Rex caput est, populus cetera membra facit.Rex quot habet cives (dolet ergo perdere quemquam)
Tot numerat parteis corporis ipse sui.Exponit populus sese pro Rege, putatque
Quiliber hunc proprii corporis esse caput.
DE constitutione Rei publicae, et eius partibus alibi actum a mefuit, ut et harum partium iura, ac proprietates utcumque sunt explicatae. Nunc porro quomodo, omnes hae partes, offocio suo probe debeant fungi, pro instituti ratione succincte dicam. Idque perfunctorie faciam, et sine praeiudicio aliorum opinationis. Ingeroque illud Lactantii, 3. Divin. instit. cap. 7. ad fin. Si eligere possumus, quod est melius, iam non est Philosophia nobis necessaria: quia sapientes iam sumus, qui de sapientum sententiis iudicemus. Consistit haec tractatio in rei publicae conservatione, amplificatione, et moribi status curatione. Sarta tecta autem res publica est conservanda; tam a periculo corruptionis internae, quam ab externâ vi; nempe ut cives nolint; Hostesnequeant malum moliri. Hocque respectu Aristoteles 7. Politic. cap. 14 dicit: Omnem vitam in negotium et otium; Pacem et bellum divisam esse. Quemadmodum vero ea Politices pars, quae de administratione rei publicae tractat; magis necessaria videtur, quamea, quae de constitutione rei publicae agit: ita summa cogitationum nostrarum, haec esse debet; cum Pericle magis domestica vitia, quam hostes metuere, Eberhard. a Weihe, de praerogat. success. B. 4.
Firmitas et conservatio rei publicae, internam contra corruptionem; in duobus hisce praecipue consistit: (1) ut subditi bene
recteque regantur; (2) et tum etiam, ut Status ac forma rei publicae ab omni coriuptionis labe protegatur. De his autem antequam dispiciamus; generalia quaedam circa conservationem sunt praemittenda: concernentia tam subditos, quam Imperantes. Quemadmodum autem res publica subditis et imperantibus constat; ita conservatio, vel subditos vel imperantes (seu statum et formam rei publicae) primario concernit: Et sunt hae duae species contradistinctae: prior principaliter et imediate ad subditos spectat, per consequentiam tantum ad imperantes; posterior species e contra, principaliter imperantes, per consequentiam subditos iuvat, pariter fere ut ius publicum atque privatum. vid. me in: Commentar. de iustit. et iure ad l. 1. quaest. 13. et 14.
Salva est res publica, si tam cives, quam imperantes officium faciant: quorum utrumque comprehenditur summatim sequentibus praeceptis. (1) Subditi coniungantur invicem, Iamblich. in vitâ Pythagor. cap. 16. fol. m. 75. et adiungantur imperantibus omnes. (2) Salus et bonum publicum, carius utrisque sit, quam privatum, Camerarius, cent. 2. cap. 45. Primum praeceptum inculcat Christus, cum ait, Matth. 12. Omne regnum divisum desolabitur. Et ûc etiam spectat, Aristoteles, quod dicit, 2. Polit. 2. Summum bonum civitatis, in amicitâ ponendum esse: hoc enimsi adsit, non civiles futuras dissensiones. Marnix. fection. 6. resolut. 1. Eleganter harmoniam hancce, depingit in epigrammatibus, Thomas Morus.
Totum est unus homo regnum, idque cohaeret amore:
Rex caput est, populus cetera membra facit.
Rex quot habet cives (dolet ergo perdere quemquam)
Tot numerat parteis corporis ipse sui.
Exponit populus sese pro Rege, putatque
Quiliber hunc proprii corporis esse caput.
Concordia autem illa ut conservetur; iustitia ut accedat est necesse. 8. Ethicor. 8. In omni namque Societate, aliquod ius reperitur, et vero etiam aliqua amicitia. Ex hoc ergo praecepto, tamquam firmissimo principio deduco: Factionesalere, earumque stirpes et fibras, quoad fieri potest, non ab ipsis radicibus extirpare; pessimum, et rationi rectae, Politiarumque fini contrarium esse, utcumque dissentiant nonnulli. vid. Kirchner. disputat. de republ. 18. thes. 1. lit. g. Factiones semper sunt cum rei publicae periculo coniunctae. Cominaeus, lib. 4. cap. 9. fol. m. 329. et lib. 6. cap. ult. fol. 583. Sicque Italiam perdiditfactio Columnensium et Ursinorum. Cominaeus. lib. 7. cap. 10. fol. m. 650. etc. ac adhuc magis Gibellinorum ac Guelphorum, vid. Mexia. 2. cap. 45. et Paul. Aemil. fol. 212. et seq. qui Gibellinos a Waiblingen/ oppidulo Würtembergici
Ducatus, olim ad Sueviae Duces pertinente, deducit. Factiosa in Italiâ cumprimis olim fuit Genua. Guicciardinus. Unde Beniamin Iudaeus, in Itinerar. Sunt in singulis horum (Genuensium) domibus singulae turres constructae, inter quos, si aliquando dissidium accidit: e turribus illis pugnatur. Et alibi idem, In domibus (Pisis) fere decem mille turres numerantur ad pugnandum aptae, et instructae, si quando dissidium, aut pugnae necessitas exsistat. Mira de factionibus Venetorum et Prasinorum, tempore Iustiniani, Procopius habet in histor. arcan. et in notis Alemannus, praesertim in praefation. Sic olim in Germaniâ fuerunt factiones Nobilium et Civitatum, ac dissidiis fere quaelibet civitas abundabat: ut de Basilea testatur Stumpff. 12. cap. 25. in fin. Fuerunt factiosa et perniciosa nomina in Gallis Ligistarum ac Hugvenotorum, atque olim ibidem Des Argmignacs et Bourgignons. In Angliâ, Rosae Albae, atque rubrae. In Navarrâ etiam nocuêre quamplurimum eiusmodi factiones, vid. Histoir. de Navarre. Fuit quoque Alexandria, seditionibus acfactionibus civium vastata. Euseb. histor. 7. cap. 18. Et nuper Galiam Duella perdidissent, ni remedium adhibitum fuisset. Mercure Francois, tom. 5. fol. 53. et 63. ac seq. Unde etiam inepta reputatur Lex Solonis; quae praecipit, ut gliscentibus seditionibus, nemo non alicui se adsociet capiti factionis. Simanca. 4. de Republ. cap. 21. Lipsius. 6. Politic. cap. 6. pulchre Montaigne, 3. des essais cap. 1. fol. m. 801. vide Clenard. lib. 2. epistol. fol. 256. Mihi magis placet illud Ovidianum:
—— —— Nec te civilibus insere bellis.
Saepe locum habet, quod Cicero Attico scripsit de Pompeio, lib. 8. et in Catilin. orat. 4. habeo quem fugiam, quem sequar non habeo. Quintil. 6. cap. 4. Sed tamen in casu necessitatis, nemo rei publicae desse debet: et qui tunc admittunt neutralitatem, ii alium propositum habent finem. Sicque Caesar, se milite praevalere, et neutrales demum, suos fore scivit: eamque ob causam eosdem aequo animo toleravit. Suetonius, in eiusd. vitâ. cap. 75. Et exemplum civis, turbatâ republicâ neutri addicti parti, Pomponius Atticus praebere potest. vide eiusd. vitam a Cornelio Nepote descriptam. Sed tamen Auctor Politici Thesauri, tom. 1. fol. 37. tradit; factiones reddere homines ad bellum aptos: ac sane Germani fuêre magis bellicosi, cum olim Fehden frquentiores essent.
Commune et damnosissimum vitium est; omnium fere quae sunt in rebus publicis malorum causa et origo: quando plerique tantum ea curant, expetunt et optant, quae sibi ipsis privatim prosunt; nihil solliciiti de communi bono. Id vero vitium omnium fere communissimum est, eoque magis periculosum atque detestandum. Et namque plerique hodie tales esse laborant, qui suram quam genu longius
abesse dicant, (ut est apud Theocritum) et quorum hoc sit votum; mihi ipsi aliquid boni contingat: secus quam ab animali ad societatem civilem nato fieri debeat. Praeclara fuit apud Persas Lex, eâ de re lata, quam Herodotus his verbis refert: Persae, cum rem sacram facit, sibiipsi privatim aliquid boni precari religio est. Ceterum omnibus Persis, ac Regi prosperitatem optat; quippe inter universos Persas, ipse quoque unus est. Et divina est apud Euripidem Menoecei, se pro patriâ devoturi, sententia; quam adsoribam, ut sciamus, etiam Ethnicos, hoc quod dico nonignorasse.
Si quilibet, quantum queat boni, lubens
Patriae offerat, donetque publicae rei:
Haud totidem evenient civitatibus mala,
Sed accident in posterum res prosperae.
Sed haec non pertinent solum ad cives; sed ad Principes et Magnates cumprimis. Namque Nauclerus nave perfossa, sese cum suis, et nave ipsâ submergens; imago est Principis, publicum commodum, et suos subditos non curantis. Utinam numquam de Germaniâ, dicere possimus, quod de Galliâ olim vere Theodor. Beza, embl. 39.
—— —— —— quod pictum aspicis, horum
Viva est imago temporum.
Vicissim subditi meminisse debent, se patriae aeque ac parentibus esse obstrictos, l. 2. de iustit. et iur. Meminisse debent, florente republic1a, etiam privatas res florere; et contra, corruente republicâ, privatas quoque res corruere solere. Camerarius 3. meditat. histor. cap. 49. Virtus enim Civilis seu Politica, in eo consistit: ut civis se totum, et omnia membra sua, utilia rei publicae praestet. vid. Phil. Hoennon. disputat. polit. 1. thes. 27. etc. Et intuitu rei publicae, subditi magistratui debent amorem, et fidelitatem, observantiam, oboedientiam. Hoennon. disputat. politic. 2. thes. 8. Imprimis vero imperantes, civium utilitatem sic tueantur; ut ita omnibus consulant, ut corpus rei publicae totum, omnique ex parte salvum sit: ne dum partem aliquam defendendam suscipiunt, alias deserant. vide Laurent. Grimal. 2. de optim. Senatore, fol. 140. etc.
Subditorum autem gubernatio specialis, tum naimi respicit informationem; tum alimentorum et pecuniae suppetentem copiam requirit; tum et curam corporum subditorum, vivorum aeque ac mortuorum complecti videtur. Animi informatio, necessaria omnino est, quia ea civitatis ordinatio optima habetur, per quam quisque optime agit, vid. Aristotel. polit. lib 7. cap. 2. Hancque idem Aristoteles, 2. politic. 3. consistere dicit in moribus, vel philosophiâ et legibus, seu, ut nobis loqui magis complacet, tum subiectio, tum concordia, duobus
vinculis alligatur: Informatione et iussu, hic externa hominis opera, illa animi facultates restaurandas spectat. Ad informationem praecipue educatio pertinet; studia itum literarum, religio, et etiam ex parte censura. Sub iussu, intelliguntur leges, magistratus. Ad alimenta, et quaestuariam refero rationem; tum publicum Aerarium, tum ut privati debitâ non carenant sustentatione. Confiliariorum vero, seu Senatus alicuius operâ, utitur res publica, tam ad iussum, informationemque probe administrandam; quam etiam omnibus aliis rei publicae partibus, et muniis dirigendis. Quibus omnibus succincte et generaliter explicatis; tum demum ad Monarchicam, Aristocratiacam, Democraticam, et mixtam rei publicae gubernationis rationem arcanam seu specificam magis, accedendum erit.
EDucatio ut curae sit imperanti, cumprimis necessarium esse videtur: Aristoteles, 5. polit. 9. et lib. 8. cap. 1. etc. Piccolom. grad. 10. eâ quippe deficiente, inanes sunt leges; beneque educatis, haud legibus opus esse putatur. Leges enim non sufficiunt absque institutione, imo augent potius delicta. Sane lex, quamvis bona, auget prohibendo desiderium malum: sicut aquae impetus, si in eam partem non cesset influere, vehementior fit obice opposito; cuius molem cum evicerit, maiore, cumulo praecipitatus, violentius per prona provolvitur. Et hoc est quod fallit peccatum per mandatum, vid. Augustin. de spiritu et lit. cap. 4. Beata est res publica, ubi plus valent boni mores, quam bonae leges; ut olim apud Germanos, Tacito teste. Parum profectum existimare debemus, si constituâ religione, recteque formatâ republicâ, institutio puerilis negligatur. Et ideo sicut bonus agricola teneros palmites, ut celerius crescant, diligenter obtegit; sic res publica, quae parens et cultrix civium est, ut iuvenes educentur, et ad virtutem instituantur, curâ quam curiosissima curare debet: Laurentius Grimal. 1. de optim. Senatore. fol. 78. Keckerman. 1. polit. 9. fol. 191. Lather, de censu 3. cap. 20. adde Erasm. tract. de pueris, statim ac liberaliter instituendis, tom. 1. oper. Horat. 1. Satyr. 6.
———— Purus et insons,
Quod me collaudem, si et vivo carus amicis.
In causâ fuit Pater ————
Hincque Cicero. 3. de divinat. Nullum munus maius, meliusve
rei publicae afferre possumus; quam si doceamus atque erudiamus iuventutem. Educatio vitiosam indolem aliquomodo mutat, et adhuc magis quam doctrina. Ignoratio namque vitiorum, plus efficit, quam cognitio virtutum. Iustin. lib. 2. fol. m. 15. Bvenas costumbres sobre todo bvers natural florecen. Celestina, act. 1. fol. m. 44.
Ut in sementespes est posita messis, ita totius reliquae vitae exspectatio, ab educatione pueritiae pendet. Si prognosticon petis de futuri saeculi republicâ, iuventutem et educationem inspice, ac infausta quaeque ominare. Richter, axiomat. oeconom. 48. Quod animadvertit Mons. de Villamont, lib. 2. des Voyages, fol. 295. ubi ita scribit: Nos Francois en leur enfance, sont tellement dorlotez, qu'en leur ieunesse, vous ne voyez que de muguets, esperlucats, fringans, lascifs de gestes et de paroles, et d'effects, perdus et corrumpus de moeurs. et quae ibi addit alia, scitu notatuque maxime digna. Boni legislatores, etiam minutissima circa infantum educationem notârunt, legibusque praecaverunt: Rittershus. in specul. Princ. civiliter boni. fol. 64. nos maxuma negligimus. Et stultissimi merito hodie reputantur plerique parentes; qui ut divites, non bene moratos post se liberos relinquant, unice curant. Richter, aexiomat. oeconom. 53. adde Dn. D. Lansium, tractat. de Academ. lit. C. Pulcherrime hâc de re Xenophon. in Instit Cyri, lib. 1. num. 5. Pleraeque civitates cuivis educandi liberos suos, quâ ipsi visum ratione fuerit, potestatem faciunt, atque ipsis etiam provectioribus vivere sui ex sententiâ permittunt; deinde edicunt, ne quis clepat, ne rapiat, ne per vim domum in aliquam irrumpat, ne quem per iniuriam pulset, adulterium ne committat, magistratus imperio parere non detrectet, atque his itidem consimilia. Quod si quis horum aliquid transgrediatur, poenae propositae sunt. At vero Persicae leges, hoc animadvertentes, primum procurant, ne prorsus eiusmodi cives sint, qui pravi alicuius foedive facinoris libidine ducantur. Hinc Lacedaemonii liberis educandis, magistratus eligere solebant, ex civibus in civitate senioribus et prudentioribus, qui publici Paedagogi dicebantur, ob eamque causam inter Graecos illi erant virtute, rebusque gestis praestantissimi: ab omnibus fortitudinis Praeceptores, reique militaris magistri vocabantur praeclarissimi. Apud eosdem, qui in liberos indulgentior erat, quam ut eos cum reliquis, publicae institutionis disciplina educari pateretur, is civium iure excidebat. Nicolaus Cragius, 3. de Republ. Lacedaem. tab. 3. institut. 5. lare in Lycurg. Plutarch.
De infantum institutione, hoc nunc tantummodo dico; eam difficillimam esse: monente Mich. Montano, 1. des essais cap. 25. fol. m. 116. Atnotatu dignum est Xenophontis dictum, 1. instit. Cyri. nu. 5.
Plurimum ad discendam temperantiam confert, quod ipsos etiam seniores toto die temperanter ac moderate vitam agere vident. etc. tum etiam quod apud matrem non pascuntur. Ac de institutione pluribus agit Guyon, tom. 2. lib. 3. cap. 25. canonhiero, 4. dell. introduzz. cap. 6. Priscorum Germanorum hâc in re curam, cognosce ex Willichio, ad Tacit. cap. 26. De Turcis agit Bellonus. 3. cap. 11. Quid alii fecerint populi, hâc in re, docet et commendat Ens, convival. 1. fol. 39. Duo imprimis vitia in puero non toleranda, mendacium et pertinacia. Montaigne, 1. des essais, cap. 9. fol. 27. Priscam redolent, veramque Philosophiam, quae Theanus, filia Pythagoricae sapientiae adpellitata, ad quandam Eubulam scribit: epistol. 1. iunctâ Iamblich. oration. protrept. Audio te parvulos delicate molliterque educare. Bonae autem Matris officium est, non ut liberorum curam ad voluptatem habeat; sed ut eos ad temperantiam educet ac informer. Vide igitur, ne officium non amantis, sed adulantis matris facias. Nam voluptas unâ cum liberis nutrita, prodigos et intemperantes efficit etc. Et fundi nostri calamitas est, nimis tener amor parentum erga liberos suos. Boccalin. 2. ragguagl. 14. fol. m. 95.
Pueris vinum non esse dandum, prudenter Plato olim iudicavit: sane vino melior est aqua. Guyon, tom. 2. lib. 3. cap. 5. Guetman, in der Offenbahrung Göttlicher Majestät/lib. 8. cap. 39. Cardanus, tom. 2. artis parvae. fol. 1396. etc. Bouchet. 1. des Serces. cap. 2. Inde et Suevi nostri, Caesare, lib. 4. de bell. Gallic. teste, vina ad se omnino importari non sinebant; quod eâ re ad laborem ferendum remollescere homines, atque effeminari arbitrarentur. Sed ô antiqua tempora, ô mores! Nunc adeo a sobrietate abhorremus, ut Bohemicam, quae aetate Aeneae Sylvii, (epistol. ad Uladis l. Regem) erat, egregiam institutionem imitemur: qui liberos suos generosissimis vinis lactabant, ut adultiores culullum Aulicum maiore fortitudine tolerare possent. Sane ingenium debilitatur vino: unde aliqui dictum volunt a vi; quod vim inferat menti. Senium, morbosque accelerat: et vero verius est, quod 1. Florileg. Graecor. Epigrammat. habetur.
*oi)=nos2 kai\ ta\ lo/etra, kai\ h( peri\ ku/prin e)rwh\
*o) cute/rhn pe/mpei th\n o)do\n ei)s2 a)/idhn
Vinum et balnea, et circa venerem amor,
Per velociorem mittit viam in infernum.
De ebrietate fugiendâ, vid. Montaigne, 2. des essais, cap. 2. Lemnium, 2. cap. 17. ec. Senec. epistol. 83. Romulus postridie negotium habiturus, vinum non bibit. Gellius 11. cap. 14. qui idem, lib. 15. cap. 2. tradit: Vini usus quemadmodum a Platone fuerit adprobatus. Inde recte apud
Romanos olim, mulieres et pueri, vino abstinebant. Leonicus, de variâ histor. lib. 3. cap. 87. et seq. Gallorum veriverbium est.
L' enfant qui aimera le Vin,
Ne fera iamais bonne fin.
Optime Plato, epistol. 7. Vitam illam, quam beatam vocant, Italicarum Syracusanarumque mensarum plenam, nullo modo probavi: bis videlicet in die saturum fieri, et nocte numquam iacere solum, et cetera, quae vitam huiusmodi subsequuntur. Nemo enim omnium, qui sub caelo sunt. si in huiusmodi moribus ab adolescentiâ nutriatur, quamvis naturâ et ingenio excellenti praeditus, unquam tamen prudens evadet, Temperatus esse certe numquam curabit. Eademque erit de ceteris virtutibus ratio. Civitas autem nulla legibus acquiescere poterit, si cuncta in superfluos sumptus eroganda cives existiment: ceterisque posthabitis omnibus, conviviis duntaxat; et venereis oblectamentis obnixe putent operam impendendam. Necesse est huiuscemodi civitates modo in paucorum potentiam, modo in popularem statum mutari; nequeunquam quiefoere: iustae vero aequabilisque gubernationis, eos; qui in his civitatibus potentes sunt, ne nomen quidem ipsum audirevelle etc. Exinde iudicium quodnam ferri debeat, de aulis quibusdam saeculi nostri patescit. Quodque impuberes nimio cibo et somno, non sint gravandi, tradit Gellius, 4. cap. penult. Ac quod mater ipsamet infantem recens natum, lacte suo debeat nutrire, alibi deduxi, ad l. 1. ff. de iustit. et iur. quaest. 23. ac etiam idem Gellius censet, lib. 12. cap. 1. Et tandem aristoteles monet, 1. polit. cap. fin. Puerorum; itemque mulierum institutionem necessario ad rem publicam referendam, aliterque mulieres ac pueri educari debere in republicâ populari, aliter in apucecum potentiâ, prout ratio postulat utriusque rei publicae finis.
ALia autem est Institutio eorum, qui Principes sunt, vel ad rem publicam gubernandam educantur: alia privatorum, qui ad subiectionem informantur. Hiprocaptu quisque suo, tum animi, tum corporis honestis studiis, reliquisque rei publicae necessaniis artificiis; Illi artibus potissimum Imperatoriis funterudiendi.
Principuminstitutio, parentibuscumprimis curae esse debet. Horolog. Princip. 2. cap. 38. caspar. Ens. apparat. convivial. lib. 2. a princip. Idque eomagis, quodis, qui imperaturus est, suo posteâ
exemplo, plus quam Imperio, plus quam severis legibus, poenisque crudelibus efficere; unico itidem suo exemplo, bonos rei publicae mores inficere et vitiare potest. Sicque Plato persuasus fuit, Siciliam adire, ut unius Principis institutione totam insulam reformaret. Plutarch. Diane fol. 773. Et certe generosi magis qui sunt, deficiente educatione, deteriores evadunt. Plato, 6: de republic. Lemnius, de complex. fol. m. 52. Guyon, tom. 2. lib. 4. cap. 29. Le pullain encor qu'il soit de bonne race, a besoin d'estre dresse. Perez. aphorism. fol. 255. Horat. 1. Satyr. 3.
———— namque
Neglectis urendae filix innascitur agris.
et citius optimis. Et magna vitia magis sunt ex malâ educatione, quam malitiâ naturae. Pausanias, lib. 7. fol. 393. Tyrannica est correctio vitiorum in aliis, quibus ipse Princeps est conspurcatus. Sane nemo non experitur
—— Quanto imperia, et vis nescia recti
Stent populis, cassique animi ratione potentum.
Non aliâ ratione, Principern bonum, omnis generis virtutibus heroicis vere illustrissimum, usu et cognitione rerum necessariarum praeditum habebunt aliquando subditi; quam rectae educationis beneficio. Nullae vicissim perniciosior Principum, et totius rei publicae pestis est, quam si in mediâ adulatorum, et parasitorumaulicorum turbâ, inter canum venaticorum Iatratus, equorum hinnitus, militum strepitus. et aularum delitias atque mollitiem illi adolescant, si ad ipsorum placirum et libitum circaipsos omnia personent Zepper. de legib. Mosaic. lib. 3. cap. 7. ad fin. Indeque Regnicolae et Imperiistatus conqueruntur iure, si Princeps non tite educetur. Cominaeus. 2. cap. 6. ad fin. At vero plerumque aliter sit: et Plato etiam, 3. de legib. ostendit, quam indiligenter Regum liberieducentur. Cyrus, inquit, cum ab ipsâ pueritiâ vitam in re militari traduxerit, liberos suos mulieribus educandos tradidit. Illae vero ipsos nutrierunt, ut eos, qui a pueris felices continuo exstitissent, nullâque re prorsus indigerent; vetantes, ne quis eis ullâ in re, ut satis superque beatis adversaretur, imo cogentes ut omnes laudarent, quicquid ab illis diceretur, aut ageretur. adde Nicol. de Clemangis. in epistolis, epistal. 93. fol. 267. ubi prudenter disserit, de negligentiâ maiorum regni, circa disciplinam adulescentis in Gallia Regis. Et educationem vitiosissimam Principum nostri saeculi, graphice depingit Thuanus, lib. 29. fol. 211. edit. Paris. in 8. ut et Alain Chartrier, apud Pasquier, 5. cap. 15. fol. 746. etc. Ac etiam iam olim optimi Principes, pessimos filios habuerunt. De Antonino Philosopho, Capitol. fol. m. 146. in vit. Anton. Qui felix fuisset, si filium non reliquisset. Huius tam sancti Principis filius
his moribus fuerit, quibus nullus lanista, nullus scenicus, nullus harenarius. Tantum valet aut ingenii vis, aut eorum, qui in aulâ institutores habent, etc. Lampridus, in Commodo. Neminem prope magnorum virorum, optimum et utilem filium reliquisse, probat Spartianus, in Severo fol. 176.
Prudenter Ianus Gruterus, discurs. ad Tacit. fol. 47. a princ. Nae, inquit, iis qui Principum adolescentiae praeficiuntur, multa debemus. Bona quidem, si ipsimet boni; Mala, si mali: utpote a quibus pendeat orbis totius, aut exitium, aut salus; ubi multa eam in rem addit vide etiam Amirato, discurs. lib. 13. cap. 2. Unde laetatus fuit Philippus Macedo, quod vivente Aristotele, sibi natus filius esset. Gellius, 9. cap. 3. Hoc idem confirmat Auctor quidam Gallicus, cum dicit: Veritablement, en prenant la charge d' instruire un homme seul, sequelregne dessus les autres; l' on prend le plus bref sentier, qu'il est possible, pour maintenir les Republiques en leur entier, parce, que ordinairement nous participons tous du Naturel de nostre Prince, de quelque condition qu'il puisse estre. videatur Richterus, axiomat. histor. 186. Et de Principum Praeceptoribus, pluribus disserit Guevara, in Marco Aurel. cap. 6. et seqq. Quodque Principes erga eos debeant esse grati, monet Piccart. observat. decad. 11. c. 9. Sicque Clotarius, ex Praeceptore filii sui Pricipem fecit. Girard fol. 137. Principibus item quomodo curae debeat esse, ne filii male instituantur, exemplo Theodosii Imperatoris, egregie Camerarius docet. centur. 3. fol. 191. et Glycas, in annal. fol. m. 356. adde Lehman. 2. cap. 3. fol. 58. De Rom. Imperatorum Filiorum institutione, vide Bulenger. de Princip. Roman. lib. 3. cap. 48. Persarum Reges, quomodo educabantur, refert Michel Montaigne, lib. 1. des essais cap. 24. fol. 110. Officium etiam Illustrium Parentum requirit; filiis persuadere, se non magis quam alios, peccandi licentiam habere, quod filii sint Regum. Apophthegma Tyranni est, non Tyrannicum: Cum Dionysius videret Filium, ingenui Viri coniugem adulterâsse, iratus interrogavit; an unquam tale quicquam in patre comperisset. Hîc adolescens; Tu, inquit, non habebas Patrem Regem. Nec tu, inquit Dionysius, filium Regem habitus es, ni talia desinas perpetrare. Plutarchus, in apophthegmatib.
Ea ita comparata esse debet, ne Carneadis apophthegma locum habeat, qui dicere solebat; Divitum ac Regum filios nihil recte discere, praeterquam equitare: quod his omnes adulentur; Solus equus non curans, Regem gerat an privatum, tergo excutiat quisquis equitandi fuerit imperitus. Erasmus, lib. 7. apophthegm. vid. omnino Cominaeum, lib. 7. cap. 11. fol. 71. usque ad finem capitis. Ergo non ut iam Principes; sed ut futuri Principes suntedncandi, nec mollitic corrumpendi,
Hattron. in Regno, fol. 169. nec et diu Principes pueros in Gynecaeo versart. Et an in aulâ, vel castris debeant educari, disput. Dn. Gruterus, 2. discurs. ad Tacit. fol. 168. Et hoc monere debemus; Magnates non a conversatione hominum honestiorum, licet sint nullius dignitatis, esse arcendos, Sie seind etwas mehrers zu den gemeinem Leuten zugewöhnen. vide vitam Michaelis Montani, a princip.
Educandi vero sunt Principes artibus illis, quas Iustinianus noster, in prooemio Institutionum expressit; quibus nempe utrumque tempus, et armorum et Pacis recte possit gubernari. Literas quod attinet, quamvis de iis diversum vulgo, et adversum iudicium sit; quas ab aulis in scholas relegant vulgo: at reclamant tamen sapientes omnes; eo quod nihil sit tam Regale, quam sapere et iudicare. Cicero. 1. de Divinant. Herman Kirchner, disput at. de Republic. 18. thes. 3. et oration. 13. ac 14. volum. 1. ac item orat. ultim. vol. 2. adde Libanii Basilicum, fol. 16. etc. Mexia, 3. cap. 10. Ens, Convivial. 2. fol. 145. et 148. Lehman. 5. cap. 11. fol. 396. Et Elector, id praecipiente aurea Bulla, (c. ult. quod Freher singulari exegesi illustravit) debet addiscere peregrinas linguas. Hîc autem Vergilianorum versuum, memores esse debemus:
Orabunt alii melius, Caelique meatus
Describent radio, et surgentia sidera dicent:
Tu regere Imperio populos Romane memento.
At regendi prudentiâ, sive doctrinâ Ethicâ et Politicâ, sineque rationis et orationis informatione haberi nequit. Et turpe est, cumprimis magistratui, viroque Principi, ius in quo versatur, Statuta et Scita Regni sui ignorare: l. 2. §. Servius. ff. de Origin: iuris. turpius, fidei suae articulos non exacte scire: Omnino videatur Lipsius, 1. polit. cap. ult. et ibi notata. Amirato 2. discurs. 7. et 10. Montaigne 1. cap. 39. fol. 212. Boccalin. 1. ragguag l. 90. fol. 433. ubi de Cratippo. Inprimis autem historias sciat: quas etiam in bello legit Fridericus I. Lehman. fol. 504. Neque nihil, neque omnia discat. Notabile est quod Philippo Macedoni, Musicus quidam respondit, contra quem de suâ arte disputando, Rex pugnare volebat: Dii hoc, ait, prohibeant, ut hâc de re melius tu, quam ego iudicare queam. Plutarch. in apophthegm. Exercitia etiam Principis, ita debent esse comparata. ut in bello vel Pace, utilia esse queant. Plutarch. Demetr. fol. 611. etc. De Ludis Diocletiani, iudicium refert, in Carino Vopiscus, contra gladiatoriam dissertat Montaigne, z. cap. 27. fol. 666. etc. Arridet magis Tradianus aliquis, leviter doctus, sed vigilam, serius; quam Princeps otiosus, in literis delicians. Vide Michael. Piccart. observat. decad. 1. cap. 5. Iac. Angel. Regis, bas1il. dw=ron. fol. m. 100. Vitiosa et nimis scholastica fuit institutio, Sebastiani Portugalliae Regis, Conestag. fol.
m. 31. 32. 33. In eoque peccavit etiam Plato, qui Dionysium in sophistam voluit mutare. Plutarch. Dion. fol. 775. Theodosius tamen iunior, noctu literis, interdiu armis incumbebat, Praefat. Histor. Tripart. Unde consultius est, Principum Praeceptores, pios, emeritosque consiliarios, et fortes Capitaneos, non Philiosophastros aut Paedagogos, iuvenesque temerarios esse. Boccalin. lib 1. ragguagl. 54. ad fin. fol. 434. Principis ars est: scire imperare. Plutarch, Lycurg. m fol. 10. et gerere bellum, Plutarch. in Pyrrho fol. m. 763. Olim Germaniae Principum, haec propria disciplina atque institutio dum viguit: bene rem gesserunt, et vicerunt virtute verâ. Auctor est Wolfaramus Eschilbachius, qui sub Friderico vixit Aenobarbo, part. 2. deß Heldenbuchs / quae de Wolffdieterico inscribitur, ibi rationes disciplinae his elegantissimis versibus describit:
Die Fürsten man da lehrte/
Groß Ehr den Fröwen geben/
Vnd Gottesdienst öch mehrte
Vnd ehren Priesters leben:
Der Kriestenheit gelöben
öch sie gelehret wart
Das schuff an alles tögen
Vatter vnd Mueter zart.
Man lehrt die Jüngelinge
Gar manig Rittersspil/
Schirmen vnd öch springe
Vnd schüessen zur den zil/
Fechten öch mit Witzen
Vnd schiten wol den schaffet:
Vff Säteln wok sitzen/
Des wurden sie dick sighafft.
Vnd sie würden öch gelehret
Ihr Sehilte recht tragen/
Ihr Manheit sich öch mehret
Als wir das hören sagen/
Wo man nicht wolt erwinden
Das man zu stritt solt stan/
Ihr Helm rechte binden/
Lehrt man die jungen Mann.
Man lehrt öch wie sie sollten
Werffen einen Stein/
Deß handt sie nie entgolten
Ihr Krafft die wahr nicht klein/etc.
Nec aliâ disciplinâ Scipio ille Carthaginis Domitor, imbutus fuit; de quo ita Silius canit:
Ipse inter medios venturae ingentia laudis
Signa dabat; vibrare sudem, transmittere saltis
Murales fossas undo sum frangere nando
Indutus loricâ amnem. Spectacula tantae
Ante aciem virtutis erant. Saepe alite plant a
Ilia perfossum, et campi per aeperta volantem
Ipse pedes praevertit equum; saepe arduus idem
Castrorum spatium, et saxo transmisit et hastâ.
Et certe otium Principi est fugiendum; ideo ad labores continuos assuefaciendus. Montaigne. 2. cap. 21. Fastus et superbia vitari debent. Seraphin. Firman. cap. 8. de fui cogn. fol. m. 426.
Optima institutio Principum videtur; ut semper circa se habeant viros doctus et graves. Qui enim cum sapientibus graditur, sapiens erit: amicus Stultorum, similis invenietur. Proverbior. 13. Et memoriae mandatum invenimus, Franciscum I. Gallorum Regem, nullâ eruditione singulari tinctum, quottidiana tamen doctorum conversatione prudentissimum, omniumque disciplinarum gnarum evasisse. Sleidan. lib. 19. sub Anno 1547. Plus quam studium haec conversatio prodest, et minus quam illud videtur esse laboriosa, haecque ratio frequens fuit Imperatoribus et Principibus priscis, Piccart. decad. 17. cap. 5. Non tamen alendi sunt docti, quomodo Dionysius iunior sophistas. vid. Plutarch. in eius apophthegm. Certe Carolum V. Ludovicus XII. Galliarum Rex, Tutor ipsi in Paterno Testamento datus, optime Institui procuravit vid. Bellaium, lib. 1. fol. m. 25. Cito enim eum neglectis etiam eraditis artibus rebus gerendis adhibuit: Dicens, se velle pupillum in tutelâ fuâ exsistentem ita educari; ne cum maior sitaetate, ob iudicii et experientiae defectum, tecidat in aliorum curam. De
Institutione Alexandri M. multa in vit â eius d. habet Plutarch. Et Agesilai anstitutionem commendat idem Plutarchus, in vita a princip. Sed Christiano Principi imitanda est mater Ludovici V. Galliar. Regis, quae inprimis ad pietatem veram filium educavit. Ionville, cap. 2. fol. 5. De educatione filiorum Ludovici, Germaniae Regis, vid. Lehman. 3. cap. 41. De Friderici, Palatin. Elector. II. Hubert. leodius, fol. 36.
CIrca Privatorum Institutionem, merito dubitatur, sit ne publica iuventutis institutio, privatae praeponenda? Qua de re Quintilian. lib. 1. cap. 2. et post Casum, Iohann. Gerhardi, centur. quaest. politic. de cad. 8. quaest. 7. Keckerman. 1. politic. 9. fol. 193. et idem in oeconom. fol. 44. Iunius, quaest. polit. 43. Emundus Richerius in obstetrice animor. cap. 3. num. 3. et seqq. usque ad fin. capitis, fol. 55. disquirunt. Ego puto, publicam disciplinam, in sapientiâ et consensu totius civitatis fundatam, firmiorem quidem constantiam habere, quam ab unius quae iudicio pendet. vid. Minchael. Montaigne, lib. 1. des essais cap. 25. fol. 118. item lib. 2. cap. 31. a princip. Iohan. Elsvvich. disputat. polit. 4. thes. 7. in fin. Sed tamen publicae scholae lasciviam docent, et inter pueros multi non sunt casti: Sicque S. Antonius Eremita, privatim institutus, et opitmus fuit, vide eius vitam in vitis patrum. Sed mediante privatâ institutione, facilius acquiritur finis privatus; sed non publicus. Notandum hîc et illud cumprimis, quod Aristoeles dicit, 5. polit. 9. ut educatio rei publicae consentanea fiat. etc.
Commodum etiam videtur, ut institutio fiat extra domum patris, exemplo Lacedaemoniorum; et etiam extralocum, ubi habitar Pater, ac inprimis Mater. Montaigne, fol. m. 121. Elsvvich. d. disputat. 4. thes. 5. Quod et probat Iuan Huarte, in examine ingeniorum, ubi cap. 1. ita scribit: Ha de salir el mochaco de casa de su Padre; porque el regalo dela Madre, de los hermanos, parientesy amigos, que no son de su profession, es grande estorvo, para aprender. Esto se vee claramente enlos estudiantes naturales de las Villas y lugares donde ay Vinversitates; ninguno delos quales (si no es por gran maravilla) iamas sale letrado Boccalin. 2. ragguagl. 14. fol. 95. etc. Sed tamen institutio placida, non tyrannica vel socera nimis esse debet. Barclaius, in Icon. cap. 1.
Prohibenda sunt omnia, quae iuventuti scandalum praebere, a viâque virtutis avocare possunt; praecidendae sunt omnes vitorum occasiones. Unde Lupanaria non toleranda. Illustris Enencke. 1. de Privileg. cap. 8. num. 18. et seq. Christian. Ohemius, discurs. de Consulib. cap. 3. num. 35. Gerhardi, locor. Theologic. tom. 3. fol. 350. Langlaeus, 8. semestr. cap. 8. Krazius, polit. 6. cap. 6. Summa casuum conscientiae. Emanuel Rodriquez. cap. 204. Borell. 3. de Magistr. c. 13. vel invito. Mcihaêle Montano, fol. m. 556. des essais. et Horat. 2. Satyr. lib. 1. fuitque meretricis, nomen apud Graecos non inhonestum: vide quae de Aspasiâ habet Plutarchus, in Pericle. et quidam putaverunt uxorem dignitatis nomen esse, non voluptatis. Spartian. Ael. Vero. Nec etiam Ludi Scenici ferendi videntur. Augustin. 1. de Civitat. Dei cap. 32. vide Iohan. gerhardi, cent. quaest. polit. de cad. 8.. quaest. 5. Balthas. meisner. in part. 1. philosoph. sobriae. Canonhiero, 9. cap. 9. addatur August. 3. confess. 2. cum vitia, quae in ibi graphice plerumque repraesentantur, magis in oculos spectatorum occurrant:quam doctrinae, quas exinde haurire deberent. Ex Cypriano, pulchre Borell. de Magistr. lib. 3. cap. 10. Lactant. 6. cap. 20. Tertul. Apolog. cap. 15. Sane voluptatum artifices, esse videntur histriones. Piccart. observat. decad. 4. cap. 4. Ac etiam si sexus sui vestitum quis mutet, hoc grave habetur peccatum. Langlaeus. 8. semestr. cap. 9. Et haec una causa, olim sufficiens visa Anglis fuit, ut puellam Aurelianensem addicerent morti. Sambucus, in emblemat. fol. m. 273. et seq. minus malum eligendum esse dicit, et ita Lupanaria probat; addens ad finem,
Est ergo melius, tutius et talia condere
Certo, unoque loco, quam cupere exurier omnia.
