In hanc sententiam, etsi tempori tunc, rerumque conditionibus, quam consuetudini temporum, convenientiorem, cum discessum esset a plerisque, militiaeque potissimum administrîs primîs (Anhaltini Principis nullâ penitus aemulatione loci, iam non, ur antehac, in castris primi:) Fridericus quoque, ne, repugnando, turbis novis daret ansam, consensui multitudinis manus
dedit: et naturae quoque bonitate quadam, facile, qua suasu praeires, ductilis; expeditioni sese, castrisque, composuit. Ante cetera vero, nequid indispositum Pragae, vel privatim in domo regia, vel tribus in civitatibus publice, post se relinqueret: primo filium suum, natu maximum, (113) Henricum Fridericum, septimum tunc agentem aetatis annum, ac nuper ab Ordinibus-regni designatum patri (si decederet is) succesiorem, ut aliô superius locô memoratum est; abduxit Pragâ, suômet ipsius, ac Proserum aliquot, (utî Pessina quoque tradit, ac loquitur,) aulae suae pvaecipuorum, comitatu septum: transtulitque primo Brandisium; locum, a tertio milliari, ripae larvar fluminis Albis imminentem. Inde vero, Berlinum Brandenburgicum eum devehendum curans, ad foannem Sigismundum, Imperii Romani Septemvirum, Reformatae religionis etiam ipsum nuper partes amplexum: submonuit utique, Meminisset, se fortunae patris utrique seponi, reservarique. si bonae, secundaeque; rediturum, Bohensici culminis, ut collegam; sin adversae, parentique funestae, tamquam heredem clim, ac possessorem. In haec, lacrimae,
complexus, et alterius ab altero maesta divulsio: sed Palatini festinus in regiam Pragensem reditus.
Secundum haec, ad Septembris diem decimum quintum, sollicitâ Friderici praecipuâque curâ, (nam eius macime res, ac salus, agebatur,) ad defensionem trium-urbiune bellicus omnium generum fit apparatus. inspectio moenium, turrium, munimentorum, quam unquam alias, intentior: et, ex armamentario, machinarum, ex aere, praegrandium, magnus in editiora loca numerus rotîs subvectus; ac foris, pro fronte murorum, passim constitutus. Ad saga demum, et arma, populus certatim vocatus, ac ruens-In Bavarum, Bucquoium, Ferdinandum, signa, conclamationes, tubae. Fine mensis, quem diximus, appetente; convocatis in Senaculum primoribus Ordinum-regni, Fridericus, regiam coniugem, sobolem, suîque fidam memoriam, observantiamque, commendans; e comitio frequentiâ magnâ deducitur, ad praeparatam expeditioni quadrigam. Eâ conscensâ, pridie diei, quo Catholicîs antehac fastîs Archangeli Michaelis memoriam Ecclesia recolebat, ipsâ nempe Divi
Wenceslai, Bohemorum Principis, sollemnî luce, comitatu splendidô proficiscitur in castra; quae tunc Bohemis (uti Czechorodius Phosphori sextô Radiô loquitur) ad Brezeznicium, aut, ut Bellus librô quartô Laureae nominat, ad Klingenbergam erant; locô, qui milliariûm octo spatiô Pragâ distabat. Quo cum venisset; continuo rumor in omnem circumquaque Bohemiam dispersit: Friderici regis in extremo fortunas esse. nisi praesente rege, nolle proeliari rgios. Hostium autem praetoriana castra, milliarî non plus unô, remota regiîs a castris, locô, cui Morawizio ncmen. Inde mox, ad manus utrimque ventum iri.
Quo factum est, ut, quae res prudentibus valitura visa fuerat, ad animanda Bohemorum pro Palatino studia, simul ac iste, praesens in hostem ire, conspici coeptus esset: eadem, mirandâ casuum humanorum volubilitate, desubito sese verterit in formidinem publicam, et animorum popularium deiectionem, ac rerum omnium desperationem extremam; relinquentibus passim omnibus omnia, quae secum efferre nequirent:et e villis, pagîs, arcibus, ac minoribus
oppidîs, Pragam refugientibus. Ea tunc, consternationis publicae receptaculum erat. (114)
Hîs nihilominus suorum terroribus aut revera Fridericus, aut dissimulatione fluctuum mentis, imperterritus; pavorem eximere militi suo conatur, ostensione fiduciae; quam collocatam in Ungaricis, a Gabore sibi promissîs, subsidiîs haberet. Ea propediem adfutura, denuntians; uti fidem asseverationi faceret, paullo post e castris, ad Sezschinum tunc locatîs, expeditô, qui Pragam festinaret, cursore, praefectis fabrûm mandat: ut e ripa Multaviae fluminis dextimâ, quam adiaceret Koenigssala, pontem ducerent nauticum, in ripam adversam; traiciendis, ut primum advenissent, auxiliis Ungaricis. Ex quo mandandi modô, facile statuamus: castra Palatiniana, diebus illîs, quibus exspectabantur Ungart, trans laevam amnis Moldae ripam posita, tractum Circuli (quem appellant) Podbederensis, Occasum versus, insedisse. Sed ea Friderici spes, de Pannonum Inferiorum in proeliis usu, quo temporis articulô potissimum eorum operae pretium futurum fuerat creditum; haud secus, ac Pompeii quondam, (in acie Pharsalica
Caesari concurrentis) de copiis equestribus (115) concepta fiducia, caduca fuit: ut in loco reddemus.
Sed inter haec, Bavariae DUX. et Carolus, Bucquoii Comes, rerum in castris suarum strenue satagebant. quorum idcirco gestis narrandis, uti coepimus, ad dierum temporisque seriem redimus.
Ac Maximilianus quidem, vicesimô quintô Septembris die, sursum versus, ad Boream, cum exercitu pergens; Budnam accessit, murîs cinctum, et turribus munitum, oppidum. quod, inter Moldam ac Malczam amnes, situ fere mediô constitutum, praesidiô trecentorum, sclopetîs et gladiîs armatorum, sed ex agris et plebe collectae militiae, tenebatur. Hi, simulque cives incolae, misso, sub eius adhuc diei vesperam, feciali, cum tuba, cumque mandatis, ut Ferdinando Caesari, legitimo suo Regi, positîs armîs, sese submittant: respondent, Correptîs armîs, pro Friderico rege, sibi lectô, suprema quaeque facturos, ac passuros. Continuoque fistulîs aeneîs, minoris formae (quod grandiores deessent,) expeditîs, earum exoneratione, numquam intermissâ, Bavaritum
militem, et tunc, et multam insuper in noctem, imo, posterâ totâ luce, iam ultra meridiem productâ, lacessunt, et infestant. Cum autem, haud ita procul pomoeriô Budnae, foris, succensorum antehac domiciliorum parietînae superessent, inanes cetera, nisi, quod urticîs, ac virgultîs horrerent, et ab imprudente bellicorum eventuum urbe, relictae neglectim fuerant: haud fefellit ista bene gerendae rei facultas, et occasio, DUCEM. Huius igitur ad mentem mandatumque, beneficiô tenebresae noctis adiuti, qui balistis praeerant; tormenta currilia statuunt, intra caeca parietum: numerô, qui rei destinatae patrandae sufficeret. Cum primo deinde diluculô, metallinis e cannis in muros, et oppidi tecta, grandes undique pilae ferreae volitare: simul autem e castris, ad urbem positis, indefesâ iaculatione plumbum ignitum, et vomentes ignem piceum sphaerae, granîs letiferîs fartae; culmina domorum, muros, turresque, lacerare: donec, adhaerente tignis trabibusque flammâ, perfracta simul urbis porta, simul portae residuum, deflagrare coepit. Tum demum, etsi plane plusquam sero, sed scilicet plus nimiô
benignum in Victorem incidens, Budna Caesari se, suaque, sub Maximiliani manu, permisit. Is conditiomes victis has tulit. Qui rebellionis sese capita principio, postea vero flabra, praebuisient civibus; ii comprehensi, discussâ, militaris quaestionis ordine, convictâque, culpâ, plicterentur. Praesidium, e provinciali multitudine lectum, una cum ductore suo, dimissum, in praesens vitam retineret; sarcinas, et arma, victoribus relinqueret. civitati, supra meritum, ab incendio, vastitate, ferrô, maneret incolumitat. PATREM-PATRIAE, dixisses, intrâsse Budnam; non hostem urbis, aut Iudicem. Nec de clementia DUCIS, questus exercitus est; quantumvis, a pervicacia Budnensium, hostiliter ipse, per id biduum, habitus, quo toto biduô tamen, nostrorum vix sex occubitu, bellatum est. Haec a Maximiliano tunc, eo locô, gesta sunt, ad vicesimum quintum, ac sextum, Septembris diem. quo tempore Pragadizium, in vicinia, contrarius per omnia rerum eventus excepit, et adversa belli fortuna pessum dedit.
Pragadizium autem hoc, de quo sermo nobis, quodque diversîs ab hoc
nomine nominibus, ac litterarum notîs, apud diversos exprimutur; (116) urbs est, antiquitus iam, salis per Bohemiam negotiatione nobilis (117): et ad latus Budovvizii medio fere, Moldam inter ac Malczam, (sicut Budna,) spatiô sita; sed infra Budnam, in Austrum, haud ita procul distans Reinbergâ, castellô montanô: propinqua quoque transitui, quem Callem-Aureum vulgo dicunt, Passavium versus e Bohemia tendentem. Haec, ab incolarum eiusmodi genere tenebatur, quod olim, utcumque tandem, professione Catholicum; novissime se rebellioni Bohemorum, adversus Caesares ac reges suos, adiunxerat: idque coactu maxime Mansfeldii nothi: qui, vî captam, praesidiô militarî, legibusque Directorum, frenabat. Superveniens autem rebus, ita gestis, Balthasar Marradas, Caesarianorum ductor, (de quo dictum saepius est, ac dicetur postea quoque,) sed cum exercitu quatuor haud amplius millium; tormentîs tamen militaribus instructus, et iaculatione pilarum grandium formidandus: ad rei summam nihil profecit; resistentibus, qui moenia defendebant, ope summâ Mansfeldianîs: et ipso
tunc nothô, cum suppetiis Bohemicis, haud procul tendentibus, et in opem accinctîs. Quocirca Marradas, obsidione solutâ, nec, nisi villîs aliquot, ac praediîs domibusque suburbanîs, incendio vastatîs; de cetero, rebus infectîs discessit: omniaque deinceps integra Duci Boiorum, et Bucquoio, reliquit.
Dum ergo Buanam Boius oppugnat, et capit; Pragadizium Bucquoius, cum copiis suis omnibus, ad Septembris itidem vigesimum quintum, et sextum, assultat. Qui tutabantur urbem, Mansfeldiani iuxta, civesque, post Marradianam nuperam repulsam ferocius insolentiusque loquentes, et agentes: invicem et Bucquoianos, cum ductore suo, commotiores, animosioresque, repererunt. Sed, iaculationis contentione, Pragadizianîs primo validioribus fieri visîs; Bucquoius, vanam militum, sine viribus balistarum, Iram fore, iudicans: in castra Budnaea subito mittit, a DUCE Maximiliano rogatum machinas aliquot curriles. Quibus libenter concessîs, ac raptim ad Pragadizium tractîs: Caesariani, refumptô pridiani furoris impetu, quatere tormentîs moenia; disicere propugnacula; perque murorum ruinas, et pervia
munimentorum, impulsu ductoris, irrumpere; caedere, iugulare, sternere, quidquid in praesidio militum, in oppido civium, et incolarum, deprehensum erat: nullo vel sexûs discrimine, vel aetatis. quippe, iudicante stragis auctore, Vivere non oportere diuturnius cos, qui mori, quam non rebellare, mallent. Per cadaverum ergo magis, quam platearum, strata victor miles ac ductor militis, strictîs, et promiscue cruentarîs, gladiîs incedentes; posteaquam, qui trucidari posset, non superfuit, lanienam finierunt: caedique desitum est, languidiore demum ad ictum, hebetioreque, ferrô; quam, ferrum-rotante, manu, feriendique voluntate. Dicere videbantur tantae caedis otiosi spectatores, Hoc voluerunt: hoc habent! Sic omnibus, qui paria faciunt, pati-paria contiongat! Bucquoius, ante ceteros, ad tantae severitatis diluendam invidiam, in ore visus est habere, quod in animi latebris: Caedendo Pragadizianos ad internecionem; necem neci rependimus, (nam suorum sexaginta Bucquoius amiserat:) et internecionem novissimam, audaciae rebeilionis veteris: exemplô, ceteris deinceps coniuratis ad terrorem profuturô. Nec inanis ista fuit
divinatio: quippe, compluribus deinceps rebellium oppidîs, et arcibus, clade Pragadizensium (postquam praesertim et Pisecka mox ad cumulum, uti dicam, accessit,) comsternatîs, et ad obsequium reduci coeptîs. (118) Plus itaque Pragadizium, exstinctum eo biduô, suo profuit regi, documentîs oboedientiae, dominis reddendae, post se relictîs; quam incolume, totô retro bienniô, male fortasse fidum, ei detrimentorum intulisset. Tunc loqui, mutum quoque coepit: Discerent superstites urbes Iustitiam; et non aspernari divos, aut divorum vindices: nec assuescere, venalem, inter fidem ac perfidiam, alternare mentem. Cuius sane, mobilitatis aeque praeludium, ac subsecutae calamitatis imaginem nonnullam, Pragadizium istud ipsum, belli iam olim Hussitici temporibus, adumbrâsse reperio. qua temprstate, quod narro nunc, id gestum esse, veteres annales exponunt.
