CAP. IV. De Annona, Pecunia, et Fortificatione.

I.

ANnona etiam omnino necessaria est; siquidem nemo potest cum hoste simul, et naturâ pugnare. Hanc igitur tempore Pacis, Magistratus copiâ magnâ colligere, et in usum Belli reponere debet. P. Gregor. 11. cap. 3. d. Republ. Etenim qui frumentum necessariumque commeatum non praeparat, vincitur sine ferro. Vegetius. 3. cap. 3. quem vid.

II.

An Pecunia Nervus Belli, dici mereatur? non inelegans quaestio est. Negat Machia vellus. 2. com. 10. affirmant alii multi; quos recenset in Aerario Bornitius a princip. Regemorterus inserm. polit. fol. 79. Amirato 18. cap. 8. Canonhiero dell' introduzz. 8. cap. 19. Facius polit. Liv. art. 40. ad fin. fol. 174. Waremund. de foederib. 1. cap. 2. nu. 57. fol. 169. et num. 132. fol. 221. adde Campanellam. d. Monarch. cap. 16. Ego hîc virum perspicacissimum, ingeniosissimumque Politiorum Machiavellum deserere non possum. cui et Traduccius in Turcâ vincibili adstipulatur. fol. m. 269. et 277. Verum equidem est, quod Proverbii loco usurpant Hispani:

No aey escudo como escudos,
Assi en guerra camo en paz.

Eyzaguirre. num. 804. Danaro eun compendio del poter humano. Botero d. detti 1. fol. 78. Sed tamen illud Prudentissimi Antonii Perez urgeo: plura Regna hominum, quam argenti penuriâ periêrunt. in aphorism. fol. 338. Bellum ferro, non auro; Milite non pecuniâ geritur. Facius axiomat. 49. Caroli V. optimi Imper. apophthegma fuit: Nervos belli esse pecuniam, commeatus, Milites; verum si ex iis aliquo carendum esset, Militem veteranum se electurum esse: cuius industriâ et fortitudine, reliqua duo se comparaturum confideret. Chytreus Chron. Sax. fol. 509. Pecunia in bello necessaria est: sed interdum et sine pecunia gestum fuit bellum. disc urs. eines vermeinten Catholischen / wider die Jesuiter fol. 137. (et fecit hoc Heinricus IV. Galliae Rex) fecitetiam Philopoemen Plutarch. in vitâ fol. m. 700. Imo ipse Alexander Magnus, qui in Asiam proficiscens, regium suum Patrimonium, inter amicos est partitus. Plutarch. in vitâ fol. m. 151. numquam vero sine strenuis militibus bellum confectum suit. Propter milites, pecuniam expetimus. Ergo milites sunt pecuniâ praestantiores. Sed tamen verbum Caesaris fuit: potentiae parandae et conservandae, duo esse instrumenta; milites et pecuniam; eorum alterum alterius stare praesidio. Casaub. ad Sueton. Caesar. fol. 32. b.

Pecunia Nervus belli dici potest; sed non ita, ut in pecuniâ potentiam consistere autumemus: quasi divitem Rem publicam, et quae mercede conducere milites potest, propterea potentem vocemus. Humanitate etiam, et existimatione belli Ducis, milites magis, quam pecuniâ in officio continentur. Molto piu sicura cosa e, per tener soldati in uffitio, Pautorita, che il danaro: quod Carol Emanuel Sabaudiae Dux, dicere solebat. Botero d. dderti. 1. fol. 44. b. quod et innuit Ariosto, cant. 31.

E' se Rinaldo ben non era molto
Ricco, ne di Citta, ne di Thesoro;
Face asi con parole, e con buon volto;
E cio c' havea, partendo ogn' hor conloro;
Ch' un di quel numer, mai nong lifu tolto
Per offerire altrui piu somma d' oro.

Ac etiam ratio iniri potest, ut suis sumptibus subditi militare cogantur: quemadmodum in Turciâ fit mediantibus Timariis, et olim apud nos propterea Feuda concedi solita fuerunt. Namque Turcici equitatus praestantia in Spahis consistit, qui stipendii loco certos reditus habent; quos illi Timari vocant. Timarum autem proprie dici potest, pensio quaedam vel assignatio certorum redituum, qui ex fundis percipiuntur, bello acquisitis; qui certâ proportione distribuuntur militibus, quorum prae ceteris emicuit magnanimitas, quique stienuam in bello oneram navârunt. Ea cum Coloniis antiquis vel feudis, vel quae nostrâ aetate dicuntur, Commendaturis comparari possunt. Cumhis convenit, quod Graecis pima/rion, timara/toi, et tia/riw=toi, personae dicuntur. Etymologia a voce timh\ ducta, quae honorem significat. Soranz in Ottoman. cap. 15. quem vid. et cap. 47. Et Achillem Traduccium fol. m. 251. Acanzii etiam propter exemptiones ipsis concessas, in bellum proficisci coguntur. Soranz cap. 17. Omnes praeterea Spahi aliquam cibariorum partem per sesuisque alendis, in militiam secum ferre coguntur. Sangiachi farinae, hordei et aliarum rerum, quantum maxime et quam saepissime possunt, ad exercitum mittere tenentur. Rustici in Pagis, quanta ipsis imperatur frumenti copiam suppeditare militibus subiguntur. Soranz. cap. 34. Et etiam Traduccius fol. 240. attestatur, quod Turca nihil in bella insumat, sed lucretur insuper modis extraordinariis. Siquidem exercitui certa sunt pacis bellive tempore assignata stipendia, quae ubi contra hostem milites educuntur, non augentur. Tribus autem modis potissimum in bello lucrum facit: Primum, omnia oppida et pagi obligati sunt, in Castra Imperatoris farinae et hordei quantitatem, quocumque iebentur, deportare. Secundo, decimas ex raptu et praeda habet. Tertio locosunt munera. More enim receptum est, ut omnes Bassae,

Beglerbegi, Sangiacchi et alii officiales Imperatori, ubi ad exercitum pervenit, sese sistant, ut munere quodam ipsum honorent, id cum fiat in publico et in conspectu omnium, ambitiose in vicem certare solent, quis splendidius et praestantius donum Imperatori offerat. Non igitur expendit, sed colligit pecuniam belligerando, secus evenit nostris Principibus, qui raro ditiores, sed plaerumque exhaustis aerariis pauperiores ex bello redeunt. Sane Hafis Haematus, Cairi Bassa, primus fuit, qui equitibus Turcis stipendium solvit, et pecuniam mutuo petentibus dedit. Qua in re si Principes Ottomanni nostrorum morem imitari vellent, immensas copias tam equestres, quam pedites facile colligere possent. Soranz. cap. 10. Saepius tamen contigit, ut aere in Turcia conducti fuerint milites nostro more, cum Praesidiarios evocare e confiniis hosti oppositis, et alio transferie, non vide batur omnino tutum, Solimannus in Asiam proficiscens hac ratione usus est. Traduccius. fol. 257.

III.

Quod Clypei et arma singulis, hoc praestant universis munitiones seu munimenta. Ea sunt loca contra omnem vim externam munita, quibus Provincia defenditur: quaeque receptaculum et refugium tutum praebent militibus aliisque Civibus. Eorumque usus antiquissimus est. Iudic. 6. vers. 2. et 9. v. 36. Non ergo prodest, sed obest magis Rei publicae, talium usu carere. Althus, cap. 24. num. 45. etc. vid. tract. meum de Iure Universitatis cap. 2. num. 4. adde Richterum axiom. histor. 232. Parutam. 2. discurs. 8. Hippol. a Collib. in Principe cap. 28. At sane expedit Urbes muris circumdari, moenibusque firmari: Maluit quidem Lycurgus, cives suos esse Muros Civitatis, quam saxa et lapides, urbemque hominibus potius, quam lateribus cinctam exoptavit: Plutarch. in Lycurg. et in Universum Spartani tamquam ignavos despexêre eos, qui cinxerant muris Civitates. Sed certe condemnârunt ipsimet Spartani se ipsos stultitiae suae. Irruptione quippe Cassandri, et cum Pyrrhus extorrem patriâ Spartanorum Regem Cleonymum reducere vellet: Sparta muris et moenibus cincta est, coepereque tum Spartani ipsi, virtuti suae diffidere. Posset quidem abstineri a murorum structurâ, si certi essemus, numquam ad venturum maiorem hostium numerum, quam sit Civium; sed quia hostis saepe subito et improvisus, maximâque expeditione impre ssionem facit, opus est profecto moenibus ad sustinendam improvisae multitudinis vim, ex quibus pauci non modo debilitare, sed et frangere atque atterere possunt. vid. Piccart. docad. 13. obs. cap. 2. Urbes autem primariae aliquot, moenibus, vallis, fossisque cingendae: Arces vero ad limites Regni, aut in primariis Urbibus Citadellas, ut vocant, munitissimas condi, vix mihi consultum videtur, cum Machiavel 2. comm. 24. vid. Anist. 7. polit. 11. Tholosan. 2. d. Rep. 9. Amirato 19. cap. 4. Melch. Iunium.

quaest. polit. 64. Renat. de Lusingâ. de increm. Imp. 1. cap. 3. Fürstliche Tischreden. 1. cap. 4. Et contra Citadellas, seu Urbium maiorum arces, prudenter disseritur tom. 4. du Mercur. Franc. sub Anno 1616. fol. 42. ubiagitur de la Citadelle d' Amiens. Et etiam Aratus iam olim reputabat, latrones, arcibus in montibus aedificatis, se tueri: sed Regem fortiorem munitionem habere non posse, quam amorem et benevolentiam subditorum. Plutarch. Arato fol. m. 908. Non est potens Res publica, quae arces habet, et ibi praesidiarios milites; Cives vero praedae hostili exponit. Non prosunt arces extra Regnum. Cominae. lib. 6. cap. 3. fol. m. 514. Et Glabro Serbellone, per monstrar, che le fortezze de vono essergrandi, soleva di re: poca cosa, poca forza. Botero d. detti fol. 40. b. Une petite place, ne faut rien, devant la fureur dela batterie de maintenant. Langey lib. 9. fol. 971. Quodque urbes amplae, et satis spatiosae, muniendae sunt, quae subditis praebeant receptum: etiam Stephan. Pasquier lib. 7. des recherches cap. 15. censet. Etinde Hispaniam praedicat felicem, quod careat Castellis; et in Civilibus Gallicanis bellis, nil ea profuisse ait, quam ut essent receptacula latronum. Quod et notat Iulien. Peleus. lib. 2. de l' hist. de Henri le grand. cum ita scribit: Apres laquelle paix on fit une tres grando faute, qu'on n'empescha les subiects guerriers ou mutins de fortisier leurs maisons aux champs, qui est bien le plus seur pourun Monarque: car si le Maistre d' un chasteauparticulier est grand seigneur, il prend occasion de se revolter, s' ilest pavure de brig ander. Et pour ceste cause les villes Imperiales d' Alemagne, bien souvent ont rase les forteresse des Gentil-hommes, afinque les rebelles et voleurs n'eussent aucune retraicte. Utut autem fortes sint urbes, non in iis spes aliqua reponenda est. Casp. Finck. Can. theol. 39. Suntque multae Provinciae, quae a fortalitiis abhorrent: ut Polonia et de Angliâ idem scribit Thesauri politici Auctor. part. 1. fol. m. 234. quorum utrique putant, in eo consistere eorum libertatem. Alibi Principes se non dominari libere posse putant; ubi sunt magnae et munitae urbes. Munitiones seu fortificationes eas approbo; parvo quae constant. Terrâ ergo potius, quam lapide secto utendum. Thesoro polit. part. 1. fol. 169. Ita parvo sumptu Gandavum, La Nove discours. 18. et etiam exiguo temporis spatio Arelatum, Arles. Langey lib. 7. fol. m. 750. munita fuerunt. Muniendi vero artificium (quod Turcis, qui quondam in Italia Hidruntum tenuêre, acceptum fert Thesauri politici auctor part. 2. cap. 2.) in eo situm est; ut unum punctum longam tueatur linea!: nec ullus locus sit fortalitii, qui ab hoste occupatus, non multis modis offendi queat, Zach. Fridenreich pol. cap. 30. fol. 220. Quâ ratione maiorum nostrorum institutum, qui rotundis Turribus urbes muniebant, minime sequendum: Sed nuperae fortificandi rationes, omnino

amplectendae videntur. Consule Mons. de la Nove d. discours 18. Claude Flamand, Specklins/Stevini et Boteri, tractatus de fortisicatione singulares. ut et Ian. Gringallet disp. de fortalitiis, Argentiae, Praeside Clariss. Dn. Berneggero, propositam. Nam et Aristoteles monet 7. polit. 11. ad fin. ut Muros ad nuperos bellicos usus accommodemus, Et nempears fortificandi, in eo consistit, ut hostis, quocumque modo accedat, repelli possit oppositis minoribus viribus. Die gantze Kunst an der befestigung bestehet allein darinn/daß man in der grundlage einer Statt/Schloß/Schantz etc. soman befestigen will/alle Linien dahin richte/ dasauff welcher seiten der Feind sein Läger schlagen/oder den angriffthun wölle/ihm stracks vornen/vnd anff allen seiten widerstand könne geschehen. Iohan. Eberhard. de Barle-duc. cap. 1. in prin. tract. de fortificatione. Tales etiam fuerunt olim Hierosolymorum muri, de quibus Tacitus, 5. hist. per artem obliquiaut introrsus sinuati, ut latera oppugnantium, ad ictus patescerent. Hîc Geometriae Practricae elucescit usus: cuius peritissimus est, Illustrissimus Auraici Princeps Mauritius. De eaque dicere solebat Camillus Ursinus: Che i prencipi, che non s' intendono bene delle fortificatione, parte importantissima della Militia, non mai potranno regges bene gli stati loro. Boter. d. detti. fol. 40. b. Sed et idem de Architecto quodam pronuntiabat: questo povere huomo, si pensa de sapere della fortisicatione: ma che no puo sapere, chi non si e trovato, ne a pigliare, ne a difender fortezza. Botero. ibid. fol. 41. Muri antiqui fortissimi sunt, vel ob ipsum temporis tractum, quod ex multis saxis, unam quasi concretam efficit rupem. Aut forsan caementi conficiendi modus alius olim fuit. Et meminit Stumpfius lib. 6. der Schweitzer Chronick. fol. m. 162. das etwann der Kalg mit Wein angerührt worden. Sanguis etiam humanus et equinus, alicubi erat pro caemento. Alb. Stadens. in Chron. fol. m. 183. b. Et certe multum refert ex quo genere lapidum calx conficiatur: laudaturque imprimis marmor nigrum. Langey lib. 10. fol. 1015.

CAP. V. De Iure Belli.

DE praeparatoriis Belli, actum hactenus fuit: nunc an et quomodo id debeat geri? dispiciendum esse videtur. Origo belli a iure gentium est, §. ius gentium, instit. de Iure Nat. l. ex hoc iure, l. manumissiones. d. iustit. et iure. Ceterum tradunt communiter Doctores, iustum bellum esse iuris gentium dispositive; sed bellum iniustum, esse iuris gentium occasionaliter. Post Vasquium Dn. Bocer. tract. de bello cap. 3. num. 14.

Tileman. disputat ff. 1. th. 14. Sunt et belli, sicut Pacis iura; quae ex iure gentium definienda, hocque proprie ad scientiam politicam spectat. Facius axiomat polit. 1. et trib. seqq. Et ridiculi sunt, qui ex iure civili, hac de re garriunt multa, et singulares soribunt libros. Aliter fecerunt Albericus gentilis, Balthas. Ayala etc. Ac certe singulares de bello leges dedit in V. T. Moyses R. P. Martin. Becanus de analog. utriusque Test. cap. 17. quaest. 2. et Theologice ac politice etiam eo de iure agunt, Conzen lib. 10. polit. cap. 1. Elias. Schrôderus, apud Arumaeum tom 1. discurs. 23. Iohan. Gerhardi, loco de Magistratu, num 368. etc. Rônkingk lib. 2. class. 3. per tot. Et licet interdum leges, belli tempore frangere. Regemorterus. sermon. polit. fol. 296. Sed tamen recte Vocula apud Tacitum. 4. histor. cap. 56. Esle aliquod fas et armorum et ius hostium, et id iam ante monuit apud Liv. lib. 5. Camillus: Sunt, inquit, et belli sicut et Pacis iura iusteque non minus ea quam fortiter didicimus gerere. Quod ipsum et Ciceroni. 1. officior. placuit, adserit enim in Republica vel maxime conservanda esse iura belli. Tacitus 4. Annal. cap. 33. Belli commercia vocat. Verba eius sunt. Ad sptuaginta milia Civium et Sociorum, iis quae memoravi locis occidisse constat. Neque enim capere aut venundare, aliudve quod belli commercium: sed caedes, patibula, igneis cruces festistabant. Virgilius belli leges appellat:

At belli saltem captivam lege necâsses.

Graeci xeirw=n no/mon dicunt, aut pole/mou no/mon. nos Das Hauptrecht. Quod vero bellum iuste geri utrinque eruditissimus tradit Gentilis, tr. de bell. lib. 1. cap. 6. hoc politice intelligi debet. vid. Hoennon. 7. th. 1. et 5. ad fin. Covarruv. cap. peccatum part. 2. §. 10. nmum. 6. de Reg iur. Fulogs. ad l. ex hoc ure, ff. de iustit. et iur. Alciat. 2. paradox. cap. 21. Stuck disp. ad instit. fol. 92. Stolzerus apud Arumaeum tom. 2. d. iur. publ. discurs. 29. thes. 1. Non enim apud Deum, iustitia pendet ex credulitate. Politice, causa et finis, si speciem habent iusti, sufficere putantur. Hoc enim ipsum, in omni ambigitur bello; et semper est necesse, alterius partis (immo saepe utriusque) causam iniquam esse. Illustris Enenckhel d. Privileg. parent. et liberor. priv. 1. part. 9. num. 27. fol. 93. Iustum esse bellum reputatur, si dubitatio sit, de partium iure, et aliâ ratione controversia nequeat decidi. Atque tali dubitatione, bellum utrinque potest esse iustum.

II.

Christianis autem, bellum gerere, prohibitum non esse, expeditum videtur: ac ita etiam communiter censent Theologi, Politici ac Iureconsulti plerique. R. P. Becanus. de analag. Vet. et Nov. Testam. c. 17. quaest. 1. R. P. Adam Conzen. lib. 10. polit. cap. 3. Zepper de legib. Mosaic. fol. 165. Chemnitius locor. Theolog. tom. 2. tit. de vindictâ fol. m. 312. Covarruv. cap. peceatum. §. 10. in fin. Forster. disput. ad decalog. dec. 2.

problem. 6. Christoph. Binder tract. de bello thes. 27. et passim. P. Martyr. in loc. commun. de bello. Dn. D. Andr. Osiand. in tract. Papa non Papa fol. 168. Bodin. 5. de Republ. 5. Gentil. 1. de bello cap. 5. Iunius, polit. quaest. 67. Casman. vitae polit. cap. 34. Gerhard. dec. 7. quaest. 1. adde in iure Canonic. caus. 23. quaest. 1. et 2. Licet non Anabaptistae solum, Manichaei ac Wigelius, in Astrolog. Theologisaeta cap. 15. 16. et 19. Disputierbüchlein. fol. 34. de vita Christi cap. 10. et 25. Sed et ex Theologis maiorum gentium, dissentiant nonnulli: et etiam Rupert. Abbas Tuitiens. in Matth. lib. 3. cap. 4. fol. m. 46. ubi edocere conatur, ante natum Christum ferro pugnare licuisse; nunc non item. adde R. P. Heribert Ros Weid. in vitis patr. in vita Apollonii. Hâc item de quaestione Bellarminus, lib. de Laicis cap. 14. et item Dn. D. Theodorum Thummius, in tract. Theologico, de bello. late et operose agunt. Sane iure optimo gladium portat Magistratus. Roman. 13. vers. 4. Et ideo illum usurpare potest, tam contra cives, quam hostes. Inimicos quidem diligere debemus. Mat th. 5 vers. 44. Sed non ita, ut amicos et Rem publicam nostram negligamus: sicque pugnandum est pro fratribus nostris, pro filiis, filiabus, uxoribus, et domibus nostris. Nehem. 4. vers. 14. Non magis hostes diligere debemus, quam nostros, non iniuste oppressi minus amandi sunt, quam opprimetes. B. denique Iohannes Baptistes, cum viam Domino praepararet, cunctos ad monens, ut dignos paenitentiae facerent fructus: milites instituit, nec eos ad militiae desertionem adhortatus est. Luc. cap. 3. Iudaei etiam contra Iudaeos iuste pugnaverunt. Ergo et Christiani contra Christianos. Becanus d. cap. 17. quaest. 4. At ut bellum, illaesâ conscientiâ geratur, necesse est, ut adsit intentio bona. Ita enim B. Augustinus. quaest. 207. ad Bonifacium Comitem. Pacem habere debet voluntas, bellum necessitas, ut liberet Deus a necessitate, et conservet in Pace: non enim Pax quaeritur ut bellum geratur, sed bellum geritur, ut Pax adquiratur. Esto ergo etiam bellando pacificus, ut eos, quos expugnas, ad pacis unitatem vincendo perducas. Et lib. 22. contra Faustum cap. 74. Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, impacatus atque implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si quae similia; haec sunt, quae in bello iure culpantur Et licet bellum alias civiliter esset iustum; deficiente tamen bonâ intentione, malum esse scholaslici censent. Bellarmin. d. lib. cap. 15. Luthero Bellarminus. d lib. cap. 16. aliique paradoxon illud adscribunt; non licere contra Turcas gerere bellum. Sed, aut Varius ac Vertum nus ille, aut non eius animi fuit: non improbat ille arma in eum hostem, verum vera potissimum arma commendat, vota pia, et vitae emendationem: uti Deus, propitiam in Christianos mentem induens, partes eorum, adversus Turcas pugnantium, ope adiuvet suâ, et immensam, plectendo orbi

Christiano, vim cohibeat barbarorum. Iac. Lectius praescript. Theolog. Contra Ant. Fabrum. lib. 2. proposit. 3. Hancque Lutheri sententiam suisse ex aliis locis constat. Ut de saxonicâ visitatione: Clamant, inquit, aliqui Praedicatores temerarie, non resistendum esse Turcae. Hic sermo seditiosus est, qui neque ferri, neque permitti debet. tenentur igitur Potestates resistere Turcis, qui non solum cupiunt Provincias devastare, uxores ac liberos violare et interficere; verum etiam iura Provinciae, cultum Dei, omnemque ordinationem bonam abrogare ac tollere. Idcirco debent Principes ob id praecipue belligerare etc Adde Christoph. Binderum tr. de bell. cap. penult. At anne Christiani capti, et servituti remoque addicti, Turcis contra Christianos pugnantibus, commodare operam suam salvâ conscientiâ possunt? vid. Servitut. Aegypti Dn. Hebereri, lib. 2. cap. 35. Etiam hîc opportune obviam se ferunt, quaestiones duae, sane perquam intricatae, ad quarum utramque, suo modo respondeo affirmative. (1) Possitne Princeps Christianus sine peccato conscribere milites ex populo infideli, aut haereseos suspecto? vid. Dn. Bocerum. 1. de belle cap. 8. num. 16. etc. Sane Ludovicum IV. Imperatorem eo nomine (quod scilicet iuverit haeresi infectos) a Bzovio insimulatum, defendit Magnif. Hervvardus, in defens. d. Imper. tom. 1. fol. 126. et seq. ubi ita scribit: Et esto Gibellinorum quidam, quibus Ludovicus suppetias tulit, haeretici fuerint: non tamen iis tulit ut haereticis, sed ut suis clientibus militibusque; quorum forti, fidaque operâ usus est; non ad oppugnandam religionem, sed ad ea defendenda, quae iure electionis ei obtigêre, et virtute maiorum suorum acquisita erant. Nec attigebât, ealis, tametsi Pontifex in parte erat, sacra religionis; sed Dominatum duntaxat, et Italiae Principatum etc. Similis sed maioris aliquantum difficultatis, quaestio est: an liceat uti auxilio Turcaum aliorumque infidelium? vid. Tileman. disp. 1. th. 17. vol. 1. Lancell. Conrad. Templ. Indic. 1. cap. 1. §.4. fol. 381. adde Paralip. 2. cap. 18. et cap. 19. a princip. Minus enim periculi subest, si quis tantum colligat milites, in terris paganorum, etc. quam si ipsorum auspiciis, et copiis coniunctis, illi auxilium feratur. (2) Quaeritur, an quis Christianus in militiâ Principis in fidelis et non Christiani, sine peccato stipendium merere queat? vid. Dn. Bocer. dict. loc. hoc equidem fecit David, quando cum Achi Rege versaretur. At vero in his similibusque quaesitis cir cumstantiae singulae accuratissime sunt perpendendae, et ad Theologicas ac Politicas rationes pio zelo sunt examinandae.

