta\ politika\ Iudaeorum; sicut ex Campanellae operibus, et Machiavello, aliisque licet animadvertere. Quam temerarie nonnulli Ius illud regium Hebraeorum, quod sibi fingunt ex 1. Sam. 8. interpretantur? De quo alibi.

Horribile exemplum eversionis huius Reip. prorsus est singulare; quod hodieque Deus in variis totius orbis locis, ob oculos versari vult omni populo. Illa dispersio enim Iudaeorum miserabilis, quottidiana nobis disciplina esse debet. Aliae gentes resurrexerunt, aut in aliquod corpus civile recollectae sunt; Iudaeorum reliquiae dispersae manent.

Regnum et Res pub. Atheniensium.

Intium huius Regni ponit Petavius A. M. 2426. post Diluvium 770. post ortum Abrahami 478: ante migrationem ex Aegypto annis fere 28. vide Petau. Doctr. Temp. IX, 21. Reges et Praetores ita ordinat:

1. Cercrops 50.

2. Cranaus 9.

3. Amphictyon 10.

4. Erichthonius 50.

5. Pandion 40.

6. Erechteus 50.

7. Cercrops 40.

8. Pandion 25.

9. Aegeus 54.

10. Theseus 30.

11. Menestheus 17.

12. Demophoon 33.

13. Oxynthes 12.

14. Aphidas 1.

15. Thymoetes 36.

16. Melanthus 10.

17. Codrus 21.

Hactenus Reges. sequuntur Archontes perpetui.

1. Medon 20.

2. Acastus 36.

3. Archippus 19.

4. Thersippus 41.

5. Phorbas 31.

6. Megacles 30.

7. Diognetus 28.

8. Phereclus 19.

9. Ariphron 20.

10. Thespieus 27.

11. Agamestor 20.

12. Aeschylus 23.

13. Alcmaeon 2.

Hactenus Archontes perpetui. seq. Archontes decennales

1. Carops 10.

2. Aesimedes 10.

3. Clidicus 10.

4. Hippomenes 10.

5. Leocrates 10.

6. Apsandrus 10.

7. Eryxias 10.

Collig. anni regum a Cecrope ad Codrum 488. A Cecrope ad Eryxiae finem 874. Hinc annui Archontes facti. Vellei. 1, 8.

Pisistrati tyrannidem Petavius ponit in Olymp. LV. ann. primum, V. C. 194. Mundi 3424. finem Pisistratidarum in an. M. 3474. Olymp. 67, 3. V. C. 244. vide Chronolog. eius.

Seriem Regiarum familiarum copiosissime exsequitur Reineccius. Ceterum Athenienses Aegyptia proles sunt.

Politiam e veteribus breviter et accurate est complexus Strabo IX. pag. 397. et 398. Reges ibi praefuisse: hinc popularem statum (sub Archontibus sc.) institutum: Intervenisse tyrannidem Pisistratidarum, et Oligarchias CCCC, et alteram XXX virorum: inde

restitutam Democratiam; et, licet Macedonibus aliquandiu parerent, conservatam: etiam Romanos a)utonomi/an illis indulsisse: a Mithridate tyrannos impositor, a Romanis deiectos esse, atque sic denuo ad libertatem reditum. Haec Strabo usque ad sua tempora. In maiorem redacta deinde seruitu tem sub insequentibus Imperatoribus, praesertim Orientalibus, multisque casibus defuncta, Mahometici iugi calamitate tandem obruta est.

De Rep. Atheniensium egregia exstat dissertatio Xenophontis; adde Keckermanni disput. et praesertim complura Meursii opera, qui sigillatim Res Atheniensium pene omnes illustravit.

Inventa, artificia, opificia, disciplinas, studia, res gestas, fusissime memorantur in historiis, adeo ut Sallustius exstimaverit, aliquanto minores esse quam fama feruntur. Catil. 8.

Auctores plerosque notatos vide ad Iustin. 2, 6. et seqq. tum capitibus, tum libris. et adde Oratores ac Panegyristas Graecos, Demosthenem, Isocratem, Lysiam, Aristidem aliosque. Thucydides ex Historicis seorsum commendatus. it. Corn. Nepos.

Regnum et Resupb. Spartanorum.

Initium Petavius ponit in ann. M. 2882. ante primam Olymp. 326. Durationem 883. ad mortem Cleomenis, Lacedaemone ab Antigono Macedoniae Rege occupata. Doctrin. Temp. IX, 31. Idem ex Pausania primam

successionem, sive primam Dynastiam ponit a Lelege ad Tisamenum, sub quo Heraclidae occuparunt Peloponnesum: Deinde sequuntur duae Regum familiae Eurysthenidarum sive Agidarum, ab Eurysthene ad Cleomenem sive Agesipolidem; et Prodlidarum sive Eurypontidarum, a Procle ad Epicilidam. Adde Reineccium.

Antiquissimi Spartae Reges haud dubie maiorem habuerunt potestatem, sed legibus Lycurgi, nomen Regium mansit, potestate sublata, institutoque illo regimine, quod aliqui ex 3. formis mixtum statuunt. vide Grot. Batau. antiq. cap. 5. ubi Remp. Laced. Batavicae, et Reges Comitibus Batavis comparat. Sed accurate loquendo vel prorsus fuit Democratica, ex instituto Lycurgi, vel Aristocratice temperata. huc spectat auctoritas Senatus XXVIII virorum. vid. Iustinus 3, 2. et 3. ubi praecipui auctores notantur. Aristot. 2. Polit. 4. 3. polit. 1. et 10. Xenophontis exstat peculiaris libellus de Rep. Laced. E recentioribus Nicolaus Cragius eruditum edidit opusculum de hac Rep. adde Keckermanni disp. polit. Instituta huius Reip. examinat toto capite lib. 2. polit. Aristoteles. Lex successionis ap. Spart. (de qua etiam Nep. in Ages.) legi Salicae Francorum comparari solet. Studio rerum militarium, et duritia vitae inter Graecos praecellebant.

Regnum Macedonicum.

Huius regni initium auctore Carano

Heraclida Petavius ponit in annum M. 3170. Imperante ap. Isra elitas Ieroboamo: A. C. N. 814. Durationem facit 646. cum Perse victo a Roman. concidit imperium. Doctr. Temp. IX, 36. idem tamen in Catalogo Regum Maced. colligit 737. a Carano ad Persen.

1. Caranus 28.

2. Coenus 28.

3. Thurimas 45.

4. Perdiccas 48.

5. Argaeus 32.

6. Philippus 35.

7. Europus 43.

8. Alcetas 28.

9. Amyntas 49.

10. Alex. 43.

11. Perdiccas 23.

12. Archelaus 14.

13. Orestes 3.

14. Archelaus 4.

15. Amyntas 1.

16. Pausanias 1.

17. Amyntas 5.

18. Argaeus 2. Amyntas iterum 12.

19. Alex. 1.

20. Ptolomaeus 4.

21. Perdiccas 6.

22. Philippus 24.

23. Alexander M. 12.

24. Aridaeus 7.

25. Caslander 19.

26. Philippus Cass. f. 1.

27. Antipater Cass. f. 3. et Cass. f. 3. Alex. Cass. f. 3.

28. Demetrius Poliorcetes 6.

29. Pyrrhus m. 7.

30. Lysimachus 6.

31. Arsinoe Lys. uxor m. 7.

32. Ptolom. Lagif. Ceraunus 2.

33. Meleager m. 2.

34. Antipater d. 45.

35. Sosthenes 2.

36. Antigonus Gonatas 36.

37. Demetrius Antigoni F. 10.

38. Antig. Doson 12.

39. Phil. Demetrii f. 42.

40. Perseus 10.

Regium Macedoniae Imperium, temperatum fuit maiore libertatis umbra, quam apud ceteras gentes, teste Curtio: ex quo etiam pleraque de institutis et politei/a| gentis peti debent. Hinc amor in Reges singularis: et ex eo Lex: ut ii qui regi insidiati essent, cum propinquis omnibus necarentur. quae quin iniusta sit, dubitari nequit. Comparatur cum lege romana de familia servorum necanda, cum illata Domino mors esset. ap. Tac. 14. A.

Aulica instituta multam sapiunt gravitatem, elegantiam, prudentiam, sicut vel ex solo Curtio discas.

Celebritas nominis Macedonici, usque ad summum imperium in alias gentes invaluit: cuius conditor Alexander M.

Dissolutum est Imperium, et Romana

virtute subactum iisdem pene de causis, quibus Persicum concidit. nam cum opibus vitia quoque a Persis ad Maced. translata erant. Ap. Dan. 7, 6. Pardo comparatur, quasi callidissima et rapidissima monarchia; alata etiam, ob eximiam rerum gerendarum velocitatem.

Vide Iustin. 7. et seq. libb. ibique annotatos praecipuos Scriptores. Reineccius coppiosissime egit.

Idem, qui cetera regna ad III. Monarchiam pertinentia, diligenter pertractat:

Regnum Aegyptium Lagidarum seu Ptolomaeorum.

Regnum Cyrenaicum.

Regnum Syriacum Seleucidarum.

Regnum Bithynicum.

Regnum Ponticum.

Regnum Medicum, Atropatenes. (nam sub Macedonibus primum discrimen invectum Mediae maioris et minoris.)

Regnum Pergamense.

Regnum Parthicum Arsacidarum.

Regnum Bactrianum.

Regnum Armeniacum.

Regnum Iudaicum, de quo supra.

Regnum Commagenes.

Regnum Numidicum.

Regnum Mauritanicum.

Idem cetera veteris Graeciae regna, Thebanum, Arcadicum, aliaque pertractat. Nos properamus ad

Latina Regna.

Illa numerantur Laurens, Laviniense, Albanum, Romanum.

Repetitur origo regnorum horum a Troiano, de quo peculiari tractatu Reineccius. Celebritas Troiani regni ex hac ipsa tam pulchra subole: et ex scriptorum facundia, qui bellum et excidium Troianum descripserunt, inter quos praecell. Homerus, Dictys Cretensis, Virgilius. De excidii Epocha fuse disputat Petavius Doctr. Temp. IX, 29. Ponit an. M. 2800. Ante C. N. 1184. quo ipso Anno Aeneas soluit, et proximo anno in Sicilia hiemat, tertio Laurentum appellit, atque Lavinium condit.

Qui ante Aeneam in Italia regnarint, varie traditur, sicut diligenter collegit Reineccius. Pertinet huc liber de origine gentis Romanae, qui Messallae tribuitur. Dionys. Halicarnass. etc. Liu. Ouid. fast. et metamorph. Successionem Regum qui in Latio regnarunt, Petavius, hanc ponit:

1. Picus Saturni f. 37.

2. Faunus 44.

3. Latinus 46.

4. Aenes 4.

5. Ascanius 38.

6. Syluius Postumus 30.

7. Aeneas Syluius 31.

8. Latinus 51.

9. Alba 39.

10. Capetus 26.

11. Capys 28.

12. Capetus 13.

13. Tiberinus 8.

14. Agrippa 41.

15. Alladius 19.

16. Auentinus 37.

17. Procus 23.

18. Amulius 18.

19. Numitor 2.

Huius enim anno saecundo Romulus Urbem condidit.

Reineccius primam familiam ponit Pici, seu Reges Laurentum:

1. Picum Priscum.

2. Faunum

3. Daunum

4. Telepsum Latinum.

Deinde familiam Aeneae, Syluiam, sive Reges Lavinienses et Albanos; eadem serie.

Haec regna obscurata sunt magnitudine Romana, cui celebrandae potius occupata fuit posteritas. Atque ita in ceteris quoque summisimperiis factum videmus. De Romanis autem rebus et imperio gentis incomparabili, deinceps aliquid dicetur.

Regnum et Res pub. Romana.

Rem pub. Rom. ordiri solent ab Urbis conditu, quem alii pnunt in Ann. Mundi 3230. ante Chr. N. 754. Olymp. VI. an. 3: alii in sequentem. vide Petau. Doctr. Temp. IX, 48.

I.

Periodus prima huius Reip. est Regum VII, quorum laterculum per annos 244. digestum vide ap. Petau. Regni forma ab initio liberior, inde per leges Seruii Tullii temperatior fuit, sicut vel ex Tac. 3. A. 26. Qua de re alibi. adde H. Grot. i. B. 1, 3, 20.

II.