Ioannes Trosnovius, Bohemiâ quondam universâ, necnon et Austriâ Borealî, celebratus famâ, qualî quondam per Italiam, et Hispanias, Annibal, cladium illatarum frequentiâ fastum eius augenti;
quoniam, adhuc iunior, prgnâ quadam oculum unum amisserat, ZISCAE (quod est, Caeci,) nomen invenerat: quod autem, Rabum oppidum oppugnans, alterô quoque, iam senex, orbatus esset; id iacturâ geminatâ confirmârat. Is vir, quantum manu bonus ac strenuus, tantum animô, sectaeque suae studiîs, improbus atque sceleratus; annô circiter, post millesimum, quadringentesimô decimô noô, locô planô, Budowisium inter et Pragam, sitam antiquitus in editissimo, petricosôque, iugo, sed post haec bellîs crebrîs excisam, munitiomem, in urbis formam ac firmitudinem erexerat: idque fecerat suorum quodammodo perenne spoliarium, et asylum [(printer); sic: assylum] , ad Lusinizium amnem, opportune praeterfluentem. Ei vero munitioni nomen imposuit, Thaborem: hoc est (uti ferunt) vallum, aut propugnaculum. (119) Eo contraxerat, uti Romulus in lucum quondam septaque sua, manu fortium, sed audaciâ perditissimorum, mortalium multitudinem ingentem; Hussiticae plerosque pravitatis: Hussii quippe doctrinam et ipse professus, et ad eandem amplectendam, nullos non inducerc, pertinacissimus. Is, sub haec,
selectissimum quemque, suîque quam simillimum impietatis imitamentô, composuerat sub signis Ziskaeis, in manipulos, ac turmas, iustique cuiusdam exercitûs formam. quam scelestorum multitudinem, barbaram prorsus, et truculentam, vulgo nominabant Hussitat Thaboraeos, a loce, quodammodoque cunabulîs, unde prodierant. Adeoque, per decennium maxime, gestorum famâ vocabulum istud triumphare coeperat; ut idem iam Hussites esset, ac Thaborites. donec sensim, Hussii sectatorum gens universa, se scidit in Procopianos etiam, (sic a ductore nominatos) et Orphanos (qui se, Ziskâ peste sublatô, ceu patre deinceps destitutos, ultro sic eognominârant) : indeque Thaboritae, pars duntaxat, et non universum Hussii regnum, esse iussi sunt.
Ceterum, cum iis, quos dixi, Thaboritis, quam diu quidem in terris egit, Trosnovius Ziska, per omnem circumquaque volitare suetus Bohemiam; Aegyptiacae grandinis instar, omnia devastabat: templis praesertim infensus, ac basilicis; quotquot reperisset, non DEO soli, sed Divorum, ex hominibus assumptorum, Memoriae, dicatas.
Has tales, ad unam omnes, tum suopte furore, tum de suorum sententiâ, certus, et exorsus, exscindere; passim asciîs, ligonibus, malleîs, admotîsque facibus, in eas saeviebat. imagines, tabulas, simulacra, ftatuasque Caelitum, abolebat: religiosos homines porcorum numero ducens, quos de reditibus suis clauftra sacra saginarent, (120) extrudebat, imperiîs armatîs, in loca liberiora, nec suae professionis. Populorum Catholici-ritûs querelas, ob haec ortas, et odia, conspuebat: pontem Pragae lapideum, et arcem Wissehradensem, armatîs complebat: et, cum pontem convellere nequiret, nec pilas eius saxeas, aut aquas Moldae subterlabentes, exurere; magnificentissimam, ac tredecim fulgentem templîs, (121) quam dixi, Wissehradensem arcem, ruinae pontanae substituens; diripiebat, diruebat, incendiô delebat, annô, post millesimum, quadringentesimum, vicesimô. Sigismundi Caesaris, adversum se, suosque Thaboritas, missum equitatum, duce Nicolaô quodam, contemnebat: ad Auscam, locum Thabori contiguum, equitum eius copias fundens; et equos eorum mille, captos, abducens. Aliô, cum eodem genere
militum Caesarianorum, ad Auscam eandem proeliô, pedester ipse, concertaturus; animadvertit luscus, sed oculîs animi perspicax, et callidus, ad Auscae latus ascensu, propter acclivitatem difficilî, superatô, patere senticetum quoddam, latitudinis, ac spatii, proposito suo peropportuni: qua, si cum suis simulatâ fugâ cursurus esset, iter peditatui suo futurum expeditum; equitibus autem, fugientes insecuturis, neutiquam usui, nisi, celeriter dimissîs equîs, omnî contentione, pedeque liberô, Thaboraeorum in tergis haererent. idque conaturos eos, indubitate praedicebat. Scortorum igitur, et uxorum, agmini, quod castra comitabatur, praecipit; uti locum illum, quem dixi, dumosum, et inhabilem equitatui, praeoccupent: eumque, direptîs sibi capitum peplôs, pectorum mammillaribus, ac pedum supparîs, totum insternant: ac porro profugiant. Oboedienter id factum: ac Ziska, simul ac tempus visum, et locus in conspectu fuit; omnî cum phalange suâ, fugam illuc, quô destinârat, intendit: formidine, non verâ, sed personatâ. Veram autem rati Thaboritarum hostes, in eos, effuse fugientes, concitatos et ipsi
perniciter equos eftundunt. Sed ocius, equitandi deprehensâ difficultate, plane desperandâ, desiliunt equîs, quos calonibus commitunt. ipsi, sicut erant ocreati, cum ponderosis et praeacutis illius moris aevique calcaribus, Ziskaeos insequuntur: ac, per ardua nitendo, praeconsumptîs viribus et spiritu, tandem in locum incidunt, sentum illum, linteisque muliebribus instratum. ubi, pergere conati, progressu nihil proficiunt: quippe, calcarium cuspidibus inhaerentia pepla, plagulasque, cum laciniis, post se trahentes; inpedimenta, progressuum pariter, atque caedis hostium. Quo proinde Ziskae conspectô, cum suis, omisso fugae figmentô, reversus in implicitos linteîs adversarios, irruit: maleque repugnantes, et immundo muliebri mundo maledicentes, occidione delet: equîs, calonibus, spoliîs, ac victoriâ, potitur; paene per lusum, et insultationem, tragoediae ferocis actor. (122) Quâ tamen ipsâ, mox alias alibi lanienas repraesentavit, atrociores: inter quas et illa fuit, quam Pragadizio dedit; exitu, per omnia lamentabilî.
Venit eo, cum Thaboritis suîs, cadem illâ bellorum tempestate, qua per
decennium vitae postremum universam pervadebat Bohemiam, et Austriae finitimae partem, Ziska. Reperit urbem, Catholicis adhuc sacris addictam: alienam autem a doctrina Ioannis Hussi; quam is, annô post Christum natum millesimô, quadringentesimô nonô, spargere de templorum cathedris orsus erat. (123) Ad famam imminentis Pragadizio Ziskae, coorta formido civium ingens erat. nec tamen ab animosioribus moenia deserebantur; fortissime propugnantibus, aliquousque, pro focis et aris: donec, praevalente Ziskâ, demum urbs capitur: et, quod incolarum occurrit, interficitur, victoriae licentiâ. Seorsum autem, merâ solâque detestabilis- Immanitatis libidine (quam illa sectaria natio gestorum suorum magistram habet) centum triginta quinque Pragadiziani, Thaboritarum ferreîs, et aculeate quoque (reor) clavatîs, tribulîs, mergitum more contunduntur, et excruciantur; ad usque spiritûs expresionem. felices! si pro sanae religionis tutelâ sanguinem, ac vitam, elegerunt profundere: frumentum Christi facti! (124) tribulaque barbarica pro bestiarum dentibus experti.
Supererant autem illi carnificinae, cui se subduxerant, inermium adhuc incolarum aliqui; cum Sacerdotibus octoginta quinque: qui templi sacr arium, clathrîs (ut vulgo fit) ferreîs fenestratum, occupantes; ianuam robustam, ac praeferratam, post ingresum clausam, repagulîs introrsum firmissimîs oppessuârant. Sed venit illuc quoque, cum suo sacrilegorum agmine, dux Ziska. qui, prius quam templi limen contingeret: dum sacrarium foris praeterit, conspectô, per fenestras perspicuas, congregatorum illic cuneô, cognitoque, fores obseratas, (adhuc enim oculorum alterutrô vigebat); Vos, clamat, huc introîstis; sed inde non exibitis. Inclusistis vosmetipso, nostrae religionis hostes: et inclusi manebitis. At illi, conglobati stantes intus, ac flentes, caelo manus, et ad Ziskam vota vocesque, levando: Nos miserrima (clamabant) et armorum contra te, (sicut cernis,) nuda nesciaque turba; precamur, et supplicansus, vitae nobis gratiam facias: et misericordiam exhibeas! MISEREAMUR IMPIOPUM? ait Ziska, qui nen discent benefacere: quod Isaias queritur. (125) Immo vero (vociferantur illi) facere bene, posthac, parati
sumus, et Credere. Facere, si faciendi nobis, cum vitae, spatium concedas: Credere; si credendi formam, ex Hussii fontibus haurire sinas. Et hoc, Omnes oramus, (addunt) Omnes, unâ mente, voce: sacerdotes, et sacrorum ordinum exsortes.
Quodnam, et quale, Sacerdotum id genus (profanos enim non moror) fuerit, quod vivere sub legibus hominis, propter haeresin combusti, quam in Ecclesiae verae sinu mori, praeoptârit: parum compertum habeonum ii vitâ, sensuque de divinis, inculpabilî, prius suo populô praelucentes: an potius (ut illa quoque tempora ferebant) moribus fluxîs, et cultu sacrorum amphibiô, partem in utramque titubantes, impulsuque deteriorem in partem faciles? si praesertim a vero non sit alienum, quod, dubitante nullo, Scriptores aetatis eius universi ferunt; (126) ipsum quoque tandem Pragensem Archiepiscopum, Conradum Wedam, Albîci (Medici iuxta Praesulisque) succesorem, postquam Sigismundum Imperatorem, necis Hussianae praesidem, Bohemiae regem inaugurâsset, ad Hussitas defecisse. Tali modô, Sacerdotium etiam illud, ac vulgus, sacris adytis
inclusum, spondebat, ad Hussii doctrinam a Papatu se transiturum, et (quod verbum usurpabant) serio Conversum iri, si vita concederetur. Quibus tamen raucum intonans, ac barbare, Ziska; Non istud (clamat,) non est istud Conversionis tempus, sed Ultionis, ac poenae! Moriendum, scelesti; moriendum, et ardendum est! Cumque dictô, congestîs circum sacrarium circulîs, ac sertîs piceîs, et aridi sarmenti vî magnâ; faces eis applicuit: ac collectos intus, miserandîsque lamentîs eiulantes, ad unum omnes, una cum Sacrario, redegit in cinerem, ac favillas.
Infelix utique, Deoque penitus invisum, holocaxstum, cum grandibus, ac letiferis, conscientiae plagîs immolatum! quibus tamen, (si voluissent ipsi,) paratum medicamentum erat, praesentissimum: in animo, dolor; in ore, confessio suorum scelerum: tantâ presbyterorum in promptu copiâ, per quam noxîs expedirentur. Id remedii si pertinaces contempserunt, et (in summam!) paenitudine sufficientî defectionis suae promissum, ac voluntatem, palam declaratam, palam itidem retractâre neglexerunt, (qua de re, librorum annalis memoria silet:)
nempe, transfugae detestabiles, ab Uniushorae Ziskianis flammîs, ad incendiadescenderunt Aeternitatis: et quibus, Martyres fieri CHRISTI, viâ cruciatuum utrimque parî, promptum obviumque fuerat; ii, victimae facti sunt, ac busta, sathanae: contestante DEI praecone Paulô; Quisquis haeresi sese tradat, manifeste Subversum; ac suopte iudiciô condemnatum, (127) esse.
Pragadizianorum hae, quas attuli, fuêre, fatalibus similes, calamitates; certîs temporum evolutionibus in sese quodammodo recurrentes. (**) Quarum occasione, visum nobis e re natâ fuit, in Ziskae quoque memoriam, hominis licet exquisite nequam, excurrere nonnihilô largius; geminas ob causas. Primum quidem; quia per omnem hunc librum, enarratione bellorum, universam ultro citroque Bohemiam toties percurrimus: ne Ziskae, Bohemorum famosissimi Polyphemi, passim impressa Cyclopica feritatis vestigia, nescîsse crederemur; aut per ignaviam praeterîsse. Quo neglectu, nosipsos praestaremus, simillimos iis; qui, Româ lustratâ, Romam omnibus promiscue iactant; nullo non angulo tractuque, foris
et intus, visam, ac revisam. solummodo, Tiberim se vidisse nullum, aut advertisse, confitentur. Deinde, ne, Pragadizianorum lectâ calamitate novissimâ, per Bucquoium illatâ, saevîsse quispiam clamaret Comitem (ut et Psisceckae paullo post, et Bucquoianos, et alios,) nullô superiorum temporum exemplô. Videmus enim hîc, in unum idemque Pragadizium, effusam, et Bucquoii bilem, et Ziskae barbaram immanitatem: Sed, causae magnô discrimine, Comitem excusaturo; Ziskam autem omnibus dirîs devoturô. Pragadizium enim postremum evertit, Bucquoius, ob perfidiam: priscum, Ziska perfidus, ob servatam sacris priscis, Caesarique, fidem. Postremo, rigidus tunc, et asper, Bucquoius; in reliqua temporum, ut plurimum mitior. Trosnovius contra, semper, et in omnes bonos, atrox; in malos, ubi liberet. Sui passim commodi quaestu, saevus: ubi lucrum aberat; malus nihilosecius, vel gratuito, fuit: coaevis pariter, ac post se nascituris, noxius, et perniciosus, ubi posset: ubi nequiret, quavis aliâ viâ turbulentiae molestus. Nam optâsse, suasiseve, pro comperto traditur, (Ne cuiusquam ullam vel animo, vel
auribus, pacis, et requietis, partem post se relinqueret;) Suam mortui pellem, a coriario studiose subactam, ac praeparatam, extendi super circinum ferratum; et malleolorum globosîs capitibus impelli. Sonitu namque solô, pellis antiquum dominum agnitum, fugaturum omnes, ubicumque locorum repertos, hostes, in ultimam usque Thulen. Ita, pro Ziska mortuô, superfuturum se, bellicum Mundi tympanum, nimis quam vivum. (128) Sed nos ad expeditionem redeamus, duorum ducum, et exercituum eorum; reliquam per Bohemiam volitantium.
