DISSERTATIO PHILOLOGICA.

CAP. I. In Pace, de Bello, necessario cogitandum esse.

VEteres Romanos Iure consultos, privatilicet iuris, tamquam frequentioris, et magis in usu positi, fuerint studiosiores; de iure tamen publico, haud rarenter etiam respondisse, in propatulo est: eiusque rei in ff. et C. vestigia, quamplurima reperiuntur, Bernhard Zieriz comment. de Princip. praerogat. a princip. Waremund de Erenberg. in medit. pro foeder. lib. 1. cap. 1. num. 48. et seq. ac num. 191. etc. Et ideo ego post uberem multorum messem, spicas hinc inde colligens, in artis et iuris quod est de Bello, latissimo campo; id hîc lubuit praefari: Me obvia quaeque pro Philologicâ libertate selegisse, omni sine studio et irâ: ac etiam sine methodo ullâ. Necad alium spectavi scopum, quam ut mihi, aliisque occasionem praeberem, hisce de rebus, quae nunc Germamaniam nostram vexant, disserendi. Haud idem praefracte, propositionibus subsequentibus propugnare animus est, sed lubens gratusqueve cedam ei, qui rationes attulerit probas: modo id feceritanimo aequo. Agam autem, Deo bono iuvante, primo de Curâ Armorum tempore pacis; porro de iure Belli; et tandem de ipsâ belli gestione, inspectio necessaria erit. Tractatio vero Armorum tempore Pacis, cum Milites, tum Arma, tum loca concernit. At de Bello, multorum passim commentaria exstant: Aeliani Tactica, Vegetii, de re militari aliquot libri. Polyaeni, stratagemata, Machiavell. de arte belli. Onosandri, ac item Leonis Imperatoris Basilii Macedonis Filli, de bellico apparatu. Bernardinus item de Mendoca, Hispanice, Guill. Bellaius, Gallice, et Iohannes Iacobus a Wollhausen/Leonhard Fronsperger/Lazarus Schwend/ Germanice scripserunt, et quoque Hurault, des offioes d' estat lib. 3. per tot. eâdem de Materiâ multa habet. Maxime item conducere videtur lectio des commentaires de Blaise du Montluc. ac si credimus Montano 2. des essais cap. 34. Iul. Caesaris scriptorum. Sed tamen ex libris

vix disci potest ars militaris. I campi sono scole, gli esserciti discepoli, et l'armi penne: lequali intinte nel sangue inimico, scrivano l' historie in la: carne, onde bisogna rivolgere, et notare si fatte cose inla guerra, et non in le Camere etc. Pietro Aretino epistol. lib. 5. epist. 342. fol. m. 183. b. Non tam facile est rem praestare, quam tradere praecepta: adeo, ut Machiavellus, qui tot et tanta de militari Romanorum disciplinâ disertissime scripserat, ne unam quidem cohortem, Urbini Principe hortante, instruere sitausus. Cartan. d. util. ex advers. capiend. lib. 3. fol. 759. Ideoque Philopoemen non contentus erat, legere libros de arte militari: sed et experientiam semper coniungebat. Plutarch. in vita fol. m. 702. Et demum de privilegiis Militum, singulares ediderunt Tractatus, Claud. Coteraeus, et illustris Enenckelius, Hoheneccii Baro.

II.

Hebraei Bellum Milchoma vocant, idque a locham derivatur: quod est comedere, devorare. Est enim o( po/lemos2 dhmobo/ros2, Bellum vorax populi. Hinc Divinus Spiritus in Scriptura os tribuit gladio, et perire dicuntur in ore gladii, qui in bello occumbunt, Deuteronom. 32, 42. inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius meus devorabit carnes. Bellum igitur horrenda belua est, quae innumeris sagittis sugit morientium cruorem, et gladiis carnem secat, ac viscerationibus pertusum ventrem farcire conatur; numquam autem etiam temulenta satiatur. Belli sane innumera mala sunt: nullum gravius, quam quod tam magna decora, et triumphi de hominum caede petuntur. Ferarum mutuos laniatus, venationesque cernimus: sed pasta, cessat crudelitas; homini occidisse hominem, gloriosum est. Et satis causae videtur esse, ut tam sacrum animal interficiatur, si victoris nomen acquiratur occisori. Quot enim gentes nullâ sua culpâ, sed crudelissimâ ambitione perierunt? Non inficior, eos, qui iustorum Bellorum administri fuerunt, quique pro Patriâ vulnera acceperunt, meritis praemiis decorandos; verum hanc humani generis calamitatem deploro; quod pro foliis lauri, nationes integrae concidantur, quodqueve cupidine triumphandi bella serantur, et maior sit gloria, multos hominum occidisse, quam multos servâsse. Quid est hoc, O DEUS MEUS, ut in societate humanâ, inter erudita etiam ingenia, fastigium laudis teneat, multosoccidisse? Nec velari praetextu iustitiae tanta potest immanitas, in ea gloria fuerunt etiam, qui iniusta Bella gesserunt. R. P. Conzen. lib. 10. politic. cap. 2. late. Bellorum etiam iustissimorum malum est commune; quod in illis disciplina iaceat, vitia invalescant, cum enim in Bello maximi labores, continua pericula sint; voluptatum et omnium vitiorum dulcedine stolidi, Militum animi detinentur, ne ii deserant castra. Hinc mores nulla res aeque corrumpit, atque Militia; quippe in qua pleraque impune committuntur. Nec

hodie de vitâ Militari, amplius cum Aristotele, 2. politic. cap. 7. praedicari potest: eam multas virtutis partes habere. Feros itaque, et omnium malorum cupidos Bellum efficit. Quae enim in Republica, et bene constitutâ civitate, flagitia censentur, in Castris ludi sunt. Quae namque facies malorum, in captis Civitatibus abesse solet? ita multo sunt miserabiliores, qui victoriam sceleribus ingentibus contaminant, quam illi quos trucidant. Fere enim maiora scelera committuntur, dum Civitas capitur, quam ea sunt, quibus meretur capi. Tantae impietatis indubium signum est, quod in praesenti periculo, inter morientium strages, de salute cogitatio seria haut suscipi solet. Atque illud est, quod duratum malis animum, gratiaeque divinae contumacem ostendit; non constanter mori, sed vitiis suis immori. Nullo periculo moveri ad paenitentiam, malis ipsis indurescere. Causa est, quia tantorum certaminum finis divitiae sunt.

Usque adeo solus ferrum, mortemque timere
Auri nescit Amor; pereunt discrimine nullo
Amissae leges, et pars vilissima rerum.
Certamen movistis opes.

Merito ideo culpatur Res publica ita constituta, ut omnia Bellum solum spectent: Paolo Paruta, lib. 1. discors. 1. fol. m. 22. ut olim Spartana, ac quoque Romana, hodieque Imperium Turcium exsistit Maturo item et lento consilio, ad Bellum est procedendum. Contzen; dict. li. cap. 10. Itaque Rex et Consiliarii sub aurato tholo inter peristromata de Bello consultantes, in acie se versari credant; atque eo animo sint, quo illi, quorum aures circa strident, emissa tormentis iacula: si consulentium interdum quies unius sclopi globulo terreretur, multo sedatius Bella decernerent. Recteque Princeps Outopianus, cum magno numero Consiliarii de Bello consultarent, iamque senatus consultum pro Bello subscribendum esset, clam constituit, ut ex opposita Senaculo turri, per vitreas fenestras in conclave iacularentur Milites, sine ullo periculo eorum, qui adessent, sed ingenti pavore, cum volitare specularium fragmina viderent, omnes diffugere, tuta quaerere: monebat Princeps, ut in periculo. interriti consisterent, sed frustra; vicit timor verecundiam, et solus in periculo, ut putabant, Princeps destituitur; ille civilite timori ignoscens: Nemo, inquit, Bellum suadeat, nisi qui et ferre pericula potest. Me in periculo destituitis, verbo Leones, te Lepores. Haec errata quottidie cernimus, et olim fuisse docet Thucydides. Dum securi sunt, fortes sententias pronuntiant: dum in metu, an medio opere deficiunt. Hâcque in re nihil periculosius Principe, qui rum homo sit, damna, contumeliasque, more humano, id est, aegro

animo, et ut excelsae mentis videatur, iracundo fert. Consiliarius fidus sententiam, non pro affectu, sed salute Principis dicet. Irato enim Principi Consiliarius pacatus maxime necessarius est; nam consilium dabit, quale pacatus Princeps ipse probaret. Multi hac in re falluntur, cum ad gratiam aucupandam, irae Principis adulantur, quam mox Princeps ipse positurus est. Non enim semper eaedem sunt voluntates Principum, ut monet Plinius: iratorum vero voluntates vanescunt celerrime. Apud Euripidem aurea exstant verba in Supplicibus:

*sfalero\n h(gemw\n dras1u/s2.

Lubrica res Princeps audax, seu iactator: cui si accedat subdolus adulator, qui in lubrico motum ciere norit, impetu omnia praecipitabit, et cum omnia defecerint, ad stultorum fiduciam refugient, quae est, ut spondeant sibi Fortunam: et sane periculosi Consiliarii sunt, qui cum in pace nil sustinere possunt Bellum suadent. Plutarchus Phocion. folio m. 304.

III.

Sed nihilominus, Bellum parandum est, mature et in Pace. Conzen. d. lib. 10. cap. 14. per tot. Facile namque, ut Plato alicubi scribit, eae civitates ab exteris vincuntur, quae prorsus arma deseruerunt, seque totas otio (pacis certitudine freti) mancipârunt: abiecto omni rei Bellicae exercitio, rerumque militarium studio. Iura, iudicia, Leges, Religio, omniumque Rerum-publicarum opeset potentia, sub Militaris disciplinae clypeo continentur. Bodinus. 5. de Republ. 5. n. 364. Danae: politicor. 7. c. 1. Hipp. a Collib. in Princ. c. 11. Christophorus Forstner bypomnem? pol. 1. Nihil rerum mortalium, tam instabile ac fluxum est, quam famae potentiae, non suâ vi nixae. Militaris scientia efficit, ut aliae virtutes, suis possessoribus sint fructuosae. Dionysius Halicarnassaeus. lib. 2. num. 3. m. fol. 137. Duo sunt, ait Polybius, lib. 6. quae Rem publicam recte gubernant: domi concordia, foris fortitudo. Probe Sulpicia, de statu Rei publicae et temporibus Domitiani, inter opera Ausonii:

— — — Duo sunt, quibus extulit ingens
Roma caput; virtus Belli, et sapientia Pacis:
Sed virtus agitata domi, et socialibus armis:
Deinde, velut stadio Victor, qui solus Achaeo
Langaet, et immetase cum virtute facessit.

Non ignaviâ, magna Imperia continentur; sed virorum, Armorumque faciendum est certamen. Tacitus 15. Annal. Populus quieti studens, tributarius fere est. Genes. 49. ver. 15. Sicque Populus imperitans, ad Bellum se comparare, subiectae Provinciae a studiis bellicis prohibere debent. Hicque maxime locum habent versus Tyrtaei Poetae, quos

Plato, 2. de Legibus. refert.

Tractandis quisquis non est accommodus armis,
Non si opibus superet cunctos, et plurima solus
Possideat Bona, Vir mihi nomine dignus abibit.

Hincque Charondas punivit, pro Patria pugnare recusantes, Diodor. Sicul. vid. Wesembec. in parat. ff. de re milit. Ad Regni Maiestatem conservandam, non tam diadema aut sceptrum prodest, quam ferrum. Auger. Busbeq. consil. deremilit. fol. mihi 183. b. Indeque etiam apud Aemilium Probum, Epaminondas Meneclidi: Fallis, inquit, verbo cives tuos, quod hos a bello avocas. Otii enim nomine servitutem concilias; nam paritur Pax Bello. Itaque qui eâ diutinâ frui volunt, Bello exercitati esse debent. Quare si Principes Graeciae esse vultis, castris est vobis utendum, non Palaestrâ. Macer Tribunus Plebis, apud Sallustium: Neu nomina rerum, ad ignaviam mutantes, otium pro servitio appelletis. Et in tantum Milites in promptu esse, voluit Plato, ut lib. 7. de legibus fo. mihi 566. etiam Mulieres arma tractare debere, putet. Romanoque Imperio ruinam acceleravit, quod sub Imperatoribus posterioribus, Milites numerato pretio vendebantur; qui ex Provinciis, per vices a Possessoribus praestabantur: cum iussissent, ut pro quoque Milite, aurei octoginta exigerentur. Iulius Caesar Bulengerus de vectigal. cap. 46. in Analect. Ita Minerva Atheniensium tutrix, polemica et politica simul adpellata fuit: ne bellica exercitia a pacis artibus seiu~gerentur. Plutarch. in Phocion. Egregie et prudenter, ut omnia, Salustius, d. coniur. Catilin. cap. 9. et seq. Domi, militiaequeve boni mores colebantur; concordia maxima, minima avaritia erat: ius bonumque apud eos, non legibus magis, quam Naturâ, valebat. Iurgia, discordias, SIMULTATES cum hostibus exercebant: Cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis Deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audaciâ in Bello, ubi Pax evenerat, aequitate; seque, Remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxima documenta haec habeo; quod in Bello saepius vindicatum est in eos, qui contra Imperium in hostem pugnaverant, quiqueve tardius revocati, praelio excesserant: quam qui signa relinquere, aut pulsi loco cedere ausi erant, in Pace vero quod beneficiis magis, quam metu Imperium agitabant, et acceptâ iniuriâ, ignoscere, quam persequi, malebant. Sed ubi labore, atque iustitiâ Res publica crevit; Reges magni Bello domiti, nationes ferae, et populi ingentes vi subacti; Carthago aemula Imperii Romani, a stirpe interiit: cuncta maria, terraequeve patebant, Fortuna saevire, ac miscere omnia

cepit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, iis otium, divitiae optandae aliis, oneri miseriaeque fuêre. Igitur ptimo pecuniae, deinde Imperii cupido crevit: ea, quasi materies omnium malorum fuêre. Hâcque ratione interiit, Rei publicae Romanae libertas. Sic et pariter initium fuit Imperio Imperatorum, ut calamitatibus subderetur; quod Imper. Valens, Gothis terram tribuit Thraciarum, ac ita paratum se contra omnes Barbaros auxilium habere, arbitratus est: unde Milites deinceps negligebat, et eos qui pridem contra hostes laboraverant, contemnebat. Socrat. in histor. Tripart. lib. 8. ca. 13. Saneiam olim Augustus, et Imperatores subsequentes, dum limites Imperii exercitibus firmant, et Legiones supplent, ex civibus Provincialibus, auxilia constituerunt; collecta ex sociis et subditis, et communiter ex omnibus nationibus, absque discrimine: instructis ita per hanc militiam Barbaris Populis, et veteribus hostibus Romanorum, in detrimentum publici status. Sicque in Tacito sub primis Imperatoribus habemus in Romano exercitu auxiliarios e Transrhenanis, Gallis, Britannis, Numidis, Lusitanis, Batavis, Thracibus, etc. Et sub posterioribus Imperatoribus, nulla expeditio in universo Imperio aliis, quam Barbarorum manibus gerebatur: donectandem Romani, ut aequum erat, cogerentur cedere Imperium ei, cui arma tradiderant. Theodosius, inquit Zosimus, in legiones adsumpsit Barbaros Transdanubianos. Et alibiinullus ordo in exercitu, nec erat discrimen Romani a Barbaro. et de Gratiano: Alanos quosdam perfugas receptos, numeris adscripsit. Synesius similiter aequior Christianis Principibus, in Orat. de Regno ad Imper. Arcadium. reprehendit nimiam facilitatem Theodosii, in recipiendis Barbaris in ditiones suas, regna et exercitus; qui alium fructum ex hac clementiâ non percepit, quam iniuriam ab illis ipsis, ideoque hinc sumptâ occasione, filium eius Arcadium hortatur, ut legiones augeat, cordatiorque fiat, subsidio ex suo Populo sumpto, et Barbaris, rero unde venerant, dimissis. Id autem perfacile esse videtur, sinumeri, augeantur, eisque alacritas et animus addatur, atque legiones domesticae, et nostrae fiant etc. At vero non Christiani Imperatores primi fuerunt, qui veterem militiam corruperunt. Namque de Antonino Philosopho Capitolinus scribit: instante adhuc Pestilentiâ, et Deorum cultum diligentissime restituit, et servos, quemadmodum Bello Punico factum fuerat, ad Militiam paravit; quos Voluntarios, exemplo Volonum appellavit. Armavit etiam gladiatores, quos Obsequentes vocitavit. Latrones etiam Dalmatiae, atque Dardaniae, Milites fecit. Armavit et Diocmitas: emit et Germanorum auxilia contra Germanos. Certe iam sub Tacito Imperatore, Milites Romani tales erant, apud quons

commenta plurimum valerent, plerumque temulenti, et consiliorum semper expertes, Vopiscus, qui idem vocem Probi Imperatoris clarissimam iucicat, cum dixit: Brevinecessarios Milites non futuros. et addit, quae deinde felicitas emicuisset, si sub illo Principe Milites non fuissent: Annonam Provincialibas daret nullus, stipendia de largitionibus nulla erogarentur: aeternos Thesauros haberet Romana Res publica, nihil expenderetur a Principe, nihil a Possessore redderetur. Aureum profecto saeculum promittebat, nulla futura erant Castra, nusquam lituus audiendus, arma non erant fabricanda: Populus iste militantium, qui nunc Bellis civilibus Rem publicam vexat, Pacisstudiis incumberet, erudiretur artibus, navigaret: adde quod nullus occideretur in Bello. Sed hac labem Constantino Zosimus, odio solius Christianae Religionis ascribit. m. fol. 689. ubi ita scribit: Fecit et aliud quiddam Constantinus; quod in ditionem Populi Romani liberum Barbaris aditum praebuit. Nam quum Imperium Romanum, extremis in limitibus ubique Diocletiani providentia, oppidis et Castellis atque Burgis inclusum esset, omnesque copiae militares in iis domicilium haberent: fieri non poterat, ut Barbari transirent, ubique copiis hostium repellendorum causâ occurrentibus. Hanc praesidiorum munitionem Constantinus abolens; maiorem Militam partem, de limitibus submotam, in oppidis nullius opis egentibus, collocavit: a Barbaris vexatos praesidio nudavit: tranquillas et quietas urbes, militum peste gravavit; quâ iam complures ad solitudinem redactae sunt: Milites ipsos, Theatris et voluptatibus addictos, emollivit; denique rerum hactenus pereuntium internecioni principium et semina subministravit. Sic et invicti olim animi Gothi, universae Hispaniae imperitantes, quique Mauris in Africa Bellum inferebant, Francos a finibus repellebant; facile post, propriis in sedibus suis, victi, Maurorumque dominationi subditi fuerunt. Unicum enim proelium, omnia Hispaniae abstulit ornamenta; ibi Gothorum nomen exstinctum, ibi praeteriti temporis fama, ibi spes futuri deleta; Imperiumque, quod trecentis amplius annis steterat, a feroci gente, et immani, compressum fuit. Nempe, cum iam et otio diutino, molllis, ac minime ad calamitates resistens eorum animus factus esset. Iohann. Mariana. lib. 6. de reb. Hispan. cap. 22. et seq. Ita et Iohann. Sarisberiensis, lib. 6. policrat. cap. 6. de suo tempore scribit: Nivicollini Brittonesirruunt, et iam protendunt terminos suos, et egressi de cavernis suis, latebrisque silvarum; plana occupant; nobilium procerum, videntibus ipsis, impugnant, expugnant et diruunt, aut sibi retinent munitiones: eo quod iuventus nostra,

— —— Quae tecto gaudet et umbris,

nata fruges consumere, in lucem dormiens, scortationi honesta postponens ossicia, totâ die insectans voluptatem; citharam, lyram, et tympanum, et vocem organi, in conviviis magis agnoscit, quam lituum, auttubam in castris. Et addit porro:

Nunc patimur longae Pacis mala. saevior armis
Luxuria incubuit, victumque ulciscitur orbem.