Quod et fecit Loth: qui Sodomitis filias, et ille Levita, qui Beniamitis obtulit eam ob causam uxorem. Iudic. cap. 19. addatur August. Vischer. tractat. de duello, fol. 68. Merill. 2. observat. cap. 12. Clapmar. 4. cap. 19. Lather, de censu, fol. 278. etc. Montaign. 1. cap. 25. ad fin. Pontifi ces lupanaria tolerant passim, Iacob. Heilpronners Colloquium Neuburgense. fol. 29. et 98. Sed tamen in iis prohibentur; Paponius, lib. 22. tit. 9. arrest. 14. et egregie in ea invehit Salvianus. fol. m. 292.
Bacchanalia etiam non toleranda videntur, Christ. Matthias, Colleg. Ethic. 3. disquis. 2. addo et Saltationes. Iohann, Münster von vortlagen / tractat. singul. Germanice scripto. Taffinus, in tractat. de emendat. vitae. Ant. de Sales, praxis spiritual. part. 3. cap. 33. Epistolae Belgicae a Daniel. Heinsio editae, cent. 2. epist. 51. adde Alfons. Moditium, in decis. §. 2. quaest. ult. Iustum Deuculeon. epist. fol. 181. Sane aliquid magici et daemoniaci iis subesse videtur. Galeott. Martius, doctr. promisc. cap. 14.
vid. Lucian. orat. de Saltatione tom. 4. oper. ubi in notat. gilb. Cognatus. De Saltatione Angelorum, vide opera Heinrici Susonis, fol. 473. et seq. et S. Maxim. ad S. Dionys. Areopagit. fol. 28. et seq. Si adulteria vitare velimus, colloquia et alias similes occasiones cavere debemus. Silva Curiosa, de Iulian de Medrano. fol. 287. etc. N. a Salis, in si ciliment. fol. 500. et seq. Ergo multo magis saltationes, quae praeludia sunt amoris. Bernhard. Herrheimers Faßnacht küchlin / fol. m. 156. Saltatoresque insanos esse reputavit Alphonsus, Rex Neopol. in apophthegm. 1. nu. 49. Dissentiunt ex nostratibus fere omnes, Forsterus, disputat. ad Decalog. decad. 2. problem. 10. magis, ut vereor, eorum odio, qui improbant saltationes, quam ullâ satis urgenti ratione. De Saltatione veterum. vid. Gymnast. Mercurial. 2. cap. 3. et lib. 5. cap. 3. Non quoque permittendi sunt lusus: Heigius part. 2. quaest. 10. vid. l. 3. C. de Aleatorib. Borell. de Magistrat. cap. 11. lib. 3. adde Mercure Franacois, part. 2. fol. 35. b. ubi de abrogatâ L'ac ademie des ieux; quam pluribus describit idem auctor. tom. 1.
Institutione cumprimis acquirenda est peritia quaedam et consuetudo, legibus ab ineunte aetate parendi; eaque est causa efficiens virtutis moralis. Timpler. 1. Et hicor. cap. 3. quaest. 6. Haec si desit, in cassum laborabis,
Barbatos licet admoveas mille inde Magistros:
ut graviter et multis docet iuvenalis, Satyr. 14. Egregie Fabius Quincil. Utinam, liberorum mores, non ipsi perderemus. Infantiam statim delitiis solvit mollis educatio, quam indulgentiam vocamus: gaudemus, si quid licentius dixerint. Fit ex iis consuetudo, de inde natura. Discunt haec miseri, antequam sxiant vitia esse. Inde soluti ac flentes, non accipiunt ex scholis, sed in scholas adferunt etc. Ratio et doctrina, ait Aristoteles, 10. Ethic. cap. ult. non satis validae sunt ad virtutem inducendam causae: oportet prius animum auditoris excoli moribus etc. Epictetus apud Arrianum, 2. cap. 21. ad finem. Et vos viri animis quiescite, mentem tranquillamin scholam adferte; tum intelligetis, quid virium oratio habeat.
Magnus tandem, in republicâ nostrâ defectus est; quod ergasterio caremus, das wir kein Zuchthaußhaben: et eius commoda experiuntur indies Holandi. vid. Isaac. Pontanum, in description. Urb. Amstelodamens.
Addere hîc lubet dissertation em meam Academicam, de Bacchantium moribus vitandis.
Nemo fere est in orbe Christiano, qui non affectet nomen et famam Christiani; eum vero qui reverâ praestet, nempe qui fidei
Christianae fructus, vel ferat, vel colat, hunc ex maxume raro hominum genere iudicare quimus. Et tamen certo certius est, in hâc qui non invenitur raritate, aeternis poenis mancipatum iri. Unicum autem et solum Christiani insigne atque nota est, cognitio doctrinae, et imitatio vitae Crhisti: quod posterius sane complectitur plura, imo infinita. Levitatem certe omnem, lasciviam et luxum respuit omnem: turpia, spurca, et vana quaevis odit. Nunc quaeso animo atque ratione lustremus omnes, num gestus et Bacchici mores, ac quae alia Ethnico illo Bacchanaliorum festo, a maleferiatis peragi nonnumquam solent, conveniant cum vitâ, premente vestigia nostri. Salvatoris: Num capiti conveniant talia membra, deformia scilicet et omnis turpitudinis plena. Et quamquam nemo vir bonus dubitavit unquam, Diabolum insidiari generi [Note: Dn. Piccart. histsrico polit. obserse. dec. 12. cap. 3.] humano omnibus modis, studiisque; ut a Deo conditore suo abducat, et praeceps in exitium agat; tamen nusquam evidentius id declarat, quam circa Bacchanalia sua; ubi cum homo maxime ad Deum redemptorem suum converti deberet; quia circa illud tempus redemptionis nostrae opus cepit, et gloriose deinceps peregit, longissime ab eodem multos seducit, et ad omnem turpitudinem ac proterviam, quasi signo sublato, vocat atque propellit iuratus ille noster hostis: tumque adeo sua cuique voluptas.
Fit Deus, et venter Iove maius numen habetur.
Quin etiam cum membra lasciviae desunt, faciem incipimus vestire omniu humanitatis exuto sensu, ingenuoque devorato pudore; et larvae essemalumus, aut quodvis ex Dauniâ et Getuliâ monstrum, quam homo. Sed lubet addere Criminis huius ortum.
[Note: Mantuanus in Fastis. vid. Philipp. Melancht. decla. tom. 5. Gymnasma, part. 2. sed. 2. d. exerc. Acad. Riccobon. de Gymnasm. Patasoews lib. 6. cap. 13. Soideomnino. Contracaeuts nocturnos et larvatos, Borel. de Magistr. 3. c. 9. et seq. Personam induere in Galliâ, capitale. Langlaeus, 8. cap. 9.] Roma luper cales ludos antiquitus isto
Mense celebrabat: positâ gravitate per urbis
Compita cursabant stolidi sine veste luperci,
Et scuticis olidi tractis de tergore capri
Pulsabant nuruum palmas: quia verbere tali
Pana Deum faciles credebant reddere partus.
Ista superstitio, levis haec insania nostros
Transiit in mores. Veteris contagia morbi
Hausimus, et quodam simili languore tenemur.
nam iuvenes istis facit insanire diebus
Pan Deus Arcadiae quondam; totas que per urbes
Currere; et acceptis facies absondere larvis.
Est pudor in facie; facies velata pudorem
Significat laesum: sciri lascivia non vult,
Orategit, scelus est pavidum, metuisse videri.
Cuncta sub ignotis petulantia vultibus audet,
Quae ablegat gravitas,et quae proscribit honeslas.
Per fora, per vicosit per sonata libido;
Et censore carens subit omnia t ecta voluptas:
Nec nuruum palmas, sed membr a recondita pulsat;
Perque domos remanent foedi vestigia capri.
Hieronym. item Cardanus, tractat. de libris propriis. fol. 49. Non obscurum est, inquit, nostrâ aetate celebrari ante quadragenariam vacationes; in quibus ludunt, convivantur, personati ac larvati incedunt, denique nullum luxus ac lasciviae genus omittunt; Sybaritae et Lydi, Persaeque vincuntur. Nectantum bonis operibus ac piis, quadragenaria promerentur, quantum Lupercalibus iis peccant. Quam insaniam nostram, etsi sacrae damnant literae, quarum vox a. peccando nos avertere debebat, frustra tamen sunt, et nos omnia pene ipsius, virorumque bonorum monita clausâ ac surdâ transmittimus aure. Unde nonnumquam Deus ipse vindex suae maiestatis laesae esse solet, et in saniam nostram coercere atque in ordinem redigere consuevit. Exemplum Gallia suppeditat, et Caroli VI. Regnum: Paulus Aemilius pluribus circumstantiis id describit: Sed malo verbis Iacobi Maieri recensere. Quinto Calend. Februar. die martis, mediâ nocte factus ille ludus Lutetiae est, in quo silvestrium hominum specie, moreque Satyrorum, quinque Nobiles choream ducebant, Regemque ne satis insanire viderentur; ita personatum secum habebant. Sed iocone an dolo malo aureliani, facem in illos iactantis, combustr sunt ex eis quaturo. Regem antem quaedam nobilis mulier complexa, chlamide suâ incendium restinxit. Erant enim omnes nudi, praeterquam quod villos lineos pice sibi haberent ita agglutinatos, ut silvestres esse viderentur Viri Carolus Pictavus, Iohannes Fliscus, Comes Iuniacus periêre; quarti absumpti nomen non invenio. Quintus, cui Mantarello nomen, aquam forte nactus, mortem evasit Haec stulitia, quâ post Gallos natos nulla maior, in aedibus Reginae, in Suburbano D. Marcelli contigit; quae aedes ob eum casum demolitae [Note: Theodor. Zvvinger. in theatr. Histor.] sunt. idem vero prorsus contigisse nostro saeculo, legimus, anno videlicet salutis 1570, in arce Wartenburgâ, apud Eberhardum Comitem Hohenloensem, in ipsis Bacchanalibus: Ubi cum et ipsi Comites, et eorum ministri quoque personati, vestibus lineis, multâ stuppâ, pice, resinâque adglutinatis, Gynecaeo delitias facere vellent: Puer quidam incautus agens flammâ corripitur, eamque in corpore sentiens, opem aliorum implorat, cui Eberhardus Comes opitulaturus, eodem malo corripitur, et sic in ordinem ceteri: quo incendio Georgius Tubingensis, Albertus et Eberhardus Comites Hohenloenses, in ipso flore aetatis
interierunt: reliqui per feminas vestibus earum laxis involuti, ab exitio servati sunt. Quin ergo suscipiamus suave iugum Christi Domini nostri, eique cum hisce diebus, tum et semper condigne nos geramus. Agite quaeso omnes, omnium facultatum studiosi, ac quoque alii in universum Academicae iurisdictioni addiciti; hocque tempore praesertim, quo summa instant pericula universis, quo iam regna et provinciae aliquot Christianae, palam monstrant, quid mali possit inferre, tam Nobilibus, quam plebeis, ira Dei. Agite inquam, clamoribus, discursationibus, rixis ac larvis abstinete, induite Christum, et sine quibus illle non est; humilitatem et modestiam, aliasque Christians induite virtutes: Spiritum Sacrosanctum, cuius templa sumus, non conturbate, non exturbate. Facite utne magistratus, qui paternis ad monitionibus nunc agit, lege in transgressores agere cogatur. Sicque valete et vivite in Christo.
SEd adhuc aliquid in specie, de Studiis addendum erit literarum; virtuti quae serviunt; et magnum vel in eâ comparanda adiumentum, vel in paratâ ornamentum exsistunt, vid. Tyrium Maximum, dissertat. 21. Sic virtus et eruditio tam bene co~venire dicuntur; quam bene gemma auro includitur, et rosae intexuntur iliis. Unde Charondas, liberos civium omnes, literarum rudimentis voluti instituendos; conductis ad id publicâ mercede paedagogis, etc. vide Diodor. Sicul. lib. 12. ubi de Charondae legis latione. Sed rerum publicarum moderatores; avide si literas excitent, nunquid rei publicae suae consulant, varie disputatur? Si propositum spectes, merito conatus laudatur; sin finem et successum, quem videmus, experimurque quottidie, est quod ambigas. vid. Bodin. method. histor. in princip. Casum, 5. sphaer. civitat. cap. 11. Hippolyt. a Collibus, tractat. de principe, cap. 20. et exstant vetustissimi Germani rhythmi, a I. F. genannt Menßer / revisi: quorum inscriptio, die Gelehreen / die verkehrten. Ego inter studia distinguo. Vetustiorem nempe Graecorum Romanorumque sapientiam, peritia quae erat in republicâ versandi, et ad actiones accommodata prudentia; ne livida quidem vituperare ipsa invidia potest. Eam amplexus est Solon, et ab eâ reliqui in Graeciâ, sapientis invenerunt nomen. Ut omnino verosimile sit, solam tunc Thaletis Philosophiam, ultra usum, sese ad contemplandum extulisse. Plutarchus in Solone et Themistocle. Heroicis aetatibus, Ulysses et Nestor,
qui habiti sunt sapientes, politici fuerunt Ita et Romanos, sapientiae olim qui gloriâ excellere vellent; omnia, quae quidem tum, illa civitas nosse, complecti fuisse solitos, memoriae mandavit cicero, 3. de orat. sect. 21. quem omnino vide, adde Alberic Gentil. de leg at. 3. cap. 10. Anne autem studia iuvent religionem, disquirit Richter axiomate Ecclesiasi. 67. et seq. axiom. bistoric. 256. Feminas vero literis operam dare debere, negat Mich. Montanus. 1 des essais, cap. 24. fol. 109. quamvis id olim factum fuerit Romae, Barthius, animadversion. 22. cap. 5. Studia vero in cognitione, quae versantur rerum, vitae propter tra~quillitatem, et ipsius scientiae suavitatem, quâ nihil est homini iucundius, plures semper quam utile fuit rebus publicis, delectaverunt. Namque ut gratiosa res est Physica, Mathesis etc. Siquis ea attingat in iuventute; ita, qui omnem iis in literis aetatem exegerunt, ad rem publicam ullo modo iuvandam. censentur ineptiores. Laudandos dico Principes, vel optimates, qui doctos fovent. Praeclare Rex Regum Magnus Artaxerxes, Hellesponti Praefecto (inter Hippocratis epistol.) Hippocratis Coigloria artis, etiam ad me pervenit. Dato igitur ipsi auri quantum voluerit, et ipsum ad nos mittito. Nam Optimatibus Persarum aequalis erit. Et si quis alius bonus Vir est in Europâ, eum Domus Regiae amicum facito; nihil divitiis parcens. Viros enim invenire, qui consilio praestent, non est facile etc. Scio vulgi opinionem esse, eos, qui Philosophiae studiis, paulo ulterius progrediente aetate praediti sunt, ad res agendas nullâ ratione idoneos esse; Unde ille apud Athenaeum:
Heu mihi philosopharis! atqui philosophi
Sermone solo sunt sapientes: ceteris
In rebus esse novi ego stultissimos.
Ego vero loquot hîc de literis et philosophiâ, quae non in meris ideis animi vacui ab omni gubernatione, fingitur: nec de philosophastris, qui vel sine iudicio philosophiae dant operam, vel nimio eius studio ducti, philosophiâ uti nesciunt: et sapientes sunt, praeterquam in iis, in quibus sapientes esse debent. vid. omnino Mich. d. Montaigne, 1. des essais, cap. 24. per tot. Talem philosophum volo, qualis fuit Helvidius Priscus;qui, ut Tacitus, 4. histor. at: ingenium illustre altioribus studiis, iuvenis admodum dedit; non ut plerique, ut nomine magnifico, segne otium velaret: sed quo firmior ad versus fortuita rem publicam capesseret etc. Exemplar etiam Philosophi non barbatuli et morosi, sed veri morum humanorum Medici, in oratione de Socrate, Clarissim. Heinsius proponit, orat. 7. et egregie de veriori philosophiâ disserit Budaeus. 5. d. asse. fol. m. 613. etc. usque ad fin. libri. adde Tabulam Cebetis, ex edition.
Hieronym. Wolffii, iuncta Epicteto, fol. 62. etc. et eiusdem Wolffii annotation. fol. 112. ubi in falsam et inutilem in vehitur eruditionem.
Recte Seneca, epistol. 107. Quemadmodum omnium rerum; sic literarum quoque intemperie laboramus. Non vitae, sed scholae discimus. Montaigne, fol. m. 104. et seq. Cum tamen verissimum sit, eum qui omnes animi virtutes comprehendit, omnia quae facere velit, facillime tractare:neque illum necesse habere, in unâ scientiâ aut arte, quasitabernaculum vitae suae collocare. Aliter Socrates fecit: Ex cuius scholâ egressus Xenophon, mox Imperator, bellique Dux egregius evasit. Plato vero, Aegypti, et prodigiosae Pythagoricas sapientiae amore captus, Tyrannum amavit, et Siculam ventris immoderati mensam, frugalitati victus anteposuit. Xenophon. in epistol. ad. Aeshin. Sic Epimenondam virum egregium et a Montano Gallo summe commendatum, Pythagoricus instituit, Rittershus. ad Malchum de vitâ Pythagoric. 26. et seq. Catonem erudivit Stoica Philosophia. vid. meum Templum iustitiae. Unde Diogenes Euclidis scholam, xolh\n, id est bilem ac molestiam vocavit. Platonis non diatribh\n, seu exercitationem, sed katatribh\n, id est, contritionem. Laertius, lib. 6. cap. 1. Sic et Lacedaemonii contemnebant omnes artes, qui civium animos videbantur emasculare, et a verâ virtute adotiosam ostentationem traducere. Keckerman. disput. d. republ. Lacedaem. cap. 8. num. 8. lib. 2. etc. Et Roma, cum adhuc spiraret, germanam illam austeritatem, Graeculos Professores urbe exegit. Certe generosi magis animi sunt, idonei ad rem publicam gerendam; quam ad talem literaturam inclinantes. Icon animor. Barclaii, cap. 10. Nontamen obstant hae disciplinae, per eas euntibus; sed circa eas haerentibus. Quintil. 1. cap. 7. Et inde Terentianus Senex, ex communi tum apud prudentes receptâ sententiâ ait:
——— aut Equos
Alere, aut Canes ad venandum, aut ad Philosophos:
Plorum ille nihil egregie praeter cetera.
Hincque Antoninus Imperator, lib. 1. de vitâ suâ. pro non exiguâ parta felicitatis venditat; quod magnos in Rhetorica, Poeticâ, reliquisque studiis progressus non fecerit, quae illum fortassis plane detinuissent, si se seliciter proficere sensisset. et quod sobrie sitphilosophandum, monet ad Apulei apolog. Scip. Gentilis. fol. 82.
Ego etiam praecipue hoc moneo, Afsectationem literarum, doctrinaeque esse vitandam; eum magis doctum, prudentemque censerem, qui artem occultat, ita ut in naturam transiisse videatur. vid. Castilionei Aulic. 5. fol. m. 22. b. Aliter qui faciunt, ab eruditione ad Pedantismum declinant, vitae genus omnibus odiosum, atque invisum. Samuel.
Bernhard. Dialog. Gallic. 6. Emundus Richerius, in obsterr. animor. cap. 2. num. 3. Andr. de Valentiâ, in Turbone, Comaediafestivissimâ. Cunaeus, in Sardis, fol. m. 42. et seq. De quo apud Arrianum Epictetus est intelligendus, cum ait, lib. 1. cap. 11. ad fin. Scholasticum esse animal. quod ab omnibus deridetur. Sapienter ideoque suadet Antoninus Imp. lib. 1. de vit â suâ. fol. 166. Praeceptorem eligentem, circumspicere de homiredebere, qui palam experientiam, et in tradendis scientiis facultatem, minimum suorum bonorum putaret. et idem fol. 176. felicem se praedicat; quod cum animum ad philosophiam adiunxisset, non inciderit in sophistam aliquem: qui aut in scriptoribus desederit, vel in syllogismis dissolvendis doceret, aut meteoris tractandis. Sic et contra declamatores, ac pro naturali eloquentiâ festive pugnat petronius, in pr. Satyr.
Hodie linguarum studium nobis est impediment: et de multis dici potest, quod lib. 1. florileg. Graecor. epigramm. de Grammatico quodam
Mî est cum literulis duedenos pugna per annos,
Tandem intra manes, morte, Senator ago.
Olim Hebraei, Graeci, romani et etiam Poeni, seu Arabes (quos abcruditione praeclare Galeottus Martius, doctr. promisc. cap. 6. et Erping. oration. de Linguâ Arab. commendant) maternâ linguâ contenti fuerunt. Nos vero, quia exoticarum linguarum cognitione carere nequimus; varii varia linguarum addiscendarum compendia excogitaverunt. Usu potius et multa exercitatione, quam prolixis grammaticis praeceptis, linguas quasvis addici, Vandermylius, tractat. d. linguä belgi â, cap. 30. tradit. vid. Seignr. des Accord. 2. d. Bigarrures. cap. 1. et suo exemplo docuit Michel Montaigne, vid. eius vitam. et lib. 1. des essais, cap. 25. fol. 141. ac etiam non improbat S. Augustin. 1. confess. cap. 14. Idemque velle videtur Eilhard. Lubinus, Satyr. 1. ut et Nicolaus Clenardus, in epist. fol. 128. etc. et 192. Sane ita debemus linguarum studio operam dare, ut numquam non simul res ipsas addiscamus. Novam etiam methodum Wolffgang. Ratichius meditatus fuit; quam, et qualisnam sit, nondum aperuit tempus. adde Elsvvich. disputat. polit. 4. thes. 41. Meliori hactenus fato usi sunt Patres Cocietatis Iesu. At anne ergo Philosophia, aliaeque artes, in linguis vernaculis sunt docendae? Estienne Pasquier, 1. epistol. 2. Parnaso di Boccalini, 1. ragguagl. 73. Guyon. tom. 3. lib. 3. cap. 20. et seq. Et Cato noluit aliâ linguâ, quam Latinâ loqui, Plutarchus, in Catone Maior. fol. 671. Sane magna Tyrannis est Latinae linguae: Menippus, dial. 13. et pessime fit, quod nos plane negligimus nostratem. vid. Taubman. in praefat. Culicis Vergil. et in comment. ihid. fol. 274.
Etiam sciendum est illud, quod studia ad ingenium sunt accommodanda: et quod faciat habilem natura, ars vero facilem, ususque potentem. Itidem, Non ay catedra de entendimiento, ni de prudencia, ni hombre que la ensenne. Eruditio enim per se neque prudentiam, neque probitatem causatur: magis magni clerici, non sunt magis magni sapientes. vide d. his omnib. Doctor: Iuan Huarte, Examen de Ingenios para las sciencias cap. 1. et 2. Canonhiero, dell. Introduzz. 4. cap. 7.
Maxima porro cautio est adhibenda, studia ne passim permittantur moribus nociva; honestaeque disciplinae pernitiosa maxume: venena quae melle condita instillant adolescentibus, et blanda quidem, non tamen continent salubria. Qualia magnam partem sunt figmenta Poetica, in utramvis partem hominum animos, moresque flectentia: et prudenti quae ideo iudicio examinari debent: raro enim poetae leguntur, eo modo ut vult Heinsius, or at. 4. Adhuc minus ferendae sunt Amadisii, (a Nicol. de Herberay, Sieur des Essars, compositae) similesque fabulae. vid. de la Noüe discours. 6. adde Montaign. 2. cap. 10. quas eitam Lipsius damnavit, in notis ad fin. lib. 1. polit. Possevin. in apparat. ad omn. gent. histor. sect. 4. cap. 3. fol. 145. Rev. Iul. Nigron. in dissertat. de lect. lib. amator. Dn. D. Thomas Lansius. in orat. funebr. Sibyllae Ascaniae. et in consult. oration. contra Gall fol. 312. Ac scipserunt etiam Graeci, in prosa amores: ut Heliodorus, et Longus Sophista, qui Pastoralia composuit, et Gallis ac Hispanis ansam dedisse videntur, qui superflui in hoc argumento. Et adeo castitatis olim amatores fuêre, veteres Christiani: ut Venerem xiv nominare fuerint ausi. vid. Vitam S. Iustini, fol. 112. auct. R. P. Petr. Halloix. An Poetas recte e republicâ suâ eiecerit Plato? disputat Tyrius Max. dissertat. 7. Sane non inter postrema corrupti saeculi, Henrico II. regnante, testimonia, recensebantur Poetae Galli. Thuan. lib. 22. ad finem, nec in iure nostro immunitatem habent, Scip. Gentil. 2. parerg. 1. Magis etiam vituperium, quam laudem merentur, qui amatoria et similia leviusculatractant: ac cum flosculis quibusdam Latini sermonis, carmen ornare sciunt, omnes se sapientiae et eruditionis Thesauros possidere putant. Hi, ut Guill. Sallust. Bartasius, Sepmaine 1. au commencement du 2. iour. canit:
Sur les ingrats Seillons d' une infertile arene
Perdent mal avisez ieur tr avail et leur granien:
Et tendens unfile, poury prendre le vent
D'un los ie ne sacay quel, qui les va decevant;
Se font imitateurs de l' araigne, qui file
D' un art laborieux une toile inutile
Peu ie regretteroy la perte de leur ans,
Si par ses vers pipeurs, leur Muse trop diserte,
Se perdant, ne tr ainoit des auditeurs la perte etc.
Impudentissimi plerumque sunt adulatores Poetae: (quo nomine et Oratores inculpat Lactantius, 1. cap. 1) Locum tertio ab hinc lapide ostendam, ubi Poetam facilius conduces, quam cocum, et meraco vini haustu, Iovem aliquis negabit unquam cum Iunone consuevisse, aut Saturnum antehac in caelo regnâsse, ait Dan. heinsius, in Satyra, hercules tuam fidem . fol. 2. ad fin. Fueruntque olim Poetae, fere Epicuraei. Rev. And. Schottus, Tusculan. quaest. 4. cap. 5. Et contra ridiculos Poetas invehit Euphormionis Satyra, part. 2. fol. m. 174. Semper cum Pythagorâ, Musa Sirenibus sunt praeferendae. Boet. pros. 1. lib. 1. consolat. philosop. Theodor. Canterus, 2. var. lect. 1. Quo etiam pertinent, quaescribit S. Augustinus, lib. 1. confession. cap. 15. et seqq. quem omnino vide, inter alia scribentem: Tu Domine Rex meus, et Deus meus, tibi serviat quod loquor, et scribo, et lego, et numero. Cum vana discerem, tu mihi disciplinam dabas, et in eis peccata delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in illis multa verba utilia;sed et in rebus non vanis, ea disci poterant, et ea via tutaforet, in quâ pueri ambularent. Sed vae tibi flumen moris humani, quis resistet tibi? adde Petrarch. sonnet. 1. ad fin. Et de impietate Petri Bembi, qui in sacris literis nil elegans extare autumabat, vid. Scip. Gentil. Comm. ad epist. Paul. ad Philem. fol. 40. Vetus et probata Poetis, doctrina de moribus erat. Bertius, oration. d. dignitat. Ethic. fol. 44. et Philosophia prisca carminibus erat inclusa Lactantuis, 5. cap. 5. et lib. ultim. cap. 22. vide ingeniosissima et Philosophica Poemata Campanellae. num. 2. ubi invenit in Poetas deceptores, talesque non fuisse veteres prodit. Etiam apud cascos Germanos moralia Poetice tradebantur. vid. paraeneticos seriptores a goldasto editos, Item scriptum rhythmicum egregium et vetustissimum, Frendanck inscriptum. Poesis divini aliquid; et naturae nostrae, nefcio quid congruentis, habet; unde nos Carmina, et etiam rhythmi capiunt magis, faciliusque haerent. Montaigne, 1. cap. 25. aprincip. Estque certus furor, qui exagitat Poetas. Leonh. Aretinus, in epistol. lib. 6. epistol. 1. quique efficit, ut etiam qui videntur in conversatione ineptissimi, egregia tamen scribant. Et utilia dulcibus modulis proponunt Poetae; Tasso, in Goffredo, cant. 1. a princ. In poetarum laudem multa habet Onciacus, in colloquiis mixtis, passim, ac pro poesi etiam scripsit declamationem, Iul. Caesar Scaliger, quae est eius epistolis iuncta. Hispanieum, qui unum atque alterum distichon componere nescit, fatuum; fi qui plura possit, insanum vocant. Florest. part. 2. cap. 2. num. 34 fol. 80. Poetas, si divitiis obruantur, genium amittere, censet Boccalin. 1. ragguagl. cap. 45.
Porro si litteras promovere velimus, illud curandum est cumprimis; non modo iuvenibus, sed et praeceptoribus subsi dia ne desint. Unde non iniuriâ Lipsius, 5. epistol. miscell. 88. et miratus: quod tam multa passim Collegia aut Scholae instituantur, pueris aut iuventuti formandae; neminem adhuc fuisse, qui proprie sollicitus esset et curaret de Doctoribus. vid. et iam Orationem Monitricem. D. Mich Ziegleri. aut qui semper discere cupientibus perpetuum, liberu. que otium (ex reditibus Monachorum, quos otii praetextu proscripsimus) pararet. Iuvat et habere publicas instructissimasque Bibliothecas. Aerod. rer. iudicatar. fol. 455. nulliusque privati, paulo instructior bibliotheca, deberet dissipari. vid. vitam Vincentii Pineli, sed publicis sumptibus redimi, saltem libri pretiosiores et rariores. Tales Bibliothecae fuerunt olim insignes. vid. Lips. Syntagma. Sammonici. Capitol. in gordiano iunior. Luculli. Plutarch. in vita. Pisistrati Gell. 6. cap. ult. Adponam quod in suo itinerario habet Beniamin Tudelensis. Est etiam ibidem (inter fluvium Cobar, et flumen Euphratem) magna quaedam sancta aedes, plena libris conservatis, tam a domus primae, quam a secundaetempore. Estque moris et fuit, ut qui liberos non habuerint, eo loco suos libros consecrarent. De mileria literarum docentium. vid. Buchanan. lib. 1. eleg. 1.
Reformationem reiliterariae, meditantur nunc multi: de quibus ego mihi iudicium non sumo, nec est, quod hanc mihi despondeam litem. Imperfectionem artium, studiorumque nostrorum ingenue agnosco, atque deploro. Interim tamen usque dum ad se me vocet Deus; vanitatem, quae reliqua ex Babylone, sustineo patienter: et in hoc glorior solo, quod non glorior in eo, de quo gloriatur mundus. Prudentis est noscere mundi vanitatem, nec temere adstipulari iis, qui ei curiose mederi volunt. Erratur sane in literis tradendis, multis modis: solus Aristoteles perperam regnat. Lips. manuduct. ad Stoic. Philosoph. 1. dissert. Cum tamen in naturalibus, Pythagorici, Platonici, et cumprimis Hermetici: D. Augustinus 8. confess. cap. 2. a princip Francisc. patricius, in Hermet. Trismegist. fol. m. 107. Steuchus de perenni Philosoph. 2. cap. 2. in moralibus Stoici, merito ei praeferantur. Ego, in Templ. iustit. num. 144. Albertus vere magnus, et iudicii exacti, non est Peripateticos sequutus; sed narrative magis eorum opiniones, quâm quod eas adporbet, explicare videtur vid. eius vitam, cap. 8. Lutherus ei omnis mali occasionem attribuit, vide eius Epistolas fol. 10. Sed nunc ab eius discipulis non tenetur sententia magistri. Nunc etiam Peripateticam haeresin mascule aggreditur, armis Campanellae (Telesii ex parte imitatoris) Itali Monachi, Tobias Adami, vir supra meam
laudem: mihi tamen amicissimus. Barbara contemnitur non recte Philosophia: cuius antiquitates Otto Heürnius bene digessit. Barbaries etiam Scholasticorum male eiecta: cum ei Grammatici insipidissimi fuerunt substituti. Iacob. Martin. exercitat Metaphys. fol. 303. Minime tamen adprobandi sunt, qui vulgata destruunt principia; et adhuc magis, qui omnem scientiam destruunt, ac nil sciri posse contendunt. vid. Sanchez. tractat. quod nihil scitur. Proxime enim ad Atheismum accedunt. Sceptica ac dogmatica philosophia committitur, in duello, dell' ignor. et scienz a. d. Constantino di Notari et in Academicos omnia incerta reddentes, scripsit Augustinus libros 3. singulares. Ac Pyrrhonismum defendit Montaign. fol. 473. et fol. 522. ut et Pierre Charron. 2. de la sagesse. cap. 2. Aut monstrosa dogmata fovent. qualis superiorlbus annis fuit Iordanus Brnnus Nolanus: qui novam et plane miram philosophiam introducere sategit, numeris constantem, ac aliquos in Germaniâ edidit libros, obscuros et intricatos. Sed Christiane fidei adversissimos errores sub iis occultavit; et tandem extremo supplicio in italia adfectus fuit, ut in epistola quâdam Gasp. Scioppio adscripta, et Francofurti edita, pluribus narratur. Zoroastri Philosophiam reduxit Iessenius a Iessen, in Zoroastre suo. Hermeticam Physicam, Heric. Nollius edidit: plurima quoque de Platonis et Trismegisti Philosophia habet in Physica suâ generali, Rudolph. Goclen. Iunior. lib. 2. fol. 452. etc. usque ad fin. paracelsus, Ramus, Lullius, (de quo Mariana, lib. 25. rer. Hispanicar. cap. 4.) acerrimi sunt Peripateticorum hostes. Etiam improbat Aristotelem Nicol. Cusanus, Cardinalis, cuius opera egregia exstant, quemque Bellarminius in Catalog. summe laudat. Et Picus Mirandulae Comes, Platonicus ac hermeticus fuit; pariter item Wesselus. Adami in vitis, fol. 22. tom 1. Picum imitati sunt, sed conatu non adeo felici, Paulus Scalichius, Anton. Persius, qui librum vulgavit novarum positionum, ut et Anton. Bragadenus, de homin. felicitat. Nicol. Hill. Anglus, Democraticam, Epicuraeam, et Paracelsicam, focet philosophandi rationem: sed quae in rationis et fidei principia impingere videtur. Alii, Philosophiam ex purâ putâ SS. Scriptura eruunt: ut Danaeus, qui Ethicam et Physicam compilavit Christianam. Eo item intendere videtur Aegydius Guttman, In der Offenbarung Göttlicher Majestät. Erratur porro quod ex compendiis sapientiam volumus haurire; eoque obduramus fontes: quodque omnia nunc inventa explorata, et illustrata reputamus. Cardanus, tractat. de libris propriis, fol. m. 115. Erramus, quod artes, minime humano generi utiles colimus; et eas quae mechanicis, generique humano utiles esse quirent, fastidiums: quod innuit ex cellentissimus Medicinae Doctor Petrus Severinus, lib.
5. cap. 3. Ideae medicinae Philosophicae, ubi ita scribit: Ego certe unicum Panificium, omnibus Modalium subtilitatibus, et ieiunis praedicamentorum digestionibus antepono. Sunt, qui putant, studia cum aliquo opificio esse iugenda. Drusius, ad loca Genes. cap. 52. Videtur item errot magnus, das man auß dem studiren ein Handwerck macher: cum tamen studia ornate et iuvare viate conditiones cunctas soleant, et honestissimae recereationis loco esse possint: si modo rite tractentur, et Historiarum ac pietatis studium magis, quam alia inculcentur. Veterem institutionem scholasticam memoriae mandavit Quint. lib. 1. et 2. Et pertinet hûc Alstedii systema Mnemonicum: ubi multa de Scholis.
pessimo more negligimus linguam Hebraeam; quae ex variis Paradisi muneribus, sola fere nobis restat: quae trinitatis mysterium in quâlibet radice gerit, quae omnium maxume regularis, quae tota undique mysteriis redundat. At quid in Belgio fiat, (utinam non alibi quoque) Ianum Drusium, Virum doctissimum et pium, audi: Scripsimus, inquit, his paucis diebus quaestionum libros tres. Satius fortasse fuisset nil omnino scribere. Ita sunt tempora et studia, in his praesertim locis. Nam quotusquisque eorum, qui ad sacra aluntur, haec leget? Sed reprimam me. Interea promoventur ad gubernacula Ecclesiarum indoctissimi quique. Quaeris causam? non habemus alios, inquiunt, magis idoneos. Et miramur Ecclesias turbari, earum pastores vilipendi? Scitum illud; Testium fallacium, merces vilis. Et idem, in praefat. tractatus d. partic. Chalda. Syriac. Thalmud. etc. Utinam Deus illi (Lago Christiano) vitam longiorem concessisset: fuisset absque dubio Patriae suae non vulgare ornamentum. Nam eos fecerat progressus, in linguis Orientalibus, ut illas cum fructu, imo cum laude docere potuerit. Tales autem hodie necessarii potissimum in Academiis, ubi sciolorum plena sunt omnia, et senes et iuvenes profitentur, quod non intelligunt. Satis est si legere sciant. Outinam omnes non nescirent. quanta est copia talium, tanta est inopia eorum, qui solidam eruditionem adepti, alios recte ac methodice insituere queunt. Nam nemo docere potest, quod nescit. Stultissimâ superbiâ turgent, quibus in Sacrosanctis literis, omnia plana et sat explicata videntur. Aliter S. Hieronymus censet: Vir qui eruditus fuerit in scripturis, quanto plus scire caeperit, tanto ei in his oritur quottidie maior obscuritas etc. Sed de Hebraeâ, cum mentionem fecerim linguâ; quaerere licet: Utrum accentus, unâ cum punctis vocalibus, recens sit, et novum Iudaeorum inventum? Negamus cum Buxtorffio, 1. Thesaur. Grammat. cap. 5. fol. 55. et seqq. et D. Matth. Hafenreffero, in templo Ezechielis, multiiugâ eruditione referto. Laur. Fabricio, in partit. Cod. Hebraei, cap. 2. Marc. Marin. Brixian. in
praefat arcae Noae. Dissent. Drusius, ad loc. genes. cap. 125. ad loca Numer. cap. 43. et tract. de rect a lect. ling. sanctae, cap. 4. Bellarminus, 2. de verbo Dei. 2. ad fin. Dn. Andr. Osiander. 1. paralip. 21. vers. 15.
STudiis literarum, succedat inspectio studii Peregrinandi: ubi primo omnium dispiciendum erit: an in bene constitutâ republicâ, civibus, ut peregrinationes suscipiant, permittendum sit? quâ de re in utramque partem varie disputari potest, vid. Senec. epistol. 28. et 79. Iulii Belli Hermat. polit. lib. 1. herculem Prodicum, fol. 131. Kirchner. orat. 5. et 6. et idem. in Canvellar. lib. 3. cap. 5. Eberhard. a Weihe, tractat. de success praerogativ B 1. fac. 2. Hieron. Turler. 1. de peregrinat. cap. 7. et avob. seqq. Samuel. Bernhard Dialog. Gallic. 7. et pulcherrime Petrus Andreas Canonhierus, tractat. del' infelicit. d. Letterat et Guerrier. fol. 5. usque ad fin. lib. 1. idem, introduzz. alla polit. 2. cap. 1. Muret. yar. 17. cap. 13. Sagittar. disputat. politic. extraordinartâ. 5. eleganterin fragmentis Petronius.