Allatô certîs nunciîs, et auctoribus, circiter vicesimum septimum septembris diem, e tracûs Rhenani superioribus terris, de secundissimis expeditionis Belgicae progressibus: quanâque celeritate legatus Alberti, Belgarum principis, Ambrosius Spinola, Venafri Marchio, locorum, ad Friderici nuper Exarchatum pertinentium, et cis Treviros, Moguntiam, ac Vormatiam sitorum, potitus esset; signate vero, non ignobilium oppidorum, Alzhemii, Caubi, Baccharaci, Creizenaci, cum Oppenhemio, ceterarum urbium illic capite: cognitô
praeterea, quantâ Bavariti militis virtute, Mansfeldius nothus, cum suorum praedatoria manu, reiectus a limitaneis excubiis, Eschelcami, Furthi, Neokirchii, retrocedere coactus esset; spoliorum illorum inops, quae suis, e direptione Bavariae, promiserat, sed post, ex ipsi Bohemorum rebellium raptîs fortunîs, repraesentârat: (129) Hîs, inquam, in castra nostrorum nuntiatîs, exerciûs utriusque bellandi mire crevit studium, et exscindendae rebellionis accensus est ardor; aemulatione paris, e virtute, famae. Quo factum est, ut, Boici praesertim, impatienter admodum tridui moram illam ferrent, quâ, Budnae tenere se, compellebantur; quoad Pragadiziô se commoveret Comes Bucquoius, rerum illic componendarum, nescio quarum, necessitudine districtus. Iîs demum expeditîs; ad diem Septembris vicesimum nonum, Archangelo Michaelis dicatum, post rem divinam diluculô factam, Budnâ Maximilianus, Pragadiziô Bucquoius, discedentes; hic quidem dextrâ, propius amnem Malczam, Bavariae vero Dux laevâ, pone Moldam, Borem versus, et Piseckam, tendunt. Est haec Pisecka (quam et Pisckam, per exstrusionem
mediae vocalis, dicunt,) una Regalium, quas vocant, Urbium; Circuli, seu territorii, prachensis, ad concursum Moldae fluminis atque Malczae. de qua, quid erroris sparferint ii, qui Comportatorem Urbium (accuratum alioqui plerumque descriptorem,) in idem mendum induxerunt; Annalî superiore narravi, nec iam repeto: sed potius, quae circa Piseckae casum ab aliis tradita secus sunt, quam gesta sint, eorum expono fide, qui, mihi notissimi, veritatisque servantissimi, rebus, cum gererentur, interfuerunt: manumque, partim gladio pugnaeque, partim stylo, commodaverunt, ac rerum earum memoriae. Qui proinde secus haec exponunt, valeant; et aliis potius omnibus, quam docendae posteritati, dent operam. In praesenti quidem certe controversia, caligo dubitationis, utra verior narratio sie, teste Serenissimô discutitur, atque lucet.
Ventum igitur erat, ad diei, quem dixi, propinquam vesperam, in Piseccae conspectum, hinc quidem a Budnaeorum, illinc autem a Pragadizianorum, domitoribus: et a Bavariae Duce (quippe, cuius potiores essent in imperio castrensi partes,) missus
in oppidum, caduceatoris auctoritate, tubicen praetorianus, qui posceret, ac maturari iuberet, ad obsequia Caesariana reditum, oppidique deditionem, sponte faciendam; iubetur invicem ab oppidanis, eorumque primoribus, considerare disparitatem praesidiorum, ac virium, Budnam, ac Piseckam distinguentium. Ibi, trecentis, iisque de stiva vomereque devocatis, spem ac rem bellicam fuisse commissam. sua vero moenia, robore densiore, fortissimorumque iuventute, (quingenti de Mansfeldianis pedites, et equitum quadraginta globus, inerant,) defensari. Non interim attendebant hi; Se, non Bavaro modo, Budnaeque victoribus, sed eodem sermone Bucquoio quoque, Caesarianisque, Pragadizii vastatoribus, respondere. Iam enim et isti Piseccaeis imminebant. Hîc, (adversus utroscumque postulatorum repulsa talis redderetur,) cesatura paullo post erant rebellium verba; cum ventum foret ad murorum bellica verbera. quae dilata non sunt.
Intellectô namque, cuius voluntatis ac fiduciae Piseccenses essent: coniunctîs quidem animîs, sed divisîs ad oppugnationem stativîs, DUX eâ parte, quâ Molda, Comes
autem alterâ, quâ Malcza fluit, (locô, prorsus ad incursum opportunô,) castra metati; balistas aeneas, molis grandioris, adhuc illius eiusdem vesperis residuo tempore, producunt: in oppidum obversas, defigunt: et ad postridianam oppugnationem omnia comparant: hostilibus interim conatibus ceterîs, adversus urbem, sibi (si forte Nox intercedens mentem rebellium emendaret) temperantes. Sed, ubi nox, et aurorae sequentis pars, exactae, consilii sanioris ab urbe nihil ostenderunt: applicitîs ad tormenta bellica (quae septem erant machinae, grandiores, ordine peropportunô constitutae,) flammîs; quati moenia, mandatô DUCIS, coepta sunt. Is oppugnationis ardor, nullo vel oppugnantibus ad respirandum, vel obsessis ad intermissionem defensionis, spatiô concesô, duravit a principio lucis illius (quae postrema fuit Septembris) in pomeridianum usque tempus. Tandem, ad horam a meridie fecundam, e moenibus postulatâ colloquendi faeultate, cum iaculationis induciîs, hîsque concessîs, prodeunt ex oppidanis, de pace conditionibusque, legati. Nec aut alienus a pace, pactisve, Dux Maximilianus erat;
aut ab iisdem aversam mentem Bucquoius demonstrabat: resque conventura videbatur. cum subito clamor ex urbe grandis, et, agentium patientiumque tumultu mistus, in caelum quiritatus, exoritur. Is, colloquii negotium interscindens, ductores exercituum avertit, ad novae turbae eaussam sciscitandam. quae non diu latuit: eratque talis.
Dum Maximilianus, et Bucquoius, in cognoscendis Piseccensium postulatîs toti sunt: Caesarianus interea miles, ad diversam urbis partem agens, animadversô repentino balistarum, totô modo die boantium, silentiô, quodammodoque suspectô sibi conticiniô; quidquid id demum esset, id suam potiundae civitatis occasionem rati, neutrins ducum ullo iussu, praescituque (neget id licet Sanraeus) locô murorum, ad ascensum aequiore, moenia superârant; et urbem, multitudine densâ, furoreque, tamquam a Diris immissô, superobruentes, locîs omnibus caedebant, et iugulabant: nemine, nec sene, nec puerô, non virô, non feminâ, vivere permissîs. Quamquam autem accurrentibus ilico, re compertâ, ducibus; et Maximiliano Caesareos verbîs acribus increpante, Bucquoiô
vero, strictô quoque mucrone, (quippe, contra suos,) crudelitati furiosorum obsistente: minus nihilô tamen profectum est. Educti semel, et bibere sanguinem exorsi, gladii rabies, satiare sitim suam quaerens; ebrietatis fundum ac finem, nisi nec infante quidem in cunis vivô relictô, non invenit. Occidione Piseccenses occisi sunt: neque militum ullo, neque civium, ad vindictam ceterorum posthumam, superstite. QUIS fecit autem haec; nisi, qui passus est? Furor rebellis, et contumax: cuius Exitus, est Interitus. (130)
Minus isthaec talia Maximilianum, (Principem, institutione moribusque suîs, mansuetudini proniorem,) delectârunt; quam, allatus pridianâ nocte, Batinae (qui pagus, in vicinia Piseckae, tectum ei stratumque praebuit,) agenti, nuntius, de gestis interim a Balthasare Marradâ; sub Caesaris quidem Bavarique Ducis auspiciis, pariter bellante, sed imperia tamen a supremo Caesaris legato iussô, solitôque, capere. Mandârat huic Maximilianus, ut, festinantibus in Bohemiam, auxiliaribus copiis, ad extremos Bavariae transdanubianae fines
excipiendis, obvium duceret equitatum, sibi commissum: ac, sicubi res ferret, rei bene gerendae facultatem ne dimitteret. Occupavit Marradas continuo, loca non negligenda; Voliam, (131) ac Pergreichenstenium. Sub haec, ad occiduum Bohemiae limitem, uti iussus erat, Zephyronotum versus, pergens; currus, impedimenta vectantes, et sarcinaria sarraca, sic instruxit; ut ordine, tarditate, rotarumque stridore, simulacra praeberent curruum, grandia tormenta bellica portantium; ideoque, contra viarum et aeris incommoda, sollerter obtectorum. Ex hac, incedentium per vias, carrorum et equitaûs specie, Bohemicis a colonis hausto, passimque didito, rumori, robur Marradas, ipse per se, perque suos, addidit, et impressit opinionem, persuasione fixâ; tamquam, extra dubium ullum, a tergo subsequentium Bavariae DUCIS, et Bucquoii Comitis, exercituum. Cum hac Marradas simulatione, non minus ac turmîs, et curribus, ad oppidum tandem venit subalpestre, Schittenhofium; vocabulum quidem Boicum, sed urbem, ac solum, Bohemicum, silvae subiectum Hercyniae, quâ parte regnum haec ab
Ocasu munit, et inchoat: faucium instar, et Pylarum, Bohemiae. Situs urbis, inter Ellischavium, et Stephanigkum montem est. Urbs autem, Friderici partium erat. Eo porro posteaquam (ut dixi) Balthasar accessit, et in conspectum oppidi vires suas adduxit; proque portis in ordines suos turmas constituit; misit, qui, verbîs Marradae, custodibus denuntiaret; Caesari Ferdinando, Regi suo legitimo, Duci Bavariae, Comitique Bucquoio, legatis castrorum Caesaris supremis, urbem dederent, ac patefacerent.
In haec praeconis mandata, quid, pro rerum praesenti statu, tutius agerent oppidani; formidine superventuri gemini, post Marradam, exercitâs alterius, praeoccupati? quid, inquam, consilii sanioris caperent: quam, ut potentiori sese permitterent? Aliud non reperiebant: quippe, nullîs ipsi, praesertim alariorum, praesidiîs; tenuî vero balistarum apparatu; nullâque suppertiarum a Palatino spe, suî defensionem ausuri. Portas ergo pandunt: deditionem faciunt: Ferdinandi sacramentum, ac militem, recipiunt. Resque, sic, ut dixi, gesta, quamquam irritô nix rumore, successu tamen pactorum
utrimque rata fuit: etiam, postquam errori simulationique larvam tempus detraxit.
Ceterum, cum inter haec Maximiliano DUCI visum eset, impetu militum, dum caleret, et a Pisecka recens bulliret, utendum esse; sed ordinatius, et in hostem, locumque, summae rei perniciosiorem: calendîs Octobribus ductorum, tribunorum, ac primor ordinum plerorumque centurionum, concilium, suô Bucquoiique nomine coactum, rogavit, Ecquo vertendus in posterum, ac proxime, Martis cursus esse usderetur? PILSNAM, responderunt omnes. Et in hanc, tam sententiam, quam expeditionem, utraque cum irent castra; Bavarita primum omnium agmina, sublatîs signîs, Pisecka Strakonizium eodem adhuc die, prius, quam vesper in noctem iret, advenerunt. Haec, in hunc modum, et brevitatem hanc, ephemeridum expeditionis - Bohemicae conscriptor narrat; libellô, quem, annô mox subsecutô, formis typicîs evulgavit; ab iis, qui rebus et castris interfuerunt, comprobatô. Quo minus vero, qui narrationem hanc reciperet, admiraretur; a Bavaritis recta Strakonizium potius, (locum, a Pilsnae
boreali tractu retrocedentem in Austros,) quam sursum versus, ad loca, destinato propiora, fuisse tunc susceptum iter: rerum Boicarum novissimus compositor, quadraginta minimum annîs posterior, e seriniis Arcanorum (opinor) sanctioribus, interserit his, quae narrare coepi, quiddam; cuius altum est in Diario castrensi silentium.
Mansfeldium, ait, Pilsnae tunc et urbis praefectum, et praesidii; seu sponte suâ, seu compellatum, obtulisse Bucquoio, certâ luculentâque depactâ mercede, Pilsnae traditionem: simul ac ibi se dedissent in conspectum copiae, Caesari militantes. Id in concilio tunc et aperuisse Bucquoium; et ductoribus, de fide Mansfeldiana dubiis, persuasisse. Non autem persuasisse Maximiliano: cui partim, (utpote veterum-candoris inter bella studiosiori,) placuerit; ferrô potius, quam aurô vel argentô, licitari victorias: partim, semper suspecta Mansfeldii vanitas, ac fluxa promissorum fides, tunc et visa sit artibus Punicae fallaciae, sua ludificandorum hostium compendia captavisse. Sic enim, dum fictae deditionis ambagibus tempus duceretur, pretiosiores rei bene gerendae quaestus, et
lucra, de manibus elapsura, sperâsse, perfidum nundinatorem. Hunc etenim impostoris Mansfeldii genium, hunc illius genii familiarissimum Ulyssem, esse; Cudere dolos; et postmodo, dolô captis, illudere. Quod totum denique reipsa, quemadmodum praesenserit Bavariae DUX, ita fuisse gestum; et Boicus affirmat ille scriptor: et expeditionis ipse, quem in subsequentibus trademus, progressus aperiet. Pilsnae namque, nec dedendae nothus, nec occupandae miles noster, curam ullam ostendit. Strakonizium interea Maximilianus (utut tota se res haec habuerit) die, dieique tempore, quo dixi, venit: Bucquoiô, secundum fluminis alteram ripam, sed pedetentim, (132) cum suis subsequente: quousque diei residuum, et progrediendi commoditas, id tulerunt.