Quaelibet ideo Res publica pacem optare; sed in summâ etiam Pacis tranquillitate, de mediis, se tempore necessitatis defendendi, cogitare debet: subitanea namque pericula, mentem et vires disturbant. Exemplum itidem Populi, qui per otium imbellis redditus fuit; praebere etiam Graeci possunt: de quibus in Itinerario Beniamin Iudaeus (adhûc eorum Imperio vigente) ita scripsit: Comedunt et bibunt, unusquisque sub vite suâ, et sub ficulneâ suâ; conducuntque ex omnibus gentium linguis, quas illi barbaras vocant, milites ad pugnandum cum Soldano Rege Filiorum Thogarma; qui Turcae vulgo dicuntur: eo quod ipsi propter otium, ac delitias imbelles, et ad proelia ignavi redditi sunt, visique Mihi fuêre mulieribus persimiles, impotentiâ quâdam delitiarum. Ut et de Palaeologo Nicephorus, lib. 6. 7. et 8. scribit: Quod is confusione ob schisma religionis causâ exercitatum, perturbatus, primariis suis non fidebat, quos, propter sinistras quasdam suspiciones, a se dimiserat, eorum vice in Bello exterorum, (quos maximis impensis conduxerat) operâ utens. Promota etiam fuit potentia Turcarum, Constantini Gladiatoris prodigalitate, vecordiâ atque inertiâ; qui thesauris exhaustis, pecuniâ inutiliter consumptâ, tributa quoque liberis Provinciis imposuit, pro quorum solurione eas immunes reliquit, a praesidiariis alendis, qui Barbaros aditu Romanarum ditionum, ut antea, prohiberent, et locorum angustias tuerentur: contentus vectigalibus, quae in liorum vicem iisdem imperaverat. Huncque in modum Asiâ Turcae sunt potiti, citiusque in Graeciam pedem intulissent, nisi Christiani Principes maximis expeditionibus in Asiam susceptis, sub auspiciis Gothofredi Bullionei, furorem Saracenorum retudissent, et repressissent, ex Zonar. Traduccius, in Turcâ vincibili fol. mihi 203. de Lusitanorum Bellis, quae cum Castellanis gesserunt, ita Conestagius, lib. 1. scribit: Ea licet non tam utilia, quam honorifica fuerint: non tamen parum ipsis hoc nomine profuisse, quod perpetuum armorum studium fuerit in eausa, ut non tantum inter ipsos disciplina Militaris conservaretur, verum etiam ne sese otio dederent, et voluptatibus; quae sunt Regnorum hostes capitales. Sed vero iidem illi hostes, postea Lusitanos iterum invaserunt: et inde cum Antonius Nothus,

Philippi II. Hispaniarum Regis, sese opponeret Armis, copiae illius ex meris Lusitanis, et turbâ collectitiâ constabant. Unde fiebat, ut nullas copias, formam aliquam Exercitus repraesentantes, ad manum haberet, nisi necessitate urgente. Agricolis enim et plebeis, qui non accipiebant stipendia, non erat integrum, agriculturâ et officinis desertis, sub pellibus vivere. Conestagius, lib. quinte, fol. 293. Indeque postea, in praelio ab Albano, cum Lusitanis commisso; numerus caesorum non fuit magnus, propterea, quod Lusitani tam male se defenderant. Veruntamen ex illis ad mille occubuerunt, et ex Albani militibus pauciores, quam centum: adeo hebetia sunt arms populi, quae diuturno otio tu biginem contraxerunt: ut loquitur idem Conestagius, libro septimo folio 355. Sicque Hispani Lusitanicum Regnum, spatio quinquaginta derum, prorsus eo modo, (ut ipsorum verbis utar) quo Regnum Caelorum adquiritur, occupârunt: nimirum comedendo panem, et bibendo aquam, et a rebus alienis abstinendo. Hocque dicebant; quia solo buccellato vixerant, nec ullius loci, muris cincti, paeda ipsis fuerat concessa. Conestag. libro octavo folio 399. Pariter Achaeis nocuit, quod defensionem suam Macedonibus commiserunt, ipsi otio et dissolutionibus magnis sese dediderunt, Plutarchus in Arato, folio mihi nongentesimo quinto. Pertinent huc, quae Achilles Traduccius, in Turcae pincibili, folio mihi ducentesimo octuagesimo secundo et seq. scribite Natura videtur Germanos complexione, et corporis dispositione, armorum et belli noeri perferendo, aptos procreâsse; nec aliud ipsis deest, praeter exercitium, quo ob diuturnam Pacem caruerunt, eoque destituti timidiores in proximis expeditionibus (Hungaricis) exstiterunt. Siquidem nemo eâ fortitudine naturâ dotatus est, ut primo hostium impetu (nisi irâ sit commotus) animum non dimittat: verum ubi aliquoties ad manus cum eo fuit deventum, et pugnandi modum didicit, abiecto omni timore, ipse prompte in aciem descendit. Eius rei exemplum in Italis visum fuit: qui ad Hydruntem, licet Bello assueti, ne aspectum quidem hostium ferre potuerunt; perciti novi hostis famâ et timore: tum quod novam pugnandi formam prius non fuerant experti, adeo fuerunt perterriti, ut non dubitarint ex Ungariâ copias quasdam evocare, qui Turcis resistere scirent. Sane usus atque necessitas, plurimum ad instruendas Milites in bellicâ disciplinâ conducunt: vidimus (ait ibidem Traduccius) in his ipsis Regionibus, veteres Germanorum Legiones, fortissime sese in Bello gerere, et exiguo Militum numero, non modo hostem non

fugere, vel detrectare proelium; sed ipsum quoque ad pugnam quaerere, provocare atque insectari. Hincque non solum Turcae cavent, ne cum uno populo diu bellum gerant, illumque ad pugnandum exercitatum reddant: sed et iam olim Lycurgus praecepit, intuitu eodem, ne contra unum hostem bis pugnetur. Plutarch. Lycurg. fol. m. 89. et Agesil. fol. 32. tom. 2.

CAP. II. De Militibus (et an Domesticus, velextraneus magis sit optandus:) Acitem de Ducibus Belli.

VIs Belli in exercitu, seu Militibus et armis consistit, Tesoro polit. part. 2. cap. 10. a princ. Exercitus ipso nomine, exercitatos et praeparatos requirit, Scipio Amirato, lib. 20. discors. 2. Res publica idcirco quaelibet, tempore pacis, subditos in toto Regno, aptos et idoneos ad Bellum seligat, exerceat; qui incidente necessitate manu expediti; prompti et semper parati sint, ad vim quamvis illatam, armis propulsandam. Althus. polit. cap. 34. fol. 559. Lipsius lib. 5. polit. 9. Ita ut Milites sint eligendi, non emendi: quod dictum Galbae, Plutarch. invitâ refert. Exercitatio eiusmodi scientiam parit; scientia dimicandi audaciam nutrit: nemo enim facere metuit, quod se bene didicisse confidit. Caspar. Facius, axiomat bellico 31. adde Renat. de Lusinga, de increm. Imper. c. 4. et 5. Exercitata paucitas, ad victoriam promptior est, quam rudis multitudo. Facius, axiomat. 58, Qui pace diutinâ frui volunt, Bello sint exercitati. Facius, axiom. 90. Res publica, quae Cives pro Patriâ qui pugnent, semper habet paratos, vigilantes et exercitatos; hocce praesidio quasi muris cincta et firmata, exterorum vicinorumque metum contemnet, et hostium animos, ab inferendis periculis avertet. Hocque Lacedaemonii innuere voluerunt; qui corpora sua, muros Laconicos vocabant. Sed et hîc Philosophica exercitatio, necessaria cum primis videtur: nempe ut discant etiam ipsae matres, mori pro Patriâ dulce esse, ut de Byzantinae cuiusdam fortitudine refert Marullus lib. 2. Epigramm.

Senserat exanimem mater Byzantia natum,
Forte facit patriis dum sua sacra Deis.
Mox nes scissa comam Mater, nec territa casiu

Femina, fortunâ celsior ipsa suâ:
Nate, ait, egregium Patriae per saecula nomen,
Quam non degeneri funere nate iaces!
Agnosco quae saepe mihi promittere suetus,
Oraque adhuc hosti pene tremenda tuo.
Nunc demum peperisse iuvat, dolor omnis abesto:
Numquam ego te nato non bene Mater ero.

Subditi sunt assuefaciendi, ut libenter pro Patriâ moriantur: quod fit, si Rem publicam eiusque formam ament; nec ab hoste et victore, vel aequalem, vel etiam tolerabilem magis sperent conditionem. Cuius moniti neglectio, ut non uno loco Salvianus attestatur, Barbaris Romani Imperii eversionem facillimam effecit.

II.

Invicta Res publica est, ubi homines, non studio subitario rem militarem tractant; sed Lacedaemoniorum more, reapse bellicorum operum artifices sunt. Inibi ex instituto Lycurgi, primum Ephori, annos aetatis indicant publice; quibus in Militiam, tum equitibus, tum peditibus armatis, atque etiam opificibus eundum sit. Itidem quibuscumque machinis, et instrumentis, exercitui communiter opus est, ea partim plaustris suppeditavi mandabatur, partim iumentorum subvectione. Evoca ti, in certas cohortes distribuebantur; cohors quaelibet Polemarchum habebatunum, Centuriones quatuor, quinqua genum Praefectos octo, manipulorum Duces sedecim. Ex his vero cohortibus, ubi sic imperabatur, nonnumquam Milites per manipulos disponebantur; nonnumquam in ternos, nonnumquam in senos. Non ibi facile ullus poterat errare; nam aliis praecedendi munus datum erat, aliis imperatum, ut sequantur. Ordinum vero promotiones, tamquam a praecone, manipularis praefecti verbis indicabantur: fiebantqueve phalanges, tum rariores, tum densiores. Et item acies haec, etiamsi fuisset turbata, cum obvio tamen similiter poterat dimicare. Hacque ratione, facillima erant ea Lacedaemoniis factu, quae vel gladiatoribus esse perdifficilia videbantur. vid. Xenophont. lib. d. Republ. Lacedaem. Machiavell. 1. de Republ. cap. 21. Et morem hunc, imitantur nunc, Principes ac Res publicae eae; ubi cives in certas legiones distribuuntur, ut militaria exercitia addiscant. Queste sono le proprie forze, et l'invicibile et santae ordinanza de Legionarii, eletti, scritti, intrattenuti, privilegiati, et esser citatinell' armi; come bisogne, et non come ciascuno si pensa forse saper fare. late ac pulchre Gabriel Simeonis in l'illustrat. de gli Epitassi, et medaglie. fol. m. 122. etc. Fecerunt hoc Veneti iam olim, de quorum Legionibus, ita Bembus, histor. Venet. lib. 7. Quod rumor increbuerat, Maxaemilianum in Italiam cogitare; ne Res publica ad eiusmodi casus incomparatior offendi posset;

Senatusconsultum factum est, in Veronensium finibus, eorum qui arma ferre possent, certus agrestium numerus conscriberetur, qui rei Militari assuefierent: iisque immunitas reliquarum rerum daretur, quo paratiores ad obeunda belli munera essent; et cum vocarentur ad signa, e vestigio convenirent, Ea militum ex agris deiriceps institutio, ad reliquos Rei publicae fines, ut est usus omnium rerum Magister, brevi promanavit: itaque nunc quidem cuiusque oppidi, vici, pagique, partem habent suorum, qui ei rei student, ut armati paratique sint, nullo ut inter posito temporis spatio, ad bellum prodire, Reique publicae celerem navare operam possint, hosque omnes Milites pro ordinibus adpellaverunt. Huic item consilio, in praeparationibus Militaribus subditorum, locum dant et hodie quoque, quam plurimi in Germaniâ Principes: eoque nomine commendatur Mauritius hassiae Princeps, a Waremundo, primo de foeder. capite primo, numero centesimo decimo nono etc. facit hoc idem hodie Magnus Hetruriae Dux, Thesoro polit. 1. relat. di Fiorenza. fol. 278. Et olim fecit Franciscus Primus. Pierre Matthieu, libro primo, narrat. quintâ numerotertio, mihi fol. 154. et du Bellay, passim, praesertim mihi fol. 416. libri quarti. Fit certe quaevis gens in Europâ, idonea ad Bellum, et apta ad pugnam ex institutione et usu: ut ex Vegetio refert Lipsius capite decimo, libri quinti polit. Nulla vicissim est gens, quae non otio torpescat, et imbellis reddatur. Viri Bellicosi, non apud Eurotam tantum nascuntur; sed ubicumque iuvenes exsistunt, qui magis ignominiam, quam pericula timent. Facius axiomat. bellico. 19. vide egregium huius conclusionis documentum apud Busbequium. consil. dere militar. contr. Turc. instit. fol. mihi 182. quod et Ego refero, in dissertat. de nat. populor. numero decimo. Sic et in Asia Cairi delitiae, et aeris temperies, homines molles et effeminatos producere solet. Exstiterunt tamen plurimi eius Regionis incolae, qui Mamuluchorum exercitui sese iunxerunt, et diuturno belli exercitio tam strenui evaserunt, ut cum ipsis ianizaris congredi, et manus conserere fuerint ausi. Bohemorum Equitatus, male apud quosdam audit: et tamen Rex Matthias, in Moraviam quondam delegaverat Equitum quasdam turmas, ut hieme atque aestate ibidem militarent; quae propter faciei nigredinem atrae legiones fuerunt vocatae: har u~virtus adeo claruit; ut siquando una earum in exercitu numeroso militabat, omnibus formidabilis exsisteret, et reliquis copiis auctoritatem conferebat. Achill. Traducc. in Turcâ vincibili fol. m. 283. Idem in Moravia Equitum conductitiorum ordinem instituit, qui in hieme excubabant in Castris, unde in aestate strenuissime sese contra hostem gerebant. Exercitium dubio procul fortiores producit milites, quam ipsa Natura;

qui et calotem excessivum, et frigus asperrimum, et omnem militarem auster itatem perferre possunt. Traduccius, fol. 314.

III.

Olim talium Militum semper paratorum loco, Nobiles erant; quibus ideo feuda dabantur: hâcque ratione Principum quondam potentia, in multitudine Vasallorum consistebat. Indeque Principes etiam non divites, magna olim bella gerebant, magnumque Equitum numerum habebant, quem nec Rex hodie comparare facile posset. Huc que pertinent, quae Laurent. Grimelius, de optimo Senatore, scribit; ubi ita alloquitur Polonicam Nobilitatem. fol. m. 70. Scis damis, ursis, apris, leporibus insidias tendere, canes ad feram prehendendam instruere: cur non eodem modo castra metari, ducere exercitum, vincere hostem? hoc si nescis, atque tantummodo ventrem curas, in silvis belligeras, vicinirebus vitaeque retia tendis, vitam seditiosam, ignobilem, otiosam traducis: certe ego te non Militem, sed inertem, non Nobilem, sed mobilem Civem appellabo: quin etiamte vitam nobilitate, personâque tuâ indignam agentem, uti servum condemnabo. Bellum est? pro Patriâ igitur hoc suscipiendum, properandumque, ne mora sit in culpa; ac prius, quam stipendium in rationem conferas, hostis praedâ onustus fugiat, tuamque Res publica frustra imploret opem; hanc mature defendere, quam cunctando perdere praestat. Stipendia non sunt, quid tum? emptus ne patriae defensor es, an non potius datus? quae tibi vitam quae gloriam quae divitias, quae omnia dedit, hoc unum grati officii munus a te expetit, ut eam carissimam omnium rerum habeas, eiusque salutem Miles fidelis et voluntarius, non vero emptus defendas. Absit enim, ut pecuniis nobilitatam esse putes virtutem tuam, et avaritiae pecuniaequeve, non Patriae Miles dicaris. In Pace Militis officium esse puta, arma scire tractare, bello dignum se praestare, vitâ ceteris cum Civibus aequali, iustaque frui, nec eorum otiosae dignitati, armis nocere. Admodum politicum est Aristotelis praeceptum: libro septimo politic. capite nono. Iisdem, quibus Res publica committitur, arma etiam esse concedenda. Ita Romae, ante Marii tempora, pauperes et servi non militabant. Plutarch. Mario. Sic et olim Nobiles tantum in Franco-galliâ militabant, ac feuda militaria habebant. Girard. libro quarto, folio mihi trecentesimo septuagesimo tertio et sequenti, tomi primi. In Galliis, quae Militia fuerit, temporc Cominaei, docet ille libro tertio capite tertio, folio mihi ducentesimo secundo, et is, idem, Milites a Solde, qui quasi stationarii aut praetoriani erant, improbare videtur. Certe ante Ludovicum XI. perpetuus exercitus, consistebat en Franc Archiers, Estienne Pasquier, lib. 2. derecherch. cap. 13. fol. 219. Girard. tom. 2. fol. m. 971.

In Galliâ olim Legiones institutae, et iterum abolitae fuerunt; metu potentum; qui eâ ratione, ut ne a plebe opprimerentur, metuebant. Pulchre Auctor thesauri polit. tom. 2. fol. m. 176. et seq. relat. di Franciae. adde Richter. axiomat. histor. 106. At qui sibi a suis metuit, eosque ideo torpescere otio smit, vicinorum iniuriae expositus est; neque potens vel prudens dici meretur.

IV.

De origine Militum Germanorum, quos nunc Landtsknecht vocitamus; ita scribit Pontus Heuterus, lib. 7. fol. m. 341. Ante Caesaris Maxaemiliani tempus, Germani peditis nullus erat exteris usus; sed urgente Bello, Principes ac Res publicae, Pedite oppidis ac agris excito, utebantur: quia exiguâ, aut aliquando nullâ mercede militabant; confectoque Bello positis armis domum redibant: eâdem ferme ratione, quâ hodie Helvetii suam tuentur libertatem. Tandem longâ pace quaesitis opibus, oblitisque armorum peditibus; belli tempore, tympani sono, tam ini Germania, quam alibi colligi coepêre: qui cum e faece plebis coirent, ab Anno Christi 1430. usque ini Annum 1490. partâ Pace, grassatores facti, servatis armis, de provinciâ in provinciam, more locustarum, vagabantur: omnia depascentes ac depopulantes, ac, quod magnâ subinde manu errarent, Principibus ac Civitatibus formidinem in icientes; adeo ut partim contra hos grassatores, partim contra Nobiles ex Arcibus itinera infestantes, Suevicum foedus, Norimbergae, Anno 1489. suadente Caesare Maximiliano, initum sit. De iisdem, solitâ suâ libertate utens, ita scribit Sebastianus Franck, in der Päbst vnnd Keyser Chronick / sub Maximiliano I. fol. m. 217. Zu dieses Kensers Zeit / seindt auch die Landsknecht / das Riemand nutz Volck auffkemmen/daß ungeforderr/ungesucht umbläusst/Krieg und unglucksücht und nachlausst (dann die Underthanen/die auß Noth der gehorsamb von ihren Herren zum Krieg auffgefordert/unnd so sie den vollenden/wider nider sitzen an ihr Arbeit/heissen vil nicht Landtsknecht/sonder Soldner und gehorsamb Kriegsleut:) Aber das unchristlich verloren Volck/ deren Handtwerck ist/Hawen/Stechen/Nauben/Brennen/ Morden/Spielen/Sauffen/Huren/Gottslastern/frenwillig Witwen und Waisen zumachen/ia daß sie nicht/dann ander Leutunglück frewet/mit iedermanns schaden nähret/un~ ausserhalb un~ innerhalb deß Kriegs/auff den Bawren ligt/garten/schinden und schetzen/und nicht allein iederman/sonder auch ihnen selbst nicht nutz ist: kan ich mit keinem schein entschuldigen/daß sie nicht aller Welt Plag und Pestilentz seyen. Vor kiten so sich iemandts Krieg gebraucht/als bey den Nömern/so stunden sie von ihrer ehrlichen Arbeit gefordert auff und krtegten/mit ihrem soldt benügtg/nach vollendtem Krieg/sassen sie wider an ihr Ehrlich

handthierung nider/unnd werckten mit ihren händen wider. Ietz ist es seyder inn disen letsten Zeiten dahin kommen/daß eini ieder Landtsknecht sich stelt/als hab er ein end geschworen/so bald er ein mal ein spieß auff die Achselnehme / se wölle er sein tag kein Arbeit nimmermehr thun. Also muß man nuhn diese fürthin ewig als Herien / nicht allein müsstg nähten/ sondern ausserhalb unud innerhalb deß Kriegs/mit iedermans schaden in allem Pracht erhalten / deß billich iederman weinen sollt / wa??? ein Handwercksmann von seinem Stuel / oder Ackergebew zum Krieg auffstund/weil die Welt nun für und für/ein unnützen müssigänger an ihm haben muß / die schier iedermann ausser und iuner deß Kriegs / gewalt anlegen. Fürsten und Herren solten diß unendtlich Volck zur arbeit treiben/oder deß Landts verweisen/damit sie zu der Arbeit getrieben/ihres Kriegs antreibens ausshörten/und ihr eygen Brot essen. Dann es ist durch Banck hindurch / in allweg und allzeit ein böß unnütz Bolck. Ist es inn Krieg / so ist under Lausend kaum einer an seinem Sold benügig/sonder wie gesagt / stechen/ Hawen/Gottslästern/Huren/Spielen/ Mörden/ Brennen/Nauben/Wittwen unnd Wäisen machen/ist ihr gemein Handtwerck und höchste kurtzweil/wer hierinn kühn und keck ist/der ist der best/ unnd ein freyer Landtsknecht: der muß fornen daran/und ist würdig/daß er ein Doppelsoldner seye: Also ist der böst under ihnen der best. Wer nicht zugreissen und marternkan/der taugt nit. Kommen sie dann nach dem Krieg mit dem Blutgelt und Schweiß der Armen heimb / so machen sie ander Leuth mit ihnen Werckloß/ spatzieren müssig in der Statt Creutzweiß umb/mit iedermaus ärgernuß/und seind niemandt nicht nutz/dann den. Würthen (seindt sie auch anders diesen nutz) unnd stellen sich als seye iinen gebotten/sie sollen eylendt wider verderben. Die andern/ denen die beuth nicht gerathen ist/laussen draussen auff der gartb umb / daß zu Teutsch betteln heißt / deß sich ein frommer Heyd/will geschweigen Christ / in sein hertz hinein schämet / ein solchen starcken balg auff ihnen haben/und selb wol arbeiten / und ein gut handwerck können/und sich also auff den armen gemeinen Arbeitsamen Man~ legen/und seinen Blutsawren schweiß abfressen. Eswere dann so grosse noth in kriegen/daß die noth den angriff und uberlast entschuldiget. Aber ben den freunden in der Zeit deß Friedes / wiewol es ihnen anstehe/wolt Gott/ daß sie es erkennten/un~ bedächten. Es hat sich aber diß Volck vermöcht in der gemein/daß es sich keiner boßheit schämet/sonder gerümt will sein/und bey dem mann durchauß das gegentheil eines Christem find/wiewol man ietzt gute Christen auß ihnen machen will und sie inen selbs den Nammen geben haben / daß man sie fromme Landsknecht nennen muß. Die andern denen die Beuth gerathen ist/sitzen in Würtshäusern/