Linque tuas sedes, alienaque littora quaere,
O iuvenis, maior rerum tibi nascitur ordo.
Ne succumbe malis, te noverit ultimus Ister,
Te Poreas gelidus, secur aqusregna Canopi,
Quique renascentem Phoebum, cernuntque iacentem.
Maior in externas. Itacus descendat arenas.
Et Robertus Garnier, in Trag. quae inseribitur Braedamante A. 2. S. 3.
Seule on ne deit priser la contree ou nous sommes,
Tout ce terrestrerond est le Pays des hommes,
Commel' air des oyseaux, et des poissons la mer:
Un lieu comme un estuy ne nous doit enfermer.
Le Pays est par tout ou l' on se trouve bien.
Laterre est aux mortels, une maison commune:
Dieu seme en tous endroits nostre bonne fortune.
Domi nascuntur Hectores, sed foris fiunt Ulysses. Sed vero Machiavel. disputat. lib. 1. cap. 55. quod in solâ Germaniâ exstent adhuc antiquae illius Romanorum virtutis atque bonitatis insignia quaedam exempla, id ei regioni contigisse propterea censet; quod a commerciis et negotiationibus abstinuerint, nec conversati sint eius incolae cum vicinis regionibus corruptissimis; sive Gallicis, sive Italicis, sive hispanicis: sed
domi mansêre, contenti iis cum cibis, tum vestimentis, quae illorum terra suppeditat, nec peregrinos mores didicêre. Ego peregrinationem aprobo, in eo, qui corporis et animi ratione eius est capax; si modo earecte instituatur. vide omnino excellentrissimi Lansii Consultationem de Provinciis Europae a princip. et fol. 13. passimque alibi. Notandum itidem est, Angliae institutum: quod Procerum liberos, sine Regis consensu, regno egredi non patitur (quod tamen forsan sapit dominatum, Selden. in Iano Anglor. fol. 77. ad fin.) ut et Princeps vel res publica, ex alienis instirutionibus, quae patriae moribus contrariae, revocare possunt; etsi a parentibus eo missos. Plato de Republ. hâcque ratione putant; prohiberi posse Lutheranis, ne filios in Iesuitarum Collegia mittant. etc. Sic et Veneti Anno 1612. edicto prohibuerunt; ne civium suorum liberi ad scholas mitterentur patrum Societatis. Continuat. de Mercure Francois, fol. m. 319. Faciunt et Belgae, Mercur. Franc. tom. 8. fol. 237. Sane per commercia, non versationemque peregrioorum, corrum puntur mores, Mich. Piccart. decad. 2. cap. 3. Ideo et Lacedaemoniis, haut olim concessae fuerunt peregrinationes. Xenophon. de republic. Lacedaem. Plutarchus, in Lycurg. fol. m. 106. Idemque modo laudatus Piccartus, decad. 3. cap. ult. de ridiculâ linguae nostrae immutatione agit, quae peregrinationibus accepta ferri debet. Ingentes intem sumptus, quos insumimus in peregrinationem, quibusque germania exhauritur, mereri videntur, ut modum curiositati adhibeamus. Sed certeii populi, qui non peregrinatur, fere sunt superbi, et exteros contemnentes. Quo nomine inculpantur Angli, in der Fr. Würt. etc. Badenfahrt. fol. 13.
Inperegrinando minime satis est, regiones vidiise, quevod factitant plerique; qui cum nil nisi Castella, sepulchra, aliaque ludicra intuentur, suo se officio probe functos esse, sibi persuasum habent. Verum necessarium est, Statum unius cuiusque rei publicae officia, modum vivendi, leges, mores, naturasque populorum, quam diligentissime perspexisse. Et haec tamen minime in patriam introducenda, nec ex peregrinationibus acquisita prudentia, ad Statum rei publicae patriae convertendum, ad hiberi debet. vid. Canonhiero, 2. del introduzz. cap. 2. adde Montaign. 1. des cssais, fol. 120. etc. Opera Regis Angl. fol. 571. Quicquid dici potest hac de re, et perlustrandi Mundi regulam praescripsit, abusumque peregrinationis salse reprehendit Neapolitanus ille; qurfilio suo petenti, ut sibi liceret peregrinas invifere regiones, illud se ei concessurum promittebat, si primum Romam, in viciniâ positam, prosicisceretur Iuvenis mandato obtemperans, cum, quod iussus erat, fecisset, et patrem de longiore peregrinatione sollicitasset, Parens cum
videret, illum ex peregrinatione nihil utilitatis percepisse, respondit; Fili, vidisti planities, montes, valles, castella, civitates, amphitheatra, templa, palatia, columnas, statuas, ruinas, hortos, aquae ductus, homines probos et nequam, divites ac pauperes, et quicquid unquam in orbe terrarum invenitur; domi ititur teiam contine posthac, et quieti da. Hicronym. Turlerus, lib. 1. de peregrinat. cap. 2. Alii hoc adscribunt Rudolpho Principi, Camertion. Poggius, in facet. fol. 164. Dn. Lans. Oration. pro Germaniâ Idemque Turletus, cap. 4. prudenter praescribit methodum, quo pacto dignosci queat an aliquis cum sructu sit peregrinatus. adde Senec. epistol. 104 Et certe alia Medicus observat, alia curat Mercator, qui peregrinatur. Bellon. in praefatiion. Lucullus etiam noluit, in Aegypto inquirere in antiquitates, et rudera admirandorum aedificiorum. Plutarch. in vit. fol. 977.
De anno, quo peregrinatio suscipienda, pariter dubitatu, Planto lib. 12. d. leg. cavet, ne ullus ante quinquagesimum eam institueret; cumque redierit, in caetum aliorum ne admitteretur, nisi probatus fuerit innoxius et incorruptus. Sed cum brevia nimis et angusta sint curricula vitae mortalium, verendum est; ne quemadmodum censorius Cato, Isocratis discipulos deridebat, eo quod apud illum consenescerent, apud Inferos causam acturi. Langlaeus, 1. semestr. cap. 7. Sic Platonici peregrinantes, si paulo longius progrediantur, quae viderint, quaeve didicerint; prius Rhadamanto in campis Elysiis significent, quam in rei publicae suae usum, ea ipsa conferant. Proinde aut florente aetate, aut numquam itinerum labores suscipiantur.
Ad eos populos peregrinatio instituenda; ubi vel cultiores sunt mores, vel quod aliud, quo nos, et porro alios instruere possimus. vide Iohann. a Wouvver. tractat. de Polymathia cap. 28. Ut et Germaniae peregrinatio, Italicae, a Kirchner. orat. 17. et seq. vol. 1. praefertur, adde Chokier, aphorism. polit. 2. cap. 20. et 21. Quis debeat peregrinati, et de cautionibus inibi observandis? multis agit Canonhiero, 2. introduzz. cap. 3. et 5. Ac de peregrinatione rite instituenda, vide Zvvingeri, Rantzovii, et Georg. Loysii, methodos apudemicas, Iulii item Belii Hermetem Politicum. Hilar. Pirckmaier. Commentariol. de arte apedemicâ. et Hieron. Turlerum. Iuvat habere descriptiones exactas, et itineraria earum regionum, in quas destinavimus peregrinationem. Inprimis praestat Bellonus, Villamont, (qui Palaestinam et Orientales regiones) Pighius, Shottus, Htinrich Schickhardt. Henr. a Pflaunerkt. (qui Italiam) Zinzerlin. (qui sub nomine Iodoci Sinceri Galliam) Henznerus et neumayer, a Ramsla/ qui totam fere Europam descripserunt. Quin et de regimine seu diaetâ peregrinantium, singul. edidit
libellum Gratorolus. Et quod caute etiam vulgi (ac ita magis peregrinorum corruptorum) conversatione utendum sit; tradit apud Arrianum, Epictet. 3. cap. 16. add. Senec. epist. 51. De peregrinatione religionis ergo vid. Cardinal. Bellarmin. d. cultu sanctor. lib. 3. cap. 8. et seq. et hâc de re singularem tractat. conscripsit Iohann. Pitschius Anglus. De peregrinatione eruditionis gratiâ suscepta, vid. Cressol. Theatr. Sophistar. lib. 3. cap. 3. fol. 162. Et peregrinabantur olim Equites, per omniae tegna contra infideles pugaturi. Goldast. ad Paraeneticos, fol. 402. Et ce temps les Princes et leus femmes, metteyent leur devotion a poyager. Paradin. histoir. d. Lyon. 2. cap. 33.
QUoda Mercurio Trismegisto, vetustissimo Philosopho est dicturm; a)nqrw/pou fulakh\n e)us1e/beian e)=inai, hominis custodiam esse pietatem; id non de privata solum cuiusque persona; sed de civium maxime accipiendum est, publicâ societate. Syracid. 1. vers. 18. Quid namque erit homine truculentius, quid immitius, si dempto metu superiore, vim legum aut fallere potuerit, aut contemnere? Lactantius, de irâ Dei, cap. 13. Nomen religionis, a vinculo pietatis est deductum; quod hominem sibi Deus religârit, et pietate constrinxerit: quia nos servire ei ut Domino, et obsequi ut patri, debemus. vid. lactant. 4. cap. 28. Vel religio est, quâ se anima uni Deo, unde se peccato separavit, reconsiliatione ligat. Augustin. d. quant. anima. vid. laetmatium, 1. cap. 1. et seqq. Alii dicunt, pietatem esse Theosebian, id est, cultum Dei interiorem, qui proprie pertineat ad Theologicas virtutes: Religionem esse latriam, quae spectet ad servitutem Dei exteriorem. Augustin. de Civitat. Dei. 10. cap. 4. quaeque ad illum cultuminteriorem ducat. Grimal. de optim. Senat. fol. 185.
Pietatem itaque et religione, rerum omnino publicarum fundamentum esse firmissimum; ab eaque subditorum fidem in Principes, oboedientiam erga magistratus, pietatem in parentes, charitatem in singulos, iustitiam in omnes pendere, Legumlatores et Philosophi statuerunt plerique omnes. Bodin. 4. de republic. 7. Falluntur, qui humanis Imperiis et Regibus; non ultionis divinae metu res publicas contineri dicunt. Valer. Maxim. vid. Casmann. Biographiam. fol. 180. Sic et Aristoteles in Platonis didicit scholâ; cunctis in republicâ rebus praeferendam esse pietatem. August. Eugubin. lib. 4. de perenni philosoph.
cap. ultim. Iudaeorum traditio est: ubi deficit lex, id est, cura rerum sacrarum; ibi non est vita Politica. Ubi non est vita Politica, id est, civilis societas, ibi non est lex. Capitula Patrum, fol. m. 62. Ubi non est metus post mortem iudicii futuri, ibi viget Epicureismus. egregie Lactantius, 5. cap. 19. (aliis est 18.) item, lib. de irâ Dei, cap. 8. Unde Catullus, Epigrammat. 5.
Vivamus, mea Lesbia, atque amenus,
Rumoresque senum severiorum
Omnis unius aestimemus assis.
Soles occidere, et redire possunt:
Nobis, quum semel occidit brevis lux,
Nox est perpetua una dormienda.
Et loc insignis corruptelae in romano Imperio, allegat Iuvenalis 1. Satyr. 2. quod
Esse aliquid manes, et subterranea regna,
Nec pueri credunt. ————
E contra Vergilius, 1. Aeneid.
Si genus humanum, et mortalia temnitis arma,
At sperate Deos memores fandi atque nefandi.
Et Prudent. lib. 2. contra Symmach.
Nam si tota mihi cum corpore vita peribit,
Nec poterit superesse meum post funera quidquam;
Quis mihi regnator caeli? quis conditor orbis?
Quis Deus? aut quae iam merito metuenda potestas?
Divine, nescio quis Americanus ad Columbum: se tu credi d' haver a morire, e che ciascuno riceva la guiderdone conforme all opere fatte qua, non farai mali a chi non lo fara ate. Botero, d. detti, lib. 1. fol. 21. vid. Theolog. natural. R. P. Petri Raynaudi, fol. 961. etc. Pietas etiam et Religio inseparabiliter cohaerent. Lactant. 4. cap. 3. ac si nulla immortalitas animae est, stultissimi essent qui virtuti student. lactant. 3. cap. 27. et lib. ult. cap. 9. Ubi providentia non creditur, ibi nemo non sine teste peccat. Raynaud. de nat. Theolog. distinction. 8. num. 136. etc. Nefanda ideo, et flammis expianda sunt, quae ex Cardano, contra religionem disputat Vannius. in dial. d. natura. fol. 328. etc. Ubi Atheismus, ibi nulla fortitudo. Saggi Morali. num. 12. et quoque nulla res publica vel societas, consistere potest. Lactantius, 3. cap. 17. ad fin.
Et inde, qui fundamenta solida et firma Imperii, vel constituere, vel conservare voluerunt; id religionis praetextu, et Divini seu veri, seu fictitii Numinis cultu sunt aggressi. Duello dell' ignoranza et scienza. lib. 1. cap. 15. part. 1. Coras. ad. l. 2. vers. munus Deorum, d. legib.
Omnes enim religione moventur. Cicer. 5. in Verr. Montaigne, 2. cap. 16. fol. 601. idque tam probi, quam improbi fecerunt: Satanas enim imitator est operum Dei. Henr. a Monteacuto, tract. Daemonis Minica, inscripto per aiscurs. Ioseph. Acosta. histoir. des Indes. lib. 5. cap. 23. etc. Numa Pompilius, Lycurgus, Sertorius, Plutarch. in vitis, eleg. Lactant. 1. cap. 22 Cretensium Rex Minos, Val. Max. 1. cap. 3. et alii; quo subditos in admitationem sui reperent, et auctoritatem acquirent apud omnes, secreta cum diis commercia finxerunt. Facius, polit. Livianae. part. 1. artic. 25. Antimachiavell. 2. theorem. 9. Richter. axiomat. histor. 200. et seq, item, 243. laetmatius, 1. cap. 5. Ac ideo etiam Ethnicae Politiae, religionem aliquam et oracula habuerunt. Campanell. Polit. cap. 8. n. 2. et seq. Quâ ratione Principes, se quiud in religione falsi est, id confirmare, modo fovendae religioni prosit; veteresque imitari debere Romanos, Machiavellus impie suadet multisque persuadet. vid. Antimachiavell. theorem. 2. defensus a Kirchnero, disputat. 20. thes. 1. 6. ubi benigue patrocinatur viro aliâs prudentissimo. adde Lenccium, observ. polit: 54. Sic multis Catholica Religio, magis propter status rationem, quam animi persuasionem, et hodie placere reputatur: quidam ab eâdem parili ex causâ abhorrent: hoc vocat Pasquier, uti religione par discours; 1. d. recherch. cap. 7. fol. 39. ubi quam in gratum sit Deo. et vid. eund. recherch. 5. cap. 31. de predicatures a poste. Et quod Princeps non debeat dissimulare suam religionem, suadet Marinox. section. 7. resolut. 1. Etiam vana persuasio religionis, multum in rebus politicis efficaciae habet. ac inde eiiam falsa religio, seu superstitio, melior est atheismo. Ioach. Camer. centur. 6. probl. 1. apud Gruterum, in face Criticâ, tom. 4. fol. 47. Lucanus, de Druidibus loquens, lib. 1.
Felices errore suo, quos ille timorum
Maximus haud urget leti metus, inde ruendi
In ferrum mens prona viris, animaque capaces
Mortis: et ignavum est rediturae parcere vitae.
Sic et turcas temerarios, et ad quaeque pericula intrepidos rediit, Proverbium quod apud ipsos celebratissimum est: Iazilon gelur bassina: id est, scriptura veniet capiti. Quasi dicerent, quicquid die nativitatis uniuscuiusvis Fortuna Dea capiti inscripsit, id evitare impossibilie erit, etiamsi latitaverit in arce inexpugnabili. Auctor aulae Turcicae. part. 1. fol. m. 12. vid. Motaign. 2. des essais, cap. 29. ad fin. fol. 678. etc. Sane mahometicam religionem totam Politicam esse, Boccalini probat, 2. ragg. 68.
Melius, qui omnes legumlatores antiquitate praecedit, Moses; non a pactis aut conventis, et mutuo circa haec iure, leges est
auspicatus, alii quemamodum assolent: sed ad Deum et Mundum ab eo conditum erectos mente, et convictos, quod in terris pulcherrimum Dei opus simus homines: cum iam ad pietatem haberet obsequentes, facile deinceps de reliquis omnibus edocuit. Philo, tractat. de opific. Mundi a princip. Euseb. d. Evangel. praepar. 12. cap. 11. Ioseph. antiquit. 1. cap. 1. et contra Appion. lib. 2. fol. m. 329. b. bui docet: quod omnes virtutes, ad cultum divinum referebat Moyses. pariliter ut Zeuleucus Locrensium fecit legumlator: qui in ipso legum suarum exordio haec praefatus est; ab incolis suae urbis requiri, ut ante omnia certo persuasum habeant, credantque esse Deos, et mente caelum intuentes, et mirificum eius ornatum atque ordinem, non casus fortuiti, nec hominum illud opificium iudicent etc. teste Diodoro Siculo, lib. 12. cap. 20. Sic et principia iuris a Deo, Ethnici fere semper repetierunt. Winckler. 1. de princip. iur. cap. 3. Sit hoc, inquit Cicero, 2. de legib. iam a principio persuasum civibus, Dominos esse rerum omnium ac moderatores Deos. Apud omnes etiam ab origine gentes, primum aequitatis gradum sibi religio vindicavit: ut quoties de negotio incidente, plures sententiae concurrerent, semper praeferretur illa, religioni quae accederet propius. Itaque nos multo magis, ubique Christianae Religionis oportet observantissimos esse, cum de censurâ aequitatis tractatur, in iudicio, vel extra illud. Indeiuris canonici finis est, iuris civilis rigorem corrigere, quatenus contra aequitatem canonicam, id est, religionem, pugnare comperitur. Sed vicissim aea religio maxime vitanda est, quae facit Deum auctorem peccati, et omnem arbitrii libertatem tollit, vel Platone monente. lib. 2. de legib.
Hîcautem commemorare debemus, quod religionem duplicem faciunt plerique; Philosophicam seu Metaphysicam, et Theologicam, seu Theosophicam. Illa (pietas Sidera a Nollio dicta. in Phys. Hermetica 3. cap. 3. num. 3. vers. 2.) Iuri gentium adscribitur primaevo. l. 2. de iustit. et iure. ubi vide mea Commentar. quaest. 1. ac omni homini insita est. Roman. cap. 1. et 2. De naturali item Theologiâ. vid. Philon. 2. alleg. fol. 60 etc. Theodoret. contragentes. serm. 1. fol. 20. Piccart. dissertat. singul. d. Theol. Gentil. Letmatium, 2. cap. 11. etc. lyclamam, 7. membr. fol. 385. Richter, axiomat. histor. 55. Fortnerum, disputat. ad dec alog. decad. 1. problem. 8. adde Amphitheatrum Iulii Caesaris Vanini, praesetim cp. 2. ubi pro humano captu, quid Deus sit`in venies explicatum. Haec ex revelatione et inspiratione quâ dam procedit supernaturali. vid. Keckerman. in pracogn. polit. fol. 28. Iacob. Martini. 2. Metaph. exercitat. 6. thes. 1. et aliquot seqq. Ac ita naturaliter scitur, unum esse Deum. Card. Bellarminus. 1. de Christo, cap. 3. fol. m. 90. et seq.
adde Origen. in Philocal. fol. 12. Quo respectu dicit Timplerus. 2. Ethic. cap. 1. quaest. 10. et seqq. Pietatem non tantum a Theologo, sed etiam Philosopho Ethico considerari: non tamen uno eodemque modo. Philosophica Religio quam vis salvifica non sit, (nullus namque pervenit ad Patrem nisi Filio mediante) multum tamen profuit Ethnicis Politicis. Ex hâc etiam processit, quod Iudaei olim, gentibus devictis, septem praecepta de derunt Cunaeus, de Republ. Iud aeor. 2. cap. 19. pietas seu Religio inspirata duples est, vid. Letmalium, 1. cap. 6. una a Deo, in suo Verbo revelata, alia a generis humani hoste procedit. idololatricus nempe, et ab omnietiam naturali ratione abhorrens cultus; in hostiis humanis, etc. consistens, cui sese addicunt tandem athei, et qui naturâ nobis implantatam Dei aliqualem cognitionem spernunt: nam in omnium religionum contemptu, superstitio est aliqua nonnumquam. Sueton. Neron. cap. 56. Et fuit magica haec Theologia, semper magnis cum sceleribus iuncta. Richter. axiomat. oeconom. 210. Fere ut nostro saeculo Iamiarum sunt nempe dii daemones; qui hostiis humanis coli voluerunt. Lactantius, 1. cap. 21. huiusque moris, auctor daemon est, veritatis inimicus, et crudelitatis amator. lactantius, 1. cap. 21. quem eundem vide lib. 2. cap. 5. 14. 15. 17. 18. ubi originem et progressum indicat, praefnaae ac daemonibus malis excogitatae religionis, eiusque sacrficiorum. Hancque religionem per Christianismum exstinctam, Platonici quidam, quorum vitas Eunapius describit, resuscitare sunt conati, et eorum subsidio Iulianus Imperator. De hisque exaudio Isidorum, de summ. bono lib. 1. cap. 21. Philosophi gentium, non sicut opertet Deum quaerentes, in Angelos inciderunt praevaricatores, factusque est illis Diabolus ad mortem, sicut nobis Christus ad vitam.
Nullus autem Dei cultus unquam exstitit, optimae qui Politiae, rectaeque et incorruptae rationi melius conveniat, quam Religio Christianorum: nulla quippe nam est, quae subditorum animos et conscientias, cunctis qui imperitant, iurisdictonemque exercent, magis devinciat et oboedientes reddat; quae etiam eosdem in pace et quiete, sine rebellione aut defectione, commodius et facilius conservet. Lactant. 6. cap. 10. 11. et 12. item, de irâ Dei cap. 12. et 14. August. Steuchus, de perenni Philosophtâ lib. 10. cap. 5. 7. 8. et 13. Laetmatius, 1. cap. 7. et 9. renatus de Lusingâ. de increment. conservat. et casu Imperiorum lib. 2. cap. 1. num. 2. In republicâ cumprimis inculcandus est metus erga superiorem, et civium concordia. Omniahaec, Christiana religio optime docet: dicit magistratus esse Deos, quique ordinationes; proximum me diligere debere, ut memetipsum; eum qui fratrem odit, in pari culpâ esse, ac si eum occidisset. patres Societat. Iesu, qui Indiae regiones nuper
repertas perlustrârunt, memoriae prodiderunt: Principem quendam eius regionis, prudentem et providum; cum simplicitatem Christlianae religionis degustâsset, etsi in consuetâ suâ Idololatriâ firmiter per sisteret: attamen subditis suis, ut fidem Christianam amplecter entur, permisisse: Eâ scilicet intentione, quod sibi certo constare affirmabat: fore ut tributa et vectigalia, sine contradictione subditi numerent, si Christinae fidei regulas diligenter observarent. Renat d. Lusingâ d. loc. ad finem. Sic et Iulianus, religionis Christianuae persecutor; tansen suos subditos adhortatus est, ut imitarentur Christianos. Histor. Triprat. 6. cap. 29. Quodque Christiana religio, statim ab initio emendârit mores, tradit Tertullianus, apolog. fol. m. 16. et seq. nec aliâs tam celeres habuisset progressus.
Insipienter vero et impie dictum est a machiavello, 2. disputat. 2. Religionem Ethnicorum animos illis excelsos, et ad magnas res fortiter suscripiendas audaces fecisse: Christianrum e contra religionem, mentes in nimiam humilitatem deprimete, indolem omnem debilitare, eosque iniuriae acpraedae opportunos reddere. Quem tamen nimium impudenter libero mendacio abutentem, ad experientiam remittit auctor Antimachiavelli, Theorem. 3. lib. 2. Hucque pertinet totus tractatus Bozzii, de ruinis gentium. ac de victoris Christianorun, vid. Bellarmin. ult. de Eccles. cap. ult. Sic et Clovis, Rex Francorum, ex voto victoriam obtines, christian am amplexus est religionem. Claude Fauchet. des antiquit tom. 1. lib. 2. cap. 17. etc. Fuerunt et ethnicorum sacrificia cruenta, fortitudinis excitandae, et humiani sanguinis contemnendi causâ. Sic Lacedaemonii pueros ad aram caedunt, sanguinem eliciunt: quam palaestram fortitudinis, patientiaeque censuit, Lycurgus. Quo et refert gladiatorios ludos Iust. Lipsius, 2. saturnal. 25. Vide Camerar. meditation. cent. 3. cap. 79 Montaigne, 2. cap. 23. fol. 755. Sed crudelitas multum a fortitudine distat, ac ideo Christiani ab iis omnino abhorruerunt. Lactant. 6. cap. 20. S. Augustin. in libris confess. passim. Testaturque Tertullianus, apo 1. cap. 10. quod in Tragoediis condemnati ad mortem interficiebantur; ut ita spelendide magis illae peragerentur. Ac habuerunt similiter Pagani, singularia Festa, ad lubidinem excitandam: Floralia dicta. Lactantius, 1. cap. 20. At habet hanc commoditatem religio Christiana, ut quemasdmodum Politicam non damnat vitam: ita suppeditat devotis occasionem Deo inserviendi; unde varii Ordines Monachorum.
Non secus de hominis officio planissimam atque simplicissimam, doctrinqmque ethicam perfectissimam christus exhibuit. Nos enim Patrem caelestem aemulari iubet; ut quemadmodum, ipse
est sanctissmus, ita homines colant sanctimoniam: ut is bene facit omnibus; ita studeant beneficentiae. Quumque Christus declaraverit summam charitatem, tradendo sese in mortis cruciatus, pro Mundi salute; paterque caelestis in Filio exhibito, declareverit indicibilem amorem, et Deus nihil sit, quam mera charitas,in uno verbo mutuae charitatis, conclusit omne officium Christinai hominis, et in simul optimi civis. Vita Christiana, omni aliâ melior est: Sanvonarola. 1. de simplicit. conclus. 2. et 4. continet enim perspicuam doctrinam earum rerum, quae Philosophi per transennam tantummodo viderunt: nec talem perfectionem, qualem Christiana religio, ulla docet Philosophia. Christiana religio charitatem et innocentiam inculcat: quibus nil aptius est ad politiam conservandam. Lactantius, 6. cap. 19. Et porro charitatis fundamentum est; quod omnes ab uno Patre creati; quodque omnes sub uno capite, Salvatore scilicet nostro, unius corporis membra: quod et Pythagorei affe ctârunt. vid vitam Pythag conscriptam a Iamblicho, cap. 33. fo.. 201. Res publica Christiana, non ut aliae res publicae, tantum inter se amicitiam colunt, ut de Pythagoraeis scribit Ritershusius, in notis ad Malchum, lit. Tau. fol. 1. et seqq. Sed cum omnibus, etiam cum inimicis: in quo religio Christiana, omnes alias vincit religiones, etiam legem Mosaicam ipsam. Et ita summa hominis perfectio est, credere in Christum, portare eius crucem, in eoque vera tranquillitas, summa suavitas, proximnusque ad Deum gradus. De usu Christianae religionis, egregie Lacant. 5. cap. 8. et. cap. 9. ac. 10. agit de vitiis Paganorum. Kucianus, magnus irrisor verae nostrae religionis, in Peregriono,tom. 4. fol. m 277. duo maxime obsicit Christianis; quod credant animarum immortalitatem, et omnia communia habeant, quae tamen maxume Philosophica, rectaeque rationi conformia sunt. vid. omnino Lactantium, 5. cap. 15. ubi quae habet de aequalitate, intelligenda sunt animi ratione, non quo ad externum statum; ut ipse se explicat cap. seq. et cap. 20. Et commendat Christianam religionem, miracolosa propagatio eiusdem. Origen. cap. 1. Philocal. fol. 2. etc. Mircula Crucis, lactantius. 4. cap. 27. paenitentia et conversio Christiansmi professionem subsequuta. Lactant. 4. cap. ult. martyria, et quod ea numerum Christianorum auxerunt, Lactantius, 5. cap. 11. 12. 13. 23. Quod Daemones exorcismis obediverunt. Lactantius, 5. cap. 22.
ECclesiasticae administrationis partes duae sunt: Religionis inrroductio et institutio, Institutaeque custodia, et constans assertio. Circa institutionem et introductionem religionis, consideranda cumprimis: Veritas, unitas, forma eius instituendae, personarum ecclesiasticarum officia, bona Ecclesiastica. Custodia religionis, consistit in incitatione et coercitione. vid. Hoennon. disputat. polit. 5. thes. 40. usque 52. de quibus etiam exparte iam modo, in tract. de Ecclesiastic. Maiestat. iure. a me actum est.
Verissima est religio, omnium quae antiquissima. Bellarminus, ult. de ec cles. cap. 5. et 9. Christ. Matthias, Colleg. Ethic. 3. disput. 2. dis qui sit. 6. Quo etiam Ovidius respicit, 1. metam. fabul. 11.
Quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas?
At antiquissima censenda, quae cum Mosaicis et Propheticis, Apostolcisqne oraculis consentit, et ab origine mundi esse caepit. Baron. 1. arnal. a princip. Perkinsus, tract. de bene vivendi. fol. 47 vid. etiam Mornaeum, de veritat. relig. Christianae. Sicque Eusebius, 1. histor. 1. docet, ab Adam usque ad Abraham, etsi non nomine, re ipsâ tamen Christianos fuisse. pariter, in Novo Testamento, ad primitivam ecclesiam est respiciendum, hancque antiquitatem pro se stare asserunt Protestantes. Ita Petr. Ramus, cum in Possiacensi Synodo, a Lotharingo Cardinale, de quindecim a Christo saeculis, primum vere esse aureum qudivisset, reliqua quo longius abscederent, eo esse iniquiroa atque deteriora, Christi ideo et Apostolorum saeculum renovandum, et sibi deligendum esse reputârit: eâque occasione ex Romano - Catholicae Religionis asseclâ observantissimo, factus fuit Sectator Calvinisticae reformationis. Theophil. Banos. in vitâ Rami. Sed numne Reformati vel Catholici ad illam antiquitatem magis accedant; sub iudice lisest. Et urgent Catholici semper suisse ritus, similes iis qui ex parte hodie sunt in usu verbi gratia, abstinentia a carne, et virginitatis cultus. Eusebius ex Philone. 2. histor. cap. 1. ad fin. et lib. 2. cap. 17. adde Bellarmin. de Monach. cap. 5. Crucis imaginis impressio. Tertull. apolog. 16. Et multi certe cum
Terentio malunt veterum negligentiam imitari; quam obscuram diligentiam nivitiorum. Sunt enim, quod Hebraeis in proverbio est, racemationes antiquorum, locupletiores vindemiis aliorum. Schickhard. Bechinat. dissertat. 1. fol. 7. Sed tamen semper reformationem Ecclesiae urserunt boni, et propioremreditum ad saeculum Christi. vid. Clemang. de corrupt. Eccles. statu. et Machiavellus alicubi derepubl. consulit, ut semper teligio ad puritatem sui principii tevocetur. Omnis antiquitas est fabulosa: id est, hieroglyphicis notis occulit veritatem. Iustin. histor. lib. 2. fol. m. 20. et occulta omnia symbolice olim tradita fuerunt. S. Dionys. Areopagita, 1. hier arch. cap. 2. fol. 3. ubi Maxim. in Scholiis, fol. 5. Et sic Poetae,olim opti mi Philosophi,ac gentilium Theologi fuerunt: hique pene soli, si Platonem cum paucis excipias, ultimae anti quitatis reliquias, nobis conservarunt. Miraeus, in eleg. Belgic. ubi de Gorop. fol. 102. ipse Goropius, lib. 4. Hispanic. fol. 51. Macrob. 1. saturnal. cap. 17. Sunt quidam Poetae, Diaboli Prophetae Daemonis Mimica, cap. 8. Sed tamen Christianae religionis antiquitatem, etiam Poetarum asserunt Fabulae. Orpheus facit Moysis mentionem, Drusius, ad loca Exod. cap. 3. Eae etiam fabulae originem Mundi; et aureum saeculum, seu statum innocentiae; Diluvium; Titanum et Gigantum, seu Babyloniorum conatum; et similes veras historias, fictis circum stantiis narrant. vid. Danaeum, tractat. de vetust issimis Mundi antiquitat. Perer. in Genes. lib. 12. disput. 13. Peucer. 3. de divinat. cap. 2. et 13. S.G.S. in annotat. ad Bartasii Septimanam Secundam. et adde Iosephum, in libris contra Appionem Grammat. Fabula Plationis (in Convivio) de Androgyno; alludit ad id, quod solus masculus ab initio creatus, et ex eius costâ posteâ mulier condita fuit.nectar et ambrosia, lignum vitae notant. Edenis hortus, Elysii sunt campi. Prometheus,qui ignem in caelum ascendens suffuratus esse fingitur: deoque misere torquetur,et tamen hominum conditor cocatur. vid. Aeschyl.in Prometh. Adamus, est qui voluit fieri similis Deo. Sitzmanus ad Boetium. 3. de consolat. Philos. num. 179. Et quod is hominem ex luto fecisse dicitur, ad imaginem Deorum; illo denotatur creatio Adami, Lactantius, 2. cap. 11. Obivio, et Pandorae cista, ipsiusque Promethei supplicium; malasunt, quae post lampsum subsequuta. Mundum aliquando igne periturum, et Poetae quoque sciverunt. Ovid. 1. metamor phos.
Esse quoque in fatis reminiscitur, affore tempus,
Quo mare, quo tellus, correptaque regia caeli
Ardeat, et mundi moles operosa laboret.
Pythius serpens, a Phoebo occisus; Draco est, qui Admum decepit: a Christo sublatus. Vergil. 4. Eclog.
Occidet et serpens, et fallax herba veneni
Occidet — — —
Phaethonis casus, est Luciferi lapsus. Iovis descensus propter amores; adventus est Christi in carnem:ut co~icit Petrus Molinaeus, en son Theophile, fol. m. 246. et seq. Phaethonitis incendium, de quo Ovidius, metamorph. 2. excidium est Sodomorum. adde Lactantium. 7. cap. 22. Serapis bos, indicium bovini somnii Iosephi. ruffinus, histor. 10. cap. 23. In homine amor et admiratio sui ipsius, quae lapsui Adamitico occasionem praebuerunt, pulchre describitur a Poetis, in Fabula Narcissi,vid. Ovid. 3. metamorph. fab. 8. Lapsus etiam Angelorum depingitur ab Homero, sub casu Ate, Iliad. 9. Carer. d. sponsalib. 5. cap. 18. Sane olim omnis Theologia, fabularum involuoris operta fuit. Cluverius, 1l antiquit. German. cap. 25. aprincip. (ubi eleganter decet, cur unus Deus, in plures fuerit mutatus) et capp. seqq.
Passim apud Philosophos saniores, obvia sunt rudera, Philosophiae sanioris: quae nonulli ex Patribus, Iustinus Martyr, Theodoretus, Lactantius, Augustinus, Eusebius, de praeoparat. et demonstr. Evang. Origen. contra Cels. Clemens Alexandrinus, etc ac nostro saeculo Mornaeus, Steuchus, Franc. Pincus, Marsis. Ficinus. tract. de Relig. Christian. Postellus, de Orbis concord. lib. 1. Riccius, in agriculturâ caelesti. etc. sedulâ, laudabilique operâ collegerunt; quibus addi potest Cluverius, dict. loc. lib. 1. cap. 28. et multis seqq. Selden. d. diis Syriis in proleg. cap. 1. et syntagm. 2. cap. 1. et Otto heurinius, tractat. de Barbaricâ Philosophiâ. ubi de sapientiâ antiquorum, et quomodo ea pedetentim suerit depravata, pluribus agit. Qualia scripta, lectu plane dignissima sunt, nec ulli Christianae pietatis studioso negligenda. Menippus, Dialog. 43. Ex sola sacra Scriptura et Ecclesiae huic non contradicente consensu, perfecte nofcritur Deus. Origenes. 1. Periarch. cap. 3. ad princip. Sed tamen etiam haec ratio firmat infirmos. Sane Aristotelis prophana, et prae illâ sublimiori, vere ridicula Philosophia, mox tibi sordebit, si interni luminis testimonio haut destitueris. Philosophi illi prisci, plus sciverunt, quam aperte docuerunt. Testatur namque Iosephus, 2. contra Appionem. Platonem fuisse confessum; veram de Deo opinionem, propter plebis ignorantiam proferre, securum non esse. Et idem, fol. 336. ait: Eos, qui vere in Graeciâ philosophait sunt, neque praedictionum aliquid latuisse, neque frigidae allegoriae causas ignorâsse. Et est etiam consolatio philosophiae boetiana, philosophia recta, et Theologia fere super naturalis philosophoru. Stoici historias Deorum, physice interpretati sunt. vid. Lactant. 1. cap. 12. et 17. ac adde Wouvver. de umbra, cap. 27. Natalis Comitis Mytholog. Com. Tzetzis in Hesiod. Thegon.
Consule etiam de Poetarum Theologiâ Boccacium, in tractat. de genealog. Deorum passim, maxime lib. 15. cap. 8. et seq. Heraclid. Pontic. tractat. singul. de allegor. Homeri. Cesare della Riviera, intratt. il Mondo Magico indigit ato. de Orphicis hymnis et naturali Magiâ, vid. Iohann. Pici conlusiones tit. singulari. Sunt itaque Fabulae Poeticae, vel verae Historiae, vel astologica et physica arcana, vel etiam symbolica ethica, vel mystica ac astralis, vel magica Theologia. fuitque religio ethnicorum, ex instinctu spirittum orta. Ambros. in commentar. ad 1. Corinth. cap. 11. Fuerunt dii gentium daemones, non Idola mera. Psalam. 95. vid. Lactantium. 1. cap. 8. et c. 11. ac 15. et cap. 27. Bellarmin. de imaginib. cap. 13. ad fin. Dicuntur quidem Samuel. 1. cap. 12. vers. 21. Ideola thobu, id est, vana, et 1. Corinth. 8. vers. 4. habetur: Idolum nihil est in Mundo. Ac in lib. Sapient. invenitur, Idola ex simulacris mortuorum processisse. vid. Bellarmin. 1. de verb. Dei. cap. 13.ad fin. Sed posito, eâ occasione initium sumpsisse idololatriam, tamen daemones se immiscruerunt, et importunitatem eam captaverunt, statuasque sunt ingressi, vid. Riccium apud Pistor. in Cabalist. fol. 225. Et habetur alicubi apud Clementem Alex. dii gentium idola,seu simulacra daemoniorum sunt. De cultu stellarum consule Guil. Parisien s. d. legib. fol. m. 39. et seqq.
Subiungere lubet disserationem meam, de antiqua Philosophiâ, olim tubingae affectam, sed nondum perfectam.