III.

Tum demum autem bellum gerere licet, si id iustum sietvid. Ludov. Molinam d. iustit. et iur. tom. 1. disput. 98. etc. Ac ad bellum legitimum constituendum, requiritur (1) auctoritas superioris. R. P.

Adam Conzen lib. 10. cap. 4. Ego lib. 1. polit. cap. 4. num. 24. etc. Primum belli requisitum, seu conditio belli iusti esse sertur, legitima auctoritas Principis supremi. Etenim, quod privato debetur a concive, repeti debet iure, haut vi, manu consertum. Si extra Rem publica; auxilio debetuti Principis sui. Si Princeps Principem offendit; tunc locus est bello, cum deficiat alius Iudex. Perez. aphorism. fol. 173. num. 17. Hocque etiam docet B. Augustinus, lib. 22. contra Faustum. cap. 75. cum ait Ordo ille naturalis, mortalium paci accommodatus, hoc pocit, ut suscipiendi belli auctoritas, atque consilium penes Primcipem sit: exsequendi autem iussa bellica ministerium, milites debeant paci, salutique communi. Et ratio idem hoc probat. Homines namque Privati, et qui superiorem habent, si ab aliquo iniurias accipiant, possunt cofugere ad superiorem: at Principes si ab aliis Principibus aliquid patiantur, non habent aliquod commune tribunal, ad quod illos accusent, et ideo licet eis bello iniurias publicas propulsare. Residet autem haec auctoritas belli indicendi prout communiter statuitur, in omnibus Principibus et Populis, qui in temporalibus superiorem non habent: non autem in iis, qui sunt sub Regibus immediate; cum qui aliis subsunt, haut sint capita Rei publicae, sed porius membra. Hanc tamen auctoritatem, non requiri ad bellum defensivum, sed solum ad offensivum, monet Bellarmin. dict. cap. 15. in princ. Hincque aiunt: si in mora periculum sit, tacitum consensum superioris adesse praesumi. Card. Tuschus lit. B. conclus. 33. Necenim alic vi adimi potest defensio naturalis. At anne Germaniae Principes, propriâ auctoritate bellum movere queunt? Invidiosa quaestio est: de eaque videre licer Conzen. lib. 10. cap. 4. num. 10. et Tuschum d. loc. conclus. 38. Porro quia sine Principis auctoritate gerere haut licet bellum:inde illud definitur Inter duos pares, iusta contentio armorum publicorum. Pares autem (ratione Iuris) esse cenfentur liberi, Principes, populive. Non igitur bellum gerere possunt privati fine publico scitu, quia non sui sunt iuris, sed sub potestate Magistratus: itaque Capitale hoc attentantibus esse, Plato 12. d. LL. voluit, romani in l. 3. ad L Iul. Maietstatis. et alibi, laesae maiestatis tales postulârunt. Certe Caesarem, quoniam adversus Gallos iniussu Senatus ac populi bellum gessit; Cato Uticensis, (Plutarch. in Caton. min. in comparat. Crassi.) reum sacere voluit, censuitque in senatu: Legiones Romanas domum revocari, caesarem vero Gallis dedi oportere. Et valde exaggerant hoc Manlii Asiae Proconsulis accusatores, apud Livium. lib. 38. Gallo- Graecis, inquit, bellum illatum non ex senatus auctoritate, non ex populi iussu, quod quis unquam de suâ sententiâ facere ausus est. Scriptores Politici conatus tales non bella sed latrocmia dixerunt, sicut et Iurisconsulti. L. hostes 118. ff. V. S. L. hostes ff. de capt. et

postlim. revers Non est bellum cum latronibus, praedonibus aut pirnis, quamquam magnos habeant exercitus, et proinde nec ulla cum illisbelli iura. Illustris in hanc rem Taciti 3. annal. cap. 37. locus est de Tacfamnate Numida: Tacsarivas, inquit, qua~quam saepius armis Romanis pulsus, reparatis per intima Africae auxiliis, hûc arrogantiae venerat, ut Legatos ad Tiberium mitteret, etc. Subicit deinde: non aliâs magis suâ, populique Romani contumelia indoluisle Caesarem, ferunt; quam quod desertor et praedo, hostium more ageret. Necitem Spartaco (vid. Appian. Civil. Plutarch. in Crasso. Florum lib. 3. cap. 21.) post tot consularium exercitoum clades, multam Italiam urenti; quamquam Sertoriiatque Mithridatis ingentibus besiis labaret Res publica, datum, ut pacto in fidem acciperetur. Non item bellum cum rebellibus est, aut fugitivis: in quos etiam, si iura belli non valeant, sibi imputare debent, nisi gravissimas forte habuerint defectionis sive rebellionis causas, puta cum Princeps mutare possessionis statum praesumit, et cui civile Imperium, permissum erat, dominicum affectat. Hincque etiam limitant hanc nostram regulam Principalem, si Princeps sit Tytannus. Card. Tuschius lit. B. conclusione 36.

IV.

(2) Denuntiatio sive diffidatio belli etiam necessarium requisitum est. Iudic. cap. 11. vers. 16. Hoennon. disputat. polit. 7. th. 7. et seqq. Adeo ut sine denuntiatione si bellum geratur, in captivos, tamquam latrones animadverti possit. Facius axiom. 35. Quod ius praetenderunt Genevenses, cum morti addicerent aliquor Sabaudos; qui cum scalis in urbem subrepsissent, capti erant. Sane cum horrendum illud Albignii facinus (qui post irrita toties publica arma, Genevensium moenia, sacrilego scalarum in censu, ipsâ in Pace, clam contemeravit) revolvo animo: tum quod furor et cupiditas, eo transversum rapere queat homines, admiror. Tum mirandum Dei iudicis aequitatem suspicio fraudis fraude suâ dum prenditartificem. Et haecdico verbis eorum, qui affectu forsan nimio erga Genevensesferuntur. Ego hîc et in omnibus talibus (de quo semel pro semper, ut Practici loquuntur, sollemniter protestor) iudicium nullum mihi sumo. At, alia quaestio est, anne tredecim illi Allobroges, quitunc capti et Iaqueo necati fuerunt; ut et Ferraillius ac Hastidius, Anno 1609. ad publicum supplicium tracti; mitiorem meruisse videantur fortunam? Verum, quis clementiâ dignos iudicet, communi gentium iure mortis reos? qui si victores exstitissent, haut unquam misericordiam cepissent innocentiae. Pierre Mathien lib. 5. narrat. ult. num. 10. Mercure Francois, fel. 224. Botereius. 9. fel. 83. et lib. 16. fol. 545. Emman. Meteran. histor. Belg. lib. 24. fol. 25. et lib. 28. sol. 361. Certe aggredi bello non indicto imparatum, latronum est, non iustorum hostium.

Et ut sit armorum contentio inter pares, omnino ei denuntiari debet, quem bello persequi volumus, ut parare se contra vim nostram possit. At vero hoc de offensivo bello est intelligenduminam qui sui defendendi causa bellum gerere necesse habet, cum denuntiationem ab hoste acceperit ut vicissim denuntiet, necesse non habet. Ius enim defensionis ei omnia, quae contra hostem honeste sustipiuntur, in manus dat. Puis qu'il me deffioit, il me semble, qu'il se deveit tenir pour adverti, que ie me vouloy defendre Bellaylib. 3. fol. m. 242. Sicur nec indictione opus est adversus eum, qui non indicto belio prior nobis vim intulit. Iura enim violanti ius redditur, si ius non praestatur. Et Philosophus, 2. Elench. sophist. 6.7. in hanc sententiam: Contra quovis modo pugnantes quovis modo licere se defendere, respondet. Perpetuis etiam hostibus, et quibus cum nula intercedit pactio, bellumnon indicitur: item si periculim sit in morae. Et exemplo suo ostendit, atque or atione apud Inonem lib. 38. defendit Caesar, qui bellum Ariovisto absque Senatus Decteto intulit. Sic etiam Pyrrhus apud Plutarchum in vitâ fol. 789. Spartanis bellum absque denuntiatione fecit, eo quod non tutum iudicaret, hosti indicare, quid in animo haberet. Rebellibus etiam nostris et defectoribus, qui nostro suberant Imperio, et nullâ causâ sese eidem eximere conati sunt, indicium fieri non debet: quibus cum enim bellum non est, apud illosiura belli frustra usurpamus. Siauxilium sociis feranrus, bello se adversus hostem defendentibus, nostrum non est bellum illi indicere, nisi foederatusnobis fit; quo casu indicendum omnino est: si vero plures communibus sumptibus, et utin communem rem bellum gerant, omnes bellum indicere, inri consentaneum videtur, quia commune est bellum. Post inducias etiam longas, ubi elapsae fuerint, belli indictione opus non reputatur. Sicut enim feriis finitis, non denuntiatur servis ut re deant ad operas: sic nec induciis finitis, quae sunt feriae belli, opus est denuntiare reditum ad arma. Atque ita Martinus Laudens tract. de bello, quaest. 29 ex Ang. in l. si unus. §. 1. ff. de pactis finito tempore Treugaenon dicitur novaguerra, sed continuari prima. An autem idem obtiner in Indus ciis longissimis, quales fuêre, auctore Livio lib. 1. 2. et 9. datae Verientibus incentum Annos, sicut et Cerilibus in toridem, iisdem Veientibus in annos 40. Hetruriae populis in annos 30. si Gellium, lib. 1. c. 25. audias, omnino; Induciae enim illi dictae, quasi inde uti iam: Pactum enim induciarum huiusmodi est, ut in diem auttempus certum et definitum non pugnetur, nihilque incommodi detur; sed ex eo di postea nti iam omnia belli iure agantur. Exspirantibus igitur Induciis, qui malo cavere nolet, suo periculo id fecerit. Illud in Indictione belli observa???m, ut si cum iis bellum gerendum esset, cum quibus amicitia prius aut.

Societas intervenisset; ea prius amicitia renuntiaretur, quam bellum denuntiaretur. Ac etiam Romae privatis in usu suit, Dn. gruter. ad Senec. fol. m 635. Ante omnia autem res repetebantur per vim ablatae, qui modus Clarigatio dicebatur, ut restota clara esset, et inexcusabiles redderentur, qui in bellum necessarium suâ pertinaciâ conspirâssent. Vide ritum apud Livium lib. 1. in bello Latino et alibi. Video hunc morem etiam Graecis usitatum. Apud Euripidem enim, in supplicibus, Theseus: Vade dic Creonti: Theseus abste amanter repetiit cadavera. Hic primus Sermo. Si nihil esticis, secundus, ut me armatum exspectet. Neque vero incontinenti ad arma et hostilitatem post denuntiationem progrediendum, sed spatium relinquendum ei, cui bellum indictum est, ut se paret quoque adversus vim:id spatium apud Romanos erat dierum trium et triginta. Sic Livius lib. 1. Si non fiant, quae petuntur, diebus tribus et triginta peractis, bellum indicitur. Ideo non probamus Cyri factum, apud Xenophontem 2. Instit. Cyri. qui Arminiae Regi bellum simul intulit et indixit. nec Romanorum, qui tertium bellum Punicum momento indictum et illatum gesserunt. teste Appiano in Libycis, Religiose vero hoc ius Florentini observârunt, de quibus ita Machia vellus lib. 2. list. Florentin. Ne quidquam Maiestati deesset, peculiarem Campanam, Martinellae titulo celebrem, sumpserunt; quae integrum mensem prius, quam exercitus in hostem pergeret, pulsaretur, adoque hosti ad defensionem tempus suppeteret. tanta virtus nimirum id temporis in viris istis conspiciebatur, tantoque animores ab istis publica administrabatur; ut quod nostro aevo hostem incautum opprimere in laude reputabatur, id tum temporis ignominiae fraudisque loco haberetur. Hactenus ille. Dic Satzung Friderici Barbarossae zu Nörvlingen im Jahr 1187. auffgericht/helt in sich/daß der so absagt/nach gethaner absagung in den nanchsten Tagen vnd Nächten/thetlich nicht angreiffen soll. Ben vnsern tagen ist diese Ordnung verblichen / man sendet jetzt in Kriegen die Absagung kaum vor der Ordnung hin/wird bald dahin kommen/das man die absag Brieff auss der Büchsen würd vbeschiessen. Stumpf. Schweitzer Chron. lib. 7. cap. 12. Et Froissard lib. 1. cap. 35. mentionem facit similis Legis, latae ab Angliae Rege, Vicario Imperii Romani: que qui vouleit autruy grever eu porter dommage, il le devait defier sussisamment, treis iours devant fait. Fiebat autem diffidatio per Feciales. Waremund. lib. 1.de foederib. cap. 3. num. 18. fol. 308. etc. de quorum officio, Plutarchus in Numâm. num. 11. pluribus agit Et etiam hodie per viros honestos in dici solet bellum: quece n' estoit pas chose appertenante que guerre de si gräds Seigneurs Fust noncee et deficee par un Varlet. Fronissard rom. 1. cap. 252. Denuntiationi autem inseri debet oblatio Pacis. vid. Petr. Cunae. de

Republ. Hebraeor. lib. 2. cap. 20. Ceterum feciales bellum indicabant, signo ex arce monstrato, rebus raptis per Clarigationem repetitis, hastaque in unes hostium emissa. Gellius lib. 16.cap. 4. Arnobius adversus gentes lib. 2. P. Faber lib. 2.semestr. cap. 2. Hodie alio et non uno modo indicitur. Legimus enim in Facio, lib. 6. p. 169. Chirothecâ Militari oblatâ Alfonsum Regem Arragoniae a Renato provocatum ad bellum. Et tandem de ritu denuntiationis. vid. Dn. Elsvvic disputat. polit. 13. th. 15.

V.

At denuntiationem perperam solum sufficere Alexander Magnus existimavit. Plutarchus in vitâ. utpote cum denuntiatio, tantum causae indicandae adhibeatur. Bodin. lib. 5. cap. 5. num. 56, Imprimis itaque (3) ut accedat causaiusta, ad iustum bellum constituendum, necessarium est. Tileman. dispur. ff. 1. th. 15. Cumque de causâ belli iudicamus; distinguendum est, inter causam, praetextum, et initia; monente Polybio. Richter aximat. hister. 104. quod et Suetonius observat, in vitâ Caesar. cap. 30. Et causas bellisaepe occultas, praetextus speciosos esse, Cominaeus scribit, lib. 3. cap. 1. fol. m. 185. Non sine causâ, bellum moveri potest; nec etiam propter quodcumque peccatum, sed tantum propter iniuriam propulsandum. Ita B. Augustinus, quaest. 10. in Iosuam. Iusta belia, inquit, definiri solent, quae ulciscuntur iniurias; si qua gens, vel Civitas, quae bello perenda est, vel vindicare neglexit, quod a suis improbe factum est, vel reddere quod per iniuriam ablatum est. Priuceps non est Iudex, nisi hominum sibi subditorum. Ergo non porest quaecumque peccata aliorum hominum punire; sed solum ea, quae cedunt in detrimentum populisibi sub ecti:nam ersi non est Iudex Ordinarius aliorum, est tamen defensor suomn, (suorumque sociorum, ac eorum die ihm zhversprechen stchen) et ratione huius necessitatis, essicitur etiam quoddammodo Iudex eorum, qui suis iniuriam fecerunt; ita ut possit eos gladio coercere. Bellarminus de Laicis cap. 15. a princ. Ex iure itaque corrupto ac beluino procedit, et fortior bellum gerat contra minorem. Oppian. halieut. lib. 2. ad fin.

——— Numquam conspexeris dormientes
Pisces; sed ipsis et oculi, et animus semper
Excubat pervigil. Quoniam horrent semper quidem
Robustiorem occurrentem, imbecilliores autem prepellunt.

Sic Irenaeus lib. 5. advers. Valen. ad utilitatem gentilium, terrenum Regnum positum esta Deo, ut timentes regnum humanum, non se alterutrum homines, vice piscium consumant. Pulchre rittershusius ad Oppian. halieut. lib. 2. vers. 43. Egolib. 1. polit. cap. ult. n. 83. v. 3. Barbarorum est, non anxie disquirere, quodius, quid iniuria sit; sed quid vires ferant aut patiantur:et ius suum omne, in armis consistere arbitrari. Ut olim

apud Livium Galli lib. 5. Quaerentibus Romanis, quodnam id ius esset. agrum a possessoribus petere, aut minari arma: quid in Hetruriâ Gallis esset rei? In armis illi se ius ferre, et omnia fortium virorum esse, ferociter responderunt. Et apud Tacitum Tiridatus: Id in summâ fortunâ aequius, quod validius; et sua retinere privatae domus, de alienis certare Regia laus est. Adde Dn. Piccart. dec. 17. cap. 8. Adhûc absonum magis est, avaritiae impulsu, suscipere bellum: cuius tamen nomine Petronius, Romanos reos agit.

Si qua foret tellus quae fulvum mitteret aurum,
Hostis erat; fatisque in tristia bella paratis
Quaerebantur opes.

Non etiam causa belli levis, aut exigua esse debet; sed quae correspondeat damno et periculo, quae illud secum trahit. Ita belli Peloponesiaci principium, toti Graeciae funestum, ex tribus meretricibus erupit, ut docet Athenaeus in Dipnosophist. Cum scilicet luvenes Athenienses temulenti Megaram profecti fuissent, et Simaetham nobile scortum rapuissent; Megarenses, dolore Iracundiae permoti, Athenas sunt profecti, et Aspasiae (mulierispecisissimae, et quam Pericles praetor Atheniensis deperibat) duas meretriculas vicissim abstulerunt. Inde Aristophanes, in Charnensib. Act. 2. Sc. 5.

*k)anqeu=qen a)rxh\ tou= pole/mou kater)ra/gh
*e(/llhs1i pa/s1in en tri/wn laikastriw=n.

Et anno Christi 1467. Nobilis quidam Alsatus, wegen sechs plapparer bellum denuntiavit et intulit etiam. Milhuso Rauracorum. Stumpf. lib. 12. der Schweitzer Chronick. cap. 35. Non item antiquae et obsoletae causae. sunt resuscitandae. Iudic. cap. 11. vers. 26. Ego d. appell. cap. 2. num. 8. Consultumitaque est, ut in consilio conscientiae, prius de belli iustitiâ, probe disquiratur. ita laudatur Philippus II. Rex Hilpaniarum, quod cum bellum in Lusitanos moliretur; ius suum ante omnia disputari a Theologis et Consultis suis fecit: deque eo certior, tunc demum copias suas promovit. Clarissim. Dn. D. Lansius, in consult. orat. pro Hispan. fol. 238. Porro autem iustum bellum, ratione causae censetur, quod suscipitur, ut in Pace sine iniuriâ vivamus. Cicero 1. offic. et de causis iusti belli consule Canonhiero. 8. dell. introduz. z. cap. 20. Covarruv. cap. pecoatum. §.9. August. Vischer, tract. d. duello fol. 14. late Conzen lib. 10. polit. cap. 6. 7. et 8. Cardinal. Tuschus, lit. B. conclus. 34.et seqq. Hocque intuitu, aut est defensionis, aut recuperationis. Greg. Tholoss. 11. de Republ. 1. Dn. Heinric. Bocerus, cap. 6. Danae. polit. 6. cap. 3. Casman. vit. polit. cap. 36. Althus. cap. 35. fol. 574. D. Marta, 1.de luriud. cap. 4. num. 31. et Camman. disput. 5. th. 57. Sed tamen, etsi causa adsit, non prius ad arma veniendum,

nisi nulla, quam in armis spes sit relicta. Bodin. num. 571. Perez. fol. 59. n. 78. Althus. d. cap. 35. fol. 575. Ideo merito bellum dicitur iniustum; controversia siper Abitros potest sopiri. Alb. Gentil. 1. de lur. belli cap. 3. Conzen d. lib. cap. 5. §. 3. Et sane, quoniam bellum, est medium quoddam ad pacem, sed valde grave et periculosum, ideo non est id mox inferendum, cum causa exsistit; sed pax prius aliis rationibus procuranda: nimirum pacifice petendo ab hostibus debitam satissactionem. Habetur na~que Deateron. cap. 20. Si quando accesseris ad expugnandam civitatem, offeres ei primum pacem. Et B. Augustinus, epist. 20. ad Bonifacium. pacem habere debet voluntas, bellum necessitas, vid. Bellarmin. dict. cap. 15. ubi disquirit, si hostis nolit initio satisfacere, sed paulo post, bello iam inchoato petat pacem, et satisfactionem offerat; an tenatur alter a bello cessare? addarur R. P. Adam Conzen 10. polit. cap. 9. Hancque pacis oblationem et rei litigiosae restitutionis petitionem, non quoque Ethnici neglexerunt. vid. Paschalii legatum cap. 6. Unde apud Apollon. Rhodium lib. 3. Argonaut. Iason ad socios infit:

Ne ergo frustra viribus ante, quam verbis tentemus;
Illum spoliantes suâ possessione: sed prius
Satius oratione flectere aggresses.
Saepenumero enim oratio, facile quodvix effecerit
Robur, illud efficitrite sicutapparet,
Mitis.