Est porro Strakonizium, situm ad Ottavvam; amnem, (velut aliô quoque superius annô monui,) margaritiferum: infra Piseckam, et Stieckinum, propius Austrum, ac Silvam, quam Passavicam vulgo nominant. Ibi Quaestoria Melitensium equitum domus antiquitus est: quam, assignatum equestri Nobilitati, Prioratum
appellabant. In oppido, superioris etiam adhuc laeculi principiô, Gens, Orbis universi sentina; nusquam civis, ubivis inquilina, sanguisuga, contaminatrix, IUDAEI sedebant; ac foenerabantur.
Porro, vesperam illic, et noctem, Calendarum Octobrium, desidentes Bavariti; diluculô diei posterae signum profectionis opperiebantur. Avide quidem istud; sed avidius, Caesarianorum cum Bavaritis coniunctio, flagitabatur: sine qua, (velut dictum est in superioribus) exercituum alterutrum incedere, per hostica Bohemiae loca, cautum, vetitum, sanctumque pactîs. erat. At vero, nusquam adhuc Bucquoiani, ne die quidem alterô, comparebant: fessi, (reor,) caedibus, ac multô Piseccensium haustô sanguine: direptionumque praedâ graves.
Per illius igitur lucis, tam militi parum lucrosum, quam DUCI molestum, armorumotium, a vicibus, Circumcisae gentis (ut fit) flagitia proferentibus, non autumo silentiô praeteritum fuisse scelus; quod accidit annô millesimô, quingentesimô quintô, post Christum natum. Ab iisdem vero fuisse locum quoque, vicumque, demonstratum, in quo,
perpetratum facinus illud fuisse, constabat, credi merito potest.
Mulier (aiebant) Hebraea, duobus consciîs, ac facti participibus, Hebraeîs virîs, pecuniam, sinu vestis abstrusam, circumferebat, quâ puerulum mercaretur Christianum. Invenit demum; operâ mulieris, itidem Christianae, sibi conciliatum, et in manus, pretiô nefandô persolutô, traditum. Defert hunc, per summum temporis, ac rei, silentium, ad Iudaeos, consilii gnaros, Iudaea; mercatu suô triumphans. Illi parvulum, cruoris eius appetentes, interficiunt. Occisi, quantum e venis sanguis, tantum totô statins Strakoniziô rumor, emanat. Suspicio, sive male celante factum emptrice, sive male quietâ venditrice, seu quoquô demum femineae garrislitatis fatô, vagatur: aspergit, ac tangit, auctores. Christianorum sollertiâ, Iudaeis intenditur actio. Quaeritur in vicum, domum, sicarios, caedis administras manus. Reperiuntur omnes: et acta, sicut gesta sunt, protrahuntur e latebris. Iudaei duo, conductores facinoris: mulier emptrix, Iudaea: Christiana denique, venditrix; eaque (proh facinus exsecrandum!) trucidati (Servatoris in odium,) infantuli Martyris
ipsa mater. Huius materna viscera, cupiditas argenti duraverat in ferrum. Sed poena staetim in foribus: ac Iudicis, in convictos reos corruptelis impenetrabilis, sententiâ Pronuntiatâ; tria Iudaica corpora, cum corpore Christianae, viva concremantur: puero de caelo flammas, iam secure, spectante; laetanteque Iustô, cum videret vindictam, (133) ac cinerem, huius peccantium Quadrigae. 9134)
Sed nos ad expeditionem revertimur. Dum enim a Bavaritis Strakonizii sedetur: Bucquoiani tandem et ipsi, propiore tendentes tractu, conspici sentirique coepti sunt. Maximilianus igitur, ad tertium Octobris diem, motîs stativîs, et, octo milibus passnum adhuc ante Solis occubitum confectîs, Strakoniziô venit Horaschovvizium. (135) Locus hic, et arx, ad Ottawae laevam sita ripam, eâ tempestate dominum habebat, cubiculo Palatini Comitis, Friderici, praefectum, Schvvihofskium quendam, e familiae risenbergianae dynastis: rebellem et ipsum Regi Bohemorum legitimo; cum Friderico vero tunc vel maxime versantem. Aberat ergo domô. Quocirca, domus ipsa, praesidiô carens armatorum,
advenienti Bavariae DUCI totam se permisit: eâque caussâ, vastationis, in rebelles ceteroquin indictae, procellam in praesens effugit: hospitem hosti se praebere, gnara.
Stabat autem, haud adeo procul Horaschovviziô, trans Moldae rivum quendam, ad Aquilonem, contra Risenbergam, (ab occasu Solis oppositam,) Arx alia, tracûs et Circuli Pilsnaei; super excelsi montis vertice sita, suîque difficilem habens, et (equitibus inprimis) operosum, ascensum. cuius ad radices castellum assurgens, municipiô modicô frequentabatur. Arci, locoque cetero, Grunbergae (136) nomen erat. Porro castrum ipsum, suis confisum munimentis, et adiûs difficultati; non magno sibi videbatur armatorum egere praesidiô. Quantus tamen eorum inesset numerus, (nam inesse, constabat,) qui, desertâ Caesaris caussâ, Palatino locum aservabant; nostris incompertum adhuc erat. Ob eam igitur ipsam, de castellanorum viribus, incertitudinem, aliasque propter causas, visa res, et arx ea, Maximiliano non negligenda: ne forte, progressâs nostrorum insidiatrix ibi remora, vel pedica, lateret; non sine clade repentinâ demum, in copias
transeuntes, eruptura. Quod antequam accideret, immo vero potius omnino ne fieret; cavendum DUX, et antevertendum, decrevit. Iter Grunbergam versus indixit omni suorum multitudini. Quo vero res auspicato gereretur, (quod orthodoxo duci, militique, compendiô nullo praestantius, quam pie sacrificandô, fit;) quoniam dies, hebdomadae novae principium, ac Dominicus erat, in quem, e lege fastorum illius anni, Divi FRANCISCI Seraphici pariter Natalis caelestis inciderat: litandum religiose DUX curavit; indeque continuo, compositîs agminibus, ingrediendum ursit iter. Primum agmen, seu sortito, seu suapte, DUCISve, sponte, ducebat supremus militiae Bavaritae vigiliarum praefectus; adhuc valens, et alacer, Alexander Haslangus; trium plerumque millium exerciûs equeltris ductor: cuius de virtute bellicâa, dictum et in superioribus est: ac dicendum inferius utique frequentius fuisset; si provixisset. Hic ergo rem, ut erat, maioris, quam fronte primâ videri posset, momenti ratus, ex ipso tam subitô DUCIS imperio motuque; tamquam pilsnam ipsam, et non Pilsnensis tracûs municipale
castellum unum, aggressurus, ad celeritatem nihil reliqui sibi fecit. Venit in conspectum Grunbergensis arcis. immittit, cum tuba, fecialem; qui poscat, et hortetur, Serenissimo Bavariae DUCI, Caesaris vices gerenti, locum dedi cedique, voluntate potius incolentium; quam hostilis incurûs experimentô cogente. Coactae deditionis, aut tardae, nullam fore gratiam: spontaneae maturataeque pretium, offerrs salittem, et incolumitatem.
Illi moram, ac tempus ad deliberandum, paciscuntur; tantae rei decreto suffecturum, (quippe, suppetias, alicunde iam promissas, exspectare certi.) Negat fecialis: et instantibus, Alexandri verbîs, ac mandaô, praefinit HORAM. Hanc eis, ad arenae mensuram, nec pulvisculum ultra, permittens; abit tubicen: et acta refert.
Dum ergo praestolatur Alexander, pactorum exitum; ac loci situm ex equo contemplatur: advertit, ab arcis laevo latere, per plana camporum, peditum, leviter armatorum, densum uteumque cuneum, arcem versum, tendere. quos, cum ille, nec sui sciret esse commilitii; nec Bucquoianos suspicari posset: Non est, (exclamat,) non est
hoc temere, commilitones, aut neg ligendum. quid si namque Grunbergensibus hi subsidio veniant? Exploremus saltem. Quid, territâsse, nociturum est, et paucos, et fortasse frivolos; aut, quoscumque demum, viâ tendentes, a nobis aversâ? Simul, inter haec, raptîs secum turmîs, et incitatîs equîs, tamquam turbine ruit eo, quô locô progressum tendentium ad arcem, (prius, quam pedem illi montis attingerent,) interpositu suorum, interclusurus esset. Ac sane res ad votum cecidit. Antevenit Haslangus. hostes erant, numerô centum; Grunbergae subsidio missi. Vestigiô temporis, pugna miscetur, equitum cum peditibus; Boicorum, cum Anglis et Scotis; Ferdinandaeorum, cum Fridericianis. horum, a nostris quadraginta statim, eodem locô, sternuntur. sexaginta residui capiuntur; una cum centurione suo. Deprehenditur et currus, igniariîs funibus, et copiâ nitrati pulveris, onustus. Hoc arcis subsidium, in promptu, viâque, iam esse, continuoque praesto futurum, qui tum in arce praesidium agitabant, numerô non plures octodecim, didicerant. ex epistola; quam Angli Scotique subsidiarii miserant ad Grunbergenses
summontanos; et hi statim, ad arci excubias: uti mox, a subsidio deletô, cognitum e castellanis est, litterarum illarum administrîs. Quô minus proinde mirandum apparuit, Unius solius horulae praescriptae dcliberationi, praesidium Grunberganum, et si tam exiguum, demum acquievisse: quippe gnarum, qua spe, qua celeris opis exspectatione, sese sustentarent. Admirabilior vero, cogitationum Haslangi gubernatrix, Divina-Mens fuit: quae, fub ipsum hostilis compendii, nostri vero detrimenti, punctum, heroi dispectum loci, conspectum alieni peditatûs, periculi suspicionem, invadendi stimulum, et festinandi calcar, immisit. Quibus deficientibus, arx hostium, aucta praesidiô, praesidium autem ipsum, animîs, ac defensionis apparatu; numquam, aut admodum sero, tot inter Anglos, ac Scotos, (acerrima bellis, et propugnaculis, ingenia!) maus dedisset, quod nunc tamen, intra folius unius horae praesixae spatium peractâ velitatione, deletîs auxiliîs, captîs superstitibus, ulterioris opis spe subversâ, cum suo duodeviginti capitum contubernio, descendit de monte: claves, introitum, et arcem, Maximilîano [(printer); sic: Maximilianô] ;
se ipsos autem eius stipendiis, et sacramento, dedititii permiserunt. Ex quibus, Haslangs magnâ cum commendatione, palam patuit, et eluxit; Quantum habeat in se decoris, et boni, Strenuitati tempestivae iuncta provida Celeritas: et animosae celeritati mista Strenuitas indefessae. quarum virtutum utraque fulsit in hoc Alexandro: praeludia maioris utique, si supervivere praeteritis gestis contigisset, Victoriae. Parva, (primâ specie,) dictu, parva gestu, res visa, minus in re bellica verstis: apud rerum intelligentiores certe, pondus, et momentum (137) ingens, habuit. Demus enim (ut dare possumus) operis nec admodum ardui, nec antea, posteaque rari, vel inusitati, fuisse; Pedites velitaris ordinis centum, partim caesos, ac maiore suî parte captos, ab equestri multitudine virorum, non neglectim armatorum. At, in perspicaci profecto ductoris sollertis sollertiâ, temporisque, tamquam ad sextulan, natâ dimensâque pernicitate, tam feliciter ac dextre conatibus hostium intersiliente; quid solidae laudis merito, (non omnibus, nec ubivis obvio,) defuit? Cessator, vel unius semihorae lapsu, si fuisset Alexander; iam eversor
futurus erat magnae partis fortunae bellicae; cuius nunc aliquis, (neque levis,) Telamon, (138) et columen, ipse quoque fuit. Pacuts est cum hostibus vicesimam quartam diei naturalis particulam: rigide, fateor; sed in publicum utiliter exactam. Igitur, Unius horae gloriam, multi temporis loquentur Annales.