Creatis, conditisque cunctis, quae immutabili lege naturae, illâque perenni discordia concordi continentur: nihil ad pulcherrimi operis perfectionem desiderari vidit omnium potentissimus,simul atque sapientissimus Creator: quam si quid mixtum ex caelesti aeternitate, caducâque fragilitate mundanâ, veluti speculum, tam rerum perennitate donatarum, quam interitui obnoxiarum, adiceretur; et parvus nempe conderetur mundus, qui magnum illum, caelo et terrâ constantem; ingeniosissimo artificio exprimeret atque repraesentaret. Hinc illa Zoroastris ac Mercurii ter maxumi effata: O homo miraculum naturae audacis! In te immergens sese natura, miraculum produxit, quod omnium miraculorum vincit admirationem. In te caelum terrae, aeternitas cernitur iuncta mortalitati. Et sic nihil aliud est homo; quam mens quaedam divina, terrenis vinculis alligata: parsque 8ut Seneca ait) divini spiritus, corpori immersa. Hâc velut aurâ sublevatus homo, caelum ascendit, illudque metitur;hac ima et summa cognoscit: eâ mediante, terram non relinquens, atto llitur in caelum, et in ipsius Dei quasi commercio vivit. Cam vero immemor divinae ac potissimae suae partis, non ad superiora animum vertit: sed in volutabro rerum caducarum volutatur: cum corporis illecebris, illicibusque voluptatum decipi se
sinit: tunc divini illi igniculi suffocantur, moxque prorsus exstinguuntur. Et haec sola consideratio, homini,ut homini, insculpta et impressa, verae philosophiae originationem dedit: quae qpud populos orientales, nihil aliud habita semper fuit; animi nisi ascenszus ab inferis ad sublimia, e tenebris ad lucem: mediante scalâ, rerum creatarum, hoc est, sui aliarumque creaturarum cognitione. Ac prro vetustissimi illi sapientiae cultores, qui, ut Cicero alicubi ait: in corporibus humanis, vitam imitabantur immortalium Deorum; cum eorum vivere nihil aliud esset, quam cogitare: plurima subinde sensibus, ingenioque sublimi et expurgato, observantiâ adnotârunt; paulatimque aliud quasi agendo, artium et scientiarum omnifariarum fundamenta posuerunt, quae vel in communi vitâ susi esse, vel honestam recreationem ingenuo homini adferre quennt:
Navigia atque agriculturas, moenia, leges,
[Note: Lucret,] Arma, vias, vestes ac cetera de genere horum
Praemia, delicias quoque vitae funditus omnes,
Carmina, picturas, et daedaela signa polire;
Usus et impigrae simul experientia mentis,
Paulatim docuit, pedet entim progredientis.
Sic unum quod que paulatim protrahit aetas
In medium, ratio que in luminis eruit oras.
Namque aliud ex alio clare screre cor de videbant
Artibus, ad summum donec venêre cacumen.
Ita ut philosophia complextatur totum id, quod in humano genere, verae rationis portio, si quae reliqua adhûc, vel cogitando et reminiscendo, scire; vel longo usu et experientiâ discere, inveniteque quivit. Sanpientia haec, eiusque tradita, quo ad antiquitatem magis accedunt, eo veriora et certiora semper ab omnibus, non vanis rerum aestimatoribus, reputata fuerunt. Eo quod non solius rationis iam multipliciter depravatae, sed et divinae, caelestisque revelationis subsidio nitebantur. Hincque nominatim Ebraeorum, Chaldaeorum, Aegyptiorum, Phoenicum, aliorumque similium philosophia, semper ab omnibus cordatis, Graecanicae vanitati praelata fuit. Imosi quid in Graecâ philosophiâ solidioris est cognitionis, hoc ipsi lubentes vetustioribus illis acceptum tulêre. Sic enim Iamblichus in principio sui de mysteriis libri, scribit: Pythagoras, Plato, Democritus, Eudoxus et multi, ad sacerdotes Aegyptios acceserunt. Pythagoras et Plato didicerunt philosophiam ex columnis Mercuri in Aegypto. Quod et Theodoretus, lib. 1. pluribus docet, In eundem etiam sensum exstat apud Porphyrium Apollinis responsum:
Chaldaeis quae vera esset sapientia tantum,
Hebraeisque ipsis concessum agnoscere, purâ
Aeternum qui mente colunt, regemque, Deumque.
Haec eadem etiam apud Graecos, Orphica, Pythagorica et Platonica fuit philosophia. Graeci vero iuniores, ex ipsâ huius veritatis ignorantiâ, pestem spuerbiae contraxerunt; eamque Barbaricam ipsis dictam philosophiam, contem sperunt; huic compositae orationis ornatum, et vanam sophisticam. seu circulatoriam dissertandi ratione, et nescio quamliterariam disciplinam praetulerunt. De quo 5. de republic. divinus conqueritur Plato. Neque enim in Geometriae quaestionibus, neque in argumentosâ hilosophhiâ, neque in coniecturali Musicâ, neque in Astronomia, quae physicis rationibus, fluxisque ac verisimilibus clauditur; sed in ipsius boni verique scientiâ philosophus versari habet. Consentit Porphyrius, apud nos quidem, inquit, magna quaedam verborum est disceptatio;utpote qui in boni coniecturam, ex humanis rationbus ducamur. Quibus vero machims, quod melius est, asse quamut, semper nobis indagandum dimittitur. Ex huius philosophiae principiis; horumque sapientum auctoritate; sancti primitivae Ecclesiae Patres, gentiles oppugnaverunt; et paucorum saeculorum spatio, omnem Pagnorum superstitionem, in quam generis humani hostis,sapientiam illam transformavit, felici successu prostraverunt. Quid enim magis verum, nostraeque fidei concordans, quam quod Odrysius ille Orpheus inculat.
Perfectus Deus est, qui perficit omnia solus;
Ipse eadem lustrans: oculis nec cernere cuiquam
Hunc hominum liceat, tamen idem cuncta tuetur,
Conspectus nulli: quoniam caliginis atrae
Obsistunt nebulae, et mortalia lumina nobis.
Et puppae tenues; caro circum atque ossa resissunt.
Mysterium tou= tetragramma/tou, an non scite in Tymaeo expressit Plato, cum ait: haec omnia quae loquentes usurpamus, videlicet erat et erit, minutiae temporis et particulae quaedam sunt;quae impradentes non recte, divinae ac aeternae substantiae accommodamus. Dicimus enim, et fuisse, et esse, et fore: aeternae autem substantiae,ipsum EST duntaxat verissimâ congruit ratione. ERAT autem atque ERIT, dici convenit de eâ generatione, quae est in tempore. Quod vero semper et eodem modo immutabiliter sese habet, nec consenescere, nec repubescere unquam par est. Sane Plato in epislois, quae ad Dionysium scribit; manifeste prodit, si quando multorum Deorum fecerit mentionem; coastum se id fecisse, ad gratiam pupuli Atheniensis. Ita enim iam modo dicto loco scribit; Symbolum itaque tibi hoc esto, ut illus epistolae, quam ut
serio a me scriptam velim accipias, dictio haec Deus, singulari numero sit principium. levioris autem epistolae, dii, numero multitudinis. Quae, et alia complura, Numenio Pythagorico ansam dedêre, ut Platonem Atticum vocaverit Mosen. Sed obiter hisce ostendere volui, dignitatem et amplitudinem veteris, veraeque philosophiae, cuius filum aliquando (si placuerit summo Deo,) ex professo pertexam.
Contra Iudaeos varii pugnant: cumprimis P. Galatinus, d. arcanis Catholicae veritatis. Iulius Conrad Ottho, Iudaeus Baptizatus, et Professor L. Sanctae Altorffensis; in Galirazia, seu occultorum detectione. Helvvicus, in elencho et epelencho, et etiam tractat. de Tarqumim. Phil. Mornae. Marsil. Ficinus etc. Postellus, de orbis concord. lib. 4. fol. 354. Petrus Alphonsus, Rabbi Samuel. Iulius Pomerius (qui duo inserti sunt orthodoxologiae Patrum, Basil. im pressae), Hieronym. de Sanctê Fide Ludov. Carretti. iunctus Iudaicae Synag. Buxtorff. paul. Riccius, 2. de caelest. agricultur. Nec item omnes Fabulae Thalmudicae ita sunt absurdae, ut nil contineant mysteriorum. Riccius apud Pistor. in Cabalist. fol. 263. Alsted. in Archaeolog. fol. 90. Et Thalmud etiam commendat Galatinus, in arcan. Catholic. veritat. 1. cap. 5.
Pontificiam novitatem deducere satagunt Perkinsus, in Ementito Catholicismo, et in Mysterio iniquitatis, Mornaeus, ac cumprimis Hailbronner. In dem vncatholischen Bapsthumb. Pro Christianâ Religione contra Mahumetanam, propugnat Cardanus, d. subtilitat. fol. 628. Iohann. Leo Nardus, in explanat. in Alchoranum. qui liber omnino dignus est, qui legatur, et sobrio liberoque sensu diiudicetur. adde Wenceslaum Budovvetz in circulo horologii fol. 147. Marcil. Ficin. de Religione Christianâ. et eius Scholiast. Ludovic. Crocium. cap. 12. et 37. In Alcorano, quod scribit Drusius, 4. praet eritorum a princ. Christus vocatur verbum Dei, nomine proprio. R. Samuel Israelita, in Epistola, quam scripsit ad R. Isahac magistrum Synagogae. Dicunt in Alcorano, quod Eise, id est, Iesus Christus est verbum Dei; et hoc, scilicet esse verbum Dei, est Iesu Christi apud Saracenos, quasi nomen proprium: ita quod nullus alius homo vocetur hoc nomine nisi Iesus, quem vocant Arabice Eise. Et sane Sectarii sunt apud Turcas, qui prope admodum nostris opinionibus accedere videntur. Thesoro Polit. part. 1. fol. 127. Alias Turcae renuunt disputationes, et pro fidei articulo agndscunt; omnes contrarium sentientes, bello impetendos, armisque subiugandos esse, ibidem. Unde gerunt Secundi Antichristi regnum, Pontificem nempe Romanum, et Mahometum, vere et praecipuos esse Antichristos, censent ii qui a Romanâ Ecclesiâ secessionem fecerunt, quatenus contra Salvatoris nostri praeceptum, religioni in hoc Mundo
regnum quaerunt, de quo non meum est disputare. Putat tamen Guil Postellus, in Origin cap. 2. Alcoranum certissimas Prophetias habere etc adde eiusd. tractatus cap. 17. et 18.
IUlius Caesar Scaliger de subtilitat. ad Cardanum, exercit. 258. sect. 2. de scriptis concernentibus sectam Mahumetanorum, tale olim iudicium tulit: Nos, ait, ut nihil latet eorum, quae ad perditissimae, stultissimaque nationis mores, instituta, Leges humanas, Divinasque Pertinens sanctiones; ita nobis ea non solum nullam arbitror attulisse subtilitatem: sed etiam haud parum hebetâsse aciem studiorum nostrorum, quae ad cotem Divinae Philosophiae tum splendescere debebat. Sit vero sciolorum ex sententiâ, non subtilis; sed nec indigna certe Christiano homine meditatio est, de Satanae dispicere strophis, quibus maiorem Orbis cogniti partem dementavit: ac etiam per transennam quasi, inspicere simul stupendam sapientiam Divinorum iudiciorum; et sincerae Religionis veritatem, contra omnes insultus (vel etiam hostium testimoniis) propugnare. Hûc sine dubio respexit Concilium Viennense, dum in Clem. 1. de Magistris, sancit: ut ubicumque Romanam curiam contigerit residere, nec non in Pariensi, et Oxoniensi, Bononiensi et Salamanticensi Scholâ, viri Catholici teneantur, Hebraicae, Chaldaicae et Arabica linguae notitiam habentes fufficientem; qui libros de illis linguis, fideliter transferant in Latinum, aliosque easdem docere queant. Undecumque doctissimus, et zelo prudenti inflammatus, Nicol. Clenardus, isto etiam cumprimis sine, idiomatis Arabici notitiam labore periculoso, iugique aliquot annorum studio sibi comparavit; eâque de re, in Epistolis fol. m. 40. ille idem, ita scribit. Principio cum discendi laborem instituissem, nihil aliud propositum habebam, quam ut affinitate linguae, penitus intelligerem Hebraeam, nec superstitionem Machometic am somniabam. Nuper primae notae amicus Franciscus Victoria, studii mei non ignarus, sedulo me hortatus est, ut me componerem ad scribendum contra Mac hometum, quando bona pars Hispaniae contagio sectae laboraret: librum itaque Latine editum, in Hispanicam vertendum linguam, mox Graecum fieri posse; quo et Graecia, quae tota ferme Machometi est, agnosceret errorem suum, etc. Fol. 50. Dum Granatae cum meo Praeceptore Arabico lectito
Alcoranum, et quottidie deplorandos gentis illius contemplor errores; cogieo non semel, quam indignum sit, novem iam saeculis tantam cladem accepisse nostram Religionem, et nullum interim exortum, qui cum Machometistis, in dogmatum descenderet arenam. Non quod defuerint apud latinos, qui calamo persecuti sint impiam sectam: sed quid ad Machometistas, si nos disputemus Latine? Neque enim tantum censeo disputandum, ut nostrates servemus tutos, ne praecipites abeant in falsam Religionem: verum [Note: Similia fere habentur fol. 84. etc.] etiam ad nos arbitror pertinere, quod tot orbis pereant nationes, a Christo du iectae. Fol. 60. Quando in Arabismum mea peregrinatio est revoluta, non me movit quod auctor diceret Arabicae professionis; non ut Medicis operam praeberem in restituendo Avincennâ, aut Philosophis in corrigendo Averroe: sed hoc tantum ante oculos fero, ut quemadmodum contra haereticos scribunt Latine, sic adversus Machometistas stringerem Arabicum stylum. Id fieri non potest, nisi dogmata illorum, penitus cognita habeamus; nec credamus quid in Latinorum libris, de illis nationibus sit iactitatum, etc. Fol 70. Gloriam creatoris, quondam tot annos obliteravit antiquus hostis, et tamen apostolicis auspiciis, conditor orbis, decus suum sibi potenter arrogavit, tot Idolorum spurcitiâ profligatâ. Rursum exortus est hostis, et gravis orbis incubator Machometus, qui reparatorem humani generis obscuravit. Non est infirmior conditorereparator; spes proinde est, ut gens ista redeat in viam aliquando: quod et olim forsan fuisset factum, rectâ si viâ restitissent hactenus nostrimaiores, et tam studuissent bellum gerere cum Numâ, quam libenter adversus Tullum capiunt arma. Clarius id dicam. Numa cum Deâ Aegeriâ conficto congressu continuit populum; Tullus vim omnem posuit in armis: utrumque Machometus expressit. Nam primo novas leges, quas stupidis eâ tempestate Arabibus imposuit, ad Gabrielem Angelum referebat, quo monitore sese omnia gerere mentiebatur: deinde postquam fraus in suspicionem venit, robur induit Tullianum, et quos arte capere nequibat, viribus in novum dogma subiugavit: iacto quidem dolis fundamento, gladiis tamen Imperio postea prolato. Adde Postellum, de orbis concordia, fol. 134. a pr. Sed et quaedam adhûc subiungenda videntur, fidem animumque vel martyrio parem, quae monstrent saepe laudati Clenardi, viri maxumi certe. Fol. 236. ad Episcopum quendam scribit: Stat sententia, de bello ant imachometico prosequi; etiamsi mendicato vivere deberem. Ecce quales Christiani sint, qui catholicissimi gestiunt audire! inter divitias immensas, et profusiones admirandas, defuerunt huic proposito tantilli sumptus. Sed et audiamus, quae ab illo prodita sunt, epistolar. lib. 2. fol. 253. Itaque sive Deus mihi in mentem misit, siut temere hoc propositum concepi: omnibus aliis curis omissis, statui quicquid vitae mihi reliquum fuerit, huic uni negotio consecrare,
nec conquiescere, donec tantum promovero in illa linguâ, ut et calamo et ore, cum Machometistis in arenam dogmatum descendere possim: et, si liceat, multos conciliem socios tam piae causae, qui istum mecum laborem capessere velint; hâc mente, ut etiam in Africam ipsam, disputaturi et morituri, proficisci non reformident. At vero laudabile hosce Clenardi conatus, praepropera mors impedivit; mox enim post iter Africanum, Illiberi (quae hodie Granata est) vitam cum morte commutavit. Aug. Miraeus in Elog. Belgec.
Studium nonnullorum est, ex scriptis adversarum sectarum, seligere tantummodo peiora, et ea proponere Mundo, ut illas vitare discamus. Verum genio meo arrident fere magis, qui infidelium, haereticorumque non explorant solummodo sentinas; sed in simul in hortos exspatiantur, et undecumque decerpunt propinqua veritati: quae certe superat ubique, et quâ eâdem nec mendacium omni ex parte carere potest. Quâ ratione, nonnulli contradictoria conciliare nituntur. Hâcque pariter ratione, Ethnicorum libros impugnârunt, sanctioris Ecclesiae Doctores: Origenes, Arnobius, Lactantius, Aurel. Augustinus, Theodoretus, aliique: et ex recentioribus, Augustinus Steuchus, Franciscus Picus, ac ob eruditionem, numquam satis laudatus Philippus Mornaeus, etc. Machometicam religionem hactenus quod sciam, confutaverunt Euthymius Zigabenus, in dogmaticâ panopliâ, cuius quae ad praesens pertinent institutum, curante Sylburgio, An 92. Gr. et Latine, unâ cum aliis edidit Commelinus, et Sarracenica inscripsit. Ioh. Cantacuzenus, Rex Constantinopolitanus, in libros quatuor Christianae orthodoxae assertionis, contra Machometicam fidem; Graece ante annos plus minus ducentos scriptis, et per Rudolphum Gualterum Tigurinum latinitate donatis. [Note: Cantacuzenus, Richardus, ut et alii, subiuncti sunt Alcorano, quem edidit Theod. Biblinader An. 1550.] Richardus (quem alii Ricoldum vocant) Monachus ex ordine Praedicatorum, in confutationelegis, a maledicto Machumeto Saracenis latae, per Demetrium Cydonium, ex Romanâ linguâ in Graecam translatâ; deinde per Bartholomaeum Picenum, rursus e Graeco in Latinum conversâ. Petrus Alphonsus, e Iudaeo Christianus, in dialogis contra Iudaeos, tit. 5. Illustriss. Cardinalis Nicol. Cusa, in Dialogo de fidei pace, ut et in Cribratorio Alcorani. marsilius Ficinus, lib. de relig. Christianâ, cap. 36. et seq. ac utrobique Ludovic. Crocius eius commentator. Hieronymus Savonarola, in solatio itineris sui. Ludovicus Vives, de veritate fidei Christianae, lib. 4. Guil. Postellus, d. orbis concordiâ, lib. 2. per tot. Hieron. Cardanus. lib. 11. d. subtilit. fol. 629. et seq. Illustris Wenceslaus Budovvez Baro a Budovva, (qui se incaute damodum, Bohemicis immiscuit, infelicissimeque submersus fuit turbis) in circulo horologii solaris et lunaris fol. 147. et multis seqq. Nobilissimus Mornaeus, d. veritate
Relig. Christianae, c. 33. fol. m. 672. etc. In eo argumento, nonnulli horum, perfunctorie tantum versari conspiciuntur; omnibus (uno atque altero excepto) defuit notitia Arabicae linguae: nullus (nisi forsan Nic. Cusa, et Guilhelmus Postellus) industriam et candorem eorum, quos supra Ethnicorum laudavioppugnatores, exaequâsse videtur. Libet et mihi nunc philologice, ac quasi per saturam de hoc eodem argumento quaedam adnotare: et quoque optare, simulque a Thomâ Erpenio (fulgido sidere Belgii uniti) precari, ut vel loco vitiosae Alcorani versionis Scalig. in epistol. posthum. fol. m. 449. et 458. substituat probam; vel mysteriorum si quae sunt haereseos huius, aperiat nobis fontes. Quod cum Erpenius, iniquo Fato nobis ereptus, iam nequeat praestare, eo nomine Schickardum meum, quasi adiuro.
Prudenti inprimis, atque piâ egere puto diiudicatione, quod Ioh. Leo Nardus, libro ult. Tabularum, legis Evangelicae, gratiae, spiritus et vitae; qui inscribitur, Lucida explanatio super Alcoranum, etc. auctor meo iudicio non contemnendus, prodit; legem Machumeticam, duas nobis proponere vias: quarum una ad Christum, et utrumque Testamentum, uti verum et sanctum ducat, consirmationemque ipsius, et vitam aeternam ostendat; altera ad doctrinam incredulitatis fabulosam, et huius saeculi voluptates, seu Paradisum vanarum delitiarum, filios Adae inducat. Eo pertinere ait, quod in libro ipso, vere credentibus, pieque viventibus, multoties promissa beata vita: impiis ac incredulis, maleque viventibus, ubivis fere, comminata fuerit damnatio aeterna. At quaeris, quomodo Satanas confiteri possit viam rectam, cum pater mendacii exsistat? quomodo ipse, eiusve ministri, veritatem manifestare velint, quam occultare summo nisu studuêre semper? Certe sicut tempore quo Salvator noster, in Mundo erat, Daemonia non voluntarie, sed ad id coacta, fate bantur eum esse Christum, Filium Dei: [Note: Wierus de praestig 1. c. 11. Steuchus de perenni philosoph. c. 37. fol. m. 355. etc.] Namque Matth. 8. vers. 20. duo Daemoniaci clamant. Iesu, Fili Dei. Lucae 4. v. 34. Daemoniacus alius ait: Novimus te qui sies; sanctus nimirum Dei. Item ibid. vers. 41. Ex multis Daemonia exibant, et dicebant; Tues Christus ille Filius Dei. Itidem ex Pythonissâ, Actor. 16. v. 17. paulo et Timotheo, testimonium praebet Satan: Isti homines, inquit, servi sunc altissimi Dei, qui annuntiant vobis viam salutis. Ita pariter et in Alcorano, Dominus noster Iesus Christus, Satanam suosque ministros, adigere facili operâ quivit, ut confiterentur, eum esse Salvatorem Mundi, utque confirmaret Evangelium salutis: quo scilicet eligentes atque acceptantes viam carnalium voluptatum, ducentem ad aeternam damnationem, inexcusabiles essent. Consentit Salomon Schweickh. in seiner Reiß. fol. 181. Sed age, vestigia viaerectae, per Christum quae ducit ad
Deum, in dagemus; aviat etiam simul indicemus, quae ubivis obvia occutrunt. Statim Azoarâ 1. alloquitur Dominum Universitatis, misericordem, miseratorem, iudicem iudicii Dei, et ait: Te oramus, in te confidimus, mitte nos inviam, seu punctum rectum, vitam eorum quos elegisti (sipe punctum eorum, in quibus tibi bene complacitum est) non eorum quibus es iratus, nec eorum qui sunt infideles. Via autem illa, praeter Evangelium nulla est; quod aperte indicatur in tertiâ Azoarâ. Ibi illi sermo estad Iudaeos, et de libro tradito Christo, Filio Mariae; cui Spiritum divinum, auxilium atque testimonium exstitisse fatetur, et subiungit Cur Prophetas vobis missos, displicita praedicantes, vel interficitis, vel contradicitis? Huicque libro caelitus misso (qui nempe Christo commissus fuit) vestrae legis fundamento, nequaquam favere, sed contradicere rem cunctam videntes, maluistis? Non impune quidem. Azoarâ 2. Oraculorum impurorum more, loquitur ambigue; et ita rem hanc eandem prodit, ut verba in partes diversas facile rapi queant: Liber, ait, hic, absque falsitatu velerroris annexu, veridicus eis quibus inest amor Divinus. Non per omnia veridicus est, sed absque erroris adnexu, hoc est, falsitate remotâ. Et addit: Spes saeculi futuri, sectam veracem patefecit. At haec non est secta Saracenorum, qui saeculi praesentis felicitate exsultant, sed sola Christianorum: qui miserrimi omnium hominum essent, si non iis esset spes vitae futurae; ut alicubi D. Paulus scribit. Azoarâ quoque 4. hûc alludere videtur. Vim, inquienz numquam inferas propter legem, cum recta, pravaque via patefactae sint. Ibique videtur Deum auctorem facere peccati, eique adscribere hunc lusum aequivocationis. Azoarâ 5. ita describitur Alfurcan. Iste continet verba quaedam firma, et infringibilia; quaescilicet sunt libri materia atque mater. Quaedam vero contraria; quae nutantis, perversique cordis homines, ad controversiam ceteris inferendam, et ad expositionis suae notitiam exsequuntur. In Azoarâ 9. habetur: Quare non ad hibent fidem Alohoran. Qui nisi vir Dei esset, multas contrarietates contineret. At luce meridianâ clarius est, infinitas eum continere contradictiones. Igitur ex Deo esse nequit. Ut etiam infra dicam. Sed ibi Muhamet pergit et ait: Mandato securitatis seu timoris illius adveniente, parum inde tractant; sed si Legatum (Christum) homines, sapientesque sequerentur, suis retenta cordibus patescerent. Unctio quippe eos omnia docet, qui Salvatorem nostrum imitantur. Nunc autem nisi divinâ pietate et abundantiâ suffulti, Diabolum omnes, paucis admodum exceptis, sequerentur. Azoarâ 12. inquit: Sciendum quidem, Viros legum, nullius legis, fideive assequi perfectionem, nisi Evangelii ac Testamenti, et huius libri a Deo positi pareant praeceptis. Hic autem (Alcoran) multis eorum, incredulitatem, obstinationem, atque malitiam augebit
(quatenus nempe a viâ Dei recedit) quod tibi nullam iniciat curam: Azoarâ 26. sequentia habet: Quando legeritis Alcoran, vosmet ipsos a Diabolo protigite, cui impossibile est facere quicquam; nisi incredulis tantum. Mox ibidem addit: Dicunt increduli, tu quidem non es nisi mendax, cum adeo varies tua verba. Sed huius rei, plures eorum inscii sunt: ipse namque Deus, eiusque Spiritus benedictus, hunc librum veracem composuerunt: ut rectam viam credentibus consirmet. Scimus quidem, eociam dicturos: Linguae Latinae virum doces, et Alchoran Arabicus est. Eos numquam Deus rectam viam docebit, qui Dei praeceptis contradicendo, soli mendacissimi sunt; sed eis gravissimum inferet malum. Stupendum est, quod hîc praenuntiatur, Arabibus propter incredulitatem, et seductionem iam contractam, expositionem veram esse occultatam, et hominibus Latinis reservatam. Azoarâ 27. invenitur: Liber positus (Alcoran) saltuem et pietatem credentibus praebet, incredulis vero non nisi iacturam. Veritas ad firmatur, falsumque confunditur. Sed homo semper perversus, a me sibi bonum tribuente, descendit in contrariam partem. Azoarâ 37. Haec sunt secreta Alcorani huius libri clari, viam rectam docentis, et spem bonam pollicentis orantibus, et decimantibus ratione, futuraeque credentibus Diei; incredulis autem alio saeculo perdendis, malumque gravissimum passuris, suos actus pulchros fecimus ad parere: ipsi quidem caeci exsistunt. Azoarâ 100. Viam bipertitam, rectam videlicet atque fallentem, homini patefeci. (Unam scilicet Evangelii, per fidem, alteram ad interitum, per voluptates) Cur igitur hominem non redimit, vel orphanum atque mendicum, humique prostratum; urgentem fame, cur non cibat? Credentes quidem, patientes atque benefici, dextrae parti in sidebunt; increduli vero parti sinistrae, quos ignis ferventissimus operiet prorsus. Ecce, viam recti, illis patere solis ait, qui opera misericordiae agunt, a Iesu Christo Salvatore nostro praecepta, et quae ille in extremi iudicii die, se requisiturum praedixit. Plura nunc ut addam, opus haut esse videtur; idem namque quod hûc usque deduxi, ipsa notatio Mahumeticae legis [Note: De etymo Alcorani vide Drusium. 1. E. braic. q. c. 44. Schindler in Lex verb.
[Gap desc: Greek word]
Soranzium in Otoman. cap. 49.] innuere videtur.
[Gap desc: Greek word]
(Alphurcan) etenim est a
[Gap desc: Greek word]
quod Arabibus pariter atque Hebraeis, indicat divisit. vid. Schindler. in Lexic. verb.
[Gap desc: Greek word]
(ex quo adhûc Latinorum furca reliquum est) Hincque in Theologiâ, seu libro doctrinae Machumedis habetur. Cur dictum est Alfurcan? Quia discretae sunt eius sententiae atque figurae. Quia non simul super me descendit Dei verbum: quemadmodum simul data est lex Mosi, Psalmi Davidi et Evangelium Christo. Et ita Alcoranus, ipso attestante eius auctore, rapsodia mera est: nec ideo aliquid perfecti atque consummati, continere potest. Hancque propter rationem (id quod et
iam monui supra) nullum in Alcorano caput invenitur, in quo impostor ille sibi non contradicat: imo vix una vel altera lineola reperitur, quae non contineat diversum sensum, sibique contradicentem: adeo ut nullum simile chaos, in scriptore alio prophano unquam fuisse visum, quibusdam videatur. Sicque Arabes quosdam Paragraphos Iudicantes, seu quorum sententiae stetut, alios, non iudicantes: et rursus alios positivos, alios primorum revocatorios ad pellitare, Guil. Postellus refert. 2. d. Orbis concord. cap. 10. Memorabile tandem est, quod illustris Budovvez fol. 151. Horologii tradit; dicere Machometem, omnes Alcorano obtemperantes, Deo carissimos esse, et in ultimo Dei iudicio, a sinistris collocatos iri: eo quod apud Deum sinistrum latus (contra omnia testimonia Sacrosanctae scripturae, ab ipso etiam machometo saepissime comprobata: ut et ad paret ex iis quae supra retuli, ex Azoarâ 37.) in honore sit maiore ob idque Turcas etiam nunc omnes, reverentiam alicui in sessione et deambulatione, equit ationeve ex hibentes, offerre sinistram partem. Et sic diabolus deludit suos. Ac vero quae hûc usque ex traditione Ioh. Leonis Nardi disputatam sunt, fere consonant cum iis, quae eruditissimus Cusa scribit, in cribrator. lib. 1. cap. 6. dum ait. Alchoran dici non potest sufficere, et esse via recta, nisi in ipso Evangelium includatur; et solum illud constat, lucem veritatis, rectaeque viae in Alcorano dici debere, quod Evangelio consonat. Sicut multi sapientes eorum, secrete Evangelium summâ devotione amplectuntur, cum sine eius scientiâ nihil perfecte ex Alcoran trahere possint. Hinc si quid pulchri, veri, et clari in Alcoran reperitur; necesse est quod sit radius lucidissimi Evangelii. Et hoc verum videt qui Evangelio lecto, ad Alcoran se transfert. Unde contemptus huius mundi, et praelatio saeculi futuri? persuasio iustitiae, et operum misericordiae? divini et proximi amoris? unde venditio omnium suorum, etiam animae, ipsi Deo, maximi lucri convincuntur? unde habetur, quod mori pro Deo, sit aeternaliter vivere? unde virtutum dilectio, usurarum, homi cidiorum, periuriorum atque fornicationum, alienorumque concupiscentiae prohibitio in Alcorano suae claritatis splendorem receperunt; nisi ex Evangelicâ convenientiâ atque perfectione? Cur alia multa, quae circa voluptatum sensibilem et immunditiam carnis promittuntur in Alchorano, tenebrosa et tetra, viltaque ab omnibus sapientibus, etiam Arabibus reputantur; nisi quia Evangelicis promissis discordant? Cum itaque Alcoranus, liber sit tentationis, liber divisus et malignus: ea ideo quae obscura atque vana, ad tentandum impios et incredulos posita sunt: ut scilicet fieret manifestum, quod minime crederent in Christum, eiusque Evangelio instructi non essent; cum in hoc libro non noverint ea, quae contra
Christum non raro posita sunt, quaeque contraveniunt Evangelicae doctrinae, multis tamen in locis libri huius comprobatae.
Sed nimis forsan evagari videtur Guilhelmus Postellus; cui (ut ipsemet fatetur) decretum erat, ita Aegyptios, id est, humanitatis auctores spoliare; ut illis relinquat mihil, quod ad historiae sacrae confirmationem, aut nostrae cognitionis faciat recognitionem, quin illud in suum finem conducat. Is, inquam, Postellus nimis forsan evagari, et iis quae in libro de Orbis concordiâ tradit, passim contradicere videtut, cum intr. de Originibus, cap. 2. nimium praeclare de Alcorano sentit, et ait. Quum Ismaelitae Muhamedici sint, qui nomina Alcorano dedêre; certissimum est, ex parte Abrabamiveri Patris, et ex parte Sarae verae dominae Haragae Aegyptiae servae (cuius consensu, hortatu atque iusu, Ismael genitus est) Prophetias praeclarissimas habere: sicut vicissim multa falsa, aut opinioni affinia, ex partematris Aegyptiae habent. Quod autem multa ad literam absurdissima, aut etiam receptae veritati contraria habere videntur; dubium non est, quin sint eâdem moderatione ad spiritum trahenda, quâ et nostra conciliamus. Litera enim ubivis occidit, praeterquam in simplic: historiâ: quae tamen ipsa etiam ubivis, praeterquam in Alcorano, umbra est futurorum, omnia in figuris exponens. Et eodem porro libro cap. 15. dicit: A viris eruditione summâ, notatum esse, maxume ab altero Mose, quem Rabi Mosebeben Maimon, seu Arambam vocant; maxumam partem Alcorani seu Ismaeliticae doctrinae, ex Aegyptiacâ doctrinâ desumptam esse: cuius cum ipsa scriptura testetur fuisse peritum Mosen et Salomonem, quorum duorum praecipua scripta in sacris sunt; quin etiam inde quae bona sunt et digna, quibus Aegyptios spolies possessores, tanti viri desumpserint, dubium non est. Minus adhûc adprobare vel intelligere queo, quae ibidem cap. 17. Habentur: Prima secte ex Mosis studio orta est Samaritanorum, quos ideo Deus impeti noluit, aut bello confici a lerasolymitanis; sed cum defecissent, dixit, se illud ipsum fecisse quod fecerant: ut olim ostenderet suae providentiae virtutem, in illis sub Ismaele primogenito Abrahami congregandis; et sensim per Alcorani semiveras Prophetias (ex parte enim Abrahami Patris, et voluntatis Sarae, ancillam offerentis, maxumus est Propheta Ismael in Muhamede, sicut est falsus in matre Aegyptiâ Hagar) reduceret ad puriorem Christi cognitionem, positam in operibus charitatis, quam sit inter (quosdam) Christianos, et communes Iudaeos. Sic Christus veluti omnia negligendo, omnia diligentissime procurat; ut ornatissima videantur, quae mundus inordinatissima putat.
Tantae molis erat, Christi disponere regnum. Indirecte enim Samaritanis comparatum Alcorani opus, legis Mosaicae appendix praestantissima est: in quâ qui noluer ant recipere sacros commentarios
Cabalistarum: illos tamen reciperent innumeris literalibus absurditatibus auctos, et mordicus ad literam eas adfirmarent; et nihilominus de Christo cognoscerent maiora, quam totum Iudaicum genus, etc. Quae, an et quatenus, aut quomodo intelligenda sint? ii quibus de meliori luto, praecordia ficta sunt, dispicere debent. Et hoctamen, ex Ioh. Feri comment. in Genes. cap. 21. adnotare placet: Saracenos aliquando, ad fidem Christianam perventuros. Ac dici potest, Alcoranum prophetias veras habere: cum et tales inesse credantur Gentilium scriptis. Ruffin. hist. lib. 10. cap. 29.
Hîc subiungere placet, Testimonia ex Alcorano, de Salvatore nostro Christo: quibus et alia supperaddam, spiritualem et abstractam inculcantia vitam: maxume ut videamus, quod propriae suae Legi, minime convenienter vivant et credant Turcae. Azoarâ 4. fatetur: Christo Mariae Filio, animam DEI, proprie fuisse collatam. Anima vitam notat: et de redemptore nostro, Divus Iohannes quoque dicit: In ipso Verbo veta erat. Et de se, ille ipsemet pronuntiavit: Ego sum via, veritas et vita. Azoarâ: 00. Filium Patri similem facit. Mahumed quidem, Christum esse Deum, et Dei praesertim Filium, pernegat ubivis. sed tamen animus vel Spiritus, et verbum seu sermo Dei exsistere nequit, quin utique sit Deus: quod magnus Cusa, in Cribrat. Alcorani, lib. 1. per aliquot capita, et praesertim lib. 3. cap. 9. late probat. Azoarâ 5. et alibi passim, haut abnuit; Mariam virginem peperisse, et a viro numquam fuisse tactam. Azoarâ 13. Deus Iesum Maria Filium affatur; eique tribuisse animam mundam atque benedictam habetur: quâ iuvenes et infantulos allocutus, et formis volatilium luteis a sefactis, insufflans praebuerit volatum; caecum natum, atque lepro sum cur ârit, mortuos resuscitârit. Quem item docuerit sapientiam et librum, nec non Evangelium et testamentum, etc. Per formasluteas, volatiles factas. Ioh. Leo Nardus, discipulos intelligit; per infufflationem Spiritus Sancti; ex terrenis redditos spirituales. Quodque ei divinas ab scribit operationes, idem hoc est cum eo, quod in Psalmis, Dominus virtutum, et Rex gloriae indigitatur. Azoarâ 19. dicit: Sacerdotes atque Pontifices, substantias hominum gratis (id est sine fructu spirituali) comedentes, non rectam viamproficiscendo, vos viri boni, improbate. Omnis thesaurizans aurum et argentum, nec expendens in Dei nomine, malum gravissimum sortietur: ipsiusque die futuro, venientis ad gehennam frons et latera, dorsum et nares, inde comburentur. Hisce perversum Christianismum, simul praenuntiare, atque detestari videtur. Ibidem quae sequuntur, pietatis non obscuram scintillam referre videntur. Vos viri boni, ait, cum vobis iniungitur iter Dei, cur recusatis; hocseculum plus quam aliud diligentes? cum fuae res, ad alterius
comparationem nihil sint. Ire nolentibus Deus summam poenam inferet: alios eorum locis aseiscens; cui nemo nocere potest, cum omnipotens ipse sit: licet vestrum auxilium desit, Deus tamen minime suum auxilium subtrahit. Itidem eodem loco docet, quid sit in spiritu orare: in cordis nempe nostri, non in aliquo manu facto Templo. Melius est, inquit, orationes fundere in Templo, timore Dei fundato: ubi se lavare volentes commorantur, Deo munditiam volente. Quod et enim melius est templum Dei; gratiâ fundatum, an illud quod super praecipitium, convexum et concavum aedificatum, ruinâ suâ, in gehennae ignem suos secum dvergit. Ibidemquoque dicit: Si de mandatis tibi missis quicquam dubitas, antecessorum tuorum libros legendo, veritatem tibi missam agnosces; ne sis ambiguus, nunc negans nunc affirmans. Iubet ergo, in dubio ad libros priores recurri, et etiam admittit, quod veriores seu meliores libri ostendantur, illisque stetur. Azoarâ 24. et aliis quoque multis. Incredulos vocat, qui huius saeculi vitam, aliis praeferunt, et a viâ Dei se distorquent; hisque malum Gravissimum futurum patefacit. Horum etiam incredulorum facta, cineri perventum im petuosum disperso, similia vocat; cum utrobique impossibilis coadunatio sit, et prolixus error. Azoarâ 67. scriptum est: Noe iam et Abraham nuntios misimus, et iis dem filios Prophetas dedimus, per quos librum misimus. Post illos rursus aliis nuntiis missis; tandem (id est sinaliter, ultimique nuntii loco) Christo Mariae filio misso, cuius sequaces ipsi penitus oboedientes, corda constantia et humilia, atque fidelia gesserunt. Nos Evangelium dedimus, non ob aliud, nisi ut per ipsum, Dei dilectionem atque gratiam assequerentur. Azoarâ 75. Laudat eas uxores, que suerunt unicae suis maritis, et damnat eos qui plures ducunt. Et item impudicitiam, quam abominabile scelus iudicent Mahometistae, ex Lonicero Iohan Wolffius refert memorabil. tom 2. fol. 905.