Non item paxaequa est recusanda, licet victoriae certa spes adsit. In plerisque enim victoriis (ut Nicolaus Hill, in philosoph. Epicurea Democritianae et c. n. 455. ait) mille depauperantur, ad ditatiquem unius: plurimorum devastatio vacua; nec dignum aliquid viro magnanimo superest, solummodo vestigia impietatis, inhumanitatis, incuriae, et anarchiae restant. Meritoque itaque Venetorum tuetur famam. Kirchnerus; qui male a nonnullis audiunt, quod bellorum omnes causas studiosissime declinent, quod illata difficillime suscipiant, susceptâ pace finire omnibus modis conentur. disput. ult. bypoth. 2. Thesoro politico 1. fol. 163. relat. di. Venet. Lazar Soranz in Ottoman. cap. 56. vid. tamen Cominaeum lib. 5. cap. 15. fol. m. 685. Ergo reicitur ex merito opinatio eorum, qui dicunt, quod ex solâ utilitate, bellorum quaerendaesint causae. Regemorterus serm. polit. fol. 105. Beluae ultro sunt lacessendae, homines, non nisi vindictae publicae causâ. Facius axiom. 7. et contra levitatem in bello suscipiendo, graviter disserit. Sebastian. Franckh in tract. Krtegbüchlein deß Friedens. ut et Ferrar. Montan. in Paranes. de Rei publ. inst it. lib. 8. cap. 4. et 5. Rarenter quoque bellageruntur, quorum non paeniteat victoriem. Richter. axiom. bistor. 147. Pauci sunt de quibus dici potest.

Bella demini bellaris. 1. Samuel. 25. vers. 28. Notandum est Caroli V. Imperatoris peratoris Apophthegm. apud Chytreum in Chren. fol. m. 508. Qui Antonio Levae et aliis Ducibus, Iulii Caesaris et Alexandriexempla laudantibus; nec uti Carolum suis victoriis, ad potentiae et magnitudinis suae amplificationem, quantum et posset, et deberet, querentibus, respondit. Alexandro et Iulio in bellis gerendis unum fuisse finem, honorem et gloriam; Christianis autem Regibus duos esse propositos, honorem et animae salutem. Legatum Venetum quidam detulerat quod tarditatem et lentitudinem ipsius culparet. Carolus vero, nihil offensus; numquam Mundum a bellis quieturum, et respiraturum esse dixit, si eâ celeritate, quam res et causae plerumque postulant, bella statim moveret. Tyrannus est, qui, ut loquitur lornandes, de reb. Geticis. optat Mundi generale servitium et ambitum suum brachio metitur, superbiâ licentiam satiat, ius fasque contemnens, hostem se exhibet Naturae cunctorum. Unde fit etiam ut plerumque maximum fit illis discrimen, penes quos Aurum et opes praecipuae bellorum causae, ut loquitur alicubi Tacitus, lib. 4. histor. cap. 74. Recteque adeo Hannibal. Livius lib. 30. etiam armatus ad Scipionem dicebat: Optimum fuerat eam patribus nostris mentem a Diis datam esse, ut vos Italiae, nos Asricae Imperio contenti essemus. Non quoque pusillanimitatis praesumptio est, hosti provocanti aequissimas offerre condutiones: Cominaeus lib. 5. cap. 1. fol. m. 363. et experientia testatur: plerumque eos, qui propriae potentiae aut roboris fiduciâ, temere et superbe res periculosas, et non necessarias movent, nec oblatis qualibuscumque pacis conditionibus, placabiles se exhibent adversariis; vincr et ita poenas luere pertinaciae suae. Carolus Burgundiae Dux Potentissimus, cumin universum, omnes supplicantium Helvetiorum preces respuisset, taridem ab iisdem parum validis, cum toto suo exercitu oppressusfuit. Lenccius observ. 341. At stulti planesunt, leviusculas ob causas, et etiam contra populum egenum, qui suscipiunt belium: in quo etiani politicum commisit soloecismum idem Carolus Burgundus. Cominaeus lib. 5. cap. 1. fol. m. 368. ac seq. Non pariter ad bellum iustum sufficere putatur, si dicamus aliter pacem internam haud constare. Quod tamen adprobare videtur commentator in Aphorism. Ant. Perez. fol. 176. et seq. Bellicoso populo quies diuturnior nocet, et sic ad Franciscum I. dixit olim Carolus V. Nos populis cholericis imperitamus; si nos non beila aliis inferamus, ipsi nostri subditi inferent nobis: Mathieu. 1. fol. 66. et de Hispanis hoc testatur Iustinus. lib. 44. Unde et Sulpitia, de statu Rei publicae romanae: Romulidarum igitur longa et gravis exitium Pax. Richterus axiom. hister. 109. Sed non videtur admittere hanc rationem Forum poli. At hoc quoque politici monent; Boccalin. 2. ragg. 80. Bellum,

haut diu cum uno eodemque populo gerendum esse: nocuit hoc Lacedaemoniis, eaque ratione Thebanos bellicosos reddiderunt. vid. Apophthegm. Antalcidae apud Erasm. fol. m. 55. Nocuit hec idem in Belgio Hispanis: hocque politicum axioma, non indiligenter observant Turcae. Soranzius cap. 50. Non tamen ita fugiendum est bellum, ut id turpi paci praeponamus. Et bellum non nisi defendendi causâ; sed tunc alacriter est suscipiendum. Leo Imperator in tract. de bellico apparatu cap. 2. numer. 49. etc.

VI.

Sed sunt et aliae variae, iusti belli causae: puta si sine ullâ cauâ nostris commodis prohibeamur; verbi gratiâ, commerciis, agro, mari, portubus, maxime ubi caverimus de damno. Quo pertinet, si itinere prohibeamur et transitu in alios arma ferentes de malesicio caventes. Ego de iur. rer. cap. 2. num. ult. Atque hoc bellum ius naturae excusat. Ita enim Trismegistus, lib. de natur. Deor. In portubus, navigationibus, communicationibus, commoditatibus, alternae humanitatis nexus est fortissimus. Et Seneca lib. 5. nat. quest. cap. 18. Deus omnibus interse populis per ventum commercium dedit, et gentes dissipatas locis miscuit, ingens beneficium, si illud in iniuriam suam non vertat hominum furor. Iuste porro bellum gerimus, si iniuriis atrocibus, prius affecti fuerimus; aut legati nostri atrociter violati aut ipsi priores belli appetiti: Vim enim vi semper repellere licuit. Etnihil iustius est quam ius suum vindicare. Cavendum tamen (1) ne ob levem iniuriam, ad bellum et arma deveniatur: Gravissima enim remedia non nisi gravissimis norbis applicari volunt Medici, unde non sine stomacho Tacitus, 4. hist. cap. 50. Discordiae raptu frugum et pecorum inter agrestes iam per arma ac acies exercebantur. Atque haec necessaria est defensio. (2) Ne causae nimis veteres accersantur: sic enim semper causae aliquae afferri possent, nec bellorum finis ulla soret, quod et monui iam supra Et vetustas causas male excitari probat etiam, ldu. 11.vers. 28. Gentil. 1. cap. 22. vid. Betsium de pactis famil. fol. 654. Binder de bello cap. 4. Quod circa bellum recuperatorium notari debet. Iustus quoque metus iustum facit belum; puta si metus fit, ne, fi opptimas, opprimaris: siquidem teste Dionysio Halicarn. lib. 6. ratio Imperiorum haec quoque est, ne noceri possit. Et recte Livius lib. 21. Maior spes maiorque animus, inferentis vim, quam arcentis, siquidem auctore Vegetio lib. 3. cap. 3. ubi hostis praevenerit, metu universa turbari solent. Videatur oratio Mityleneorum contra Athenienses apud Thucydidem lib. 3. At tum demum iustus est metus; cum non est suspicio tantum, sed signa concurrunt, quae faciant nostimere: Sunt enim aliqui ita meticulosi, qui etiam umbram suam horreant: sunt rursum aliqui ita suspicaces, ut periculum a vicinis sibi imminere

putent, quibus nihil tale unquam venerit in menitem. Quia tamen quae privari in hoste smoliuntur per Magistratum restitui possunt, quae Princeps in Principem aut populum non tam facile resarciuntur, etiam leviores causas inetus ad iustuiamhanc valere censeo. Quod si apud Ciceronem, lib. 11. episs. ad famil 28. Mutius recte sentit:servis semper liberum fuisse, sno potius quam alieno timere arbitrio, quidni et Principi idem liceat, in quem curatorius populi incumbit, et pudicae salutis. Ex hoc iusto metu inste quoque deseudis sociorum, si is bello appetatur ab ambitioso aliquo Principe quia videlicet res tua agitur, paries cum proximus ardet, et timendum neillo oppresso, te quoque illa calamitas maneat. Viderunt hoc Campani, et prosuâ defensione apud Livium lib. 7. afferunt, pro Sidicinis contra Samnites puguantes:pugnavimus, inquiunt verbo pro Sidicinis, repro nobis: cum videremus finitimum populum nefario latrocinio Samnitium peti, et ubi conflagrâssent Sidicini, ad nos traiecturum illud incendium esse. Quid quod Socium simpliciter defendere, etsi hic metus non intercurrat, honestum est, vel sola ratione cognationis, quam homini cum homine Natura esse voluit. Hincque aiunt: licere quibuscumque oppressis opem serre, ita Tamerlanes liberandae Graeciae ergo, bellum in Turcas movit; et Constantinopolitanum Imperatorem, se suaque ipsius fidei ac Imperio ultro subricientem, liberum pronuntiavit. Petr. Perondin. in vitâ Tameri. cap. 12. vide me lib. 2. polit. cap. ult. n. 56. Qui enim Civium tantum dicuntrationem habendam, exterorum negant, hi dnimunt generis humani communionem et societatem. Quod si etiam omnes in universum homines umus Mudi, tamquam magnae alicuius Civitatis Cives et membra sumus; quis nobis erit exterus aut peregrinus. Quare et vere et eleganter Bald. in l. 1. C. de serv. fugitiv. Culpa est defensionem alterius omittere, sui dolus. Inprimis autem confoederatum, et cui fidem defensionis dedimus, iuvare tenemur; quin illo quoque casu, cum nihil illa dere in foedere cautum fuerit: illos quoque qui eiusdem nobiscum gentis aut sanguinis aut originis. Denique et illos qui eiusdem religionis. Sociamur enim magis unitate Reglitionis, quam aut communione Naturae aut foederum pactione. Unitas enim Religionis, ad consciontiam provocat, Naturae communio ad originem, foederum pactio ad leges, Conscientiae autem integritati maxime studendum est, eleganter Orosius lib. 5. cap. 2. Anvero subditos adversus Principem suum tueri liceat, si premantur ab eodem, et aliam religionem vi adigi velint, altioris est quaestionis: et pro affirmativastant, perquam multi:non enim videri facile potest, causa diversitatis. Quin absolute pronuntiare nihil verentur: licere Principi iuvare subditos alterius Principis, si vim iniustam patiantur, quamvis et ipsi

iniustam causam habeant:potest enim quandoque medicina inodu, hoc est, poena delictum excedere. Magisvero licet et fas est, si sine causa durnis habeantur: et hoc quidem ius Hercules olim repraesentavit, qui ex eo dictus est monstrorum, hoc est, Tyrannorum domitor. Favet Seneca, lib. 7. de Beneficiis. cap. 19. cuius haec sunt verba: Quidquid erat, quo mihi cohaereret, intercisa iuris humani societas abstulit: Si praestitisset quidem mihi aliquid Tyrannus, sed arma Patriae meae inferret: quicquid meruerat, perdidisset, et referre ili gratiam scelus haberetur. Si non Patrlam meam impugnat, sed suae gravis est, et sepositus a meâ gente suam exagitat, abscidit nihilominus ilum tanta pravitas animi: priorque mihi aut potior est eius officii ratio, quod humano generi, quam quod uni homini debeo. Denique vel maxime iustum pro religione bellum est, Non enim id iustum, quod quis aliquem cogere vult ad religionem: Fides quippe suadenda, Bernhard. in cant. serm. 66. non imponenda: Verbis (hoc est, doctrinâ) non verberibus aut armis constituenda. Unde nec Princeps subditos ad suam religionem bello cogere potest, nec subditi Principem ad suam: Quia religionis ius est proprie non hominibus cum hominibus, sed hominibus cum Deo. Non igitur habent homines quod conquerantur de iure suo violaro ob diversam religionem. Ne Ethnicos quidem armis ad Christianisinum iure adigi posse, Viri summi statuerunt. l. Christianis. 6. C. de pagan. cap. dispar. 23. quaest. 8. cap. Iudaeam extr. de Iudaeis. c. de ludaeis. c. qui sincera. 45. distinct. et ubi factum, aliud quaestum, et speciosa nomina obtentuisumpta fuerunt. Ac item bello ob defensionem suscepto, nos nostraque aut socios ab iniuriis defendi iuste, etiam ob religionem, tradunt quodque Stephan. Brut. pindic. contra Tyrann. quast. 4. vid. Gentil. 1. cap. 9. et seqq. Waremund de foederib. cap. 2. num. 240. Conzen. lib. 10. cap. 5. §. 6. Ego polit. 1. c. 3. num. 33. etc. Concessas etiam fere iisdem ex causis quibus bellum, permissas puto, Pignorationes, Clarigationes, seu Repressalias; adversus Principem (eiusque subditos) quem iudicio convenire nequimus, vel qui Ius et Iustitiam administrare recusat Covarruv. cap. peccatum. §. 9. Myns. 6. observ. 1. Fridericus Mindanus, 1. de process. 48. Paul Busius, 1. subtilium cap. 7. Bronchorst. 1. Miscell. 75. Ego lib. 1. polit. cap. 4. num. 26. et lib. eod. cap. 12. num. 66. Innocentes quidem subditi per Clarigationes pignorantur et offenduntur; Sed hoc idem sit in bello, ubi Achivi plectuntur, ut Reges delirantes ad rationem adigantur. vid. Parthen. Litigios. lib. 2. cap. 2. num. 30. etc.

VII.

De causis belli, exercitus edocendus est; ut tanto magis animetur, ad bellum pro iustâ causâ gerendum. Tholos. 11. cap. 1. Namque

Frangit et attollit vires in milite causa,
Quae nisi iusta subest, excutit arma pudor.

Publice etiam editis scriptis de eodem omnes; vicini praesertim, sunt instruendi. Mercure Francois fol 101. 6. Ant. Faber. in Epist. dedicat. a prin. cons. in caus. Montuferrat.

VIII.

Bellum item impium, iniustumque fit, si modus debitus non observatur; qui in eo praecipue consistit, ut nulli innocenti (quantum fieri potest) noceatur. Et hoc explicuit B. Ioh. Baptista, Luc. cap. 3. Neminem concutiatis, nulli calumaiam faciatis, contenti estote stipendiis vestris. Sunt autem tria genera personarum, quibus milites damnum inferre non possunt, secundum Regulam Iohannis Baptistae. vid. Bellarm. d. Laicis dict. cap. 15. Primum est, omnium eorum, qui ad Rem publicam hostium non pertinent: ex quo milites nequeunt excusari, qui damnum inferunt Civibus, aut rusticis amicis, apud quos hospitantut; vel per quorum transerunt loca. Neque excusantur, si dicant: sibi stipendia non solvi:non etenim propterea illis obligata sunt bona Civium privatorum. Secundum est quorundam, qui etsi aliquo modo pertineant ad Rem publ. hostilem;tamen per cap. innovamus, extra de treuga et pace. congruâ securitate laetari debent. Presbyteri sc. Monachi, conversi, peregrini, mercatores (transeuntes scil.) rustici, euntes vel redeuntes, ac in agriculturâ exsistentes, et animalia quibus arant, et semina portant ad agrum. Tertium genus est hominum ad bellum ineptorum; quales sunt, pueri, senes, mulieres. Tales enim licet capi, et spoliari interdum possint, iuste tamen nequeunt occidi; ac pariter humanum est, ut turba inutilis, ex obsessâ urbe pulsa, ab hostibus impune abire sinatur. Anton. Panormitan. in Apophthegm. Alfons. lib. 1. num. 15. Barbarum itidem est, necare captivos. Ariosto. cant. 36. Stantz. 8.

—— Onde hai tu il modo apreso
De la militiâ? ni qual Scithias' intende,
Ch'uccider si debbia un, poi ch' egli e prese,
Chirende l' arme, e piu non si defende

Lytro ideoque soluto, dimittuntur capti: et item immemoriali usu in Gallis receptum est, ut alicuius nominis captivi, Regi cedant, capienti decem milibus librarum exsolutis. Estienne Pasquier. 4. des recherch. cap. 10. Reges praesertim et alii Magnates, aleâ belli qui vincuntur, humaniter sunt tractandi. Et vapulat omnium historicorum linguis, Carolus Andegavensis, a Pontifice utriusque Siciliae Regno donatus, qui Conradinum legitimum (ut prae se ferebat) eius regni heredem, et ex Hohenstauffensium Imperatoriâ familiâ ultimum, per insidias victum, et a piscatore proditum, una cum Austriae Duce Friderico, carnificis manibus obtruncavit. Dn. D. Lans. orat. contr. Gall. 282. Baiazetes, Turcarum Rex, equites Gallos captivos Hungaris suppetias ferentes, magno

numero et ex intervallo mactari curavit: vix Iohanni Comiti de Nevers, qui Burgundiae postea Dux factus fuit, vitam, eamque donavit hâs occasione; quod Astrologus quidam asseverâsset, eum multorum malorum in orbe Christiano futurum auctorem. Pasquier 5. desrecberches cap. 24. Sed demum ille idem Baiazetes, a Tamerlane, Tartarorum Imperatore, praelio victus, captus, miserrimeque habitus fuit. Necpossum, quin Leunclavii verbis, quae habentur, histor. Musul. Turcar. lib. 7. hanc historiam enarrem. Quodam tempore, quum una Temur et Baiasites sederent, adloqui Temur Gilderunem (sic enim Turcae Baiasitem vocant) in hanc sententiam caepit: O Chan, o Rex, siquidem ipse tuam in potestatem cum militibus meis venissem, quid de nobis fecisses? Per Deum te obtestor, ut ingenue rem omnem mihi fatearis. Ad ea Gilderun Chan: Si mihi venisses in manus, inquit, curâssem e ferro caveam fieri, teque conclusum ineâ, militumque tuorum verticibus impositum, per omnes Regiones tuas, circumgestari iussissem. Atque hoc equidem priusetiam, quam praelio congrederemur, mecum ipse, decreveram. Tum vero Temur: Quo tempore meis, ait, e Regionibus, ipse discedebam: iuratus promisi Deo, siquidem praelio victor evaderem, neminem me deinceps a pugnâ commissâ interfecturum. Subiecit hoc etiam sane quam prudenter: Qui recte facere cogitat, tandem invenit aliquid boni:qui male cogitat facere, finem malum invenit. Discessie igitur hisce cum verbis a Gilderune Temur, et caveam e ferro fieri curavit, cui Gilderunem inclusit, ac secum, quocumque proficisceretur, deinceps eum circumduxit. Parcendum itidem est in bello litteratis, sedibusque literatorum, seu Academiis. Et sic olim, cum Demetrius Rhodum obsideret, Protogenes Pictor, in horto sirburbano quem habebat, captus, et ad Demetrium ductus fuit. Qui cum eum interrogaret, quâ re fretus, extra muros versari fuisset ausus, respondit: Putavite Rhodiis, non artibus, bellum inferre. Mexia. 2. dela Silva de varia Lecion. cap. 18. Sic et Anno 1547 post aliquot dierum obsi dionem, in Caroli V. Imperatoris, potestatem venit Witteberga; nec tamen damnum aliquod ilatum fuit, Doctori Casparo Crucigero, Universitatis Rectori, Templique Arcis Contionatori, Iohanni Bugenhagio Pastori, et aliis quibusdam, qui in Urbe manserunt. Sic et tempore eodem fere, Tubingensium urbs et ager (intuitu solum Academiae) ab Hibernis Hispanorum, totum alioqui hunc Ducatum, incursionibus et praesidiis suis graviter prementium, liber et immunis mansit. Cl. Dm D. Harpprecht in orat. funebr. Dn. D. Nicolai Varenbyler fol. 635. In Lusitanico bello, licet Philippo II. Hispaniarum Regi, quidam auctores essent, ut Academiam Conimbricensem (quod Ius Regis, verbis et scriptis obstinarissime impugnâsset)

canquam tumultuum seminarium, extirparet. Et tamen is, non tamen Academiae antiqua iura, privilegia, ac libertates servavit: verum etiam eos Doctores, qui contra ipsum legerant, aut scripserunt, dissimulata generose in uriâ, fovit, praecipuoque favore est prosequntus, stipendiis confi matis et auctis. Cl. Dn. Doct. Lansius, orat. pro Hispan. fol. 239.

IX.