Inter haec, ingravescente sensim autumnô, caelôque (quippe, viciniore Boreis,) temporius hiemante; tentari magis magisque valetudine corpora militum: insalubris aer, in fluidas spissari nebulas, quae magnam plerumque, melioremque, dierum partem in noctem et caliginem vertebant: gelu deniuqe, brumali simillimum, immane quantum intendi. Quo factum est, ut languori virium, additus labor itinerum, ac lassitudo membrorum, pronius latiusque, tum vulgus manipularium sterneret; tum nec ipsis Maximiltani DUCIS ministeriis proximis parceret: comitatu famlarî, luis vehementiâ, plusquam semel absumptô. Factum item, ut noctium illarum unâ solâ, frigoris immanitas, decem, ad tromenta currilia, nullô nocturnorum ignium fomentô, (ne
pateret et hosti res,) excubantes, custodes exstingueret: ac partem equorum iugalium congelatam exanimaret. (139) Sed nec, e densitate, morâque nebularum, enata castris incommoda, sentiebantur, (ad usque Pragam, ac Novembris progressum,) esse pauca, vel exigua. Fuitque, notabiliores inter molestias, illius quoque nebulae noctis, quae diem Octobris quartum, et Grunbergae deditionem, exsecpit. Sub illa namque, propter caliginis spissitudinem, equorum duo milia, cum legione geminâ, viâ plurimum exciderunt: et, ob eiusdem nebulae diuturnitatem, sese recipere, quo debuerant, nequiverunt. Acciderat autem, ut eiusdem illius, quam dixi, noctis conticiniô, repentinus, ac trepidus, a Comite Bucquoio, nuntius in castra Bavarita veniens; coniunctionem exercitûs Boici, cum copiis Caesarianis, celerem rogaret, Bohemos enim Fridericianos, cum copiis suis universis imminentes Bucquoianis, a castris corum, haud amplius passuum milibus duobus, abesse; proximeque se, quasque munitiones, in aliquam cogressûs opportunitatem intentos, consedisse. Verum, quo minus Bucquoii postulatis mos e vestigio
gereretur, id per Bavariae DUCEM, nec eâ tunc nocte, ne posterô die totô, stetit: sed partim, per moliminis difficultatem ad profectionem, longinquô satis castrorum a castris distantium intervallô; partim (ac magis) equitum, et legionariorum, errore viarum a ceteris avulsorum, multitudine; quam relinqui, nefas fuerat: partim autem et eâ caussâ, quoniam, etiam in viam et castra fua postridie demum reducti; confecti tamen lassitudine viarum, per ignotos ac sinuosos calles, ad hostem, pugnâ propulsandum, vix collaturi quidquam existimabantur. Ad Grunbergam ititur, interquiescendi caussâ, substiterunt, ceterô cum exercitu. Sextâ vero demum Octobris die, cum prima luce, Ioannem Tserclasium Tillium Maximilianus expedivit, cum turmis viginti quinque selectissimorum equitum, in castra Bucquoit; tempestivum per omnia, magisque desiderarum iam, quam exspectatum, subsidium. Eodem namque temporis articulô, cum castra moviset Bucquoius, animadvertit Princeps Anhaltinus senior, e conclamatis vasis, ac strepitu proficiscentium, discessum Caesarianorum. Quapropter, quo
prohiberet modîs, quibus cumque posset, horum cum Bavaritis coniunctionem; omnem suorum secum rapiens equitatum, ac peditatum, insequi Caesarianos coepit. tempus, ac locum, iusti congressûs, praeter morem quidem suum, ex suo tamen commodo, quaerere: diem totum instare tergis antecedentium; tentare, caedere, morari, novissimum identidem agmen; ac Cosaccos potissimum, id claudentes, infensare: cum iis, paene decimô vieesimôve quovis passu, conserere manum; eorum partem fundere, pars ab iis vicissim fundi. denique, quietum nihil unquam, aut otiosum, patiendo; cogere saepenumero Bucquoium, intersistere. donec ad extremum, suâ Tilliique virtute, Bavaritîsque Caesarianos (pugnando fessos.) sublevantibus, animosior Bucquoius, stitit exercitum; et hosti directam inferens aciem, ac frontem, Anhaltinas copias, fortissime reiectas, sua reperere castra compulit: ipse destinata sibi stativa, nocte quidem iamiam ingruente, sed ad votum tamen, assecutus, Ei loco, Poschov vizium fuit nomen; quod, in tractu situm Polisnensi, milibus passuum duobus aberat Plovviziô; quo, sub idem diei tempus,
cum exercitu suo, DUX Maximilianus pervenit.
Haec illius diei fuit gestorum summa; parum e sententia Principis Anhaltim, (qui pro Cosaccis aliquot Caesarianîs oppresîs, iacturam et ipse suorum equitum fecerat, haud aspernandam,) multum autem infra spem, et exspectationem, Friderici Palatini; qui tunc, in castris agens et ipse, substiterat; intentus in laetum, memorabilis alicuius ex hoste reportatae victoriae, nuntium. Ea res tota postquam secus, ac mente praeceperant hostes Caesaris, accidisset; cumque, posterum in tempus, conventurîs unam in aciem ambobus et ducibus et exercitibus, hauc multo secundiora sperari possent: haec enimvero res, inquam, male tunc, et in dres peius, omnem habebat partium Palatinianarum Bohemiam. Erantque causae maeroris undequaque, complures, et grandes; quae demum in Frideric??? (velut et alibi sperius memini,) caput omnes erant incubiturae: nunc autem, a primo statim Boiorum in bohemiam ingressu, quottidianîs cladium, deditionum, terrorumque gradibus, ad usque Pragam occupatam,
praeludebantur. Haec vero potissima tunc, in oculis stabant, animîsque, Mala. Proscripta dirîs Caesarianîs universa, cum ss Bohemisss stantium, coniuratio. Palatinianae ditiones, exterorum factae possessio; suorum autem, exsilium. Cognatus Princeps, hostium coactus esse ductor: Sanguis proprius, alienam in tutalam exstrusus. Ex Austria profugi, Turrianaeus, et Anhaltinianus, exercitus. Socer insulanus, generi coronati, clam fautor maior, quam palam fortior propugnator. In regno non-suô, facta loca, munitiones, urbes, nonsuae, sed primi (quod aiunt) occupantis. Ereptae Palatino Bohemicae clientelae; Sweinizium, Budowizium, Winterberga, (140) Schittenhofium, (141) Pragadizium, Budna, Strakonizium, Horschwizium, Pisecka, Grunberga: quibus, pars interiu, (aut antehac aliquanto,) pars paullo post, accesserunt; deditae, captae, raptae, direptaeve: Risenberga, Taussium, Frawenberga, Tachavium, Haida, Grommenavium, Merodizium, Planum, (142) et, siquid aliud adhue, Occiduae maxime Bohemiae, (singillatim autem, in tractu Pilsnensi,) sedis, aut munitionis humanae, superfuit; cum
vulgo, qui munirentur, aut insiderent, homines non superessent. Nam illius, quem dixi, tractûs incolae, circumquaque bellantibus obsessi, mixti, presique; qua data porta viaque, diffugiebant. Alibi vero, circaque Satzium maxime, Bohemorum agricultores, belluîs indomabiliores, raptîs ultro, quae casus offerret, armîs ac tribulîs, in Nobilitatem insurgentes; mactabant, quotquot evadere necem fugânequirent, dominos suos. (143) Effugientium autem in loca clausa, trubîs sic urbes et castella complebantur; ut facilius illic eâ tempestate decem, aut viginti, pauperes-nobiles, quam mendicum unum ignobilem, reperires. tametsi tribus ista clasisque circum - (ut ita dicam) ostiaria, non ideo deficiebat: supplentibus Irorum vicem tunc Croesîs; hoc est, ipsîsmet, antehac locupletibus, Epulonibus, ad Lazarorum ianuas iacentibus, ac stipem, micasque mensarum, corrogare compulsîs. His tunc occlamabant agrestes, dynastarum suorum expulsores, et arcium direptors: Vos, vos, aularum parasite, ruris pestes, et locustae! vos, novê cum Rege, quem accersistis vobis, et praefecistis, nova nobis bella, castra, regnique
perniciem, invexistis. Exedite, mastigiae! vestris ventribus; quod nostris ac vestris cladibus intrivistis.
Quae cuncta, Friderici demum in invidiam, odiumque, redundantia; quantam debebant, in eius pectore, turbam suscitare disceptationum secum ipso, diversissimas in partes? Secum enim, ipse pluribus cum curis intus, (mitis alioquin indolis Princeps) quam foris cum hostibus, proeliabatur, et aestuabat. Nec ipse tamen solus, sed cum illo, quidquid adhuc haerebat ei, diverse fluctuabat: etsi, dissimulandi caussâ, fortius loquens palam, quam in abdito sentiens. In metu, Palatina coniux: in consultationibus, anxius Curiae consessus: in curis castrensibus, Anhaltines, ac Turrius: in trepidatione, Praga Fridericiana; Bavaro quottidi vicinior: In Anglicis, ac Scoticis, immo vero demum, in Batavicis etiam auxiliis, parum admodum firmitatis, et acuminis. id quod ostendisse Risenbergam, aiebant, a Maximilianaeis nuperrime sub potestatem Caesaris redactam: quam, quae nam nostratium sollertia subegerit, intererit etiam dexteritatis militaris, non praeteriri narrationem.
Est Risenberga (quod nomen Latine verteres, Gigantum-Montem,) arx montana, Glattoviae, Taussio, Grunbergae, vicina; (144) naturâ, manuque, satis edita, permunitaque: praesidiô tunc insessa Batavicô, tametsi modicô, sed loci munimentis fidentî. Vexillum habebanr, sub quo, Palatini sacramento se devoveratn: et tormenta militaria formae ponderisque grandioris. quibus instructi, suisque quisque telîs, et armîs tecti, tamquam in Caci quadam regiâ, nec hostile quidquam metuebant; nec adversi casûs aliquid somniabant. Sedebant, et quiescebant; armorum strepitum nullum sentientes: cum eo, nocte quadam ad ingressum Octobris, venit Balthasar Marradas, is ipse Schuttenhoffii nuper fortunatus delusor. Hic, Maximiliani missu, cum equitatûs aliquo, nec contemnendo, numerô, tunc iter habebat, et curam, excipiendi (velut superius dicere coeperam) ad postremos Bavariae, primosque Bohemiae fines, exercitum legionariorum Sexies millenûm, sexcentorum, et alariorum mille septingentorum: novam, ac recens collectam, in fortunas Palatini, militiaeprocellam. Ad esa ergo Marradas copias
dum festinat; ne non hostium vires, aliqua tenus, etiam in transitu, carperet, aut Hispanus ullum inter arma tempus inerme dimitteret: propinquâ iam Risenbergâ, pedeque montis, sed propiore, noctis intempestae nigredine; suorum aliquibus, consilio suo magis collusuris, ad se citatis; Hîc vos, inquit, iam nunc, ante montis ascensum, et arcis accessum, equîs desilîte: funiculos igniarios singuli manibus praeferte. quique de reliquis vestrûm artis huius usum habetis, tympana fistulasque capientes, me sequimini: meumque, quid agendum porro sit, imperium exspectate. pars equitum aniumosior, et ipsa mecum pedes, suîs cum selopetis et armîs, ad vestibulum arcis, a tergo mihi comes hareto: quodque, castellum ingressus, ego fecero, pariter et ipsa facito. Nemine iussa detrctante, vir ipse, praefidentis sibi, periculorumque contemptricis, audaciae rem aggreditur, multis incredibilen; ipsi vero domesticam, et experimentîs tritam. Evadit ad arcis iugum, summô suô suorumque silentiô. Postquam in loco, stationnis capacî, constitit; Nune vos, inquit, quotquot ignitas restes habetis, eas inflatu suseitate: qui gladios; ad fulgorem spargendum,
terroremque, distringite: qui fistulas, accinite: qui tympana; miscete, tundite, tumultuamini. Factum e vestigio, quod imperatum erat. mons universus scintillare funium flammîs; splendere mucronibus ensium; strepere sistularum modulîs; boare tunsarum pellium mugitibus; vocum dissonô fremitu, pedumque succussu, terra quat: miliutum ad arcem paucitas, despicienttibus ex arce per opacum, multitudo videri grandis, eaque sclopetigerorum; quam, e tergo sequens alia grandior, per acclivia collis enitens et ipsa, subsidiô tegeret, ac, pede pedem propellens, in hostem urgeret. Hic error animos occupârat ominum castellanorum; Iaculatorum maximam adesse manum, arcis expugnationi sub tenebris, arte Sinonis ad Troiane, aut Scipionis Maioris ad castrae Syphacis, (145) immissam. Instare sibi, ni sese dedant, exitium. Id autem continuo futurum cum de fenestis, cditisque castri locîs, Batavi praesidiarii verbîs et clamoribus, alteris alteri, significarent: non fefellit haec eorum ignorantia, trepidatioque, callidum Marradaem. Is. aucturus hostium et opinionem falsam, et formidinem, consiliorum inopem, (nec enim
in mentem cuiquam eorum venerat, ut explorandô, rei statum exactius cognoscerent,) ad castelli portam, quam potest proxime, se consert. Ibi,nullo metu discriminis et exitii, quod incurrit ad ostium Thebaeae turris Abimmelechus, molae saxeô fragmentô, deorsum iactô, contusus; (146) colloquitur: sclopetariorum ordinis primi centurionem adsimulans. Adesse Caesarianorum agmina. suadere, si salvos se velint, ut arcis, ac suî, deditione, clementiam potius, quam vim, experiri victorum malint, Sin respuant id, aut odiose si cunctentur; interitum iis Piseccensium proponit: causiae paritatem, auxiliorum longinquitatem, et inopiam, eandem: hostium robur, ac multitudinem, aequalem; et quippeni demum, si rebelles esse perseverent, excidium idem, et in Risenberga Piseckam?
Suasit Marradas; ac, minîs consilio varie mistîs, persuasit. Panditur, quod portarum foris, et interius, est. At ilico, cum delectis ad id ipsum, sepositîsque sibi, militibus, irrumpens Marradas; et, e suasore deditionis, exactor iam illius effectus: invadit vexillum. Id, maniubs eorum extortum, suis tradit: machinas tormentarias
occupat; et, quod armorum, ceterique militaris apparatûs, in arce comparet, ipsâ cum arce militibusque, suam in potestatem redigit. e suis, praesidium imponit: Batavos emittit; copiâ factâ discedentibus, sive suis se reddendi, sive Caesaris ad stipendia transeundi. Risenberga denique, Bavari DUCIS sub auspiciis, Caesari seponitur: et asservatur.
Noctis hoc unius diverticulum fuit strategematicum: plurimorum alioqui dierum, ac labrotum, impendiô, nec tamen exitu fortassis illustriore, constiturum. Hoc Commendator Melitensis patravit; arte (sicut est et Insula,) sed honeste, semi-puicâ, (147) circumscriptam credulitatem Batavicam expugnans.