Agnoverunt ac indagarunt eadem vestigia haec in Alcorano et alii complures; eumque in sensum Marsilius Ficinus, tr. d. Relig. Christiana cap. 12. ita scribit: Muhamedenses, Christiani quodammodo esse videntur, quamvis haeretici, Arrianorum, Manichaeorumque sectatores. Consitetur certe Rex eorum Muhammedes Iesum Christum Dei virtutem, sapientiam, animam, flatum, Spiritum, Verbumque; afflatu quodam divino, ex Maria virgine perpetuâ natum, suscitasse mortuos aliquot, miracula plurima praeceteris divinitus effe cisse; fuisse cunctis Hebraeorum Prophetis sublimiorem, nullumque Hebraeos post Iesum habituros Prophetam. Cunctis quidem viris eum anteponit, Mariam super omnes mulieres extollit. Addit, Corpus Iesu incorruptum in caelum ascendisse. Christianos longointervallo Iudaeis praefert; vicissim Iudaeos admodum detestatur. Unde sectatores illius, suis sacris non prius initiant Iudaeos; quam Sacramenta
Christianorum antiqua, vera et bona esse confiteantur. Et qui Muhammedis sepulchrum viserint, nondum satis purificati existimantur. Qui Christi, vel Mariae nomen contumelios e commemorat, ab eis severe punitur. Relig iosorum genus habent aliud Eliae, aliud Iohanni Baptistae, aliud (et id quidem praecipuum) Iesu Christo dicatum. Celebrant Prophetas et Evangelia. Didicerunt enim a Muhammede in Alcorano, Alcoranum esse Hebraicorum Prophet. Evangeliique affirmationem, atque declarationem. Legitur ibid. neminem fore perfectum, nisi Testamento veteri, novoque paruerit: et Alcorano insuper, quod sit congregatio et declaratio utriusque. quoties Evangelium nominat, quod facit saepe; toties proprio cognomentolibrum appellat lucidum: aliquando etiam addit, Evangelium esse lumen Testamenti, castigationem, rectamque viam timentibus Deum. Inducit praeterea in Alcorano Deum ita loquentem: Quum Prophetas alios aliis praeferimus, eos que alloquuti fuerimus; Christo Mariae Filio animans nostram proprie conferentes, vint atque virtutem prae ceteris praebuimus. Duo, autem praecipui Muhammedis errores esse videntur. Alter, quod quamvis in Christo divinitatem quandam ponat; longe maiorem quam in cunctis hominibus vel praesentibus, vel praeteritis, vel futuris: videtur tamen alicubi velle, divinitatem illam esse a Dei summi substantiâ distinctam atque minorem; quod quidem ab Arrianis accepit. Sed in hoc secum ipse pugnat. Epithetia enim que Christoattribuit, divinitatem eius eandem esse atque summi Dei, significant. Alter Muhammedis error, et quidem manifestior est: quod quando satellites illi Sacerdotum, qui conicere manus in Iesum conabantur, ceciderunt; Deus (ut Muhammedis putat) repente et clam Iesum in caelum rapuit. Illi quum surrexissent, alium quendum Iesu similem comprebendentes, verberaverunt et cruci affixerunt. Hoc a Manichaeis accepisse videtur. Nihil opus est, ut errores huiusmodi confutentur: quicumque enim Arrianam et Manichaam haeresin confutaverunt, Muhamedem quoque confutâsse videntur. Adde eundem Ficinum, cap. 36. ibique vide Crocii adnotationes. Sic et Ian. Drusius. lib. 4. praeteritor. in princ. ad illud Ich. 1. In principio erat verbum velsermo, attestatur; passim in Targum, Messiam vocari, Domini sermonem,
[Gap desc: Greek word]
Et addit: In Alcorano quoque Christus vocatur verbum Dei, nomine proprio R. Samuel Israelita, in Epistolâ, quam scripsit ad Isab ac Magistrum Synagogae: et exstat in biblioth. Patrum, sub tit. veri Messiae parastasis. Dicuntin Alcorano, quod Eise, id est, Ihesus Christus, est verbum DEI; et hoc, scilicet esse verbum Dei, est Iesu Christi apud Saracenos quasi nomen proprium; ita quod nullus alius homo nomine hoc indigitatur, nisi Iesus, quem Arabice Eise vocant. Docet item Postellus lib. 1. d. Orbis Concord.
cap. 3. nu. 15. fateri Mahumetanos, ex Spiritu Sancto, verbum illud fuisse conceptum; ac inter alia ita scribit: In omnibus locu videtur sibi contrarius ipse Muhammedes, quum asserit; se de unitate Dei primum dicturum et Deo non esse participem, et Deum non generare, nec generari. In quem scopum videtur vestra religio scripta, favore Nestorii, cuius discipuli a nobis ad vos defecerant. Perpendamus igitur quasdam sententias ex Alcorano, ubi videtur sibi contravenire vester Propheta. Nam unum Deum asserere eum satis constat: at in pluribus locis etiam Spiritum Dei subinfert, quo fieri videntur omnia. Iam itaque per vos binarius in divinis est. Videamus ab ipso textu. Scriptum ergo est in Sora Elmeide, id est mensae, quae quarta est: Deum vocaturum in die Iudicii Prophetas, et inter ceteros alloquuturum ita Iesum; Heus Iesu, Fili mariae, recordare beneficii mei erga te et generationem tuam, quod formavite de Spiritu Sancto, et alloquebaris homines in cunis et fasciis, et quod docui te librum, sapientiam, et legem, etc. Ex hoc loco videmus esse Deum et Spiritum eius. Et item versus finem Sorae Bacara, id est bovis, scriptum est: hos Prophetas distinximus ordine certo, verbo Dei, et instituimus inter eos gradus, et dedimus Iesu filio Mariae sapientiam, et formavimus eum de spiritu Sancto, etc. habemus hîc Deum, Verbum Dei, Sapientiam, et Spiritum eius, etc. Alias Salvatorinostri Iesu Christi laudes, ex Alcorano refert idem Postellus, tractat. eodem, lib. 2. fol. 252. etc. Doctissimus Cardinalis Cusa, de profundo mysterio Trinitatis, et quomodo huic non contradicat Alcoran, sequentia quoque in Cribrator. 2. cap. 1. scribit: Ostendamus Alchoran piâ interpretatione non contradicere Trinitati, modo quo nos de ipsâ loquimur qui Evangelio inhaeremus. Dicit fortassis aliquis Arabs (quamvis Segari nequeant, haec quae de laude Evangelii dicta sunt) per nos qui Alcoran uti Dei verbum colimus, tamen cum sana fides sit unius solius et singularis Dei, omnium creatoris sine omni participe, sine sociis, sine pluralitate, sine silio seu filiis, et aequalitate quâcumque, et Christiani dicant pluralitatem Dei Patris Creatoris, et Dei Filii eius, et Dei Spiritus Sanctiutriusque, non contradicere Evangelio: proinde Alchoran Musselmanni praeferunt Evangelio. Ideo 11. cap. Alchoran, Christus dicitur Iesus mariae Filius, Deique nuntius suusque Spiritus, et verbum Mariae caelitus missum exsistit. In Deum itaque, illique suo legato credentes, ne dicatis Deos tres esse, cum non sit nisi unus Deus qui Filio caret; eique omnipotentiupiversa caeli terraeque sub iecta sunt. Christus qui dem ipse minime negare poterit, sicut nec Angeli Deo propinqui, quin Dei subsint Imperio, etc. Ad hoc respondemus: Evangelium omnem Deorum pluralitatem, non solum damnare, sed impossibilem affirmare. Deum enim principium et unde omnia ariuntur, nemo dubitat. Pluralitas quomodo esset principium, cum ante
pluralitatem sit unitas seu singularitas, quae necessario est aterna, cum si: purum principium? quod ideo aeternum esse necesse est, quia principium et non principiatum. Illud aut em principium potest considerari sine respectae ad principiata, ut non plus sit, principium quam non principium: eâ consideratione est penitus infinitum et interminum, incomprebensibile, et ineffabile. Tunc certe cum excedat omnem sensum, et omnem intellectum, et omne nomen, et omne nominabile: nec dicitur unus, nec trinus, nec bonus, nec Sapiens, nec Pater, nec Filius, nec Spiritus Sanctus, et ita de omnibus quae dici aut cogitari possunt; ut Dionysius Areopagita hoc astruit: quoniam omnia talia nomina excellit et antecedit in infinitum. Sic manet absconditus ab oculis omnium sapientum, et nulli creaturae, sed sibi tantum cognitus. Et hoc tantum de ipso cognoscimus, quod ipse est ipsa insinitas, excedens omnem creatum intellectum infinite: eo modo, cum de ipso nihil proprie dici et affirmari possit quod non excedat, in silentio tantum ad miramur, et contemplamur et colimus. De illo intermino et insinito Deo, loquitur Alcoran 29. cap. dicens: Sicque terminum scilices mundi buius, seu diem iudicii nullatenus mendacem exspectans, illum solum Deum consideret, cuius nullus est terminus, praeter quem non est alius Deus. Subiungatur eiusdem libri cap. 11. ubi item probat; necesse esse, ut Arabes fateantur Trinitatem. Sed et notatu digna sunt, quae habentur cap. 12. Quia secundum libros sequaces, Alcoran non debet intelligi quasi sibi contradicat, et cum Evangelium et Prophetas adprobet: ideo intellectus quaerendus, quid in his praedictis intelligi velit. Et primo eliciamus conformia Evangelio, in quo scribitur; demum Christum unum pastorem, et universum hunc mundum, unum eius ovile futurum. Conformiter asserit Alcoran, omnes viros legum tam veteris Testamenti quam novi, atque legis Arabum, in ipsum ante diem iudiciiveraciter credituros. Totum autem studium Alcoran est, persuadere in solum Deum credendum. Et quia hic asserit, quod omnes viri legum veraciter in Christum credent: utique Christum a divinitate non separat, nec alienum facit, sed divine natura ipsum esse, tacite affirmat. Unde patet, secundum piam interpretationem Alcoran, haec secreta non nisi sapientibus voluisse revelare. Ideo ait, illum nihil secretorum subticere, et solis sapientibus facilem esse Alcoran, aliis autem difficilem. Non erant enim rudes Arabes; quos ait Alcoran, omnium incredulorum pessimos, aperte de secretis in illo principio informandi. Quare Muhamet ipsis secreta Evangelii occultabat, credens quod sapientibus in futurum patescere possent. Sicut etiam sanctum Evangelium, multis mansit in principio obscurum et incognitum, et successive est magis et magis apertum. Et nisi hoc expedivisset, Christus vulgo non fuisset para bogice loquutus. Addatur et caput sequens 13. Sed et Petrum Bellonum
audiamus, qui diu Orientis regiones inhabitavit, et historiam suae peregrinationis Gallico idiomate, diligentissime perscripsit. Is ergo libro 3. cap. 3 ait: Insuper agit (Alcoran) De Christo, et D. Virgine, de mysterio Nativitatis, vitâ, miraculis Christi, de ipsius Evangelio, et mandatis quae dedit. Primo namque libro, cap. 1. aliisque multis locis, de Iesu Christo Domino nostro perhibet quae sequuntur: Nos Deus scripturam dedimus Iesu Christo, et Spiritu Sancto eum adiuvimus. Et primo capite libri secundi, dicit: Deum Mahumeti Alcoranum tradidisse, Iesu vero Christo Testamentum et Evangelia, in legem primorum. Capite autem secundo libri primi; D. Virginis conceptionem fuse tractat, atque totam fere Elisabethae visitationem recenset. Hoc loco dicunt Alcorani interpretes, Christum cum matre, duntaxat a daemonis tentatione immunes fuisse, ipsamque sine originali peccato vixisse concedunt. De Christo nativitate, deque salutatione et universo annuntiationis mysterio, expressememinit cap. 1. libri tertii. Atque tres ex cellentiae Domino nostro tribuuntur in Alcorano; prima, cap. 2. lib. 1. Iesum Christum corpore et animâ in caelum ascendisse: altera, quod illum Dei verbum appellet: tertia, cap. 3. lib. 1. quod Dei Spiritum ipsum nuncupet. Haec Alcoranus nemini unquam attribuit, nec Mosi, nec Davidi, nec Abrahamo; nec ipsi Mahumeti. Addit cap. 2. lib. 4. Iesum Christum humani cordis secreta cognovisse, mortuos suscitâsse, deploratos morbos curâsse, caecis visum, mutis linguaeusum restituisse: ipsius etiam discipulos miracula edidisse, naturam superantia. At Turcae, suae haerescos patrocinio faventes, haec omnia non ad Christi, sed ad sui Mahumetis laudem exponunt. At memorabile cumprimis est, quod de Turcarum sectariis scribitur in Thesauro politico, part. 1. relat. di Constantinopoli, fol. m. 27. Ipsorum Religio in varias opiniones discreta est, non modo inter Othomanos, Persas et Arabes, sed in ipso Turcarum imperio inter eosdem populos subiectos; possumusque asserere, opinionem illam, quae hodie ceremoniis retinetur penes Portam Othomanam, ad eos tantum modo Turcas redigi, qui Europam habitant: quia in Asiâ, et in totâ Arabiâ, intrinsecus Arabica opinioni ad haerent; et si Mauri, Syriaci, et Aegyptiaci non nihil cum Persis differant, sed cum Turcis vel maxime dissident. Quae res Othomanis magnum terrorem incutit, nimir um dubitant, ut belli tempore adversus Sophum in partibus illis, aliqua defectio detegatur. Verum praeter has omnes, in illud imperium, ac praesertim in eam partem Europae quae a Christianis incolitur, alia periculosa inducta est opinio, quae nostrae simillima est: nam Christum Deum, ac Redemptorem hominum praedicant: quae opinio in animis multorum tales egit et radices, ut plerique Portae magnates eandem foveant, et nonnulli incredibili constantiâ propter eandem opinionem, mortem von refugerunt: adeo ut si aliquando inter populos illos hâc de causâ
tumultus aliquis excitetur, equidem haud parpo sedaretur negotio. Fundamentum sane huiuscemodi sectae consistere puto in iis, quae non ita perperam in Alcorano dicuntur, et quae redolere incipiunt avia multiplicia falsitatis, ibidem passim apparentis. Concludo haec omnia verbis Viri undecumque clarissimi, Iohan. Selden, qui in tr. eruditissimo, de diis Siris, synt agm. 1. cap. 2. fol. 25. ita scribit. Vultus huius saeculi sunt subiecti vultibus caelestibus; et ideo sapientes, qui imagines faciebant stellarum, introitus in caelestes, vitltus inspiciebant, et tunc operabantur quod debebant. Mox idem auctor ibidem sequentia subiungit. Vultus autem illi caelestes, non modo XLVIII. constellationes Globis depictas, verum inntsmer as et port entosas etiam illas figuras denotant, quae Persae, Indi atdi at que Aegyptii, cum unoquoque Signi Decano seu quolibet Decani gradu, ascenderesradebant. Quarum in numero est illa, quam in primo Virginis Decano, Sphaerae Persicae collocant. Virgo nempe pulchra, capillitio prolixa, duas spicas manu gestans, residens in siliquastro, educans puerulum, lactans et cibans eum. Pro exemplo hanc magis, quod non solum Alboasar, quem falso, ut docet I. Picus, Albumasarem vocant, decanum illum, uti caeleste unici Saivatoris IESU nativitatis Symbolum, notaverit Mahumedanus; verum et iam insignis ille Mat hem aticus, et Vir, ultra sane quam saeculum suum tulerit, doctus, Rogerus Bacchonus, Oxoniensis et Minorita, Alboasaris sent entiam fuerit amplexus. Opere enim tertio, quod ad Clementem quartum dedit, Alboasaris verba; ab Hermanno Dalmatâ Latineex Arabico facta, citat, subiungitque: Intentio est quod beata virgo habet figuram et imaginem infra decem primos gradus virginis, et quod nata fuit quanilo sol est in virgine, et ita habetur signatum in Calenderio, et quod nutriet filium suum Christum Iesum in terrâ Hebraeorum; et ad hanc rem ille Inber cui titulus, Ovidius de Vetulâ, ad Virginem Mariam:
O Virgo felix, ô Virgo significata
Per Stellas ubi spica nitet.
De quo libro, et hâcre, vide, si placet, Robertum Holkot in Sapientiam Salom. Lect. XXI.
7. Lubet addere Adagia Arabum seu Mahumetanorum; quae vel vestigia habent pietatis, vel ad mores et Reip. adminirstrationem conducere [Note: Ex selectis Arabum Adagiis, quae Thomas Erpenius cum Latinâedidit ipterpret. Fabulis Locmani Sapientis adiecit.] videntur.
1. Initium sapientiae est timor Dei.
2. Qui se ipsum habet pro sapiente; habent eum Deus et homines pro ignaro.
3. Qui cupit pollere sapientiâ, in animam eius potestatem ne habeans mulieres.
4. Qui adulatur tibi, et iam detestatur te.
5. Benefac, si vis ut benefiat tibi.
6. Cuius concupiscentia pincit intellectum (seu rationem) is perit.
7. Religio (cultus religiosus) occidit concupiscentiam.
8. Abstinere a concupiscentiis est divitem esse.
9. Pessimus hominum est eruditus, qui non prodest eruditione suâ.
10. Audi, et disce: sile, et pacem habe.
11. Propitios habere subditos, utilius est multitudine militum.
12. Sapientissimus hominum est, qui fines vespicit.
13. Qui non discernit bonum a malo, adiunge eum bestiis.
14. Non est Sapiens sapiens, donec cupiditates suas omnes vincas.
15. Diffic illima hominiest sui ipsius cognitio.
16. Amor mundi et divitiarum, omnis peccati est origo.
17. Mundus cadaver est, et petentes eum canes sunt.
18. Nete hominibus annumeres, quamdiu irate superat.
19. Contentus est eo quod Deus tibi impertit; et eris dives.
20. Frequens ad homines accessus, adducit malum.
21. Perfectio est intribus rebus (quae sunt) DEvotio in religione; patientia in adversis; et prudentia in vitâ.
22. Imperator sine iustitiâ, est ut flupius sine aquâ.
23. Ut Corpori egroto utilis non est cibus: ita menti capta amore mundi, non prosunt admonitiones.
24. Doctus sine opere, ut nubes est sine pluvia.
25. Qui patrem suum hanor at, prolongantur dies eius.
26. Dives sine liberalitate, est ut arbor sine fructu?
27. Iuvenis sine paenitentiâ, est ut domus sine tecto.
28. Improbus mortuus est, etiamsi in mansionibus sit vivorum: at probus vivus est, licet migraverit in mansiones mortuorum.
[Note: Ex duabus centuriis Proverbiorum Ara bicorum, etiam ab Erpenio vulgatis.]29. Obstrue quinque fenestras, ut luceat domus, et habitans eam. Id est, obstrue (velcoerce) quinque sensus corporis, ut luceat anima tua in luce vitae.
30. Occlude ostium tuum ad versus vaptores: id est, Claude sensustuos contra peccatum, ne te capiant hostes tui.
31. Nata in aquâ ante vesper am. Hoc est, Purifica te paenitentiâ ante migrationem, ac priusquam superveniat tibi mors.
32. Accende lucernam tuam ante tenebras. Id est, Illuminate operibus bonis, ante quam superveniat tibi mors.
33. Liberalis, vicinus estDei, vic inus hominum, vicinus Paradisi, remostus ab igne inferni.
34. Qui vult vivere incolumis, separet se ab hominibus tacite.
35. Stabilimentum fidei humilitas: labefactatio autem eius praesumptio.
36. Quando non evenit tibi quod vis; velis quod evenit.
37. Quando audiveris virum loquentem de te bonum quod in te non est, ne credas: loquetur enim et malum dete, quod in te non est.
38. Opes et mundus transibunt, et durabunt opera bona.
39. O tu qui male egisti in eo quod praeteriit, esto bene agens in eo guod reliquum est.
40. Esto sermo tuus etiam vel von, ut sis verax apud omnes homines.
41. Cogita ingressum tuum in hunc mundum, et egressum tuum ex ipso: quia tu de nihilo factus es homo, et momento fies tamquam non fueris. Item considera qui fuerint ante te reges, praefecti, et nobiles: considera quomodo migrârint ex isto mundo; tu vero quemadmodum illi, migrabis.
42. Declina a turpitudine si audis illam, et sedetamquam cogitabundus non audires turpitudinem: id est, sermonem obscenum.
[Note: Ex Ian, Diusii apophthegmat. Ebraeorum ac Arabum lib. 3.] 43. Reges iudicant terram, sapientes iudicant ipsos reges.
44. Mi Fili, ne esto sapiens verbis, sed factis.
45. Homo sapiens est, quamdiu quaerit sapientiam: ubi autem se puta. ad eius culmen pervenisse, desipit.
46. Sapiens quidam Arabs negabat sapientem esse, qui aut minorem se contemneret aut maiori inviderer, aut praemium acciperet pro sapientiâ suâ.
47. Cuius facta dictis non respondent, si quando aliquem reprebendit, eius oratio cadit super corda; quemadmodum pluvia cadit super lapidem.
48. Sapiens quidam Arabs rogatus, quid optimum esset in homine? tolerantia, inquit. Quid pessimum? ultio sive vindictae.
49. Fertur de eodem, eum semper hilari vultu fuisse: cumque ex eo quidam quareret, cur numquam tristis esset? ipsum respondisse: n. hil se unquam possedisse, ob quod amissum dolere aut tristis esse debuerit.
50. Qui non fert placide castigationes Dei, eius stultitiae non est remedium.
51. Qui non vincit luctum patientiâ, eius maeror longus erit.
52. Qui non contentus rebus necessariis, alia quaerit; sibi adimit usum eorum, quae habet.
53. Ne credete saepientem esse, donec eo animi robore fueris, ut possis regere cupiditates.
54. Interroganti, quodnam belltim honestissimum esset? Illud, inqurt, sapiens Arabs, quod contra volupt atem geritur.
55. Qui obtemperat cupiditati, abneg at creatorem suum.
56. Et digno et indigno benefac. Primum, quia te dignum est, ut ita facias: deinde quia sic praecepit Creator, inquiens, cum esurierit inimicus tuus, cib a eum pane, etc.
57. Idem Arabs rogatus, quid esset fiducia in Deum? quâ Dea, inquit, fretus homo, res suas omnes ei committit.
58. Praestat beneficiis et benevolentiâ regnum tenere, quam vi ac. metu. Quid enim prodest possessio corporum? nam possessio ea demum pera est, quâ quis corda et animos possidet.
59. Nemo, inquit sapiens ille Arabs, me dilexit quem non vicissim dilexerim sincere, per omnem vitam meam. Nemo me odio prosecutus est, proquo non oraverim Deum, ut illi meliorem mentem daret.
60. In cultu divino, nihil melius silentio et spe.
61. Iactabat ille idem, se numquam vindic âsse, iniuriam sibi illatam, aut malum malo reddidisse. Quaerenti causam: quia, inquit, si vir honoratus erat, qui in iuriam faciebat, aequism erat eum ferre; sin stultus erat, non decebat me cum stulto contendere.
62. Cui Deus largitur animum bonum, ic est ex Filiis futuri saeculi.
63. Ne gaude cum ceciderit inimicz tuus: nam nescis quid tibi eventurum sit.
64. Caput fideiest, Dei eiusque praeceptorum reperentia.
65. Deus alta deprimit, et depressa exaltat. Quocirca deprimete ipsum, ut ipse te exaltet.
66. Reputa te pau perem esse, cum eris dives; quia futurum est, ut separeris a divitiis per mortem.
67. Qui restrictus est ad largiendum tenuibus; in eius pecuniam Reges, Deo ita decernente, dominatum obtinebunt.
68. Cor durum, procul abest a Deo.
69. Cui anima cara est, is parvi pendit hunc mundum.
70. Qui suam animam amat, eam occidit. Morte videlicet secundâ, quae dicitur animae mors.
71. Asserunt Arabiae saepientes, duas esse mortes; quarum alteram natura, alteram voluntas praestat. Homo enim moritur, cum anima corpus relinquit, solutum lege Naturae. Mors quinetiam dicitur, cum anima adhûc incorpore constituta, cupiditates et mundi illecebras contemnit. Hanc dicunt efficere, ut qui eâ moritur, vivat in aeternum, nec mortem illam alteram obeat.
72. Rex Indorum, cuidam ex famulis suis schedulam dabat, cum hoc
mandato, ut sibi eam schedulam ostenderet quotiescumque irasceretur. In eâ perscriptum erat; Remissum te praebe: non enim Deus es, sed corpus, cuius pars partem absumet, et a vermibus ac lumbricis corro sum in pulverem redibit.
73. Sapiens quidam fundum vendider at 80000. aureis denariis; cumque ei amici suaderent, ut partem illius pecuniae thesaurum liberis reconderet, dixit: Reponam hunc thesaurum universum apud Creatorem, liberis autem meis relinquam pro thesauro ipsum Creatorem. Quod cum dixisset, erogavit omnia pauperibus.
74. Interrogatus idem, quis felicissime negotiaretur? Is, inquit, qui vendit bona peritura, hec animo ut sibi comparet stabilia et duratura.
75. Principium luctus, est diligere mundum.
76. Cum ob calamitatem publicam, Cives cuiusdam oppidi in luctu essent; sapiens noster, quasi nihil ad se perttneret illa calamitas, non admodum afficiebatur. Ibi Cives quaerere ex eo, cur non esset tristus cum aliis? Quia, inquit, si haec in somnio viderem, experrectus non tristarer: Itanec nunc tristis esse possum, cum sciam mundum istum unipersum, nihil aliud esse quam somnium; quod abit, quoties homo expergiscitur.
77. Quî potest dulcis esse vita ei, qui novit Deum iudicaturum nos de opere tam bono quam malo; ac redditurum unicuique secundum facta sua?
78. Rogatus ille, quis longum dolorem sustineret? Is, inquit, qui Deo diffisus, in perpetuâ sollicitudine est de victu; cuius dolor sine fine est, et labor sine quiete: dum non contentus sorte suâ, id concupiscit, quod Creator aeliis largitus est.
79. Ne aliorum vitia patefacito, ne Deustua patefasiat.
80. Ipsum Numen silentio et consensu optime coli, asseverabat ille saepe iam laudatus.
Denique ex Clenardi Epistolar. lib. 1. et hoc in Saracenorum laudem maxume vergit, cum ait: Nullus tam durus casus eis contingit, ut fracti impatienriâ, redigantur in blasphemias: id quod late patet in quibusdam regionibus. Verum quicquid evenerit, non stomachantur, ut et nautae, sed illud habent in ore, LAUS DEO.
8. Nunc si vicissim fabulas, et impia ac nefanda dogmata Alcorani, enarrare vellem, operam certe perderem; ab aliis etiam, iam modo praeoccupatam: nam et in hoc illustris Budovvez, multus est, fol. 155. et c. Horologii, ac plura quoque habet Postellus, d. Orbis Concord. lib. 2. cap. 14.et seqq. multis. Sed tamen stratagemata quaedam, mundanae et naturalis huius religionis indicabo. Azoarâ 5. prohibet, ne ullus audeat
disputare de Alcorano; sed ut ei citra dis quisitionem, cur haec ita sint, aut esse queant, adhibere quis que debeat fidem. Indeque Turcarum Muffti (quo uno capite in suâ religione reguntur) in unicum hoc intentus est; ut externis ceremoniis oboedientia praestetur, nemoque disputet de Alcorano. In Politico quoque Thesauro, linguâ Italica conscripto, relat. di Constantinopoli, fol. m. 127. notatur, Turcas renuere disput ationes, et pro fidei articulo habere; omnes contrarium sentientes, solo ense convincendos, armis que subiungandos esse. Quamvis Scaliger, D. subtilit. exercit. 258 sect. 2. de illorum dissensionibus, velitationibusque innumeris faciat mentionem: hanc que amentissimam turbam, in duas ac septuaginta sectas discerptam, eas que omnes ridiculas esse, ait. Et quoque Claudius Duret histor. des Langues de cest univers. cap. 45. fol. 402. multoru??? auctoritate probat, reperiri ultra 800. Commentatores supra Alcoranum. Qui idem auctor ibid. cap. 46. fol. 411. etc. item fol. 425. etc. et cap. 51. fol. 558. etc. de Sectis et divisronibus Machometanorum multa habet. Adfine hisce est, quod ipforum Lege prohibetur; ne ullum unquam locum restituant liosti, quem coeperint ferro, et ubi Moschaeas aedific averint, suasque recitaverint preces: sicque religionis praetextu, illa natio semper utitur ad imperium suum amplificandum. Violentum plane Imperiu, coacta etiam relgio est; sicque Azoarâ 2.3.6. etc. habetur: Deus Mosem et Christum, miraculis abunde instructos misit: Mabumetem copiis accinctum, nullis miraculis, ut fidem illis solâ vi conciliet. Et non uno loco Alcoran ingeminat; Interficite infideles, ulciscimini, disperdite, etc. que strages maior, eo dignior et insignior in paradiso locus, eo uberior merces. Qui porro minus strenue pugnaverit, ad inferos detrudetur. Quam procul haec a patientiâ, nedum a patientiae triumphis absunt? Num vero quidquam impium adeo est, quod hâc ratione stabiliri et vires acquirere non possit? Denique, vis uno verbo miracula Mahumedis? belligerando et populando, Orbis aliquantulam partem devastavit. Vis miracula Christi? patiendo mundum ordinavit: ille magnâ latronum catervâ stipatus; hic martyrum strage circum septus. quorum quidem alterum homo facere potest, homo quottidie facit; alterum nemo homo fecit unquam, nemo praeter Iesum facere conatus fuit. Hâc eâdem de re, non meis sed Cusani verbis, adhuc pluribus agere lubet: is lib. 3. Cribrator. cap. 3. ait: Postquam Mahumet vidit se deficere in veritate; et mendacia quae ex testamento et Evangelio alleg abat rudi ignoranti populo, non posse diu occultari Christianis et Iudaeis hoc verum negantibus (cum nec in ambobus, nec in altero librorum allegatorum mentio fiat, aut nominetur Mahumet) ad arma se transtulit, et populo dixit: Iussit Deus gentes me gladio expugnare, donec restificentur, quod non est Deus nisi Deus, et
quod ego sum nuntius eius: quod si hoc fecerint confestim salrabunt sanguinem et pecuniam suam. Terrore igitur percussi, multi mandate paruerunt, et salvi facti sunt a sanguinis effusione, et rapinâ, et nominabantur salvati seu Muselmanni. Est igitur ultima resolutio probationis omnium quae in Alcoran leguntur, gladius. Idem Cusa, lib. 3. cap. 8. ita alloquitur Machometum: Sed visus es mihi ô Mahumet, praetextu religionis, dominandi porent atum quaesiisse, omnia enim in gladium resolvis, et gladio saltem ad tributum pervenire. Persuasisti quemlibet in suâ lege salvari posse, ac quod Deus fidelium constantiam diligat, variantes vero nequa quam. Deinde accipis gladium, quasi illos velis ad verit atem compellere, quos anim âsti constantes manere: sed das optionem ipsis, ut vel varient, vel tributum solvant. Quis non intelligit sinem tuae religionis, zelum et ritum tuae legis tantum ad hoc tendere, ut domineris? Tributo enim Deo et tibi aliquis satisfacit. Libroeod 3. cap. 6. Adhûc dubito; postquam Deus toties tibi dixit, vim nequaquam propter leges inferas, in cap. 4 et cap. 15 ab incredulis quidem nil mali seu contumeliarum illis inferens, licet illi per iram et inscitiam de Deo male loquantur (cuique namque gentium sua sibi placida formosaque videri fecimus) recede: ad Deum autem cum redierint, opera sua Deo pandente cognoscent. Et cap. 18. dicitur, quod non sunt gentes sogendae ad fidem: quia nisi Deo volente, nemo credere poterit, qui malos et indiscretos in suâ sorditie dimittit, ibi de hoc plura. Et cap. 56. Nullam illis castig ando vim inferas, sed tantum illis Alcoran explana, et in aliis pluribus locis. Quomodo, inquam, contra Deum tuum qui tibi haec suasit, praesumis dicere, Deum praecepisse ut incredules capias, interficias et spolies, cogas credere, aut tributum solvere? Deo magnam facies iniuriam et contumeliam, apud quem coacta servitia, vitia sunt. Ideo vult servitores, ex suâ liberâ electione sibi fideles et credulos. At haec politica et violenta, indicio mihi certissimo sunt; gerere Machometum, eiusque asseclas, secundi Antichristi regnum. Nempe Machometus ac ex sententiâ protestantium, Papa; vere et praecipui sunt Antichristi, quatenus contra Salvatoris nostri praeceptum, et primitivae Ecclesiae exemplum, religioni in hoc mundo, felicitatem et regnum quaerunt, ac dissentientes, vel ferro, vel igne infestant: sicque fidem contra naturam spiritus, cogere volunt. Quibus fere sunt aequiparandi, politicis qui arcanis religionem propagant, conservant, et sui status rationes singulares habent, callidas, occultas et perplexas: quibus etiam politicos, et quidem naris emunctioris, superant; quin et fallunt. Qui non a filiis saeculi huius, astutiâ superantur, sed superanteosdem; eoque se filios lucis non esse, iis quibus Spiritus Sanctus in corde lucet, manifesto produnt. Lubet et alia quaedam de bello, bellisque Saracenorum addere ex Guilhelmo Postello,
qui lib 2. d. Orbis Concord. in praefat. ita scribit: Post vam compen dii et libidinis potius, qu am salutis popularium gratiâ, aut oboriumtur, aut diutius conservata augentur Imperia; proculdubio, licet quâdam specie, primâ fronte occasiones videantur iustissimae, contingit non infrequenter, non minus victoribus quam victis ut lla attulisse aerumnarum, post seque parem infelicitatis sensum utrisque populis reliquisse, Verum ita divina permittente providentiâ, ob hominum improbitatem senio augescentem, a quo maluit alieno quam suo arbitrio homo regi, hominemque alium quam rationem ducem sequi, numquam non est bellis attritus mundus. Haec est neglecti officii poena; haec aeterni, improbis et ab hac tantum larvâ rerum humanarum pendentibus supplicii arra est: Piis vero, Dei, ad se suos per calamitates revocantis, signum benefitii. Ideo Deus optimus maximus compensare iacturam rerum externarum, et detrimenti in bellis accepti, aut festâ quâdam pace, aut legibus et meliori animorum cultu fere semper solet. Sic factum est, ut quamvis, Romani et FGraeci, quorum latissime secundum populos Orientis patuêre que imperia, toto ex or be nobis olins cognito report ârint victoriam, praedas egerint, non raro crudelissime victoriâ usi sint: tamen legum et morum naturae magis affinium, ubivis seminaria et usum in detrimenti accepti compensationem reliquerint. Reliqua certe mutationum genera, ut quae a Scythis et Barbaris accidêre, quicquid ornamenti et literis et moribus hae duae nationes contulerant, frequentius pene funditus extirpârunt. Sunt itaque Barbarorum incursiones naturae infensissimae, et veluti in eius perniciem omnino armatae. Hoc tamen vel minus mali habent, quod quanto praesentiorem corporibus humanis cladem adferunt, tanto minora animis adferunt nocumenta. Irs summo enim felicitatis gradu ponentes corporis bona, nec multas, nec perversas leges adferunt; sed potius compositis rebus, et a bello respirantes, quum quâ ante uterentur felicitate et otio sub legibus suis populi victi considerant, eas leges amplectuntur. Id docent Scitharum et Gothorum multae, tam in Asiam quam Europam incursiones, Hunnorum, Herulurum, Alanorum, Saxonum, Normannorum, Wandalorum, Longobardorum insultus, et sixae ubivis in Europâ sedes. Leges enim illi omnes a victis accepêre, quum propter utilitatem, quum ob literarum et disciplinarum ignotaetionem. Imperia ergo cetera hoc habent, aut ut leges et cultum loco praedae victoriaeque victis adferant; aut ut labem corporibus tantum, non item animis foedae cuiusdam superstitionis coeitatem ingerant. Una vero Arabica colluvies, tam foedam et corporibus et animis invexit cladem ferme in universo orbe, ut quic quid unquam pestium expertus ante est, in felicitate id ponere debeat, si rerum iustâ comparatione utatur. Praeterquam enim quod id suadet impia persuasio, nil esse praestantius, nullamque ad
felicitatem viam compendiosiorem, quam si nomine dissentanei dog matis, quetquot funt mortales conficiat; qui in eius verba iuravit, perpetuum praedonum seminarium, etiam inter suos, nomine militum Dei alit, fovet, tutatur, et colit misere lactata gens, tenebris que plusquam Cimeriis capto. Quum itaque Deus hominem, cuius causâ cetera constant, durationis causâ creaverit, leges, Imperia, et quotquot genera sunt magistratuum, eius unius in vitâ diutissime conservandi rationem inprimis habeant, omniae et corporis et animi adminicula, undique rei publ. habenas moderantes cius ergo conquirant, cumulent, servent; unae haec perfidi Tyranni lex, authouribus Furiis, contra Dei Maiestatem, Naturae humanae incolumit atem, animorum et corporum salutem, pacemque publicam insurgens, et armatae rantam mortalibus cladem, rebusque omnibus, praeterquam voluptati et vitio, perniciem artulit, ut revera Orbis vastit as nuncupari possit, et debe at; ut quaenec suis pace, nec externis quiete frui unquam permittat. Viginti milia Urbium olim Aegyptus habuit; nunc vix decem municipia, et sex Urbes: utranque Asiam plusquam dena milia Urbium olim ornabant, nunc ducentae vix super sunt. Vasta omnia, dumisque et sentibus ob Nomades Religioni adscriptos milites obsita. Et quoque, quantum infelicitatis sub Saracenicâ lege res publicae patiantur, prolixe deducit idem Postellus 2. d. Orb. Concord. cap. 19. Sed pergamus, in enarratione Stratagematum Mahumetanorum Azoarâ 9. conqueritur de Iudaeis et Christianis, quod vetus et novum Testamentum depravârint: (id quod tamen gnaviter refellit Ficinus cap. 36. de relig. Christ. et hunc cardinem esse disputationis cum Saracenis, recte iudicat Clenardus, lib. 1. Epist. ad Latomum f. m. 70.) et inde porro satagit argutari, sibi suoque Alcorano soli credendum esse. Sicque Azoarâ 24. Nulla alia scripta legeuda contendit, ac ne quidem Davidicos Psalmos: Et Califae in Baldach; ubi studium eius fectae fuit, inhibuerunt Evangelium et Philosophiam publide legi. Cusa 2. cap. 1. ne scilicet suboleat fraus; cum tamen alibi, et etiam quamplurimis in locis Alcorani, S. S. Scriptura expresse confirmetur. Stratagema aliud est; quod hominibus mundanis, et regnum colligere intendens mundanum, Paradisum talem promittit, ubi omnium desideriorum carnis esset complementum. Et quamvis alicubi, etiam mentionem faciat intellectualis felicitatis; non tamen eam complete describit, quod et fatetur Avicenna, in Metaphysic- suâ: ubi dicit, Mahumet corporalem describere felicitatem, quodque intellectualis, illâ multo excellentior, per sapientes melius describatur. Cusa 2. cap. 18. Fandem etiam astu, ut puto singulari, omnia probat; et Azoarâ statim 2. omnem recte viventem, ludaeum seu Christianum, seu lege suâ rel ctâ in aliam tendentem; omnium scilicer Deum adorantem, bonique gestorem,
indubitanter divinum assequi amorem, docet. Ac cumprimis, de transeuntibus de unâ lege in aliam, et de coactione ad fidem, loquitur varie: ut in notis marginalibus ad Alcoranum, passim lectores eâ de re admonet Bibliander. Indeque lib. 3. cap. 1. Nicol. Cusa dicit: Oportet ut qui Alchor an legit, advertat, quomodo salvâfide, quae non est nisi Deus, nulli contradicere intendit. Ideo ita variat ea, ubi dissensiones esse scivit, ut quis quis aliquid reperiat grati, cuiuscumque fuerit haerescos aut sectae. Addatur cap. 10. eiusd. lib. 3. Ita et ipse Mahuinet, ignoravit quid agendum vel sentiendum esset, et quoque nil firmiter assertum reliquit. Ac, ut refert Cusa lib. 3. cap. 2. alicubi dicit: Ego non sum primus nuntius, nec scio quid mihi vel vobis gerendum siet; Divina mandata tamen explanabo.