Tandem de bello ad res vel nostras vel Sociorum repetendas suscepto; etiam hosti adimere possumus suas: Lucan. lib. 1. vers. 350.

---- Arma tenenti
Omnia dat, qui iusta negat. ——

Catervm quod capitur hostibus devictis, id omne in ius et potestatem Principis venit, cuius auspiciis geritur bellum. l. divus. 31. ff. de iur. fisci. l. 15. praedam. 13. ad L. Iul. peculat. Aerodius rerum iudicatar. lib. 1. tit. 3. c. 2. Addatur l. 20. §. 1.ff. de postlim. Illud autem quod milites capiunt in pugnae a dore sit singulorum. l. 5. in sin. de acquir. rer. dom. Res vero imobiles et homines, postliminio redeunt. l. 16. l. 19 in princ. et § 3. ac. o. ff. de iur. postlim. l. 36. de religios. l. 7. in princip. de acquir. rer. domin. Non rer mobiles aliae. l. 28. l. 30. de postlim. Cuiac. 19. observ. cap. 7. Sed decaptivic, et infra aliquid dicam.

X.

Stratagemata bellique furta, licita sunt: ut et Exploratores. Lips. 5 polit, 8. Hipp. a Collib. in princ. cap. 22. Danaeus 7. polit. 6. Machiavell. 3. disputat. 40. Kirchnerus disput. th. 4. lit. c. Iun. quaest. 75. Gentil. 2. cap. 3. Casman. cap. 51. Gerhardi. dec. 7. quaest. 5. Conzen. lib. 10. pelit. cap. 38. Waremundus d foederib. lib. 1. cap. 2. n. 58. et seqq. fol. 171. etc. Sed vide les essais de Montaigne, lib. 1. cap. 5. a princ. Atque hîc valet illud Poetae:

Dolus an [(transcriber); sic: na] virtus, quis in hoste requirat.

Et quamquani multi contradicant, placet tamen illud Libanii. Melior est mihi Dux, qui victoriam veluti suffuratur, quamquam qui veretur ne per furtum vincat. Cum quo sentit et Saiustius, quem Servius et Isidodus scribunt probasle Duces, qui in eruento exercitu victoriam reportâssent. Pulchre Silius lib. 5.

Bellandum est astu levior laus in Duce dextrae.

videatur et Vegetius lib. 3. et 9. Sic Xenophon. 1. Instit. Cyri. fol. m. 35. Enitere quantum potes, ut cum tuis instructus hostes non instructos depraehendas, cum armis inermes, cum vigilantibus dormientes, etc. Ac multo magis in rebus bellicis nove machinationes laudem merentur, quippe quae hostes decipere faciius possint etc. Et ita nova stratagemata, veteribus meliora reputantur. Waremund. 1. de foederib. cap. 2. nu. 78. Ac de stratagematibus consulendi Phontinus, Poliaenus, etc. Sic Hannibal Poenus cum circumposita ureret, Fabii Dictatoris agro pepercit; ut

cum tamquam Proditorem suspectum redderet. Nam ad decipiendum hostem semper intentus fuit: quos enim non potuit aperto Marte superare, dolis est aggressus, teste Plutarcho in vita Annibal. Ac quamvis fere in omnibus a Plutarcho Hannibal ac Scipio comparentur; et Scipio etiam non semel usus sit dolo bono: tamen in hoc genere Hannibalem Scipionem crediderim superâsse. Alcibiades vero non tam bono dolo, quam astu et perfidiâ, imo impietate et crudelitate rem gessit. Plutarchus chus in vitâ Alcibiad. ut et Lysander. Plutarch. in vit. fol. 865. Et Alexander Magnus, qui noluit Darium aggredi noctu, ne victoriam furari magis, quam verâ fatitudine acquirere videretur; hoc ipso subtili stratagemate usus est: ne scil. Darius iam semel victus, Alexandrum viribus suis diffidere, inde conicere posset. Plutarch. invit. fol. m. 172. Sed Agesilaus reputabat, rudes et ignorantes, minus quam sagaces stratagematibus decipi posse. Plutarch. in vitâ. fol. 44.

XI.

Sed et erga hostem dolus malus in verbis et factis, abesse debet. Et generosi hominis est, quaerere victoriam, rationibus honestis; Dn. Piccart. observ. decad. 10. cap. 2. turpibus ne salutem. Facius axiomat. bell. 10. Verborum quidem dolus in pactis, abesse debet: ut et omnis cavillatio, quae et timidum et perfidum arguit animum: ubi vero pactum non intervenit, ibi mendacio hostem fallere licet, fingere enim haec aut illa tuto possumus sine repraehensione, uti ille nostrarum rerum et consiliorum ambiguus sit atque ignarus. Sic et hosti quoque, fides est servanda, fugiendique sunt vani perfidiae praetextus. Richterus axiom. oeconom. 134. et seq. Alias absque perfidiâ, dolo bono uti licet, adversus hostem, id est, sollertiâ quâdam callidâ. l. 1. d. dol. mal. Val. Guil. Forster. tract. Iustinian. lib. 4. disput. 7. th. 2. a princ. fol. m. 755. Eleganter Plutarchus in Angesilao. fol. m. 13. Pacem iuratam violare est Deos ludibrio habere: sed decipere inimicos, honorificum reputatur, et utile simul est, atque iucundum. An autem belli Ducem, de pace cum hoste suo conferentem; aut cum de pace tractatur, civitatem obsessam capere licet. vid. Montaign. des essais 1. cap. 5. et 6. Ut vim vi repellere licet, ita dolum dolo: in dolo autem omnis adversarius est, qui nobis iniuste infert bellum. Facta quod attinet, debet ab iis quoque abesse dolus, sed improbus: neque enim veneno occidere licet hostem. Amirato. 1. discurs. 13. Cominaeus lib. 8. cap. 5 fol. m. 728. Plutarch. in Phyrro fol. m. 779. Et inde cum Carolus V. diffamaretur, quod ipsius instinctu, Francisci I. filius, maior natu, veneno fuerit exstinctus: operose se excusavit Bellay. in fin. lib. 6. Et demum sub Caroli VI. Galliae Regis Regno, ceptum fuit in Galliis tollere veneno, quorum vita exosa erat malis. Girard. tom. 2. fol. 423. Non item in hostem puguandum est veneficiis aut arte magicâ, non

telis veneatis, non venenis aquae corrumpendae, aut gypso farinam inficiendo, non venenatis bestiis, ut serpentibus, aspidibus. An vero bestiis pugnare licet in hostem? Elephantos, Canes usurpatos legimus, et fortasse non contra iustitiam belli. Tauros, Leones, apros. ursos, inductos in aciem detestatur doctissimus Poeta Lucretius, lib. 5. longo Carmine. Milites etiam clandestinis artibus ad defectionem sollicitare, auro corrumpere, aut Urbes cum Philippo Macedone mercari, haut omnes probant. Pyrrhus apud Ennium, lib. 6. Annal. bellum cauponari hoc vocat. Aeschilus in septem. Theb. et Herodotus kathle/uein th\n ma/xhn. Armorum item omni genere in hostem uti, iura belli permittunt: etiamsi nova sint aut recens inventa: Falsis quoque et mentitis armis uti licet, et vestibus et insignibus, ut se faciat eum, qui non est, et errorem hostibus obiciat. Exempla sunt qua in facris, qua in profanis. Facere etiam ea permissum, quae sunt contra superstitionem hostis, eique terrorem incutere possunt. Sic Camby ses apud Polyaenum lib. 8. proelium commissurus cum Aegyptiis, cum sciret canes et feles eos tamquam Numina venerari, statuit illa animalia in primâ acie; quae ferire cum nollent Aegyptii, fugerunt. Philippus Macedo Iustin. lib. 8. lauro coronat milites, quos ducebat adversus Phocenses, qui templum Apollinis spoliârant, ut maleficii memoriâ, et arboris Apollini sacrae obiectu terrerentur, neque consilio defuit eventus. Non etiam emittendi sunt Mortbrenner; aut sicarii, qui hostem nostrum ex insidiis afficiant morte. Quamvis contra Sertorium hoc medium usurpârit Metellus. Plutarch. in vitâ Sertorii fol. m. 1147. Non itaque probo ingenium Matthiae Ungariae Regis; qui existimavit licere iure ferro occidere Georgium Podiebracium; non veneno: ardente enim bello inter Georgium et Matthiam, venit ad hunc quidam ex familiaribus Georgii, qui ferro se Georgium confixurum promittebat, si a Rege praemium aureorum quinquies mille numeraretur. Matthias, scripto Chyrographo, quod postulabat proditor, pollcitus est; promittens etiam maiora ad finem cogitationes perducenti. Elapsis aliquot diebus, Regi Matthiae signficavit proditor, gladio Georigum satellitibus stipatum interfici non posse, veneno exstingui aptissime. Rex Matthias noluit ut venenum exhiberet, repetens illud, Romanos ferro, non venenis pugnare consuevisse; monuitque Georgium, vitaret venena, nullisque cibis, nisi prius praegustatis uteretur. Sane frigida admonitio et in speciemfacta: cur enim non monebat eundem de domestico proditore. Martin. Boreck. in Chron. Bohem. in vitâ Georgii Regis XIV. pag. 570. et Cureus in Annalib. Silesiae, in vitâ. Matthiae. pag. 178. Sed anne licet hostem interficere, sub praetextu amicitiae et simulationis? Hoc quidam ex Iudithae libro, adstruere volunt. Alii scriptum hocce, non

authenticum, sed Comoediam esse, exhibitam Iudaei reputant. At utut sit, certe etiam ex sententiâ multorum Theologorum haut est temere imitandum, illud Iudithae Exemplum, vid. Mirambilem de Bonacosa. in tr. cui tit. Ficta Iuditha et falsa. Et factum Iudithae tamquam Heroicum, non imitandum: cum plenum mysterii sit, uti recte loquitur Scipio Amiratus. lib. 2. discurs. in Tacit. pag. 88. cap. ult. et fuit extraordinarii Iuris, a Domino, ut, inquit Alberic. Gentilis. lib. 2. de iur. belli cap. 8. m. pag. 271.

XII.

Exploratores etiam, qui omnia hostium dicta facta rimentur et aucupentur, tuto in bello habentur; Conzen lib. 10. cap. 51. quin et per transfugas et captivos exquirere fas est, quid hostis moliatur. Unde Dux Homericus apud Platonem, ex eo laudatur; quod fuerit consiliorum hostilium fur: et Polybius lib. 3. ponere eam inter potissimas virtutes Imperatorias non veretur, si omni studio Naturam et ingenium hostis, consilia, castra, vires, exploret. Hincque Galli recte dicunt: Si l' ost, saeavoit ce que fait l' ost; l' ost defairoit l' ost. Langei 2. fol. 144. Constat autem falsam inquisitionem vel informationem de dicto aliquo etc. habitam; idem prorsus damnum, atque periculum secum trahere, quod Consiliarius minus prudens, et mendax, vel Dux belli imperitus. Soranz. in proem. quem vide. Et item sur le rapport des ennemis, fondre un conclusion en chose de grande importance, semble aucunement avoir espece de legertete. Bellay lib. 7. fol. m. 700. Ac quomodo res, quae inter Christianos Principes aguntur, in notitiam Turcarum perveniant: tradit idem Soranz. cap. 60. Ut et quomodo de rebus Turcarum certiores reddamur. cap. sequent. edocet. Item locorum, in quibus belligerandum est, peritia quid conducat, monet ille idem, cap. 114. Et porro, aiunt, Christianos et fideles posse fungi munere exploratorum. Num. cap. 13. P. Martyr. Samuel. 2. cap. 10. vers. 7. 1. Samuel. 14. Eosque Deus servat. Iosuae cap. 2. et cap. 13. Casus de Republ. lib. 5. n. 11. Danaeus lib. 7. polit. pag. 544. Quamvis deprehensi viviexurantur, aut furcâ suspendantur. l. 3. §. ult. ad L. Cornel. de sicariis. Sic et Monlucius lib. 1. comment. fol. m. 36. et b. de obsidione Parpigniani loquens, scribit: C'est un mestier trop dangereux, et que i' ay tousiours hay: tant y a que ce coup - la ie devins cuisinier, pour recognoistre la place, ce que ie fy tres-bien. Voyla pour quoy ie dy, que si Monsieur d'Annebaut m' eust creu, facilement il eust prins laville: mais il voulus adiouster plus de foy a un Masson Gascon apposte, que les ennemis avoient iette dehors, faignant se venir rendre, pour amuser Monsieur le Mareschal, a le faire venir assailler la ville par le coste, qu' ill' assaillist, et a son Ingenieur qu' a moy: tellement que nous ne fismes rien. Et idem lib. 2. fol. 103. b. Ungeneral sur tout, doit en voyer un vieux routier, ou un hommes ort

asseure pour descovurir. Un homme non experimente, prendra bien tost l' alarme, et s' imaginera, que les buissons sont de bataillons ennemis.

XIII.

Proditoribus difficilis quaestio est. vid. Conzen lib. 10. cap. 52. Danae. lib. 7. politic. cap. 6. fol. 526. Proditione autem infami affinia arbitrantur nonnulli facta illa transfugia et Zopyrianismos: neque Zopyrus laudem merebatur, neque Magnus Rex laudando illum repraehensione vacabat. Veteres etiam Romani, proditionibus vincere noluerunt. Agell. 3. cap. 8. Plutarch. in Camillo. ubi de Bello cum Faliscis. m. fol. 255. Proditores quandoque utrinque puniuntur, et remittuntur ad suos. Montaigne. 3. des essais cap. 1. fol. m. 807. Loys Guyon tom. 3. des divers. lecons lib. 2. cap. 28. Et tamen proditori si fides publica data sit, ea servari debet: ac etiam Romani, praemium quandoque proditoribus contulerunt. vid. Aerod. rer. iudicatar. lib. 7. tit. 4. passim. Ita Iudicum cap. 1. vers. 24. etc. Videntes speculatorem quendam exeuntem e Civitate illâ, dixerant ei: ostende nobis iam ingressum istius Civitatis, et exercebimus erga te benignitatem. Siccum ostendisset ipsis ingressum ipsius Civitatis, percusserunt civitatem acie gladii, virum autem illum cum totâ familiâ eius dimiserunt. Fere autem, etiam qui proditionem amant, detestantur proditores: quod Carolus Burbonius suo Rege deserto, partes Caroli V. Imperatoris sequens, proprio damno expertus fuit. Botero d. detti fol. 63. Adde Richter. axiom. oeconom. 85. Et certe proditoribus non est fidendum, neque enim mihi fidem servare potuisset, qui Patriae non pepercit. apud Vopisc. Aurelius Imp. Proditio plerumque amatur, proditor odio habetur. Plutarch. Romul. fol. m. 52. Et proditores, qui Patriam vendunt, simul se ipsos manicpant hosti; Plutarh. Vit. Demost. in fin. Et suadet etiam Monluc. lib. 1. fol. 14. ut exulibus ac bannitis, fides non habeatur, nec oppida vel arces ipsis concedantur, ubi ait: qu' il est tres. dangereux de s' ayder de celuy, qui quitte son Prince, et seigneur naturel: non pas qu' on le doive refuser, quand il se vient ietter entre ses bras, mais on ne luy doit donner une place, avec laquelle il puisse faire sa paix, et r' entrer engrace avec son Prince. Ou pour le moins, si on le faict, que letemps ait apporte une telle asseur ance, qu' il n' y ait nul doubte: car cependant il se sera comme accoustume au pays, ou il vient exile, et fugitif, et aura acquis et receu de bienfaictts. Si on le veut employer, mettez le loing de ceux, avec lesquels il peut avoir pratique. Ace que i' ay ouy dire aux Capitaines de l' Empereur, quand bien Charles de Bourbon eust prins Marseille et la Provence, l' Empereur n' eust pas faict ceste faute, de la luy bailler en garde quoy qu' il eust promis. Et Danaeus supr. d. loc. contra P. Martyrem disputat, qui censet; Patriam iusto bello oppressam, prodi posse: quamvis enim bellum siet iustum, non tamen tale est, respectu Civis. Puto ita

transfugere quidem ab iis virum pium, et debere et posse, quos scit esse iniustos: et quum stat, versaturque adhuc, in eorum partibus, admonere eos suae iniustae et malae causae, et sana iis consilia debet suppeditare, quemadmodum fecit illa Mulier Bethmahachita suis Civibus. 2. Samuel. 20. Prodere autem hostibus Civitatem, in qua est, aut partes, quas tuetur, et quibus stat et eas hostibus exponere, nemo pius, meâ quidem sententiâ, debet, aut bonâ conscientiâ potest. Fidem enim iis datam violat. Et Rahabae meretricis factum, Iosuae cap. 6. utpote singulare, nil in contrarium operatur.

XV.

Nonnulli etiam belli ius in providentiâ divinâ, et sublimiori aliquâ potestate ponunt: ad idque allegant, quod habetur Iud. cap. 11. vers. 23. etc. Tradit Iehova Deus Sichovem et totum populum eius in manus Israelitarum; qui percusserunt eos. Sic hereditario iure possedit Israel totam terram Emorraei, hereditario inquam iure possederunt. Nonne cuius heredem institueret te Cemusch, Deus tuus, illius haeres esses; sic quemcumque expulit Iehova Deus noster a facie nostrâ, illius hereditatem obtinebimus. Iudic. 11. vers. 23. Fere eâdem ratione Veneti, occupationem Cypri coloraverunt, et in solo detentionis iure sese contra Sabaudos heredes legitimos fundaverunt. Quâ de re ita Vanderburgius. in histor. Sabaud. fol. 248. scribit. Sabaudiae Duces, legatione Regnum hoc sia Republicâ Venetâ tradi, restituique non una vice postularunt. Quamquam irriti semper legationis domum reversi, qui in eam rem missi fuêre, nec aliud ullum unquam retulerunt responsum, quam Cooeum Caeli Domino, terram autem dedit filiis hominum. Dicere quasi vellent, sicut Caelum DEO, ita terras generi mortalium datas. DEI itaque beneficio se, et iure idcirco optimo regnum hoc possidere. Alii praetendunt ius Maioritatis: Sicque vulgo apud Germanos proverbii loco usurpatur, der Stärckest schiebet den schwächern in Sacck. Nec vero id primum adeo ortum est a nobis, inquit Thucydides. in orat. Atheniens. contr. Lacedaem. sed id semper comparatum fuit, ut potentior imbecilliorem coerceat: Sicque Aristoteles etiam confidenter scribit: quod est potentius, natura dominatur imbecilliorem. to\i)xuro\n bi/a a)nei/tw a)qena\s2. quod ex Pindaro citat Plato: et item Demosthenes, in orat. de Rhodior. libert. Qui rerum potiuntur imbecillioribus, interpretantur ius, ac definiunt: Et antiquum habet Emblem, Minor esca Maioris. Nam vi aliquid tentate, inquit Dio lib. 52. pag. 465. etsi id cum incuriâ aliorum coniunctum est, tamen humanae Naturae conveniens quodammodo exsististimatur. Qui enim aliis quapiam in re praestat, iis plus habere se aequum iudicat, idque si consequatur, fortunae, potentiae; sin minus, fati legibus adscribitur: ac rursus imbecilliores non libenter patiuntur, ut aequales

fiant potentiores. Non enim est quicquam rerum omnium, quod magis sit cavendum, quamne maiorem fieri patiamur. Demosth. in orat. de faelsa legat. Ego in tract. de session. praerogativ. cap. 1. num. 3. Et licet ex sententia Isocratis, non iustum sit, ut potentiores, imbesillioribus dominentur, in orat. pro paece. Ego de Increm. Imper. cap. 3. n. 2. Tamen Brennus interrogantibus Romanorum legatis, quo pacto Clusium Hetruriae Urbem obsideret? Iure, inquit, naturali hoc facio: quo is, qui minus fortis sit, potentiori cedere iubeatur. Plutarch. in Camill. fol. m. 259. et Aristides in orat. quam ad Rhodios habuit. Lex, inquit, est Naturae, a potentioribus plane clarior facta, ut maioribus minores pareant. Alc. lib. 2. Parad. cap. 21. Pertinet huc, le droict de bien seance. ut iure nobis deberi putemus, quod Imperio nostro, ratione situs, vel aliter commodum est. Hocque Ius raro quidem aperte Principes urgent, sed tamen, numquam ipsis alii praetextus speciosi desunt. Girard. lib. 1. fol. 59. et lib. 9. fol. 800. Sunt enim Magnates, si credimus Plutarcho, in Phyrro fol. m. 768. omnis iuris et aequi incuriosi. Indeque merito Demetrius Phalereus differentiam olim constituit, inter Conscientiam Aurispicis et Regis. Plutarc. in Arato. fol. 908. Et fuit Iuvenum Atheniensium Iuramentum, quod putaturi sint, fines Atheniensium, extendere se eo usque, quo vinae olivae, frumenta etc. sererentur. Plutarch. Alcibiad. fol 381. Etiam Controversiae de Regno, non disputationibus aut iudicio; sed gladiis et armis decernuntur. Materie de Royaume, ne se doit iuger par dispute, mais parguerre: Regna sententiis Doctorum nec dantur, nec adimuntur. Conestag. lib. 3. de Portug. coniunct. fol. 148. Et quamvis aliqui dicant, Pontificem Max. Iudicem esse inter Reges Christianos. Attamen ipse Philippus II. Rex Hispan. antiquis Exemplis, quibus adstruitur, sedem Apostolicam, in controversiis Regnorum iudicem esse, novum non temere addendum esse reputavit. Conestag. d. lib. fol. 169. Voluit enim P. M. litem Portugallicae successionis, suâ sententia definire, eoque nomine legatum ad Philippum misit. Et licet illius sententiam non metuerent Castellani; quod iudicarent, Legatum non ausurum fuisse tantae litis decisionem in Hispaniâ in se solum recipere: nisi pro Rege Philipp. sententiam ferre constituisset: tamen non censebant decere negotium hoc ipsi committere, quod reputarent, Pontificem sub umbrâ fungendi munere patris communis, ad se, ut dictum est, supremum de Regnorum controversiis iudicium transferre, et praeter insolitam auctoritatem, quae hâc ratione sedi Romanae acquireretur, etiam Regem, propter Regnum, veluti ex manu suâ acceptum, sibi et familiae suae in perpetuum devincire conari. Conestagius lib. 6. fol. 313. Ac certe Philippus, cum quaestionem illius successionis, non tantum Praesulibus, et publicis ac ordinariis Theologiae professoribus,