Secunda Periodus est Reip. liberae, ex Aristocratia et Democratia mixtae, ita ut modo haec, modo illa pars praevaleret, sicut ad 1. A. Tac. 1. disputavimus. Videtur quidem Grotius I. B. I, 3, 19. mere popularem statum vocare. Sed mox §. insequenti mixturam concedit. A primis consulibus i.e. ab anno M. 3473. A. C. N. 509. Olymp. LXVII, 4. V. C, 245. usque ad annos Iulianos (qui incipiunt ab A. M. 3939. A. C. N. 45. Olymp. CLXXXIII, 4.) V. C. 709. sunt anni 464. Ad Triumuiratum Octavii, Antonii, et Lepidi adice biennium: ad Annos Actiacos, quae nobilissima epocha est, biennio illi adde 13 annos, ita ab V. C. anno 245. i. e. a Rep. libera, usque ad Monarchiam Caesarum, quae post proelium Actiac. inchoatur anno V. C. 724. sunt 479. anni. Haec periodus consulatibus numeratur, quorum Chronologiam (etiam per Caesarum tempora, qua licet) conservant Fasti consulares, et Cassiodorus, in quos noti sunt Caroli Sigonii, Onuphrii, Panuinii, Cuspiniani commentarii. Seriem consulum usque ad Iustiniani Imp. III. Cos. i. e. A. C. 533. suae Chronologiae inseruit Petavius:

omnes consules recenset etiam Chronologia Hieronymi vecchietti.

In hanc Periodum conveniunt assidua factionum certamina, ex quibus tandem tumultus et bella civilia exorta sunt, quae libertatem extinxerunt, sicut alias est prolixe declaratum.

A Iulio et Augusto (nam de accurato initio novi status alibi disputatum est) Monarchia plenissima et absolutissima incipit, ac deinde per Caesarum tempora porrigitur: habens tamen suar rursus intervalla. Primi Caesares (quorum exempla multi deinceps secuti sunt) imposuerunt imperio suo speciem aliquam pristini status, variasque temperamenti formas ostentarunt, per adornata simulacra politica: donec Diocletianus et deinceps alii, depositâ specie Principatus, formam regni exteriorem (nam ipsa iura regia ab initio plenissime habuerant) assumpsere. A Iulio usque ad Constantinum M. gentiles fuere Imp. Hic ad Christianam religionem conversus, multum immutavit faciem Rom. imperii, Constantinopoli praesertim tamquam nova et altera Roma aedificata, sedeque imperii ibi constituta. quae res paulatim imminuit maiestatem Romae veteris, donec intervenientibus Gothicis invasionibus in Augustulo denique Imperium occidentale exstinctum est Anno Chr. 475. Nam deinceps annis paene 300 vacavit Imper. occid. usque ad Caroli M. tempora. Licet enim

aliqui nomen Imper. conarentur recipere, fluxa tamen et improspera conata fuerunt.

In oriente, saeculo VII. nondum adulto, Mahometica secta, Saracenorum humeris provecta, Imperatorum Orientalium vim subinde labefactavit, et denique saeculo XV. medio, imperium Roman. in oriente plane extinxit.

Interim Carolus Magnus in occidente Italia recuperata, Romanorum Imperatorfactus, Imperium ad Germanos transtulit saeculo IX. incipiente. De qua translatione exstant liberi Arnisaei, Flacii, Fr. Iunii, qui adversus Bellarminum de eadem re scribentem commentati sunt. Exstant et aliqua in Politicis Imperialibus Goldasti, et apud Scriptotes Iurispublici.

Et hi quidem Germanici Impp. quin vere fuerint Monarchae, dubium non est. Oppugnari autem monarchica Caesarum potestas, omniaque maiestatis iura coeperunt saeculo XI. partim a Pontifice Romano (auctor litis et tyrannidis affectatae Hildebrandus sine Gregorius VII.) de qua re semper deinde usque in hunc diem disceptatum; scripta huc facientia in magnum opus collegit Goldastus, cui titulum fecit Monarchia Rom. Imperii: partim a Principibus astricta est liberior antea Caesarum potestas. Non errant enim qui putant, Henrici IV. Imp. tempore initium Regiae Legis, sive Caesareae Capitulationis coepisse, qua modus poneretur potestati Caesarum. At sub Carolo IV, tribus fere ab hinc saeculis

potestate Electorum aucta, praescripta est formula Regiminis Germanici, quae nomina quidem illustria summi fastigii, Caesaribus reliquit; de cetero autem iura imperii pleraque cum Ordinibus in solidum communicavit. Ex hac formula deinceps Capitulationes Caesareae, tamquam antity pus ex typo, prodierunt. Illa ergo Aurea Bulla, quin insecutis temporibus fundamentum esse debeat disputationis totius de Imperatorum potestate, dubitari nequit. Est enim Pragmatica sanctio, et Lex totius Imperii, non abinitio tantum communi consensu prolata, sed postea semper pro tali habita usuque confirmata. Accedunt omnes inde Capitulationes Caesareae. Hinc Constitutiones et Recessus Imperii, quatenus in illis aliquid de iure Imperii sancitur, aut Maiestas sub tali formula, qualis A. B. congruit, exercetur.

Coepit autem controversia de potestate Imperatoris gliscere denuo, superiore saeculo, tempore Caroli V, et Reformationis religiosae; et agitatur in hunc diem. Pertinet huc singulari elogio historia Sleidani, et monumenta rerum German. in Freherianis tomis, itemque in Politicis Imperialib. Goldasti part. 12. et 13. addantur Limnaeus, Reinkingius, Lampadius, Carpzovius de L. Regia Germanorum, et alii Scriptores Iuris publici.

Inter quos dissidia nata; quibus dam de vocabulis contendentibus; quibusdam Caesari blandientibus, aut etiam nimis rigide obtrectantibus. (Hortlederi dissertatio de L. Regia.)

Contentiosa disputatio inter IC. Vulteii defensores et Gothofred. Antonium. Reinkingius misere adversus Bodinum disput at lib. I. class. 2. cap. 2. ut et Witzdorffius adversus Limnaeum, qui peculiari tractatu respondit. Communis sententia Reinkingio adversatur. Lampadius moderatissime et eruditissime in hac quaestione versatur. Modus disputandiin hac quaestione; Syllogismi principalis Maior ex Politicis desumenda (quam torquent aliqui et macerant, dum solidam Politices cognitionem non sunt assecuti.) Minor sive assumptio ex Aurea Bulla, Capitulatione Caesarea, ceterisque Imperii constitutionibus et pragmaticis sanctionibus, exercitioque sive praxi iurium maiestatis desumenda est.

Concurrunt in hanc quaestionem, materia de iuribus maiestatis, et simulacris imperii: de iuramentis Regum, de temperatura et mixtura statuum etc.

Sed de his aliisque alibi. Est enim haec ex illis quaestionibus, quae reverentius et prudentius tractantur, ostendendo auctoritates, et rationum fontes; quam interponendo sententiam.

IOH. HENRICI BOECLERI LIBELLUS MEMORIALIS ETHICUS.

Q. F. F. Q. S. LIBELLUS MEMORIALIS ETHICUS.

QUae praemitti solent, peti possunt ex Ger. 10. Voss. libello de Philosophia cap. 18.

Addamus huc pauca. Philosophiam practicam sine Activam, Aristoteles plerumque Politices nomine absoluit; ut Ethica civilis doctrinae pars communior et generalior; Oeconomica et Politica, singulariter sic dicta, speciales partes intelligantur. Idem in omni philosophia practica scopus, felicitas civilis, non alia in Ethicis, alia in Politicis, sed eadem spectatur: quae quid sit, et quomodo ad eam pervenire oporteat, in Ethicis universe exponitur; in Politicis, per singulos civitatis partes, idem ostenditur; ut in Oeconomicis, quantum ad familiam attinet.

Philosophiam moralem, vocant Ethicam: quae etiam, Ars vitae, locus de expetendis et fugiendis, locus de electione et fuga, veteribus dicitur. quam quam hae appellationes non raro totam philosophiam practicam significant. Locus de Officiis, eodem pertinet.

Omnia quae in Ethicis docentur et discuntur, petita sunt, tamquam conclusiones ex principiis, naturâ notis, id est, lege naturae, seu

recta ratione. Quo pertinet quaestio de certitudine huius disciplinae, diligenter tractata Horneio Ethic. lib. 2. cap. 2.

In S. quoque literis; quae ad omnem philosophiam practicam, per modum cohortationis, aut characteris tradi possunt, abunde continentur.

In profanis literis, antiquissima Poetarum sors est. Pythagorae, Socratis, Aristotelis labores in hoc genere.

Stoici volunt in parte paraenetica praecellere. neque denegatur ipsis magnificentia sententiarum, et vis cohortandi. de cetero, peccant cavillatione vocabulorum, arrogantia et affectatione perfectionis maioris, quam materia capit; erroribus quibusdam. Lapsus inter iuniores Lipsius in hoc genere.

Studium Ethicum non absoluitur libellis et praeceptis: sed observatione rerum singularium, in historia praesertim, et fabulis sive dramatibus. Ubi et de illo genere fabularum, quale Argenis Barclaii etc.

Quaestio de idoneo auditore Ethicae, ab Aristotele mota, quo spectet, dictum. Alias enim verissimum illud veterum celeusina: Philosophandum Iuveni et Seni; ne quid sanitatem mentis remoretur: quam praesertim philosophia practica promittit. Cic. Tuscul. quaest. lib. 3. cap. 3. et 4. et 5. Valeat ergo illud Poetae:

[Note: Pers. sat. 4.]—— petite hinc iuvenesque, senesque
Finem animo certum, miserisque viatica canis.

adde Horat. lib. 1 cp. 1. et 2.

PARS PRIMA De Felicitate.

Summa autem huius studii philosophandi in eo est, ut felicitatem meditemur. Regula veteris philosophiae est: Quae felicitatem faciunt, meditanda. Quid est enim in vita tantopere quaerendum, quam cum omnia in philosophia, tum id, quod his libris quaeritur, quid sit finis, quid extremum, quid ultimum, quo sint omnia bene vivendi recteque faciendi consilia referenda? quid sequatur natura, ut summum ex rebus expetendis? quid fugiat, ut extremum malorum? Sunt haec [Note: lib. 1. de fin, cap. 4.] verba Ciceronis principio eius operis, quo meditatur, quae felicit atem faciunt.

Quaerimus igitur, quid sit extremum, quid ultimum bonorum, quod omnium philosophorum sententia tale esse debet, ut ad id omnia: eferri oporteat, [Note: 1. de fin 9.] ipsum autem nusquam. Iterum Cicero. Bonorum omnium complexio, summum bonum, Finis, per excellentiam alias dicitur.

An sit talis aliqua felicitas in hac vita mort ali, prima dubitatio est. Ubi et Ethnici agnoverunt, [Note: in Epinomide.] Plato praesertim, absolutam omnibus numeris felicitatem exspectari in hac vita non posse, sed post mortalitatem hanc sperandam. unde iam Christiana disciplina excipit, et veriorem sententiam prosequitur. Intelligi ergo debet felicitas haec intra hoc limites: quantum mortalis vita capit. Sufficit enim talis status, in quo quam optime sit, quantum licet i. e. in quo bonorum necessariorum quam plurimum, malorum quorumuis, quam

minimum adsit, ita ut vita suaviter, tranquille, permanenter degatur; in quantum loci, [Note: Tusc. quaest. lib. 5. cap. 31.] rerum, hominum conditio fert. Ciceronis locus insignis est: Nomen beati longe lateque patet. Nam ut quaestuosa mercatura, fructuosa aratio dicitur, non si altera semper omni damno, altera omnis tempestatis calamitate semper vacet; sed si multo maiore ex parte exstat in vitraque felicitas: sic vita, non solum si undique referta bonis est, sed si multo maiore et graviore ex parte bona propendent, beata recte dici potest.

Vivere itaque omnes beate volunt: sed ad providendum, quod sit, quod beatam vitam efficiat, caligant, [Note: de bita beata cap. 1.] inquit Seneca. cuius tota dissertatio legenda est. Multae fuerunt ac diversae de felicitate assequenda sententiae; non in vulgus tantum, sed etiam inter sapientes; nisi quod horum sententias ad concordiam redigere nonnulli, non frustra forte, contenderunt.

Diversis velis statum felicitatis eundem intellexerunt veteres Philosophi, quando de tranquillit ate animi, securitate animi, immunitate a pavore, bono pacatoque animi statu, imperturbato et tranquillo animi statu, loquuntur.