schlemmen und demmen/ biß sie kein Pfenning mehn haben/ laden gäst/sagen von grossen streichen / was sie sich under den Bawren erlitten haben/und bringen also die andern auch von ihrer arbeit auff / zu dem müssigga~g/bringens einander auff etn zukünfftigen Krieg/ und verführt einer den andern/daß die Welt voll Krieger un~ müssigänger wirdt. Darnach/ so die Beuth hindurch ist / dahüten sich die armen Bawren / die müssen sich leyden und herheben/ da fahren sie an zu garten / Terminiren und zu Teutsch Bettlen/und sich auff die armen Leut strecken / biß wider ein gut geschrey kompt/darab iederman erschrickt/den~ sie allein nit. Darumb ist anderer Leuth unglück ihr höchstes glück / wie sie achten un~ doch nicht ist: dann sie nicht allein umb so ein schnöd geldt/Leib und Leben in die schantz schlagen/sonder auch/wie zubesorgen ist/ihre seelen verlieren/das kläglich zubeweinen ist/wo sie gleich die gantz Welt mit Kriegen gewonnen. Ich geschweig hie deß härten Ordens / den sie umbs Teuffels Willen/ als Märterer (aber nit Gotts) haben. Ich geschweyg auch hie die verkürtzung deß Lebens: dann man selten einen alten Landsknecht findet: Auch fragen sie gar nach keiner Gerechtigkeit / wann der Teuffel Sold außschrieb/so fleugt und schnewet es zu/wie die Fliegen in dem Sommer: mer: daß sich doch iemand zu todt verwundern möchte/wa diser schwarm nur aller herkäm/ und sich den Winter erhalten hett. Und zwar so ein Elendt Volck/daß man sich ihres glücks / verderbens und Lebens/billich mehr erbarmen/dann meyden sollt. Das feindt ie/mein ich / frey öchtig. sein Christen / thue ich ihnen anders nicht unrecht. Darumb nicht unbillig iemandt wunder nem~en solt/wie es doch ertragen möcht. Wirdörffen uns bey disem saussen/müssiggang/Pracht/und unnützen händlen so vieler/nicht wundern/daß es Thewerist / und kein Gelt im Landt / wir solten Gottes Wunderwercki preysen / der die sünss Brot also segnet / dz wir darvon noch all essen/werees doch bey soviel Hewschrecke!/die nit bawen/ sonder allein die frucht ab ätzen/unmüglich. Vor zeiten/che diß unnütz Volck (das sein Leben so umb ein schnöd geldt/ ungenöth/ ungesordert/ohn gehorsam~/ohn auffgebotten/feil trägt) auffkam/kriget ein ieder Fürst allein/mit seinem engnen Volck/so er anstöß hett/ oder bat etwan ein Fürstem unnd Herien/der ihm Volck auß seiner Landtschafft Iyhe / als dann gebott derselbig Fürst disem seinem Freundt zuhilff/seinem Volck auff/werziehen solt. Da liessen sie nit also selbs/ wie die Huren auff ein Kirchweih/ungefordert zu/und von diesen Kriegsleuthen redt. Iohann. Luc. 3. Als da waren dazumal die Soldner/Trabanten/ Hoffleuth/die zu schutz deß Landts/für und für sold hetten/ und nicht die von disem verlomen Haussen/derselbst zuleuffet/umb krieg bittet/und sich und ihr Leben/selber feil bieten. Da waren feine schlechte Krieg/und giengen liederlich ab unnd an / ietz so man diß unnütz Volck also feil findt/gehet es

nun mit vil tausendt zu/will ein jeder vber den andern mit der viele vnd stärcke der rüstung sein / vnd kost ein Krieg jetz wol mehr/ biß man anfahet/vnd mit diesem gesindt hinauß rüstet/als dort biß man vollendet Es ist ein gemein sprichwort/wann der Dieb nicht wußt/mit dem Diebstall wohin / so blieb offt stelln vermitten. Also wann diß Volck nicht wäre/so wären viel geringer Krieg/vnd müßte offt ein Fürst mit so vil hundert kriegen / als jetzt mit aausendt/vnd solte dannoch mehr außrichtem. Dan~ dieses Volck vnd schadenfro hencket immer eins ans ander / daß sich der Krieg verlängere/vnd einreisse. Vnd wär im Leyd / daß es recht zu gieng/vnnd Fried würde/damit ersch öpfft man daß gantz Lande/daß schier kein Fürst / noch Bawr kein geldt mehr hat / vnd die Fürsten jetzt nich: ohn grossen nachthell ihres Landts/in ein Krieg hinauß rüsten mögen. Darumb ist das Volck in allweg kein mutz/weder Gott noch der Welt / auch jhnen selber nicht/Gott woll/daß sie es erkennen vund abstehen/ oder daß es doch Fürsten vnd Herren mit jhrem grossen schaden sehen oder empfinden/vnd also das vbel abtreiben / vnd in bessere ordnung verwenden. Aberich besorg/mein Wunsch seye vergebens / dann die finstermuß muß solche Leuth haben/ein solche näst/solch Vögel. Dann die Welt die kein Liecht kan leyden/muß durchauß solche Leuth haben. Gott helff vns. Ame~. Consimilia vero Lutherus habet, in tractatu, ob Kriegsleuth auch im seeligen Stand sein können. Tom. Ienens. 3. fol. m. 315. Vetus ergo belligerandiratio, quam et hodie Helvetii observant, Stumpff. histor. Helvet. lib. 4. cap. 6. et Bavariae serenissimus Elector reducere satagit, adhuc melior mihi videtur: si nempe civium maior pars ad bellum apta sit; nec ita passim exteris inser viant, et anima simul atque corpus eorum venalia prostent: ac etiam non consultum esse videtur permittere, ut exterus Princeps, in nostro territorio Milites conducat, oder vmbschlage/ut nos loqui solemus, vel ut nostri peregrinam militiam sequantur, Calderini discurs. 13. Nolim itaque Milites singularem constituere civium ordinem: Man soll auß dem Soldaten Leben kein Handtwerck machen. Viroque bono militiam pro arte non habendam esse, docet Machiavell. l. 1. de art. mil. a princ. Tunc enim a bellis quielcere Res publica nequit: tales namque tempore Pacis, non aliud pretium habent, quam in aestate fornaces. Quod fuit apophthegmata Consalvi: que los Capinas o Soldados, quando non avia guerra, eran como chimineas en elverano. Florest. Espagn. part. 2. ca. 3. nu. 2. Hinc nostro saeculo non Imperium magnum, producere possunt diuturna bella, et si ea cessant, omnia itinera sunt intuta. Idqueve etiam tempore bellorum, quae Angli in Galliis gesserunt, accidisse, Proissart scribit, praesertim ca. 217. ubi huiusmodi militum otiosorum causâ, Rex Angliae non desiderat pacem, ne Milites in Angliam redire cogantur. Et etiam dict. ca. 217.

consultatio operosa instituitur, quemodo liberari talibus Res publica queat: Pour faire hors du Royaume, toutes manieres de gens d'armes, nommez compagnes, qui pilloient et deroboient sans null tiltre de raison son royaume. Proissart dict. loc. (et de huiusmodi compagniis, late item in praecedentibus capitib. agitur) adi quoque cap. 230. De licence, des longues guerres, tractat etiam Girard. tom. 2. fol. m. 431. De in iquitate item Militum, multa habet oneris Ecclesiae auctor. cap. 26. ubi formam, quae debeat teneri in creandis Militibus, Brigittae revelatam proponit. Quod Miles debet promittere, se defensurum fidem Ecclesiae, et eius Praelatis obedire in omnibus, quae ad Deum spectant: neque parcere vitae suaepro fide et Ecclesia DEI: ut inimicos DEI deprimat; amicos DEI defendat: ut viduis et orphanis tribuat auxilium, et ut honorem DEI in omnibus augmentet: sic veniret ad verae Militiae cultum per humilitatem Sed hodie per superbiam, a vera professione militiae excessum est: nam Milites modo contemnunt Deum, eligentes toto affectu carnem suam dare et lacerare, pro laude hominum: sanguinem fundere pro expletione cupiditatis suae: libenter mori ad mundana ac diabolica et inania verba. Quocirca Apostolus exhortatur Milites, ut nemini dent ullam ossensionem, sed in omnibus exhibeant se Dei ministros, per arma iustitiae a dextris et a sinistris. Unde rursus de Militibus Brigitta inquit: Mlites Christi arma portantes, deberent esse parati dare vitam pro iustitia, et effundere sanguinem propter fidem sanctam, indigentes promovendo ad iustitiam, malosque deprimere et humiliare: prout prisci armigeri arma sumpserunt ad ultionem Ecclesiae et sidei, ac ad expugnationem inimicorum DEI. Sed nunc aversi sunt: placet quippe eis magis mori in bello pro superbiâ, cupiditate et invidia, iuxta diabolicas suggestiones: quam secundum mandata Dei vivere. Et paulo post: Miles proiecit clypeum fidei, quando magis sequi voluit voluntatem propriam, quam DEI: quando plus dilexit creaturam, quam Greatorem. Quasi dicat: Non timeo neque curo de defensione DEI: ex industria enim et nobilitate, meum est quod habeo: et sic diabolus eumi regit ad mundi appetitum. Et mox: Non est vita austerior, quam vita Militaris, in suâ verâ institutione staret. Militia enim Christianitatis, non est incepta propter mundi possessionem et cupiditatem, sed ad confortandam veritatem, et dilatandam veram fidem. Sed omnes gradus a sua laudabili dispositione apostata verunt: quia charitas DEI versa est in cupiditatem Mundi. Seduitur in Brigitta: Inter oens vero status Laicorum, Milites plus aliis apostata verunt: audent enim resistere Regigloriae, qui defendere deberent fidem Ecclesiae: laborant pro commodo Dominorum

saecularium, qui deberent supprimere inimicos Dei. Item, reddere deberent humiliter, quae aliis rapuerunt crudeliter: tenentur quoque satisfacere iniuriam passis; quod minime faciunt: quin imo curam omnem apponunt, quomodo possint a mundo honorari, divitias acquitere, voluntatem suam perficere, et progeniem suam dilatate: Nihil curantes de his quae ad Deum spectant.

V.

Turcarum Imperator, quinquies centena hominum milia, saciius in aciem producere, et ducentarum triremium classem parare potest; quam alius Princeps, milia centena. Sane ut Petrus Bellonus, lib. 3. observ. cap. 18. notat: illorum consuetudo, pacis tempore observata, docet; tantum hominum coetum, etiam in bello vivere posse; atque tam facile esse Turcico Imperatori, decies centena hominum milia, in bellum ducere, quam alicui Principi Christiano, milia quinquaginta. Illorum vivendi ratio, tempore Pacis, adeo rigida est, ut nobis grave bellum sit apparitura: at illos qui a teneris huic vitae assuefacti sunt, non magis afficit, quam nos in delitiis viventes, nostra. Qui supra plumeos lectus decumbere, singulis diebus sorbitiunculam calidam sumere, selectiusque vinum bibere consueverunt; statim animum desponderent, si a solitâ vivendi ratione abstraherentur, atque maximo taedio afficerentur, si suas possessiones semel in animo non perlustrarent; vel triennio aut quadriennio a suis parentibus abessent, aut de ipsis nihil intelligerent. Sed haec omnia Turcae non curant: quoniam austerius adhuc domi vivunt, quam in bello. Peregrino Milite non utitur Turca, sed his solummodo, quos tempore Pacis suo stipendio alit: omnes itaque dicto oboedientes cum sint, belli labores et molestias patienter ferunt, etiam magis quam legionarii Milites Romani solebant. Turcarum Imperator, contrario Principum Christianorum more, ingentem quaestum facit belli tempore: nam annonam ipse vendit. Turcicus Miles sibi equum comparare non verebitur quinquaginta ducatis, etiamsi nullum aliud peculium haberet: nam illum donec ipse vivet, sibi inservire posse existimat: cum etiam equos viginti, et viginti quinque annis conservare soleant; licet ipsi et corum equi, pace et bello, humi nullo substrato stramine iacete soleant; equi autem neque e praesepio, neque ex foenili unquam edant. Turcicorum Militum opes, nec fundi sunt, nec aedes, sed solae pecuniae: nam si fundum aliquem emerent, ab eorum morte, Turcarum Imperatori cederet; qua de causâ raro etiam aedificant. Quocumque proficiscuntur, eandem aeneam ollam, et scutellam circumferunt, quâ Pacis tempore utebantur; eademque ratione omnis reliqua supellex, et domi et foris usui illis est: relictarum rerum nulle maerore afficiuntur; quandoquidem

omnia circumferunt, uti et ignarium Potus, aqua est. Cibus, allia, et oepae. Quid ergo deterius in bello ipsis accidere queat, quam domi? In summa, suâ rusticitate, tantum nos in bello superant, quantum ipsi delitiis, et nobilitate a nobis in Pace superantur. Haud ullus negare ausit, Galliam hodie incolis frequentem esse magis, quam olim fuit ante Salvatoris nostri nativitatem: et nihilominus tum, Italiam, Graeciam, aliasque longe dissitas regiones armis sollicitavit, domique invicta erat: nunc cum bellum prodefensione gerendum est, peregrino milite cogitur uti. Causam huius rei, moribus, politicaeque rationi adscribit Loys Guyon, sieur de la Nauche, tom. 1. des diverses Lecons lib. 5. cap. 7. cum nempe ad minimum quarta populi Gallicani pars, ob religionis professionem, non possit; ceteri, vel ex vitae otiosae instituto, nolint militare: vel licet abeant in bellum, ob delicias et luxum nequeant diu victum habere. Quae omnia aliter erant, cum Celtarum nomen, Europae omni terribile quondam fuit Addo quae habet Guilielmus Postellus, tract. de Magistr atib. Atheniensium cap. 38. Quantum iuvet vini usu in exercitu carere, satis reipsa ostendit Turca; qui magna quidam illâ multitudine, sobricâ tamen, vim usu poena capitisin exercitu destitutâ, Graecostam egregios potores, (ut Proverbium pergraecandi hinc sitnatum.) Macedonas, Thraces, Dacos, Mysios, Pannones, Iuhros seu Hungaros. Dalmatas, Gepidas, atque adeo ipsos Germanos etiam vino armorum peritiam iungentes, nostrosque Gallos docet rem bellicam infelicius inter pocula, feminasque tractari atque delitias, quam in tenui mediocritate, vitâque abstemia. Nostri Thrasonesinter pocula, Venerem, rusticos, singuli decem illius viros unico congreslu, ne dicam victu, conficiunt verbis; et interim ille serio reque ipsâ de nobis, aris, focis, liberis, coniugibusque triumphat. Sed vero iamdiu est, quod robur Turcici exercitus decrevit, quâ de re ita Soranzius, in Ottomanno, cap. 25. ita scribit: Notandumest exercitum Turcicum, et qui primo intuitu immensus apparet, famâ potius et opinione hominum, quam reverâ, tam magnum et validum esse. Militum enim perspectae fortitudinis et experientiae, maxima est raritas: qui mediocriter in rebus bellicis sunt versati; non magno constant numero. Qui vero ad res gerendas plane sunt inutiles, et quorum nulla habenda est ratio, ut sunt servi, calones, lixae, et his similes; horum ingens estcopia. Constat etiam, equites Turcicos, in quibus robur atque opes illius Imperii potissimum consistunt; non eâ animi alacritate, et promptitudine in bellum proficisci, neque eâ patientiâ et tolerantiâ, labores et incommoda sufferre posse, ut quondam maxumâ cum laude solebant. Bellis enim in Persia gestis, attenuati valde sunt. Inprimis vero Ungaricis hâc

tempestate; ubi hordei et rerum omnium, ad sustentationemk hominum, aeque atque equorum, et Camelorum necessariarum in digentia, et caritas maxuma fuit. Denique et illud observandum est, Spahos qui primarii funt Turcarum Equites, difficilime hoc tempore equos bellatores, ne oblato quidem pretio, nancisci posse: non modo propter equorum, et rerunr omnium caritatem maxumam; verum etiam, quod equi, ut plurimum in bellis periêre, et rarissime inveniantur, quiad bellrusum valeant: tum etiam quod Spahi, quibus alii reditus non sunt, nisi quod ex Timaris percipiunt, amissis prioribus equis, destituantur fere rationibus, quibus alios comparare sibi possmt. Alii in otio vivere desides consueti, pecuniam foenore accipiunt, quâ Timara potius emunt, quam equos; vel apud alios pecuniam occupant, a quibus postea cedendo bonis, eâ defraudantur. Etsi vero praeteritis annis, equitatum habuerint copiosissimum, diversa tamen eius rei causa fuit. Turcae enim nunc multo molliores et effeminati e Persarum deliciis: quae eosdem fere in ipsis, quos luxuria in Romanis quondam et Graecis effectus habuerunt, redditi; plurima impedimenta, quae ad commoditates lectorum, et rerum ad victum pertinentium conducunt, secum trahere solent, ut multis ad eam rem equis uti necesse sit. Neque quisquam est equitum, licet rusticus sit, vel alias paupertate prematur, qui non plures uno secum in bellum ducat equos: qui tamen strigosi, male habiti, et ad militiam plane inutiles sunt: quod eventus pugnae ad. Agriam commissae, declaravit. Causas item diminutionis Imperii Ottomannici, idem Soranzius, cap. 26. deducit, et cap. 23. ait: Cum Amurathes postremus, re ipsâ expertus esset, tantam sibi non esse Militum copiam, quam quondam habuêre ipsius Maiores: novam instituit militiam, tam peditum, quam Equitum, Rusticorum videlicet, Turcarum; quibus ampla privilegia, et honores plurimos decrevit, proprio ipsis indito nomine, Culcardasiorum; quod servorum sive manciprorum fratres signisicat. Quae appellatio cum solis tribuitur Christianis, in Mahumetanam superstitionem adscriptis, ac degenerantibus; tum apud Turcas omnium honorificentissima est. Consentit Achilles Traduccius, in Turca vincibil. fol. m. 284. Turcarum exercitus praeter Timariatos, et milites, qui privilegiis gaudent, constat hominibus abiectissimis, et vilissimis mancipiis, quae nullâ specie libertatis fruuntur, reliquorum militum insolentiis exposita. Rustici inprimis, quibusne arma quidem relinquuntur, quos Iudaeorum faeci abiectissimae, qui inter Christianos vivunt, vere compararelubet. Et idem fol. 310. facribit, Si fundamentum potentiae Turcicae perpendimus, quod in: Seragliis consistit, quae solummodo bello diuturno, et continuo evacuari

possunt; vere apparebit, graviter a nostris peccatum fuisse, quod bellum diutius non protraxerint, et post insignes clades illud quoque continuârint.

VI.

In Bello, defensivo praesertim, domesticus Miles, externo et mercenario regulariter est praeferendus: videatur Adam Contzen lib. 10. politic. cap. 20. et 28. Misera est Res publica et precario, tam diu scilicet, quam placet vicino potenti, imperat: quae auxiliis inhaeret alienis; quae suam salutem extraneis hominibus, haud suis Civibus committit; vel non committere audet. Althus. cap. 32. fol. 557. Machiavellus 2 disp. 20. Bodin. 1. cap. 5. Renatus a Lusing. d. increm. Imp. cap. 6. Danae. 7. polit. 1. Iunius quaest. polit. 70. Keckerman. polit. fol. 447. Iohann. Gerhard. decad. 7. quaest. 3. vid. Camer. narrat. Turcic. fol. 33. Tholos. 11. de Rep. cap. 3. num. 6. Quin et Anglos non exercitatos, etiam in offensivo bello bonos esse, Cominaeus tradit. lib. 4. cap. 5. fol. 299. Et Thesauri Politici Auctor, part. 1. fol. m. 234. scribit, in Angliâ Milites, sere ut apud Helvetios, sibellum sit in Patriâ gerendum, campanarum sonitu congregari. Sed quos dirigit et excitat Deus, ii boni sunt etiam non exercitati. Et vicissim male pugnant etiam Legionarii exercitati; si ruina immineat fatalis, si a superioribus suis deserantur, si non recte gubernentur, si regimine praesenti non sint contenti, si belli occasio et causa, ipsis videatur vitio aliquo laborare etc. Mercenarius optatur, cum sit quasi desperatus, et iam vendiderit suam vitam. Sed adhuc plus in Cive efficere potest virtus et Patriae ac gloriae amor. Mercenarius difficulter comparatur, difficilius et magno cum periculo ali solet. Nec hodie dici potest, quod de suo tempore Bellaius, Germanum Militem non plus Gallo constitisse, quam unum coronatum. lib. 10. des memoires. fol. 1034. Viles sunt, qui mercede militant. Hincque natum Proverbium fuit: In Care periculum. Erasm. in Adag. Strabo namque lib. Geographiae 14. narrat, Cares totâ quondam Graeciâ errâsse, passimque stipendiis meruisse. Ceterum in rebus bellicis usque adeo praecelluisse, ut passim apud Poetas arma bellica Carica nominentur: quemadmodum Anacreon Caricam loricam, Alcaeus Caricam cristam dixit. Sic et Suidas scribit, Cares primos mortalium mercede militâsle, ut qui vitam suam vilem haberent. Hos igitur qui conduxerant, primos in acie collocare consueverunt, ut primos hostium impetus, suo exciperent periculo: aut ubi fortuna belli difficilima videretur, illic obiecti fuerunt. Sane Germani semper militiam peregrinam sunt sequuti. Wolf. 1. fol. 257. Sic et notant Exteri de Maximil. I. Roman. Imperatore, quod aliorum sumptu militârit: Et faut entendre, que l'armee dudit Maximilian, estoit souldoye aux despens du Roy d' Angle terre; et