Constat populis numero infinitis, spatiis amplissimis regionum, iisque ubi primitus incoepit et floruit religio Christiana, uno fere momento obtrusum fuisse Alcoranum; Arabes vero seu Saracenos, lubentes eundem accepisse, Duret. hist. des langues, cap. 47. fol. 441. et seq. et quidem absque prodigiis vel signis, quae a se exigi, subinde vetat Machometus. Causam huius rei aliam video nullam: nisi quod Alcoran Lex est mere carnalis, vitamque lascivam permittens, et etiam quibusdam in locis inculcans: iique iam declinaverant ad opera carnis, neglexerantque in spiritn ambulare. Punivit ergo eos summus ac iustus Deus, eo ipso quo peccârunt, Sicque etiam in Azoarâ 58. praedictum fuit; Machometum eiusque fautores, Dei iussu incredulorum victores exstituros, sibimet invicem prospicientes. Documentum id nobis esse potest, tepidum nostrum imo glacie quâvis frigidum magis Christianismum, quid tandem siet subsequuturum. Sed iuvat audire Bibliandrum, qui in Apologiâ pro editione Alcorani, ita scribit: Vix ullum scriptum exstat aut memoria rei gestae, ubi cernantur evidentius horrenda iudicia Dei adversum eos homines, vi revelat am sibi veritatem non habent inprecio, ut siant salvi: pluris que faciunt voluptates corporis, et divitias, et alia quae caro inimica spiritui expetit. Qui turpissimâ ingratitudine suâ, Deum clementem provocant, ut suâ gratiâ, et caelesti custodiâ destitutos permittat ludibriis Satanae, et nuntiorum eius versutiae atque deceptionibus, ut mente capti, mendacio palpabili credant, et clarissimam veritatem respuant: sub specie pretatis etiam flagitia magna perpetrantes. Arabia namque, in quâ Machumetica haeresis edita primum adolevit, ac fota est, deinde collectis viribus in alias regiones irrumpens; populos a Christo Servatore abduxit: quam ornatos doctrina et piet ate olim Episcopos habuit? Quam florentes et optime institutae in eâ fuerunt Ecclesiae? Quam copiose lux Evangelii sese diffuderat in eo populo. Cuius nominat im etiam Spiritus
Sanctus in Prophetis meminit, quum sermo fit de vocatione gentium ail regnum Christi: velut Psalmo suptuagesimo primo: Reges Arabum et Saba dona adducent. Et iterum; vivet, et dabitur ei de auro Arabiae, et adorabunt de ipso semper, tot â die benedicent ei. Et Esaiae capite sexagesimo, ubi sub nomine Hierusalem, sermo est de Christi Ecclesiâ ex Iudaeis et Gentibus congreganda: inundatio camelorum operiet te, dromedarti Madian et Epha. Omnes de Saba venient, aurum et tus deferentes, et laudem Domino annuntiantes, et reliqua. Verum Episcopis ad privatae rei studium conversis, et negligentibus suum munus; Principibus quoque magis incumbentibus expilationi plebis, quam studio tuendi et conservandi veram religionem, in populis creditis a Domino Deo Suae fidei, persequentibus insuper studiosos sincerae pietatis (ut fecit Imperator Valens, Arianâ impietate depravatus; et Episcopus Luctus, eiusdem haereseos sectator) plebs miserae, velut ovicularum grex Pastore destitutus, abiit in diversas opiniones, et secuta est affect us suos pecuinos: ut omnes homines naturâ sunt proclives ad malum, et semper indigent habenis, ut in viis Domini recta pregrediantur. Hinc coepit res Christrana inclinare ad occasum apud Arabes, ut paulatim Ecclesiastica disciplina et Christi notitia exolescerent, et divinae Scripturae nomina, et umbra quaedam tenuis relinqueretur. Simul etiam liberalis educatio iuventutis, et artes bonae exspirârunt. Ut horrida barbaries tandem, et densa ignorantia omnium rerum bonarum, planum aditum praeberent Principitenebrarum, eiusque legatis artificio dec piendi egregie instructis, omnia transig endi pro suâ pessimâ libidine in populo infelici. Incidat et causam tantae poenae, Guil. Postellus, d. Orbis Concord. lib. 2. in praefat. fol. 134. dum ait: Graeca Ecclesia opibus ad luxum est abusa: nunc illae cedunt militi, et vires ad eam opprimendum faciunt. Ita instituit Deus, ut postquam diutius nos ad paenitentiam exspectavit, invitos trahat: et quibus rebus in perniciem et luxum superbiamque utimur, illas alio traducit, ut afflictionem qurdem, non autem voluptatem inde recipiamus. Immanis ille Tyrannus Muhamedes, qui Conslantinopolim coepit, quum opum acervos, quibus Patriar chatus diffluebat ornatu, pompaque, et rationum libros cerneret, fertur dixisse: ô impii homines, in caput vestrum hoc recider. Vos his opibus tam copiosis contra legrs vestrae praescriptum abutentes, ruinam vobis acceler astis: faciam ut posteritas luat peccativestri poenas. Militi res Christianas afflig enti, haec pecunia cedet. Superbia magnatum, plebis que oppressio, pariter Saracenis victoriam reddidit faciliorem; dum non grave tenuioribus fuit, dominum mutari, et dum iusta Nemesis, servos reddere sategit peregrinorum, qui fratribus duriter nimis imperitabant. Nam ut Haython, on Orientis historiâ, cap. 52. attestatur: Imperator Graecorum consuevit
terrae Aegypti dominium obtinere, et per Duces et rectores terram illam regebat, qui redditus colligebant, et imperatori Constantinopolin transmittebant, et duravit dominium Graecorum usque ad annos Domini D. CC. III. Aegyptii vero, nequeuntes pati dominium Graetorum, a quibus mirabiliter grapabantur, reddiderunt se Sarracenis, et eleg erunt Domtnum super tos quendem de progenie Mahumeti, quem vocaperunt Caliph, et tenuerunt isti dominium degypti annis CCC. XLV II. Sic et Salomon Schweigger/in seiner Reißbeschreibung/ lib. 3. cap. 43. in descriptione Candiae, scribit: Da sihet man noch in solcher Freyheit/ was die Griechen für Leut sein/ vnd wer sievor zeiten möchten gewesen sein/ sonderlich aber die Gewaltigen vnd der ADel/wie derselbig stoltz/vbermütig/ dem Wollust ergeben/Tyrannisch der die Vuterthanen schen det/vnnd jhnen die Haut vber die Ohren abzeucht/blutdurstig frech/quic quid libet, licet. Die Vnterthanen müffen den vierdten Theil jhres Einkommens der Obrigkeit geben/ wann sie anderst nicht die drey Theil noch darzu nimbt/schenden den Vnterthanen die Wetber vnnd Töchtern/ vnd treiben grossen Muthwillen. Tandem de sectatoribus Saracenicae legis, causis que tanti progressus, subiungere volui iudicium F. Richardi, monachi, ordinis Praedicatorum, quod est apud Duret, hist. des langues. cap. 46. fol. 431. ubi ita scribit: Notandum est, quatuor esse partes eorum qui tenent errorem Mac humetis, prima eorum qui ingressi sunt Sara cenismum per ensem: qui etiam nunc suum errorem cognescentes, resipiscerent libenter, nisi eum propter ensem timerent. Alia pars est eorum, qui decepti sunt a Diabolo, credentes vera esse mendacia. Tertia pars eorum, qui nolunt discedere ab errore maiorum suorum, sed dicunt se tenere eos quae sui Patres tenuerunt: a quibus maxime discedunt, qui pro idoloatria quam prius tembant, Machumetis sectam tamquam minus malam, sine dubio eleg erunt. Quarta eorum, qui propter indulgentiorem et remissiorem vitam, et mulierum multitudinem, et aliae licentiora, potius in bis immundiciam, quam aeternitatem futuri saeculi elegerunt, et his concordes sunt, qui apud eos sapientiores appellantur. Et qui litterarum peritiam habent, non credunt legem suam esse veram, vel bonam simpliciter, sed vebementia voluptatum sedat iudicium rationis, ut dicit sapiens. Sicut et multi liter arum experti apud Christianos non servant Evangelii legem, etsi credant veram esse, et bonam; sed pottus imitantur viam Alcorani, quamvis credant in veritate, malam et erroneam. Et huius rei argumentum utrisque est. Transmutantur enim quidam Saraceni in Christidnos, et Christiani quidam efficiuntur Saraceni. Christianus quidem numquam in morte sieret Saracenus, sed in vitâ: Saracenus autem in morte
potius fit Christianus, quam in vitâ. Uterque igitur eorum potius eligit Christianus mori, quam Saracenus, nisi aliquo modo vi impediatur.
Exoptatam quoque Mahumetisimo introducendo praebuit occasionem Arianismus, aliaeque consimiles sectae in Orientis regiones effusae: quarum spinosae et intricatae disputationes effecêre, ut fere iam nemo in suâ fide certus esse, et dum de religione acerrime disceptabant, qui in corde neque Deum agnoscebant, nec proximi rationem habebant, nemo suae devotioni tuto inhaerere posset. Et nunc considera pie lector, fructus qui subsequuntur curiosas, et charitate carentes disputationes, ex zelo qui non est secundum scientiam, profectas; cum ex ratione et Philosophiâ mysteria fidei diiudicamus, nec sequendo magis quam disputando, adprehendere volumus Christum; cum initium sapientiae nostrae non Domini timor, sed Peripateticismus et corrupta ratio est: quas prophanas corruptelas, merito iustus Deus, puro puto punit at heismo. Et quoque est Alcoranus, colluvies sectarum multifariarum, nec fere ibi in effectu aliquid invenitur novi, sed sentina humanarum de religionis negotio opinionum: quod pluribus evincit Bibliander, in Apolog. editioni Alcorani praefixâ, ss. b. et seqq. multis. Quin et hodie aliud nil magis obstare videtur, quo minus Saraceni, ut et Iudaei, aliae que gentes, ad Christum convertantur; quam quod Christianismus in ceremoniis fere, non in cordis puritate, et operibus quae coram hominibus lucent, apud plerosque hodie consistit. Quâ de re, et illustris Budovvez, in circulo horologii, fol. 223. ita scribit: Verissimum est, quod saepe cum Graecis collocutus sum, et diligenter illis in culcabam: nempe firmissimum esse illud axioma; impossibile esse, ut Iudaei, Turcae, et quaevis gentes externis ritibus, et ceremoniis, et commemoratione perpetuae successionis in iis servandis, convertantur, et Christo lucrisiant. Quin potius haec omnia illis scandalo, et offendiculo sunt: et ut liberius cum Apostolo dicam, talia sunt; per quae nomen Dei blasphematur inter gentes: id est, omnia beneficia Christi, quae ad internum hominem erudiendum, et fidem in eius corde, per verbum Dei formandum pertinent: ea, inquam, omnia a Graecis in spectacula, et quasi in quandam Comoediam transmutantur: id quod videre licet coram altari eorum in peragendis sacris suis; deinde in conspersionibus, lam padibus, de ambulationibus, sacra sua, et reliquias Sanctorum populo demonstrando, cunas Christo infanti apparando; eundem sepeliendo. Quid quaeso illud aliud est, quam omnia beneficia Christi, Iudaeis et Turcis, ludibrio instar fabellae alicuius, exponere? adeo ut mealiquoties spectante, Iudaei, et Turcae etiam ex remotissimis Asiae locis, dum talia spectacula ab illis peragerentur, filios suos pueros, ad illa spectandae adducerent, inculcantes eisiut discerent Goios, id est, infideles, qui Deos
sibi fabricant, et eos colunt: contra quos quoque eo ardentius tamquam contra idololatras, et gentem omnis iudicii expertem, pugnandum esset. Et videmus quoque ipsum Alcoranum, Idololatricas, et absurdas, nimisque humanas de Deo opiniones subinde impugnare: eoque veriorem etiam Christianam religionem, populis reddidisse exosam. Suntsane Machometani, qui non abhorrent a devotione, quâ si animus imbutus, facile credit mysteriis nostrae confessionis. Et mirum est, quod Aubertus Miraeus, in elog. Belgicis fol. m. 56. ac etiam Henricus Sommalius, e Soc. Iesu, in epist. illius libelli editionipraefixa. de aureo Kempisii libello (quo Christi imitationem, et mundi vanitatem efficacissimis argumentis inculcat) referunt: Cum societatis Iesu Sacerdos quidam, ante axnos plus minus XXX. Argirium Mauritanios profectus esset, lytrum captivis reducendis laturus; Rex eum in suam duxit Bibliothecam, variâ librorum suppellectile instructam: varios hîc illi Codices visendos porrigit, atque in his libellum hunc vulgari barbarorum linguâ redditum; adiecitque, pluris se unicum illum facere, quam reliquos omnes Mabumetanorum. Praeclarum sane vel ab hoste expressum testimonium: quod, nisi gravissimis testimoniis niter etur, incredibile videri possit. Sic et Ludovici Granatensis opera quaedam, in Linguam Arabicam esse versa, ac a Turcis in pretio haberi; notat ille qui vitam B. Granatensis conscripsit. cap. 5. fol. m. 38. Et ita vani sunt Sociniani, cum non per hanc semitam et stultam Evangelii praedicationem, in viam reducere Mahumetanos; sed in abnegandâ Christi divinitate (praecipuo Christianae religionis fundamento) cum iisdem consentiendo, foedere exsecrabili, nos cum illis unire volunt: eiusque Consilii testimonia luculenta, in Photinianorum scriptis extare aiunt. Quod si est, nil aliud id esse videtur, quam naturalem introducere Theologiam, exstinguere spiritum quianima scripturae, sidem alligare rationi, et devotionem, vitamque Christianam transmutare in philosophicam probitatem. Ac porro Apostatae quoque, qui a nostrâ religione ad Mahometismum desciscunt, et quâdam eruditione, seu ratione praediti sunt, meri exsistunt Atheistae. Quod et illustris Budovvez, in horolog. fol. 177. historiâ quâdam rei gestae evincit, ac de apostatâ quodam Italo, in philosophicis scriptis versatissimo, et Dei etiam verbi non ignaro, refert: Eum ab ipso Budovvez interrogatum, si quam scintillulam conscientiae haberet, ut pensitaret, illas numquam a condito mundo auditas fabulas, quae in Alcorano impudentissime, contra propriam rationem, confictae sint. Ibi Apostatam, si quidem Atheista erat, et aulicus; non tam ir ascendo, quam ridendo respondisse, et quidem iureiurando; se nihil insulsius in vitâ legisse, quam Alcorani fabulas: quibus sicuti fidem von praeberet; itae neque veteri, et novo Testamento se credere. Itaque
merito Lucianum irrisisse omnes religiones, dicentem eas esse meras et stultas, vel simplicium hominum opiniones; vel ad conservandum ordinem politicum constitutas: et eas mutari cum Imperiis, et regnis, et inclinationibus ad fectuum humanorum. Et pergit auctor: quod cum audivissem ex Apostatâ, respondi; En fructum tui Mahometismi, et fidei ver ae ad caelum ducentis: quâ tantopere gloriando, iam aliquot ex Christianis tui similibus seduxisti. Ad quae ille replicando, et saepe ridendo respondit; mundum decipere et velle decipi: Deum terram dedisse incolendam hominibus, et coetum sibire serv âsse. Quare nihil consultius esse, quam ut Christiani, relictis de religione certaminibus, faciliorem cum Turcis, unam religionem (in quâ non opus sit tot libros evolvere, tot cansuris Ecclesiafticorum subiectum esse, et res naturales pro peccatis fingere) eligant, et ita unumsiant.
Non inutilis pariter meditatio est; haut casu, magnam potentiam in hoc mundo, et simul spiritualis vitae neglectum, apud Saracenos inveniri: sed haec omnia divinitus iam diu ante praedicta fuisse. Magna est adeo Arabica lingua, ut et hodie nulla, nec etiam olim ulla fuerit unquam, quae tot in orbis partibus habeat locum: et nunc vix tertia noti orbis pars, eam non agnoscit; idque solum fit occasione Alcorani, qui in eâ linguâ est conscriptus. Bibliander de ratione communt omnium linguar. Duret. cap. 46. fol. 430. etc. At haec proveniunt ex Ismahele filio Agar, (auctore Ismaelitarum, Midianitarum et Saracenorum. Drus. in frag. interp. Graecor. in Genes. fol. 50. Aldrete. lib. 3. des antiquitates. cap. 4. et lib. 4. cap. 26.) qui non est haeres benedictionis aeternae; sed tantum rerum naturalium possessionis. Genes. cap. 16. 17. (ubi Gualtper. in collat.) cap. item 21. et 25. Haeque benedictiones difficiles reddunt victorias contra Turcas. Testatur etenim de Ismaele scriptura sacra, eum in ipsâ pueritia coepisse illudere Deo et hominibus, ac persequi fratrem suum Isaacum: quod idem conspicitur in Mahumetanis. Verificatur in posteris Ismaelis id quod ad Galat. cap. 4. ver. 30. dicit Paulus: Eice filium ancillae, non enim erit heres. Dicti autem olim fuêre Agareni, etiam Ismaelitae, et quod vocantur Saraceni, non id sit a Sarâ; sed ab Arabico
[Gap desc: Greek word]
(Alarak) quodest, nomades, seu praedatores: Covarruv. 4. var. cap. 9. Duret. cap. 45. et 47. fol. 440. etc. quales sunt, qui Turcis dicuntur Tartari, aut Cosaki; a quibusdam Martolossi, vel Bandolieri in montibus Pyreneis. Et certe Arabes etiamnum hodie rapinis victitant, ceu genus hominum vagum: a quibus ideo adagium est ortum; ut Arabs in deserto. Ierem. 3. 2. et Ezech. 38. 13. Arabes porro dicti sunt ab Hebraicâ voce,
[Gap desc: Greek word]
(Arab) vespera; quae
dicitur a miscendo, seu commiscendo, quia tunc lux tenebris misceturtropice est mixtura variorum populorum, turba miscella. lerem. 25. 20. 24. Ubi Kimchi scribit, Arabes vagos et mixtos, habitantes tabernacula intelligi; Adde Lex. Schindler. verb.
[Gap desc: Greek word]
qui ob id Plinio dicti Scenitae, pastionibus inprimis vacantes. Unde noma/des2. dicti a)po\ tou= ne/mein, a pascendo: quod praeter alios Esaias innuit cap. 13. vers. 20. Neque figet tentorium ibi Arabs; scilicet ad pecus suum pascendum. Caspar. Waserus. in Comment. ad Mithridatem Gesneri, fol. 93. b. etc. Quodque Saraceni etiam ante Mahometum, ita fuerunt dicti; adparet ex eo: quod tempore Valentis Imp. suppetias tulerunt Constantinopolitanis, eoque misit eorum Regina Mavia. Erant Saraceni ita dicti; cum adhuc idololatrae erant, et Venerem cum primis colebant, nec Mahumedem noverunt. vid. Vitas Petr. in Htlar. Selden de Diis Syror. syntag. 2. cap. 4. fol. 90. et 200. Ac in dictis Vit. in vitâ Malchi, qui Saraceni, paulo post Ismaelitae vocantur. Etpassim in commentariis Rabinorum, Lingua Arabica, Lingua ismael interpretatur. Drus. in fragm. fol. 114. Tempore Theodosii Iunioris Saraceni, in auxilium Persarum profecti; miraculo territi fuerunt. Hist. Tripart. lib. 11. cap. 15. Saracaenos ponit Ptolomaeus in Idumaea. Sr. d. Guyon. 1. d. divers. lecons. c. 5. tom. 1. Agarenonorum mentio fit Psalm. 83. v. 6. Ismaelitarum meminit Origenes in Philocal. fol. m. 363. et alt, famam esse, eos 13. anno circumcidi. Imo Ammianus Marcellinus, aliique historici Romani habent multa de Saracenis. v. Indicem Sylburg. in hist. minores Romanos. Pariter S. Hieronymus, ad cap. 9. Hierem. ad fin. ac alibi passim v. ad not. Erasmi, in epist. B. Hieron ad Chromatium. incip. Non debet charta. ait, Saracenos in solitudine habitare, et esse Ismaelitas. Etiam benedictionem Ismaelis diversam ab eâ quae facta fuit Isaaco, hûc adplicat Illustris Cusa in Crihrator. lib. 3. cap. 13. et seqq. ubi inter alia ita scribit. Vivit in sempiterno semine suo Araham, et quomodo vivit? non secundum carnem, modo quo in Ismaele filio suo Pater Abraham vixit, qui fuit filius secundum carnem, non secundum repromissionem; sed secundum Spiritum, modo quo vivit Spiritus credentis in promissis Dei. Pactum igitur Abrahae cum Deo, quod esse debet sempiternum, continuatur per Isaac, non per Ismaelem, scilicet in semine carnis. Paulo post: Nunc attendite vos Arabes, quomodo vos ex Ismahele secundum carnem geniti, non estus in foedere et pacto Abrahae cum Deo, sicut filii promissionis ex Isaac: et nullam habetis partem hereditati Abrahae, quia ex ancillâ Agar geniti, et adversariis Spiritus sicut caro semper est contra Spiritum. Et non potestis esse benedicti in semine Abraliae, nisi sitis filii Abrahae in Spiritu per fidem; et tunc assequi poteritis
repromissionem benedictionis in Christo, qui est finis et complementum promissionis. Intelligite igitur, fidem spiritu capi et terminari in Christo vivo, vitâ immortali et sempiternâ: cum sic sit filius hominis, quod et filius Dei, qui solus est immortalis. Praefigurantur ergo in Ismaele omnes terrent, quique oppositi sunt veris Saraitis, seu filiis Abrahami: illorumque symbolum gerunt Saraceni. Et quoque carnalibus benedictionib. Ismaelis, innituntur prognosticationes Alcorani, de Saracenorum felicitate, adinirandoque successu in bellis, aliorumque oppugnatione: quodque dicitur Azoarâ 18. Tu nuntie, me tui tuorumque factorum ad iutore, tuis pugnam persuade. Tui nam que viginti sustinentes et indurantes, ducentos alios superabunt: et centum vestri, ceterorum mille, quia sunt indiscreti. Deus autem hoc primo propter vestram debilitatem faciens, nunc imminuit. Si centum enim fueritis, eorum ducentos vincetis: et vos mille caererorum duo milia Deo praeside indurantium sustentamine. Prophetarumalicui captivos habere usque quo terras expugnâsset, nondum accidit. Sed vos hunc mundum, Deus autem sapiens et incomprehensibilis alium diligit. Addo et hoc ex Postelli tractatu de Originibus, cap. 18. Non secus erat necesse, primogeniti Abrahami benedictiones, quae multae sunt, quam secundo geniti compleri. Sunt vero multae tam Hagarae matri, quam Abrahamo Patri datae, quibus Renbenica, Isacharis et Zebulonis accedunt, stimilite omnium primogenitorum, suo loco motorum. Ideo tantusfuit rerum splendor, idolo latriaeque profligatio a conatu Muhamedis Ismaelitae. Ubi quoque alia eum in sensum habentur: mox namque addit: Sed nationes praecipuae, quae hodie agnoscunt Alcoranum, sunt Medi, Persae, Turchae et Tartari. Turchorum voc abulum derelictos sonat, quiae primum venêre ex eâ regione, in quam translatieraur Issaelitae ad suscipiendam legem. Et quia non omnes unavenêre,, sed reliquerunt ultra montes Imaos Caspiosque maiorem suorum partem, quae Tatar, id est residuum dicta est: ideo ante 300. annos divinitus sicut et Mosi, aperto mari septentrionali, Duce Char. gio Chan, ad castigationem orbis, et Alcorani (ubi defuit Evangelium) sus. eptionem educt ivunt. Eadem adprobat doctissimus simul et nobilissimus Mornaeus, d. verit. religionis Christ. cap. 26. fol. m. 516. ubi de transmigratione decem tribuum agit, eosque Tartaros ac Turcas esse censet: ut et Duret hist. des langues. cap. 48. a princ. et cap. 49. fl. m. 517. Bibliander d. Fatis Monarch. Rom. fol. 77. Dissentit tamen Nic Fullerus, miscell Sacrar. 2. cap. 5.
Sed nunc demum vel coniecturas vel praedictiones, de fine interitu Mahumeticae Sectae adponam. Quâ de re ita scribit Theodorus Bibliander, Derat. communi omnium linguarum, et ait: Est vaticinium celebre inter Mahumeta nos, de Imperio ipsorum occasuro per
gladium Christianum. Quod vehementer exhorrescunt tam viri quam feminae, verum non sine causa meo iudicio. Unde enim Spiritus ille fuerit, que vat ioinatus est past occupatum aureum malum, hoc est, sedem quondam Imperii Romani post multas calamitates Christianis illatas a Mahumedicis, gladium Christianum longe lateque pervagaturum esse peripsorum Imperium, existimo illud congruere oraeculo, quod per Iohannem e idic Christus, in suârerelarione 10. cap. Christum post apostasiam, horrendamque deformationem Ecclesiae, sub finem mundi, rursum occupaturum Insulas, et continentes partes mundi: quod perficietur gladio vere Christiano, quod verbum Dei est; ut lohannes, ut Paulus, ut Petrus, ut Apostoli et Prophetae, quorum scripta sunt reliqua, iterum prophetent gentibus et populis, et linguis, et regibus multis. Apponam igitur prognoma illud linguâ Persicâ, Latine interpretatum a B. Georgievitz. Imperator noster ventet, Centilium Regnum capiet, rubrum malum capiet, subiugabit septem usque ad annos; Ethnicorum gladius si non resurrexerit, duodecim usque ad annos in eos dominabitur, domum aedisicabit, vineam plantabit, hortos saepe muniet, filium et filiam habebit: duodecim post aunos Christianorum gladius insurget, qui Turcam retror sum profligabit. Parilia in explic. somnii Esrae habet idem Bibliand. fol. 131. Refert etiam Iohan Wolffius Lection memorabil. Tom. 2. centenar. 16. fl. 803. Franciscum Sansovinum cdidisse libellum, anno 1570. 26. Aprilis, in quo vaticinia quaedam, et inter cetera de Turcico quoque Imperio, recenseat: Quod et Turcae et Iudaei, Mahumetum magum fuisse, confiteantur, ipsiusque leges non ultra mille annos duraturas, praedictum fit. Item Dominum decimum quintum, Imperio Turcico finem impositurum esse. Idem de leone Sopho Caesare Constantinopolitano refert, cum praestantissimum fuisse Astrologum (quod ipsum et Zonaras testatur) ac in quodam suo libro, sequentia verbae reliquisse: Familia flava cuns competitoribus totum Ismaelem in fugam coniciet, septemque colles possidentem, cum eius possessionibus capiet. Porro in dicto Leonis libro, columnae cuiusdam mentio sit, Constantinopoli exstantis numerisque circumscriptae: quos S. ibidem Patriarcha ita interpretatus sit; ut omnino cum ipsius Leonis explicatione consentiat, dicens: Venetianos atque Moscovitas Constantinopolim capturos; et post quandan??? inter eosrixam et contentionem, Caesarem Christianum unanimiter electuros atque coronaturos. Et quoque de conversione Mahumetanorum aliquando futurâ, ita scribit, in Cribratorio, cap. 3. lib. 1. Cusa: Multi Christiani, sub Principibus sectae Arabum, Chrislo devotius serviunt, et infiniti Christiani renegati: et Arabes, et eiusdem legis cum ipsis, timore gladii fingentes se illius sectae, in horâ mortis profitentur se Christianos. Sicque finaliter facient omnes. An Turcaepotestas et Im perium
cessatura sint, disquirit Rostius. in prognost. Theol. Vom Jüngsten Tag K. 3. Mentionem pariter facit Duret. bist des langues, fol. 575. cuiusdam Prophetiae, quam magni aestimant Abyssini; quod nempe, aliquando Mecha, Medina, aliaeque felicis Arabiaeurbes, destruentur; Mahometique et eius symmystarum cineres dissipabuntur; haecque omnia facturus sit Rex aeliquis Christianus, in regionibus septentrionalibus natus; qui pariter Aegyptum et Palaestinam sit occupaturus. Iungi his potest Discursus, de futurâ et speratâ victoriâ contra Turcam, e sacris Prophetis, aliisque vaticinis, prodigiis et prognosticis depromptus, ac in lucem datus, per Iohannem Baptistam Nazarum, Brixiensem: qui habetur apud Wolff. lect. memorabil. tom. 2. fol. 884. et quoque Tractatus de futuris Christianorum triumphis in Saracenos, Magistri Iohannis Viterbiensis, scriptus An. 1480. et Parisiis ante annos centum impressus. Haecque omnia, licet vana et fanatica multis videantur, ac etiam ratione tempoxis vel loci falli possint; certum tamen multi habent, adpropinquare quoque Saracenicae legis ruinam. Nam sane iam diu est, quod disciplina et eruditio ab eâdem recessit. Eâ olim totum reliquum orbem superavit: quod ego in tr. d. nat. popul. num. 11. evici, Iosephi Scaligeri auctoritate, et insuper Galleott. Martius, de doctrinâ promiscuâ, cap. 6. ac Erpenius orat. d. ling. Arab. probant. et etiam prolixus est Duret, hist. des langues, fol. 433. et seqq. multis. fol item 477. et seq. ac fol. 558. etc. in commendatione Averrois, Avincennae, aliorumque Doctorum, qui quondam Arabice in omni literaturâ scripserunt. Sed abhinc ante annos ducentos et quod excurrit, scriptorum industria refrixic, et in desidiam lapsi sunt Saraceni; ac nec intelligunt elegantias suae linguae: quod pluribus exsequitur Clenardus, in Epist. fol. 63. et seqq. Turcae etiam Saracenos Arabesoppresserunt, et ut vastatores dominantur. Ac certe nostri mali mores scandalum Saracenis praebent. vid. Ionville, in hist. Ludovic. sancti Gall. Reg. cap. 19.
NOn solum precibus animorum, in caelesti doctrinâ efflagitanda est Concordia; sed cuilibet, potissimum magistratui summo, omnes
dissensiones religionis, sedulo praecavendae atque avertendae sunt, summisque eo adnitendum viribus, ut una eaque religio, ubique locorum et civitatum, dominium obitineat; et quod in actis legitur, ap. 4. v. 32. ut multitudinis credentiumcor sit unum, et anima una. Felix civitas est et beate respablica, verâ saniotis doctrinae collustrata luce; nec ullum unquam firmiussperandum, concordiae et unitatis vinculum, quam si in unâ eâdemque verâ religione, consensu animi invicem devinciantur cives. Puichre Iosephus, 2. contra Appion. fol. m. 330. b. Unam, inquit, habere et eandem de Deo sectam, vitâ vero ac moribus differre nihil ab invicem; optunam moribus hominum potest celebrare concordiam. Laetmatius, 2. cap. 1. At vero cum optare id, sperare forsan; in magnâ praecipue republicâ vix liceat: haeresesque esse cum oporteat; ut qui probati sunt manifesti finat. 1. Corinth. 11. vers. 19. ac impossibile sit, aliquod bonum fieri, quin simul etiam pullulet malum. Chrysost. in Act. bomil. 33. Inde recte quaeritur; Anne aliquando, in unâ (praeserti??? si magna sit) republicâ, diversae sint tolerandae religiones, et discrepantes sententiae de cultu divino? Hanc quaestionem iucundâ varietate illustrat Iohann. Gerhardi in Coron. quaest. polit. per tot. ac in loc. de magistrat. num. 314. et seqq. Aerod. rer. iudicatar. sol. m. 84. etc. ac 91. etc. et addatur Camerar. 1. meditat. 58. Monsieur de la Nove, discours. polit. et militair. 2. Bartholom. Keckerman. 1. polit. ult. fol. 526. Suscitabulum Benbellonae de Godentiis, part. 1. cap. 5. et 6. Discursus anonymi, relatus intom. 5. des memoires de la ligue, fol. 665. etc. Balthas. Meisner. d. legib. fol. 340. Dn. Iustus Meier in quaest. capitali. et egi etiam eâ de re ego, in dissert. de Iure Maiest. Ecclesiast. Ac item, etiam falsam sectam, non esse armis depellendam, docet auctor d. Saggi Morali, della sapientia de gli antichi, ubi de Diomede.
Valentem Imperatorem, adversus Orthodoxos saevientem, Thenestius Philosophus admonebat; ne qua ipsum caperet admiratio, de Christianorum in religione dissensione: eam enim perexiguam esse, si cum multitudine ac turbâ opinionum, quae sunt apud Gentiles Philosophos, comparetur. Deumque velle tam diversâ ac dispari opinionum ratione, suam gloriam illustrare: quo singuli eius maiestatem propterea magis revereantur, quod non sitcuiquam in promptu, eum accurate cognoscere. Socrates Ecclesiast. bistor. 4. cap. 26. adde histor. Tripartit. 8. cap. 12. et Procopii historiam arcanam, et ibi Alemannum in notis, fol. 51.
Sane hic, Lupum, quod aiunt, auribus tenemus et inter Scyllam navigamus atque Charybdin. Primo, hoc moneo; non adpartem dextram nimis deflectendum, credendumque osse; omnes
Religiones a purâ mente profectas, intentionemuque et conatum colendi Deum habentes, ei iratas esse; id quod Puccius et Libertini credere dicuntur, et etiam Wigelius, in postill. Dominic. post. epiphan. item Domin. Quinquaegesimae. et de vita Christi cap. 40. ac item Stoici olim in eâ versati sunt opinione. Consentit Symmachus, lib. 10. epistol. 54. ubi ait: Aequum est, quicquid omnes colunt, unum putare. Item: Quid interest, quâ quisque prudentiâ verum requirat? Uno itinere, non potest perveniri ad tantum secretum. Non abnuit hoc idem dogma Thom. Morus, in Utopiâ. Marsil. Ficinus, de relig. Christian. cap. 12. Martinus Cellarius (alias Borraus) in tractat. de operib. Dei. (ubi fol. 36. b. etc. dicit: non omnia esse vasa irae, quibus Evangelium non illuxit) Iohann. Binderlin, Anabaptista, in tractat. cui Titulus, Ein gemeine Berechnung ober die H. Schrifft. D. 6. et multis seqq. vide tiam in eodem fere luto haerentem Michel d. Montaigne, lib. 2. cap. 12. fol. m. 480. Alios auctores habet Rosvveid, in Anticapello fol. 62. etc. Et Capellus, in Vindiciis lib. 2.cap. 1. 2. 3. 4. Quod et placet Muhamedo, in Alcor. azoar. 2. Sciendum autem generaliter, quod omnis recte vivens, Iudaeus sive Christianus, seu lege suâ relictâ in aliam tendens: Omnis scilicet Deum adorans, bonique gestor, indubitanter divinum amorem assequitur, etc. Contra quos pugnat Trithemius, quaest. 2. ad Maxaemil. Imp. Guil. Parisiensis, de legibus, fol. m. 28. b. Et etiam illi sancti Patres, ???ai hoc dogma fovent, haud approbant contemptum omnium religionum, aut Vertumni mores, in fidei causis: qualis fuit tempore Iuliani Ecebolus ille: sed tantum excusant eos, qui nil aliter sciverunt. Et ex Ethnicis nonnulli, de veritate plura sciverunt, quam profiteri fuerint ausi: quod Lactantius prodit de Cicerone, lib. 2. cap. 3. Religio potius, cum sui naturâ una sit, et unionis certissimus auctor; ea una, quae verissimum, verissimi Dei unius cultum continet, in republicâ plantanda, et quatenus fieri potest propaganda; contraque iniurias et oppressiones hostium, contraque factiones haereticorum est defendenda. Fuerunt tamen praeter Iudaeos, et in gentibus nonnulli, quibus etiam vera religio (absque caeremoniis Iudaicis) traditione cognita fuit. Bellarmin. de verb. Dei cap. 4. At contra Franc. Puccium, ex Catholicis Serrarius, ex Evangelicis satis prolixe scripsit Lucas Osiander Senior.
At quod Catholico-Romani, Hareticos supplicio afficiunt extremo; unanimi fere tantoque consensu, ut pro articulo Fidei istud habeatur, Maierhoff. in specul. praedicat. fol. 54. Bellarminus, de Laicis, cap. 21. etc. Carnin. in Turri Babylon. fol. 695. etc. Barclaius, in Argenide, lib. 2. fol. 156. etc. Laetmatius, lib. 2. et 3. per tot. Decianus, praxi. crimin. 5. cap. 40. et 42. vid. Lips. Defens. posthumam cap. 5. Vernulaeium.
lib. 1. polit. tit. 11. quaest. 6. etc. Ut et, quod Wouvver. ad Minut. Felicem Octavium fol. 125. notat: usitata illa supplicia, quibus in Christianos saeviebant Romani, non omnino iniqua fuisse, si humanâ ratione consideremus. Haec inquam, et si quae similia sunt nimis dura dogmata; Naturali et iuri etiam nostro scripto, haut consona esse videntur: quod et sentit Themistius, orat. 3. per tot. Castalio tractat. singul. sub nom ine Minutii Celsi. et ille idem, teste Cassandro, epist. 58. collegit hâc de materiâ variorum opintones, sibique imponit nomen Martini Belli: hicque liber Dn. Clutenio curante, ante aliquot annos, Argentinae iterato editus fuit. Balthasar. Meichsner. in philosoph. sobriâ, part. 1. section. 2. cap. 4. quaest. ultim. Iulien Peleus, en l'histoir. d. Henri le Grand, lib. 2. per discurs. Wesenbec. in paratit. Cod. d. haeret. et tine S. Baptisma iter. item tit. de apostat. et ibi Henric. Scotan. in paratit. fol. 64. adde Rod. Fornerium, 2. quotid. 17. et 18. Canonhiero, 10. dell. introduzz. cap. 5. Acontium, tractat. de stratagem. Satanae, passim: praesertim lib. 3. harmon. anonymi, titul. von der Kirchen/ fol. 82. etc. fol. 150. etc. fol. 223. etc. Disput. Affelman: de haereticis ferendis. Franc. Balduini, disputat. de haeretic. Rittershus. comment. ad Plinii epistol. fol. 351. Romano-Catholici huius dogmatis satis crudelem et tristissimam praxin, Martyrologium Gallicâ linguâ editum, abunde monstrat: docet ille liber, quid sit plerumque zelus, non secundum scientiam, sed secundum insipientiam.