Quibus autem rebus ad felicitatem istam perveniri possit, sive in quibus rebus posita sit illa felicitas (nam et ita loquuntur) divortia sententiarum deprehendimus; pro diverso animorum apud homines habitu, diversisque, quae inde sequuntur, studiis. Unde Aristoteles diversitatem illam sententiarum, ad tria vitae genera retulit: voluptarium, civile, et contemplativum. hocsensu; ut qui ad

voluptatem omnia referunt, in primo genere collocentur; in secundo, qui vel ad divitias, vel ad honores omnia referunt; in tertio subsistant, qui in contemplatione rerum sublimium et cognitione sapientiae praecipuum felicitatis constituunt. Sed haec ad sententias aberrantes pertinent. possumus aliter procedere, ut vomplectamur veram.

Nimirum cum bona omnia vel sint animi, vel corporis, vel fortunae; aliqui illa, aliqui ista, quidam haec praecipue sibi sectanda duxerunt. Hinc quibus bona animi placent, vel cognitionem (ut in contemplativo genere Aristotelis) vel delectationem, quae felicitatis comes est; vel virtutem pro summo bono amplexi sunt. Qui bona corporis respexerunt, voluptarii illi sunt, ut Aristippus et Cyrenaici. Bona fortunae sola vulgo appeti, non potest negari, sed inter philosophos nemo sine ceteris sibi proposuit. Plerique enim omnia illa tria genera bonorum ad felicitatem requisiverunt; in quibus etiam Aristotelis [Note: lib. 10. epig. 47.] nomen ponitur. pertinet huc Martialis epigramma.

In iudicio porro de felicitate ferendo, vulgus vulgariter solet versari; et fere ea quisque admiratur, quae in alio conspicit, et quibus [Note: lib. 1. serm. sat. 1.] ipse caret. quem locum egregie tractat Horatius. Sicut ex diverso sapiente s regulam sibi ponunt; nihil admirari. quod Stoicorum est. tranquillum scilicet statum animi ita circumloquuntur.

[Note: Horat. 1. Epist. 6.] Nil admirari, prope res est una, Numici,
Solaque quae possit facere, et servare beatum;

inquit Horatius. Sicut alii hanc tranquillitatem animi per otium, et secretam privatamque vitam describunt. Huc enim pertinent illi loci apud Poetas, Horatium de laudibus vitaerusticae, Epod. carm. 2. Virgilium in 2. Georg.

O fortunatos nimium, sua si bona norint,
Agricolas etc.

[Note: Lips. cent 1. Epist. miscel ep. 8.] addendus est Seneca in Hippolyto de laudibus vitae rusticae.

Aberrantium Sententiarum prima De voluptate.

Fuisse homines, et adhuc esse, qui ita vivant, ut nihil potius, quam voluptates appetant, res ipsa loquitur. Sed quod inter Philosophos, Epicurus eius sententiae auctor ponitur; id iam olim passim a Seneca, qui in epistolis severissimas eius sententias refert, et hodie a pluribus, novissime a Petro Gassendo in philosophia Epicurea abunde est refutatum. Cum enim finem in Indolentia corporis et tranquillitate animi statuit, nihil aliud quam ceteri philosophi dicunt, vult, si explicatio eius audiatur. Hoctamen verum est, eos, qui sectatores se Epicuri haberi voluerunt, sive Epicureos dictos, infamem sententiam de voluptate corporis protulisse.

Infimum porro genus hominum est, et bruti animi, quod hanc sententiam fovet. Voluptas enim pecorum bonum est: Vera

autem, id est, humana felicitas debet esse bonum homini proprium. Pecora natura prona atque ventri oboedientia finxit. Sed multi mort ales dediti ventri atque somno, indocti incultique vit am sicuti peregrinantes transiere. quibus profecto contra naturam, corpus voluptati, anima oneri fuit. [Note: Catilin. cap. 1. et 2.] quo charactere Sallustius hoc genus hominum notat. Poetae, in sociis Ulyssis exemplum dederunt, de quibus Horatius, Ulyssem diversa [Note: Epist. 1. 2.] secutum laudans, inquit:

Sirenum voces, et Circes pocula nosti,
Quae si cum sociis stultus cupidusque bibisset,
Sub domina meretrice fuisset turpis et excors,
Vixisset canis immundus, vel amica luto sus.

Est praeterea voluptas res fragilis, caduca, cito transiens. felicitas autem, constans et mansurum quid intelligitur.

Felicitas bonorum est: voluptas saepius in malis reperitur; imo malos facit; cum vera felicitas hominem perficiat et consum~atum reddat.

Sed non est consilium velut in locum communem congerere, quae ad vituperandam voluptatem pertinent. Summatim videas licet, ex oratione Architae Tarentini apud Ciceronem in Catone Maiore cap. 12.

Adeundus etiam Stobaeus sermone 185.

Schema proverbiale huius sententiae ab omnibus ponitur Sardanapallus. vid. Diodor. Siculus lib. 2. Athenaeus lib. 8. c. 4. lib. 12. cap. 12. Dio Chrysostom. orat. 4. deregno, Suidas in voce Sardanapal. Cic. 2. de fin. c. 32. Tuscul. quaest. lib. 5. cap. 35.

Aberrantium Sententiarum secunda De Divitiis.

Magna est turba hunc errorem errantium et divitias unice sectantium.

[Note: Horat. lib 2. sermon. sat. 3.] —— omnis enim res,
Virtus, fama, decus, divina, humanaque pulchris
Divitiis parent: quas qui construxerit, ille
Clarus erit, fortis, iustus, sapiens etiam, et rex
Et quicquid volet.

Ita scilicet corrupti mores depravatique sunt admiratione divitiarum. Cic. 2. de offic. 20. Adde Stobaei serm. 234.

Divitiae autem vel naturales sunt; vel artificiales, [Note: 1. polit. 6. 1. de fin. 13.] apud Aristotelem. De utrisque Cicero: Ipsa natura divitias, quibus contenta sit, et parabiles et terminatas habet. inanium autem cupiditatum nec modus ullus, nec finis inveniri potest.

In neutris autem felicitas collocari potest. quamvis interim, comparandi causa, et ut ab insano amore habendi homines deterreant, Philosophi saepe beatum dicunt, qui naturalibus divitiis contentus paruo vivere gaudet. quo sensu etiam Poeta:

[Note: Horat. lib. 1. Epistol. 10.] —— licet sub paupere tecto
Reges, et regum, vitâ praecurrere amicos.

Addenda est Satyra 6. lib. 2. serm. Et Anacharsidis Epistola apud Ciceronem Tuscul. 5, 32.

Nihil aliud interim sunt naturales divitiae, quam instrumentum vitae agendae comparatum, non autem finis hominis. multo

minus artificiales, quae primo ad naturales referuntur, deinde ulterius.

Utraeque corpori plus inseruiunt, quam animo.

In summis divitiis miseria locum habet, quae felicitatem excludit. Quod in fabulis Midas significat

[Note: Quid. metam. lib. 11.fab. 3.] —— —— diuseque, miserque.

Saepe non sine malis artibus parantur divitiae,

Nec raro evanescunt cito, ut fiat, quod Poeta dixit:

Irus et est subito, qui modo Croesus erat.

Divitiae etiam corrumpunt animos non modo singulorum, sed plurimum toti rei publicae nocent, cum nimium amantur. quam rem tum alias saepe, tum duabus orationibus de rep. ordinanda ostendit Sallustius.

Licet tamen et bene uti divitiis: neque sapiens, id est felicitatis studiosus eas abiciet, si obvenerint. De qua re memorabilis est dissertatio Senecae de vita beata cap. 21. 22. 23. Sunt enim Divitiae ex earum rerum genere, quibus bene et male licet uti. vid. Stobaei serm. 229. et 231. sed et reliqua, quae de divitiis dici poslsunt, magna cura congessit, serm. 228. 230. 231. 232. 292. 237.

Aberrantium Sententiarum tertia De Honoribus.

Huius quoque rei nimia cupiditate laborant humanae mentes: vitio, quod primum innasitur, ultimum exuitur.

Honoris vocabulo comprehendi solet: Nobilitas; Dignitas ac civilis potentia; Fama et gloria nominis.

Sed in his rebus quî posset consistere felicitas, cum partim alienaesint; partim non in potestate hominis; inprimis autem caducae, fragiles, subiectae fortunae; neque tam propter se, quam propter opinionem virtutis expetantur?

Nobilitate nimium fidentes et gloriantes passim derident Satyrici, Iuvenalis inprimis, et Philosophi, inter quos Seneca saepissime eos exagitat. Vide in utramque partem apud Stobaeum serm. 217. 218. 220. et lege insignem Hieronymi Osorii commentarium de Nobilitate.

Pericula et miserias magnarum dignitatum Seneca passim exsequitur. Quo maiora dignitatis fastigia; eo plus periculi. quem locum etiam Politici tractant. vid. Lips. polit. lib. 2. cap. 15. et lib. 4. cap. 6.

Utriusque, et potentiae et famae sive gloriae nominis immensa cupido in Alexandro, corrupit omnem eius magnitudinem. vid. grave iudicium Curtii 4, 7, 29. et 30. Ipse Alexander fassus est morbum animi sui lib. 9. cap. 6. in oratione. Commendari hic debent egregia opera lacobi Typotii de Fama, et Hieronymi Osorii de gloria.

Sententiarum aberrantium quarta De contemplativa vita.

Aristoteles hic exemplum posuit de

contemplatione Ideae bonorum, in qua Plato felicitatem quaesiverit. Sed cum sententia de Ideis Platonicis parum sit ad liquidum deducta, ponatur potius eourm opinio, qui omnibus aliis negotiis abducti immori studiis optant; neque aliud expetendum magis credunt, quam scientiam rerum sublimium et eximiarum. [Note: 1. offic. 6. e. 21 26. 43. ete.] Quos arguit Cicero, cum dicit: Sapientiae studio a rebus gerendis abduci, contra officium est. virtutis enim laus omnis in actione consistit.

Quare et Stoici hic a laudato tantopere otio sapientis, quaedam tempora excipiunt; de qua re ex professo Seneca in fragm. de otio sapientis: et Epicurus, licet neget Sapientem ad Remp. accessurum, aut Principatum gesturum, addit tamen exceptionem, quam viderat necessariam, nisi quid intervenerit, id est, nisi idonea causa eum huc vocaverit. non ingeret se, sed neque subducet omnino.

Cautiones tamen quaedam hic adhibendae; ut recte iudicetur, de raro hoc genere hominum.

Sententia de felicitate, vera.

Vera denique sententia de Felicitate est, quod ea in perpetua actione virtutis consistat. Licet enim alii aliter efferrent Philosophi, idem tamen senserunt. Stoicis, secundum naturam vivere, nihil aliud est, quam constanter et uno tenore facere, quae virtus dictat. Soli scilicet virtuti conveniunt illa, quibus summum bonum describi solet: quae diligenter

attendit Lipsius lib. 1. polit. c. 1. ubi non aliter de virtute agit.

[Note: Acad. quaest. 1, 6.] Omnis illa antiqua philosophia, inquit Cicero, sensit, in una virtute esse positam beatam vit am: nec tamen beatissimam, nisi adiungerentur et corporis et alia bona, ad virtutis usum idonea.

Felix igitur est, qui virtutis perfectae perfecto munere functus est, ut sententiam Aristotelis [Note: Tuscul. 1. 45.] iterum effert Cicero.

Comparatur autem haec felicitas primum quidem auspicio divino, quod et Aristoteles agnovit; deinde industria humana, et crebro agendo, atque adeo consuetudine, cuius maxima vis est: estque bonum venerabile potius, quam laudabile.

Vita perfecta, de qua Philosophus loquitur, peperit illam quaestionem de sententiae Solonis veritate; secundum quem scilicet

[Note: Ouid. metamorph. 3. fab. 2.] —— —— ultima semper
Exspectanda dies homini est: dicique beatus
Ante obitum nemo supremaque funera debet.

describente historiam Herodoto libro 1. et repetente Cicerone Tuscul. 1. cap. 47. Sicut autem Solon ad rtundendam insolentiam, et ostendendam terum humanarum fragilitatem, recte ita dixit: ita dubitandum non est, quin etiam vivus possit beatus dici, sicut Aristoteles copiose ostendit.

IN SECUNDA PARTE Philosophiae moralis

agere solent de homine, ut est capax huius felicitatis: explicantque partes animi et

facultates: tractant de intellectu, voluntate, libero arbitrio, effectibus. Quae quia in Physicis et de Anima, copiosius exsecutus erat Philosophus, in philosophia morali paucis attingit: neque ultra quam opus est.