mesmes le dit esleu Empereur, avoit cent escus par iour, pour sonplat. Bellay fol. 14. lib. 1. De periculis a milite externo, videatur Cominaeus. lib. 8. cap. 10. fol. 788. praesertim si contra suae nationis milites ducatur. Piccart. dec. 3. cap. 2. Habet quoque consimilia prudentissimus rerum Gallicarum scriptor, Guil. Bellaius, Voyez donc l' inconvenient, qu'il y a d' avoir la for ce d'une armee de nation estrangere, qui est pour vous bailler la loy des etc. memoir. 2. fol. 123. adde lib. 2. fol. 182. et fol. 207. Aleur arrivee le Sig neur Iean se mutina de maendaent estre paye. 2. fol. 130. et 209. Aucuns ont estime que si Mors du Bourbon ne fust encores mori il sefust fait Roy de Rome et de Naples. Bellay 3. fol. 234. Ety laschant la bride pour attirer le Soldat, il foulera son peuple. 6. fol 643. Mercenarii tales, etiam Belli Duces similes sunt Rodolpho Camerinensi: qui Bello, quod Florentini cum Gregorio decimo Pontifice M. gesserunt, diversas partes secutus: nunc uni, nunc alteri haerebat. Interrogatus a quodam; cur adeo nutans ita saepe se commutaret? Quoniam, inquit, in eodem laterediutius iacere non poslum. Poggius in facetiis. De Helveticis Mercenariis, sequentia habet Montluc: 1. de comm. militair. fol. m. 8. loquens de praelio dela Bicoque. Anno 1522. Laquelle bataille le sieur de Lautrec fust force d'accorder, pour l'opinia strete de sutsses. I' ay veu en mon temps le despit de gens deceste nation estre cause de la perte de plusieurs places, et interrompre grandement les affaires du Roy. Ils. sunt a la verite urais gens de guerre: et servent comme de rempars a une armee: Mais faut que l' Argent ne manque pas, ny les viures aussi. Ils ne se p???yent pas de parolles. Agesilaus Rex Spartanorum, non sine famae et reputationis suae iacturâ, mercenariam militim in Aegypto auspiciis Regis Tachi; sed nec illi exstitit fidelis. Plutarch. in vita. Reges quidam, ex politico arcano exteros collectitios praetorianos amant, ut etiam hodie faciunt Turcae, qui Ianitsaros extollunt, natos Turcas despicere solent. Sic et apud Xenophontem 2. Instit. m. f. 50. ita ait Cyrus: Minime circumspiciendum vobis est, qua ratione de eivibus ordines expleatis, sed quemadmodum equos optimos quaeritis, non vestrâ in Patriâ natos: sic homines ex optimis sumite, quoscu~que vobis et roboris et ornamenti plurimum allaturos existimabitis. At si metus subsit, ne subditi exercitati, ad rebellionem reddantur proni: arma iis sunt adimenda: ususque armorum in hibendus:o ut Romani olim, et nunc faciunt Turcae. Commodissimum erit, si hodie tormenta manuaria, et copia pyrii pulveris adimatur, hocque intuitu, die Pulvermüllinen/non spectant ad privatos, et in iure sisci censentur: ac ita in externo et domestico commoda et incommoda sunt: in hoclaudatur vis interna, vera prompta, non ascititia, et accidentaria. Pro illo adferunt, licere victoriam parare, sanguine alieno, sed saepe Mercenarii sibimet

victoriam parant. Et Hispani quidem mercenariis utuntur, sed plerumque eos ex provinciis colligunt subditis; Germanicis et Italicis. Robur exercitus est ex suis, mercenarios habent, ut in periculosis actibus, ii sanguinem fundant. Exercitatio praevia multum confert, etsi umbratilisquasi sit: nam et Romani ad palum pugnârunt. Ita Marius in bello, contra Cimbros, suos paulatim animavit, et ab umbratili illa exercitatione, ad proelium serio gerendum aptos effecit. Plutarch. Mario. Miles domesticus optimus et sidus est; si sciat se non mutare Dominum, sed dominatum, si contentus statupraesenti. Domestici animantur; si edoceantur, non fugâ servare se posse: si occisis pro Patriâ, id praemium detur, ut liberi, ut uxores sustententur: si ob rem bene gestam, honorem habeant immortalem. Non sane omnes sunt tales, qualem describit in Iocoseriu lib. 1. num. 727. et seq. Melander, ubi ita scribit: Inclitus quidam Germaniae Princeps, suorum non tantum Civium, verum etiam rusticorum agebat delectum, ex iis certos aliquos segregabat, quos quidemarmis tractandis, bellisque gerendis assuefaceret, et praepararet. Quamobrem cum Rustico iam cuidam togula sclopetaria iniceretur, ratus miser ille, fibi e vestigio in militiam proficiscendum, cum hosteque dimicandum esse; expalluit penitus, totoque corpore contremiscens, hanc in rationem exclamavit, Heu me miserum, nunc quidem sane vestior ego atque accingor ad mortem oppetendam: Ach ich armer Mann / da ziehe ich mein Todtenkleid an. Quo quidem Capitaneus audito, excordem hunc imbellemque nebulonem amiculo isto extemplo denudat, ac fuste probe probeque dedolatum exauctorat: adstivamque relegat, alio quodam animosiore ad militiam magis idoneo in fungi fucique huius effeminati desperabundique locum suffecto. Addere lubet, quae Bartholomaeus Gregorianus, teste Eberhardo ae Weihe, in orat. utrius Regniconditio sit melior. graviter scripsit. Nos armis quidem optimis, at animis pessimis militare, et praeter stipendia spoliaque nihil magnopere curare; quo sint Imperia cessura, non cogitare: amicis ac hostibus aeque infensos, de salute Patriae communis non sollicitos, bellum quasi tabernam, spreto Divino Numine, turbatis religionibus, adversus morem militarem, acdisciplinam maiorum ingredi: et sic vinci ubique locorum, fundi ac fugari singulos, pugnantes universos. neque pro/fas1in, neque a)/itia observantes etc. Felix populus ille, qui domestico milite intra terminos legitimae defensionis constitutus, hostes propellit: nec sequitur militiam peregrinam. Anno 1499. hat Keyser Max. mit sambt dem gantzen Reich/etc. ein gar ernstlichen Krieg/wider die Helvetier gesührt/etc. also daßihre Feind nie Tag und Nacht auss ihrem Erdreich unbesucht ruheten. Abert so sie sich auß begierd deß Golds durch außländische Fürsten/in frembde krieg

haben lassen bringen/ist jhr Man~heit verendert worden. Stumpf. 4. cap. 6. Was der Statt Zürch genutzet/daß sie sich frembder Kriegen entzogen. ibid. 6. cap. 20. in fin. Stumpfius docet. Sane nunc in Germaniâ sec undum Busbequium fol. 304. de turcicis bellisloquentem: pulsata longe lateque tympania, ad eorum strepitum conveniunt, lucelli spe, quibus visum est; tertius fortasse quisque, qui loricam aut thoracem numquam induerat, nec hostem vel a belli limine salutârat. Reliqui quales? homines luxu. perditi, decoctores, ganeones etc. quos eo produxit; non patriae charitas, non aequitas causae, non religionis studium, non amor virtutis exercendae; sed ebrietatis, aleae, rapinarum, sacrilegierum, stuprorum. et (ut uno verbo dicam) scelerum et flagitiorum omnium impunitas atque licentia. Vid. Dn. Herman. Latherum lib. 3. de Censu. cap. 8. nu. 78. et seqq. Levi conatu, Neapolitanum Regnum, Carolus VIII. Galliarum Rex, occupavit; causam indigitat. lib. 1. Guicciardinus, cum ita scribit: Non tam numero, quam virtute hostium, nostri haut parum terrebantur. Nam cum Equites omnes, fere ex Galliae oppidis, neque tamen plebeis, sed nobilibus, qui haud prorsus Ducum arbitrio admitterentur, removerenturve, constaret; stipendia quoque, non ab ipsis Ducibus, sed ab Regiis quaestoribus caperent, turmas habebant, non modo numero integras, verum etiam robore et virtute florentes, equis, bonisque armis praeclare instructas: cum et per inopiam, id facere minime prohiberentur, et certatim quisque alterum superare, partim honoris, quem in hominum pectoribus generis claritas alit, impulsu, contenderet; partim quod ex fortiter sactis, praemia tum extra militiam, tum in ipsâ militiâ sperare poterant. lisdem stimulis, cuncti Regis Galliae imperium agnoscentes, agebantur; qui nihil magis in votis habebant, quam suo REgi probari, eiusque favorem emereri. Ex quo fiebat, ut nec mutandi Domini, ex inconstantiâ cupiditas; nec ambitio, aut avaritia, inter eos locum habebat. Quae omnia secus habent in Italorum militiâ, in quâ Equitum plerique, sive rustici, sive plebei, quique alîus Principis Imperio subiecti, prorsusque ex suorum Ducum nutupendentes; cum quibus de stipendio agendumerat, in quorum erat arbitrio eos et in militiam ascribere, et ornare stipendiis, hincque naturâ, neque casu ad naviter militandum, impellebantur. Quin et ipsi Duces ac Centuriones, taro eius, qui eos conducebant, erant ditionis: qui saepenumero sua commoda finesque diversos propositos haberent; aemulatione atque odiis inter se mutuis pleni: quorum militiae nullus esset terminus definitus; vere suorum Militum Domini. Numerum, cuius gratiâ stipendia capiebant, non habebant, nec honestis conditionibus contenti, quâvis occasione pretia Dominis cupide imponebant; atque in eodem munere instabiles, saepe

ad alia stipendia transitiones faciebant: ambitione interdum aut avatitiâ, aut aliis rebus, ut non modo inconstantes essent, verum etiam infideles, impellente. Hocque semper nocuit Magnatibus, qui in Italia fuerunt, quod exterum et collectitium millitem habebant. Machiavel. ihistor flor. fol. m. 30. b. et 34. etc. Vicissim nobiles Galli, iugiter suis Regibus fideles exstiterunt, malueruntque sua amittere bona, quam Anglis obedire. Girard. lib. 23. fol. m. 917. Quid antem prosit vel obsit, variis ex nationibus collectum exercitum habere, prudentissimus Polybius notat: lib. 1. cap. 67. et seq. ubi ita scribit: Carthaginenses, qui copiis semper utuntur variis e locis mercede conductis, siquidem illud agitur, ut rebellioni ex conspiratione obviam eatur et ut neterribilis ipsis Ducibus sit exercitus; nequaquam a proposito aberrant, dum ex multis gentibus copias cogunt: sin illud agitur, ut irâ semel commota, aut odio concepto, vel seditione factâ, docere, lenire, et in viam reducere velis errore lapsos; omnino mala eorum ratio est. Cernere enim licet eiusmodi exercitus, ubi semel iram aut odium contra aliquos susceperint, non solum pro more aliorum hominum maleficia patrare; sed plane ferarum instar saevire, et animos induceread omnem immanitatem, et vesaniam comparatos, etc. Sed adde Plutarch. in Timel fol. l m. 526. putant quidem nonnulli, si exercitus ex pluribus nationis constituatur, ob aemulationem quandam, certatim omnes fortiter pugnare. Sed vero usus et disficultates (Philipp. Hispan. Regem) docuerunt unam nationem solam pugnare tam forti animo, quam adiunctam aliis. Conestag. 3. de Portugal. coniunct. fol. m. 158. Scio non cuiuslibet esse, milite solum domestico gerere bellum, sed velim eum Eumenis imitari Exemplum: qui cum Macedonicam Phalangem tumere, et ferocire animadverteret, equitatum sibi comparavit, quem ei opponeret; eiusque rei causâ, Cappadoces (subditos suos) quicumque Equites essent, immunes a tributis esse permisit; suis quibus fidebat maxume, emptos a se Eques divisit: utque eo munere animos suorum excitavit; ita corpora exercitationibus et disciplinâ hunc in modum formavit, uti Macedonibus et adversariis admirationi esset, suis fiduciam augeret; cum brevi tempore Equites ultra sex mille collegisset. Plutarch. in vit â. De Philippo II. Hispan. Rege, Conestagius seribit, lib. 3. de coniunct. Portugal. fol. m. 158. Licet in Hispaniâ, ex turba collectitia satis magnas copias conscribere potuisset: tamen solos Milites, qui stipendia merent, nervum exercitus esse, statuens. Id tamen eo fine fecit, quia non erant exercitati, ac ne illud incommodum pateretur, quod Antonius, Regni Lusitanici usir pator, incurrit, de quo ita ille idem. lib. 5. fol. 293. Copiae illins ex meris Lusitanis, et turbâ collectitiâ constabant. Unde fiebat, ut nullas copias, formam aliquam

exercitus repraesentantes, ad manum haberet, etc. Inde de Lusitanis Coneslagius lib. 6. fol. 322. Nam si quis hastam haberet, deerat ei gladius, sin sclopetum, deerat funis. Voluerunt ergo postea Galli Lusitanos inermes armare, in quem finem magnam etiam armorum copiam advehebant Conestag. 9. fol. 450. Quod multitudo Lusitanorum inexercitatorum, cum tot militibus Gallis coniuncta, magnam felicis successus spem adferre videretur. Conestag. fol. 473. Nullus populus potens, cuius vis in externo milite conslitit. Sicque Turcae laudantur; quod non opus liabent nostrorum Principum more, ut hinc inde quasi mendicando colligant exercitum etc. Sorantz in Ottoman. cap. 42. Et obsigno haec quae dicta hucusque sunt, testimonio Montlucii, locupletis sane testis, et omni exceptione maioris: qui lib. 1. d. commentair. fol. 26. b. ita scribit. Au premier remuement de guerre, le Roy Francois dressa les Legionnaires, que fust une tres belle invention, si elle eust est e bien suyvie [pour quelque temps noz or donnances, et noz loyx sont gardees, mau apres, tout s' abastardist] car c'est le uray moyen d'avoir tous iours une bonne armee sur pied, comme fay soient les Romains, et de tenir son peuple agguerry: combien que ie ne scay, si cela est bonou mauvais. La disputen'en est pas petite: Si aimevoy - ie mieux me fier aux miens, qu'aux estrangers. Et ideo pernitiosaprivilegia illa esse videntur, quae Nobiles et Vasalli alicubi praetendunt, illorumque vigore, limitate et non nisi cum certâ conditione, patriam defendere volunt. Quemadmodum A. C. 1526. expertus est Ludovicus Ungariae Rex, de quo ita Traduccius scribit, in turcâ pincibili fol. m. 220. Ludovicus etsi exigua apud suos auctoritate valeret, ad consueta tamen remedia tantorum malorum, et ad externa et peregtina auxilia recurrit: In Comitiis Regni, suis proceribus et militibus locum assignavit, quo convenire deberent, ad resistendum hostibus, ne Savum transirent, donec reliqua auxilia adventarent. Ipse ut tempore constituto Tolvam attigit, neque Transilvaniae, neque Croatiae, neque Bohemiae copias auxiliares reperit. Et qui comparuerant Nobiles ulterius progredi contra hostem recusant, Rege reliquos operiunte, sua adducentes et allegantes privilegia, quod non nisi Regem comitandi causâ in bellum proficisci tenerentur. Sed si tales subditi sunt, melius est cnductitiis uti, et onus in bellum proficiscendi, vendere illis pecuniâ praesenti, ut fecit Agesilaus, et ante eum Agamemnon. Plutarch. in Agesilao. fol. m. 13.

VII.

Quemadmodum autem exteri, si maior vis atque necessitas ingruat, non plane sunt spernendi; Foederati praesertim, l. 7. in princ. §. ult. de captiv. et postlim. Lips. 5. polit. 9. ita eiusmodi auxiliis, haud ita credant Duces, ut non plus sui roboris, suarumque proprie virium in Castris habeant; nec corpus exteri faciant; sed membrum. Quod autem

affertur; in exercitu ex variis natio nibus composito, aemulatione incerdi virtutem, imbecillum est: hoc idem fieri potest, praemiorum pollicitatione, aliisque modis, ut et iam supra dictum fuit. Externa auxilia, taro adhibuisse Romanos, docet Amirato, 1. discors. 10. quae dixi etiam in tract. de Foeder. ad sin. quid extero subsidio sit tribuendum: et eo quod Galli olim usi sunt, in Romanorum pervenerunt potestatem. Pasquier des Recherch. lib. 1. cap. 5. sed non semper sufficiunt. Milites ordinarii, in domiciliissuis relicti, quos Legionarios [alicubi Außschütz] vocamus; et ii, qui or dinariis hisce accensentur Vasalli. P. Greg. Tholos. 11. de Rep. cap. 3. num. 12. Verum interdum et quidem etiam ordinarie, opus habet Res publica, pacis quoque tempore, Limitaneis, Praesidiariis, aut Praetorianis Militibus. Althus. c. 34. polit. fol. 560. et seq. R. P. Adam Conzen. polit. 10. cap. 29.

VIII.

Agros in delectu Militum, praeferunt oppidis nonnulli, ac urbicum militem non esse bonum censet Plutarch. in Othon. fol. m. 942. Ego utrumque, et agreltem et urbanum, exercitio strenuum fieri posse, iudico: et urbanum quidem citius, nisi sit sedentariis opificiis, et umbratili quaestu enervatus. Kirchnerus de Republ. ult. th. 36. Durities in Milite maxime commendatur. Quem enim potes mollem, et enervatum Novitium, aliquo in numero putare; qui cum hoste non valet confligere, nisi dulciculâ potione, et quibusdam sportellis sustentetur. Immo nisi abdomini natus, crapulam cottidie exhalet: nsi ung ventorn~ odore nares recreet, nisi sub pellibus interquiescat, nisi variis vestibus, et nescio quibus lacernis orneretur? Bellicosus quidem ille Miles et nervosus haberi debet, qui sudo et udo caelo aptus est;o qui ad omnes labores impiger invenitur: qui famem pro Condimento, nsturcium, pro cibo, humum, pro cubili, arbustum, pro tabernacnlo habet. Stavihurst. dereb. Hibernic. lib. 1. ad sin. Turcae etiam captivos per Natoliae oppida distribuunt, et rusticis operibus, ruri scilicet arando et pecudum gregibus eustodiendis, materiae atque lignis ad aedificia pertandis, aliisque eiusmodi laboribus applicant, ut corporis vires roborent et confirment, quo magis idonei ad militiam evadant. Nonnulli ad remos alligantur, non ut navicularia discant, sed ut assiduis molestiis callum obducant. Traduccius fol. m. 243. Et adeo ad Militiam conferre putatur, corpus ad omnifarios labores aptum, ut Probus Imp. numquam pasus fuerit, milites suos esse otiosos. Vopiscus fol. m. 291. et 294. sed aliis aliud placet. Ac sane agricolas paci magis quam bello aptos, prodit in Numa Plutarch. fol. m. 134. Lacedaemcnii in pace non aliter ac inbello vivebant. Sed tamen non agriculturae, viliorique labore, verum aliis exercitiis corpora in durabant. Plutarch. Lycurg. fol. m. 102. contrarium in usu erat Athenis,

Plutarch. Solon fol. 170. ubi causam diversitatis reddit. At certe si corpus non labore vel exercitio induratur, arma haut prosunt. Plutarch. Coriolan. in princip. De aetate Militum tradit multa Alex ab Alex. 1. cap. 20. Sane institutio, non aer Milites facit. Recteque Pelopidas olim iudicavit: Non ad Eurotam solum fortes homines nasci, sed ubicumque Iuvenes ita instituuntur, ut turpe aliquid perpetrare verentur, vitamque minus, quam famam, et boni Civis opinionem amittere metuunt. Plutarch. Pelop. fol. m. 559. et c. Sicque Philopoemen exercuit olim Achaeos. Plutarch. in vitâ fol. m. 701. 705. et c. tali ratione ex Tarentinis Milites fecit Phyrrus. Plutarch. in Phyrro fol. m. 772. Sicque Cimon exercuit. Athenienses, eorumque socios otio torpescentes, ex foederatis subiectos fecit. Plutarch. Cimon. fol. m. 960. Militari olim gloriâ excelluerunt, Romani, Parthi, Germani: sed exercitio magis quam naturâ: Sic enim Senecâ epistol. 36. Si in Parthiâ natus esset, arcum infans statim tenderet, si in Germaniâ, protinus puer tenerum hastile vibraret. Si avorum nostrorum temporibus fuisset, equitare, et hostem cominus percutere didicisset. Haec singulis disciplina gentis suae suader et imperat.

IX.

Milites Legionarii, quos armis assuescimus, ita sunt instituendi; ut virtutis non violentiae ratione ducentur. Eorum praecipua haec sit virtus: erga cives Patriae, modessos, humanos, clementes; contra hostes vero feroces et crudeles sese exhibere. Militis boni virtus, non in fastu quodam, rixandive proclivitate; sed in modestiâ et oboedientia est sita: unde haut ex eo fortiores sunt milites habendi, si ad duella facili operâ concitantur. Perche l'aver a far quaestioni, procede, a dapoca prudanza, o da im patienza, o da bestialita. Quod Ferdin. Pescarius dic ere solebat. Botero d. detti fol. 41. b. Nulla virtus in Milite necessaria magis est, ac obsequium promptum. Botero. ibid. fol. 52. b. Et non semper qui manu promputs est in duello, propterea et bonus Miles est in stataria pugna. Sicque cum olim Delphino, Amadeo IV. Sabaudiae Comes, duelli, aut concurrendi cum universis copiis, conditionem detulisset, Feciali respondit: Abi, renuntia Principi tuo, non in unis corporis viribus hominis consistere gloriam: si aliteri ille existimet, habere me tauros quamplurimos, qui longe hac in parte eum superent. Ad universi autem proeliialeam subeundam quod attinet, si exercitus nunc illis sit instructissimus, futurum propediem, ut ego non minoribus instructus copiis eum, ubicumque locorum sit, ad internecionem persequar. Vandeburg. in hist. Sabaudicâ. Caesar, teste Suetonio, cap. 65. Militem neque a moribus, neque a Fortunâ, (ceu censu) probabat; sed tantum a viribus: et is idem, Milites suos etiam unguentatos, bene pugnare posse dixit. cap. 67. Ubi vide Casaubonum, qui ait; Milites hosce, non conservandae, sed

evertendae Rei publicae aptos, ab ipsisque veteribus Romanis improbatos esse: quod Caesar moliebatur. de Milite Monarchico, adde Lucanum, 1. vers. 362. etc.