Sub haec, adiunctîs iam ad equitatum Marradicum legionariorum, quos diximus, equitumque Bavaritorum, supplementîs; qui recens advenerat miles, Her libergii ductu, prima statim Bohemicae militiae, tum castra, tum rudimenta, ponere coepit, ad Taussium; urbem, Risenbergae finitimam. In ea, praesidium erat, Palatinianum: peditum vexilla quatuor, equitumque turmae geminae: manus, (ut apparebat,) hostium,
haud ita magna: sed arma, machinae, munimenta, pugnadique studium, aliquousque grandia. Cui proinde loco, ne nostrorum sese progressibus interponeret, subigendo; destinârat eo DUX Maximilianus, oppugnatorum mittere multitudinem, conatui parem; cum balistis grandioribus quatuor. Sed urbis oppugnandae machinarum necessitatem, antevenit, urbis a Bavaritis occupatio: ponentibus arma, quae corripuerant, iîs, qui, mixti civubus, intus milites agebant, et resistere nostrorum viribus, animô maiore, quam constantiâ, coeperant. Huius deditionis nuntius, in exercitûs utriusque stativa, (quae Plovvizium etiamnum, et Poschovvizium, insidebant,) venit, ad nonum Octobris diem: adiectô narrationi ceterae, quasi corollariô, partim suburbhanô Taussii, seu temere, seu per dolum conceptis flam~îs, incendiô; quod Herlibergii fortunas castrenses exussit: partim, et intra Taussium, quid publici factum lucri fuerit: deque septem illic tormentis aeenis, vastae molis, cum oppido pariter occupatîs. Ea tormenta, ne nostros, illac paullo post praetermeaturos, salutarent inhospitalius, quam optâssent; eorum attentâ
custodiâ, militaribusque substitutîs excubiîs fidioribus, est provisum. Tribunis militum, ac praefectorum ceteris, qui capiendo Taussio navârant operam, data statim sub manum, milia peditum tria, cum turmarum-aliquot equitatu: quibus, in vicinia Risenbergae sitam, Glattoviam, eadem curâ successuque subigerent. quorum neutrum illis defuit: uti mox inferius exponam.
Inter haec autem, ad Octobris diem undecimum, Plowiziô Maximilianus, Poschowiziô Comes Bucquoius, abductîs fuîs uterque copiîs, propinquare Pilsnae non intermisêre. Quorum ille quidem, adhuc ante noctis illapsum, Stenovvizium (148) attigit; ubi quoque noctem illam egit. Bucquoius autem, pagîs circum propinquîs sparsum, militem suum collocârat. Inter pagos porro, Stenovvizio circumiectos, erat et Losîna: quem tribunus, ortu nobilî, quidam Ervvittus, Boicis in castris legati munerer, sortitus erat, in distributione contubernirum: et ibi tum quiescebat. Sub eo, Belgarum equitum, turmae quinque, numerô quingenti, militantes; cum aliquanta lixarum calonumque turba casuum nocturnorum
immemores, procubuerant: lassitudinem diei quiete nocturnâ lenientes. Erant autem haud procul inde silvestria, locandis insidiis opportuna, densaque, loca: quo se, more suô, gens, subitas in irruptiones intenta, Pannonum-Inferiorum aliquot milia clam abstruserant. Hi, sub noctis medium arbustîs silentiô sese proripientes, ubi Losînam irrepsêre; tumultum derepente magnum, ac pro multitudine formidabilem, incursu, clamore barbarô, caede, nulli provisâ, suscitant. Fuga Belgarum, strictum Ungarorum ferrum, gemitus morientium, cae dentium ac caesorum promisuus ululatus, tenebrarum densus horror, omnia terroris cladisque mixturâ confuderant. sed mali tunc caput, auxilium, nec a Caesarianis ullum; nec aliunde: quia Strovvixium (ubi stativa) plusquam mille passuum itinere Losinâ distans, periculi nec sonum, nec speciem, acceperat. Stenovvizium autem, quod tantundem aberat, et de Losinae caus perinde nihil hauserat ullô sensu, nihilo plus ad succurrendum contulerat: donec eius rei fama vel sero randem ad Bavariae DUCEM est allata. Qui nihil cunctatus, equô conscensô, cani
classicum, in ordines quaeque suos agmina, tormenta, signa, curruwque redigi iussit: et aciem, in omens casus hostlis irruptionis, stare voluit instructam. Ea tamen cura, necessitate tandem suâ deprehensa maior est, et (in praesens saltem) supervacanea visa: propter fugacitatem, tumultuantium fortius, quam tunc proeliantium, Ungarorum. Cum enim Belgicorum equitum pars, agmine factô, vel ferri vî repertâ viâ, perniciem evitarent: pars vero, nec se deserentes, nec locum, suam ac Losinae salutem, circumlatô fortiter in obstantes ictu, tutarentur: Ungari, prostratîs haud amplius Belgarum viginti quinque, lixarum autem inutilisque turbae ceterae, summum sexaginta; postquam de quingentis Gallo-belgis ipsi, (millium aliquot exercitus,) Marte memorbiliore triumphare nequibant: pago demum iniectîs ingenti clamore flammîs, ovare se Vulcano grandi, crediderunt: perque tenebras, extra pagum adhuc densas, arreptâ fugâ, pro praeda; notas in latebras ita se retulerunt: ut proxime subsecutus, et insequens eos, nostrorum labor, illorum nec deprehendere quemquam, ac nec videre quiverit; in avia
silvarum, tamquam in auras, formidine dilapsos: et, in reliquum, agilitate cum ventis, non ferrô cum hoste, concertantes. Alibi vero, Fridericianorum cuneus, Anglorum nempe quinquaginta praedatoria manus, a nostris excepta; Stenowizium, in castra Boiorum DUCIS, Octobris duodecimo, captiva pertrahitur.
Is DUX, die posterô, castra Stenowiziô, Lidowizium movet, propius Pilsnam: unde tamen nec Mansfeldium ipsum, nec, eius operâ reddendae Ferdinando regi Pilsnae, spem ullam elicuit; quippe, vanitate promissorum eius, citius nuperum Maximiliani praesagium, quam verborum ipsius, Bucquoio datam, fidem implente. Placuit DUCI tamen, in conspectum progredi Mansfeldii. si forte Mansfeldius, aliquando tandem, in aciem prodiret, et conspectum, DUCIX. Sed audacia nothi, formidine retrahente, non sustinuit, esse reciproca. Compensavit autem irritam nostrorum, in vicinia Pilsnae, moram, laetus in castra, decimô quartô mensis praesentis die perlatus, nuntius; de redacta sub potestatem urbe Glattoviensî.
Subegerant hac, Bavari DUCIS
auspciîs illa, quae paullo prius, Herlibergô ducente, Taussium ceperant, tria milia perditum Bavaritorum, cum centuriis aliquot equestribus; Glattoviam (ut in loco dixi) statim a Maximiliano missi. Glattam hanc, vulgus nominat: cuius urbis situs est, ad caput fere fluvioli, qui, Wattonem inter, et Moldae brachium margaritiferum, incedens ab Occasu, sub Hor aschovvizio cito se Moldae miscet. Commendant hoc oppidum, bonorum terrae descriptores, antiquitus, a caseorum praestantia (149): caelestium autem opum praecones, a sacro Dominicanae Religionis conventu, templôque: quorum conditorem ferebant, Theobaldum, Ladislai regis fratrem: illum, qui, Friderici Barbarossae Caesaris rerum administer, obierat in Italia; translatus autem in bohemiam, in aede Patrum Praedicatorum Glattoviensî, quam dixi, sepulchrum accepit. (150) Ceterum, urbs, isto novissimae rebellionis motu, Directorum, ac mox Paltini, partibus adiuncta; postquam armîs Boicîs perterrita, Caesaris recepit obsequium; simul et has, in quas utrimque conventum est, deditionis, et incolumitatis, leges accepit. Praesidium, mercede
conductorum, explieatô vexlilô, ceteraque militariter instructum, cum impedimentis universis, excederet; quoquoversum placeret. Miles gentilitius, in oppido relictîs omnibus, et rebus, et armîs, praeter ensem ad latus; suam quisque domum repeteret. Cives, ad saeramentum, Caesari, quod deseruerant, conceptîs palam verbîs dicendum, redirent. Nobilitati (nam et Glattoviam, ab agrestibus furiosis exagitatam, partem eius haud exiguam confisgisse, iudicari facile potast,) cum coniugibus ac liberis, sen remanendi, sen quolibet alio migrandi, vel suas ad sedes revertendi, potestas esset. adversus Caesarem aema resumendi, fas, ac libertas, non esset, Ceterae cunctae, Caesaris arbeitrio sepostiae, remanerent. Sic Glatovianae, per annos eos aliquousque disturbatae, res, paucîs aliquot diebus aequitate, fortitudineque, Bavariae DUCIS recompositae; quamtum priscos ad dominos, tantum ad se, quietemque veterem, redierunt.
Dum autem haec, eô, quem exposui, rerum progressu, geruntur a Boicis, ac Bucquoianis; urbium, atque praesidiorum, aliâ sub aliam deditione deiectioneque Bohemicis belli praesidibus nuntiatâ;
prius, quam Pilsna quoque veniret in hostium potestatem, et Praga, regni iugulum, invaderetur: Anhaltinus senior, antecapi pugnae commodiora loca, (si sic rerum tandem extrema sors, lexque necessitatis, exposceret) longe consultissimum esse ratus: motîs repente castrîs, Pragam et ipse versus festinare, solitô contentius, copit: ac, magnîs itineribus nostros anteveniens, ad Rockizanam denique consedit: idque cum universis Bohemicarum virium copiis, non sine Palatino Fridericô; pro quo copiae bellabant, et qui suâ, tunc quoque, praesentiâ belleatores accendebat. nec id, tam verbîs agebat, ac tubâ; quam, apud rerum intelligentiores, suî miseratione: quipe, cuius fortunae sensim in praeceps festinarent.
Erat vero Reckizana, supra Pilsnam, in Euro-aquilonis plagam vergens, inter Kispergam, ac Zervvizium, octo, nec pluribus, passuum milibus, a loco satativorum Maximiliani remota. Dies ibi complures adhue moraturi videbantur Bohemici; qui dies, iam tunc, aliquot traxerant gratis, et in otio: nec tamen, qui priores adesse tantopere contenderant, prores quidquam in Boicos, aut
Bucquoianos, ausuri: sed, consumendis ipsi frugibus intenti, praestolaturi morando; dum aut inopia frugum nostros, aut contagiosa desidia, consumeret. Ad summam! apparebat, lente Bohemos festinare. Tanto properantius igitur, mixtô, ducebat agendum esse Bavariae DUX: ut, quantô studio Cunctationis rem perditam restituisset olim Fabius ille Maximus; tantô Celeritatie breviatiô, dispendia Caesaris redimeret hic Maximilianus. Ergo nihil illi visum longius, et annosius, illo quatriduô, quô, post nuntiatam Glattoviae deditionem, Lidizii desidere coactus est; quoad castris suis adiungeretur, quidquid e Bavaria militum nuper, Herlibergiô ductore, Taussium et Glattoviam subegisset. Is miles demum universus advenit in castra Lidiziana, mensis Octobris die decimô septimô: quo die, cum ad progressum in hostem omnia iam ante starent in procinctu, continuo profectionis datô signô, coeptum iter est. Sed accidit eodem illo die, nec procul eodem castrorum locô, fortuae peccatum (nisi, quod in aeternâ Numinis dispositione, peccari nihil potest,) et casus; cuius et omnia funesta fuerunt: et
nihil ullis mortalibus, nisi tristissima quaevis meritis, laetum visum. Eius eventûs, ista fuit occasio; seriesque, quam exponam.
Ut expeditius, hinc quidem, illinc autem minoribus impendiîs, Bavaritus incederet exercitus; consultissimum Maximiliano visum erat: primum, omnem aegrorum turbam in Austriae Bavariaeque fines, ubi commodior eorum curationi locus esset, remittere. deinde, commeatibus, et annonae, laxandis, impedimenta supervacua, sarcinariis iniecta curribus, revehenda domum quadrigariis committere; simul vel impositâ, vel comitari iussâ, quâ castra reprugabat, inutilî bellis turbâ: cuius pars erat, et deterior sexus; ac signate, nobiles aliquot (quid tum, si clarioris ortûs: sed in arma non natae,) feminae. Morbô porro pressis, voluntate suapte, consensuque DUCIS, adiunctus erat et Alexander Haslangus; is, quem ad Grunbergam nuper insigniter gessisse rem, docuimus. Eum (utî complures alios, autumnô, morborum tunc fertilî,) paullo post febris invaserat: quae vires illius, alioqui validas, intra dies paucissimos adeo prostravit: ut agminum itineribus, succussionibus
equestribus, supremaeque vigiliarum praefecturae curis, impar et crederetur, et esset. Hunc, (quippe, sibi dilectum, et muniis in futurum altioribus destinatum,) lecticâ Maximilianus deportandum, armatorum fido praesidio commisit: ut primum vires pristinas recuperâsset, ad obsequia sui DUCIS reversurum. Erant una, qui non modo stiparent eum, sed et honoris caussâ separatîs, seu vehiculîs, seu iumentîs extra iuga, deducerent. Una quoque, sueta mensis illius, supellex, ac res haud tenuis, et sarcinae, vectabantur: pretiosisima vero facultatum, in animo; virtus herois Alexandri.
Perventum erat, ad nonum circiter, ab loco castrorum, lapidem; silentiô magnô, nec uspiam hostium ullô mutiente; cum, e silvae, quam nostri praetervehebantur, latebrîs, subito globus evolat equitum Ungaricorum: continuoque lecticam Haslangi cingens, decem ex iis, qui, stipatores ei cum armis adiucti, latera tuebantur, obtruncant: triginta de comitatu capiunt: ceteros in fugam agunt: Haslangi sarcinas, et castrenses opes, diripiunt (quod idem et Nobilibus tunc feminis, aliisque comitibus, evenisse,
Boicus scribit annalium compositor,) (151) Haslangum ipsum, lecticâ furiose detractum, cultiore veftitu nudatum, viliore contectum, animae reliquias aegre trahentem; in iumentum strigosum inclementer iniciunt: et, in castra sua celeriter abactum, adhuc eô die (qui Sabbatinus erat,) militiae suae supremo ductori (152) sistunt; ingens ex eo lytrum, aut certe spiritum, expressuro. Fuit is ductor, Ioannes, cognomentô Bornemissa: qui stativa tunc habebat Rakoniii; locô, nobis et inferius, plusquam semel, relibandô. Casum Alexandri nunc, eodem narrationis tractu, (ne scindere compellar Acta belli saepius, quam necesse sit,) prosequor. Ceteris, una captis, quidnam sub haec acciderit; id in memoriam temporum, quod equidem sciam, non intravit: et, me divinare, nec decet, nec delectat.