verum etiam Iesuitis, et Franciscanis examinandam proposuisset; magno consensu omnes prounciârunt, cum Ius Regis adeo esset manifestum, et liqui dum, illi nihil aliud agendum restare, quam ut illud Regi Henrico (qui antea Cardinalis, et non caelebs modo sed et iam propter effetam senectam extra omnem spem sobolis erat) extra iudicium exponeret, deque eodem Consilium Regis edoceret, ceterosque Regni Incolas, qui sincero animo veritati aures accomodarent: Utque tum his, tum aliis, quibus posset, modis, amice peteret ac instaret, ut a Rege Henrico successor declararetur. Sin vero haec omnia debitum pondus apud Regem, et subditos non haberent, Philippum satis suo officio fecisse: et armis possessionem occupare posse: propterea quod, REx absolutus, et nullius Iurisdictioni obnoxius esset, nec ulli, nisi soli DEO causam suam probare; Regi vero et Regno Ius suum tantum indicare teneretur: Et hoc caput dicebant postea omni dubitatione carere caepisse, propter mortem Henrici interim secutam. Et hanc ob causam neminem iam esse in universo terrarum orbe, qui sibi in hac lite sententiam ferendi ius arrogare posset. Nam nec ad Papam hoc spectare; propterea quod esset quaestio de re mere temporali, neque ullae cirumstantiae hîc concurrerent, quae interdum in temporalibus iurisdictionem tribuunt eidem: nec ad Imperatorem, quem nec Castellae nec Lusitaniae Regna recognoscerent: multo vero minus ad quosdam Iudices ab Henrico datos. Nam non tantum Henricum non potuisse Iudices eligere, qui post mortem ipsius iudicarent, verum etiam eosdem Iudices esse subiectum litis, utpote de quibus controversia esset. Praeterea Regem se ipsum inhabilem reddidisse, cum se partem constitueret, et simul successoris nominandi ius sibi assereret Denique, hic omnibus cessantibus, tamen neminem esse Lusitanorum, quin in hoc negotio, propter publicum in Hispanos odium, iure optimo recusari posset. Censebant etiam eum non posse cogi in arbitrum compromittere. Praeterquam enim, quod vix, ac ne vix quidem tales homines inveniri possent, quibus res tam momentosa, tam periculosa, tot suspicionibus obnoxia, tuto committeretur, arbitrium etiam non habere locum, nisi in causis dubus: dubias autem causas esse, cum Advocati aut Doctores titubant, nec diserte pro alterutra parte prounciant, propterea quod etiam pro parte contrariâ rationes aeque validae militant. Verum, cum in hac quaestione, ad unum omnes consentirent, illam nec dubium nec arbitrium recipere. Philippus itaque cum constituisset, si sponte suâ Lusitani illum non admitterent, vi possessionem apprehendere, se ad bellum parabat. Conestagius lib. 4. fol. 212. Qui idem lib. 5. fol. 248. etc. Eadem de re sequentia habet. Rex Hispaniae omnibus copiis, in unum locum coactis, antequam

in Lusitaniam ingrederetur, non contentus tot, antea consultorum Theologorum iudicio et sententiâ, quam summâ cum diligentiâ exquisiverat; voluit denuo in Universitate Alcalana (ubi Facultas Theologica maxime floret) quaestionem de Exercitu in Lusitaniam ducendo, deque postulationibus Oratorum Lusitaniae examinandam, proponere. Congregatis itaque omnibus Theologiae Doctoribus (erat autem plures, quam tringinta) precibus ad Deum fusis, sacrisque factis, de quaestione proposita (quam singuli privatim diligentissime excusserant) tribus sessionibus disputârunt. Quamvis enim illa non esset adeo difficilis et intricata: erat tamen maximi momenti, et inusitata. Descenderunt autem magno consensu in eadem sententiam cum illis, quos Rex prius consuluerat (quorum tamen argumenta et rationes non viderant) et decretum in formam authenticam redactum, ad Regem miserunt. Fuerunt ipsis proposita tria capita. Primum, utrum Rex, qui certus sit, ad se, tamquam ad legitimum heredem successionem Regni Lusitaniae devolutam esse, mortuo Rege Henrico in foro Conscientiae teneatur se subicere ullis Iudicibus aut arbitris qui Regnum illi adiudicent, eumque in possessionem mittant? Secundum, cum Lusitam ipsum pro Rege suo agnoscere et recipere recusent, nisi unâ cum ceteris competitoribus sententiam exspectet: utrum iure possit possessionem Regni apprehendere, propriâ auctoritate, et armis adhibitis contra eos, qui obluctaturi essent? praesupposito hoc, quod de iure suo non dubitet, nec ullum conscientiae scrupulum experiatur. Tertium, cum dicant Gubernatores Regni Lusitaniae, se et omnes Regni incolas iurâsse, neminem pro Rege, nisi eum qui per sententiam successor legitime declaratus fuerit, agnituros. Seque aliâ conditione Regem ullum recipere non posse: praesertim cum Competitores conquerantur, seque Sententiae parere paratos esse profiteantur; voluit ideo Philippus edoceri, an Gubernatores et subditi, sub iuramenti praetextu, iuste se excusare possint, quominus ipsum ad Regni possessionem admittant. Ad primum responderunt, Regem in foro conscientiae, non teneri se subicere ullis Iudicibus aut arbitris: cum auctoritate propriâ sibi haec Regna adiudicare et possessionem eorum apprehendere possit. Nominatim autem a potestate iudicandi; in hac causâ excludebant Principes et reliquos, qui sibi ius in ea pronuntiandi arrogare posse videbantur. Et primum debitâ honoris praesatione, et veluti deprecatione ad Papam, et sedem Apostolicam praemissâ, negabant Papam esse Iudicem competentem: propterea quod hîc ageretur de re mere temporali, nec ulla sese offerret earum circumstantiarum, quae Pontifici potestatem indirectam in causis temporalibus respectum aliquem spiritualem habentibus, tribuere solerent.

Imperatoris Iurisdictioni Regem obnoxium esse negabant; ideo quod Reges Hispan. supremam potestatem habent; nec ullâ in re Imperatorem recognoscunt: multo vero minus illum alterius alicuius Regis iudicio stare cogi, dicebant. Rei publicae et Regno Lusitaniae, itidem Philippum subditum esse negabant; propterea quod Res publicae quae Regem eligunt, ipsique Imperium deferunt, in posterum subiectae sunt illi, in quem potestatem suam contulerunt: ita ut nulla illis Iurisdictio reliqua sit in Regem, aut legitimos successores; cum per primi Regis electionem, etiam omnes legitimi eius successores electi intelligantur. Cum itaque constet in hoc casu de vero successore, necessario hinc sequi, Rei publicae Lusitaniae nullam Iurisidctionem competere in verum successoren: et tam certo statuere Regem se non esse subditum tribunali huius Rei publicae, quam certo statuat se esse verum Successorem. Quantum ad undecim Iudices, quos ex viginti quatuor Rex Henricus delegisset; dicebant Henricum non posse esse Iudicem illius, qui ipsi mortuo succederet. Per mortem enim officium administrandae iustitiae exspirasse, omnemque Iurisdictionem et auctoritatem in successorem derivatam fuisse. Contra Arbitros brevibus agebant, et compromisso atque arbitrio locum esse negabant in causis, quae non sunt dubiae: qualem hanc esse pro confesso sumebant. Respondebant illis, qui dictitabant, Philippum ius in Lusitaniae Regnum sibi arrogare, non ut Regem Hispaniae, sed ut Cognatum Henrici: et ideo eum praerogativa quae ut Rex Hispaniarum haberet, in hoc casu uti non posse. Negabant hanc divisionem imaginariam, in Regis Personam cadere; eo quod haec ita coniuncta sit cum dignitate Regiâ, ut non possit fieri iniuria Personae, quin etiam dignitas laedatur: et quoniam Rex aliquis bellum aliis Regi inferre potest, propter iniuriam fratri, confaederatis et amicis factam, tanto magis bellum licitum esse, quod Regni, per legitimam successionem ad se devoluti, occupandi causâ suscipitur. Respondebant etiam illis, qui contendebant iure Civili et Canonico cautum esse, ut de re litigiosâ cognoscatur, et pronuntietur, in eo loco, ubi illa est: et per consequens hanc litem esse in Lusitaniâ decidendam; dicebant iura illa loqui de hominibus privatis, qui habent Iudices superiores, non de Principibus absolutis, et a nemine dependentibus. Ad Secundum Caput respondebant, adhibitis multis rationibus, quas etiam in primâ responsione ante adduxerant. Negabant a Rege aliud postulari posse; quam ut Gubernatores edoceat de iure, et manifestis rationibus, quae ipsi Regnum illud ad iudicant. Qui si, his neglectis, in pertinaciâ persisitant, Regem propriâ auctoritate posse Regni possessionem apprehendere, et (si necessisitas flagitaret) etiam armorum terrore obstinatos ad oboedientiam compellere.

Neque autem hanc iniustam vim hoc casu adpellari posse; sed potius defensionem Regni iure sibi debiti, et iustam rebellium poenam. Ad Tertium respondebant, illos, qui praestiterant Iuramentum, non posse cogi ad illud observandum: cum constaret neque in Lusitaniâ, neque alibi ullum esse iudicem, cui ius esset pronuntiandi in hac causâ inter ipsos et Regem. Praeterea Iuramentum tendere in praeiudicium Regiae dignitatis: et ut Iuramentum non obligaret eos, qui illud praestiterant ad observationem: ita etiam illud non posse ab iisdem praetendi ad Regiae Maiestatis Imperium recusandum. Contestationem vero Competitorum, et promissionem de oboedientiâ sententiae praestanda, non esse tanti momenti, ut Rex propterea se Iudicibus non competentibus subicere cogeretur. Porro Rex Philippus cum has rationes cognovisset, existimavit possessionis Regni apprehensionem non esse diutius differendam. Hactenus Conestagius. Sic et Lysander, Argiis, cum Lacedaemoniis de finibus habentibus litem, Gladium monstravit et simul dixit: Qui in hoc fortior esset, melius defendere causam finium regundorum, inter liberos populos, quae existat. Et Boetios etiam idem interrogavit, Num mallent ut hastis erectis, vel declinatis, ad pugnamque paratis, transiret per eorum Regionem. Plutarch. in vitâ Lysandr. fol. 882. Pariter Carolus Galliae Delphinus (qui postea eius nominis VII. Rexfuit) cum successione indignus, ab ipso suo Patre, Lutetianoque Parlamento iudicaretur, ad mucronem gladii sui provocavit. Si Girard. tom. 2. fol. 724. Paradin. lib. 3. des Annal. d. Bourgogn. fol. 672. Verum et non infrequenter lites per arbitros, etiam inter Magnates liberos quae erant, cognitae, compositaeque fuerunt. Sicque Antonius Pius Imper. causas Regales terminavit Capitolin. fol. m. 139. Sicque Angliae Rex, arbiter inter Imperatorem CArolum V. atque Galliae Regem constitutus, inobedientem punivit. Langei. 2. lib. fol. m. 114. Ita et Barbarae nationes, Dagobertum pro Iudice et arbitro habere volunt. Girard. tom. 1. fol. 145. Offt haben die Schweitzer frembde Herren vnnd Stätt zu ihren Schildleuthen erwehlet. Stumpff. passim. Quandoque etiam eâ conditione pax initur, ut si controversia quaedam nova suboriatur, per arbitros ea sopiatur. Ita Girard. lib. 13. fol. m. 101. Pacificationis cuiusdam facit mentionem, ubi inter alia continebatur. Que quand aucun debat naistra de la en avant, entre lesdicts Comtes de Flandres et de Hainault; ils ne pourront plus commencer par guerre: mais se soubmettront au dict et Ordonnance de six preud' hommes, lesquels en qualite d' arbitres decideront de touts leurs differents, selon qu' en leurs consciences ils trouveront estre de raison.

CAPUT VI. De Rationibus belli gerendi.

I.

CUm omnis victoria sit a DEO, cum eodem imprimis bellum est auspicandum. Sicque Iudas Machabaeus, semper confidebat cum omni spe, auxilium sibi a DEO affuturum: et hortabatur suos, ne formidarent ad adventum nationum; sed in mente haberent, adiutoria sibi facta de Caelo, et nunc sperarent, ab omnipotente sibi victoriam affuturam. Et allocutus eos de lege et Prophetis, admonens etiam certamina quae fecerant prius, promptiores constituit eos; singulos autem illorum, armavit non clypei et hastae munitione; sed sermonibus optimis et exhortationibus. Considerans porro Machabaeus, adventum multitudinis et adparatum varium armorum, et ferocitatem bestiarum, extendens manum in Caelum, prodigia facientem Dominum invocavit etc. Sicque Iudas et qui cum eo erant, invocato DEO, per orationes congressi sunt, manu quidem pugnantes, sed Dominum cordibus orantes; prostraveruntque non minus triginta quinque milia, praesentiâ DEI magnifice delectati. 2. Machab. cap. ult. Sic de Theodosio Magno, bellum Eugenio inferenti: Ruffin. hist. Ecclesiast. lib. 10. cap. 33. Igitur praeparatur ad bellum, non tam armorum, telorumque, quam ieiuniorum, orationumque subsidiis, nec tam excubiarum vigiliis, quam obsecrationum pernoctatione munitus: circuibat cum Sacerdotibus et Populo, omnia orationum locae. Et postea. Tum ille ut conversas suorum acies vidit, stans in editâ rupe; unde et conspicere, et conspici ab utroque exercitu posset, proiectis armis, ad solita se auxilia vertit, et prostratus in conspectu Dei: Tu, inquit, Omnipotens Deus, nosti quia in nomine Christi filii tui, ultionis, ut puto, proelia ista suscepi, si secus, in me vindica. Si vero cum causâ probabili et in te confisus, hûc veni, porrige dexteram tuis, ne forte dicant gentes, ubi est Deus eorum? Quam supplicationem pii Principis, certi a Deo esse susceptam, hi qui aderant Duces, animantur ad caedem etc. Quae eadem refert Historia Tripartita lib. 9. cap. 45. Et inde iam modo dicta Histor. Tripartita. lib. 11. cap. 17. narrat, Theodosium, si quando bella moverentur, secundum David confugisse ad Deum: cumque sciverit eum praeliorum auctorem, inimicos orationibus superâsse.

II.

Magna apud gentes Dei ignatas olim, et adhuc dum inter Politicos quaestio est: Numne Fortuna an Prudentia maius adiumentum adferat in bello? Constat cuncta et minutissima, quoque manu Dei dirigi atque gubernari; sed et eundem Prudentiam, Vires, animumque

atque alia subsidia largiri ei, cui victoriam destinavit. Attamen Providentia DEI, (quam Fortunam Gentiles indigitârunt) potiores obinet partes, et saepe immediate, ac contra rationem, spemque omnium agit. Non Fortunae, sed Prudentiae ductu, Turcas, ad tantam potentiam ascendisse, Traduccius probat, fol. 197. etc. quodque bonum ordinem ipsa fortuna semper soleat comitari, scribit ad finem tract. sui, quem Turcam invicibilem inscripsit. Et idem tamen fatetur, in rebus bellicis fortunam utplurimum dominari, et in pugnis eius Imperium inprimis adparere; ubi Decretum Ducis, non recte intellectum vel perceptum, ubi ordo praescriptus non recte observatus, ubi temeritas, aut vana quaedam vox, a minimo Milite edita, victoriam hosti parat, quem victum credebamus; Ubi denique ex improviso innumeri casus eveniunt, quos Dux Belli, consilio suo praevertere, vel assequi numquam potuit. Alii urserunt Fatum (namque Fato Stoici adscripserunt, quod Fortunae Epicuraei.) Sed nec Fortuna neque Fatum, probitatem et diligentiam evertunt. Namque irrationales sunt preces eorum, qui ignavi et timidi, victoriam a DEO optant. Plutarch. Paul. Aemil. fol. 477. Seneca pulchre, Epistol. 16. Dicet aliquis: quid mihi prodest Philosophia, si fatum est? quid prodest si DEUS Rector est? quid prodest si casus imperat? Nam et mutari certa non possunt, et nihil praeparari potest adversus incerta: si aut consilium meum DEUS occupavit, decrevitque quid facerem, aut consilio meo nil fortuna permittit. Quicquid est ex his, vel si omnia haec sunt, philosophandum est, sive nos inexorabili lege fata constringunt, sive arbiter DEUS universi, cuncta disponit, sive casus res humanas sine ordine impellit et iactat; Philosophia nos tueri debet. Haec adhortabitur, ut DEO libenter pareamus, ut Fortunae contumaciter resistamus: haec docebit ut DEUM sequaris, feras Casum! adde Montaign. 1. des essais. cap. 33. Hisque fere consimilibus consolatus se est M. Anton. Philosophus Imp. cum Avidius Cassius Imperium affectaret; cum ad Verum Collegam, ita scribit: Si ei divinitus debetur Imperium, non poterimus interficere, etiamsi velimus. Scis enim Proavi tui dictum, Successorem suum nullus occidit. Sin minus, ipse sponte sine nostra crudelitate fatales laqueos inciderit. Adde quod non possumus Reum facere, quem nullus accusat, et (ut ipse dicis) milites amant. Sibi ergo habeat suos mores, maxime quum bonus Dux sit, et severus et fortis, et Rei publicae necessarius. Nam, quod dicis, liberis meis cavendum esse morte illius: plane liberi mei pereant, si magis amari merebitur Avidius quam illi, et si Rei publicae expedit, Cassium vivere, quam liberos Marci. Vulcat. Gallican. in

Avidio Cassio. Et cum ille idem, consensu omnium interemptus, et caput eius ad Antoninum quum delatum esset, ille non exsultavit, non elatus est: sed etiam doluit ereptam sibi esse occasionem misericordiae, cum diceret, se vivum illum voluisse capere: ut illi exprobraret beneficia sua, eumque servaret. Denique cum quidam diceret, reprehendendum Antoninum, quod tam Mitis esset in hostem suum, eiusque liberos et affectus, atque omnes quos conscios Tyrannidis reperisset, addente illo, qui reprehendebat, Quid si ille fecisset? dixisse fertur, Non sic DEOS coluimus, nec sic vivimus, ut ille nos vinoeret. Enumeravit deinde, omnes Principes qui occisi essent, habuisse causas quibus mererentur occidi; nec quemquam facile bonum vel victum Tyranno vel occisum; dicens meruisse Neronem, debuisse Caligulam; Othonem et Vitalinum nec imperare voluisse. Nam de Pertinace et Galbâ paria sentiebat, quum diceret; In Imperatore avaitiam esse acerbissimum malum. Denique non Augustum, non Traianum, non Adrianum, non Patrem suum, a rebellibus potuisse superari, quum et multi fuerint, et ipsis vel invitis vel insciis exstincti. Vulcat. ibid. Et sic omnes, qui praeclaras gesserunt res, Fortunatos simul, hoc est, virgulâ quaasi Divinâ ductos, gubernatosque videmus. Hocque ipse agnovit Sylla, qui et Felicis cognomine adpellari, non ut olim timotheus Atheniensis aegre tulit. Plutarch. in Sylla fol. 901. Et idem cum post Triumphum, pro more, ad populum res a se gestas commemoraret; non sollicite minus, Fortuane savorem, quam industriam suam commendavit. ibid. fol. 936. Licet Crassus apud Plutarchum in vita fol. 1108. Roma, non Fortunâ magis, quam patientiâ laborum, et constantiâ in adversis, ad tantam magnitudinem pervenisse, reputavit. Dioni et Bruto, viris certe magnis omnia ex aequo adversa acciderunt. Plutarch. in Dion. a princ. Alexander Magnus, quem furiosum magis, quam prudentem esse multi reputabant: Plutarch. in vita fol. 152. Et tamen Fortunam faventem habuit semper. ibid. fol. 166. et 199. iungantur Plutarch libri 2. de fortunâ Alexandri. Iulius etiam Caesar, Fortunae debuit cuncta, idque etiam fassus est ipse: cum navigans, ita nautam consolaretur: quod Caesarem veheret, et unâ fortunam eiusdem. Plutarch. in vitâ fol. 254. Sed id quod dicitur non ex eventu, de iure iudicandum esse: non providentiam id iustitiamque Divinam tollit: sed vel eam latentes habere causas, vel post mortem vindicare multa solere, probat. Inde Lucanus 1. vers. 125.

Nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem,
Pompeiusve parem. Quis iustius induit arma,
Scire nefas; magno se Iudice quisque tuetur:
Victrix causa Deis placuit, sed victa Catoni.

III.