Dum movet hic calidus spirantia corpora sanguis,
Et dum pila valent fortes torquere lacerti,
Degenerem patiere togam, regnumque Senatus?
Usque adeo miserum est civili vincere bello?
Nec Civis meus est, in quem tuae Classica Caesar
Audiero. per signa decem felicia castris,
Perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos:
Pectore si fratris gladium, iuguloque Parentis
Condere me iubeas, plenaeque in viscera partu
Coniugis, invitâ perag am tamen oinnia dextra
Si spoliare Deos, ignemque immittere templis,
Numina miscebit Castrensis flamma monetae:
Castra super Tusci si ponere Tibridis undas,
Hesperios audax veniam metator in agros,
Tu quos cumque voles in planum effundere muros,
His aries actus disperget saxa lacertis:
Illa licet penitus tolli quam iisseris urbem
Roma sit.

Idem iam ante fecerat Sulla, de quo Sallust. Catilin. c. 11. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, quo sibi fidum faceret, contra morem maiorem luxuriose, nimisque liberaliter habuerat, loca amoena, voluptuaria facile in otio ferocis Militum animos molliverant, ibi primum insuevit exercitus populi Romani amare, potare, signa, tabulas pictas, vasa caelata mirari, ea privatim ac publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere. Igitur ii milites postquam victoriam adepti sunt, nihil reliqui victis fecêre. Ad id autem, quod de modestia militum dixi; iterum militaris artis optimos produco Doctores, Turces, de quibus Bellonus, lib. 2. cap. 14. Diligentius [inquit ille] observantes Turcas milites, qui ad Rhodi urbis portes exibant, occasionem sumpsimus scribendi, quam ingens sit Turcarum militum continentia et oboedientia. Nam licet viginti aut triginta viri, diligenter portas observarent, id tanto silentio et modestia faciebant, ut non plus turbae exaudiretur, quam si nemo isthic adfuisset; videbanturque potius opifices aliqui, quam milites, nihilominus senatoriam quandam gravitatem prae se ferentes. Et idem lib. eod. cap. 73. Cum observaverimus, qua ratione Cairinus Bassa, Dominum de Fumet exceperit, dignum quod hîc insereretur, iudicavi. Omnes suos Ianissaros, auratis, sericeisque diversorum colorum vestibus

eleganter exornatos, ordine collocavit; nullis acinacibus, aliisque armis accinctos, sed demissis et decussatis manibus: quod indicium est magnae Turcarum oboedientiae; ad gerendum etenim bellum, solummodo expetunt arma. consentit Villamont, lib. 3. de voyages c. 5. fol. m. 347. ubi item nulla apud eos esse duella, et provocationes vel rixas omnino cessare dicit. C'est une chose fort remarquable, de les voir viure ensemble, enunion et concorde, sans iamais avoir dispute, l'un contre l'autre; n' y s' appeller au combat d' homme a homme, ainsi que nous faisons. et c. Ac certe contra Christianam non solum religionem, sed et contra comnem Ethicam ac politicam rationem est; Ita observare honoris punctum (de poinct d'honneur) ut privatim adversus concivem nostrum, hâc ratione iniuriam vindicemus. Vid. Anton. Massam tr. de duello et p. de la Nove, au lict d'honneur passim. Commendat etiam eo nomine Helvetios, Stumpfius lib. 4. cap. 6. quod in Castris non rixentur. Es sollen wol zehen oder zwantzig tansent Schweitzer ein gantzen Monat zu Feld liegen/daß keiner den andern wund schlägt. Pulcherrime Bellonus lib. 3. cap. 17. Turcae, viri fortitudinem, vel strenuitatem nostro more non aestimant. Nam in Europâ, qui omni momento digladiari vult, qui oculos torquere novit, iurator, biliosus, cicatricibus insignitus, quique alterum mendacii arguerit, pro strenuo et probo viro habetur. At Turcae pacis tempore modesti sunt, arma domi relinquentes, ut inter se pacifice vivant, neque acinaces gestant per urbem obtambulaturi: at in bellum profecturi, armis uti norunt, et suam fortitudinem erga hostes demonstrant: neque facile audies, ipsos inter se decertâsse: neque si quis sodalem ferierit, propterea strenuus aestimabitur. Sed interim non verâ ex virtute pugnant. Namque opio vescuntur, in bello, ut animosiores exsistant. Bellonus 3. cap. 15. de eorumque fortitudine, ita censet Montuluc. des commentaires lib. 1. fol. m. 46. Les Turcs mes prisoyent fort nos gens: si croy - ie, qu'ils ne nous battroyent a forces pareilles. Ils sont plus robustes, obeissans et patiens que nous: mais iene croy pas qu'ils soyent plus vaillans; ils ont un advantage, c'est qu'il ne songent rien, qu'a la guerre. Ac item Turcarum iter facientium insignesilentium et modestia, imprimis a Petro Bellono commendatur, lib. 1. observ. cap. 69. et ita scribit: Quo tempore Selymbriam perveni mus, exercitus isthîc circiter quatuor millium Turcarum fuit, quibus hospitia designata fuerant, cum in Carabacchara, aliisque urbis locis, tum extra urbem sub arboribus. Omnes erant equites, atque in Turcarum Imperatoris, qui bellum adversus Persas gerebat, castra proficiscebantur iiautem diu ante lucem, tanto silentio discesserunt, ut nos qui etiam ante lucem discendere constitueramus, minime animadverterimus, tametsi essemus illis vicini. Haec res nobis visa est digna relatu, tantem

hominum multitudinem, sine ullo strepitu discedere potuisse. Quo nomine etiam Agidis Lacedae monii militis a Plutar cho commendantus, in vitâ Agid. et Cleomen. fol. m. 426. et ibidem fol 442. de tranquillitate et modestia Laconici exercitus, notatu dignissima multa referuntur. Sic et sub Alexandro Imp. Roman. tanta disciplinâ, tantaque reverentia Ducis, expeditiones agebantur; ut non milites; sed Senatores transite viderentur. Lamprid. in Alexan. fol. m. 219. eiusdem etiam Apophthegma fuit. Miles non timet, nisi vestitus, armatus, calciatus et satur, et habens aliquid in zonula. Lamprid. ibid. fol. 220. Acidem cum Antiochiam venisset, ac milites lavacris mulieribus, et deliciis vacarent, eique nuntiatum esset, omnes eos comprehendi iussit, et in vincula conici, Quod ubi compertum est, mota seditio est a legione, cuius Socii erant in vincula coniecti. Tum ille Tribunal ascendit, vinctisque omnibus ad Tribunal adductis, circumstantibus etiam militibus, et quidem armatis, ita coepit. Commilitones, si tamen ista vobis, quae a vestris facta sunt, displicent, disciplina maiorum Rem publicam tenet: quae si dilabatur; et nomen Romanum et Imperium amittemus. Neque enim sub nobis ista saciendasunt, quae sub impura illa bestia (Heliogabalo scil.) nuper facta sunt. Milites Romani, vestri socil, mei contubernales et commilitones amant, potant, lavant, Graecorum more etiam quidam se instituunt; hoc ego diutius feram? et non eos capitali dedam supplicio? Tumultus posthoc ortus est. Atque iterum Alexander: Qui in contione estis, vocem in bello contra hostem, non contra Imperatorem vestrum necessariam omittite, certe Campiduc tores vestri hanc vos docuerunt contra Sarmatas, et Germanos ac Persas emittere: non contra eum qui acceptam a Provincialibus annonam, qui vestem, qui stipendia vobis attribuit. Continete igitur vocem truculentam, campo ac bellis necessariam; ne vos hodie omnes uno ore atque una voce, Quirites, dimittam, et incertum an Quirites! Non enim digni estis, qui vel Romanae plebis sitis, si ius Romanum non agnoscitis. Et quum vehementius fremerent, ac ferro quoque minarentur. Deponite, inquit, dextras contra hostem erigendas, si fortes estis: me enim ista non terrent. Si enim unum hominem occideritis, non nobis deerit Res publica, non Senatus, non Populus Romanus qui de vobis vindicet. Quum nihilominus post ista fremerent, exclamavit: Quirites discedite, atque arma deponite. Mirando exemplo, depositis armis, depositis etiam sagulis militaribus, omnes non ad castra, sed ad diver soria varia recesserunt. Tuncque primum intellectum est, quantum eius severitas posset. Lamprid. Pertinet huc, quod, in libris veterum memoriarum scriptum esse, agellius lib. 5. cap. 5. attestatur. Hannibalem Carthaginensem apud Regem Antiochum facetissime

cavillatum esse: eaque cavillatio huiuscemodi fuit. Ostendebat ei Antiochus in campo copias ingentes, quas bllum populo Romano facturus comparaverat: convertebatque exercitum insignibus argenteis et aureis florentem, inducebat etiam currus cum falcibus, et Elephantos cum Turribus, equitatumque frenis, ephippiis, monilibus, phaleris praefulgentem, atque ibi Rex contemplatione tanti ac tam ornati exercitus gloriabandus Hannibalem adspicit: Et putas ne, inquit, conferri posse, ac satis esse credis Romanis haec omnia? Tum Poenus eludens ignaviam imbelliamque militum eius pretiose armatorum: satis plane, inquit, satis esse credo Romanis haec omnia, etiamsi avarissimi sunt. Est et aliud adhuc, quod militem imprimis perdere solet; lascivia et amor: Audiamus optimum militiae Doctorem Monlucium, Galliae Mareschalcum. 1. de commeut. fol. 6. ll y a une chose, si vous ne la pouves eviter, au moins alles y sobrement, saensop ous perdre, c est l'amour des femmes. Ne vous y eng aiges pas, cela est du tout contraire a unbon coeur. Laisses l'amour an crocher lors que Mars serae en Campaigne: vous n'aurez apres que trop de temps: ie me puis venter que iamais affection, ny follie ne me destourna d'entre prendre, et exsecuter ce, qui m' estoit commande. A ces hommes il leur faut une qvenoville, et non une espee. Et outre la des bauche et perte de temps, ce mestier ameine une infinite de querelles, et quelques fois avec vos amis. l'en eu veuplus combatre pour ceste occasion, que pour le desir de l'honneur. O lae grand vilennie, que l' amour d' une femme vous desrobe vostre honneur, et bien sou vent vous face per dre la vie et diffamer? Quant a vous Soldats, ie vous recommendes sur toutes choses l' obeissance, que vous debues a vos Caepitaines: a fin que vous apprenies de bien commander quelque iour. Car il est impossible, qu'un Soldat scaeiche bien commander, qu'il n'aye sceu plustost obeyr. Et notes, qu' en l'obeissance cognoist la vertu et sagesse du Soldat. et en la des obeissance se pert la vie et la reputation.

X.

Ubi minormetus, ibi etiam minus periculi est. Conestag. lib. 7. de Portugall. coniunct. fol. m. 378. Et metus ubi dominatur, ibi intellectus est suppressus. Monluc. lib. 2. fol. 98. adde Michel de Montaigne, lib. 1. de essais cap. 17. et 2. cap. 7. passim ac praesertim ad fin. Magnum et iam malum est pusillanimitatis, quod qui tali vitio capti, misericordiam n on merentur; sed infortunio quocumque digni iudicantur. Plutarch. in Pa ul. Aemil. fol. m. 485. ubi de Perseo Rege captivo. Sed tamen etiam forti ssimi colorem mutant, et animi minus prompti indicia praebent; non animi, sed corporis vitio; ut de Arato scribit Plutarch. in vit. fol. 890. M litem etiarn excitat, si eius virtus in conspicuo sit: ideoque Monlucius aliquando, militum suorum galeas, velo aliquo conspicui coloris insigniri fecit, ut eo magis eorum adpareret fortitudo. Monluc. 2. ad fin. fol. 141.

Sed metus non adimitur operâ faciliori, quam si milites (id quod apodictice etiam verum est) sibi habeant persuasum, minus tutum esse fugere, quam pugnare. Et sane non in proelii vigore, sed in fugâ plures cadunt. Et demum Mors gloriosa vitam coronat. Exempla militum insignium in historiis passim obvia sunt. Anno 1386. Zugen die von Zofingen mit Hertzog Lupoldt von Oestereich/für Sempach/damals truge Riclaus Dutt/Schultheiß der Statt Paner/welcher in aller noth vnd schlacht/ das Paner zerriß/vnd stieß die stuck in Mund/er ward erschlagen/vnnd als man ihn nach der Schlacht auffhub/vnd da dannen führt/fand man das zerrissen Paner in seinem Mund/vn~ ward widerumb heimgebracht. Stumpf. 7. cap. 33. Militis ac Capitanei probi (Q. Caedicius, mil. tribuni) insigne refert documentum Agellius. lib. 3. cap. 7. Similique exemplo Gallis suis praeluxit, memoriâ nostrorum proavorum, Le Capitaine Baiard. (cuius tanti aestimavit virtutem Franciscus I. Rex Galliarum, ut eius manu equestris militiae accipere insignia voluerit ille idem) apud Langeium lib. 2. des memoires fol. 1. 83. Fürstliche Tischreden. lib. 3. c. 29. De fortitudine equitis Scoti, vid. Froissart. tom. 1. cap. 284. qui de magnanimitate, Comitissae de Montfort, multa etiam habet. d. tom. cap. 81. et 92. ut et 143. ac 147. Etiam bonae ac generosae mentis indicium est, verae gloriae esse appetentem. Plutarch. in Coriolan a princ. Hinc fortitudinem veteres definiveunt, non absentiâ timoris, sed infamiae metu. Plutarch. in agide. fol. 439. Ac virtutem pro fortitudine sumebant antiqui: Dn. Gruterus ad Senecam fol. m. 624. quasi ea universalis quaedam esset virtus, ceteras omnes comprehendens, unde et Galli fortem, vocan: probum, preud homme. Voluit etiam Cato, militem hosti, non manu solum, sed et voce ac aspectu terribilem esse. Plutarch. d. loc. fol. 419. Milites item voluptatibus addicti, Rei publicae minime prosunt, ex sententia Catonis. Plutarch. in Marc. Caton. fol. 667. ac turbandis, non restituendis rebus sunt apti magis; quod iam supra innui, ubi militum Caesarianorum feci mentionem. Et quoque quid requiratur in milite probo ac bono; egregie docet Plutarch. in Galba a princ. Miles oboedientiâ commendatur, non si censere et corrigere Ducis fui facta velit. Hincque Phocion olim dixit, Athenis, Capitaneos multos, et paucos milites esse. Plutarch. in Phocione. fol. 317. Militum officium, paucis comprehendit Xenophon. 2. Inst. Cyr. fol. m. 51. Si apud se singuli statuant, res agendas minime successuras, nisi quisquam suo loco sit alacer: brevi et multa et praeclara gesturi sunt. Tandem operae pretium puto, scire quomodo Cato reddiderit milites bonos, iustos et fortes, Provincialibusque gratos: quâ de re videatur Plutarch. in Cathne Iunior. fol. m. 339. etc.

XI.

Milites rite ad frugalitatem et laborem instituti, non nimiis

impediuntrr impedimentis. Miles Turcicus in bellum proficiscens, nullum famulum circumducit, nisi mancipium: Ianissari vero nullum (quandoquidem ipsimet vilia mancipia sint) sed singuli sua arma et annonam ferunt. Attamen quinis unum equum alere licet, ad impedimenta et tentorium gestanda. Sic veteres Romani solebant. Legimus enim Iugurthino bello Metellum edixisse, ut singuli milites, sua alimenta et arma ferrent, nullo servo illis concesso. Sed et Turcae Praetoriani Ianissari, qui proxime illum perpetuo versantur, pacis tempore deni unicum duntaxat mancipium habent: belli autem tempore quini. Ex co deprehendere licet summam in illa aulâ oboedientiam. Petr. Bellon. lib. 3. cap. 25. Alexander Magnus ad bellum Indicum proficiscens, omnia impedimenta combussit. Plutarch. in vitâ fol. m. 197. et c. Vicissim sebastianus Lusitaniae Rex, in Africanâ expeditione 16000. milites habebat. Sed ad haec accedebant tria milia fossorum, et plusquam millae aurigae, et infinita item multitudo, lixarum, calonum, servorum, aliorumque mancipiorum, Maurorum, mulionum, Mulierum et Amazonum, (quos Galli per iocum filles de ioye, filias gaudii, appellant.) Nam eo res devenit, ut bellum a nobis sine eiusmodi limacibus non videatur geri posse. Ita ut tota illa incondita impedimentorum turba 26000. hominum superârit. Anonymi historia Belli Africani Seb. Port. R. Eadem Conestagius habet, fol. m. 60. et 62. Et improbandus est mos Orientalium nationum, quo omnem suam gazam secum deferunt ad bellum. Fragm. hist. Francicae. Glabeo et c. iunctum. fol. m. 90. Turpissimum est apud victos invenire libidinum et vanitatum instrumenta. Plutarch. in Crasso ad fin. Iuvenal, Satyr. 2.

Res memoranda novis annalibus, atque recenti
Historiâ, speculum Civilis sarcina belli.

XII.

Milites sunt pedites, vel equites: quos prius adhibitos bello, quam Pedites, haut recte putat Aristoteles 4. polit. 13. Id enim antiquorum Israelitarum expeditiones refutant, quae folo constiterunt pedidatu. Sed uti alteris praestent: seu in pedidatune, an equitatu, robur exercitus consistat? maior et controversa magis est, maiorisque momenti, ac etiam vetus quaestio. De qua Machiavell. 2. disp. 18. vegetius 2. cap. 11. Lips. 5. cap. 7. Kirchner, disp. ult. th. 2. lit. d. Claude Fauchet tr. des chevaliers cap. 1. a princ. Ranzov. 1. com. de Bello cap. 11. Scipio Amirato, discurs. lib. 19. cap. 2. Henry de Montagu, en maximes politiques nu. 4. fol. 98. et c. Ego in universo Bello, Pedites palmam habere, et equitibus praevalere: sed pro ratione loci et proelii, equitatu indigere puto. Tampedites quam equites in bello necessarii sunt: Sed hic illud quaeritur tantum, anne id, quod per pedites expeditur, praestantius sit eo, quod equitatu peragi

solet. Superioribus saeculis, tam in Germaniâ, quam in aliis orbis Christinni partibus; exercitus equitibus fere constabant: quia nemo nisi nobiles, nobiliumque ministri militabant. Ac certa et secura multo magis est stataria peditum pugna. Vous eng agez vostre valeur, et vostre fortune, a celle de vostre cheva! ses playes et sa mort, tirent la vostre en consequence: son effroy, ou sa fougue, vous rendent ou temeraire, ou lasche; s il a faute de bouche, ou d'esperon, c'est a vostre honneur, a en respondre. ut eleganter loquitur Michel de Montaigne 1. d. essais cap. 48. fol. 265. At asserunt Sancti Patres, non solum Regi, Deut. 17. v. 16. sed et toti populo Hebraeorum, prohibitum fuisse equorum usum. Et id confirmant, ex illo Iosuae u. vers. 9. ubi Deus volebat, potius debilitari, et interfici equos, quam ab Hebraeis possideri. Verum excessus tantum, seu multiplicatio equorum, prohibita Regi fuit; ne scilicet tempore belli, consideret in robore eorum (volebat enim Deus, miraculose et extraor dinarie victoriam Israelitis largiri) ne item in superbiam Rex erigieretur, ex nimio equorum fastu acque pompâ; ac ne ad alendos tot equos, gravia subditis imponeret tributa. vid. Mart. Becanum in analog. veteris et novi testam. cap. 16. quaest. 11. Ducebant vero equites Romani, funales aut dextrarios equos (ex quo Franco-Gallis remansit vocula destriers) quos item desultorios nominabant. Ac etiam Sextus Pompeius Grammaticus innuit, duobus seu paribus equis in proeliis usos fuisse Romanos: indeque esse pararium aes Numidis quoque desultorum in modum, binostrahentibus equos, inter acerrimam saepe pugnam in recentem equum, ex fesso armatis transsultare, mos erat: tanta velocitas ipsis tamque docile equorum genus fuit. Et item Romani, effrenatos saepe in hostes equos immittebant, qui ultro citroque, cum magna nostium strage, infractis omnibus hastis, transcurrerunt. Vid. Montaign. d. cap. a princ. et fol. 269. Antiqui item, curribus insidentes in hostes pugnabant Montaigne lib. 3. cap. 6. fol. m. 910. Quae nunc cunsta usus ignorat. Peditatu solo exercitus constare nequit cum Pedites semper sint taridiores. Et ad commeatum importandum equitibus omnino opus est Langey, fol. m. 167. lib. 2. Nostre gendarmerie, qui estoit ordinairement a cheval, et les ennemis n'ayans aucune cavallerie pour faire escorte a leur fourrag eurs, en peu de iours furent affamez, de sorte qu'ils furent contraints de faire leur retraitte. Militiae optimus Magister Blaise de Monluc. des comment. lib. 1. ad fin. fol. 74. b. Les ennemis n'avoyent aucun homme a cheval dans Carignan, qui estoit cause qu'ils estoient tenus a l' estorit d'une coste et d'autre. E contra magnus fuit Gallorum error, et militaris solaecismus, quod in praelio Pictaviensi, contra Anglos, pedites non habuerunt. Froissart. tom. 1. cap. 161. et 198. Licet alias Gallici equites prae aliis commendentur. La gendarmerie