Ostendit ergosic: quod pars alia animae sit ratione praedita; alia rationis expers. Rationis expers subdividi potest, ut alia sit omnino rationis expers, quae dicitur anima vegetans, a qua proficiscitur nutritio et augmentatio, homini non cum brutis modo sed etiam cum plantis communis: alia non quidem habens rationem, cum qua saepe pugnat, sed idonea tamen rationi parere, atque adeo quodammodo de ratione participans, quae dicitur appetitus sensuum. Sequestrata ergo parte prorsus rationis experte, cui nihil hic loci, remanent pars rationalis per essentiam; in qua sunt Virtutes dianoeticae sive intellectivae; et pars rationalis per participationem, in qua sunt virtutes morales. [Note: lib. 1. Eth. c. 13.] Haec summa totius tractationis Aristotelicae, quam Horneius veluti commentario diffudit Ethic. lib. 2. toto.

[Note: Tuscul. q. 2, 21.] Cicero ita repetit: Est enim animus in partes tributus duas: quarum altera est rationis particeps, altera expers. cum igitur praecipitur, ut nobismetipsis imperemus, hoc praecipitur, ut ratio coerceat temeritatem. adde totum, et seq. caput.

TERTIA PARS De virtutibus.

Ante omnia hic inquirendum: quid Virtus sit; quam varie descripserunt. Cicero:

[Note: 2. de invent. 53.] Virtus est animi habitus, naturae modo, rationi consentaneus. Alibi: Virtus est nihil aliud quam in se [Note: 1. de ll. 8. I. de ll. 16. 4. Tuscul. 14.] perfecta, et ad summum perducta natura. Rursus: est enim virtus perfecta ratio. Alibi: Virtus est affectio animi constans conveniensque, laudabiles efficiens eos, in quibus est, et ipsa per se, sua sponte, separata etiam utilitate, laudabilis. ex ea proficiseuntur honestae voluntates, sententiae, actiones, omnisque recta ratio. quamquam ipsa virtus brevissime [Note: in Brut. cap. 40.] recta ratio dici potest. Alibi: Omnis virtus, ut vetus Academia dicit, est mediocritas.

Atque haec est sententia Aristotelica, quae virtutem definit habitum cum electione, consistentem [Note: 2. Eth. 6.] in mediocritate, ad nos relata, ratione definitum, ut vir prudens definiverit. Quamquam enim virtus ob praestantiam, summum aliquid sit, medium tamen aliquid ex conditione naturae recte dicitur. Horatius expressit illo celebri carmine:

[Note: lib. 1. serm. sat. 10] Est modus in rebus; sunt certidenique fines,
Quos ultra citraque nequit consistere rectum.

Et alibi exemplis ostendit, quod

[Note: lib. 1. ep. 18.] Virtus est medium vitiorum, et utrinque reductum.

Medium est virtus, inter duo extrema, sive vitia: quorum ab uno longius, quam ab alio abest.

Illa extrema, vitia sunt. Est enim virtutis [Note: 4. Tuscul. 15.] contraria vitiositas, inquit Cicero. Sic enim malo, quam malitiam appellare, quam Graeci kaki/an appellant. nam malitia certi cuiusdam vitii nomen est: vitiositas, omnium.

Impugnata est haec Aristotelis sententia et

olim et hodie. videatur Grotius in prolegom. ad lus belli et Paeis. Sed non levia sunt, quae pro Aristotele dici possunt.

De principiis humanarum actionum.

Explicata virtutis natura, Aristoteles agit de principiis humanarum actionum: ponitque quatuor; Spontaneum, electionem, Consultationem, Voluntatem. Quia enim a virtute profectum non censetur, quod vel forte, vel non sponte, vel ab invitis, et sine electione fit: opus est, paulo accuratius ista intelligere. Sicut et in malis actionibus plurimum differunt, quae deliberato consilio, et quae per imprudentiam fiunt.

SPONTANEUM solet duobus modis tractari: explicatione rei ipsius, sive naturae spontanei; et declaratione oppositi, id est Inviti.

Spontaneum est quod a scientibus fit, accedente appetitus sensitivi inclinatione. Etiam rationalis i.e. voluntatis; sed de illa seorsum postea agetur.

Scientia quae est principium actionum humanarum, conscientia proprie vocatur, quae praecipiendo et suadendo; vetando et dissuadendo actionibus humanis intervenit. estque vel recta, vel probabilis, vel erronea. Addunt alii, dubiam, et scrupulosam: quatenus haesitatio etiam interdum dicitur iudicium intellectus.

De conscientia egerunt abunde Theologi, Scholastici, et Philosophi. Paucis Horneius lib. 3. eth. c. 4.

Lipsius lib. 1. polit. c. 5. praeclare ostendit; in omni vita civili conscientiae dictamen utramque paginam facere. Addatur Stobaei sermo 24.

Sed Spontanei natura amplius intelligitur ex opposito: nempe ex Invito.

Invitum est duplex: per violentiam, et per ignor antiam.

Invitum per violentiam est, cuius causa est plane externa, cum subiectum, quod videtur agere, nihil confert ad actionem proprie loquendo. Viderunt non antiqua tantum saecula in persecutionibus Christianorum illam saevitiam, quae diducto per vim ore, idolothyta infulciebant, eaque postea instrumentis quibusdam per gulam detrudebant tortores: sed hoc ipso saeculo, in Silesia a sacrificulis manu militari armatis Aug. Conf. hominibus hostiae ad eundem modum obtrusae sunt, ut viderentur religionem mutasse.

Est autem violentum aliud revera tale, quod iam descripsimus, aliud apparet tale, nec est.

Hinc disputatio de actionibus mixtis, quas aliqui vocant, quae vera aestimatione sunt spontaneae et voluntariae. quod vere Aristoteles iudicat. Usitatissimum exemplum est de mercibus, in tempestate, servandae navis [Note: 5, 6, 3.] causa eiectis. Curtius ita effert: Gubernator, ubi naufragium timet, iactura, quicquid servari potest, redimit. In bello, partem provinciarum cedit victori, qui metuit, ne totum regnum

amittat. Non libenter quidem huc descenditur, sed quia tamen ad vitandum maius malum hoc eligitur, spontanea est actio, non invita. malum enim, quod obtutu maioris mali eligitur, exuit naturam mali morali aestimatione, et incipit naturam boni habere. Talis est deliberatio: Libertas an pax placeat, ap. Tacitum 4. H. 67. et Grotium I. B. 2, 24, 6.

Pertinent huc sententiae vere philosophicae [Note: lib. IV. controu. 26.] apud M. Senecam Rhetorem: Non est vis, ubi aliquid expediendae rei causa patiendum est, sedratio. Et: Non est admovere vim, aliquid cum certa conditione promittere. siqua vis est, a te tibi adhibita est.

Maximus huius philosophiae usus est, ubi de vi actio est. ibi enim quaeritur: An in re vis [Note: lib. IV. controu. 28.] sit. vide exemplum nobile ap. M. Senecam, ubi etiam vis iniuriosa a salutari distinguitur. Tumetiam, quando agitur de vi metuque gestis: itemque de damno dato, ubi multum valet, to\ e(/konta h)\ a)/konta, i. e. volentem aut invitum fecisse, ut notat Libanius declamat. 27.

Diximus de Invito per violentiam vel vero, vel apparente.

Aliud est invitum per ignorantiam: quod fit ob ignorantiam, ita tamen, ut eum qui fecit, illius [Note: 3. Eth. 1.] postea paeniteat, describente Aristotele.

Hîc ergo de ignorantia fuse agunt Theologi, Scholastici et Morales, subtiliterque partiuntur, 1. quod abignor ante quidem fit, sed non ob ignorantiam; 2. quod ob ignor antiam fit, paenitentia consequente factum; 3. quod ob ignor antiam fit, paenitentia non consequente factum. Aliam item

dicunt ignorantiam vincibilem, aliam invincibilem.

Maximum habet usum haec philosophia, ubi de aestimatione delictorum agitur: quae Aristoteli sunt trium generum; plena iniuria, infortunium, et media culpa. Bene explicata haec vide a Grotio I. B. 3, 11, 4. et 2, 21, 5. Add. M. senec. Excerpt. Controu. 3, 6. Liban. loc. commun. contra homicid.

Iurisconsultorum distinctio est, in ignorantiam iuris et facti. ubi philosophicae istae distinctiones iterum tamen locum habent.

Ipsa autem nominarem indicant. Est enim ignorantia iuris, cum quis ignorat ius suum, sive finem suae actionis; sive, quid in actione sit honestum, iustum, utile, aut his contrarium.

Ignorantia facti, est cum ignoratur, quid contigerit: sive quando circumstantiae ignorantur, in quibus cum praecipua actionis vis consistat, agens tamen providere non potuit. Illa universalis, haec particularis dicitur.

Illa (ignnorantia iuris) cum plerumque sit affectata, actionem non reddit invitam, nec excusat agentem. quod in iure naturali manifestum est. videatur tamen limitatio Grotii I. B. 2, 20, 43. Nec in iure civili, quod omnes scire debent, res se aliter habet: nisi quod ignorantia aliqua sine culpa interdum esse potest (grot. I. B, 2, 23, 13.) neque peraeque semper nocet; quam quam prodesse, vix dici possit, si accurate velimus loqui.

Haec (ignorantia facit) actionem reddit

invitam et excusat, si caret dolo, non est culpa nostra acquisita, habet coniunctam paenitentiam.

Quomodo iura civilia de utraque ignorantia iuris et facti decernant, aurea est dissertatio Cuiacii observationum lib. 5. cap. 39.

Ex principiis humanarum actionum secundum dicitur ELECTIO sive Proaeresis, nempe earum rerum, quae in nostra potestate sunt ex consultatione profecta appetitio.

Unde coniungendum videmus Tertium, CONSULTATIONEM, qua intellectus agit, ut in electione, voluntas. Deliberatur autem itidem, de rebus quae possunt aliter atque aliter evenire; magisque de mediis quam de finibus.

Quartum principium actionum humanarum est VOLUNTAS sive ipse actus volendi. nam potentia volendi ad superiorem tractationem pertinet. Voluntas autem est finium.

Velle autem dicitur non tantum, qui ipse quid facit, sed etiam qui approbat, iubet, consentit, laudat, partioipat, non impedit, receptat facientem. In Scholis versus sunt de voluntaria actione:

Iussio, consilium, consensus, palpo, recursus
Participans, mutus, non obstans, non manifestans.

Egregie hanc philosophiam explicat Grotius I. B. 2, 17, usque ad 12. in materia damni dati. et 2, 21, 1. et seqq. in materia de poenarum communicatione.

Ex his ergo apparet, quae magis, quae

minus voluntaria sint. Maxime voluntaria sunt, quae homo facit, nullo errore seductus, nulla animi perturbatione impulsus (quamquam et ista voluntaria esse constat) quod saepius sibi proposuit, et diu animo volutavit, quod saepius repetiit, magisque sibi in ea re placuit. Minus voluntaria esse, quae diverso modo se habent, per se intelligitur.

Disputari hic contra Platonem solet, qui statuerit (in Protagora et alibi) neminem volentem malum esse. quamquam alii commodius explicare nituntur.

De connexione, et distributione seu numero virtutum.

Virtutes inter se connexas esse, atque cohaerentes, omnis fere Veterum philosophia decernit. alii tamen aliter efferunt. Quidam nullam virtutem sine prudentia dicunt esse, adeoque cum ea advenire omnes pronuntiant: alii in iustitia omnes virtutes inesse dicunt: alii in pietate. quae sententia posterior [Note: Praeparat. Euangel. lib. 8. cap. 8.] Eusebio placuit. Est Ciceronis locus celebris de hac connexione lib. 2. de natura Deorum cap. 61: Haec contuens animus, accedit ad cognitionem deorum, ex qua oritur pietas: cui coniuncta iustitia est, reliquaeque virtutes, e quibus vita beata exsistit. [Note: in aurea Pythagoreorum carmina.] Cui consentit Hierocles, quod omnium virtutum dux sit pietas.