Et providentia etiam, omnia fausta vel minus fausta, edocere videntur: quae tamen levia quandoque sunt. Ita in Capitibus Pacificationis (Lusitaniae et Castil. Regum) diserte expressum fuit, pacem fieri in Centum et unum Annos: posito, ut solet, tempore finito, sed id pro Vaticinio reputatum fuit: quia illa pax praecise totidem Annos duravit etc. Conestagius lib. 1. fol. 23. Ac porro ut primo Lusitaniae Domino, (quamvis Comiti tantum) nomen fuerat Henrico: ita etiam postremus fato quodam idem nomen sortitus fuisse videbatur. Conestagius fol. 197. lib. 4. Abitus Regis Portugall. Sebast. (in Africam) una cum classe tam maestus fuit, ut apertissima infelicium successuum indicia apparerent. Conestag. in princ. statim lib. 2. Quidam etiam omina captârunt. L'Empereu (Carolus V.) affecte un presage du succes de son entreprise en Provence; a ceste cause s' avance deux iournees plus tost pour arriver sur les confins de Franc, a la Feste de S. Iaques: parce qu' au mesme temps iour precedant il avoit prins terre en Afrique et gaigne Tunisi aussi que les Espangnols, tiennent ce Sainct pour leur Patron: de la prend occasion, de d'aranger ses soldats. Langei 7. fol. 655. Leo P. M. quod Pyrius pulvis, fulmine inflammatus, grandiorem Turrim Castelli Mediolanensis, horrisono ictu disiecisset; exin de augurium captavit, Gallos tum Ducatus illius usurpatores, tamquam irâ Divinâ praegravatos, pelli posse. Quâ de re ita scribit Bellaius lib. 1. fol. 93. Le Pape Leon, ayant eu nouvelle, que le foudere emporta lagrosse Tour du Chasteau de Milan; print cela a bon augure pour luy et mal pour les Francois: disant que l'ire de Dieu estoit tombee sur eux, et resolut de se declarer contre le Roy. esperant, que cela luy seroit propite. Leporis occursus infelix reputatur: Et cum Angli contra Philippum Valesium Galliae Regem, inciperent funesta illa bella; Lepus Gallicanum exercitum commovit totum, et diu post, in fausto Marte pugnavit ille. Sed subiungere lubet, quae habet Froissart. lib. 1. cap. 43. Une Lieure passant parmiles champs, se bouta entre les Francois estans en bataille. Lors commencerent ceux qui le veirent a crier et a buer, et a faire grand noise, pourquoy ceux qui estoient derriere, cui doyent que ceux de devant se combatissent, parquoy ceux qui estoient derriere si meirent plusieurs leurs bacinets en leur testes etc. la cut fait plusieurs nouveax chevaliers etc. qu'on nomma tous iours les Chevaliers du Lieure. Nomen Mahumetis, ut omnium Christi fidelium detestatione, et exsecratione dignissimum propter duorum qui eiusdem nominis Imperatorum facinora horrenda et

immanitates, quibus Christianum nomen persecuti sunt: Sic ipsi quoque Turcae propter sinistras quasdam et fatales opiniones, quas de eo mente conceperunt, illud perhorrescunt. Anxii enim in eo versantur, metu et sollicitudine, ne, quod prius saepe contigisse norunt, nunc quoque eveniat. Sciunt enim Constantinopolim, quae caput est Imperii, post priorem illam eversionem, secunda sua initia, et incrementa Constantino Magno debere; eandem postea sub alio Constantino, Christianis ereptam et vicaptam esse; quorum uterque Matrem habuit, eodem Helenae nomine. Plane ut romanorum Imperium, quod cum ab Augusto initium cepisset, sub Augustulo quodam exstinctum fuit. Similiter ergo et illi verentur, ne Mahumete Imperatoriâ dignitate fungente, sedes Regni Constantinopolitani iterum illis eripiatur, quemadmodum a Mahumete II. bello atque armis in potestatem eius redacta fuit. Soranzius cap. 1. Leviora alia omnia multa, passim inveniuntur apud Spartianum, Lampridium, et Auctoribus aliis illis iunctis, ut et apud Cicarellam, de Pontificibus Romanis. Sicque de Adriano Spartianus: Tribunus plebis factus est; in quo Magistratu ad perpetuam Tribunitiam potestatem, Omen sibi factum asserit, quod paenulas amiserit, quibus uti Tribuni plebis pluviae tempore solebant, Imperatores autem numquam. Equus pullus eâ horâ, quâ natus Pertinax fuit, in tegulas ascendit: atque ibi breviter commoratus, decidit, ex spiravitque. Ex quo Imperium summum, sed breve, et exitus tristioris, coniciebatur. Capitolin. in Pertinace. idem ad fin. addit: Signa interitus haec fuerunt: Ipse ante triduum, quam occideretur, in piscina sibi visus est videre hominem cum gladio infestantem. Et eâ die quâ occisus est, negabant in oculis eius pupulas cum imaginibus, quas reddunt spectantibus, visas. Et quum apud Lares sacrificaret, carbones vivacissimi exstincti sunt, quum inflammari soleant: et Cor et Caput in hostiis non est repertum. Stellae etiam iuxta Solem per diem visae sunt clarissimae, ante dies, quam obiret. Et ipse Omen de Iuliano Successore dedisse dicitur. Nam quum ei Didius Iulianus, fratris filium obtulisset, cui desponderat filiam suam, adhortatus Iuvenem ad Patrui sui observationem, adiecit, Observa Collegam et Successorem meum: nam ante Iulianus ei et in Consulatu Collega fuerat, et in Proconsulatu successerat. Eadem habet Spartianus, in Iuliano, qui idem pro omine vendidat, quod cum Consul designatus, de eo sententiam dicens, ita prountiasset, Didium Iulianum Imperatorem appellandum esse censeo, Iulianus suggessit, adde et Soverum: quod cognomentum Avi et Proavi Iulianus sibi adsciverat. Sed vero successorem sibi eâ voce imprudens designavit Severum. Pariles Imperii praenuntiationes, de Severo refert Spartianus. In prima pueritia, priusquam Latinis

Graecisque literis imbueretur, quibus eruditissimus fuit, nullum alium inter Pueros ludum, nisi ad Iudices exercuit: quum ipse praelatis fascibus ac securibus, ordine Puerorum circumstante, sederet ac iudicaret. Habuit etiam aliud omen Imperii: quum rogatus ad cenam imperatoriam, palliatuus venisset, qui togatus venire debuerat; togam praesidiariam ipsius Imperatoris accepit. Eâdem nocte somniavit, Lupae se uberibus, ut Remum inhaerere vel Romulum. Sedit et in Sellâ Imperatoriâ temere â ministro posita, ignarus quod non liceret. Dormienti etiam in stabulo Serpens caput cinxit, et sine noxa expergefactis et acclamentibus familiaribus, abiit. Proficiscens ad Germanicos exercitus, hortos spatiosos comparavit, quum antea aedes brevissimas Romae habuisset, et unum fundum. In his hortis, quum humi iacens epularetur cum filiis parvâ cena, pomaque apposita maior filius, qui tunc quinquenms erat, conlusoribus puerulis manu largiore divideret, Paterque illum reprehendens dixisset: Parcius divide: non enim Regias opes possides: quinquennis puer respondit, sed possidebo. Cuculus etiam, vel coccyx, finistrum augurium reputatur: hicque cum hastae Hirprandi, Lombardiae Regni candidati insedisset; in causa fuit, ut ad Regnum haut fuerit admissus. Girard. lib. 2. fol. 195. Caroli Magni mortem praesagia quamplurima annunciârunt, Solis Ecclipsis admodum magna, conflagratio Pontis Mogontimi, ab ipso facti. Palatium Aquisgranense contremuit, et globus magnus, turri ibidem infixus, flumine deiectus fuit, et alia adhuc acciderunt, quae recenset Girardus, lib. 4. fol. m. 361. Sed interdum Imperiti, aut Impii, et humanis viribus confidentes, contemnunt, vel etiam in meliorem partem interpretantur, ostenta quoque satis clara. Exemplum est eius rei apud Iosephum, qui de excidio Hierosolymitano ita scribit: Miserabilis Populus, illis quidem fallacibus, Deumque calumniantibus, credulus erat: certis vero Prodigiis, et futuram solitudinem pronuntiantibus, neque attendebant animo, neque credebant: sed velut attoniti, nec aut oculos habentes, aut animos, edicta DEI dissimulavêre. Modo cum supra Civitatem sidus stetit simile gladio; et per annum perseveravit Cometes; modo cum ante defectionem, primique beli motus, ad diem festum azymorum populo conveniente (octavus autem dies erat Aprilis Mensis) non_ horâ nocturnâ, circa Aram, itemque Templum, tantum lumen effulsit, ut clarissimus dies putatetur: et hoc usque ad mediam permansit horam: quod imperitis quidem bonum augurium esse videbatur: a Sacrorum vero peritis, aliter interpretatum fuit. Eodemque Festo die, etiam bos, cum ad hostiam duceretur, agnum in

medio fani peperit. Orientalis porta interioris Templi, cum esset aenea atque gravissima, et sub vesperam vix a viginti viris clauderetur, serisque fetro vinctis obseraretur, pessulosque altos haberet, in saxem limen demissos, uno perpetuo lapide fabricatum, visa est noctis hora sexta sponte patescere. His autem curriculo, per custodes templi Magistratui nuntiatis, ascendit ille, vixque eam potuit claudere. Verum et hoc iterum ignaris quidem signum optimum videbatur. Deum namque bonorum portam sibi aperuisse, dicebant. Prudentiores vero, Templitutamen sponte suâ dissolutum iri, cogitabant; et hostium donum esse, portas aperiri: solitudinemque illo ostento signari, inter sepronuntiabant. Post dies festos, diebus paucis, vicesimo primo die Mensis Maii, visio quaedam apparuit, fidem excedens: namque ante solis occasum, visi sunt per inane ferrei currus totis Regionibus, et armatae acies tranantes nubila, et Civitati circumfusae. Festo autem die, quam Pentecosten vocant, noste Sacerdotes intimum templum, more suo ad divinas res celebrandas ingressi, primum quidem motum, quendamque strepitum senserunt; postea vero subitam vocem audiêre, quae diceret, Migremus hinc. Sed sinistri reputati ominis interpretationem benigniorem, feliciter captavit Guilhelmus, Angliae Conquestor: primo enim in Insulam appulsu cum pronus in terram cecidisset, hoc ita interpretatus est, quasi ambabus manibus adprehenderet regni possessionem. Quelques uns prindrent cela a mauvais augure, mais luy au contraire dit, que c'en estoit un bon, et que c'estoit la saisine de ceste terreque Dieu luy faisoit prendre a deux mains. Incontinent un de ses Chevaliers alla a la couverture d'une Maison couverte de chaume, et en print une peignce, laequelle il presenta au Duc; disant; ie vous baille la saisine de ceste terre, et Royaume, et vous promets que devant un mois ie vous en verray Seigneur. Ce que pareillement le Duc print en hon signe Girard. lib. 6. fol. mihi 566. Foedus inter Galliae Regem et Principes Germaniae quosdam, Chamborticum ideo dictum, quod Chamborti, eius quaedam proboule/umata sint facta, perfectum fuit (Praesente Fraxineo nomine Regis, Mauritio Electore, Alberto Brandenburgensi, et Landgravio Wilhelmo.) Fridevvaldae in arce Venatoria Hassiae; et iam praestito Iuramento, tonitrua audiverunt Principes, quibus turbati visi sunt; uno tamen ex Hassiacis consiliis dicente, optimum esse Omen, nec quicquam adverli timendum, licet eodem tempore maxima inundatio Cassellis fuerit. Waremund. lib. 1. de foederib. cap. 2. num. 41. Et certe felicem eventum non habuit confoederatio illa. Ac item simile ob prodigium, adoptio Pisonis a Galba molita, infausta reputata fuit. Plutarch.

Galba fol. mihi. 931. Sicut et de Canibus Lipsius, cent. 1. ad Belgas Epist. 441. fol. ns. 47. recenset: Cum bellum (ait) inter Helvetios, Hallosque esset, canes ingenti numero, qui heros suos secuti fuerant, paucis diebus ante proelium, relictis Gallicis Castris, Novariam et in Helvetiorum stationes venisse: eorumque pedes lambendo, et caudâ adulando, quasi futuri eventus praescios, sese mox victoribus submisisse. Quo velut divinitus oblato prodigio, Helvetii animati, alacriter in proelium manusque venisse, et nobilem illam victoriam peperisse. Nec caruit praecipitata et infelix illa, contra Siculos Atheniensium expe ditio, omnibus certis; quae recenset, Plutarch. in Alcibiad. fol. m. 385. et Nicia fol. 1053. quae tamen Alcibiades, confictis oraculis, aliisque dolis elusit. Non caruit excidium Crassi, indiciis talibus certis. Plutarch. Crasso, fol. m. 1098. Nec item infortunium Dionis. Plutarch. in Dion. fol. 783. et seq. ut et 788. ac 796. ut et Cassi ac Bruti. Plutarch. in ipsor. vit is Philippus Macedo, quem Romani vicerunt, milites adhortaturus, stetit in loco quodam elevato; sed quia multa ibi cadavera sepulta erant, cladem mox futuram, inde multi praesagiverunt. Plutarch. in Quint. Flamin. Phyrrus Spartam oppugnans, in somno visus est urbem illam fulmine tactam, conflagrari: id quod indicio fuit, eam haut iti captum, cum fulmine laesa, sancta et inviolabilia fuerunt reputata. Plutarch. Phyrro. fol. 791. Demosthenes item oracula adversa contempsit, et Phythiam quasi in Philippi Mecedonis partes inclinantem, habuit suspectum: sed tamen Consiliis suis non evitare potuit fatalem cladem, finemque Patriae suae libertatis. Plutarch. Demosth. fol. m. 526. et seq. Non denique caret Alexandri Magni vita, omnibus scitu dignis. Is contra Persas bellum moturus, Oraculumque Apollinis sciscitaturus, Delphos venit, sed die qui habebatur infortunatus, quoque consulere Deum non liceret. Vatidicam ergo anum, Templum ingredi nolentem, vi eo traxit: quae cum dixisset: Invincibilis es ut video fili mi. Is ominoso hoc responso contentus, non aliud sibi amplius necessarium reputavit. Plutarch. in vitâ fol. 150. Mense Iunio Asiam ingressus, quidam tum temporis pugnandum haut esse reputabant; eo quod Mensis ille Macedonibus minus felix reputabatur. Et ideo praecepit ut porro alter maius nominaretur. fol. 152. et ibi passim alia occurrunt.

IV.

Sed ad belli gestionem, prudentiamque propius accedam, quae certe multifaria requiritur in ipso bello administrando. Et de belli gestione, omnium primo hoc quaeritur, Praestat ne (in bello defensivo) hostem exspectare domi; anne expediat, ei obviam prodire, et extra fines Imperii bellum gerere? qua de quaestion. Machiavell. 2. de Rep. 12. Bodin. 5. cap. 5. Canonhiero 8. dell' introduzz. cap. 21. Marnix sect. 8.

resolut. 11. Iunius quaeft. 73. Renatus de Lusingâ, de increment. Imperior. 1. cap. 2. fol. 14. Thesoro polit. part. 2. cap. 3. Amirate 18. discors. 2. Kirchner. ult. th. 4. b. Hoenon. disputat. polit. 7. th. 1. in fin. Fürstliche Tischroden cap. 19. lib. 2. Optime Paruta. 1. cap. 4. 5. et. 6. Traduccius in Turcâ vincibili fol. m. 291. etc. Distinguendum aliquibus vide tur, inter loca et Regiones. Sunt quaequam Regiones munitae, instructae quoque Civibus rei militaris peritis et fortibus; aliae contra, his destitutae. Iis longe a Patriâ bellum gerere tutius est: illis melius geritur domi. Clades namque in Patriâ nimis est periculosa, si Cives sint exercitati, inibique maiore cum commoditate administratur bellum. Domi semper hostem Scythae exspectarunt. Iustin. lib. 1. fol. m. 9. Econtra Turcam non nisi in meditullio Imperii sui, vincibilem esse, multi censent. Thesoro Polit. part. 1. fol. 149. relat. del Turco per tot. In locis angustis exspectandus est hostis. Amirato. 18. cap. 1. Sed non nisi certi simus, eum aditu prohiberi posle; quod Patrum nostrorum memoriâ neglexerunt Galli, in Insulâ Tercerâ, vid. Conestagium, de Portugall et Gall. coniunctione. et nuper Rhaeti. Ac etiam Anno Christi 1523. Prosper Columna visus est, militarem soloecismum commisisse; d'avoir voulu entreprendre de garder le pas d'une: wiere contre une armee Franceoise, venant en saepremiere furie. Bellay lib. 2. fol. 163. Sed pro eo an hostis sit domi exspectandus, Rationes sunt ex utraque parte, quas adducit Michael Montanus. lib. 1. des essais. cap. 47. fol. m. 261. etc. qui tandem concludit: nihil hîc certi statui posse, cum in bello praesertim, etiam optime deliberata, sortiantur tristem eventum. Nous avons bien accoustume de dire, avec raison, que les evenemens et yssues dependent notamment en la guerre, pour la plus part de ta fortune: la quelle ne se veut pas renger et assu iettir a nostre discours et prudence. Id quod et Manilius Astron. lib. 4. docet:

Et male consultis pretium est, prudentia fallax,
Nec fortuna probat causas sequiturque merentes:
Sed vaga per cunctos nullo discrimine fertur.
Scilicet est aliud quod nos cogatque regatque
Maius, et in preprias ducat mortalia leges.

Hûc pertinet disputatio Demosthenis et Phocionis apud Plutarchum. in Phocion fol. 309. ille putabat contra Philippum extra fines Athenarum pugnandum esse: hic nihil referre existimabat; nec dispiciendum ubi bellum gerendum, sed quomodo victoria debeat obtineri. Praeclare item Xenophon. lib. 1. instit. Cyri ad fin. Humana sapientia nihilo certius, quod optimum est diligere novit, quam si quis hoc aget quod sors obtulerit. Xenophon. in fin. 1. Inst. quem omnino vide. Obiter hîc subiungo, patescere ex ratiombus circa hanc quaestionum allatis; servitium

interdum extra Patriam praestare tenere Vasaullum: si nempe Imperii conservandi, et territorii iam quaesiti retinendi, vel recuperandi, causâ, terram hostilem ingredi, Dominus consultum esse putet. Anton. Borrinius, de Cavalcata Vaesallorum part. 1. cap. 9. Nam sic ampliatur die Landsrettung. In deliberando, an bellum protrahendum? elucet prudentia Ducis. Amirato 18. cap. 5. vid. Consil. Carol. V. in bello Smalcaldico, apud Thuanum. Interdum sane cunctando felicissime repelluntur hostes: quâ ratione Ludovicus XI. Galliar. Rex semper usus fuit. Comin. fol. 280. fol. 496. et fol. 530. Ac item Augustus, cum parta tueri vellet. Sueton. August. cap. 25. Vicissim alius modus belligerendi, ab eo usurpari debet, si quis omnia turbare velit: ut Caesar (de cuius temerariâ audaciâ, Sueton. in vitâ cap. 57. alia, ab eo, qui velit sua conservare; quod optime fit cunctando. recte Monluc. 1. de Comment fol. 73. b. Celuy qui craint tous iours de perdre, se pourra conserver mais non pas faire grande conqueste. Paratis vero et aggredientibus semper differre nocuit. Sic et de Remanis, qui fere numquam non bellum offensivum gerere solebant, ita ???lybius scribit, 1. histor. Omnino, ait, Romani, in omni re quam mstituant, violenti, et quicquid semel proposuerint, id necessario fieri debere existimantes, nihilque eourum, quae semel decreta ipsis fuerint, non posse fieri statuentes; esticiunt illi quidem pleraque omnia hâc tantâ violentiâ et impetu, ex animi sententia: in quibusdam tamen notabiles clades patiuntur. De Albani artibus, bellique gerendi modis, late Conestagius agit, de Portugall ceniunct. lib. 9. fol. 484. etc. inter alia ita scribens: Valuit iudicio et dexteritate, in loco commodo, Castris deligendo. Itaque etsi hostibus interdum viribus longe inferior esset: tamen frenum illis insiciebat. Tantum enim arte assequebatur, ut numquam eum tali in loco reperirent, in quo proelium recusaret. Satis prompte ipse pericula adibat; sed Milites suos non facile in discrimen adducebat: semperque plus fiduciae in industriâ, quam in fortunâ collocabat. Severarum legum Militarium (a quarum rigore salus exercituum, et regnorum conservatio dependet) asper erat, et inexorabilis exsecutor. Erat naturâ propensus ad victorias incrnentas, et sors etiam ipsi bella, ingenio eius apta, obtulit. Nam cum maxima ex parte illa ad defensionem comparata essent, decebat eum tamquam Ducem prudentem, bellum ducere potius, et exspectare, donec hostem difficultates, quae in ditione aliena bellum gerentibus obiciuntur, enervarent, quam totum Regnum aleae subicere, nullo alio proposito prquemio, nisi victoria unius proelii, idque contra eum, qui nihil, nisi Militem perdere poterat. Et in hanc sententiam respondit Albanus in Regno Neapolitano Consiliariis bellicis, anno quinquagesimo

octavo, cum, pulsis Gallis, hortarentur illum, ut manus consereret cum hostibus, quisese recipiebant. Dixit enim se nolle ludendo deponere Regnum Neap litanum, contra chlaydem, ex auro ex serico textam. Tali enim tum temporis indutus erat Dux Guysius, Imperator Copiarum Henrici II. Galliae Regis. Sane nonnulli carpebant in eo, quod nimis cautus esset in exsequendis magni momenti rebus tempore belli. Fuit item Prudentissimus aestimator, potentiae et dexteritatis sui hostis. Hincque idem Conestagius, lib. 5. fol. 254. de eodem scribit: Quamvis Albanus contentus esset numero Militum, qui praesto erant; tamen illum hoc fiducia peritiae suae, et imperitiae hostium facere: spemque superiora pericula evadendi nulla in aliâ re collocare videbatur, quam quod Lusitanos non iudicaret perfecisle tantum in rei militaris scientiâ, ut sibi impedimenta obicere, a tergo cirumventum morari, in rerumque necessariarum penuriam conicere nossent: quibus artibus si illi uti didicissent, rem periculo non carituram esse, et Albanum vel ad retrocedendum, vel ad pugnam iniquo loco, et dubiâ victoriâ ineundam adigi, vel saltem quominus eo anno Tagum transiret, impediri posse. Interdum hostis domi quidem exspectatur, sed exercitus eidem opponitur tali in loco, ut ubicumque ingruat, commodissime occurri queat, qui est lieu propre pour faire teste a l'ennemy, quelque part qu'il vueille marcher; car c'est au milieu de la frontiere. Bellay lib. 1. fol. 13. Cum Anno Christi 1523. Galli Ducatum Mediolanensem invasissent, in eo erravit Ammiralius Bonnivetus; quod urbem metu inopinato perculsam non statim aggressus est, sed paucos tantum dies Prospero Columnae concessit. Car ce temps durant, le Seigneur Prospere rasseura ses gens, et les bagages qui estoient chargez, pour se retirer furent dechargez, et avecques extreme diligence, et un nombre incroyable de Casta dours, releva les ramparts des lieux plus ruinez. Puis voyant les forces n'estre suffisantes pour garder plaesieurs places, abandonna tout le Duche, gardant seulement Milan, cremonne et Pavie: attendant que nostre armee eust passee sa fureur, et que l'hyver, qui estoit proche, l' eust mattee. Bellay. lib. 2. fol. 164. Qui idem lib. 2. fol. 189. etc. refert errores a Francisco I. in Italia commissos, qui postea causa fuerunt, Cladis Ticinensis. Sed prudenter magis se gessit Rex ille, in defensione Regni sui, cum Carolus Quintus, Anno Christi 1537. Galliam subigere in animo haberet. Certe Francisci I. pulcherrima et Machiaveili consilio (2. de Reptbl. cap. 12.) consona dehberatio, exstat apud Bellay. 6. fol. 568. §. a la proposition usque ad fol. 574. §. a ceste deliberation etc. fol. 662. autres pensemens et consultations du Roy usque 686. §. a cestr conclusion. etc. fol. 773. § telle avoit. etc. usque ad fin. lib. adde Montaigne