Francoisene so laisse comparer a autre nation. bellaius Langius. 1. fol. 72. Les Imperiaux de long temps ont re donbte la gendarmer ie de France. ibid. lib. 2. fol. 118. Helvetii etiam, locorum natura adiuti; contra Principes Austriacos, peditatu destitutos, felicissime bellarunt. Et mentionem Stumpfius lib. 10. cap. 31. facit cuiusdam Glaronensis, so sich in einem bequemen Vortheil wider zwantzig Reisigen gewehret. Omnes quidem Scoti, quondam in bello equitabunt. Froissart. tom. 1. cap. 18. Persarum etiam militia equitibus solum constat: quam max imam labem esse Soranzius censet. cap. 71. Qui idem refert. cap. 1 4. in equitatu subsistere omne perre bellicum Turcarum robur. Verum Traduccius fol. m. 270. scribit: Cum milites eorum leviter sint armati, et ad excursiones quam statarias pugnas magis idonei, maiorem in equitatum, quam peditatum curam collocant. Sed ubi oppugnationes aggrediundae sunt, vel aggeres domoliundi, aut fossae superandae, vel praecipitia occupanda, in quibus equorum nullus est usus, peditum operâ utuntur exercitatissimorum; quorum qui maxime praestant, sunt Ianizzari, quibus plurim um fident, quod eorum virtute ac fortitudine plurimas victorias sint consecuti. Fatentur tamen imperfectam suam esse militiam, propter tantum equitum numerum, qui ad exercitia pedestria inutiles esse solent. Fugatis quippe equitibus, quod superest refugium ad pedites, pertenue est, et exiguum porpter eorum paucitatem. Quibus non comprehenduntur Asappi, quod fere inermes sint, et ad pugnas protinus inutiles: in peditatu enim gravitas potius et praestantia armorum, et robur ac vires corporis, propter vehementem impetum quam agilitas atque dexteritas requiritur, hac Turcae praestantiores, quam illa exsistunt, unde eorum exercitus, ut dixi, plus in excursionibus, et velitationibus seu tumultuariis pugnis, quam in alio belli usu valet. Sane in Graecia sub Philippo et Alexandro, Phalanx Macedonica, et in Italia legiones, militiam pedestrem tam celebrem reddiderunt, ut plus ponderis saepius, quam equestris habuerit. Legio Ramana 6000. peditum, solis 300. equitibus constabat, eundem morem Carthaginenses observarunt, unde graviora damna Romanis, quam quaevis alia natio populissima, intulerunt. Ac adeo in pretio fuit apud Romanos peditatus, ut Dictatori equum ascendere illicitum esset. Plutarch. in Fab. Max. fol. 338. saeculo superiori disciplina militaris, propter crebras Barbarorum excursiones in Italiam, graviter fuit labefactata, quod maiori ex parte equitatu constaret, cuius usus contra hostem minus commodus exsistebat. Nec erroragnitus fuit, donec Helvetiorum quaedam Turmae, Italos, magno suo cum damno, prud entiores reddiderunt, experti namque peditum aciem recte ordinatam, ab equitatu difficillime superari posse, quin contrarium saepius evenire, ut ad

Carminolam contigit: cum victi iam equites ab Helvetiorum turma in terram descendere ordinibus recte dispositis, inire pedestre proelium coacti, superiores tandem hoste exstiterunt. Peditatus igitur non potest superari, nisi ab alio peditatu melius instructo et ordinato. Equites Romani, extremo periculo urgente, saepius ab equis descenderunt, et victorias illustres pedestri certamine, contra equites et pedites, sunt consecuti. Idemque Iulius Caesar, lib. 6. de belle Civil. alio quodam exemplo confirmat, huius rei haec videtur causa reddi posse; quod qui Pedes pugnat, firmius subsistere, vel hosti instare, vel cedere prolibitu possit: Secus vero qui eques certat, calcaribus et freno efficere, nec suo modo, equum, qui modo parum, modo nimium velociter, vel tarde incedit, regere queat. Huc accedit, quod equi nonnumquam refractarii sint vel calcetrosi. Denique facilius Pedes, equum vel equitem ferire potest, quam ut ab equite vulneretur, quod hîc pro lubitu ictum tendere et stringere non possit. Quoties equitatus ultro levissimas ob causas in fugam se coniecit? In pugna contra Pyrrhum et Hannibalem, equos Elephantorum odor fugavit. idem Croesus Camelorum operâ, et Hetrusci cum carris strepitum excitantibus effecerunt: selimus tormus tormentorum maniariorum sonitu Persas et Soldanum in fugam coniecit. Quod autem hodie equitatus praevalere censetur, in causâ esse puto quod pedites omnes sclopetarii sunt, nec proinde ad statariam pugnam apti: quodque nulli lancearii ipsis adiunguntur, irruptionem equitum impedientes. Aut anne nostro saeculo praestantius est equitum robur; ob stapedum (der Stegreiff) usum; qui olim ignorabatur. Magius Miscellan. 2. cpa. 14. et nempe ii non folum securum magis sessorem reddunt; sed et ascensum ac descensum commodum praestant. Indeque Romani olim lapides passim in publicis viis constituebant, ne alterius ope in equum sublevari equitantes cogerentur. Plutarch. in Tiber. et Gaio Gracchis.

XIII.

Non milites tantum, sed etiam Duces in promptu habere Res publica debet. Regemorterus serm. polit. fol. 256. Et certe Ducis egregii virtus, praestat exercitus virtuti. Sic prudenter loquitur Hieron. Conestag. lib. 4. de Portug alliae et Castellae coniunctione. Placuit Hispanis electio Ducis Albani. Militum enim Hispanorum virtus, inutilis esse videbatur, si Duce, talibus Digno destitueretur: Albano vero Duce, etiam quemcumque exercitum, sufficere putabant. Et refert Plutarch. Chabriae apophthegma: Formidabiliorem esse exercitum cervorum, duce Leone, quam Leonum, duce cervo. Ac demonstravit item Coriolanus, cum exulatum in Volscos abiisset, Ducibus validiorem, quam exercitu, rem Romanam esse. Liv. lib. 2. Solum ipsum saepe Ducis nomen, cum est illustre, parvâ vi, magna Bella confecit. Contra Machiavell. discurs. lib. 3.

cap. 13. Dn. Piccart. p. m. dec. 17. ob serv. cap. 9. et Loys Guyon. tom. 3. des diperses Lecons lib. 2. cap. 20. Ipsa docet experientia multa maxima pericula, et difficultates Ducum prudentiâ aversas et superatas fuisse, ubi copiarum robur vanum exstitisset: Plurimi exercitus ex abiectissimis hominibus collecti, maxima ediderunt bellifacinora, strenui Ducis virtute allecti et conducti. Nec unquam legimus Ducem pusillanimum et abiectum ex optima constituta militia fortiorem et prudentiorem evasisse. achill. Traduccius in Turc vincibil. fol. m. 262. Duces autem necesse est ut non modo sint boni milites, sed et boni viri: tum auctoritate, tum prudentiâ et veritate, ac moribus praestantes. Lips. 5. polit. 15. Hoennon. 7. th. 14. Et perperam Aristot. 5. polit. 9. ac post eum Lencius observ. polit. 183. magis peritiam, quam virtutis et morum rationem in Duce habendam existimant. Quem hodiernum vulgo iudicium, inconsulte admodum sequitur. Felicitas enim comes est virtutis, consilii, rationis. Non sola Nobilitas hîc est respicienda. amirato 17. cap. 3. Sicque de Imperio Turcico Soranzius cap. 4. scribit: Cum hoc Imperium virtute bellica primum nasci et oriri, exinde per eandem crescere, indies ceperit, ut vi magis, quam amore sustineatur, certum est cunctos, qui aliqua nominis sui gloria tenentur, militiae sese tradere, per quam et divitias acquireret, et honores prae aliis consequi se posse sperant. Hic enim mos in Turcico Imperio vulgo receptus est in honorum et munerum distributione, ut non is, qui nobilitate generis alios superat, exceptis iis, qui in aulâ serviunt, vel cubiculo Imperatoris praeficiuntur, sed qui fortitudine et experientiâ rei bellicae reliquis praestat, ad supremas dignitates evehatur, quas immensae opes et divitiae necessario sequuntur. In de fit ut numquam huic Imperio Duces spectatae experientiae, et probatae fortitudinis deesse possint, idque vel maxime, cum quivis etiam ex privatis militibus per gradus ad supremum belli Imperium pervenire possit. Non audaces etsam belli Duces esse debent. vid. Cominae. lib. 5. cap. 5. fol. 392. Sed magis prudentes. Paruta lib. 1. discors. 5. fol. m. 88. Huc pertinet quod ad Principem Parmae Princeps d'Oria dixit: (apud Pierre Matthien. lib. 4. narrat. 3. num. 5. fol. 112.) Ie scai quelle est ma charge, mes cheveux se sont blanchis en l'apprenant. Vostre ex cellence ne doit rendre compte an roy Monseigneur. que d'une picque, et ie luy dois respondre d'une armee, en la quelle si bien la fortune m'a failly, ie ne veux point que les autres parties requises a ma charge, le courage, l'auctorite, ny l' experience me defaillent, ny qu'on me puisse reprocher d' avoir failly en cela. Prudens cumprimis esse debet Dux belli, qui occasionem, quâ praevalet, intelligere potest, et illius quoque arripiendae est potis, et insuper consilia et naturam intelligit hostis. Qui scit tempori ser vire, munitus est principaliori virtute, in belli

Duce necessariâ. Tutius item Senes, quam Iuvenes eliguntur. Lencius obs. 325. Imo Lanovius eum optat, qui semel fuerit in praelio victus. in discurs. paradox. 2. Et item is praeferendus, qui per militarium officiorum ascenderit gradus. Piccart. 10. cap. 5. De boni Ducis officio et artibus late etiam disserit R. P. Adamus Conzen. lib. 10. polit. cap. 22. et exemplum etiam egregii ac probi Ducis, praebere potest vita Petri Baiardi, Gallice conscripta. Xenophon in instit. Cyri et hist. expedit. Cyri Iiunior. eâque de reita scribit Monluc. lib. 2. ad fin. Il faut avoir de grandes et Iovables parties, pour estre bon Capitaine. (e n'est pas tout d'estre vaillant et courag eux, id faut tant d'autres pieces en nostre harnois. Pulchre Spartianus in Pescenio Nigro, emendat primum Tribunos, de in militem: Miles tamdiu timere non potest, nisi integri fuerint Tribuni et Duces militum. Non imitetur quis Luculli exemplum, qui cum solum divitem se fecisset, cum hoste eius milites congredi noluerunt, sed loculos vacuos monstrantes, voluerunt ut ipse etiam solus pugnaret. Plutarch. in Lucull. fol. 022. Non debet esse magis Mercator quam Dux, quod in Crasso repraehensum fuit. Plutarch. in Crasso fol. 1095.

CAP. III. De Armis.

I.

ARma hîc nobis vocantur omnia instrumenta, quibus ad vim inferendam, vel illa tam propulsandam, cominus vel eminus, offensive vel defensive uti quimus. Quae olim aerea erant; non de ferro. Leonicus Tomaeus 1. de var. hist. cap. 51. Drusius Ebraicar. quaest. 1. cap. 71. ac de armis veterum vide Adam Conzen lib. 10. cpa. 16. (qui item de machinis antiquis agit, cap. 19. et veterem militiam cum nostrate confert. cap. 59.) et pro usu ac more cuiusque gentis, variant arma. vid. Althus. cap. 34. fol. 567. Amirato 2. discors. 4. Quibus armis instructi Tartari in Bellum proficiscantur tradit Soranz 1. cap. 28. Arma offen sive et defensiva Turcarum quae sint, explicat idem. cap. 40. Achaeorum arma reformavit Philopaemen Plutarch. in vitâ fol. m. 707. Qui idem in vita Demetrii fol. 613 mentionem facit duorum thoracum ferreorum otpimae tem peraturae, et simul denotat pondus veterum armorum. Hodie arma Belgarum maxime probantur, sed certe armorum praerogativa non omnibus est nota: siquidem ea proficiscatur esubtili hominis ingenio: cum nimirum perpenditur diligenter, quae arma hoc loco, hoc tempore, et in hisce actionibus utiliter adhibeantur; quod qui non diligentius observârit, contrarium suo conatu eventum experietur. Traduccius fol. 285.

Hastorum etiam alicubi supra a me facta mentio fuit. Et quoque idem Traduccius fol. 335. censet, inter omnia armorum genera, praestantissimas esse, hastas illas praelongas, quas Macedones Sarissas adpellâsse credit: adi Plutarch. in Paul. Aemil. fol. m. 478. et de omnibus armorum generibus ibid. Traduccius agit, eumque adire operae pretium esse puto. Miror etiam genus illud hastarum, quas vulgo halebardes vocant, non amplius usurpari; cum iis etiam in fugâ quilibet se desendere possit: et sane nunc cum solis sclopetariis bella geruntur, plus terroris quam viriam habent conflictus, nec diu durant, neque item in nostraribus proeliis, tot, quod olim, cadunt. Ac si quis frontem sclopeariis muniat, celerique cursu cominus hostem aggrediatur; facillimâ operâ, iis, qui tractabilibus et manuariis illis hastis prompte utuntur, fugare poterit hostem. Quâ etiam ratione Lucullus, Barbaros, qui eminus solum teils et sagittis pugnabant, vicit. Plutarch. in vitâ fol. m. 10 1. Testem produco fidum satis Blasium de monluc. lib. 3. des comment. fol. 177. En toutes les deux troppes du Seigneur Corneli et de moy, il ln'y avoit pas une seule arque buse, ains pic ques, halle bardes, et espees a deux mains, toutes armes pour nous ioindre in continent, collet a collet. Ce sont les plus fur ieuses armes: car s' amuser a ces es copeteries, c'est temps per du, il faut se ioindre: ce que le Soldat ne veut faire, tant qu'il y a des ames a fue, car il veut tous iours porter de loing. Sed tamen haec omnia pro conditione hostilium armorum eiusque belli gerendi rationis, mutari debent. Sicque Anenymus auctor historiae belli Africani, quod Sebastian. Portugal. gessit, cap. 9. scribit: Eo genere militum qui hastis praelongis sunt armati, nihil, ad bellum in Barbariagerendum, ineptius, aut minus utile esse. et cap. 12. refert. eos aliud nihil egisse, quam ut totidem hastas reliquerint Barbaro hosti. Quodque his pro totidem sclopetariis, quos hosti debuisset obicere, fuerit usus Sebastianus, ex iis dem certiffimam ruinam sibi fuisse machinatam. Nocuit tandem etiam Gallis, qui Anno Chr. 15127. pro Dano in Suecos feliciter antea pugnarunt, quod hastis plerique fuerint armati: eo quod in silvestribus locis invasi fuerint. Bellay lib. 1. fol. 43. etc.

II.

Praestat ergo Bombardâ gladius, et is qui caesim ferit, eo qui punctim hostem offendit. Non prosunt missilia, nisi cum eminus pugnatur. Sic que de Gallis Asiam inhabitantibus, ac a Romanis oppugnatis, Livius decad. 4. lib. 8. scribit: sagittis, glande, iacu lis, incauti, et ab omni parte configebantur: nec quid agerent, irâ et pavore occaecatis animis, cernebant, et erant depraehensi genere pugnae; in quod minime apt sunt. Nam quemadmodum cominus, ubi invicem pati, et inferre vulnera licet, accendit ira animos eorum, ita ubi ex occulto, et procul

levibus telis vulnerantur; nec quô ruant caeco impetu, habent: velut ferae transfixae, in suos temere incurrunt. Et regulariter tamen, gladius, aptissimum est militiae instrumentum: Lucanus lib. 8.

Ensis habet vires, et gens quaecumque virorum est,
Bella gerit gladiis. ————

Il est plus apparent de s' asseurer d' une espee, quae nous tenons au poing, que du boulet, qui eschappe de nostre Pistole: en la quelle il y a plusieurs pieces, des quelles la moindre, qui vienne a faillir, vous fera faillir vostre fortune. Montaign. d. cap. 48. fol. 266. Et non perperam porro usus militiae hodiernae, reducit gladios latos, caesimque ferientes. Liv. dec ad. 4. lib. 1. de praelio Romanorum, cum Philippo Macedonum, loquens: Qui hastis, sagittisque, et rara lanceis vulnera facta vidissent, cum Graecis Illyriisque pugnare assueti; posteaquam gladio Hispaniensi detruncata corpora brachiis abscissis, aut totâ cervice desectâ, divisa a corpore capita, patentiaque viscera, et foeditatem aliam vulnerum viderunt; adversus quae tela, quosque viros pugnandum esset, pavidi vulgo cernebant.

III.

Sed utcumque gladiorum, ac etiam tormentorum penetrans vis sit; et eam tamen amuletis nescio quibus, hebetari, corpusque illaesum servari posse, aiunt nonnulli. Et vetus superstitio haec fuit, olim etiam apud Paganos. Ita Cycnum invulnerabilem, ab Achille fuisse trangulatum, memorant Poetae. Ovidius lib. 12. metamorph.

——— Rursus sine vulnere Corpus
Sinc erum que fuit, nec tertia cuspis apertum,
Et se praebentem valuit diftringere Cycnum.
Tum vero praeceps curru fremebundus ab alto
Desilit: et nitide securum comminus hostem
Ense petens, parmam gladio, gale amque cavari
Cernit; et in dure laedi quoque corpore ferrum.
Haud tulit ulterius: gladioque adversa reducto
Ter quater oravivi capulo cava tempora pulsat;
Cedentemque sequens instat, turbatque ruitque,
Attonitoque negat requiem pavor occupat illum.

Sic et talem fingunt casca Germanorum carmina, corneum illum Sigrifredum: talem item facit suum Orlandum Ariosto. cant. 29. n. 62.

Ma la pelle touvo dura, come osso,
Anzi via piu ch'acciar; ch'Orlando nato
Impenetrabil era, et affattato.

Item cant. 11. Stanza 50.

Eben si faece far subito piazza,
Che lor si volse, e Durindina prese,

S'havea creduto quella gente pazza,
Che le dovesse far poche contese;
Quan done indosso li vedea corazza,
Ne scudo in braccio, ne alcun altro arnese,
Ma non sapea, che dal capo a le piante
Dura la pelle havea piu che diamante.

Suntque qui et amuleta haecce solvere se iactant; quam item virtutem Regerii gladio adscribit, ille Idem Italus Poeta. Cant. 30. n. 59.

——— Poco giova
Contra la spada, chenon scende in fallo,
Che su incantata; non per altra prova,
Che per far ch' a'suoi colpi nulla vaglia
Piastra incantata, et incantata maglia.

Sed ratio tam ligaturae, quam solutionis talis; cum certe nec Naturae, neque item Divino miraculo adscribi queat: consequens est, illicitae Magiae assignari eam debere, ex pactoque vel expresso, vel implicito, cum hoste generis humani provenire. Nec dubitari debet Christianus ullus, quin praestabilius longe sit, si Deo sic fuerit visum, oppetere mortem, quam impiis remediis talibus, vitam sibi comparare, et vicissim animae facere iacturam. Philipp. camerar. Horar. succisiv. cent. 2. cap. ad fin. 76.

IV.

Tandem et hoc addo, armaturâ tam pedites, quam equites indutos esse debere. At intolerantissima laboris corpora, quae nunc habemus, arma humeris gestare recusant, huius que ignaviae nostrae excusationes quaerimus multas. Verum consuetudo, et hîc staturam immutare potest: ac constat saeculo superiori, Principum Aulae ministros, etiam tempore Pacis, semper armatos fuisse: alludi hîc Arioso. Cant. 12. num. 30.

L'husbergo in dosso haveano, et l'elmo in testa,
Due di quelli guerrier d'i quali io canto,
Ne notte, o di, dapoi ch' entraro in questa
Stanza, gl' haveano mai messi da canto.
Che facile a portar comme la vesta
Era lor, perche inuso l'avean tanto.

Attamen haud gravia nimis esse debent arma; qualia fuêre Parthorum, Claudianus in Ruffin. 1. 2.

Flexilis in ductis hamatur lamina membris,
Horribiles visu, credas simulacra moveri
Ferrea, cognatoque viros spirare metallo.
Par vestitus equis, ferratâ fronte minantur,
Ferratosque movent securi vulneris armos.

addatur Montaigne 2. des essais. cap. 9.

Inserere hîc placuit, de Bombardis ac item de Typographia, ante aliquot annos a Me vulgatam (sed nunc interpolatam, et non paucis in locis auctam) historicam dissertationem.

De Bombardis.

I.