Ad divisionem Virtutis quod attinet, praetermissis iis, qui unius virtutis diversa tantum nomina statuebant, plerique quatuor virtutes (principes scilicet, quibus aliae essent

subiectae aut inclusae) numerarunt: Prudentiam, Fortitudinem, Iustitiam, Temperantiam. Platonem ita sensisse non ex Diogene tantum [Note: lib. 4. et 6.] Laertio constat, sed et ex libris de republica. Neque Stoici aliter: Imo ipse Aristoteles hunc numerum laudat lib. 7. Politicor. cap. 1. Cicero in officiis retinuit quasi communem Philosophorum sententiam lib. 1. cap. 5. et saepius. Sed et 2. de inventione 53. Scriptor ad Herenn. lib. 3. cap. 2. Liber Sap. 8. v. 7. Neque Thomas et alii Scholastici omiserunt hanc sententiam variis explicationibus adornare.

Aristoteles tamen, quamquam non repudiaret hanc sententiam, non institit presse; sed neque numerum virtutum definivit, sed hoc tantum dixit: singulis explicatis, numerum planum fore. Statimque incepit de Fortitudine agere.

Quoniam autem in illa distinctione Aristotelis, qua virtutes alias morales, alias intellectuales, sive dianoeticas fecit; multum boni inest: non erit absurdum, eius tractationem sequi, et inter morales virtutes primam ponere Fortitudinem.

De Fortitudine.

[Note: 2. de invent. 54.] Fortitudinem Cicero describit, quod sit considerata periculorum susceptio, et laborum perpessio. Ubi addit: partes eius sunt: magnificentia, fidentia, patientia, perseverantia. Aristoteli est mediocritas inter ignaviam (ita enim Latini vocant illam timiditatem) et audaciam constituta: quae versatur circa ardua (aggressu scilicet perpessuque) et terribilia i.e. in quibus metus

et fiducia locum habet, in quantum eanon exsuperant humanam constantiam; inprimis circa mortem bellicam.

Quo autem minus voluntarium aliquid estin hac virtute, eo minus fortitudini deputatur. Unde ii, qui premii et honoris causa, aut metu ignominiae fortiter se gerunt; aut sola assuetudine periculorum pericula contemnunt; aut affectu aliquo concitati, nihil metuunt; aut fiducia successuum priorum elati ferociunt; aut periculi magnitudinem non intelligunt, fortes accurate loquendo non habentur ab Aristotele.

Non tamen sola mors huc pertinet, quamquam eam praecipue Aristoteles nominet; sed dolor, ignominia, orbitas, paupertas, carcer, exsilium, et similia, quae aut futura metum, aut praesentia molestiam, eamque non levem creant, viros forti superanda obiciuntur.

Sed quae in bello gestasunt, splendidiora videntur, magisque in oculos incurrunt. [Note: 1. de offic. 18.] Unde Cicero: In laudibus, quae magno animo et fortiter, excellenterque gesta sunt, ea nescio quomodo quasi pleniore ore laudamus. Hinc Rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataeis, Leuctris. etc.

In primis autem honestas proposita esse viro forti debet. Unde nec iustitia nec prudentia vacare potest vera fortitudo. Non iustitia: Ea enim animi elatio quae cernitur in periculis et laboribus, si iustitia vacat, pugnatque non pro salute commuvi, sed pro suis commodis, in vitio est. inquit Cicero. adde quae sequuntur 1. offic. 19.

Non prudentia abesse debet; quia temeritas esset, non fortitudo, cui non subest ratio. videatur Senecae epist. 85.

Est tamen modus hic notandus. Verissimum [Note: lib. 4. sap. 58] enim est illud Livii: nulla virtute superari humanarum virium modum.

Hinc de Celtis veteribus, Aristoteles quaestionem movet, qui nec terraemotum, nec similia formidabant: et de iis dubitatur, qui spectra non metuunt, quod de Democrito Abderita, Lucianus in Philopseude memorat. et de Athenodoro Plinius Epistol. lib. 7. ep. 27. Est tamen hic non omnis fortitudini locus denegandus. Neque constantia animi meretur commendari in Bruto, cui malus genius apparuerit ap. Plutarchum in vita Solet hic et illa quaestio agitari, de a)utoxeiri/a|, sive de homicidio in se. Qui ethnicorum hoc probabant, certis tantum casibus suam sententiam accommodabant, sicut videre est ex Quintiliani declam. 4; et falsa hypothesi nitebantur: quasi homo esset membrorum et vitae suae dominus. Alias nota est lex: Homicida in se, insepultus abiciatur. apud M. Senec. in Excerpt. controu. lib. 8. controu. 4. adde Grotium I. B. 2. 19, 5.

Inter exempla Heroicae fortitudinis, Alexander apud Curtium suam virtutem his notis signat: liber atione gentium seruitute oppressarum (3, 10, 5. add. 6, 3, 17.) quo nomine Hercules ab antiquis laudatur ap. Grotium, I. B. 2, 20, 40 depulsione iniuriae a civibus et sociis (4, 1, 13.) honestate damnorum (quot cicatrices,

totidem corporis decora (4, 16, 6.) pacis proposito (6, 3, 5.) gloriâ mortis (3, 8, 21.) immortalitate gloriae (lib. 9. cap. 6. n. 18. etc.) Quamquam si accuratius examinanda ista sunt, saepe temeritas mixta videbitur virtuti, confessione ipsius Historici: cum esset praesto ubique fortuna, temerit as quoque in gloriam cesserat. 3, 6, 18. In qua tamen quaestione, sicut non repudianda est quaedam exceptio de singularitate Heroicorum exemplorum: ita multa sine controversia audacter facta Alexandri possunt memorari.

Hannibal quoque inter exempla Herociae [Note: lib. 21, cap. 4.] fortitudinis affertur: quem Livius ita describit: Plurimum audaciae (sic in bonam partem) ad pericula capessenda, plurimum consilii inter ipsa pericula. Sed exempla quidem passim ex historia repetenda, et Valerio Maximo, ubi totum caput de fortitudine.

Sententiae memorabiles de fortitudie, ab audacia distinguenda, occurrunt apud Curtium lib. 5. cap. 9. n. 6. et 7: Fortium virorum est, magis mortem contemnere, quam odisse vitam. Virtus nihil inexpertum omittit. Itaque ultimum omnium mors est, ad quam non pigre ire, satis est. Et lib. 9. c. 6. n. 14: nihil indigntus est, quam consumi fortitudinem, ubi non possit ostendi.

Extrema fortitudinis, sive vitia ei opposita sunt, Audacia et Ignavia.

Audacia nihil metuit; ignavia nimis metuit.

Audacia graviter describitur apud Curtium lib. 4. cap. 14. n. 13. 18. 19. Adde Lips. 5. polit. cap. 15.

et nota: quod interdum sit audacia, quae non videtur esse, ut supra patuit exemplo Alexandri; interdum videatur audacia quae non est. huc pertinet illud Taciti exemplum I. A. 38. praesidium ab audacia mutuantis. et Alexandri ap. Curt. 10, 2, 30. Nota amplius: temerariorum diversa esse genera, dum quidam praemiis periculorum in audaciam ruunt; quidam non tam praemiis periculorum, quam ipsis periculis laeti deprehenduntur, ut est ap. Tac. 2. Hist. 86.

Ignavos describit Curtius, qui pluris qualemcumque vitam honesta morte aestimant. 5, 8, 6. Add. Sallust. Catilin. c. 58.

Videndus Stobaeus serm. 101. et 168. et 169. Et notandum, quod Aristoteles non sine causa huic virtuti primorem locum assignavit: quia in tutela virtutis bellicae omnia cetera latent, sicut Cicero praeclare ostendit in oratione pro Muraena.

Revera enim in opere Ethice, quod vix patiuntur vulgo sibi persuaderi, omnia ad rem publicam Aristoteles retulit: adeoque eum ordinem servavit virtutum, quem res publica postulat. Unde etiam

Fortitudinem consequitur Temperantia.

Quam cum fortitudine eo, quo diximus, nexu iungit Philosophus 7. Polit. 15.

Quo vocabulo latius uti solet Cicero, sicut ex lib. 1. off. constat. Nos cum Aristotele ita hic sentiemus, ut continentiam tamen, quam

ipse semivirtutem existimat, in partem huius virtutis serio vocemus. Potest et verecundia huc acciri, optimo iure.

Temperantiam versari circa voluptates, quae gustu et tactu, sed inprimis tactu (qui et in cibo potuque vel ex eius voto spectatur, qui collum grivis optabat) percipiuntur.

Temperantia constat ex praetermittendis voluptatibus corporis, inquit Cicero de Natura Deor. lib. 3. c. 15. Et 5. de Fin. 23: Temper antia in praetermittendis voluptatibus cernitur. Plenius 2. de invent. 54: Temper antia est rationis in libidinem atque in aloios non rectos impetus animi, firma et moderata dominatio. Eius partes sunt: continentia, clementia, modestia. Sed de clementia quidem et modestia, alia est tractatio. Continentiam autem huc vocavimus, quam Cicero ibi describit: Continentia est, per quam cupiditas, consilii gubernatione regitur. Quamquam haec descriptio latius patere videtur. nos enim continentiam ex usu Latine loquentium in materia huius virtutis (Temperantiae) ut designata est, acciprimus. Adhuc plenius in partitionibus orator. c. 22: Quae vero moderandis cupidit atibus, regendisque animi motibus laudatur, eius est munus in agendo: cui temperantiae nomen est. Temperantia autem in suas itidem res, et in communes distributa est, duobusque modis in rebus commodis discernitur: et ea quae absunt, non expetendo: et ab iis, quae in potestate sunt, abstinendo. Quae omnia philosophiae Aristotelicae probe consonant.

Virtutem hanc cum verecundia coniungit [Note: 3. offic. 34.] idem Cicero, quando adolescentibus eam

commendat. Maxime autem haec aetas a libidinibus arcenda est, exercendaque in labore, patientiaque et animi et corporis; ut eorum et in bellicis et civilibus officiis vigeat industria. atque etiam cum relaxare animes, et dare se iucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae.

Ubi notandum ex tribus remediis adversus intemperantiam, quae et praesidia, sive auxilia temperantiae possunt vocari, unum hic laudari; nempe occupationem liberalem et industriam: alterum est, exquisita sobrietas; tertium, ipsaresistendi et vincendi assuetudo.

Distribui vulgo solet haec virtus his partibus; Abstinentia cibi, sobrietate potus (quantum ad gustum) tum castitate, et pudicitia, qnantum ad tactum. Sed sobrietas omnino etiam abstinentiam complectitur: quae vox vel late usurpatur, sicut ipsa temperantia; vel angustius de eo qui alienis abstinet, nec avarus est, aut ex alieno ditari cupit. In priori genere loquendi notus est locus Horatii: abstinuit venere et vino; In posteriore, inprimis titulus Valerii Maximi lib. 4. c. 3. de abstinentia et continentia. Tacitus cum integritate coniungit in Agricola cap. 9. Pudicitia quoque non semper a castitate distinguitur. Pars pudicitiae, seorsum acceptae, est verecundia; sive apud nonnullos, idem cum pudicitia. Cernitur autem non in omni modo actione, sed in gestu, in vultu, in verbis; in quibus pudorem removerunt et Cynici veteres, et hodierni petulantiae ac lasciviae magistri. Meliore

utendum est doctore Cicerone, cuius gravissima est doctrina lib. 1. offic. cap. 35. De rubore, vide disputationem Senecae ep. 11.

[Note: ep. 88.] Idem Seneca Temperantiae officia ita designat: Temperantia voluptatibus imperat: alias odit, atque abigit; alias dispensat, et ad sanum modum redigit, nec unquam ad illas propter ipsas venit. Scit optimum esse modum cupitorum, non quantum velis, sed quantum debeas, sumere.

Temperantiae dignitas et vilitas inde etiam illustratur, quando voluptatum turpitudo et noxa ostenditur. de qua re supra.

Conservatirix autem est Temperantia, bonae valetudinis, ingenii et prudentiae; et in civitate boni ordinis, disciplinae, publicae honestatis, fortitudinis etc.

Sicut Intemperantia publice privatimque noxia est. Animo per libidines corrupto nihil honestum [Note: ll. Annal. 37] inest, inquit Tacitus. hinc Principes contemptibuiles fiunt, quod ostendit Lipsius 4. Polit. c. 12: hinc civitas tota corruptioni obnoxia ad interitum tendit, sicut Sallustius passim inculcat. Romae censura adversus libidines, et gulae vitia instituta. de qua Lips. 4. Polit. 11. Hoc loco quidam etiam adversus magistros artis coquinariae, varia gulae incitamenta excogitantes declamant.