Porro, captus ab Ungaris Alexander Haslangus est, Octobris die decimô septimô, pridie diei, qui memoriae divi Lucae sacer erat. Neque distulit, ad eum, sic aegrum, sic destitutum in vinculis, paucas post horas, et, utprimum is com~ercii sermonum per vires patiens videri coepit, visendi colloquendique
caussâ, sese conferre, Fridericus Palatinus; tantâ praesertim castrorum propinquitate, non amissurus opportunitatem sciscitationis rerum variarum. quam eum confabulandi moram extrraxisse, duarum ad spatium horarum, adnotavit, dignitate Princeps, ephemeridum conscriptor: (153) Palatiniani lateris et ipse (quod licuit) Achates; necnon, eandem cum Haslango, fortunae vicissitudinem, haud multo post, sed clementiore sub dominô, nec in necem, subiturus.
Posteaquam ad aures ista DUCIS Bavariae pervenerunt, (qui nuntius, adhuc ante posteri diei plenum diluculum, iam castra tota Boiorum repleverat:) quod ducibus olim, militibusque suis, Magnus Alexander, in adversis eorum rebus, esse consueverat; hoc, ingens animi, munificentiaeque, Maximilianus Alexandro suo fuit: ut, quâ posset, arte viâque, malis, in quae nullâ suâ noxâ vir inclitus inciderat, occurreret, ac mederetur. HOC sane praestantis eopiarum Imperatoris est; eorum, qui se totos imperiis eius impendunt, omnia dura, putare sua: Salutemque suam, in illorum, credere, salute constitutam; nec magis rectorem se
praebere, quam patrem, exercitibus suis. Unde fit, ut ibi demum belli secunda sit sors; ubi pro Duce libentius, in hostem autem infensius, depugnatur: ubi charitas ductoris, alteros ligat, et alteros fugat: suorum retinaculum; adversae partis terriculum.
Ut autem ad Bavariae DUCEM humanissimum revertamur: misit hic, alterô statim a captivitate die, qui fuit Octobris duodevicesimus, internuntium e suis fidum, et epistolam, ad Fridericum Palatinum, in castra. Petebat epistola, sollicitabatque lator epistolae, verbîs Maximiliani, Boiorum DUCIS, interpositâ (per obliquum saltem) cognationis utrimque Palatinianae mentione: Quandoquidem Alexander, elaritudine natalium, Haslangus; rebus gestîs, vir fortis; ordine militarî, vigiliarum in equitatu supremus praefectus; manu, non consertâ, sed ardore febrilî vinctâ, fortuitas in manus incidisset hominum, inter valentes et semineces, parum admodum distinguentium; uque captivum, nullâ medentium curâ sospitatis eius, sed sub militaris custodiae rigidîs legibus, solâ lytri quandoque spe, detenturi viderentur, in incerta temporum et cassuum, (qui, mortalium in rebus,
quottidie variarent:) priusquam is animam citius, vî languoris, amitteret, quam eius detentores pretium libertatis reciperent: rogare se, maiorem in modum; uti, bonâ Palatini Septemviri veniâ, custodiâ solutus Alexander, quantâ fieri posset, et maturatione temporis, et itineris securitate, fidô militum additô praesidiô, sibi remitteretur; tantisper a se, nec ulterius, attinendus, dum, medicorum adiutus arte, fomentîsque refocillatus, consanesceret: eôque factô, nullâ cunctantione fideliter iis, quorum nunc esset in potestate, restituretur.
His DUX Maximilianus, in hunc, quem retuli, modum scriptis, ac postulatis, interponere paratus erat, suam, Principe dignam, et rebus ipsis comprobandam, fidem: quam utique maioris ducere Bohemia debuerat omnis; quam suas argentifodinas (154) omnes, in liberationis Haslangianae pretium depaciscendas. Et, medius- fidius! non aequissima duntaxat, sed et ipsis adversariis utiliora, poscebat DUX. Aeger, ac sibi restitutus, Alexander, et se ipsum Friderico restituturus erat; et argentum paciscendum, utique pensurus; quantumvis haud exiguô, per ea tempora, fortunarum eius captô, iam
ante, detrimentô. Nunc, hîs negatîs recuperandae valetudinis eius compendiîs, periculum erat, (et eventu subsignatum,) ne, rusticitate curationis inter militaria ministeria, nec Alexandro vita duraret, inter hostiles nexus: et ipse, vitâ functus, ad suî liberationem resurgere, quantumvis posset, non curaret.
Reposuit porrô Fridericus, Octobris die decimô nonô, Maximiliani litteris litteras; ac postulatis, excusationis urbanitatem, (id est, honestam repulsam:) Cum in suorum, nec manum, Haslangus, nec custodiam ac potestatem, incidisset, sed in Ungaros, tamquam exercitum, a Bohemico disseptum, et castrîs, et signîs, (quasi vero non et hi Palatino tunc militarent:) Ioannis Bornemissae, ductoris eorum supremi, non Suum, in praesens, eius, seu captivitatis, seu velaxationis, arbitrium esse. quo fieret, ut ipse DUCI Bavariae minus tunc, quam optaret ille, gratificari posset. In hunc ergo modum, et spes, haslangi liberandi, suspendebatur: et ipse decimum quintum in diem exinde Rackonizii desedit; talis, qualem eum, hôc exactô, revisemus.
Ceterum, illâ tunc
opportunitate viciniae castrorum, et sanguinis, suam in rem usurus Palatinus; simul autem, et invitatus, illaipsâ litterarum alternatione; postquam a Maximiliano liberi per castra commeatûs copiam impetrârat: ad eum legavit Balthasarem quendam Iacobum, e nobilitate Palatinianâ familiae Sohlammersdorffianae, tribunum militarem, inter equites primorum ordinum, domi quoque praefecturâ clarum provincialî, tractû Aurbacensis, in Palatinatu nostro, quo nunc condimus haec; virum, militaribus ausîs clarum, et acrem; sectae vero suae studiô, verbîs ac factîs, acrriorem. cuius tamen soror eodem, ac posterô quoque, tempore, cultu religionis orthodoxô, nobilium Ratisponae virginum-caetum, cui Superiori nomen, pie semper, et a continentia singillatim spectabilis, incoluit: Virgo, tantô Superis utique magis conspicua; quanto disparis sexûs oculis minus ipsa, vel offerri fortuito gestiens, vel studiose semet offerre: clausîs, adversum scenas tales, quantum valvîs, ac fenestris suîs, tantum curîs, et cupidinibus animi. Nec spectari gaudebat, nec spectare; nova Sara Nilotica: quae, (Pelagii Diaconi testimoniô,) supra fluminis alveum
annîs habitans sexaginta, flumen numquam aspexit: (155) virgo, suî videns, et oculata; ceterorum, negligens, atque caeca. Sed, regredior ad Schlammersdorffium: de cuius laudabili germanâ iuvit haec inspergere paucula, quo palam facerem; Eorundem nonnumquam pariumque natalium, quam dispar soleat esse, vitae morumque via!
Sororiae simplicitatis solitudine quieteque, tanto frater eius versuitor, ac turbulentior; diuturnum vagabundumque Germaniae bellorum tympanum, et suscitabulum, Balthasar hic Schlammersdorffius; cum ad vigesimum Octobris diem stetisset in praetorio Maximiliani: quo magis legationis audaciam velaret, et postulationis invidiam leniret; partem culpae temeritatis illius, haud crubuit in ansam transferre verborum Haslangi, biduani tunc capivi, quae verba miscuisset semimoriens ille, cum iis, qui Rackoniii cum eo contulissent. quae colloquia, si fingerentur, refutaturus Alexander ideo non erat; quia nec praesens tunc, neque gnarus. Hunc autem fere sermonem cum DUCE tunc tribunus hic habere coepit. Quamvis videat, ac doleat, Rex suus
(Fridericum signans,) a Comite Palationo Rheni, Comitem Rheni Palatinum; a Bavariae Duce, Bavariae Ducem; a consorte stirpis, cognatum sanguinis; ab eo, cui Rex suus regnum et Imperium quaesierit, illum, cui Bohemiae regnum DEUS, ac populorum consensus, in manum dederint; a Maximiliano denique, Fridericum, inter utriusque clara per Imperium orbemque nomina, bellô lacessi; necessitudinum veterrimarum amabilibus vocabulîs, in odiosa recentium Inimicitiarum venabula, telaque, conversîs, (tamquam, Gaetulicis in silvis, Leo leonem insectetur:) non potuisse tamen, ac certe quidem noluisse, regem-Electorum, sic omnens usquequaque, propinquitatis visceribus insitam, mentis inclinationem exuere; quin et amicâ salutatione cognatum sibi DUCEM, impertiret; ac de rerum statu, per internuntium, sciscitaretur. Prae rebus tamen aliis omnibus, interrogare Fridericum regem; Ecquid in bellum totus incubiturus Maximilianus Dux esset? an verô, suspensîs, in paucas saltem induciarum horas, armîs, aliquam, per tranquilla colloquia, Pacis conflandae cogitationem admissurus? Posterius hoc consilium, Bavaria DUCEM anteferre priori decreto promptum ac
paratum esse; sensisse Fridericum, partim e narratione, nonnibil etiam, ex habitu fronteque suadentis id, (156) haslangi: prae so ferentis, Non refugiturum, sed gratam potius habiturum (157) Maximilianum, utriusque, de Pace conciliandâ, deliberationem, sermonumque vivum, inter praesentes, commercium. Id si sie animo DUCIS sedeat; per se neutiquam staturum, quo minus, bonô provinciarum et Imperii publicô, congressu pacatô, via quam primum fiat, ad Tranquillitatem, omnibus optabilem reducendam. Hôc enim, nec alio celeriore, compendiô, repressum iri cruoris torrentem illum, quo, per biennium fere iam alternîs cladibus fusô, Bohemia spumet, et utraque Pannonia (158) restagnet. Hôc remediô, minutum iri, funerum, quae nunc lues in castris denset, multitudinem. mitigatâ fame, saniora redditum iri corpora: populorum animis veterem redituram hilaritudinem: odia decessura partibus, ac factionibus; quae bonâ fide, nisi positîs prius armîs, numquam deponantur. Ita, minus enasciturum causae furentibus agricolis, trucidandi Nobilitatem, (159) ac Principes: (160) minus stimulorum fore clientibus, extrudendi patronos, ac dominos suos:
minus, excursoribus, et praedonibus, capiendi chiliarchas, (161) et exhauriendi spoliîs oppida. (162) Duorum, inter sese sermocinantium, beneficio, (si Pacis Auctor DEUS assistat,) debitura suae felicitatis reditum, innumerabilia mortalium milia. quae gloria, num, tamquam collegae Pacificationis, placeat DUCI, necne; cupere, legati ministeriô, discere Bohemiae regem: qui libenter, et ultro, maximiliano, cessurus sit potestate, designandi statuendique negotio tam splendido, tempus, locum, comitatûs utrimque numerum, et congressum; vel sine, vel cum telo subalarî, loricâ, galeâ: procul tamen armîs, que nitrô sint, et igne, perniciosa: quaeque talia praestitui solerent alia. talium omnium praemonendorum, DUCIS Boiorum esse futurum arbitrium. Nisi tamen hanc ipsam, (subiungit legatus) statuendi quidquam arbitriô suô, facultatem, maximiliano Caesar eripuerit; cum, in suo Proscriptionis Edicto; decretove, quo Bohemicos Proceres, ac Regem hodiernum, ferit, proscribentium ritus cetero mandatum hoc addebat, quo Principes, iuris ac possessionis Caesareae vindices, et recuperatores, iubentur, in eos, qui sponte suâ redirent ad obsequium, agere clementer. adversus
inobsequentes, e contrario, sanciebat, ut bellici rigoris institutîs uterentur. His Caesaris mandatis, in apographum transcriptis, quoniam addat, suîs DUX verbîs, quasi per formam exceptionis, et commentarioli, parenthesî circumclusis, (PALATINI TAMEN ELECTORIS, ALIAM HABITUM IRI RATIONEM) nasci dubitationem; AD Clementiamne Caesaris, an ad Rigorem, extraordinariae viae, spectet Palatinus? huius problematicae sphingis optimum futurum Oedipum, Maximilianum: quippe, suorummet interpretem verborum. quorum proinde lucem, ac meridianam expositionem, in hac perplexae coniecturae nocte, sicut peteret, sic exspectare, dicebat, DUCI (demptîs, ad quae cogatur, armîs) coniunctissimum Fridericum.
In hunc fere modum expositîs sui Principis, hinc querelîs, inde postulatîs, vafer Rhapsaces, Schlammersdorffius; praestolabatur, quid sibi reponeretur. Sed, Ezechiae vice, nec respondentis, nec responderi sinentis, (163) incidit hic orator, in Salomonem; et aequa disserentem, et aenigmata constricte dissolventem, Maximilianum. Cum enim iste, tantum non manu
palparet; In tanta castrorum, et hiemis, et pugnae decretoriae, vinciâ, non Pacem a Bohemis, multoque minus leges-pacis aequas, ac duraturas, quaeri; sed inducias, Caesarianis inutiles, et occasionum, armîs de summa re disceptandi, fugam, ac dilationem: donec in immensum illi convalescerent; et in nebulam nostri conatus, viresque, varie diffluerent (164): dissimulans tamen astum hostilem, et frontem e regulis humanitatis explicans; haec a legato referri Septemviro Palatino DUX iussit.