INventorem Barbardae [quae a bombo et ardeo satis apto vocabulo nomen est sortita] Germanum fuisse, Polydorus Virgilius tradit lib. 2. de Inventor. rer. cap. 11. eumque ignobilem admodum; cui casu in mentem venerit, efficere tale quid. Servâsse namque eum aliquando domi in mortario pulverem sulpureum [sed cum nitro mixtum] cuiusdam medicinae faciendae causâ; illudque texisse lapide, ac inde contigisse, ut dum ignem ex silice prope excuteret, intro ceciderit scintilla, subitoque eruperit flamma, ac lapidem tulerit in altum; et illum eius rei, casu hoc edoctum, postea ferreâ fitulâ factâ, et pulvere confecto, machinam reperisse. Sane inventio Bombardarum, Berchtoldo Nigro, vulgo schwartz; Monacho Franciscano, homini germano, deditoque Alchymiae, communissime, et unofere consensu adscribi solet. Anton. Guibert. in Polyhistore cap. 9. Pasquier lib. 4. des recherches cap. 21. dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 4. Vincent Lupanus de magistrat. Francor. lib. 1. t. d. Magne Magistro Artilariae. Herman Kirchner, disputat. de Republ. ult. th. 1. Henr. Salmuth ad Pancirollinora reperta, cap. 18. fol. 685. ac seq. Iohan. Camman. disp. de Iurib. Maiest. 8. auctar. 6. Et quoque eundem, hanc solam ob causam [iudicio prope parili, quo Perillus olim, Tauri aenei Inventor] iussu Imperatoris Wenceslai. Anno 1389. fuisse exustum, non nemo notat. Dn. Goldastus in not. marginal. ad Felicis Fabri historiae Suevor. lib. 1. cap. 8. et Dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 13. Et nominatim, daß man Anno 1380. zu Augspurg erstlich mit Büchsen zu schiessen angefangen. Iohan Stumpfius refert, lib. 13. cap. 4. In der Schweitzer Cronick suggerunt alii, aliud nomen; nempe Petri Germani Peripaterici. Alexander Surdus Ferrariensis, de rer. inventorib. lib. 2. fol. m. 49. Aliiadhuc inventum illud, adscribunt Chymistae cuidam Coloniensi, ex Cornazzano Hieron. Magius. Miscellan. lib. 1. cap. 1. et Nicol. Tartaglia, lib. 3. delli quesiti, quaest. 5. alii nescio cui Monacho in Iutiâ septentrionali,

ex Achill. Gassaro, Gerhardus Mercator, in descriptione Daeniae tab. 2. ac quoque, ut Bombardarum Inventoris, mentionem fecit Constantini Anklitzen, Salmuth. loco iammed. laudato. Occasionem Inventionis, pressius indagavit Michael Maierus, in vero invento, seu de munerth. Germ. c. 4. et Chymistam hunc, lapidem illum, qui sapientiae humanae reputatur culmen, adfectasse; et spurium hunc non vitae, sed mortis pulverem prodiisse censet. Quippe nam Philosophi tradunt, quod tinctura eorum, ex corpore, spiritu et anima conficiatur; ac ex spiritibus constet, quorum unusalium complectatur. Hinc omnes ille Spiritus minerales inquisivit, inter eosque sulpur praecipuum agnovit: est namque sulpur, pater metallorum; et absque eo nil fit in totaarte. Sexcenta testimonia sunt, quae in sulpure statuunt omnem perfectionem; licet ea cuncta, non de vulgari nostrate, sed Philosophico sint intelligenda: quod easdem cum illo habet qualitates, at absque ullâ combustili igneitate. In nomine itaque haesit auctor ille, et sulpur accepit commune, pro suâ intentione complendâ; tamquam spiritum summe calidum ac siccum: et hasce, ut spiritu aliquo contrario temperaret qualitates, omnem pervestigavit naturam; reperitque tandem, talem esse Salempetrae. (Ac fuit alias salnitrum cognitum ab antiquo; illudque Arabes et Avicenna, Baurach, vocare solent. Tartaglia. dict. lib. 3. quaest. 1. etc.) Abinde haut abludere videntur Chymicorum lusus, qui non rarener dicunt: Adamum hunc lapidem secum portâsse e Paradiso, et quemlibet eum secum habere; seu esse inte, inme, et in quolibet alio, ut Morienus ait. Addunt ex loco fetido, et sterquiliniis eum extrahi debere. Lapis, clamant omnes nullius pretii est, et in sterquiliniis conculcatur. Nihil in aurificio impendendum, lapidem haberigratis, et iacere proiectum in viis, deque eo sumendum, quantum cuique placeat, nec alicuius veniam impetrandam; inveniri aliquando in stabulis antiquis, esse vilissimum etc. Dicunt quoque, qui saporem Salium non gustavit, nondum eumincepisse. Quae omnia concordant, et quasi digitum intendunt in Salem petrae. Conficitur etenimis, ex hominum urinâ, aliorumque animalium, et ovium praesertim; ac reverâ latet in sterquiliniis, stabulisque vetustis: exinde si depromptae terrae, ffundatur aqua, lixiviumdat, quod post decoquitur in salem petrae. Verum Spiritus absque Corporibus, cum nihil operetur, quia sustentaculum non habet, seu corporeum subiectum, in quo manere possit, hos igitur spiritus, coagulandos esse censuit Artifex ille, in terrâ aliquâ fixâ; quaenon fugiat, et fugientes apud se conservet, figat et moretur. Peti haec debuit ex eâ naturâ, quae metallis adplaudat, iisque proprietate occultâ assimiletur; si non ex metallis ipsis. Metalla imperfectâ si comburantur, plane moriuntur; perfectâ comburi non possunt. Ad

vegetabilia igitur ascendendum fuit: inter quae corylus, cognationis aliquid habere videtur cum metallis; cum praebeat divinatoriam virgulam, indicem latentium metallorum sub terrâ. Dicunt, in metalliferis montibus, hanc plerumque in vertice crescere, atque inde vim illam occultam ei imprimi per Astra; quâ metallis assultet, et ealatentia prodat. Sumpsit itaque virgulas ex corylo, et in carbones igne suffocativo redegit; carbones in pulveres. Si enim in cineres comburerentur, omne oleum et humiditas radicalis evanesceret; quam remanere tamen, par est, in Philosophicâ illa terrâ. Probabile ergo admodum videtur Maiero, hocce fuisse initium Pyriipulveris fortuitae inventionis: utpote cuius experimento saepius repetito, facile fuit machinam metallicam et oblongam invenire. etc. Idem hicce sensus, elegantibus Ryhtmis expressus est, in Gymnasmate Dn. Georg. Gumpoltzheimeri. part. 2. section. 9.

Die Königin zeugs allerhand
Die hand eines Alchimisten fand/
Wann anders die Warheit bericht/
Der Teutsch/so erzehlt diese geschicht.
Zu Mainß einer thet stossen thun/
Salpeter/Zinober/vnd Alaun/
Ein Scheidwasser darauß zumachen/
Zu dissolviren etlich sachen/
Ein Teller er befestigt hett/
Auff den Mörser damits blieb nett/
Vnd alser Künstler brauch nach/
Das Glaß vnd Offen zurichten gach/
Auff den Mörser vngefehr
Schön zugemacht/legt noch ein stein schwer/
Vnd darauffkein gedancken hat
Daß sich hernach begeben that/
Nach dem ers Fewr hat angeblasen/
Das lutirt Glaß dran trucken zlassen/
Vnd sich hinzudem Eisen gesatzt/
Das Fewr/als pflegt/hin vnd wider platzt/
Ein füncklein auff deß Mörsers rand
Ein stüblin gedachtes Pulvers fand/

Entzündts sampt dem im Mörser noch
das mit dem Stein ein grosses loch
Schlägt in das Tach/
welches allda sach
Der Meister/dacht im besser nach/
Bald an statt deß Aluns forirt
Geschicklichkoln/incorporirt,
Schwefel an deß Zinobers statt
Solches etlich mahl versuchenthat/
Endlich als in ein holen stein steckt
Zünd diß an/in Hauß groß plaßn erweckt/
Diß warder Büchsen erste geburt/
so durch viel proben funden wurd/
Vonder zwey Kinder shr herkommen
Scopietto vnd Spiegarda genommen/ Diß teufflich kunst außm Land verweißt
All ander zeug/die Stätt auffschleust/
Vnd vorshrm starcken Donnerknal
Pittern die bewehrte Schwadern all.

II.

[Note: Mich. Maier. muneram German. c. 4. fol. 113. et seq. Tartaglia d. lib. 3. d. quasiti. quast. 4.] Causa vero Physica tanti impetus, violentiae et fragoris tormenti bellici, haec existimatur. Pulvis Pyrius inditus tormento, inangusto spatio est; cum ab unâ parte, ferrum sit circumquaque, ab alterâ obturamentum: illo itaque incenso, inque ignem flammeum transeunte, necwssario maius requiritur spatium, forte millies et amplius adhuc. Hinc oportet vel machinam rumpi, vel obturamentum displodi: unde quo machina longior exstat, eo motus fit fortior et celerior, (ne magnum contentum, sit in parvo continente) imo et certior (cum secundum lo~giorem lineam globulus emissus, facilius eam continuet, usque ad metam.) Quamvis nobilissimus quidam Bombardarum Praefectus soleat adfirmare; Bombardam non nimis longa, vim maiorem habere, quam quae longior existat: illiusque rei Serenissimo Wurtembergiae Duci, experimentum non fallax praebuisse, aiunt. Pulvis porro Pyrius, ut hunc impetum et vim efficiat; secundum tria, ex quibus componitur, triplicem habet facultatem: primo ut accendatur facilime, quae est in sulpure; altera, ut ignis incensus ta~quam in fomite foveatur, ne mox exstinguatur, quam praestant carbones; tertia, ut sit vis impetuosa, quae est in sale petrae. Hic enim sal, igni admotus effer vescit, et ebullit; non quidem exstinguens,

sed pascens flammas, veluti Draco evomens, ac etiam instar infernalis ignis, omnia metallica consumens; etiam chalybem ipsum: strepitus fit, ut in nubibus, ex collisione corporum celerrimo motu; ne vacuum omnino fiat, vel penetratio eorum mutua, sibi invicem cedentium succedentiumque. Nam fere aliquid est in arte, quod non habeat analogum quidpiam in naturâ: ac plane nil nisi fulme~ artificiale videtur esse Bombarda. Eius sane ictus, a fulmine, quoad ignem, itemque effectus alios, non tantum nil differt; sed et illud aliquando superare videtur. ut, ex Francisco Rota et Paraeo deducit Salmuth, supr. dict. cap. fol. 683. etc. Movent humanas mentes tonitrua, fulminaque e nubibus exstrusa perterrent; eadem arbores scindunt, deiciuntque, turres, operosaque aedificia demoliuntur, nihilque non obvium perfodiunt; eadem plane, tormenta bellica, tonitruis suis, tremendisque eiaculationibus praestare videmus. Multo propius ad fulmen accedit Bombarda, quam illud quondam Salmonei inventum:

[Note: Virgil. lib. 6. Aeneid.] Quatuor hic invectus equis, et lampada quassans,
Per Graium populos, mediaeque per Elidis urbem
Ibat ovans, Divumque sibi poscebat honorem:
Demens, qui nimbos et non imitabile fulmen,
Aere, et cornipedum cursu simular at equorum.

Sed nec Materia, fulmen a pyrio pulvere differt. Nil magis puerile et ridiculum est, quam Aristotelis, Senecae, consimiliumque meteorologica Philosophia: quam solus plane cognitam habuisse putatur Theophrastus Paracelsus; qui de fulmine in lib. Meteoron. cap. 8. operum Argent. in fol. impressorum pag. 89. ita scribit: In diesen stralischen Sternen/ist der Sulpur im höchsten gradu, der Salpeter in der höchsten feißte/der Mercurius in der höchsten contrarietät: dann der Sulpur ist das Corpus, Nitrum ist der Spiritus, vnd Mercurius ist contrarium in sie beyde: also schärpffer dann der Nitrum, vnd gewaltiger dann Sulpur. Von den dreyen wird der Donner/Stral vnd Wetter/daß das aller grössest ist deß gantzen Firmaments etc. vid. capt. tot. ac de Meteoris librum 4. pag. 104. etc. Item librum 3. pag. 117. et 125. Verissimae est haecce de Fulmine Philosophia; non solum experientiß confirmatß; sed et ea prodita est ab ipso Mose; qui Deuteron. cap. 29. vers. 23. dicit; sulpure et sale combustionis, terram Sodomae atque Gomorrhae, fuisse subversam.

III.

Unanimi voce plerique dicunt, usum Bellicum Bombardarum, Venetis primum innotuisse: earumque vim, primum perpessos fuisse Genuenses, in bello illo, a Venetis contra ipsos ad Fossam Clodiam suscepto, circa Annum Christi 1380. Ubi Genuenses se quidem interfici sentiebant; quo tamen teli genere, non animadvertebant. Guicciardin.

lib. 1. m. fol. 89. etc. Pado Interiano, in ristretto delle hist. Genovesi lib. 4. Hieron. Magius lib. 1. miscell. cap. 1. (ubi ita prodere ait omnes auctores, quos ipsi legere contigerit, qui hâc de re loquuntur) Polyd. Virgilius. Kirchnerus. Panciroll. et ibi Salmuth. supra nominatis locis. Sed quam plurima tamen evincunt, non Syrii solum pulveris inventionem; verum et usum Bombardarum antiquiorem multo: nec etiam Berchtoldo illi Nigro attribui posse inventum, neque Venetos id in usu habuisse primum. Haut forsan audiendus est Iohann. Petrus Maffeius, hist. Indicae lib. 6. qui aenea tormenta conflare, vetustissimo in usu apud Sinas esse prodit, eosdemque tormenta solutilia habere, ac per partes imposita baiulis aut iumentis, quocumque opus est, sine vectatione circumferre: quod et Consalvus Mendoza, hist. d. China part. 1. lib. 3. cap. 15. aliique rerum Indicarum scriptores produnt. Nam et Alex. Valignanus, qui in [Note: Dn. D. Thomas Lansius, in consult. de Princ. inter pre binc. Eu. ropae fol. 897.] Indiis Orientalibus diu vixit, in admirandis Regni Chinensis, scribit: Chinenses a Lusitanis, usum sclopetorum accepisse, et magnum iam huiusmodi sulpureorum tormentorum vim, in Chinâ reperiri; neque dubitandum, peritiam iis utendi, exercitatione Chinenses aliquando adepturos. Faciliori adhuc facilitate, fides denegatur fabulis ariosti, qui in Orlando Furioso cant. 10. Logistillae, nescio cui in Indiâ Magae, nostratibus consimilia attribuere videtur tormenta: cum et ibi Hieronymus Ruscelli in annotat. dubitet ipse, numne intelligat modernas, an vero veterum Romanorum machinas militares. scrupulum tamen inicere cui posset quod idem Ariostus, Cant. 9. Camoscum Frisiae Regem, (quem tempore Caroli M. vixisse refert) sclopeti ictu Holandiae Comitem, cum duobus filiis transverberâsse, prodit. Hunc autem singulari certamine, cum Rolando Palatino certantem, bombardam quidem in eum emisisse; quam cum exiguâ corporis declinatione vitâsset, antequam ille Bombardam denuo oneraret, Rolandum gladio impetiisse Chimoscum, uno icto caput eius diffidisse, acceptaque bombardâ numquam antea visa, ne in perniciem aliorum bonorum, amplius usui esse posset, in mare eam proiecisse. Namque et Cornelius Kempius lib. 2. de Frisia cap. 10. ac pariter Philipp. Camerar. medit. hist. centz. cap. 28. fol. 118. historiam hancce ut veram, referre videntur. Pulveris item tormentarii confectionem, Fratri Rogerio Baconi innotuisse, patescit ex eius dem Epistola, de secretis operibus artis et naturae, ubi cap. 6. scribit: Soni velut tonitrus, et coruscationes possunt fieri in aere; imo maiori horrore, quam illa quae fiunt per naturam. Nam modica materia adaptata, scilicet ad quantitatem unius pollicis, sonum facit horribilem, et coruscatinem ostendit vehementem. Et hoc fit multis modis, quibus civitas, aut exercitus destruatur; ad modum artificii Gedeonis: qui lagunculis fractis, et

lampadibus igne exsiliente cum fragore inaestimabili, infinitum Midianitarum destruxit exercitum, cum trecentis hominibus. Mira sunt haec, si quis sciret uti ad plenum, in debitâ quantitate et materiâ! Et obiit Rogerius ille Anno salutis humanae 1284. ut Balaeus testatur, qui etiam inter opera eiusdem recenset, libellum de vigore artis et naturae: qui idem cum hâc eâdem Epistola est, cuius modo feci mentionem. Ita tum temporis Pyrius pulvis inventus quidem, sed nondum vulgo vulgatus fuit. verum et Petrarcha, de remediis utriusque fortunae. dialog. 99. sua aetate, non solum Ballistas, aliasque machinas usurpatas demonstrat, sed et Bombardas ipsas, quas glandes aeneas vocat, quae flammis iniectis, horrisono tonitru iaciuntur. Erat, ait ille, haec pestis nuper rara, ut cum ingenti miraculo cerneretur: nunc ut rerum pessimarum dociles sint aniomi, ita communis est, ut unum quodlibet armorum genus. At satis constat Petrarcham Anno a Christo nato 1374. obiisse. Aut ergo haec, a recentioriassuta sunt manu, aut iam ante Genuense bellum, notissimae fuerunt Bombardae. Namque etiam Praeceptore meo, Dn. Martino Crusio, asserente, part. 3. lib. 5. cap. 9. Anno Christi 1372. Augustae, Bello contra Wurtembergicum et Boios durante, viginti aenea tormenta fusa fuerunt. Et Anno Christi 1378. Iohannes Aroviensis tria tormenta aenea in atrio Ulrichiano Augustae fudit: quorum maximum torqueret globum ferreum 172. librarum, alterum 70. minimum 50. ad spatium mille passuum. Idemque artifex onerandi, explodendique artem tradidit Senatoribus tantummodo tribus. Dn. Crusius part. 3. lib. 5. cap. 12. Historia item rerum gestarum Alphonsi XI. Castellae Regis, edocet; Barbaros Anno ab eiusdem Christi natalibus 1343. Bombardas informes tamen, (dolia namque ignivoma appellantur) et multis antea saeculis in bello usurpâsse. Magius saep. dict. loco. Pedro Mexia en silva de varia Lecion. lib. 1. cap. 8. Quâ de re ita scribit Ioh. Mariana de rebus Hispaniae, lib. 16. cap. 11. Excussa tormentis tela, lapidesque a nostris; Barbari ex urbe contra, ferreos globos, cum igne et fragore, pulvereque tormentario eiaculabantur, hautlevi saepe nostrorum damno. Huius tormenti mentionem, nunc primum in historia factam invenio. Hactenus Mariana. Et memorat tamen Petrus Messias dict. loc. diu ante, in Chronicâ Alphonsi Regis, qui Toletum cepit, mentionem fieri bombardarum ferrearum; et instar fulminis ignivomarum, iisque usum fuisse ait, in navali quodam praelio, Tuneti Regem, contra Regem Seviliae Mauritanum. Ex Giovan. Villani, refert M. Pietro Spino, lib. 4. de hist. de vita et fatti d. Bartholomeo Coglione fol. 120. Anno 1346. Eduardum Angliae Regem, in quodam praelio contra Philippum Valesium, bombardis, ferreos globos unâ cum igne evomentibus, terruisse equites Gallorum; quod tamen

Frossardus (qui sollicite illud proelium describit. vol. 1. cap. 130.) aliique Franco. Gallici scriptores, plane silent. Veruntamen Froissard, tom. 1. cap. 48. mentionem facit bombardarum, des canons et de l' artillerie: Anno 1340. item Anno 1355. tom. eod. cap. 158. Iohann. de Beka, in Chron. Ultrafect. Episcop. in vita Guidonis Episcop. 42. fol. m. 95. Belli cuiusdam mentionem facit, quod Frisonibus cum Hollandis fuit; et inter alia ita scribit: illustres Armigeri (in Castro Vollenhog. obsessi) adimplerunt tunellam fomento lardi, stupae, Salispetrae, picis ac Sulpuris, quam ex omni parte circumstipaverunt ferratis vinculis. Hanc igitur tunellam inextinguibiliter accensam, audacter eiecerunt super tectum vicinae Machinae; quae tenacibus uncis affixa, protinus adhaesit posti ligneo: et ecce levis aura flammi gerum rogum paulatim suscitans, circumaspexit in superiori caenaculo, ex quibus postes, trabes, et crates cum L. Frisonibus inextinguibili concrematae sunt incendio: proro ceteri Frisones stridorem tam aestualis flammae nequaquam tolerare valentes, corruerunt extemplo de ruitura iam Machina; qui confractis cruribus et lacertis vix [Note: Camera. medit. hist. cent. 3. cap. 82. Nauclerum et Crantzium allegat.] erepti sunt a morte tam acerrima. Nauclerus insuper, originem huius machinae ad tempora Ottonis IV. et Innocentii III. Anno 1213. referre videtur. Cum is Imperator, collecto milite, duas Hermanni Turingi fortissimas munitiones funditus iis destruxerat. Eodem modo Crantzius, alicubi in Wandal. scribit: Christophorum Danorum Regem, in praelio bombardae ictu occisum esse, anno 1280. Fieri itaque potuit, ut olim rudiori formâ bombardae fuerint; quae ad perniciem humani generis commodius paulatim effectae sunt, sicut nunc passim conspiciuntur. Fereque est, ut credam, graecum illum ignem, quo in palaestrinâ Ludovicum sanctum Galliae Regem, mire offenderunt Sarraceni; vel bombardam, vel pyrium pulverem fuisse. De eo enim ita scribit Ian Sire, Seigneur de Ionville, cap. 28. Il faisoit tel bruit a venir, qu'il sembloyet que ce fust foudre du ciel; et me sembloit un grand Dragon, volent en l' air: et si rendoit si grad' clairte, que dans nostre campi il faisoit si clair, comme le iour.

IV.