Atque hoc unum est vitium, quod temperantiae opponitur. Alterum autem, cui nomen non invenit, sed finxit Aristoteles, ita describitur a Cicerone in partitionibus: quod sit immanitas quaedam in aspernandis omnibus etiam

necessariis et honestis voluptatibus. Sed vix occurrit. unde Aristoteli controversia mota.

Alexandri temperantiam, antequam degenerasset, [Note: lib. 10. cap. 5.] describit Curtius: modus immodicarum voluptatum; veneris intra naturale desiderium [Note: lib. 5. cap. 7.] usus, nec ulla nisi ex permisso voluptas. Et alibi, in voluptatibus permissis quoque et usitatis temperantiam laudat. Sed iamiam, ut ibidem describitur, ad intemperantiam desciverat. vide amplius id notantem Historicum lib. 8. cap. 4. n. 24. 25. Non inter postremas exitii causas Alexandro intemperantia fuit.

In sacris Heroica castitas Iosephi celebratur, quam commendat amplius Philo de vita Iosephi. Sed non est consilium locos communes scribere, quod ab aliis factum. Stobaei huc pertinent sermones 37. et 84. de Temperantia, 38. de intemperantia,, 87. de gula; 74. de luxuria; 122. de verecundia; add. 124. et 125.

De Liberalitate.

Summa philosophiae Aristolelicae est: Liberalitatem esse virtutem, quae modo et ratione utatur in dandis accipiendisque pecuniis, praecipue tamen dandis; nec pecuniis tantum, sed quoruncumque pretium numo metiri homines solent: dando scilicet, quibus, quantum, quomodo, oportet: non de alieno, sed de suo: honestatis causa.

Beneficentia etiam vocatur haec virtus: cuius [Note: 2. offic. 15.] ratio, secundum Ciceronem, est duplex: nam aut opera benigne fit indigentibus, aut pecunia. quae duae rationes in sequentibus etiam comparantur notabiliter.

Tractavit de hac virtute concisius sed notabiliter Cicero Idem 1. offic. 14. ubi praesertim etiam tres cautiones ponit. 1. Ne obsit benignitas et iis ipsis, quibus benigne videbitur fieri, et ceteris. 2. Ne benignitas maior sit, quam facultas. 3. Ut beneficium non sine delectu tribuatur. Qua occasione, elegantissima instituitur disputatio de ordine et discrimine eorum, quibus bene faciendum est.

Longe autem copiosius, et ad exemplar accuratae philosophiae tractavit hoc argumentum Seneca integro opere VII librorum de Beneficiis.

Atque huius loci est etiam nobilissima quaestio, de grato animo, sive, ut vulgo loquuntur, de gratitudine. Ubi primo occurrit grati animi laudatio 2. ingrati reprehensio. 3. de poena ingratorum. Et, an sit aliqua actio adversus ingratum? Cuius disputationis duae sunt partes 1. an legibus prodita sit aliqua actio adversus ingratos? Quod omnino negandum non est. apud Macedonas enim erat actio adversus ingratos. Et apud M. Senec. Controu. IV, 24. haud dubie ex lege quae extabat: Ingratisit actio. addendus est Quintilianus declam. 333. 2. An debeat prodi actio adversus ingratum, de qua re Seneca 3. de benef. 6, 7. etc. et Grotius I. B. 2, 20, 20.

Sicut autem Cicero hanc virtutem fecit partem iustitiae (dum ratiocinatores bonos vult esse beneficiorum, ubi, quando, quomodo collocari debeant; sive quantum sit cuique tribuendum) ita humanitas et elegantia rem

totam gubernant; omniumque beneficiorum non condimentum modo, sed complementum sunt.

Alexandri M. liberalitas laudata Curtio 10, 5, 28.

Vitia Liberalitati opposita, sunt Prodigentia et Auaritia.

Prodigentia seu profusio modum excedit in largiendo. perdere hic sciet, donare nesciet, est [Note: 1. H. 30.] apud Tacitum. Sunt autem prodigi alii 1. vanitate ingenii ad ostentationem proclivis 2. alii calliditate. quo etiam pertinent largitiones inescandis hominibus, quibus ambitiosi utuntur, ut ad honores et potentiam perveniant. Privatim sibi nocet prodigus: publice, civitati. Nam si ambitione exhauriunt aerarium Principes, per scelera supplere student, sicut in mala causa bene pronuntiavit Tiberius [Note: 2. A. 38.] apud Tacitum. Dubiae aestimationis factum vide ap. Curt. 8, 12, 16. et 17.

Auaritiam et avaros, qui nec dant, quibus aut quomodo debent, et accipiunt, unde et quantum non debent accipere, multis nominibus Graecis notavit Aristoteles, parcos vocans, tenaces, illiberales, sordidos, turpis lucri cupidos, parvas impensas magni aestimare solitos, deceptores, depilatores. Privatim quam sordida et aerumnosa sit avaritia, Plaurus descripsit in Auluaria, sub persona Euclionis: publice, noxam eius insigni declaratione ostendit Sallustius passim, tum in orationibus de rep. ord.

De Magnificentia.

Magnificentiam tribus fere modis apud Veteres dici, comperimus. Primo enim amplitudinem notat: hinc res amplae atque magnifuae saepe iunguntur. Deinde idem notat, quod [Note: 2. de invent. c. 54.] magnitudo animi: unde a Cicerone describitur: quod sit rerum magnarum et excelsarum cum animi ampla quadam et splendida propositione agitatio atque administratio. Facit ibi quidem partem Fortitudinis; sed eo sensu, quo Veteres sub fortitudine magnanimitatem comprehendunt. Tertia significatio ad Virtutem hanc Aristotelis pertinet, qua Magnificentia est, quae sumptibus magnis et in magna re collocandis decorum servat.

Hic reprehendunt Aristotelem nonnulli, quod ex una virtute duas fecerit, liberalitatem scilicet et magnificentiam, sed ipse discrimen assignat: 1. quod liberalitas in mediocribus fere impensis; magnificentia in magnis, unde et nomen habet, spectetur. 2. quod liberalitas quodammodo etiam in accipiendo; magnificentia tantum in faciendis sumptibus versetur. 3. quia omnis magnificus, liberalis; sed non invicem, omnis liberalis magnificus dici possit. 4. quia liberalis in alios tantum; magnificus in se quoque et suos dici possit.

Scientiam ergo Magnifici eo fine terminat Philosophus, ut opera sint sumptibus digna; et sumptus operibus respondeat. Opera intellige necessaria, utilia, diuturna, in primis

publica (quamquam privata non excludantur) non ostentationis aut ambitionis gratia facta, sed honestatis amore et rei publicae, veraeque gloriae. Unde viris, dignitate, potentia, opibus, pollentibus convenit haec virtus: id est, magnorum hominum est, non humilium.

Magnificentiae illustria monumenta Historia Romana in Caesaribus memorat. Urbs ipsa Roma magnifico ornatu, Augusti opus ap. Tacitum. 1. A. 9. Suetonius inprimis diligenter memorat in uniuscuiusque Principis vita opera publica. quod et alii fecerunt postea. Constantini M. magnificentia in templis, et ornatu templorum: apud Scriptores historiae Ecclesiasticae. Xenodochia, Nosocomia, Orphanotrophia huius generis sunt.

Alia ad deliniendam plebem tatum pertinent, ut spectacula, ludi, viscerationes, congiaria, donativa, de quibus gravissima est tractatio Ciceronis 2. offic. cap. 16. et seqq.

Facilis autem lapsus a recta ratione sumptuum [Note: 3. A. 55.] in luxum. Apud Tacitum legas: Dites olim familiae nobilium, aut claritudine insignes, studio magnisicentiae prolabebantur. in luxnm sc.

Est enim luxus vitium, quo sumptus in res indignas aut viles proiciuntur; inanis voluptatis, aut ineptae ostentationis gratia, Sicut in histriones, gladiatores, aurigandi artifices, hodie in venationes, comessationes etc. plenae sunt historiae Principum, non luxu modo, sed portentoso luxu.

In republica, quantum noceat, omnis aevi exempla docent. Vide nobilem consultationem de luxu coercendo in Taciti 3. A. 52. usque ad 56. Quamquam id politicae potius considerationis est.

Alterum vitium, quod Magnificentiae opponitur, est, cum in res magnas sumptus nec abunde nec decore impenditur, aut lucrum ex rebus inhonestis aut indecoris captatur. ut; vectigal urinarium, chrysargyron etc.

Pertinent huc sermones Stobaei, de liberalitate 51: de prodigalitate 73. et 74: de parcis et illiberalibus 78. et 79: de avaritia 53, 54, 55. et 230.

De Magnanimitate.

Haec virtus, numquam fere nisi obscurius aut confusius tractari solita, incomparabiliter ab Aristotele describitur. Ceteri partem fortitudinis faciunt: sed Aristoteles in omni virtute magno animo locum relinquit.

Quoniam autem prcpositae erant virtutes, circa pecuniam recte versantes; Magnanimitati et Modestiae deinceps id officium tribuit Philosophus, ut Honores moderentur. Ad praecipuum scilicet respexit. nam magni animi officia latius patent; inprimisque etiam despicientiam rerum externarum complectuntur. Unde Stoici, quando locum hunc tractant, suum illud, nihil admirari, tantopere extollunt.

Unde Magnanimus cum revera magnis rebus dignus sit, non est detrectator sui, sed se

magnis dignum credit: in quibus honoris praecipua aestimatio est. Circa honorem ergo et probra inprimis cerni creditur animi magnitudo. Quamquam in omnium reliquarum virtutum materia praestare studet, qui magno animo est.

Honores scilicet eximios, ut praemium virtutis, a bonis bene delatos amat: spernit minutos, aut undecumque, aut quacumque ex causa delatos: longeque differt ab inanis gloriae captatoribus. Solus enim magnanimus intelligit naturam et iter verae gloriae: a quo plurimi aberrant. Magnanimo is demum videtur amplissimus, qui sua virtute in altiorem locum pervenit, non qui ascendit per alterius incommodum et calamitatem. verbis Ciceronis ex orat. pro Sex. Rosc. Amer. c. 30.

Ignominiam autem, qua multi franguntur, non aestimat opinione hominum, sed, quam non meruit, spernit.

Sicut autem honorificum non credit laudari, nisi a laudato: ita calumniis parum movetur. [Huius loci sunt quaestiones de panegyricis.]

In periculis adeundis rationem dignitatis suae habet: et cum Alexandro M. dicit. apud [Note: 8, 14, 14;] Curtium: tandem par animo meo periculum video.

In temperantiâ, permissis quoque et honestis voluptatibus abstinet, quotiens dignitatis et magnarum rerum cura ei graviora suadet.

In liberalitate, beneficium longe lubentius

in alium confert, quam ipse ab alio accipit: remunerari gaudet alios abunde; ut sibi potius debeant, quam ipse aliis: aegre prensat autrogat: opes honestate non lucro metitur.

In iustitia, nihil tanti aestimat, ob quod velit ab ea discedere.

In man suetudine, pulcherrimum victoriae genus existimat, se ipsum vicisse, iniurias contemnere, earum memoriam non retinere, neque vindictae cupidum esse.

Circa veritatis studium, Catonis mos ei pro regula est, qui apud Sallustium, esse quam videri [Note: Catil. 54.] bonus malebat. Liberi oris, et qui Ulysseas astutias cum Achille Homerico odio habeat. Honestius putat offendere, quam odisse, cum Agricola [Note: cap. 22.] Taciti.

In urbanitate, cum Pompeio verecundi oris est: neque suae gravitatis dememinit.

In reliqua vita, inprimis utramque fortunam ferre novit:

[Note: Horat. Carm. lib. 2. od. 10.] Sperat infestis, metuit secundis
Alteram sortem bene praeparatum
Pectus.

creditque sibi praecipi, quod sequitur:

Rebus angustis animosus atque
[Note: Add. Cic. 1. offic. 26.] Fortis appare: sapienter idem
Contrahes vento nimium secundo
Turgida vela.

Magnanima fuit Sysigambis cum dixit: et [Note: Curt. 3, 12, 25.] praeteritae fortunae fastigium capio, et praesentis iugum pati possum. Adde Pori magnanimitatem apud Curtium 8, 14, 43.

Inter magnos magnum se praebet;

reliquis humanum et aequum; ne quem contem nere videatur.

De se non multum, nec saepe loquitur ne vel detrectator sui, vel laudator videatur. Sed nec de aliis multus illi sermo: quos nec laudare temere, vec vituperare sustinet. Minime autem omnia statim admiratur, aut adulatur.