Electori palatino quam ex animo bene semper DUX Bavariae voluerit: satis hunc demonstrâsse, videri iam tum potuisse; cum Saeculi praesentis annô decimô septimô familiariter inter sese Monachii (165) colloquerentur, et agerem. Postea vero, cognationis, amicitiae, charitatisque nexum, ecquo pignore manifestiore firmare DUCEM potuisse; quam, emergentibus in Bohemia motibus, (turbidorum quorundam consiliîs insidias Electori tendentibus,) crebrîs tum epistolîs, tum internuntiîs, hortando, debortando, precando, deprecando, dissuadendo, deterrendo: ne tam ancipitia tentaret? debere Fridericum, unô Septemviratu, geminôque
Palatinatu, contentum, pacifice fortunis suis acquiescere: nec, invadendîs alienîs, amplecti periculum, et propriîs simul, et exterîs, excidendi. Non omnibus in rem esse suam, e Principibus Ducibusque, fueri Reges, aut Caesares; exemplô se docuisse: cum fastigia potentiae celsioris, etiam oblata sibi, repudiaret. Austriacae domûs quatienti columnas, citius suorum penatium, quam potentiae tam fundatae ruinam, imminere. Talia praedicenti sibi, negatas et aures, et fidem, esse; quod dolenter (ut par esset,) tulisse DUCEM: mulio vero molestins acerbiusque; duram sibi, nullâ suâ voluntate, multoque minus ambitione, sed Caesaris mandatô, fuisse necesstatem impositam; eum, quem observârit, ac dilexerit, armîs insectandi; donec, cum suis, Palatinus Ferdinando, (legitimo, consummatoque, Bohemiae Regi,) Bohemiam; Imperatori, Maiestatis reverentiam; provinciarum domino, terras suas, ac iura; terris et Imperio, tranquilltatem; divinis demum, humanisque, legibus oboedientiam, restituat. In haec si Palatino, cum Caesare, conveniat; conveniri Maximilianum a Friderico, necessitatis nihil habiturum. Valeret potius; ac pareret, una secum: ille, Caesari cedendo regnum:
DUX ipse vero, simul ac is cesserit, ac Caesar iusserit, Bohemicîs terrîs excedendo. Verborum, de quibus Palatinus tricetur, et hereat, postremorum, ne nodus in scirpo quaeratur, planum esse sensum; cum linguam illa suam, (siquis intelligere non refugiat,) habeant Alemannicam. (166) Summatim; De Palatino nominatim, nec praescriptum sibi quidaquam a Caesare; nec distinctum. Id est, ut ego reor; Palatini, proscripti nuper, sententiam, unam ac simplicem; manere simplicem, et Unam: adeoque, non fori sui, sed Augustaei, rem eam totam esse: Caesaris, universum hoc tribunal. A Caesare, provocatum iri, quemnam alium ad Caesarem?
Dimissus, cum mandatis his, Schlammersdorffius; illuc, unde missus fuerat, revertitur: Pugna, nuntians, non verborum, et colloquii, congressum instare: repulsaeque dimissionis-Haslangi, repositam esse colloeutionis repulsam. In hanc utique partem, mentis ad leniora durae, Maximiliani responsa calumniatores trahebant heterodoxi: more suo, (sinisterius quaevis interpretandi,) Vindictam nominantes ac talionem, id, quod aequitas erat, atque necessitas.
At, iniquiorum de se sensuum sermonumque, tantum, quantum hoftilis ferri, contemptor Maximilianus; cum eodem prorsus numero duceret languidum otium, ac frivolum negotium: relictîs disceptatiuncularum nugîs de Pace, (quae pervicaecibus esse nulla poterat,) belli progressum resumpsit: perendinôque (qui dies fuit Octobris alter, et vigesimus,) tentoria detendens, movente castra simul et Bucquoiô, post quietem quatriduanam tandem excussam (167): Pilsna propinqua loca deserit. Ac primum, Miessam transgressus iam ante, flumen, (quod, Tachavii moenibus praelapsum, Pilsnam versus decurrit, et inde Wattoni miscetur,) ad laevam Bohemiae plagnam, ac locum, cui Ziximirio nomen, DUX iter instituere; dein Tuscavvizium flectere, coepit: de Praga, recta petendâ, palam dissimulans; secum autem animô constitutum id, ac fixum, tenens. Et eam quidem noctem, quae diem Octobris vicesimum secundum clausit, Bavariae DUX, Tuscavvizzi, sicut et castra praetoriana, cepit; sed tantum non ipse captus, ac noctem, sibi supremam, expertus. Sic autem acta res est: cuius enarrationem
ab aliis passim, et ab ipso (quod mireris) diarii bellici fidissimô compositore, praetermissam; mihi, boicoque scriptori, phosphoroque Czechorodiano, (168) tradendam posteris, reliquit Anhaltini Principis filius cognominis; castrensium sub haec ephemeridum digestor.
Quo tempore, tribunus militum Schlammersdorffius, in castra Palatini, (quae circa Rochizanam adhuc, aut haud adeo procul inde, fixa stabant,) renuntiavit, cuiusnam mentis et decreti, Bavariae DUX esset, de bello prosequendo; velut paullo superius expositum est: ex iis, qui Fridericum circumstabant, minime dubium est, has, aut harum similes, doloris, et impatientiae, prorupisse voces: Quid moramur igitur, aliquando tandem, Bavari nobis attemperandi, conciliandique cogitationes abicere? Bellô flagrat, omne circumcirca Boiohaimum; (169) et hoc, ventilantibus facem Beiîs. Quin igitur, Rex, incendium hoc festinamus exstinguere Ruinâ? nec illo vetere Catilina consiliô, (170) nostrûmmet ruinâ; sed saniore: DUCIS inquam Bavari pernicie. Tusscavvizium, narrant explorantores, (et vero
narraverant, ac verum erat,) eum in stativa sibi destinâsse, pernoctaturo. Dies hic adest: nox, haud multo post aderit: arx et castellum Tuscavvizianum haud remotissimum, sed, quod ad noctis medium attingi possit: si milcs expeditus, si dux viae peritus, interiecta nemorum perfringere, nec timeat, nec ignoret. Obruatus DUX inimicus, incogitans: opprimiatur, ac pereat, semel! et cum illo pariter interibunt omnes illius cogitationes, copiae, conatus.
Impulit haec oratio Palatimum: ut, qui de die iam dudum nihil profecisset armîs; is bellare noctibus averet, et auderet. Nulla fit igitur mora. Tamquam ad exploratam victoriam, imperiô Palatini, mox et exemplô vivô, suscitatus, coit miles: fremit hinnitu pernix equitatus. Agminis primi ductor, Comes Hollachius; florem equitatûs, ex omni selectum exercitu, cum peditatus mille, trecentorum, sclopetîs dimicantium, secum rapiebat. Hos trahebant, praegressi totum agmen, ii, qui se ipsos itineris duces, ac viarum gnaros, profitebantur, Bohemi, ceu regionis indigenae: quibus adiunxerant, et immiscuerant se, pars, ac numerus haud exiguus, Ungarorum, Bethlenii Gaboris
emissariorum, et a Bornemissa seorsum tendentium: qui, proximîs audaciae suae successibus inflati, passim se Belgas dormientes, et Erwittum, incuriosum suî; passim, Haslangos in lecticis, ac febri, sic et Bavaeriae Ducem, sopitum, Tuscawizii reperturos confidebant, et suae potestatis facturos. Hi proinde Pannones, viae (sicut dixi) praesidibus et antecursoribus haerentes, Hollachium, agminis primi rectorem, et ab hoc deinde, quidquid agminum sequebatur, ipsosque ductores, ita ductabant (171): ut ex eorum progressu, regressu, statione, motuve, cunctum ceterorum itineris-regimen penderet. Subsequenbantur autem hos, et Hollachianum agmen; aliud, et iustum, Ungarorum commilitium: Ungaros, Austrii, rebellionis adhuc tenaces: Austrios, Stubenvolianae catervae, quique ceteri; densum mixtumque, sed bellicosum, vulgus. Post hos, antecessor Friderici Palatini, Christianus, princeps Anhaltinus, senior. proxime, Fridericus ipse, cinctus aulicô suo, qua comitatu, qua satelitiô; cum equitibus ducentis, quorum turmam unam Dux Saxo-Weinmarius, alteram Spaldorffius, moderabantur. Postremus,
Mansfeldri vices agens, cum equitatu suo, Styrumbus incedebat Comes, fratrum natu maior. Hic universum agebat Fridericianum illius noctis exercitum; decem (uti ferebant) millium multitudinem: quam Rochizanâ Palatinus, sub primae vigiliae primam horam (Teutonibus, septimam vespertinam,) obductîs iam per tenebras semitîs, in Bavarum DUCEM eduxit.
Sed, obscuratîs elementîs, et ipso quoque caelô caligante, lucidus adhuc clarusque perstabat divinus Oculus; Maximiliam noctium ac somorum custos, et excubitor. Nam profecto, Nisi DEUS, caeli terrarumque DOMINUS, custodîsset (172) istud, sibi dilectum, et plusquam unâ Civitate commendatius, Caput; frustra vigilâssent, qui custodiebant tunc illud, praetoriani satellites: quique Tuscawizii tractum insederant eâ nocte, Bavariti; nondum ad numerum decem millium selectissimorum ascensuri. frustra quoque, (Fridericianîs, ad noctis medium, infusurîs se,) Bucquoianum aut invocatum, aut exspectatum subsidium, ex pacto fuisset: quippe, Comite, Caesarianotum ductore, suîs cum copiis, (ita casus,
et locorum ratio, tulerant,) procul alibi noctem eam ipsam agentibus, et in tempore succurrere, per opaca, caeca, perplexaque callium, si vel maxime studuissent, nequaquam valiturîs.
Sed, ne Bucquoiô tunc, neu' Boicîs ipsîs opus auxiliis foret; antevenit Exercituum-Domini directrix manus: quae ducibus, itinerum callidis, et comitibus eorum Ungaris, iam eousque silvas ingressis, unde, recipere se, peroperosum fuisset, spiritum immisit vertiginis (173): ut, excidentes viâ militarî, deflecterent in avia latrocinantium, ac devia venatorum: in eadem quoque post se traherent, omnia subsequentium agmina. Quocirca, nocte, nec sideribus illustrî, nec facibus, densa silvarum discutientibus, lucidâ, (ne luminum claritudine, Palatinianorum adventus hosti proderetur,) nullâ demum usquam radiosâ lampade: quidnam rebelles, ac rebellium foederati, Pannones illi, Gaboris tyranni satellites, et Ecclesiae veteris transfugae, propterque causas has, et alias, Impii merito, quin et Seductores, Paulinîs e verbis nominandi; (174) quid, inquam, quid erant aliud illi, quam, errantes ipsi, simul autem
et in errorem mittentes alios? quid, nisi Caeci, divinis in rebus; et in caligine nocturnâ tamen, audentes esse duces caecorum? (175) Quid miremur igitur, In curcuitu, perque tramitum ambages, ambulâsse viatores, (Hunnorum, inquam, posteros, et sectarum asseclas,) tam unc Impios? In summa! nidi Bethleniani viperîna progenies! fortunarum Palatini fatalis Cometes, et violentus Caurus! qui turbine suo, novissime quoque, subversurus ad Pragam fore, Fridericianae felicitatis universam spem, et currum; iam ex huius ipsius noctis praeludio, credi merito polset. Interea, malam in rem festinantes Ungari; perdere primum omnium debebant Viam: deinde, mentem, et consilium.
Ergo, simul ac aberrantes, involvi silvis, ac saltuosis tesquis, coeperunt; aliam ex alia progressûs difficultatem adeuntes, nec ipsi pergebant: nec pergere, tractum abs se, peditem equitemque permittebant; suîs oppositîs equîs, et corporibus. Passim restitantes, et ipsi morabantur, et moram sequentibus iniciebant: multifariam tricantes, et intricati. Nam, aut arctissimîs comprimebantur callibus: aut transversîs
retardabantur fossîs; vel, decusatim iacentibus, arborum truncîs, ac stirpibus, impediebantur. alias, pluvialium interiectu fovearum, aut congerie lapidum; alias densissime consertîs inter sese virgultîs, aut ramorum impendentium inexplicabilibus nexibus, confictabantur, ipsique, iumentaque; succussu continuatô calcitrantia. quae cuncta mala, formido tenebrarum adgravabat, pavorque, lymphatorum simillimus. Nox quoque, quae dare ceteroqui vulgo consilium dicitur, rationem his, ac mentem, eripiebat. maledicere praecedentes-Hollachiani, viarum ducibus, et obicibus: subsequentes autem, antecedentibus; omnes demum, omnibus: et expeditionis auctores, suomet consilio Diras imprecabantur. Sub extremum, minimô minus abfuit, quin, inter sese rixâ commissi, posteriores Ungari, praeviis Ungaris, ceu malorum causis, praeliô congrederentur; et maculam invidiamque gentis, a se detersam, eorum interitu delerent; qui, (quantum in ipsis fuisset,) exercitum hosti delendum obiecissent.
Inter haec talia denique, cum ad nihil minus, quam Tuscawizium, et ad Bavariae
DUCEM, ad viciniam vero paullatim antelucani temporis, ventum esset: destinati successûs, ac rerum aliarum omnium, desperatione fracti, victique; receptûs signum Palatiniani, cum canere non anderent, iussu Principis, ac ductorum, aliis alii, per cuneos et turmas, indixerunt. Inde pavide, pedetentim, ac silentiô (ne deprehenderentur) altissimô, relatô retrorsum gradu, Rokizanam ita repetierunt: ut simulacrô quodam ac praeludiô (si sie dici conveniat) diei-Novissimi, qui postremi pridie fuerant, primi redirent: et qui priores omnibus exierant, omnium ultimi reverterentur: Et hoc, infectô pariter omnes negotiô; DUCEque Bavarorum incolunî: cuius tamen oppressio, scopus ac meta fuerat totius huius expeditionis. Sed Punctum salutis Maximiliano fuit, Ungaros aberrâsse.