1. cap. 43. infin. Vicissim apud dictum Bellaium videri potest deliberatio aggressoris Caroli V. tunc cum modo dictum susciperet bellum. fol. 636. §. tout les preparatifs. etc. usque fol. 646. §. ie ne voye etc. At huius expeditionis eventum. vid. lib. 8. fol. 785. Profuit etiam tum Gallis, quod loca, quae tenere nequiverunt, spoliârunt, et plane hosti inutilia fecerunt. Guast fait par les Francois en Provence. Bellay lib. 7. fol. 661. et seq. a Atx. fol. 698. et seq car elle n'esioit tenable etc. vid. omnino fel. 689. §. le sire usque adfin. §. Ac d. lib. 7. fol. 695. Bellaius scribit: Ainsi fut conclu de desloger, et fur chemin continuer le deguast. Les bandes du Pays marcherent les premiers et sur la queve le Capitaine Claude Gascon, pour achever de gafter ce que les autres auroyent espargne: par ce qu' il auroit moins de respect a ce faire, que n'cussent eu les gens du pays, ausquels il faisoit mal de gaster les bleds, et les maisons, de leurs parens et voisins. Idemque secerunt in Anglicanis bellis Galli. Et avoit le Roy de France abandonne au gens d'armes de son pays, tout ce qu'ils trouvoit sur le plat pais. Si avoient les Anglois grand soufferte. Froissart fol. 2. cap. 53. Non item voluit proelii tum aleam experiri Franciscus. Idem Bellayus lib. 8. fol. 778. Le Roy pourvoyoit a tout selonl' exigence et occurrence de temps et occasions, en intention de ne marcher a son camp, si non que l'Empereur vinst l'assaillir: auquel cas il ne vouloit failler de s'y trouver, ou qu'il vist ses forces si bien unies et assemblees, qu'il peut (sans rien evidemment hazarder) aller chercher son ennemy: sachant de quelle consequence luy seroit de perdre une bataille, en son Royaume, contre un puissant et obstine ennemy, que l'Empereur; et quelle ouverture son dit ennemy auroit apres une victoire de pousser outre, la ou au contraire l' Empereur ne pouvoit viens perdre du sien. Etiam nimis superstitiosae deliberationes, timiditatis ave perfidiae, faciunt praesumptionem: quales fuerunt Marchionis Saluzani apud Bellaium lib. 6. fol. 595. et Urbini Ducis apud Guicciardin. lib. 1. Hostis in nostro territorio versans, meliori conditione debellari nequit, quam si omnis succursus ipsi adimatur. Ita victus fuit exercitus Gallorum, Lautrecio Duce, qui 28. integros menses toti Italiae imperitavit: car il fut ruine, par faute d'estre resrais Chie. Bellay lib. 3. fol. 271. et 275. Monluc. lib. 1. fol. 25. b. Idemque suasit Henrico Castilliae Regi, Arnoldus de Andreghen, cum ab Anglis, Aquitaniam tum obtinentibus, oppugnaretur. Sire, se vous me voulez croire, vous les decon firez sans coup ferir: car (se vous faites garder tant seulement les destroits et les passages, parquoy pourverances ne leur puissent venir) vous les affamerez et de confirez par ce poinct, et retourneront en leur pais, sans arroy et sans ordonnance: et alors voas aurez vosire volonte et voz desirs accomplis. Froissard. fol. 1. cap. 240. Magnum etiam commodum nanciscitur

aggressor, si ex improviso adoriatur hostem. Ita vicit Petrum Castiliae Regem, frater ipsius nothus: cum ei Bertrandus du Guesclin consuluisset: que tantost, avacques lae plus grand' partie de ses gens, le Roy Henry chevauchast a effort, devers le Roy Dom Pietre: et en quelconque estat qu'on le trouvast, qu'on le combattist; car (dit il) nous sommes informez, qu'il vient a grand effort, et a grande puissance sur nous: et trop nous pourroit grever s'il venoit par advis iusques a nous: et se nous allons a luy sans cequ' il le sache, nous le prendrons bien luy et ses gens, entel parti, et di despourveument, que nous en aurons l' advantage, et seront de confits; ie n'en doute mit. Le conseil de Messire Bertrand fut ouy et tenu, et se partist de l' ost, sur un soir, le dit Roy Henry, et en sa compaignie tous les meilleur combattans, par election: et laissa tout le demourant de son ost en la garde et gouvernement du Comte Dom Teille, son frere: et chevaucha outre, et avoit ses espies tous iours allens et venants, qui savoient et rapportoient songneusement la convive da Roy Dom Pietre, et de son eost, et le Roy Dom Pietre ne savoit viens du Roy Henry, ne qu'il chevauchast aisi contre luy: tellement que luy et ses gens en chevanchoient plus espars, et en plus petite ordonnance. Froissart volum. 1. cap. 245. Turcae bello finem numquam aut raro imponunt, nisi hostem aliquâ ratione debellârint: vires suas in res parvi momenti numquam collocant: quae in bello sibi expediunda sumunt, iusto ordine et maximis apparatibus antea factis, suscipiunt: praelio raro de summa rei decertant, nisi commodissima illis affulgeat occasio. Soranz. cap. 42. Et etiam non contra plures unâ vice suscipiunt bellum. Vocem, monitumque Rudolphi I. Austriaci audiamus, cui cum plures lites cum pluribus essent, una atque altera gravis cum Abbate Sancti Galli, tunc potente: accessit ultro et invocatus ad eius convivium, mirante illo atque aliis (nam et inimicitiae, ut solet, ex lite ortae erant) ipse constanter persedit, et fine convivii cum Abbate seorsim locutus transegit, et pacem cum eo pepigit; ita fidam, ut Abbas postea auxilio etiam ei in bellis fuerit, quae minuta (nam Comes adhuc erat) cum vicinis habebat. Sed vox eius abeuntis excepta a familiaribus est, totidem his verbis: Quicumque tres lites habet, duas, si poterit, componat: hoc est meum Consilium, Lipsius centur. miscell. Epist. 78. Stumpfius lib. 7. fol. 326. b. Et apud Froissart. volum. 1. cap. 91. Angliae Proceres Regi suo suadent: Et disoient que c'estoit grand sens, quandon aveit plusieurs guerres en un temps, si on en pouvoit l'une accorder par treves, l'autre appaiser, et la tierce guerroyer. Offensivum porro gerenti bellum, duas regulas Traduccius suggerit, fol. 295. Prima, quod nullus a tergo locus hostillis sit relinquendus; Altera, ut tempus et labor in loco, qui alicuius sit momenti, occupando, insumatur, et in

eo honor et sumptus, qui impenduntur, considerentur. Priori regulâ periculum avertitur, ne exercitus intercludatur, et securitati eorum, qui commeatum comportant, consulitur. Alterius observatio faciet, ut cum recentibus copiis loca munita et principaliora facilius occupemus, quae minora alia sequentur, quorum occupatio forsitan eâdem operâ et labore, quo priora fuerunt expugnata, constitisset. Defensor debet quiescere, donec primus ardor aggredientis tepidus reddatur. Sicque de Gallis scribit Froissart. tom. 1. cap. 288. cum Angli magnâ audaciâ ipsis arma inferrent, et loca circa Lutetiam igne vastarent. Mais point n'en issoient, car le Roy nele voisloit souffrir: ains le deffendoit. Car le Sire de Clisson (qui estoit alors le plus especial de son conseil, et le mieux creu de tous) y mettoit grand d'ecry: et disoit, Sire, vous n'avez que faire d'employer vos gens en ces forsenes. Laissez les aller. Ils ne vous peuvent tollir Vostre heritage, ne bouter hors par fumees. In eoque ipsius Alexandri Magni iudicio Darius peccavit: quod maluit experiti ancipitis proelii aleam, quam vastatione propriarum ditionum, omnem victualium copiam adimere hosti. Plutarchus in Alexand. fol. 173. adde Froissart d. vol. cap. 216. Offensivum etiam bellum gerens, non solum principium, sed finem respicere debet. Ita cum Leopoldus Austriae Dux, de invadendis tribus Helvetiorum Pagis consultaret; ferunt eum fatuum suum per iocum interrogâsse, ecquidnam ipsi videretur? Qui consultatis omnibus respondit, de ingressu in hanc terram, neminem audio de exitu deliberantem. Quae vox magno quidem risu exceptatum fuit, sed prudenter eum respondisse, postea eventus comprobavit. Meland. locoser. 1. num. 70. Plutarch. etiam suppeditat compluria exempla, praestantissimorum Virorum, accurateque simul edocet, quomodo se gesserint, in bello tam defensivo quam offensivo. Quales fuerunt Furius Camillus, in pitâ Camilli fol. 285. Pericles, in pitâ eius, fol. 326. et seq. Fabius Maximus, fol. 336. 339. et passim in eiusdem vita. Marcellus, in vita fol. 605. Marius, in vitâ, fol. 814. Sertorius, passim in eius vitâ, et praesertim fol. 1140. et c. Regula etiam militaris Agesilai suit: contra imbelles qui pugnant, eum protrahere haud debere bellum. Plutarchus. Agesil. fol. m. 45. Tandem hoc addo, Quod cuncta non gubernet et dirigat solum ter Maximus Deus: sed et eundem, benevolentiâ ac gratiâ suâ, aeque nunc temporis manifeste ac Israelitas olim, persequi multos. Ad nos non aeque omnia Providentiae Divinae, ast viribus nostris asscribimus pleraque, nec agnoscimus instinctus Divinos.

V.

Bello si quaedam Religionis species insit; illud acrius geri solet. Et certe Turcae nullum belli genus magis exoptant, quam quod contra Christiani nominis homines geri solet. Indeque Exercitum conscribentes,

ut subditi alacrius ad arma concurrant, se Christianos adoriri velle rumore spargunt. Anony???n. in hist. belli Sebast. Portug all. Reg. cap. 5. Similis ardor deberet inesse nostris, qui semper Civilia bella movent. Et laudem meretur Deux Albanus: qui licet in Italia, in Hispania, in Gallia, in Hungaria, in Germania, in Belgio, in Africa militaverit: Et tamen saepe in ore habere solebat, se nihil esse assecutum, propterea quod suis oculis cominus nullum Turcarum Exercitum vidisset. Conestag. lib. 9. fol. 486. Ut et Robertus Scotiae Rex, cum ex voto expeditionem sacram, morte praeventus obire nequiret: attamen voluit ut Cor ipsius, ad Sanctissimum Salvatoris nostri sepulcrum portaretur. Froissart. 1. cap. 21. Ie vueil, que si tost que ie seray trespassee, que vouz prenez le coeur de moncorps. et le faites bien en baumer, et prenez tant de mon thresor qu'il vous semblera bon, pour par fournir tout le voyage, pour vous et pour tous ceux que vous voudrez mener avacques vous; pour le presenter au Sainct Sepulcre Nostre Seigneur, (la ou Nostre-Setgneur fut ensevely) puis que le corps n'y peut aller: et le faites si grandement, et vous pourvoyez si suffisamment de telle Compaignie, et toutes autres choses, qu' avostre Est at appartient, et que par tout, ou vous viendrez, L'on sache que vous emportez le coeur de Roy robert d' Escoce: le quel vous porte outre mer par son commandement, puis qu'ainsi est que le corps n'y peut aller. Armis et amori commune est, ut innumeri dolores, excipiant gaudium breve. Froissart l. cap. 164. Vandermil. in Histor. Sabaud. in Amad. 6. Infinita sunt belli mala, quae Ego partim supra cap. 1. enarravi: et optime deducuntur apud Bellaium histor. lib. 5. fol m. 508. Sed nulla belli species est crudelior Civili: nullius belli infirmior vel difficilior pax exsistit, quam Civilis: nullum facilius resuscitatur. Et factiones diversae Rei publicae unius, necesse habent tertio aliquo Potentiori, qui fere utramque absorbet. Neutra pars aliquid lucratur in bello Civili. Un Prince ne gaigne rien de faire la guerre a ses subiets, et les ruinant, il ne se ruine avec eux. Girard. lib. 17. fol. 400. Et debet quidem Princeps punire rebelles, sed ope summâ niti, ne rebellioni praebeat causam, oneribus, et mala gubernatione suorum subditorum. Unde rectissi me olim ad Flandriae Comitem, Philippus Valesius, Rex Gallorum, dixisse Lertur: qu'il est bien raisonable et necessaire a un Prince, du punir ses rebelles; mais depant que venir la, il se doit garder de donner occasion a ses subiects de se rebeller: car le plus souvent les rebellions des subiects paissent de mauvais denortemens des Princes. Girard. lib. 14. fol. 125. Quid Belgio et Galliae nocuerint bella intestina, Patrum, Avorumque nostrorum memoriâ gesta, notius est, quam ut debeat commemoratione repeti. Ac iam olim etiam sub Carolo VI. fere interiisset Franco-Galliae Regnum. les guerres intestines avoient fait mourir la moitiedes hommes de France, et

plus de vingt cinqmille mesnages, forcez par la calamite, du temps, apoient abandonne la Normandie, et s'estoient retirez en Bretaignie, la ou ils avoient este bien receuz es villes voisines de la Normandie pour y exercer le mestier de drapperie. Girard. lib. 20. fol. 692. Graphice describit miseriam bellorum Civilium, a Sylla et Mario motorum, Plutarchus in Sylla fol. m. 933. etc. ut et ab Othone Vitellio ac Galba, in Othone ad fin. ac in vita Pompei fol. 119. miseriam Rei publicae Romanae deplorat, quae a semetipsa destructa fuit, fere iisdem verbis, quibus Lucanus, lib. 1.

Quis furor ô Cives? quae tanta licentia ferri,
Gentibus invisis Latium praebere cruorem?
Cumque superba foret Babylon spolienda tropaeis
Ausoniis, umbrâque erraret Crassus inultâ,
Bella geri placuit, nullos habitura triumphos?
Hau quantum potuit terrae pelagique parari
Hoc, quem Civiles hauserunt, sanguine, dextrae.

Et idem lib. 2.

O miserae sortis, quod non in Punica nati
Tempora Cannarum fuimus Trebiaque, Iuventus.
Non pacem petimus Superi: dete gentibus iras:
Nunc urbes excito feras, coniuret in arma
Mundus: Achaemeniis decurrant Medica Susis
Agmina: Massaget as Scythicus non alliget Ister:
Fundat ab extremo flavos Aquilone Suevos
Albis, et indomitum Rheni caput: omnibus hostes
Redditenos Populis, civile avertite bellum.

Prudentissime itaque Pompeius egit, qui Sertorio devicto, non voluit legere literas ullass, a Civibus ad Sertorium perscriptas, sed simul omnes combussit; ut unâ exstingueret occasiones motuum Civilium dissidiorum. Plutarch. Sertor. ad fin. Quemadmodum etiam M. Antonius Imperator, post Civile bellum, a Cassio quodam motum, nationes omnes quae rebellionem fecerant, tractavit perhumaniter; neque quemquam ex obscuris hominibus, aut ex illustribus interfecit. Et etiam post Faustinae mortem, ne ob ea, de quibus cum Cassio convenerat, argueretur; Marcus literas ante, quam eas legeret, conscidit, ne cogeretur quemquam, invitus odisse. Ferunt etiam nonnulli Verum, Marci Collegam, antea praemissum in Syriam, quam obtinuerat, literas in supellectili Cassii inventas abolevisse, quod eas nihil ad Marcum pertinere diceret, Quod si forte ob eam causam Marcus succenseret, longe fore melius se unum pro multis interire. Xiphilinus. Et fuit optimum Consilium Caconis in bello Civili, neminem nisi in pugnae ardore interficiendum

esse. Plutarch. in Caton. Utic. fol. m. 380. Sed bellum Civile optime sedat, metus externi. Quo alludit Martialis. 4. Epigram. 74.

Adspicis, imbelles tentent quam fortia damae
Proelia? tam timidis quanta sit ira feris?
In mortem parvis concurrere frontibus audent.
Vis, Caesar, damis parcere, mitte Canes.

CAPUT VII. De Bellica Disciplina.

ACtiones bellicae sunt: Disciplina Militaris et calamitates hosti illatae, vel declinatae: Disciplina militaris, est severa conformatio militis, ad robur et virtutem, a Duce Belli instituta. l. 12. ff. dere milit. Hancque (post Val. Max. 2. cap. 7. a princip.) Boterus 9. cap. 10. praecipuum vocat decus, et stabilimentum Imperii, vinculumque tenacissimum; ex cuius sinu, omnes triumphi manârint: in cuius sinu???ve tutela, serenus tranquillusque beatae Pacis status acquiescat. Haeque Romanis olim, antiquior fuit liberorum charitate. l. 19. §. filius ff. de captiv. vide Regemorterum sermon. polit. fol. 127. Camerar. 3. meditat. cap. 27. et seq. Richter axiom. histor. 268. R. P. Adam Conzen. lib. 10. cap. 24. Leon Imperat. de bellic. adparat. in praefat. Quamvis militarem disciplinam, ne veteribus quidem severe semper habitam, aut custoditam suisle, Piccartus probet, decad. 3. cap. 3. vitanda namque est nimia acerbitas in Militibus puniendis. Stevvichius ad Veget. lib. 3. cap. 10. fol. m. 188. Sed sane utcumque exercitus sit magnus, deficiente militari disciplinâ, vinci aut dissolvi eum, necesse est. De Hispanis fertur, nullam hodie gentem esse, nullum populum in Universo orbe terrarum, quae aeque floreat disciplinae militaris laude. Cl. Dn. D. Lansius in consultorat. pro Hispan. fol. 218. Et hoc Imperii eorum magnitudinem procuravit. Pulcherrimum visu est, inter eos militem novitium, statim atque in numerum est relatus, erudiri a Veteranis; alicubi peccantem humaniter corripi, et illum monitiones grato animo admittere, nec male interpretari. Laudatissimum est, inter eos, tale vigere obsequium, ut nemo, vel maximus, legitimum etiam minimi detrectet Imperium; talem modestiam, gloriae tamen amore egregie excitatam, ut veluti in Schola sermo tantum sit de officio Militum et Ducum, de obsequio, honore, virtute, et quicquid armorum decus concernit; insolentiâ, petulantiâ, atque iurgiis longe pulsis. Admirabile denique est, inter eos eam regnare charitatem, ut se tamquam fratres mutuo diligant; lacerum Commilitonem,

ne ordini et nationi toti sit dedecori; vel ieiunio pecuniam ad id comparsuri, vestiant, vulneratum aut alias aegrotum, pro virili benignissime iuvent. La Noiie discours. 16. Quod autem Columella alicubi ait: Nihil agendo, homines male agere discunt; hoc de Militibus cumprimis dici potest: hominum genere ante Sacramentum, aut moribus corrupto, aut certe minime deside; ideoque vel ex consuetudine, vel ex insolentiâ peccaturo. Certe nihil crebius obviam in historiis, quam rebus prolatis descivisle a disciplina armatos. Cl. Dn. Gruterus in comm. ad loc. Taciti. part. 2. fol. 178. Disciplinam militarem praeteritis annis, bella Civilia corruperunt, ubi ea plane servare nequit. Helvetiorum victorias praeclaras peperit eorum disciplina Militaris. Quâ de re ita Stumpfius scribit, lib. alt. cap. 8. Da man zahlt 1393. Iahr nach der Menschwerdung unsers erlösers/ als die Aidgenossen gemeinlich dißher ein zeit schwere Kriegerduldet hatten/ haben sich nach befridung derseldigen/ die acht orth Zürch/ Bern/ Lucern/ Wir/Schweitz/ Underwalden/ Zugund Glaris/tc. sampt der Statt Solothorn/Weiter zusammen vereinigt und verbunden/ und haben sich zumahl vergleicht in einer gemeinen Kriegs Ordinants unnd Ordnung/wie sich hinfüro ein ieder Aidgenoß/ in Kriegen/ Stürmen unyd Streiten solle halten. Solche Ordinantz bestehet Summariter in folgenden Puncten: Zum Ersten/ ein ieder Aidgenoß soll sich gegen dem andern in Kriegen Brüderlich und freundlich hatlen/ keinen alten Haß uben/ einander in nöhten trewlich zu hilff kommen/ trostlich beystehn/ auch Leib und Gut für einander darftrecken. 2. Wer den Aidgnossen fellen fauss und Proviant zufuhrt/ welcherley Wahr ioch das ift/ deß Leib und Gut soll bey allen Aidgnossen zu Feld vond auch in ihrem Land sichersein. 3. Kein Aidgnoß soll für den andern Pfand sein oder werden. 4. Kein Aidgnoß soll von dem andern im Feld abweichen/ weder in Schlachten/ Stürmen/noch andern nöhten. 5. Welcher Aidgnoß in nöhten also verwundet würd/ das er zum gesächt untüchtig ist/der soll dennoch nicht abweichen/biß alle noht uderwunden ist. 6. Kein Aidgnoß soll weder in Stätten/Schlössern/ noch Feldschlachten understehn zu plündern/ zuvor unud che die nocht erobert ist/ und es die Hauptleut erlauben: als dann soll dennoch das geraubet und erobert Gut an gemeine Peut gelegt/ unnd uberantivortet werden. 7. Kein Aidgenoß soll einich Kirchen/ Clöster/ Clansen/oder Capellen heimlich noch offentlich beschedigen oder angreiffen/ es würden dann die Feind darin betretten/ die mag man wol angreissen/ aber die Kirchen datüber nicht beschedigen. 8. Es soll kein Aidgnoß Frawen oder Iungfrawen/ mit Waffen letzen/ schmähen/ oder mißhandlen/ sie stellen sich dann zur wehr/ mit schlahen/ werffen/verhindern/ Practicieren/ Verrahten/ Wortzeichen geben/ oder mir unorbentlichem geschren/ etc. denn