—— Facto pius, et sceleratus eodem.
De Hispanicâ inquisitione, vide orationes, ex narrationibus Reginaldi Consalvi Montani, collectas; et Heidelbergae recitatas. Guyon. tom. 2. lib. 3. cap. 10. et seq. add. Corasium, 5. miscellan. 19. num. 4. etc. et cap. 20. de absurdo adversus haereticos usitato processu. Sambenita vero Hispanica quid sit, docet Alberic Gentil. de malesic. et mathemat. fol. 51.
Etiam ex Reformatis, quos Calvinistas vulgo vocant, quique olim nil nisi libertatem conscientiarum et exercitii suae confessionis urserunt facultatem, nunc si contra recepta dogmata quid innovetur, contenti non sunt, sed id vindicant acerbe: Drusius ad loca Exod. cap. 2. Et in de ortae sunt Factiones Remonstrantium, seu Arminianorum et Gomaristarum, vel Contraremonstrantium. Imo ex Calvinistis nonnulli haereticos occidunt. Carnin. de turri Babylon. part. 3. cap. 7. fol. 691. Et sane Genevates atque Bernenses, quosdam ultimo sufficio affecerunt. Zepper. de legib. Mosaic. lib. 4. cap. 3. Unde etiam contra supra allegatum libellum Martin. Belli pugnavit Calvinus, vide eius vitam apud Melchiorem Adami. Quo etiam nomine a Georg. Cassandro epistol. 6. aliisque exagitantur; et a Sebastian. Castalione, aperte oppugnantur. dissertat. hâc de re editâ et Anno 1614. in Belgio. (Goudae) recusâ.
In Angliâ, qui proxime Imperium obtinuit, Iacobus Rex, Arrian os occidi iussit. Premiere Continuation. du Mercure Francois, fol. m. 290. de Anno 161. et idem contra Vorstium, crudelia consilia, suggessit, in tract. Gall. Arrianos, Socinianos, et similes morte multandos censet, in cioul. horolog. Wenceslaus a Budovvetz L. Baro, fol. 227. etc. ac etiam fol. 238. Olim item in Germaniâ, Anabaptistae passim interempti fuerunt. Dn. Ulric. Wolff. amicus et affinis meus, disput. polit. 12. thes. 6. adde Vngersdorffers Erinnerung/von der Calvinisten falschen Anschlägen / part. 2. cap. 3. per tot. fol. m. 57. Imo etiam Paracelsus, civilibus poenis, et quoque morte haereticos punire posse autumat, lib. de Lunaticis, tractat. 4. Ita et in Angliâ Catholici turbantur. Card. Bellarminiresponsio ad apolog. pro iurament. sidelitat. et adde Martyria Campinai, Oligbei etc. Quos aiunt Catholici, nil aliud ibi perpertrasse, quam quod in Belgio Calvinistae, qui suam religionem satagunt propagare: imo etiam civilis delicti rei ipsi Calvinistae peraguntur, quod nimirum destruunt monasteria. Quomodo autem haereticus sit definiendus, tradit Forster. de Dominio, cap. 6. num. 9.
An autem libertas conscientiarum, per se sit concedenda; an vero tantum ad maius malum evitandum? disputatio est maxumi momenti. vid. Boccalin. 1. regguagl. 64. contra Bodinum dissertantem. Sed utut sit, hanc non ego despondeo mihi litem. Sane, si per se haec libertas concedatur, sequitur posse quemlibet credere quod velit. Idque nec Evangelici, in suis ditionibus concedunt. vid. Barclai Paraenes. lib. 1. cap. 5. Illud expeditum videtur: (1) Contra ius gentium esse, ut haeretici occidantur, et fuit Antiochus primus qui hoc fecit. Meisner. de legib. fol. 348. Benbellon. de Godentiis, part. 1. cap. 9. Nero, primus fuit, qui ex Imperatorib. Christianos supplicio affecit. Guill. Sallust. du Bartas, en l' Impost. fol. m. 137. et seq. Unde is est figura Antichristi: et putabant nonnuili, Neronem mivime occisum, sed subtractum fuisse; suoque tempore revelatum iri. August. 20. de civitat. Dei. Bellarmin. 3. de Pontific. cap. 12. (2) Haeretici semper persequuti sunt vere Christianos; non e contra. Camerar. meditat. 3. cap. 5. hoc fecerunt Arriani, histor. Tripartit. 5. cap. 31. et etiam Pagani. Nihilominus infirma praedicatio, tam Paganos quam Arrianos vicit. vide Vitas Patrum, in vitâ Anton. Proprium Ecclesiae attributum censetur pati persequutionem; et hoc est testimonium eius. Matth. 16. vers. 16. et seq. Quamvis non statim sit nota Ecclesiae verae, Martyres habere Bellarmin. 4. de concil. cap. 2 ad fin. Nestorius haereticus, non orthodoxus aliquis Episcopus, olim clamavit: Da mihi, ô Imperator, terram ab haereticis repurgatam, et ego trbi caelum dabo: disperde mecum haereticos; et ego tecum disperdam
Persas. Euseb. histor. Ecclesi ast. 7. cap. 29. Histor. Tripartit. 12. cap. 4. Nova et inaudita est praedicatio, quae verberibus exigit fidem. Lucae 9. vers. 54. can. 1. dist. 45. can. tres personas, 34. quaest. 4. et canon. seq. Et divus Martinus donum gratiae amisit, quod praesens fuerat contrariae conclusioni. Servin. tom. 2. des plaidoyes fol. 38 b. De novo testamento ostendi non potest, quod iustus quisquam interfecerit aliquem; ait Augustin. epistol. 163. Praedictum est enim de Christo; Pacem gentibus loquetur. Zachar. 9. vers. 10. Et voluntarium populum Deus requirit. Baldum. disputat. de haeretic. thes. 184. etc. In Hispaniis coactio, ex Iudaeis Marranos fecit. Thesoro Politic. part. 1. fol. 80. Quo intuitu scribit Montaigne, 2. cap. 12. fol. 403. haereses facere Atheismum. Cetera legibus subiciuntur, sola religio nec cogi nec imperari potest. Et quod Ovidius, 3. Trist. de ingenii dicit binis ac dotibus.
En ego cum Patriâ caream, vobis que domoque,
Ingenio tamen ipse meo comiterque fruorque;
Caesar in hoc potuit, iuris habere nihil.
Hoc multo magis de religione dici potest: quae interiorem hominem concernit. Ad fidem cogere, magistratui impossibile; et graviora quo inrogabis supplicia, eo minus proficies: cum religio in iis approbandis sita sit, quae ad Dei cultum pertinent; approbatio vero ex fide et persuasione oriatur. At persuaderi homines armis et minis nequeunt; sed docendo, monendo, argumentis et testimoniis, quae si paulatim ad assentiendum illiciunt. Haec est hominum insita natura, ut ad aliquid assentiendum, sponte duci velit, non cogi. Quis imponat mihi necessitatem, vel credendi quod nolim, vel quod velim, non credendi. Lactantius, 5. cap. 4. Nullus Rex, nullus Princeps efficere potest, ut quicquam agamus, animi praeter sententiam. Ergo, ut Prudent. peristoph.
Dampnes, si sapias, anile dogma:
Iussum est Caesaris ore Gallieni;
Quod Princeps colit, hoc colamus omnes.
Adde Boccalin. ragguagl. 64. fol. 288. Christus praecipit, ut zizaniam crescere sinamus, ne simul bonas herbas eradicemus: Matth. 13. vers. 29. vide Benebellonae tempestivum suscitabulum, tom. 1. fol. m. 82. usque 95. Fr. Balduin. disputat. de haeretic. thes. 164. et 194. Wigel. de Christianismo cap. 3. fol. 45. etc. Nec hoc ad alios, aliis delictis inquinatos spectat; ratio enim diversitatis est in promptu: haeretico obstinato, ad salutem supplicio praecluditur via, tempusque resipiscendi abbre viatur; aliis ad paenitentiam aperitur, quos nempe conscientia convincit, cum se peccasse fateantur: quod in haereticis nullum supplicium efficere potest. Haeresis non est civile peccatum. Ergo non meretur civilem poenam.
vid. Tertullian. apolog. cap. 1. Eandemque ob causam Adrianus ac Antoninus, absolverunt olim Christianos. vide eorum bina rescripta apud Euseb. histor. 4. Gratianus permisit libertatem religionis. Tripart. hist. 9. cap. 2. Et Augustus Christianos tulit. vid. Euseb. 4. histor. cap. 26. ut et Constantinus, Lehman, fol. 41. ac Iulianus, ibid. fol. 45. et 48. Proclus, haereticos non persequutus est, histor. Tripartit. 12. cap. 11. et culpatur, qui expulit Macedonianos, histor. Tripart. lib. 11. cap. 3. Ante Constantinum omnes Christiani, licet sectarum diversitate separati, uni erant. Tripart. 3. cap. 11. Atticus, Novatianos toleravit, Tripart. 12. cap. 2. Et nonnulli ex refosmatis, placide cum Anabaptistis egerunt: ut Musculus, vid. eius vitam apud Melchior. Adami, in Theol. Ger. fol. 376. etc. Saepe sub haer eseos praetextu, veros persequimur Christianos. Nam non sunt populus Dei, qui (ut Martinus Luther, In der Postill. Dominic. 14. inquit) pro tali habentur: die den Namen/Schein vnd Ehr davon haben:Sondern die für Kätzer/abtrünnige / vnd die deß Teuffels eigen gehalten werden. etc. quae verba etiam retuli, in dissertat. de Ecclesiast. Maiestat. Iure. Saepe qui volunt, nulla esse zizania inter sese; hoc efficiunt, ut nullum apud eos sit triticum. C. Kleinberg. Im Buch von der Religon. Wann die nicht fromb seind/so man von deß Namens Christi wegen verfolget/so setnd keine Fromme vberall. Wann die/so man für Kätzer vmbbringet/nicht Märterer seind/ oder doch etliche vnter jhnen/so hat die Kirche gar kein Märterer. Dann es seind nie keine getödtet worden vmb Christi wegen / dann vnter dem Namen der Kätzer. Wann die Christen die bösen in dieser Welt von deß Glaubens wegen verfolgeten/so würden die Christen in dieser Welt regieren: vnd würde also das Reich Christi von dieser Welt sein. allegatur in der Harmoni oder Concordantz deren/ so die Welt nunmehr Catholische / Lutherische/Calvinische erkennet. fol. 57. Christus Salvator noster spaientissimus fuit. Ergo scivisset modum meliorem, si alius fuisset, quam quem ipse usurpavit. Potentissimus fuit: Ergo alia potuisset usurpare. Certe unico miraculo potuisset Tiberium permovere, ut bello hanc religionem zelo maxumo defendisset. Optimus fuit Salvator noster: Ergo eum modum non occultavisset. Poena sine fraude non esse potest. l. 131. de verbor. signific. Omnis itaque in corpus punitio, dolum, eumque verum requirit, l. 7. ubi Dd. ad t. Cornel. d. Sicariis. Qui sane in haereticum non cadit; animi solum errore lapsum, et qui sibi persuasum habet, rem se Deo gtatam facere, ac qui conscientiae obsequitur suae. vid. Bladuin. d. disput at. de haeretic. thes. 36. Unde Lucius quidam Christianus, ad Urbicium iudicem olim: Quid quaeso causae est, quod neque ad adulterum, neque corruptorem aut homicidam, aut latronem,
raptoremque aut alterius cuiuslibet facinoris reum; sed tantum pronomine Christiano, quod hoc se vocabulo confessus est nuncupari, ad mortem duci hominem praecipisti? Non sunt haec digna Pio Imperatore, ne que sapientissimo puero filio eius, neque sacro senatu, quae agis. Euseb 4. cap. 17. Quin et pii nonnumquam errant; ut olim Petrus, cui restitit Paulus, in articulo de vocatione gentium. Quid vero leges civiles, hâc de quaestione sanciant, docet Balduinus epistol. ad Cassiandr. quae est inter Belgicas 12. centuria. 1. Iust. Maier. in quaest. capital. Et notat Historia Tripartita, lib. 9. cap. 19. ad fin. Theodosium Imperatorem graves poenas in haereticos constituisse, ad terrorem magis, quam ut eas exsequi voluerit.
Sed ais; unde ergo procedit, quod homines religionis causâ, se in vicem persequuntur? ad id respondet Diego de Roias, problem. en Ftlosofia moral. 13. Vulgo nomira a otro, que a la licentia, para acometer siempre que puede, qualquiera mala hazannia, y alg unos de los, que ordenaron Leyes, lo mandaron assi; o por vanna gloria de ser obedecidos o que el Demonio los cego etc. adde Wigel. de Christianismo cap. 4. et seq. fol. 65. etc. Canonhiero, 10. cap. 4. Ac etiam propter religionem, eiusque praetextum bella mota aliis sceleribus obtenduntur. Defensio posthuma Iust. Lips. fol. 80. At gentium et populorum Principes, contra Christum bella moverunt, ne cogantur eius servare legem; contrariam sensibus carnis, et prudentiae humanae. Bellarmin. ad Psalm. 2. vers. 3. Sed hos irridet Deus: per signa, prodigia, patientiam martyrum, gentium conversionem, ibid. Itidem, unde multitudo sectarum descendat, docet Guil. Parisiens. de legib. fol. 27. Omnis haeresis tendit ad libertatem, vid. Iohann. Rusbrochil Samuelem. et Paracelsi iudicium von den Widertäuffern / aliquot in locis (quae Index operum monstrat) repetitum. Et nascitur ex libertate et superbiâ spirituali. Theol. Germanica, cap. 23. 24. 38. 40. 41. et 51. Arcanum politicum est, magis permittere plures sectas, quam unam: ut scilicet se in vicem consumant.
Non etiam mihi videntur Christiani esse modi, Romano-Catholicis (ut aiunt) frequentes; honorum, divitiarumque promissione aliquos allicere, aut etiam scelerum impunitate religionem promovere: vel tributis, haereticos onerate; ut eo facilius ad fidem convertantur, vide Lactantium. 5. cap. 21. et seq. Christus enim suis discipulis, non regna mundi promisit; sed tribulationes multiiugas praedixit. Et duo sunt vera media, quae Deus habet: stulta praedicatio verbi; et pietas verorum Christi servorum: qui praedicationem exemplo comitari debent; ne scandalo plus noceant quam promoveant eloquentiâ et eruditione. Iuliari Apostatae hoc fuit: qui arte potius, quam potestate
insectatus fuit religionem; honoribus magis promovere, quam tormentis, studebat. Orosius, 7. cap. 30. Ruffin. 10. cap. 32. Histor. Tripart. 6. cap. 5. etc. item, cap. 27. adde Tertullian. praescript. cap. 41. Et de eodem Imperatore Ammianus Marcellinus, lib. 22. fol. m. 405. Christianis alias non aequus: Illud, inquit, inclemens, obruendum perenni silentio; quod arcebat docere magistros Rhetoricos et Grammaticos, ritus Christiani Cultores. Sic et non videntur haeretici sub praetextu sequelae expiscandi. Histor. Tripart. 5. cap. 43. Absonum est expellere alterius religionis suspectos: quemadmodum Anno 1610. Rex Hispaniarum 900000. Mauros, qui ibi per 900. annos habitaverunt, exegit. Premiere Continuation du Mercure Franc. fol. 9. Meteranus, In der Niderlänttschen Histori. Etiam superstitiosi sunt nonnulli reformati, qui indifferenter Pontificios pellunt. Epistol. Belgica. 70. centur. 2. adde Clenardum, in epistol. fol. m. 228. etc.
Sunt et pacta servanda, religioni quae dant alicui pacem, argum. l. 12 §. excipiuntur Gothi. C. de haeretic. Haereticis namque fides est servanda, Iohann. Molanus, tractat. hâc de re singular. vid. Iacob. Capelli, et Heriberti Rosvveidi, de hoc argumento, (et inprimis de Salvo conductu Hussi) adversaria scripta. Et talem in Germaniâ, quae Anno 1555. communi ordinum scitu sancita fuit; Palladium nostri Imperii haut perperam indigitat Springerus, tractat. de Pace religios. cap. 1. Et notandum est, quod sacratissimae memoriae Ferdinandus Imperator, crebris ante obitum sermonibus usurpavit; Inter summa, quae Deus ipsi in gubernatione concessisset beneficia primum atque maximum, vero animi iudicio se hoc ducere; quod ad sedandas discordias publicas animum adiecisset, et tolerantiae in religione formulam, Deus sibi in mentem dedisset. Crato in epistol. praelimin. historiae Dubravii. Etiam saevissimus Tyrannus Maximinianus, fecit pacem religionis. Eusebius 8. cap. ult. ut et Maximinus, Eusebius 9. cap. 9. ubi eius in hunc sensum exstat edictum. Itidem, quam primum in Galliâ liberum religionis exercitium permissum, nec ea ulterius proprias in viscera vires vertere voluit, maxuma ex parte tranquilla et pacata omnia fuerunt. Isac. Pontanus, in itin. Gall. Narbonens. fol. 140. 150. et 152. Ita quoque fecit Henricus IV. Thuan. lib. 122. fol. 859. sub Anno 99. etc. Quod ipsum in aliis quoque Regnis et Provinciis, animadvertere quimus. Et docuit alias nationes Gallia hâc in parte, Facius emblem. fol. 144. tit. Gallica certamina. Religionum enim diversitas, non per se afferre videtur mutationes, et perturbationes rerum publicarum, eae sed demum incidunt, cum magistratus inveteratam opinionem, absque iudicio et discrimine, reiectisque per vim reliquis, pertinacius tuetur. Et sane Evangelium
non tollit politias idcirco nec dissensio in religione inter subditos, tollit pacem politicam inter eos; neque illi; qui veram Evangelii sententiam tenent, cupient pace politicâ privare eos, qui istam sententiam nondum amplectuntur Hoennon. disput at. 2. th. 20. etc. vide tamen Balthasar. Meisnerum, part. 1. phi osoph. sobriae section. 2. cap. 3. ubi quacenus amicitia vera locum habeat inter diversarum opinionum sectatores. Ob religionem non est deslectendum a tramite iustitiae naturalis: eoque nomine merito commendatur Iulianus Imperator ab Ammiano. lib. 22. fl. 405. de quo ait; Nec argui unquam potuit ob religionem, vel quodcumque aliud, ab aequitatis recto tramite deviâsse, scillicet in iudicando. Et ubi diversae religioni pacem damus, non debemus eis imponere necessitatem aliquid faciendi, quod eorum conscientiam laedat. Apophthegma est Polycarpi, cum vellet Proconsul, ut FOrtunam Caesaris iuraret: Docemur, inquit, Principibus ac potestatibus his qui a Deo sunt, honorem defendere; eum scilicet qui religioni contrarius non sit, Eusebius 4. histor. cap. 15.
Sunt etiam gradus haereticorum, Laetmatius, 2. cap. 2. etc. At haeretici, seditiones qui movent et tumultus, sunt puniendi, Balduin thes. 133. id enim fit iure defensionis: quia se adversus eiusmodi defendere cogitur magistratus. Sicque Anabaptistae occisi sunt non paucis in locis: de eorumque turbis seditiosis, vid. Isaac. Montan. in Histor. Amstelodam. ita ipse Lutherus satis acerbe contrarusticos seditiosos scripsit Non vero statim pro turbatoribus sunt habendi, qui annuntiant suam fidem contra mandatum. Actor. 5. Et nec statim ut blasphemi, als Lästerer puniendi sunt; qui horrenda dogmata defendunt. Castalic, dissertat de supplic. haeretic. nuper Goudae recusâ. Minus seditiosi sunt, qui alios docent. Apophthegma est Beniamini Persae martyris. Impossibile est, non me participare lumen aliis, quod ipse percepi, etc. Tripart. 10. cap. 33. Quomodo vero haereticis, sine periculo publici status caetus sint concedendi; famosum illud Ianuarii edictum anno 1562. in Galliâ promulgatum docet; nempe nullas Protestantibus Synodos, Colloquia, Consistoriave celebrare permittens, nisi vocato ac praesente magistratu etc. Sed anne privatus in suâ familiâ, famulos alienae religionis tolerare potest? vid. Consil. Theolog. Felicis Bidembachii, decad. 1. con. sil. 1. Anne licet simulate subscribere confessioni? Forster, disputat. ad symbol. decad. 1. problemat. 7. Et quatenus liceat incausâ religionis dissimulare, Sanctumque Paulum imitari; qui omnibus omnia factus est. vid. Riccium. 3. agriculturar. fol. 98. et seq. Anne licet idololatricis sacrificiis interesse? idem Forster. disputat. ad orat. domin. decad. 1.
problemat. 6. An licet infantes alterius confessionis ministris committere baptizandos? Forster. disputat. Catechet. de Baptism. decad. 2. problem. 5.
Germanicam hanc religionispacem, plus ecclesiasticis, ecclesiasticorumque bonorum securitati; quam reformatae religionis asseclis commodare, prudenter iudicat Lazar von Schwendi. Im bedencken von Regierung deß Römischen Reichs. num. 21. et 36. Cui Henrici III. Franciae Regis consonat apophthegma: l' ay grand peur, qu' en voulant perdre le Presche, nous ne hazardios fortla Messe. Inconsideratum ergo est, illud de Antonomiâ, (von der Freystellung) publicatum scriptum; et fere ominosum est, Iohann. Pauli Windeck, futuri status Ecclesiae prognosticum: in quibus docere non verentur, constitutionem deß Religions Friedens / a tempore Tridentini Concilii plane exspirâsse. Cuius contrarium ipsa evincit nostra constitutio, §. Wann dann solche Vergleichung etc. et Recessus Imperii de anno 57. 59. 66. et 94. Arumae. discurs. 24. fol. 678. et discurs. 25. thes. 89. etc. Syring. disputat. de pac. religion. thes. 49. Iohann. Gerhard. loc. de magistrat. num. 202. etc. Cranius, de pacereligios. part. 2. problemat. 4. Et ipse auctor deß Lermenblasers / negat ita Romano-Catholicos sentire. Et certe magnum est discrimen inter scita statuum, ac scripta nonnullorum zelosa. Pontificis Romani consen sus necessarius non fuit. Syring. thes. 16. Et ipsi etiam Romano. Catholici dicunt; hodie Papam religiosam pacem adprobâsse Widerleg Vngersdörffischer Erinnerung / fol. 34. Sed tamen patres Societatis negant, literas Maiestatis in Bohemiâ, sine Episcopi consensu concessas, momentum aliquod habere, Apolog. Patr. Soc. contra Bohemos cap. ultim. De nullitate ConciliiTridentini, vide Recusationschrifft deß Tridentinischen Concilii. et Andreae Dudithsi opera, passim, praesertim fol. 40. ubi ita scribit: Erat aliquis vir gravis et eruditus, qui tantam indignationem ferre non poterat; hic, ut non bonus Catholicus, terrore et minis ac insectatione, a concilio ad probandum quae nollet, traducebatur. In summâ, in eum statum res est adducta, istorum qui illûc facti institutique venerant, improbitate; non ut iam episcoporum, sed larvarum, non hominum, sed simulacrorum, quae nervis moventur alienis (ut Daedali statuae fuisse perhibentur) concilium illud videretur. Erant Episcopi illi conductitii plerique, ut utres rusticorum musicum instrumentum; quos ut vocem mittant, inflare necesse est. Nil habuit cum illo conventu S. Spiritus commercii, omnia erant humana consilia; quae in immodicâ, et sane quam pudendâ Pontificum tuendâ dominatione consumebantur. Cursitabant Romam nocte dieque veredarii, omnia, quae dicta consultaque essent, quam celerrime ad Papam deferebantur. Illinc responsa, tamquam
Delphis aut Dodonâ, exspectabantur: illinc nimirum SPiritus ille S. quem suis consiliis praeesse iactant, tabellarii manticis inclusus, mittebatur: qui, quod admodum ridiculum est, cum aliquando, ut fit, aquae pluviis excrescebant, non ante advolare poterat, quam inundationes desedissent. Ita fiebat, ut spiritus non super aquas, ut est in Genesi, sed secus aquas ferretur. Sed audiamus Ferdinandi Imp. de praetenso hoc concilio, iudicium prudens et fere propheticum: Is ergo anno 62. ad Pontificem Maximum Pium IV. ita scripsit: Magno cum dolore animi nostri intelleximus, res sacras illius synodi, non eo modo ac ordine procedere, quo nos cum omnibus piis vellemus: ita ut verendum sit, nisi propere salubria adhibeantur remedia, quod is futurus sit consilii exitus, qui et universo orbi Christiano scandalum et offensionem praebeat, et iis, qui ab oboedientiâ sedis Apostolicae recesserunt, ridendi materiam exhibeat etc. Goldast. Conflitution. tom. 2. fol. 373. Historiam etiam sub nomine Petri Soave Polani, Italice et latine, ac quoque postea in germanicam linguam conversam edidit Antonius de Dominis: de quâ tamen in suâ revocatione ipse postea non ita honorifice sentit.
Magis controversa est quaestio; An et quatenus ii, quos Zvvinglianos ac Calvinianos vocant, pacificatione religiosâ comprehendantur? Affirmativam categorice propugnat auctor eines Intitulirten Christlichen Bedenckens / anno 1604. Hanoviae impressi. Irenaeus item Palaeus, in einem genanten rathsamen Bedencken der Mängelvnd Vrsachen etc. Waremund. ab Erenberg. de foederibus. 1. fol. 158. et 190. etc. et lib. 2. fol. 48. etc. Basil. Horderman. Westphalus, in disputat. de principatu. thes. 29. et 30. tom. 1. iuris publici, Hanoviae editi. Anonymus, so sich Catholisch nennt / in dem Discurs wider die Jesuiter / fol. 122. etc. pure negativam Westphalus (de quo vide vitam Lasci, apud Melchior. Adami fol. 21.) Selneccerus, Bidembach. decad. 7. consil. 8. et 9. Dn. Ebert. Cranius, part. 1. problem. 13. etc. defendunt. At responsum illud, anno etc. 66. Caesari in comitiis datum, quod exstat tom. 2. German. constitution. Goldasti, fol. 294. apud Spring. de pace relig. fol. 55. et cuius fit mentio a Thuano, 39. fol. 827. etc. passive non active illos sub hanc pacem recipere videtur. adde Symphorem. Supplic. tom. 1. fol. 189. 190. 196. Bertram, apud Arumaeum, discurs. 25. th 27. etc. Syringus, disputat. de pacereligios. th. 21. Iohann. Grimmius, in tom. 1. consiliorum illustrium Iuris consultorum, Francofurt. Anno 1603. in 4. editorum, consil 15. vide etiam die Donawertische Relation / part. 2. fol. 119. etc. Fr. Burckard. von der Freystellung / part. 1. cap. 7. fol. 118. etc. adde Reichs Abschied. Anno etc. 66. Passive eos receptos arbitror, id est, ut tolerentur, nec inquietentur; non active, seu ut subditis exercitium vi
obtrudere, ipsis que invitis, Lutheranos ministros pellere possint, quod tamen fecerunt in Palatinatu, ut graviter Lutherani scripto singulari, germanico conqueruntur. Inter Theologos hîc bellum aeter num est: Calviniani Augustanae semet confessioni addicunt. Irenicum Parei, cap. 29. motiv. 2. fol. 287. E contra, a nostratibus corruptores eiusdem confessionis indigitantur. Forster. disput. ad symbol. decad. 1. problem. 3. Ceterum in politicis arctiorem cum iis pacem inire licere, et conducere, vel ex eo argumentantur nonnulli, quia Pontificios talis concordia, (quam illi eine Man vocant) maxume turbat. Donawertische Erinnerung / fol. 280. etc. vid. Pareumin Irenico, cap. 14. 24. et multis seqq. Sed si sunt, quemadmodum eos describit Petrus Bertius, in breviario totius orbis, periculo non caret, cum ait: Habent autem hoc proprium Calvinistae, ut Statum, in quem irrepserunt, evertant, neque ante con quie scant, quam ipsi rerum potiantur. Irrisores turbulenti, factiosi, disputaces, ingrati, arrogantes supra quam dici aut credi potest, hostes catholicorum iuratissimi. Verum refert Christophorus Donavver, in append. tractat. von Verdammung der genannten Calvinisten. fol. 59. Maxaemilianum II. Imperatorem Principibus condemnationem Friederici Palatini Electoris urgentibus, respondisse: Nescitis, quid petatis. De iis, qui mixtam religionem habent, partim nempe catholicam, partim Evangelicam, vid. Cranium, part. 1. problem. 14.
Nunc unam atque alteram quaestionem, constitutionem pacis religiosae concernentem, subiungam. Nobilis immediate quidem Imperio; sed tamen statui alicui Feudali nexu obligatus, ipse arbitrium religionis habet. et subditis suis Feudalibus, concedere potest Augustanae confessioni conformem cultum; Dominus licet Feudi Romano-Catholicus sit, vel etiam ecclesiasticis annumeretur ordinibus, Frider. Mindan. 1. cap. 32. Rosacorb. pract. forens. quaest. 30. Bidembach. quaestio. nobil. 2. Dn. D. Bocer, tract at. de Iure Vasalli fol. 318. etc. Cranius, de pace relig. part. 1. problem. 1. Multi enim Status Imperii, et ipsi etiam saeculares electores, ab ecclesiasticis, quamplurima recognoscunt Feuda. Knichen. de Saxon. non provoc. Iure. cap. 1. num. 101. etc. Matth. Stephani, de iuris dict. ecclesiast. cap. 7. num. pen. Et cum plerique Nobiles sint Vasalli, distinctionem, si hîc aliqua esset facienda, ipsa constitutio adhibuisset. Si verbi gratiâ, Episcopus vel Princeps aliquis alius, criminalem habeat iurisdictionem, seu Imperium merum, Nobili vero tantum inferior competat; sane in hoc concursu iurisdictionum, processus ei decernuntur, qui habet, die Vogteylische Oberkeit: nisi superior iurisdictio (die hohe Oberkeit) iure territorii competat; non si iure tantum quasi servitutis. Springer. de pac. religios. fol. 101. Bidembach. quaest. 3.
Symphorem. Supplicat. part. 1. tit. 3. fol. 211. 215. 258. vide Thom. Michael thes. 56. lit. D. Wehner. in observation. practic. verbo Vogtey. fol. 335. Maulius, tractat. de Homag. cap. 1. num. 17. Testator Titio reliquit legatum sub conditione, si religioni Romano-Catholicae se associaverit: An conditio pro non adiecta habenda, et Titius ea haud obstante, ad legatum est admittendus? Quod affirmarem, arg. l. reprehendendas. C. de instit. et substit. l. 134. de verb. oblig. in princ. contra Iacobum Alemannum, in palaestr. consultation. 10. Et est haec conditio, publico contraria iuri; quod concedit religionis libertatem. vid. Bertram. apud Arumae. discurs. 25. th. 32. etc. Syringum, disputat. de pace religios. thes. 45. Cranium, part. 2. problem. 7. Videtur quodammodo conditio inhonesta, ut aliquis sub spe lucri provocetur ad religionis immutationem. Est conditio fere impossibilis. Et qui eo tempore, quo ipsi tale legatum est relictum, mutat religionem, suspectum se facit. Conferunt hûc, quae de conditionibus, adhibitis constitutionibus maioratuum, late disputat Molina, de iustit. et iur. tom. 3. part. 1. disputat. 611. et multu seqq. Sed nihilominus habemus exemplum in Histor. Tripartit. 6. cap. 44. ubi Pater abdicat Filium, qui Paganus factus fuit.
ANtistites pietatis et religionis sunt constituendi: quorum officium est, ut Dei metum et Christi cognitionem, hominum mentibus instillent, atque scripturas interpretentur: doceant quid Deus sit, et quae eius voluntas, quae ceremonia in eo colendo fieri debeat? Sicque debent esse in scripturâ docti, non enarrare scripturam haut intellectam. Drusius, ad loca Exod. cap. 33. Et porro recte docet confessio Augustana, tit. final. de pote state ecclesiastic. fol. m. 37. etc. et in apolog. confession. fol. 292. ac quoque in articulis Smalcaldicis, fol. 351. potestatem clavium, seu potestatem Episcoporum, iuxta Evangelium, esse potestatem seu mandatum Dei, praedicandi Evangelii, remittendi et retinendi peccata, ac administrandi Sacramenta: et praeterea iurisdictionem; videlicet mandatum excommunicandi eos, quorum nota sunt crimina, (quae excommunicatio dicitur minor, in artic. Smalcaldic. 9.) et resipiscentes rursum absolvendi. Etsi quam habent Episcopi potestatem gladii, hanc non habere ex mandato Evangelii: sed iure humano, a regibus donatam etc. De confessione, vid. Histor. Tripartit. 9. cap. 35. Et de priscorum excommunicatione, consule Origenem, in Philocal. 201. et seq. Et vero vocatio hîc necessaria est omnino particularis. late Gerhard.
loc. de minister. ec clesiastic. cap. 3. section. 1. ubi num. 64. disputat contra Anabaptistas, et Photinianos, qui non vocati currunt, ac num. 76. etc. agit de vocatione mediatâ. An invitus, vel sorte quis sit eligendus, idem Gerhard. ibid. num. 117. quaestion. 9. et 10. Certe Albertus Magnus, nolens vocatus fuit ad Episcopatum. vide eius vitam fol. 179. cap. 20. 33. et 37.
Sunt autem huic officio, viri graves et idonei praeficiendi. Et egregium est B. Chrysostomi apophthegma: Non debent frui sacerdotii honore, qui vitam antiquorum sacerdotum, contemnunt imitari, Tripartit. Histor. lib. 10. cap. 4. Sane ad interitum veri Christianismi in Ecclesiâ primitivâ, non parum attulerunt momenti (censente Flaccio Illyrico, in catalog. testium veritatis lib. 4. fol. m. 251.) Archiepiscopi quidam; penes quos erat ordinandi potestas: qui nullâ accuratâ adhibitâ ratione, propter avaritiam, ineptos, et impuros homines ordinabant. Hinc Nazianzenus, oration. de laudib. Basil. Sanctissimus, inquit, apud nos periclitatur ordo, ne prae cunctis rebus sit ridiculosissimus. Non enim ex virtute magis, quam malitiâ praesidentia oritur; neque dignorum, sed potentiorum sunt throni. Cathedra enim sine ullo labroe acquiritur. Unius diei sanctos facimus, ac sapientes esse iubemus eos, qui nullâ praediti sunt sapientiâ, et qui nihil ad gradum, praeterquam velle adferunt. Et oration. in funere Athanas. Non thronum eo modo Athanasius accepit, sicutii, qui dominatum aut hereditatem, praeter opinionem sortiuntur. Haec enim degenerantium et adulterinorum sunt sacerdotum, qui professione sunt indigni qui nihil ad sacerdotium adferunt, neque boni consequendi gratia labotârunt; heri sacrilegi, hodie sacerdotes: heri sacrorum expertes, hodie in sacris duces etc. Ambrosius, lib. desacerdotum dignitat. cap. 5. Sollicitudo inquit, fraterni nos retardat amoris; illorum praecipue sacerdotum, qui sacerdotalem diffamant honorem, qui novam prodigaliter regulam ac tempestatem peperisse deflentur, ut Giezi: qui sectantes Simonis sententiam, sancti Episcopatus gratiam pecuniis coemerunt: nequaquam timentes, cum honorem sacerdotalem pecuniis emerent a B. Petro Apostolo, se cum Simone fuisse damnatos; sicut ait, pecunia tua tecum sit in perditionem: et lepram cum Giezi, a Sancto accepisse se credant Helisaeo, qui gradum sacerdotalem aestimant pecuniis comparari. Et videas in Ecclesiâ passim, quos non merita, sed pecuniae ad Episcopatus ordinem provexerunt: nugacem populum et indoctum, qui talem sibi asciverunt sacerdotem Quos si percunctari fideliter velis, quis eos praefecerit sacerdotes, respondent mox et dicunt: ab Archiepiscopo sum nuper Episcopus ordinatus, centumque ei solidos dedi, ut Episcopalem gratiam
consequi meruissem; quos si minime dedissem, hodie non esse in episcopus, Unde melius mihi est aurum de Sacello invehere, quam tantum perdere sacerdotium. Aurum dedi et episcopatum comparavi. Quos tamen solidos, si vivo, non diffido me ilico recepturum. Haec Ambrosius. Menippus redivivus hâc de re, in dialog 2. ita scribit haud ad Ecclesiam vere vocari, quos vel consuetudo, vel nomen, vel cognatio, vel grammatica, vel argentum, vel sollicitatio, vel intercessio, vel lucri, otiique spes Ecclesiae obtrudunt. Vere ne an perperam sentiat, non est meum diiudicare. At tamen spiritus, ubi vult, spirat, nec sequitur ductus humanae ratiocinationis; sed eam captivam reddit. Vocemus ergo, quos absque ullo humano respectu, Spiritu S. agitari arbitramur. De virtutibus ministrorum pluribus agit, Iohann. Gerhard. loc. de minister. num. 181. etc. num. 189. etc. ut et num. 278. etc. Inprimis exemplo B. Granatensis, vid. eius vitam cap. 10. fol. m. 77. etc. Politicis negotiis se immiscere non debent. Quomodo se in sacerdotio gesserit S. Paulinus, consule eius vitam (opusculis Eucherii de contemptu mundi subiunctam) fol. 87. etc. Ac multa de vitâ ministrorum, congesta sunt in libro flor. S. Bernhardi, lib. 3. et 4. Censent Schvvenckfeldiani, impios ministros non producere fructum; hoc ut falsum est, constat tamen, per simoniacam vocationem, et scandalosos mores impediri profectum, vid. Philon. quod derer. potiori insidiari soleat, lib. 2. fol. 139. An ecclesiae minister possidere possit bona temporalia, vid. disputat. singular. Gerhardi Moringi apud Rogerium, de contemptu mundi. Et disputatum hâc de re acriter olim fuit. vid. Hervvarti, Ludovicum IV. ac adde vitam Conradi Grasseri, apud Melchiorem Adami. Cur olim mutili arcebantur, docet Magius, 4. miscellan. cap. 4. Olim Episcopi eligebantur docti, sancti, praeditique virtute, tam ex saecularibus, quam clericis. Paradin. 2. cap. 8. histoir. d. Lyon. Et quatenus unius Ecclesiae Pastor, alterius auditoribus debeat prospicere; vide Forster. in dispp. ad orationem Dominic. decad. 1. problem. 5. Num possit transire de loco in locum, ubi non sunt ordinati. vid. histor. Tripart. 12. cap. 8.