Cautio illum et cunctatio in actionibus gubernant: magisque ei, exemplo Suetonii paulini, cauta consilia cum ratione, quam prospera ex casu placent ap. Tacitum, 2. Hist. 25, 3.

Incessus ei et sermo gravis. vid. Lips. 2. Polit. 15.

Omne decus huius virtutis ita in animo est, utexterna illa non mereantur aestimationem, nisi consilio animi interiore gubernentur. Si autem de ulla virtute dici potest, quod nulli perfecta contingat, de hac utique dici potest, virtutum rarissimâ.

Vitium, quod excedit, est elatio, sive inflatus animus. de quo Cicero 1. offic. 15: Fortis animus et magnus, in hemine non perfecto feruentior plerumque [Note: 1. offic. 19.] est. Et: Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et niagnitudine animi, facillime pertinacia et nimia cupiditas principatus innascitus. et quae sequuntur. Fastus Alexandri, in affectata divinitate huc pertinet. et quae de superbia regia dicuntur. vid. Lips. 4. polit. 6.

Vitium, quod deficit, est pusillus abiectusque animus. de quo exaudiendum est illud Taciti 4. A. 38: contemptu famae, contemni virtutes.

Videndum tamen, ne modestia Heroica (quam ad magnitudinem animi merito

retuleris) speciem huius vitii occupet. Theologis Humilitas dicitur.

De Modestia.

Antiqui latius hac voce usi sunt, sicut vel ex Cicerone constat. Hic autem notat eam virtutem, quae circa modicos honores versatur, et a Magnanimitate differt, ut liberalitas a Magnificentia.

Quamquam autem Aristoteles, eo fine metiatur bas virtutes, quod qui magna meretur, aut parva, ex se mereri putet, sibique de se credat, tamen potius inde aestimandae sunt, quod modestus quidem, utcumque magna meritus, de se magnifice tamen non sentiat, neque omnem honorem quem meretur exigat, sed humanae imbecillitatis memor, non fidat opinione sua de meritis suis; neque ambiat honorem, etiam meritum, quin potius meruisse, honorem reputet; magnanimus autem potius patrare magna concupiscat, quam mereri se magna iudicet. pertinetque [Note: 4, 1, 18.] huc locus Curtianus: vos quidem macti virtute estote, qui primi intellexistis, quanto maius esset, regnum fastidire, quam accipere. dum Hephaestio scilicet miratur magnitudinem animi spernentis, quod alii per ignes ferrumquepeterent.

Est autem Modestia publice privatimque [Note: 15. A. 2.] et decora et utilis: vereque apud Tacitum dicitur: modestiae famaneque summis mortalium spernenda est, et a diis aestimatur. Estque praecipue in animo: sed spectatur in toto corpotis habitu, in oratione, gestuque, pro conditione aetatis, personae etc.

Utraque autem virtus tum recte intelligetur; si quae de Honore et Gloriâ philosophia tradit, recte cognita fuerint.

Vitium oppositum est, Ambitio, honoris affectatrix, supra quam decet et fas est: privatim odiosa, publice noxia. sicut praesertim Sallustius in causis corruptae reip. hanc ponit Catil. 10. et seq. et Seneca passim persequitur ambitiosos.

Alterum vitium, quod in honorum contemptu cernitur, vel ad dissolutos homines pertinet, teste Cicerone, vel ambitionis genus est, quotiens simulatur honorum contemptus. Vera quoque modestia, aliquando iniquam aestimationem subit, ut in illo Horatii:

[Note: lib. 1. ep. 18.] —— plerumque modestus
Occupat obscuri speciem.

De Mansuetudine.

Ira familiare hominibus malum, moderamine opus habet. unde quae virtus ei moderatur, Mansuetudo dicitur, seu lenitas; in Principibus clementia; in Scholis Theologicis misericordia. Quae nec Philosophis antiquis ignota vox fuit: male repudiata a Stoicis, quos etiam Grotius arguit I. B. 2, 20, 21. Explicationem tamen eruditam promittunt nonnulli; ad conciliandos cum Peripateticis Stoicos.

Ipse Aristoteles non segniter hic impugnatur cum definit mansuetudinem, quae ob quas res, et adver sum quos, quemadniodum, quo tempore, et quamdiis decet, irascitur. Ut enim ira est affectus

animi, negari nequit, quin optabilius sit, plane eliminare iram, nec virtuti bene congruentem, et minime necessariam. neque enim vel ad propulsandam iniuriam, neque ad punienda delicta ira opus est. imo, quo longius abest ira, eo melius ista omnia conficiuntur. Sed nimirum, quia nec odisse malos, necirasci improbis, non possunt viri boni, si communem moris humani habitum spectamus, concedendum Aristoteli est, ut populariter in tali argumentoloquatur. Quae etiam defensio a)orghs1i/an eius, seu vacuum ab omni ira animum, tueri quodammodo potest.

Vitium huic virtuti oppositum, iracundiam, diligenter, et ita exsequitur Philosophus, ut iracundorum diversa faciat genera, eaque Graecis vocabulis apte exprimat. 1. eorum, qui ad iram proni et irritabiles sunt. 2. eorum qui praecipites prorsus in iram feruntur, quos cerebrosos videmus dici. 3. eorum, qui amari sunt et retinentes irarum. 4. eorum qui implacabiliter ad ultionem spectant, quos saevos vocamus. Postremum genus omnium deterrimum: inde gradus vitiositatis retro numeraveris.

Alteri vitio, in defectur, ut idoneum nomen, ita fere exempla desunt. Si periram hunc locum describimus. Sin descriptio mutatur, omnino a Philosophi sententia disceditur.

Praeclare de hoc toto argumento tractavit Seneca, opere de irâ; et de clementia; cuius fragmenta habemus.

Misericordiae Alexandri nobile exemplum ponit Curtius 4, 10, 20. et seqq. et 5, 5, 8.

Iram eius saepe notat Historicus 3, 12, 19. 4, 4, 17. 4, 6, 29. 8, 1, 43. etc. 10, 1, 39.

Memorabilis distinctio occurrit apud Suetonium in Claudio c. 38: Irae atque iracundiae conscius sibi, utrumque excusavit edicto, distinxitque: pollicitus, alteram quidem brevem et innoxiam, alteram non iniustam fore. Adde Ciceronis explicationem Tuscul. 4, 12.

Ciceronis praeceptio insignis est 1. offic. 25. Et adde disputationem de ira, Tuscul. 4, 19. usque ad 30.

De Humanitate.

Sequuntur virtutes quae ab Aristotel dicuntur Homileticae, i. e. ad convictionem et consuetudinem cottidianam vitae pertinentes. Quorum una id spectat, ut sincere et citra simulationem omnia gerantur: duae, iucundam et gratam reddere consuetudinem hominum inter se et familiarem usum, student.

In posterioribus his una est Humanitas, quae a modo convivendi, Facilitas; a parte, Affabilitas; a persona et officio, Civilitas ac Popularitas; ab elegantia et arte, Comitas dicitur.

Quam Aristoteles hoc fine terminat, ut neminem offendere velit vir humanus, sed potius placere omnibus et obsequi, in quantum honestatis ratio, et eorum, cum quibus versamur, utilitas postulat. Neque enim vir vere humanus, probabit ea, quae honeste probari non possunt: aut verebitur amice admonere homines de iis, quae indecora aut

noxia videt futura iis, cum quibus agit. Inprimis autem, mores, ingenia, conditionem et fortunam hominum probe diiudicabit, ne plus minusue faciat aut dicat. nec praesentis tantum, sed futuri quoque temporis rationes probe subductas habebit.

Humanitatis elegantissima specimina in Alexandro proposuit Curtius 3, 12, 6. etc. 5, 2, 18. usque ad fin. cap. 6, 5, 3. etc.

Vitium, quod excedit, in eo est, si quis in omnibus placere alteri studet: idque vel suopte ingenio fecerit, ut Micio in Adelphis Terentii eius rei imaginem praebet; vel lucri studio; quales sunt adulatores, ut Gnato in Eunucho, Phormio in fabula cognomine apud Terentium. Character talis hominis superest in Theophrasto. Pertinet huc aureus libellus Plutarchi, de discrimine adulatoris et amici.

Crebrum in aula malum: unde adulatio ap. Curt. 8, 5. 6. dicitur perpetuum malum regum, quorum opes saepius assentatio, quam hostis evertit.

Regnant illic artificia adulandi, sub specie obsequiorum. videatur Cleonis oratio ap. Curt. 8, 5, 10. etc.

Ex altera parte morositas, difficultas, contumacia est, quando quis omnibus adversari studet, neque curat, an et quem offendat. Talis Demea Terentianus in Adelphis. In aula Clitus hoc nomine peccavit apud Curtium 8, 1. 29. etc.

De Veritate.

In consuetudine vitae multum quoque laudatur Veritas sive candor, cum quis ut in vita, ita in oratione veritati studet, nihil fingens in gratiam aliorum, aut lucri causa, semper sibi constans, sua praesertim minime exaggerans.

[Note: c. 3. e. 15.] De Epaminonda Corn. Nepos: adeo veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur. de Attico: Mendacium neque dicebat, neque pati poterat. et quae sequuntur.

Repugnat enim huic virtuti mendacium, de quo multae magnaeque sunt disputationes Theologorum et Philosophorum. Non parum etiam in hac re sudavit Grotius I. B. 3, 1.

Dividitur autem mendacium in duas vitii species: Arrogantiam, et Dissimulationem.

Arrogantia, sive, ostentatio, iactantia est, qua quis maiora, quam sunt, videri vult sua: sicut in Eunucho Terentii, Thraso, Plauti, Miles gloriosus ostendit.

Dissimulatio est, qua quis occultat et extenuat ea quae adsunt, vel ut gloriam inde consequatur (huc pertinent Artes Accismi) vel ut fallat homines. Superest character talis hominis Et hicus apud Theophrastum.

De Urbanitate.

Quia in vita curarum et remissionum tempora distincta sunt, etiam laxamentis aliquam virtutem tribuit Aristoteles, quam vocavit Urbanit atem, quae dicendis et audiendis iocis

honestis, ac liberalibus modum et rationem praefiniret.

[Note: 1. offic. 29.] Cicero summatim praeclare designat: Neque ita generati a natura sumus, ut ad ludum et iocum facti esse videamur: sed ad severitatem potius, et quaedam studia graviora atque maiora. Ludo autem et ioco uti illi quidem litet: sed sicut somno, et quietibus ceteris, tum cum gravibus seriisque satissecerimus. Ipsumque genus iocandi non profusum, nec immodestum, sedingenuum et facetum esse debet. addenda sunt, quae sequuntur.

Est ergo scientia quaedam iocandi; neque in obvio posita huius argumenti notitia. Adeatur Ciceronis egregia tractatio de ridiculo 2. de oratore 59. et seq. Quintil. Institut. Orator. 6,3. Dan. heinsius in dissertatione Terentio praemissa.

Excedunt modum Scurrae, risum captantes inepte et inhoneste; immodiceque in cachinnos effusi, totique ludicri.

Sicut ex altera parte homines rustici et inficeti vocantur, qui nec iocari ipsi ullo modo, [Note: Tib. 21.] nec iocantes ferre possunt. De Tiberio Suetonius: Augustum palam nec dissimulanter morum eius diritatem adeo improbasse, ut nonnumquam remissiores hilarioresque sermones superveniente eo abrumperet.

De Iustitia.

Iustitiam esse aliquam generalem, aliquam specialem, plerique veterum agnoverunt; quamvis non eodem modo explicarent. Aristoteles Iustitiam universalem, idem cum

virtute perfecta et plene sumpta statuit: nisi quod ad alterum referri iustitiam dicas, cum virtus, ut est in homine aut viro bono, considerari possit.

Iustitia autem particularis est huius loci. [Note: l. 10. ff. de iust. et iur.] de qua licet Aristoteles toto libro quinto Ethicorum egerit, definitionem tamen nullam attulit. Valde probatur etiam Philosophis Iurisconsultorum definitio: quod sit constans et perpetua volunt as suum cuique tribuendi. ut et habitus et actio volendi intelligatur. Ex Aristotele talem concinnant descriptionem, quod Institia sit virtus, qua, tam in rerum distributione, quam commut atione et contr actibus, omnibusque rebus, in quibus iniuria cuiquam fieri pot est, homo ita se gerit, ut nec de externis bonis, pecunia, honoribus, aliis, plus sibi vindicet et minus alteri relinquat; nec de malis, oneribus et poenis minus sibi, et alteri plus, quam par est.