mögen fie nach geftalt der Sach geftraffe werden. 9. Kein Statt oder Orth der Aidgenosch afft soll eintchen Krieg anfahen/ es sey dann zuvor bey geschwornen Aiden/ vermög der Puntsbrieffen/ darumb erkennt. 10. Welcher oberzehlter Articuln einen oder mehr vdertrittet/ vnd das mit zweyen vnverworffnen Zeugen beybracht toürde/der soll seiner Oberkeit Leib vnd Gut auff ihr Gnad verfallen haben. Laudatur inprimis disciplina Militaris, aequitate temperatâ; qualis Anno Christi 1537. Montmorancii fuit, et de qua ita scribit Langeius, lib. 7. fol. m. 733. Usant parmy ses soldats d'une severitê de discipline militaire attrempe d' equite, selon les occassons. Il obtint en bien peu de temps, que non obstant que son armee consistat de nations non seulement diverses quant aux pays, mais aussi en opinions, et sectes contraires, l' ordre et police furent tels entr' eux, que son camp a ceux, qui arrivoient monstroit plus face et apparence d' une Cite policee, que d' un Camp ainsy freschement, et de si diverses nations assemblee. Pertinent hûc variae rationes militum seditiones compescendi; vae ???ariae sunt, et inter stratagemata referri queunt. Paulus Aemilius, teste Plutarcho in ipsius vitâ fol. m. 461. praestabilius esse reputavit, bonâ disciplinâ militem coercere, quam vincere hostem: hoc enim accessorium et casuale, illud Principale: in eaque consistere reputavit; ut miles non syndicet Ducis acta, sed ut tantum paratus sit ad imperata exsequendum. fol. 471. Antiquitus Milites Romani tale iusiurandum praestabant; Agellio 16. cap. 4. teste. In exercitu decemque milia passuum prope furtum non facies dolo malo solus, neque cum pluribus: pluris nummi argentei in dies singulos extraque hastam, hastile, ligna, napum, pabulum, utrem, follem, faculam, si quid ibi inveneris, sustulerisve, quod tuum non erit, quod pluris nummi argentei erit, uti tu ad Consulem, sive, quem ad ius erit, proferes, aut profitebere, in triduo proximo quicquid inveneris, sustulerisve, sine dolo malo, aut Domino suo cuium id censebis esse, reddes, uti quod rectum factum esse voles. De Alexandro Imperatore ita Lampridius fol. m. 220. Severitatis tantae fuit in Milites, ut saepe legiones integras exauctoraverit ex militibus, Quirites appellans; nec exercitum unquam timuerit, idcirco quod in vitam suam dici nihil posset, quod unquam Tribuni vel Duces de stipendiis Militum quidquam accepissent; dicens, Miles non timet nisi vestitus, armatus, calciatus et satur, et habens aliquid in zonula. idcirco quod mendicitas militaris ad omnem desperationem vocaret armatum, et quae alia ibi habentur. Idem ille, si quis de via in alicuius possessionem deflexisset, pro qualitate loci, aut fustibus subiciebatur in conspectu eius, aut virgis, aut condemnationi: aut si haec omnia transiret dignitas hominis, gravissimis contumeliis; quum diceret; Visne hoc in agro

tuo fieri, quod alteri facis? Clamabatquo saepius, quod a quibusdam sive Iudaeis sive Christianis audierat, et tenebat: idque per Praeconem, quum aliquem emendaret, dici iubebat; quod tib: non vis fieri, alterine feceris. Quam sententiam usque adeo dilexit, ut et in palatio, et in publicis operibus praescribi iuberet. Sic et Avidius Cassius, sub Antonino Philosopho, teste Vulcatio Gallic. in Cassii vita. Cum ingens se ditio in exercitu exorta esset, processit nudus, campestri solo tectus, et ait: Percutite, inquit, me, si auderis; et corruptae disciplinae facinus edite. Tunc conquiescentibus cunctis meruit timeri, quia non timuit. Quae res tantum disciplinae Romanis addidit, tantum terroris barbaris in ecit, ut pacem annorum centum ab Antonino absente peterent: siquidem viderant damnatos Romani Ducis iudicio etiam eos, qui contra fas vicerant. Idem et Virgis caesos in foro et in mediis Castris, securi percussit, qui ita meruerunt, et manus multis amputavit. Et praeter laridum ac buccellatum atque acetum, Militem in expeditione quidquam portare prohibuit: et si aliud quippiam reperit, luxuriem non levi supplicio affecit. Exstat de hoc Epistola Divi Marci ad Praefectum suum talis: Avidio Cassio legiones Syriacas dedi, diffluentes luxuria, et Daphnicis moribus agentes: quas totas excaldantes se reperisse Coesonius Vectilianus scripsit. Et puto me non errâsse; siquidem et tu notum habeas Cassium, hominem Cassianae severitatis et disciplinae. Neque enim Milites regi possunt, nisi in vetere disciplinâ. Scis enim versum a bono Poeta dictum et omnibus frequentatum:

Moribus antiquis res stat Romana virisque.

Praefecti ad Marcum: Recte consuluisti, Mi Domine, quod Cassium praefecisti Syriacis legionibus. Nihil enim tam expedit, quam homo severior Graecanicis Militibus. Ille sane omnes excaldationes, omnes flores de capite, collo et sinu, militi excutiet. Annona Militaris omnis parata est, nec quidquam deest sub bono Duce: non enim multum aut quaeritur, aut impeditur. Nec fefellit Cassius de se iudicium habitum. Nam statim et ad signa edici iussit, et programma in parietibus fixit, ut si quis cinctus inveniretur apud Daphnen, discinctus rediret. Arma militum septima die semper respexit, vestimenta etiam et calciamenta, et ocreas: delicias omnes de Castris submovit; iussitque eos hiemem sub pellibus agere, nisi corrigerent suos motes: et egissent, nisi honestius vixissent. Exercitum septimi diei fuit omnium Militum, ita ut sagittas mitterent, et armis luderent. Dicebat enim, miserum esse, quum exercerentur Athletae, Venatores et gladiatores, non exerceri Milites, quibus minor esset futurus labor, si consuetus eslet. Lacedaemoniorum disciplina Militaris adeo exacta suit: ut mallent ab hostibus occidi,

quam non dato signo, semet defendere contra eosdem. Plutarch. Aristid. fol. 641.

II.

Partes disciplinae militaris duae sunt, exercitium et coercitio. Exercitium militare est, quo adhuc magis, quam in Pace, milites assidue instruuntur, et exercentur ad usum armorum, atque ad opus. Althusius cap. 36. a princip. Casman. vit. polit. cap. 49. Regemorterus sermon. polit. fol. 148. De Philippo Macedonum Rege, ita scribit Polyaenus, lib 4. fol. m. 72. Philippus exercebat Macedones, perinde, ac si periculum immineret: ita, ut assum ptis armis trecenta saepe stadia conficerent; ferentes una galeas, scuta, tibialia, sarissas, et cum his armis etiam commeatum, atque omnia vasa, quae ad quottidianum victum requirebantur. At ut tempore necessitatis, etiam milites fodiant, et munus obeant fossorum; tale consilium suggerit Monluc. 2. des comment. fol. 113. 6. cum ita ad Nemursi Principem ait: mensieur il faut, que vous autres Princes et Seigneurs mettiez la main en cest affaire, que vous monstriez le chemin aux Soldats, a fin que s' tis vouloient reculer a ce grand travail, qu'il faut prendre pour le faict dont est que stion, nous puissons leur reprocher que les Princes et Seigneurs, yont mis la main plustost qu'eux. Sed exercitatio debet institui rite; non ut factum in Portugallia fuit tempore Sebastiani. Tunc enim Rex Cives Olysipponenses solito saepius in vicinos campos educi curavit, ut acie instruenda, pugnis ludicris, aliissque belli imaginibus, sese exercerent: quibus rebus ipse plerumque non sine periculo inter conferta sclopeta intererat; quamquam nullus Dux, aut paulo peritir Miles adesset, qui modum et ordinem ista ad ministrandi praescriberet, excepto quodam Iohanne Gama, qui veste Eremitae indutus, magnam rei bellicae scientiam prae se ferebat. Itaque quamvis miseri Cives valde in his exercitiis desudarent; tamen quia inviti et coacti ista omnia faciebant, et insuper Duce, ac Magistro destituebantur, factum fuit, ut indies deficerent potius, quam proficerent. Conestag. lib. 1. fol. 44. Rectius Maximitrus fecit: ad quem ita Alexander Imperator: Veteros milites tibi Maximine, mi carissime atque amantissime, idcirco non credidi, quod veritus sum, ne vitia eorum sub aliis insolescentia emendare non posses. Habes Tyrones ad tuos mores, ad tuam virtutem, ad tuum laborem: eos fac militiam addiscered; ut mihi multos Maximinos, Rei publicae optabiles solus efficias. Acceptâ igitur legione, statim eam exercere coepit. Quinta quaque die iubebat milites decurrere, simulacra belorum agere: gladios, loricas, galeas, scuta, tunicas, et omnia arma eorum quottidie circum spicere; calciamenta qum etiam ipsa prospiciebat: prorsus ut se parem militibus praeberet. Sed quum eum quidam Tribuni reprehenderent, dicentes, Quid tantum laboras, quum eius

loci iam sis, ut Ducatum possis accipere? dixisle fertur: Ego vero que ma or fuero plus laborabo. Exercebat cum militibus ipse luctam, quinos, senos et septenos iam grandaevos ad terram prosternens. Capitolin. in Maximinis. Romani etiam gladiatorios ludos habebant, exercitii loco, ut minus a sanguine abhorrerent. Inde Capitolinus in Maxim. et Balbino. Unde autem mos tractus sit, ut proficiscentes ad bellum Imperatores, munus gladiatorium, et Venatus darent, breviter dicendum est. Multi dicunt, apud veteres hanc devotionem contra hostes factam, ut Civium sanguine litato specie pugnarum, se Nemesis, id est, vis quaedam fortunae, satiaret. Alii hoc literis tradunt, ituros ad bellum Romanos debuisse pugnas videre, et vulnera, et ferrum, et nudas inter se cohortes; ne dimicantes in bello armatos hostes timerent, aut vulnera et sangumem perhorrescerent. vid. quae dixi lib. 2. polit. cap. 1. num. 30. Quomodo Philopaemen exercuerit milites suos, tradit Plutarch. in vita eiusd. fol. 708. et seq. Romae Campus Martius erat, ubi ad militiam cives exercebantur; ibique etiam iam senex, inter iuvenes se C. d Marius exercebat. Plutarchus in vitâ Marii fol. 835.

III.

Coercitio, milites in ossicio honeste tenet: quae in militia eo diligentius observanda, quanto insolentiores esse solent milites. Eaque conservat continentiam in cibo et Venere, modestiam in verbis, factis et vestibus: a quibus virtutibus Busbequius, et Petrus Bellonus, maxume commendant Turcicos milites; quarumque carentia, victoriam Christianis adversus illos rariorem esficit et disficiliorem. Comperehensa autem est militaris disciplina, pulchrâ Aureliani ad Tribunum Epistola, apud Vopiscum: fol. m. 173. Si vis Tribunus esse, immo si vis vivere, manus militum contine. Nemo pullum alienum rapiat; ovem nemo contingat. Uvam nullus auferat; segetem nemo deterat: oleum, sal, lignum, nemo exigat: annona sua contentus sit: de praeda hostis, non de lacrimis Provincialium, habeat. Arma tersa sint: ferramenta samiata, calciamentia fortia. Vestis nova, vestem veterem excludat. Stipendium in balteo, non in popinâ habeat. Torquem brachialem et annulum apponat: equum saginarium suum defricet, captum animal non vendat; mulum centuriatum comiter curet. Alter alteri quasi servus obsequatur: a Medicis gratis curentur, aruspicibus nihil dent: in hospitiis caste se agant, qui litem fecerit, vapulet. At de disciplina militari, Tkamerlanis, ita scribit Petrus Perondinus, in vita eiusdem cap. 20. Ut se acrem ac severum Ducem ostenderet, exercitum severissime tractabat, ac veluti is, qui militaris disciplinae peritissimus omnium Scythiae procerum evaserat, ne ulla unquam in Exercitu seditio oriretur, furtisve aut latrociniis nullus in annona, aliisque in rebus venalibus, victumque

suppeditantibus, pateret aditus; modestiae terminis clausum aroebat, et nulla unquam iniuria lacessiti comportantes haec, atque exercitui impertientes a castris discedere cogerentur, festinaretque in summa inopia exercitus, noxios atrociter puniens, latrocinia iras, militumque dissensiones, et illecebras cunctorum voluptates, et libidines comprimebat, ex quo factum est, ut tamquam ad nundinas vel celebre emporium aliquod perrecturi tuditantes, et propolae in castra properârint, sicut in ipsis undive expositum rerum venalium forum spectaretur, tum magna ciborum, calceorum, et vestium copia, praeterea ut in Civitatibus, septis moenibus artes, rerumque omnium tabernae sub manu prospiciuntut, sic in Tartarorum castris, artibus omnifariam distributis miro ordine, certus statutusque locus erat assignatus; ac mandata sibi munia exsequi, exercitii, que vacare quisque, ad quae destmatus fuerat, visebatur; sic ut nihil non commeatu, rebusque ceteris abundaret exercitus, quae ad homines aut equos sustentandos desiderantur, tutoque comportarentur in castra. Quomodo hac in parte sese gesserit Augustus, tradit Suetonius in eius vitâ cap. 24. In re militari (ait) et commutavit multa, et instituit; at que etiam ad antiquum morem nonnullarevocavit, disciplinam severissime rexit, ne Legatorum quidem cuiquam, nisi gravate, hibernisque demum mensibus, permisit uxorem intervisere. Equitem Romanum, quod duobus filiis adolescentibus, causâ detrectandi sacramenti pollices amputâsset, ipsum, bonaque subiecit hastae: quem tamen, quod imminere emptioni publicanos videbat, liberto sno addixit, ut relegatum in agros pro libero esse sineret. Decimam legionem contumacius parentem, cum ignominia totam dimisit: item alias immodeste missionem postulantes, citra commoda emeritorum praemiorum exauctoravit: cohortes, si quae cessissent loco, decimatas hordeo pavit. Centuriones, statione desertâ itidem, ut manipulares, capitali animadversione puniit: pro cetero delictorum genere variis ignominiis affecit: ut stare per totum diem iuberet ante praetorium: interdum tunicatos, discinctosque, no~numquam cum decempedis, vel etiam cespitem portantes. At an nostro saeculo exspectandus sit exercitus bene disciplinatus? disputat Amirato 11 cap. 4. Ac de disciplinâ militari Protestantium in Gallicanis bellis, vide Thuanum lib. 29. fol. 607.

IV.

Inprimis a castris luxuriosos conviviorum apparatus, et instrumenta libidinum arcebit Dux belli legesque de disciplnâ militari promulgabit et observabit. Tholos. lib. 11. de Rep. cap. 9. adde Regemorterum fol 162. Una Annibalem hiberna solverunt, et indomitum illum nivibus atque alpibus, enervârunt Campaniae fomenta. Tileman. de evers Rerum publ. B. fin. Mulieres olim non erant in castris Germanorum,

ut nec in Romanorum. Lipsius de Militia Roman. m. fol. 344. Et ridiculum est in exercitu, ut cum priora terribilia sint omnia; Equi, hastae, arcus, scuta: posteriora, si desinant in Meretrices. Facius axiom. bell. 91. Et novum stratagema fuit, quod Isabella Castiliana, contra Mauros suscipiens expeditionem, Gynaeceium secum duxit; ut amicarum suarum intuitu, aulici essent fortiores. Thesor. polit part. 1. fol. 81. Avaritia etiam, et pecuniae studium, Militibus quantum fieri potest, eximi debet. Regemorterus, sermon. polit. fol. 183. Sed disciplina militaris conservari nequit, si non stipendia solvantur. Bodinus de Republ. num. 670. Generalis lex haec erat Israelitarum. Deuter. 23. vers. 14. Sint castra tua sancta, et nihil in eis appareat foeditatis. Ratio additur: Dominus enim tuus ambulat in medio castrorum, et eruatte, et tradat tibi inimicos tuos. Igitur castra debent esse munda a pollutione, et semine, et stercore, et leprâ, et immunditiâ legati ex mortuo contracta. Quaeritur autem, an ista lex semper obligaverit Iudaeos: Et Abulensis putat, tunc solum olbigasse, quando Iudaei erant in deserto: non autem postea, quando habitabant in terra promissionis. Nihilominus Esseni, dicuntur etiam in Iudaea observasse eandem legem, utrefert Ioseph lib. 2. de bello Iudaico cap. 7. Becan. in analog. veter. et novi Testam. cap. 17. quaest. ult.

V.

Poenae Severitas efficacissima est, ad militiam sirmandam, Amirato 13. cap. 3. Conzen. lib. 10. polit. cap. 58. ita ut a Militibus Imperator potius, quam hostis metuatur. Poenae autem delinquentium Militum; vel communes sunt, vel propriae, l. 2. ff. dere militari Dn Bocer. de Bello cap. 14. Communes sunt, quae ex communi delicto, quod in paganos simul et milites cadit, infliguntur. Propriae quae ex militari delicto imponi solent! De Aureliano Imperatore, sequentia scribit Vopiscus: Militibus ita timori fuit, ut sub eo; posteaquam semel cum ingenti severitate Castrensia peccata correxit, nemo peccaverit. Quin et in iure nostro, qui miles rem a Duce prohibitam facit, aut mandatum non servat, capite punitur: etiamsi res bene gesserit. l. 3. §. 15. dere militar. Caesar, in milites indulgentior aliâs, militaria tamen delicta acerrime vindicavit: et Pompeio adhuc in armis exsistente, totam Legionem exauctoravit. Sueton. cap. 69. ubi Causabon. Sed tamen ut iam monui supra, hoc cap. cod. Caesaris disciplina non ad normam bene constituta Rei publicae, sed ad eiusdem eversionem comparata erat. Sueton: in vitâ. cap. 65. etc. usque ad cap. 71. An autem, ob pusillanimitatem milites puniendi? disputat Montaigne lib. 1. des essais. cap. 15. quod certe M. Crassus fecit. Plutarch. in Crasso fel. 1087. Ita in Hungaria olim capitis supplicium subierunt ii belli Duces qui Iaurinum et Canisiam, Turcae dediderunt. Ac qui Strigonio cesserunt, eo etiam nomine capitaliter accusati, partim

etiam condemnati fuerunt. Militum plurium poen itatemperabatur, ut decimus quisque tantum occideretur: quod decimare, et inde decimatio dicebatur. In decurias nempe milites secernebantur, et sorte legebatur, qui supplicio afficien dus esset. Plutarch. Antonio. fol. m. 687. et in Marco Crasso fol. 1086. et seq. Opilius Macrinus, centesimum legit: indeque centesimare, verbum proprium eiusdem reputabatur. Capitolinus in eius vita. Fuit etiam certa militaris poena: iuncta cum non levi infamiae notâ, ut in Camisia, omnino distincti, praesentibus Commilitonibus, fossam excavare tenerentur. Plutarch. Lucullo fol. m. 994. Erat et poena militum sanguinis missio; qua de re, Agellius 10. cap. 8. Muretus variar. lib. 13. cap. ult.

VI.

Belli disciplina conservari, et etiam bellum ipsum feliciter, cum nequeat geri, si non stipendia solvantur: ideo bellici Commissarii, viri probae notae, et avaritiae osores, sunt constituen di. Neglexit hoc Sebastianus Portugalliae Rex, in expeditione Africanâ. Etenim eius copiarum maior pars parce et maligne stipendia accipiebat, inopiaque et aliis multis malis laborabat; Iam enim commeatus deficere incipiebat, qui tam parce illis distribuebatur, ut multi fame exstincti sint. Cuius rei causa omnis penes Praefectos annonae fuit, qui plerumque malis suis artibus Principes et Duces belli in extremas calamitates coniciunt. bist. bell. Afric. Sebast. Portugal. Regis cap. 9. In eo item peccavit, Anno Christi 1522. Franciscus I. Galliae Rex, et inde Italiae Imperium amisit. Eiusque infortunii causam, ad Regios Officiales Lautrecius reiciebat. Le Seigneur de Lautrec se voulant iustifier, trouva moyen de aborder le Roy, se pleignit du mauv ais visage, que samaieste luy portoit. Le Roy luy feit response, qu'il enavoit grande occasion pour luy avoir perdu untel heritage, que la duche de Milan, Le Seigneur de Lautrecluy feit response, que c' estoit sa Maieste, qui l' avoit perdu non luy et que par plusieurs fois il l' voit adverti, que s' iln' estoit se couru d' argent, il cognoissoit qu' iln'yavoit plus d' ordre d' arrester la gendarmerie, la quelle l' avoit servi 18. mois sans toucher deniers. Sa Maieste luy repliqua qu'il avoit envoye 4. cent mille escus, alors qu'il les demanda. Le Seigneur de Lautrec luy fit response, n' avoir iam ais eu la dite somme etc. Surce propos le Sieur de Semblencay Superintendant des finances de France fut mande lequel advova en avoir eu le commendement du Roy, mais questant la dite somme preste a envoyer, mad ame la Regente, mere de sa Maieste aureit prins la dite sommes etc. Martindu Bellay lib 2. fol. 129. §. le sieur de Lautrec. de retour en frances etc. usque ad f. §. Et nihil srequentius est, quam ut pauci quidam subtrahendo stipendia militibus, ditiores reddantur: et interim Principis Iaudabiles conatus impediantur: idque saepissime in Gallia fuisse factum, testatur Girard. lib. 15.

fol. 201. Ut et Hungarae, contra Turcam susceptae expeditiones, infeliciores exstiterunt, quod gravia incommoda in itineribus, et multutn detrimenti in solutione stipendiorum patiebantur, quorum loco et arma et aliae merces eis dabantur, unde maximum lucrum ad Duces redibat, qui ob id singulis annis novam Militiam instruebant. Ut et in Hungaria semel tantum exercitus lustrabatur, e que primo statim mense, quarta fere militum pars fuga dilapsa fuit, vel morbis periit, quorum stipendia Duces sibi reservâruht, cum Provinciarum maximo damno quod exiguo cum fructu bellum geri possit propter militum paucitatem. Traduccius fol. 312.