Quemadmodum in excessu Romano-Catholici, peccareputantur, qui ecclesiae ministros, iurisdictioni subtrahunt saeculi: ut dixi in tractat. de ecclesiast. maiestat. iure. et docet Antonius Albizius, exercitation. theologic. part. 1. tit. de minister ecclesiastic. quaest. 3. fol. 169. ac etiam Meisnerus, tractat. de legibus, fol. 580. ita in defectu laborant seditiosi, et a)/taktoi homines, nonullique impii politici; qui verbi mini stros, suis privilegiis spoliant, eosque in rusticorum et baiulorum ordinem, redigere conantur. Nec immerito insignes pastorum et episcoporum Ecclesiae urgemus immunitates: quibus a Constantino Magno
et multis aliis post eum piis, et Christianis Imperatoribus, eximiam ob officii dignitatem donati fuerunt. vide Eusebium, in vitâ Constantini, et sozomen, lib. 1. cap. 8. Tileman. disputat. Pandectar. 1. th. 33. vol. 1. Albicium, dict. tit. quaest. 14. fol. 221. Scheplitz, part. 1. tit. 1. §. 23. Ecclesiasticorum autem privilegia, duplicia fere sunt: una species circa personalia versatur; quod nempe vacatione gaudent ab aliis. Rei publicae debitis laboribus, qui vel animi industriâ, vel corporis operâ perficiuntur: ut sunt Custodiae, Vigiliae, Tutela, Frohn etc. Cuius privilegii, causa est, ne hisce impedimentis, a concatenatis vocationis suae laboribus avocentur. An vero deterioris sint conditionis, quo ad negotiationes: puta Im Wein oder Bierschencken? vide Speckhan. 2. quaest. 2. adde praxin episcopalem Pauli Piasecii, part. 2. cap. 4. num. 53. et fol. 323. Klock, de vectigalibus thes. 28. etc. Gavisi etiam sunt insigni olim, circa extraordinaria onera, privilegio: Moditius, §. Lex. dubitat. 30. a quibus exempti fuerunt; tum quia pauperes fere erant, tum ut pro diligentiâ et laboris ptaemio, talis cederet relaxatio. l. 1. etc. C. de episcop. et cler. Bronchorst. 2. mifcellan. 78. Timpler. 4. polit. 8. quaest. 7. Klock de vectigalib. thes. 26. etc. Privilegiorum ecclesiasticarum personarum, etiam mentionem faciunt Capitula Patrum, fol. m. 46. Quicumque recipit super sese iugum legis, tollunt ab eo iugum regni, etc. Sed tum temporis legisperiti pauperes, et rerum mundanarum negligentes erant. ibid fol. 72. Ne facias, (ait Rabbi Zadok) coronam, (per quam intelligunt legem) ut per eam magnus fias. Neque eâ utaris tamquam securi, ut vives ex eâ. Similiter et Hillel dicit: Qui commodi gratiâ servit coronae, perit. En iam didicisti, quod quicumque capit utilitatem ex lege, tollit ex hoc saeculo vitam suam. Ex lege autem securim facere, est eo fine discere legem, ut eâ ventrem alas, indeque ditescas: securim namque, nullum in alium usum sibi mercenarius comparat, quam ut eo sibi quaeritet victum. Quod ibi Paul. Fagius notat. Et quod Theologi, non adfectare debeant immunitates, Wigelius monet, dominic. 23. post. Trinitat. fol. m. 336. Sed potius salarium timide, et tamquam piorum elemosynam accipere debent. Tauler. am 9. Sontag nach Trinitat. fol. m. 120. De salariis ministrorum, item ac de decimis et ecclesiarum bonis. vid. Iohann. Gerhardi, loco de minister. num. 324. etc. Bellarmin. 1. de cleric. cap. 25. et seqq. Epitomatorem Boranii, sub Anno 57. num. 22. etc. ac de ratione alendi ministros Evangelicos, singularem habet tractat. Iohann. Giffordus. In Graeciâ Monachi victum labore manuum quaerunt. Bellon. 1. cap. 7. In Saxoniâ, vinum non biberunt, Alb. Stadens. fol. 119. Et de Encherio, eremiticam vitam professo, vid. Paradin. histoir. d. lyon. 2. cap. 1. qui ibid. cap. 24.
in fin. de confraternitate monasteriorum agit. Deque monachorum origine, vid. Stumpff. ii b. 5. cap. 2. etc.
Ecclesiastica potestas, variis gradibus sacerdotum, et distinctis muneribus vel officiis discernitur. Nam et apud Iudaeos, erat summus sacerdos, aliique inseriores: sed praeter hos erant singulariter et extraordinarie a Deo missi Prophetae. Becanus, in analog. cap. 8. q. 1. etc. Itemin novo Testamento ut D. Petrus in epistolâ Clementis ait: Ecclesia magnae cuipiam navi similis videtur, in quâ praeter vectores, gubernatore, nautâ, et ministris quibusdam aliis opus est. Hinc eorum, qui in ecclesiâ sunt, alii parent, et Laici, quasi populares dici solent: alii ceteris imperant, et Clerici nominantur; a)po\ tou= klh/rou, id est, sortitione: quia Matthias, quem primum per Apostolos ordinatum legimus, sorte electus fuit. Forster. de iuris diction. part. 2. fol. 307. de quâ re omnino vide Henric. Scotanum, in paratit. C. fol. 53. etc. Iohann. Gerhard. loc. de ministerio, num. 204. etc. Ac de Patriarchis, Cardinalibus, Episcopis etc. vid. Lancellot. Conrad. in templ. iudic. lib 2. latissime. Bellarmin. 1. de cleric. cap. 11. etc. item, cap. 14. B. Thomam, 2. 2. quaestion. 183. Laetmat. 6. cap. 3.
De ministrorum gradibus diversis; et an potius aequalitas inter eos esse debeat? disputatur a Puritanis, cum Anglicanâ ecclesiâ varie. Et de hâc quaestione, singularis exstat tractatio Hadriani Saraviae, adversus Theodorum Bezam. Nostrates quidem ratione diversorum donorum, quae Christus Dominus, ecclesiae suae ministris, prout vult, distribuit; diversos in ministerio ecclesiastico gradus agnoscunt: omnium tamen parem potestatem, ad praedicandum verbum Dei, et administranda sacramenta esse censent. Hancque graduum diversitatem, adeo nullum in ecolesiâ tribuere dominium, ut potius ecclesiasticam servitutem augere putent. Matthaeus Vogel. in thesaur. theolog. loc. 11. fol. 443. Beza, in annotation. ad cap. 22. Lucae, vers. 26. Meisner. tr. de legib. lib. 4. section. 2. quaestion. 5. fol. 571. Cuidam ex cap. 18. Matth. maioritatem ecclesiam Christi concedere, probare conanti, ita respondit olim Mart. Lutherus. Es heist nicht qui maior est: sed qui maior vult esse. Quare Christus, in universum damnat maioritatem et Imperium. Contra alius; Tamen Paulus, inquit, facit distinctionem officiorum, ubi dicit: Alios dedit Evangelitas, alios Pastores etc. Respondeo, non est distinctio graduum, sed onorum: ut enim corpus compactum est ex multis membris, et alterum altero est nobilius; sic in corpore ecclesiae, aliud membrum alio nobilius donum habet. Oculus est nobilius membrum, sed non habet Imperium et maioritatem in cetera membra. Proprium est Domini, habere aliquid fortuitum, et in arbitrio positum,
mandare et prohibere: sed praefecti ecclesiae nil habent iuris, aut Imperii fortuiti, sed habent praescriptum verbum Dei. At sunt a)di/afora dixit alius: illa referuntur ad Politica, et non sunt propria munera episcopi, Collectanea locor. commun. D. Lutheri, fol. 117. b. Sic etiam Balthas. Meisner. tractat. de legib. lib. 4. section. 2. quaest. 3. fol. 554. etc. docet, episcopatum et presbyterium; non divino, sed ecclesiastico tantum iure distingui. Qui idem, quaest. 4. fol. 562. etc. reprobat septem distinctos ordines ministerii sacri. De episcopis et canonicis sub Imperio Francorum, vid. Lehman. 2. cap. 33.
Pontisex Romanus, iure humano supremus est: quam potestatem ipsi concedi posse, censebat olim Philippus Melancht. in subscript. articulor. Smalcaldicorum. Sed hîc, ut et aliis in rebus, pacis nimis studiosum fuisse, aiunt. Sane olim, (quod quidam Catholici censent) non Princeps fuit, sed primus in sessione: et quidem tantum proptoc urbis Romanae dignitatem, adde Meisner, dict. sect. 2. quaest. 7. fol. 604. Statim incipit religio depravari, (ut putant Reformati) cum in formam rei publicae commutatur, quam Hierarchiam vocant: vid. quae dixi, tractat. de ecclesiast. maiest. iur. cum rationibus humanis eam antistites promovere, conservareque nituntur, cum sua singularia habent arcana, et status rationes, nec omnia ex Christianâ simplicitate procedunt: ut factum fuit tempore Christi et apostolorum. S. Dionysii Areopagitae, ecclesiastica hierarchia in eo fundatur, quod nil in superioribus, seu ecclesiâ triumphante sit, quod non etiam in militante repraesentetur. Adde etiam de hierarchiâ, Cusam, 1. de catholic. veritat. cap. 7. Cetera, ad politiam, disciplinamque ecclesiasticam externam quae spectant, ex Wilhelmo Zeppero, et Renato Choppino, tractat. hâc de re singular. poti possunt: ego institutae brevitati debui studere. Et multa sane hîc disputari possent: puta an minister ecclesiae ipse abire possit? Gerhard. loco de minister. ec clesiast. num. 292. De Translatione, Idem Gerhard. ibid. num. 171. etc. de causis remotionis, num. 174. Langlae. lib. 13. semestr. per tot. Sed certe Constantinus Imperator noluit de litibus episcoporum iudicare. Ruffin. histor. ecclesia. Eusebii iunctae, lib. 10. cap. 2.
NUnc de custodiâ religionis, etiam est agendum, de quâ videatur Laelius Zecchius, de princ. 2. cap. 5. (quae res ad politicam spectat,
Keckermann. system. theol. fol. 402. etc.) Disputare de religione, perniciosum esse rei publicae, sive privatim, sive publice id fiat, opinatur Bodinus, 4. de republ. num. 482. quem sequitur Richterus, axio mat. ecclesi ast. 85. et axiomat. histor. 174. et consentit Aerodius, 1. tit. 6. cap. 12. 13. ac 18. Daudius, in monitis, fol. 65. et seqq. Moscovitarum exemplo, quibus poenâ capitali id prohibitum, adstipulatur Mich. Piccart, observat. decad. 4. cap. 5. et Nazianzen. oration. de Arrianis, quod non liceat semper et publice, de Deo contendere: Quemadmodum et Mahometes, ut leges quas tulerat, perpetuo observarentur, expresse in iis cavit, ne cui de ullo religionis articulo disputare licitum esset: et ideo suas constitutiones, leges Gladii vocavit. renatus, de Lusingâ, 2. cap. 1. num. 4. hûc facit tot. tit. C. de summâ Trinitat. etc. ubi vide Scotanum in Paratit. Attamen sobrie, de religionis articulis disputare, ut de religionis veritate eo certior fiat populus, et in eâdem constantior; rei publicae fructuosissimum, et mandato divino consentaneum est. vid. Iohann. Gerhard. in praefation. aphorismorum suc cinctorum. Othon. Casman. ad fin. scholae tentatiois, in quibusdam epistolis. adde tractat. Lugdun. Batavorum, An. 1610. editum, cui titulus: Inventaire general des inconveniens de disputes de ce temps. Meisner. disputation. de legibus, fol. 326. Et exstat libellus Gaspari Laurentii, de publicis disputationibus in controversiis de religion. qui continet multas observationes ex veterum scriptis. Non prohibendum o)rqotomei=n; sed Metaphysicis, Logicisque etc. principiis uti velle, haut consultum esse videtur. vid. Zachariam Vietorem, in topicis, dissertation. 1. fol. 26. Et ideo olim Hebraei philosophiam Graecam prohibuerunt, Drusius, ad loc. Exod. cap. 46. Logicis et metaphysicis principiis theologice disputare, magis auget dubitationem, quam certitudinem parit: praesertim apud homines ingeniosos et scrupulosos, inprimis si pietas desit. De physicis et theologicis disputare, per logica et metaphysica argumenta, deceptio est: vid. vitam Albert. Magni, cap. 43. fol. 289 etc. et memorabile est, quod ibid. cap. 44. ad finem, habetur, viro illo, subtilis eruditionis, loco maxumi beneficii, in quâdam visione fuisse promissum; quod ne in fide vacillare contingat, omnis syllogistica ars ante mortem suam cessatura sit apud eum, et in innocentiâ puerili, sinceritate ac veritate fidei, ab hoc saeculo sit migraturus; quod etiam pie nuper defunctus frater meus, Iohann. Georgius Besoldus, IC. et Professor Illustris Collegii hîc, pauculas ante mortem suam hotas, sibi contigisse, dixit. Quod olim Professor Academiae Tubingensis, Conradus Summerhart, (qui in Histor. Naucleri, ab ingenio et modestiâ inprimis commendatur) dicere solebat: Quis me liberabit ab istâ rixosâ philosophiâ? quod de eo Staupitius referre solebat: Matthesius, In
der zwölfften Predigt/von der Hiftorien M. Lutheri. id nunc itidem exclamare licet. Sed Ianum Drusium, virum probum, et varie eruditum audiamus, qui in annotation. nov. Testament. fol. ante penult. ita scribit: Cavete a fermento Pharisaeorum; hoc Christus olim. Si nunc in terris esset, meliore iure clamaret: Cavete a fermento philosophorum, in quo nunc tota Theologia iacet. Ipse Oceanus Theologiae Moses, si viveret hodie, nihil minus, quam theologus esset. Idem dicendum de Prophetis et Apostolis. Quapropter? Quia numquam sederunt ad pedes Aristotelis, sine quo, inquiunt, theologus non fit. etc. Hinc nimis acuti disputatores, plerumque fiunt sycophantae. Richter, axiomat. ecclesiast. 93. Et saepe in disputationibus, quando a rectâ viâ, simplicique veritate receditur, utrinque contrariae hyperbolae defenduntur. Idem, ibid. axiomat. 95. Et etiam saepe patres, contra haereticos pugnantes, in contrarium errorem prolapsi sunt. Eccius, tractat. de praedestinat. I. ult. b. Goldast. in praefat. dedication. tractat. de Eucharistiâ. Vide elegantem orationem Davidis Chytraei, de studio theologiae, exercitiu verae pietatis et virtutis potius, quam contentionibus et rixis disputationum colende, fol. 472. Et de inanibus disputationibus, pie disserit Hieronym. Wolffius, Commentar ad offic. Ciceron. fol. 176. 226. et 321. Nec etiam est legenda scriptura, tantum ad contradicendum, ut monet Cyrillus, ad caput 5. Iohann. Maioris sane effi catiae est, simplicitas, quam acumen, si de rebus theologicis disputare velimus: quod exemplo memorabili probat D. Matth. Hafenrefferus, lib. 1. loco. 4. fol. 120. Nec semper per disputationes controversiae sedantur: ut Sisinnii factum edocet, Histor. Tripartit. 9. cap. 19. et vid. ean dem historiam lib. 2. cap. 3. ac Ruffin. lib. 10. cap. 3. Ac etiam hâ ratione propagata fuit Evangelii doctrina, Clemens, recogn. 1. fol. 4. et seq. Recte o)rqodoci/a contra haereses defenditur: et id etiam in cathedrâ pro contione fieri debet. Felix, Bidembach. decad. 1. consil. 5. et decad. 2. consil. 1. et Iohann. Forster. disputat. ad oration. dominic. decad. 1. problem. 4. Sed moderate Chytraeus, in epistol. fol. 666. Ac item disputationes publicae saepius Theatricae tantum sunt. Sed et non negligendum est, quod Iohannes Picus Mirandulanus dicere solebat, eas disputationes, quae animo placido, veritatis causâ, privatis in locis, et semotis arbitris exercentur, prodesse: at illas obesse plurimum, quae ad ostendendam, et captandam auram popularem publice haberentur. Vixque fieri posse, quin homines cupidi honoris; eius, quo cum decertent, infamiam quaerant, refert Iohann. Franciscus Picus, in vitâ patrui sui Iohannis. Ac quoque in disputando, perfectio religionis Christianae non consistit. Iacob. 2. vers. 19. aeque magna, si non maior, vitae Christianae ac charitatis ratio est habenda. Si tam operose credendum
est, quis tandem salvabitur? Et cum omnia scire volueris, quando illud facies, quod monet Dominus: Quisquis vult discipulus meus esse, abneget se ipsum, et tollat crucem suam. Certe cum plurimum sciveris, vincêris a diabolo. P. Bertius, in praefat. oration. de Iacob. Arminio, et passim in ipsâ oratione. Certe crux unica est eruditio verborum Dei, theologia sincerissima: ubi unus tentatus plus scit, et prodest, quam centum non tentati, qui scripturas legunt, ut Carmen aliquod Ovidianum. Finck. can. theolog. 99. Dona Dei per afflictiones veniunt; aut certe per afflictiones confirmantur. Tauler. sermon. in dominic. sexagesim. qui habetur in eius vitâ. Unde exquisitissimae de fidei rebus concertationes, finem raro quod assequuntur speratum; in causâ est, verae sapientiae quod negligimus initium, Timorem Domini nempe: et quod Christum discendo magis, quam sequendo apprehendere satagimus. vide sebastian. Castalionis praefation. in Bibl. Kempis, de imitat. lib. 1. cap. 1. et seqq. praefation. meditat. Iohann. Gerhardi. Iohannem Arnd, de vero Christianisino, passim, maxime. 1. cap. 39. Eberhard. a Weihe, de praerogativ. success. A. 2. et B. 2. etc. adde Valent. Weigelii Güldengriff cap. 12. 13. 14. 17. et 24. Ac etiam Arabes docent, Numen silentio coli rectius. Drusius, in proverb. Arabicis, num. 298. Qui mundo sunt corde, vident Deum. Origen. Philocal. fol. 125. et scripturam magis explicat gratia quam ratio. Origenes, ibiddem fol. 19. etc. et vide vitam Dionys. Carthus. cap. 8. Fides melior est, Syllogismis, Riccius, 4. de agricultur. ad theorem. 4. et 5. Omnia unctio docet, vid. Arnd. tractat. de unione cuns Christo adfin. Solum spirituale lumen, unionem introducit, et pellit ignorantiam, facientem divisionem, S. Dionys. in operib. fol. m. 191. qui idem cap. 7. de divin. nomin. fol. 234. docet, quomodo divina sint intelligenda Certe magni viri, non sine precibus et devotione, ad tractationem sacrarum literarum accesserunt. vid. Vitam Alberti Magni, cap. 19. Divina, humano iudicio non sunt rimanda, Seraphin. Firmanus, de discret. cap. 12. Pie Reginaldus Polus, ut in eius vitâ Dudithius, fol. 46. testatur: Qui, cum de ratione ac viâ, quâ Pauli Epistolarum latentia involucra, et obscura loca aperiri, evolvi et explicari possent, consuleretur, respondere solitus fuit: hanc sibi videri ad eam rem proximam, et quasi compendiariam viam; si quis id ageret, ut posteriorem earum Epistolarum partem, quae de Christianis moribus fere semper agit, primum legeret, intelligeret, vitâ que ac factis exprimeret. Deinde ad priorem, in quâ de decretis, quae do/gmata vulgo vocant, subtilius ac acutius disputatur, accederet. Videbat scilicet, puros, mundos, atque in divinis praeceptis exercitatos animos, facilius atque proclivius obscuriora quaeque penetrare posse. Contra vero, qui quae clariora, et apertiora in
sanctis libris sunt, negligant; eos ab occultioribus, sanctioribusque mysteriis, tamquam prophanos a sacrarum aedium liminibus arceri. Male vivitur, ubi de Deo non bene creditur: (nec imitandus est Apelles, haereticus Marcionista, de quo Euseb. 5. cap. 13. qui nescivit, quid crederet) sed vicissiminutiliter creditur, ubi non bene vivitur. Rationibus, non exemplo, Christo multos lucri facere conamur, et similes sumus iis, de quibus Salvator noster, Matth. 23. vers 15. exclamat: Vae vobis Scribae et Pharisaei hypocritae, quia oircumitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytum: et quum fuerit factus, facitis eum filium Gehennae duplo magis, quam vos estis. Aliter D. Petrus fecit, qui volens cum Simone Mago disputare, prius mores ipsius exploravit, Clemens 1. recogn. fol. 24. Et haereticorum proprium est, disputare quid pium magis sit; quam pie vivere, Cardan. de util. ex advers. capitenda, fol. 995. Sic et Hebraei dicunt, in capp. Patrum, fol. m. 47. Cuiuscumque sapientia amplior est operibus, illius sapientia non firma manet, etc. Maxuma haeresis est; negligere, vel non praecipue inculcare imitationem Christi. De quaestionibus, neglectâ vitâ agit multis, S. Clemen. 2. recognit. fol. m. 28. in fin. et fol. seq. Fides etiam debet praecedere intellectum, Barclaius, in Paraenes. fol. 57. Et ex doctrinâ Wiclefi, lib 3. dialog. cap. 17. Distinguendum est inter haereticum realem, et verbalem. Realis totam sollicitudinem proicit in terrena; haecque haeresis totum inficit mundum. Divine olim senex quidam corripiens iuvenes, ita eis dicebat; Credite mihi, filioli, nihil aliud schismata et haereses in snactam ecclesiam introduxit; nisi quod Deum, et nos in vicem, non valde diligimus, Iohann. Moscus, in prato spirituali, cap. 47. aut quod nos divina non comprehendere fide, Deu~que scire, quam timere malumus. Montaign. fol. 496. etc. lib. 2. cap. 12. Audi Chrysostomum, in homil. 25. ad 7. caput Matthaei, Si Apostoli, et apostolici viri, veluti nos, genio indulsissent, et a morte innumeros homines suscitâssent, non solum nihil utile fecissent; verum etiam seductorum atque impostorum nomen non effugissent. Vivendi disciplina est, quae ubique fulget, quae spititus etiam gratiam attrahit etc. Spiritualia, spiritualibus comparamus. Spiritualis homo, iudicat omnia. 1. Cor. 2. Resignatio, non ratio omnia necessaria mahifestat. Tauler. sermon. 2. Domin. 1. advent. Et quando vas non spiritu mundatur, litera occidit, Tauleri vita, cap. 3. Vita Christiana non in lumine naturali fundatur, Savonarol. 1. de simplicitat. Christ. conclus. 5. Nemo potest scripturas intelligere, sive doctus, sive indoctus fuerit, absque lumine illo, a quo immediate dependent: ideoque nullus ad eas, nisi purgatus accedat, ut ait idem Savonarola, proemio superprimam exposit. oration. dominic. quae aliis verbis repetit, D. Pomeran. super 1. Samuel. cap. Es seind etliche
auß vns/die auß dem Wort gottes machend allein ein Wort menschlicher Kunst / aber sie verstehens nicht: das ist / seind im Hertzen nicht gläubig/wissend nicht / daß das Evangelium nicht Buchstab ist / sondern Geist / nicht Lehr sondern Leben. Vnnd weil sie allein die eussern Sacramenten rühmen/vnd darein vertrawen Selig zu werden / gleichsam sein sie besser dann andere / fallen sie von jhren Feinden / dann wir vertrawen in die Arch/das ist/ in eussere dinge/ vnd haben kein Geist im Hertzen. etc. Hermes Trismegistus, de pietate et philosoph. lib. 1. Qui pius est, summe philosophatur. Qui pius est, sciet ubi sit veritas, et quaenam sit illa: et sciens etiam, magis erit pius. Proclus, in theolog. Platon. 2. cap. 11. Semper iis temporibus, quibus virtutis et sapientiae actiones atque opera maxume floruerunt, minimum fuit de his verborum et doctrinae sparsum. Richter, axiom: ecclesiast. 86. Forsan ut morum, ita et doctrinae vitia, supplet ac condonat Deus. Clemens 2. recognit. fol. m. 30 Et vicissim, cum impius quisque de pietate loquitur, et in conscientias dominatum exercet: fit, ut nec Deus faveat, nec homines credant, sed athei fiant, Cunaeus, de republ. Iudaeor. fol. 88. etc. Et ut disputationibus, ita etiam nimiis ceremoniis religio obrui solet: ac de Graecis notanter illustris Wenceslaus a Budovvet, in circul. horologii fol. 223. scribit: Saepe collocutus sum cum Graecis, diligenter illis inculcando, firmissimum exsistere illud axioma: Impossibile esse, ut Iudaei, Turcae, et quaevis gentes externis ritibus et ceremoniis, et commemoratione perpetuae successionis in iis servandis convertantur, et Christo lucrifiant. Quin potius haec omnia illis scandalo et offendiculo sunt: et ut liberius cum Apostolo dicam, talia sunt; per quae nomen Dei blasphematur inter gentes: id est, omnia beneficia Christi, quae ad internum hominem erudiendum, et fidem in eius corde per verbum Dei formandum pertinent: ea, inquam, omnia a Graecis in spectacula, et quasi in quan dam comoediam transmutantur, id quod videre licet coram altari eorum, in peragendis sacris suis; deinde in conspersionibus, lampadibus, deambulationibus, sacra sua, et reliquias sanctorum populo demonstrando, cunas Christo infanti apparando, eundem sepeliendo. Quid quaeso illud aliud est, quam omnia beneficia Christi, Iudaeis et Turcis ludibrio, instar fabellae alicuius exponere? adeo ut me aliquoties spectante, Iudaei et Turcae etiam, ex remotissimis Asiae locis, cum talia spectacula ab illis peragerentur, filios suos pueros, ad illa spectanda adducerent, inculcantes eis; ut discerent Goios, id est, infideles, qui Deos sibi fabricant, et eos colunt: contra quos quoque eo ardentius, tamquam contra idololatras, et gentem omnis iudicii expertem, pugnandum esset. Sed tamen ceremoniae, minus nocere putantur, quam
illae nimiae rixae: maioremque efficiunt devotionem. Inprimis simplices, non debant de religione disputare. Philo, lib. 2. de Cherubin. in fol. 125. et seq. Maximas enim difficultates habet scriptura, Origen. in philocal. cap. 2. et fol. m. 33. 38. 41. item, 143. ubi ait: Maiora eam mysteria habere, quam quae scribi queant. Imo Catholici negant, Theologiam esse argumentativam, vid. Colloquium Durlacense, cap. 6. et adde Riccium, d. commun. ratione sacramentorum fol. m. 198. Et quam timide S. Paulinus, de arcanis biblicis responderit, vid. eius vitam, fol. m. 177. et seq. Multi putant, omnia clara esse, se omnia scire, sua tantum se defendere debere: et hinc oriuntur plures sectae. Cunaeus de republ. Hebraeor. fol. 77. Sic cum alii superstitionis, et mordacis defensionis antiquitatis rei aguntur: alii sunt nimis quaestuosi; eoque cordatis bilem, aliis risum movent. vid. eund. Cunaeum. in sacris venalibus.
Etiam stultae, et sine disciplinâ quaestiones, sunt devitandae. 2. Timoth. 2. Unde concordiam quaerere et stabilire velle in omnibus, ac talibus praesertim quaestionibus, quae pari pietatis adiumento, aut sciuntur aut ignorantur; discordiae est ansam dae, charitatique repugnat Christianae. Philipp. 3. vers. 15. vid. P. Ramum, comm. de re igio. Christian. lib. 4. cap. 19. adde omnino Arminii opuscula, fol. 225. et seq. Item Bogermann. elenchomen. fol. 40. et 43. Cunae. de republ. Hebraeor. fol. 90. etc. Et sunt etiam inter errantes multi boni: modica enim grana tritici, sunt in immenso cumulo palearum. Benbellona, part. 2. cap. 12. fol. 102. Multa quoque in theologicis, per revelationem sunt explicanda, Occam. apud Goldast. d. Monarch. tom. 2. fol. 832. etc. Unde haereses tunc in Iudaeâ suboriebantur, cum desiit prophetia. Cunaeus, 2. de republ. Hebraeor. cap. 17. fol. 276. pulcherrime, esque disputationes quandoque augent, non exstinguunt. Sacro S. Scriptura Thesaurus est inexhaustus, nec hactenus omnia inibi satis sunt enodata: Cael. secund. Curio, in praefation. ad Lector. tractat. de amplitudin. regni Dei. nec ergo statim ut haeretici condemnandi, qui altius dispiciendi, aliis praebere cupiunt occasionem. Et de dubitatione sacrâ, consule Cunaeum, fol. 83. etc. tract at. de republ. Hebraeor. Et est quaedam ignorantia pia. Possumus in quibusdam salvâ pace et charitate, dissentire. Sicque Augustin. contra Iulian. 1. cap. 2. Alia sunt, inquit, in quibus inter se aliquando etiam doctissimi atque optimi regulae Catholicae defensores, salvâ fidei compage, non consonant: et alius alio de unâ re melius aliquid dicit, et verius. Post Christum et Apostolos, semper in ecclesiâ aliqui fuerunt errores: Richter. axiom. ecclesiast. 24. Nullus est priscorum Patrum, qui caretat naevis. Nec semper in Theologicis conclusionibus; sed et in aeticulis catholicis quandoque impegerunt. Concil. oecumen.
Schroppii, fol. 276. Habetque cognitio Dei suos certos gradus, vid. Drus. ad loc. Exod. in nomine lehovae non innotui illis, cap. 14. Etiam iudicium suum, hîc interponit festivissimus Ovvenus, lib. 3. epigram. 120.
Tanta vel in nobis utinam lis esset amoris,
Quantus in hoc lacero tempore, litis amor.
Eadem gravissimus Poeta Gallicanus, I. A. Bayf. fol. 3. des misines, conqueritur:
Charite la marque lui sante
De Chrestiente trionfante,
Esteinte se caobe en nos iours.
Nous point illons sur la doctrine,
Chacun a sa poste en devine,
Barboullant la Religion.
Exinde nascitur divisio: Proprium autem haereticorum est dividi. Ita Ariani divisi fuerunt inter Eunomianos, Arianos et Macedonianos. Divisi fuerunt, sed non compuncti. Ruffin. histor. 10. cap. 25. Alii iam olim ad aliud latus inclinando, provocant ad traditiones et successiones. Bellarmin. de verb. Dei, lib. 4. idque praetextu simplicitatis et oboedientiae fecerunt, ac odio concertationum. De theologorum, nimio zelo ferventium, iniuriâ; passim conqueritur Drusius, et vid. tractat. de eius vita, et operib. fol. 33. Et notatu dignum est; quod vulgatum illud dicterium: Novus Medicus, Caemiterium novum; hoc item applicat theologiae Henric. Alsted. in system. mnemon. lib. 2. cap. 38. fol. 736. Novi et iuniores Theologi petunt novum infernum. Hi fere sunt superbi, et superbia est haereseos mater. Pugnaces Theologi, similes sunt Simoni Mago, vid. Clement. 1. recognition. fol. 29. et seq. Magis Deo placere videtur, ad paenitentiam provocare suos, quam in peregrinos haereticos insurgere, B. Tauleri Vita, fol. m. 37. Inprimis autem scommatice contra haereticos non est scribendum: quod et pax religiosa inhibere videtur. Hîc disputare licet; an a confessionibus aliqui sint denominandi? vide Forster, disputation. ad symbol. dec ad. 1. problem. 4. An qui extra symbolum Apostolicum errat, haereticus sit? Albicius, in exercitat. tit. de eccles. quaestion. 22. fol. 140. Sane symbola olim, paucas quasdam propositiones continebant: quale est Apostolicum illud. Perversitas haereticorum, et impia curiositas phîlosophorum, eorum multitudinem et prolixitatem introduxit. Erasm. in Catechism. in explication. symbol. 2. Ergo, qui nec haereticorum imitatur perversitatem, nec curiositatem philosophorum curat, ille etiam paucis potest esse contentus. Ac etiam olim quidam subscribere voluerunt confessioni, sed non mathematismis. Tripartita, 2. cap. 17. An fidei confessio aliqua,
debeat esse regula et norma verae doctrinae? Albicius, ibid. quaestio. 24. Quâ de re ita Iacob. Arminius, in aerticulis nonnullis, diligenti examine per pendend. tit. de scripturâ, ita scribit: Scripturam esse normam, omnis veritatis divinae; ex se, in se, et per se; perperam dici, normam esse quidam, sed intellectam secundum sensum confessionum belgicarum, etc. perperam dici, quod confessio vel Catechismus in dubium vocentur, cum examini subiciuntur: cum numquam extra dubitationis aleam poni possint. Tyrannicum et Pontificium esse, conscientias hominum, scriptis humanis aliigare, et impedire, quo minus legitimo examini subiciantur; quocumque praetextu id fiat. Sed an liceat occultum veritatis discipulum esse: qualem fuisse Gamalielem, notat recognit. 5. Clemens. vid. eius recognit. lib 1. cap. 2.
An concilia ad promovendam religionem conducant? disquirit in Irenico Pareus, cap. 1. Qui idem de Colloquiis, cap. 3. et 4. de Synodis, cap. 5. et 6. agit: Sed tamen adhibendus est D. Georg. Sigvvardus, in admonition. adde Parcker, 3. de polit. ecclesiast. cap. 25. Et monet in axiomat. histor. 136. Richterus, Colloquiorum, Conclliorum, Synodorum, etc. hunc plerumque fuisse exitum; ut animi dissidentium magis sint exacerbati, quam mitigati: et doctrina vera plus fuerit obscurata; quam illustrata; adeoque certaminum, dissidiorum, et contentionum aestus magis accreverint, quam decreverint. adde Boccalin. 2. ragguagl. cap. 55. Colloquia parum proficere, autumat quoque Vngersdörffer/In der Vorbereitung gesuchter Composition cap. 2. et seqq. De conciliis, late tractat Bellarminus tractat. de eccles. concil. ubi varias circa eam rem quaestiones habet. Fuerunt et concilia diversa, sibique contraria, histor. Tripartit. lib. 5. cap. 38. quodque etiam in concilio Nicaeno, aliquantum inepte fuerit disputatum, et processum, videri posset arguere histor. Tripartit. 2. cap. 2.
Libros haereticorum cremare, suadet Piccart. 7. observat. cap. 10. Et urget Bellarminus, de laicis, cap. 20. adde Filesacum, de aut horitat. episcop. cap. 1. §. 7. ac Fidelem Annosum, in Apostas. M. Ant. de Dominis, fol. 23. etc. Et Constantinus Imperator, igni addixit Arii scripta, Historia Tripartit. (ex Socrate) lib. 2. cap. 15. Ethnici quoque tales libros vetuerunt, quibus ipsorum religio convelleretur, Baron. sub Anno Christi 302. num. 3. Iacob. Angliae Rex, in instit. filii fol. m. 98. concedit id de seditiosis. At sane e libris haereticorum, magnam quandoque capi posse utilitatem, Thuanus alicubi, ubi de Roberto Stephano agit, fatetur. vid. Dn. Iusti Maieri quaestion. Capitalem, fol. 71. et 80. Et etiam de Iohanne Coleto scribit Erasmus, ad Iodoc. Ionam, Anno 1521. Nullus erat liber tam haereticus, quem ille non attente evolveret, dicens, se plus
aliquotiens ex illis capere fructus; quam ex horum libris, qui sic omnia definiunt, ut frequenter adulentur coryphaeis, nonnumquam et sibi ipsis. adde Origen. Philocal. fol 14. etc. et dissertationem singularem, iacob. Laurentii contra Gretferum, de libris haereticorum, vid. etiam Lactantium, 5. cap. 1. Et habet locum, notatu dignum Eusebius, 7. bistor. cap. 6. quod libri haereticorum sint legendi. Magicos quoque libros non prorsus abolendos, suadere videtur Albert. Magnus, vid. eius vitam, cap. 10. ad fin. Similisolim controversia Iohann. Capnionr mota fuit, num libri Iudaeorum sint abolendi, vid. Sleidan. lib. 1. et Reichlini vitam, apud Bumarcum et Melchior. Adami.
Non sunt audiendi, qui prohibent librorum sacrorum lectionem. Et aurea sunt verba Iustiniani, Novell. 146. qui ait: In confesso est, multo paratiorem ad meliora discenda, et capessenda esse eum, qui in sacrorum librorum lectione est enutritus etc. An Biblia, et quâ in linguâ legenda? vid. Rittershus: ad Novell. part. 1. cap. 1. Estque mirabilis ac latens vis, in literis sacris, Origen. Philocal. cap. 12. adde Bellarmin. 2. de verb. Dei. cap. 15. et seq. Serrar. in prolegom. Biblic. fol. 130: Montaigne, lib. t. cap. 56. fol. 292. etc. An sacra, peregrinâ alinguâ peragenda? disquirit Cassander, in liturg. cap. 28. et 36. Edidit etiam tractat. Frid. Furius Ceriolanus, de libris sacris in vernaculam convertendis, et hâc dequaestione vid. Albicium. part. 1. exercitat. theologic. tit. de scripturâ quast. 8.
Demoderatione, in religionis negotio, haeretiorumque condemnatione, multi semper disputârunt. Cum Catholico-Romanis, impossibilem esse Pacem, mtractat. cui titulus, Roma irreconciliabilis, sect. 22. probat Ioseph. Hallus. Verum denegotio moderationis, et non damnandis omnibus Romano Catholicis, vel Lutheranis, consult potell Casiander. epist. 16. centur. 1. Belgic Epist. 47. et 50. Et inibi, pug. 137. et 176. Erasm. inter epist. Lugdun. Batav. in 4. impressas, fol. 139. etc. ubi de temporandâ catholicâ teligione. Sed Cassandri Synocretismum etiam Bellarminus damnat, de Laicis, cap. 19. Gravissima est sententia Hopperi; qui in constituendâ et pacificandâ ecclesiâ, hoc efficiendum putavit, ut non pravis opinionibus, (tametsi his quoque) quam a malis moribus ecelesia repurgaretur, in quo nuno salus rei publicae Christianae consistit; curandumque, ut inetelligant homines, nos non minus malis moribus nostrorum hominum, quam adversariorum malis opinionibus esse infensos. Quibus si accedat, ut incipiant animadvertere, veram religionem non subtilitate disputationum, variarumque quaestionum constare; sed solâ in Deum ac Christum pietate, et ad versum homines amore, non multum amplius repugnaturos multos; quin
opiniones illas suas inanes, et superfluas missas faciant, et ad veram ecclesiam repurgatam ac restitutam se recipiant. Quos vulgo Calvinistas indig itamus, de Pace, et moderandis condemnationibus multa scribunt: et Irenicum Paraei, eo fine editum est, ac etiam Tractat. Was die Pfältyische Kirchen glauben. adde Pelargum, In der Antwort auff Crameri Itagen. Et ex nostratibus, (ita puto) Christophorum Donavver, in tractat. Erhebliche Vrsachen/ warumb er auff offentlicher Cantzel/ in Vertätzerung etc. der genannten Calvinisten sich nit einlassen könne etc. At hanc moderationem, quam desiderant in Lutheranis, obtinere nequeunt in belgicis ecclesiis. Arminiani, vide tractat. Gallicum, Le Chrestien urayement modere. et quae in causâ Vorstii, ac remonstrantium, indies eduntur scripta De mediis concordiae, vid. omnino Politic. Goldastt, part. 28. per tot. Grynaeum, lib. 1. epistol. 44. adde Acontium, tractat. de stratagemat. Satanae. Et exhortationem ad concordiam, piam; habet Decretum Ordinum Belgic. fol. 122. Et de officio Pii Viri in controversiis religionis, singularem scripsit libellum Cassander, et illum etiam contra quendam oppugnatorem defendit. Et haec praeter, propter, et per saturam quasi annotare placebat; quae hac de materiâ, difficili et odiosâ apud gravissimos auctores quondam me legisse, recordabar. Iudicentii, qui certi sunt, se Spiritu Sancto duci.