Medii ratio hic alia est, quam in ceteris virtutibus. Utrumque enim extremorum (plus scilicet et minus) est in una eademque actione. Estque hic non tantum medium rationis, sed etiam rei. Unum igitur nomen opponitur iniustitia.

Est autem duplex Iustitia: distributiva et commutativa; quarum haec reddit id, quod est simpliciter debitum; illa, quod est quodammodo debitum. vid. Grot. I. B. 1, 1, 8.

Iustitia distributiva, quae praemiis oneribusque distribuendis aequalitatem observat, habita ratione et personarum et rerum.

Unde hic proportio Geometrica obtinet.

Non enim omnes accipiunt idem simpliciter, sed idem proportione, seu secundum quid. Maximo enim cuique plurimum debetur. Cic. 1. offic. 15. Et in onerosis, validiori plus oneris imponendum est. Ad hanc ergo iustitiae speciem pertinent ea tantum, quae debentur cuique de communibus bonis, aut imponuntur, ut publicum et commune onus. cetera ad commutativam pertinent.

Illud nihil interest, utrum aestimatio fiat simpliciter, ut in optima reip. forma; an ex hypothesi et ratione status. Unde fit, ut non eodem modo haec fiant in Aristocratia, et oligarchia. etc.

Apparet hinc, beneficia, stipendia, et similia, non esse huius iustitiae, sed commutativae, tamquam genus compensationis et mercedis. Meritum enim in iustitia distributiva nihil est aliud, quam dignitas, sive persona, et locus, quem inter cives obtinet. Sicut in commutatiuâ, meritum in re spectatur, cui premium aut poena convenit. Quare cum in commutativa iustitia tantum quis accipiat, quantum meretur: in distributiva non attenditur, quid quisque ipse impenderit, sed quid in comparatione alterius accipiat.

Iustitia commutativa est, quae in commutatione rerum et contractibus eam servat aequalitatem, ut quisque suum consequatur. Pertinent enim huc res omnes, in quas iuris aliquid est alicui, alio quam publico nomine.

Commutationes autem et contractus late hic sumuntur, ut non tantum veros

contractus et quasi contractus, sed omnes obligationes comprehendant, tam quae ex delictis, quam quae ex quasi delictis originem trahunt.

Commutationes dividit Philosophus in voluntarias etinuoluntarias: quorum illae sunt, ubi utrinque est animus commutandi aut contrahendi; hae, ubi commutatio fit una parte invita, ut in furto.

Involuntariae commutationes ex mente Thomae hae sunt:

Laeditur aliquis vel in

Re idque vel

Occulte, ut furto

Manifesto, ut rapina.

Persona vel

Ipsa in se, vel ratione

Incolumitatis vel

Occulte, ut in caede dolo facta, venificio, percussione fraudulenta

Manifesto, ut in caede violenta, verberibus, carcere, mutilatione.

Dignitatis vel

Occulte, ut falso testimonio, detractione

Manifesto, falsa accusatione, convitio

In persona coniuncta, ut adulterio, seductione liberorum, serui etc.

Commutationes voluntariae sunt, quando

Obligat quis

Rei suae vel

Dominium, vendendo, deponendo, oppignerando.

Usum, idque vel

Gratis vel in

Rebus quae fructificant, ut est ususfructus

Ceteris quae restiruuntur vel

Eaedem numero, ut commodata

Eaedem specie, ut in mutuo.

Pretio, ubi locatio, conductio.

Se ipsum pro alio ad satisfaciendum ut est fideiussio.

Porro illa extrema, inter quaeversatur iustitia commutativa, plus et minus, etiam damni et lucri nomine ab Aristotele vocantur, latius scilicet acceptis vocabulis: et lucrum sit plus boni et minus mali; damnum, plus mali et minus boni.

Servat autem iustitia commutativa proportionem Arithmeticam, si audimus Aristotelem: qua aequalitas ex rerum ipsarum conditione aestimatur. Contra sentit Grotius I. B. 1, 1, 8.

Gliscit haec quaestio in argumento de poenis: in quibus cum etiam videatur ratio

haberi personarum, e. g. nobilium et ignobilium, liberorum et servorum, igitur proportio Geometrica a nonnullis hic statuitur, ab aliis ad iustitiam distributivam poenae referuntur. quod eodem scilicet redit.

Sed veterum sententia tutior est, adstructa etiam Arnisaeo polit. 1, 8. dum modo natura utriusque institiae, distributivae et commutativae recte explicetur. Poenae enim non sunt aliquid quod distribui possit 1. quia nihil distribuitur, nisi quod commune est. 2. Quicquid distribuitur, id confertur aut imponitur toti, quia pars civitatis est. At nemo punitur, quia civis est. 3. In distributione omnibus portio cedit: in poenis numquam. 4. Si Geometrica proportio in poenis valeret, tum nobilis severius, servus mitius puniendus esset, quia maiori maius, minori minus convenit secundum illam in distributione praemiorum et onerum. 5. In distributione etiam iusta fieri potest, ut aliquis minus consequatur, quam meritus est. Sed poenae pro merito irrogantur. 6. Manet proportio Arithmetica, etiam cum nobiles mitius puniri dicuntur (in criminibus ex imbecillitate humana profectis) quam alii: vel enim minus peccaverunt, ubi idem quod alii peccasse videntur; vel poena quae mitior videtur, illis aeque gravis est. Persona enim hic per accidens spectatur.

Alias, sepositâ hypothesi, de qua supra, etiam Grotius statuit, poenas pertinere ad iustitiam commutativam, quam ipse expletricem vocat. I. B. 2, 20, 2.

Quamquam autem plerum que iustitia commutativa versetur inter partes reip. tamen potest interdum etiam inter rem publicam et partem eius esse, ut cum civitas emit a cive aliquid, aut stipendia paciscitur singulis.

Pythagorei statuerunt talionem idem esse quodius, quos refutat Aristoteles. Sed distinguenda est Talio sinipliciter accepta, qua simpliciter quis idem patitur, quod fecit; et proportionalis, qua patitur, quod ei respondet, quod fecit. Prior neque in distributiva, neque in commutativa locum habet: posterior in commutativa adhiberi potest. Vide exemplum et fundamentum huius distinctionis apud Gellium 20, 1.

Hinc de aestimatione rerum quaestio: et de instrumento permutationum, numo, de cuius inventione Aristoteles lib. 1. polit. 6. ubi Interpretes videndi. Addatur dissertatio egregia Iacobi Lampadii, subiuncta libello de constitutione Imperii Germanici.

[Note: 1. 7. ibid.] De iustitia Cicero in officiis multa eximia habet: quod in iustitia sit virtutis splendor maximus: quod per eam societ as hominum inter ipsos, et vitae quasi communitas contineatur. quod munera eius duo sint: primum, ut ne cui quis noceat, nisi lacessitus iniuria; deinde ut communibus ut atur pro [Note: 2. 11.] communibus, privatis ut suis. Postea. Atque iis etiam, qui vendunt, emunt, conducunt, locant, contrahendisque negotiis implicantur, iustitia adrem gerendam necessaria est. cuius tamta vis est etc. Examinat memorabiles quaestiones in iustitia commutativa lib. 3. off. 12. 13. et seqq.

De iustitia Principis in praemiis et poenis Politici praecipiunt.

Huc pertinet etiam tractatio de Aequitate, qua iuris rigor temperatur, aut ius scriptum, ubi propter generalitatem deficit, corrigitur, suppletur. Aequum et bonum saepe vocant. Vide omnino laudem Sulpitii apud Ciceronem Philipp. 9. c. 5.

Absque aequitate saepe habeat locum illud: Summum ius. summa iniuria. Laudandus Grotius, qui primus ius belli vere temperavit aequitate.

Est autem hic locus profundus, sicut ostendere conati sumus in Calculo Minervae.

Neque adversari putanda est aequitas iustitiae: sed potius congruere.

De Virtutibus Dianoeticis sive intellectualibus.

Quoniam virtus omnis est in mediocritate, illa autem definiturprudentiâ (prudentis enim viri iudicium hîc optavit Aristoteles) itaque post virtutes morales etiam de Prudentia agendum fuit. cuius natura ut melius intelligeretur, [Note: lib. 6. Eth.] Philosophus etiam de ceteris habitibus mentis agit.

Tales habitus sive virtutes dianoeticas posuit quinque: Scientiam, Sapientiam, Intelligentiam sive Intellectum, Artem, Prudentiam. Do prioribus suffecerit pauca attigisse; de ultima enim potissimum hic solliciti esle debemus.

Scientia est ille habitus mentis, quo demonstramus aliquid ex necessariis principiis.

idque ope syllogismi Apodictici, sive Demonstrativi. Haec cum locum habeat in rebus necessariis et aeternis, continet Physicam, Metaphysicam, et Mathesin.

At Intellectus sive Mens (Philosophus enim cum non haberet idoneum nomen, Intellectus commune vocabulum huc accommodavit) est habitus, quo ipsa principia cognoscimus. Quae sunt vel Theoretica, vel Practica: eaque naturâ nota.

Sapientia et principia et conclusiones complectitur: altissimoque et architectonico loco a Philosopho collocatur.

Atque hi tres habitus circa res necessarias et aeternas versantur. Reliqui duo circa res contingentes.

Res porro contingentes aliae effici dicuntur, ut a sutore calceus, a Logico Syllogismus; aliae agi, quae pertinent ad vitam recte agendam, sive quae rationem honesti et inhonesti habent, in quibus versatur Prudentia, sicut in prioribus Ars.

De Prudentia.

Haec est virtus, quae bona a malis, utilia a noxiis discernit, expetenda ac fugienda praescribit, vitamque totam moderatur Versatur maxime circa singularia; sed tamen etiam in generali quadam vitae ratione ita instituenda cernitur, ut specialiter actiones omnes sibi consonent, et ad finem beatae vitae communi quodam ductu proficiant.

Munera sive actus prudentiae (quidam partes vocant) sunt 1. Bene consultare. quando media inquiruntur, et coniciuntur, et discutiuntur ad finem conducentia; e quibus expensis eligi possit, quid optimum factu. 2. Intelligere et iudicium ferre atque adeo decernere, praemissa consultatione quid opus sit. 3. In mitiorem partem aut tractabiliorem iudicium inclinare. Alii addunt exsecutionem, quae rectius ad alias virtutes refertur. Ad consultationem pertinet sollertia et sagacitas: ad iudicium docilitas et memoria facit: ad decernendum, providentia, circumspectio, cautio. Alii iudicium de praesentibus, divinationem de futuris, memoriam de praeteritis Prudentiae partes faciunt. Cicero 2. de invent. 53.

Prudentiam alii faciunt privatam, qua quis sibi, et communem, qua et aliis consulit. Privatae regulas et munera faciunt: 1. deligere vitae genus. 2. in eo vitae genere omnes actiones ad virtutis normam ex praescripto rationis componere. quo pertinet illud, nihil temere aggredi. 3. Res expendere. 4. modum agendi in promptu habere. 5. tempus et occasionem captare. 6. instare negotio. 7. a virtutis recto tramite non discedere. Cic. 1. offic. 32. etc.

De Prudentia Oeconomica peculiarie est tractatio, quae tamen ad Politicaem doctrinam revocari potest.

Prudentia militaris itidem ad Politicam.

Legislatoria Prudentia, et Iudiciaria, et Deliberativa, licet hic possent tractari, tamen in Politicis istud fiet.

Prudentiae opposita sunt ex una parte, calliditas et versutia, ex altera parte stultitia et imprudentia.

Egit posthaec Aristoteles de Heroica virtute et continentia. sed quia Virtus Heroica nihil aliud est, quam virtus unaquaeque in summo fastigio; sicut feritas est vitium immane et belluinum; et continentia ad temperantiam supra relata fuit, nihil opus est addere.

De Amicita.

Amicita non est quidem virtus, sed virtuti similis. quamquam a nonnullis ad iustitiam refertur. Ad vitam certe agendam inprimis necessaria.

Est triplex; vel honesta, vel utilis, vel iucunda. Equibus sola prior, vera amicitia est.

Constat amicitia vera aequalitate, quam si non invenit, facit.

Removere autem se studet amicitia, a morosis et contentiosis; tum a blandis et adulatoriis moribus.

Sed abunde omnia praestitit, quae huc pertinent, Cicero in Laelio, sive in Dialogo de amicitia.

Tota interim haec de moribus disciplina, vitae, non scholae, discenda est, re non verbis exercenda, sicut abunde disputat Seneca ep.106. et 108.