Ab unâ hac causâ, pyrio nempe pulvere incenso, variarum machinarum formae, suos adipiscuntur effectus: quas dies et iugis docuit [Note: Maicer. in beris inbent. d. c. 4. fol. 106. etc. Salmuth. ad Panciroll. d. loc. fol. 692.]usus, et adhûc dum indies expolit. Aliae vocantur colubrinae vel serpentinae, ob longitudinem, aliae aliis nominibus infigniuntur. Sunt et mortaria magni hiatus, et amplitudinis, quibus globi saxei plerumque iaciuntur in altum, ut quaecumque attigerint, descendendo laedant. Camerar. 3. meditat. cap. 82. fol. 328. Suntque bombardae manuales, generis varii, quae non nisi quantitate, ususque modo, a maioribus differre videntur. Sunt praeterea Petardae (a Pet, Gallicâ voce, quasi crepitacula dictae) ad disiciendas, frangendas vel aperiendas portas, murosve, inventae,

alterius formae quidem, sed virtutis et efficaciae eiusdem. In bello etiam rusticano ad Rastadium iuxta Salisburgum seditiosis erepta fuit lignea bombarda, longitudine 18. pedum, ferreis annulis circumvincta. Dn. Crusius part. 3. lib. 11. cap. 5. fol. 611. Deinde multa alia, ex eodem pulvere incendiorum genera fiunt, tam in bellis, quam ad spectacula usurpanda. ut sunt Raketti, ignes volantes, dracones, et his similes. Fiunt quoque globi ferrei concavi, insertis spiculis ab omni parte, pyrio pulvere repleti, qui proiecti post certum tempus dissiliunt, et obvios quos que laedunt. Hûc pertinent candentes globi, qui ex maioribus basiliscis et colubrinis, in aggeres et munitiones firmiores iaciuntur; qui non solum ignitâ vi acrius penetrant, sed et materiâ repertâ, excitant incendia funesta: de quibus Camerar. centur. 2 meditat. cap. 28 fol. 118. et seq. pluribus agit. Longo sane tempore, usus bombardaru, in oppugnandis tantum, defendendisque munitionibus frequens fuit; et nec rotarum volubilitate primitus movebantur: sed trabibus infixae immobiles fere erant; quales adhuc aliquibus in arcibus Imperii Turcici videre licet. Petrus Bellonus observ. lib. 2. cap. 4. Bartholomaeus vero Coleon, qui viginti amplius annis, venetorum copiis cum Imperio praefuit: primus omnium in belli, quod adversus Mediceae familiae principatum, a Florentinis exulibus in Galliâ togatâ excitum est, instituisse dicitur, (attestante Iovio in elog. lib. 3.) ut tormenta adversus aciem emitterentur: quum antea in expugnandis tantum, defendendisque urbibus usui esse solerent. spingardas, inquit, ita vocabant, minoratormenta tricubitalis longitudinis, quae glandem pruni maioris magnitudine, violenter effunderent. Haec parvis curribus inserta, post acies ad vehi, et signo tubâ dato, quo sua agmina relicto intervalli, hinc atque illinc panderentur, in oppositos hostes dirigi iubebat. Iovium tamen Pietro Spino, in hist. delle vita d. Coglione lib. 4. hîc errore labi, probat. Anno 1522. Pedites Galli, adhûc arcuballistis utebantur; paucis quibusdam Gasconibus exceptis. Quod memorat Blaise du Monluc, lib. 1. des commentair. fol. 9. b. quamvis Martin du Bellay, lob. 2. dememoir. mox a princip. fol. m. 99. non manuales solummodo sclopetos, sed et qui furculis innituntur (mousquetes vulguo vocitamus) iam Anno 1521. in usu fuisse narret. Equites pariter arcuballistis olim pugnabant: qui nunc fere sclopetis, iisque varii generis, uti sollent: quem tamen morem, cur non imitentur Turcae, disputat Philipp. Camerar. 3. meditat. hist. cap. 84. et seqq. In Germaniâ certe iam anno 1389. Bombardarum manualium usus increbrescere coepit. Tum temporisenim Augustani adversus Ludovicum a Landavv, sclopetarios aliquot Ulmam subsidio miserunt. Dn. Crusius part. 3. lib. 3. ap. 3. ubi subiungit Anno 1517. seyen die künstliche Fewerschloß/ zu Nürnberg

oder Augspurg ersunden worden. Sed et hoc addere lubet, portatiles bombardas, vulgo arcumbusatos dici (Galli arquebuse, Itali archebugio, Hispani Arcabuz vocant. Hocque significare arcum perforatum; namque buzo Italis esse foramen, Vincentius Lupanus, tract. de Magistrat. Francor. lib. 1. t. Magister artilar. ait. Ego potius a Germanico Hackenbuchs detortum puto. Cuniculorum, passim mentio in historiis omnium saeculorum fit; quibus turres, muris, aliaeque munitiones suffossae, substructionibus ligneis sussultae, et tandem sustentaculis, igne consumptis, subrutae fuerunt: sed fere vix dicendo exprimi potest, quam miseri habeantur obsessi; si tormentarius pulvis, in hasce subterraneas indatur cavernas: quod inventum est Petri Navarri, ut Iovius et Guicciardinus non uno loco retulêre. Simile machinamentorum fuit, quo parum abfuit, quin annos ante aliquot, potentissimus Rex Britanniae, cum filio et praecipuâ nobilitate; mirâ calliditate in subterraneum locum clam importatâ magnâ vi pyrii pulveris, ab hostibus clandestinis everso palatio, periisset: nisi divinitus mature detectis insidiis, conservatus fuisset. In usu erant olim Bombardae, magnitudinis fere prodigiosae; sed docuit experientia, nimiam magnitudinem earum impedimento magis, quam ufui esse. Et notat ut argumentum prudentiae Gallo-Francicanae, Compilator thesauri Politici, tom. 1. relat. di Francia fol. m. 169. quod bombardae omnes, mediocris et aequalis magnitudinis inibi sunt; ut scilicet globorum parilis magnitudo, omnibus inservire ac utilis esse queat. Anno 1381. Flandri seditiosi, Audenardam obsidentes, bombardâ utebantur, longitudine 50. pedum, quae petrâ ponderis prodigiosi onerabatur, eiusque sonitus, interdiu ad quinque leucas, noctu vero decem, exaudiebatur: ut memorat Benhard Girard, hist. de France tom. 2. lib. 17. fol. m. 361. et seq. Quod et simul credere me facit, bombardarum inventionem, iam ante tempus vulgo creditum vid. supr. num. 3. cognitum fuisse. Quamvis ille idem Girard. lib. 21. fol. 741. oblitus eorum, quae dixerat prius, Annum 1400. vel 1380. huic invento adscribat. Huc referri potest, (ut rursus veniam ad recentiora) quod Robertus Guagninus, lib. 10. c. 29. histor. Francor. memoriae tradidit. Per eos dies, inquit, Anno salutis M. CCCC. LXXVIII. machina ingens, quam bombardam dicunt, Turoni conflata, et inde Parisium vecta, triste sui spectaculum praebuit. Ad Div. Antonii protam extra muros, cum instructa et composita prorsus a peritis eius operis esset: dum pila ferrea, pondere quingentarum librarum, in cavum machinae devolvitur, ignem excutit, quo pila ipsa repente depulsa, machinae imprimis auctorem, moxque quatuordecim ibi astantes viros, ita dissipavit, ut per aerem membra profecta, aegre potuerint inveniri.

V.

Prodiit anno 1608. scriptum, sub titulo, der von Gott bestimten Zahlen deß Antichrists/1260. entlicher außgang vnd ende. ubi fol. 7. et seq. Bombardas nostrates praedictas, simulque graphice descriptas esse dicit, a Divo Iohanne, in Apocalyps. cum cap. 9. vers. 17. et 19. aut: Et vidi equos in visione, et qui sedebant super eos, habebant igneas loricas et hyacinthinas, et sulpureas: et capita eorum erant tamquam capita leonum; et de capite eorum procedebat ignis, et fumus, et sulpur. Potestas equorum in ore eorum est, et in caudis eorum: nam caudae eorum similes serpentibus: et in his nocent. Haec quidem prophetia, alium plane sensum habet; sed tamen non praeter meritum, inventum hoc, eiusque auctorem, multi quam plurimis exsecrantur diris. Auctorem istum, ad humanum exitium natum esse, Polydorus Virgilius ait. Ideoque nomen eius exsecrabile putat Cardanus; quod illa tormenta, ad humani generis potius damna, quam ad utilitatem videantur inventa. Quae et ipsa, exsecratione digna censet idem Vergilius; quod ab humano ingenio nihil iis excogitari potuerit horribilius. Imo haud adduci se posse ait, lib. 3. cap. 18. ut humanum ingenium invenisse haec credat; sed potius malum quendam Daemonem mortalibus monstrâsse, putat: ut inter se non modo armis, verum etiam fulminibus pugnarent. Elegantissime hâc de re, Italorum Poetarum, post Petrarcham, maximus Ludovicus Ariostus, in Orlando suo Furioso. cant. 9. §. 89. etc.

O maledetto, ô abominoso ordigno,
Che fabricato nel tartareo fondo
Fosti per man di Belzebu maligno,
Che ruinar perte disegno il mondo

Et item cant. 11. §. 21. etc.

Come trovasti, ô scelerata e brutta
Invention, mai loco in uman core?
Per te la mililitar gloria e distrutta;
Per te il mestier de l' arme e senza honore.
Per te e il valore, e la virtu ri dutta,
Che spesso par del buono il rio migliore;
Non piu la gagliardia, non piu l' ardire
Per te puo in Campo ad paragon venire.
Per te son giti, et anderan sotterra
Tanti Signori, e Cavalieri tanti etc.

Exinde iam usu venit, ut inviolentia bombardarum, sclopetorum etc. omnis ferme peditum vis, omnis equestris splendor, omnis deique bellica virtus, indecore consistat, iaceat, obtorpeat. Polydor. Vergil. 2. cap. 11. Quod si Archidamus Agesilai filius, cum Catapultae iaculum (ut

Plutarchus in Apophthegmat. Laconicis retulit) tunc primum ex Siciliâ advectum [Note: Magius miscel. 1. Camer. cent 3. medit. histor. c. 82. a prmeip.] vidisset, exclamavit: ô Hercules, viri periit virtus! Quid superioribus saeculis, cum tormenta haec omnium, quae post hominum memoriam excogitata sunt perniciosissima, primum conspecta fuerunt, homines dixisse arbitramur? Profecto non modo virorum virtutem, opesque; sed validas quasque structuras, validosque urbium, arciumque muros, deiectum, abolitumque iri, confestim exclamâsse, credendum est. Idque et Alphonsus, Neapoleos agnovit Rex: cuius generosus vereque regius, atque heroicus animus praedicatur; sicut et a Colenutio, histor. Neapel. [Note: Caraer. dict. Sont. 3 cap. ???] lib. 5. eiusdem encomium refertur, aeternâ laude dignum. Cum enim in navi praetoriâ, terrestre suorum proelium, cum Neapolitianis, quorum Dux erat Sfortia, videret, et nihilominus ex suis triremibus, sua tormenta ex latere vibrare iussisset, observans fortia facta Sfortiae inter proeliandum, vetuit; ne in eum locum, ubi Sfortia pugnaret, tormenta emitterentur. Quamrem, cum Sfortia ex captivo Squarsiâ cognovisset: mandavit et ipse vicissim toti exercitui, ne tormentis deinceps peterent Alphonsi navem. Eâ olim humanitate, milites, Ducesque extra cruorem in Italiâ pugnabam; ut proelii tempore, funalibus incensis, cum nox ingrueret, ampolius quatuor milia equitum cataphractorum, admirabili, ridendaque hodie spectaculi contentione, concurrere fuerint visi. Ut bella illa, si cum nostris hoc tempore conferantur, ludicra propemodum videri possent: ut Ivoius simul ac Guicciardinus, alicubi scribunt. Nempe quia non solum arma tam defensiva, quam offensiva, maxume immutata, et ad interficiendos homines, arte perniciosâ sint inventa: verum et cumprimisilla bellica tormenta, tam maiora, quam minora, in usu frequentiore, quam antea coeperint esse. Uno hoc bellico instrumento, omnia illa antiqua tolluntur, et ut supervacanea ac inutilia, abiecta mox fuerunt. ut nempe sunt Ballistae, arcuballistae, carroballistae, etc. Quae omnia, nunc nullius usus aut aestimationis sunt, prae hoc uno nupero tormento. Fuerunt sane Graecorum pariter ac Romanorum machinae, in bellis usitatae, roboris et effectûs planem stupendi. Quin et ignes etiam tormentis iaciebantur: ut meminit in Aurel. Vopiscus. Ac cum ab aliis ea iam sint descripta sollicite, et quoque artificiose depicta, illorum scrinia non compilabo. Et nec Franco-Galli, Germanique nostrates, talibus tormentis destituti fuerunt: Anno 1417. Comiti Tokenburgensi, Veldkircham obsessam tenenti, subsidio Constantienses profecti sunt; vnd brachten mit ihnen dahin ein Werckzeug/genannt der grosse Schupffer/der werff einen Stein zehen Centner schwer. Saepiuscule eiusmodi machinarum facit mentionem, Iohann. Froissant. tom. 1. cap. 50. Anno 1340. Iohannes Northmanniae Dux, filius Philippi Valesii, Francorum Regis, oppidum

quoddam Belgii oppugnavit, et talibus ballistis, ita vexavit obsessos, ut in cellis, aliisque subterraneis locis morari cogerentur. Les engins iettoient nuict et iour, grosses pierres, qui abbatoient les combles, et le haut des tours des chambres et des sales; et en contraignoyent les gens du chastel, de demeurer en caves, et en celiers. Et paulo post, Ceux de l' ost, gettoient peur leurs engins, chevaux morts, et autres bestes mortes, et puantes, dont est oit la dedans en moult grande destresse etc. Huiusmodi ac similium instrumentorum bellicorum, memptio quoque fit, cap. 60. 107. et 221. item tom. 2. cap. 2. 5. Attamen singula haec ludicra, quaedam puerilia sunt, prae bombardico fulmine hoc, ineffabilis simul fragoris atque cladis. Dn. D. Thomas Lans. in consult. orat. pro german. fol. 47. etc. Disputat equidem pro more suo subtilissime Machiavellus, disp. de Republ. lib. 2. cap. 17. quanti facere oporteat in exercitibus bellicas nostri temporis machinas, et utrum tantam vim habeant, quam vulgo eas habere putatur. Pariter ut Scipio Amiratus, dissert. polit. lib. 19. discurs. 3. censet; quo ad maenia diruenda, hominesque interficiendos, et obsessos defendendos, eosdem antiquorum tormenta effectus peperisse. Ac nonnulli militiae periti existimare dicuntur; in pugnâ plus tormenta illa strepitus habere, quam utilitatis. Fertur Iulianum Caroli Caesaris, peditum praefectum, Duci Sabaudiae fuisse confessum; se saepe ad speciem sclopetariis uti solere; non ad necessitatem: sed post primum impetum, aciem hostium celeriter subire, et abiectis fulminalibus gladiis victoriam parare; nec unquam hâc ratione frustra pugnâsse, vid. Dn Lans. dict. loc. orat. contra German. fol. 853. et seq. Pertinet hûc, quod de Cyro Xenophon refert, lib. 2. Inst. Cyri. Quodam tempore, ante Cyrum duas cohortes, ad certamen ludicrum, paratas constitisse. ibi partem alteram glebas eiaculâsse, ac tum loricas cratesque, tum et femur, ac tibias percussisse: ubi vero ad manus ventum esset; tum partem alteram, cui erat ferulae, adversis plerosque femora, manus, aliasque corporis partes caecidisse Cyrum autem (ut porro Xenophon refert) cum in tabernaculo quosdam videret, quorum alii tibia, alii manus obligata esset; quid ipsis accidisset? rogâsse. Illi se glebis ictos perhibuisse. Et Cyro iterum quaerente, utrum postquam congressi fuissent, an cum abessent procul; respondisse ferigerulos, tum id se perpessos, cum procul abessent. at cum ventum fuisset ad manus, tum vero ludum pulcherrimum fuisse. etc. Verum hanc litem dirimant belli [Note: Maier in veris inventis. d. cap. 4. f. 95. et seq.] Duces experti.

VI.

Quod de Pandorâ, a Iove mortalibus dono data vulgo dici solet, idem de hoc invento intelligi fere potest. Habuit illa omnis generis bona et mala commixta; sicque pariter est in bellico tormento. Quae mala in hoc non contin entur, et quae bona? Iratus num Deus humano

generi, contulerit hoc manus, an vero pacatus, ambigere licet. Non autem absque Dei nutu, mereque fortuito casu, hoc inventum arbitrabimur prodiisse: quasi summum illus caeleste. Numen, omnia Naturae ac voluntati hominis, ingenio et arti committeret, nec ipsummet illa singula curaret.. Sane veluti poena simul et praemium, ab eodem mortalibus communicatum esse, non impertinenter forsan dici potest. Nempe pro exsecutione et vindictâ malorum, habet Deus varios exercitus, quos immittit iis, quos punire velit: famem, pestem, bellum, aquarum diluvia, incendia ignis, animalium noxiorum damna, terraemotus etc. Inter haec poenalis haec machina referri, belloque adscribi debet, quod ut maiori vi et efficaciâ geratur, hocce instrumentum, ei pro auctario accessit. Verosimile valde est, si visse Deum singulari quodam iudicio tam perniciosum [Note: Stepham. Forcatulus, de ??? perio et philosop. Gallor. lib. 4.] tormentum recenter reperiri; ut mutuo terroe affecti mortales, nec viribus ita confidentes, facilius alerent concordiam, et bella detestarentur, incerti et mortiferi ictus aleam timentes: ita hodie non nisi audacibus, et fere desperatis proeliandum est, inter grandines flammarum. Quâ quoqueratione, Traianus Boccalini, 1. ragguag l. 46. lepide excusat bombardarum inventorem; quasi nempe volu erit reprimere temeritatem gerendi belli: ac quidem, idem ille censet, adhûc alia prompta magis excogitanda media esse, quibus vilissimi mercenarii milites se invicem occidere queant. Et nempe idem it aloquitur Apollo. Che per l' atroce bestialit a di quelli, chi ardiscono di far la crudel risolutione, di vender la vita loro per lo vilissimo prezzo d'un Giulio il giorno; era forzato ad amare, che egni giorno~ piu crescessero le crudeli inventioni di presto estirpar dal mondo, cosi fetente carogna cosi diabolica semente dalla terra, che inde gnamente pasce huomini tanto pernici osi. Et sunt ideo, qui serio pertendunt, inventionem bombardarum, pro ratione harum aetatum, Rei publicae utilissimam esse: Kirchner d. Republ. supr. dict. disputat. ult. hypothesi 1. ad defendendas nempe urbes, atque arces, Regionesque, contra robur ac viros potentiorum. Bombardae sui efficiunt terrore, ut ne minores sintesca maiorum. Ac certo, quod hodie latrociniis, receptaculisque latronum Germania caret, probabile est huic deberi invento. Quod et agnoscit Claude Fauchet, cap. ult. des origin. des chevaliers. etc. fol. m. 59. qui ait: un peu devant que l' Artillerie fut trouve, et qu' on l' eut inise en pratique, plusieurs meschants, et factieux s' assembloient en divers endroits, pour piller, et ravir le labeur des gens de bien. Tellement, que iamais personne n'eut peu abatre les chasteaux et retraites des ces brigands, et pillards, assis aux mont agnes ou rochers, es quels ils se tenoient, sans l' invention d' Artillerie.

VII.

Sed ut ut tanta sit violentia bombardarum, ut non nisi

fugâ vitari queat: vid. les laissons de Montaigne, lib. 1. cap. 12. det tamen magicâ vi, non impetus quidem, sed quo minus corpus perforet globus inhiberi, ac itidem ferri, gladiorumque acies hebetari poteft: id quod experientia sat facit iam indies testatum. Et etiam Iohann Staricius, hâc de re tractat, in suâ versione Achillis Panopli, Heldenschatz inscriptâ. Ac pariter media sunt, quae talem incantationem solvant, globisque et ferri cuspidibus restituant viam suam naturalem, die Losung vulgo indigtaare solent. Id an naturaliter fieri queat? dubitant quidam, ac etiam assertant. Non abnuo Amuleta esse in Naturâ, contra incantationes; et Persicariae usus, proditus libro singulari a magno Paracelso, quandoque sortilegis medetur morbis. Et ita etiam Franciscus Vallesius tract. de sacrâ philosoph. cap. 20. fol. m. 120. scribit: Videtur consentaneum, in ipsis naturalibus rebus, esse quasdam Daemonibus gratas, quasdam ingratas, et quibusdam allici, quibusdam fugari naturaliter; siquidem inter omnes gentes, qui expiationibus curare morbos huiusmoditentaverunt, res quasdam cavere iusserunt, et quibusdam usi sunt; idque divinitatis ipsius morbi causâ se facere, dicebant. Sunt qui etiam argumentum deducunt, ex cap. 6. Tobiae, ubi in Hebraeo, Sebast. Munsteri exemplari habetur: Accipies cor piscis, et ex eo facies fumum subter vestimenta eius, et cum Daemon odorem eius senserit, fugiet, et non revertetur unquam. Ast vereor, ut in illâ solutione homines diabolus ludat; et saepissime dum eius vim, non per fidem abigere aliqui conantur, eidem se subdant planem.

De Typographia.

I.

UNicum Typographiae remedium est, contra tineas et blattas, omnis eruditionis inimicas: dum per ea antiqua volumina; et nec in uno aut altero solummodo exemplari (velut animalia quaedam, quomnnis unum aut binos edentia fetum) sed mille aut ultra, ceu fructiferae arbores et plantae, renovantur. Ita ut hâc iam industriâ sit effectum; ut qui semel in lucem prodierunt libri, vix possint deinceps, posteritatis oblivione prorsus exstingui, omnibusque in locis deleri.

Imprimit illa die, quantum non scribitur anno

Haec est vera barbariae victrix, armataque Gorgone Pallas, ex cerebro hominis nata, in lucemque producta; ut sapientiam rudibus instillet, et adversarios eiusdem confundat; hoc est, in saxa et lapides convertat. Haec temproi iuncta abligurienti, et sub mortalitatis iugum trahenti, frena inicit: illaque vere ars memoriae est, mors oblivionis, ingeniorum Asylum. Dn. D. Lans. orat. pro Germ. fol. 48. etc. Omnia olim calamo

[Note: Polydor. Vergil. derer. in ventor. lib 2. c. 7. Guido Panciroll. in nov. repert. c. 12. et ibi Salmur. fol. 591. ac seq. Mich. Maict. de veris in vent. cap. 5. fol. 138.] describebantur; quem in usum multae constitutae erant tabernae, in quibus bus aliud nihil agebatur, quam ut scriberetur: id quod multi laboris et Vergil. sumptuum cumprimis plurimorum erat. Nunc autem, cum tantum ab uno homine imprimatur literarum: quantum vix uno anno a pluribus scribi possit: nullum amplius superest opus, quod ab homine, quamvis non ita divite, desiderari queat. Mira typis excudendorum librorum ars; nulli nec dignitate nec utilitate, nec etiam subtilitate cedit: ut loquitur Hieron. Cardanus lib. 17. de subtilitat. a princ. et de rer. variet. lib. 13. cap. 64. Non enim facile diiudicari potest, num in tanta facilitate ac celeritate, pulchritudo; an vero in tantâ pulchritudine, celeritas et facilitas admirabilior sit. Unam hanc, cum omnibus omnium veterum in ventis, certare facile posse, censet lohann. Bodinus Meth. histor. cap. 7. Ac si Stephano Forcatulo credimus, lib. 4. de Imp. et Philosophi Gallor. superata fuit fere munificentia Naturae rerum, excogitata librorum excudendorum ratione. Philipp. Melanchton. lib. 5. Chronicor. sub Frider. 3. circa fin. artificium hoc, donum Dei esse, ait, divinitus humano generi communicatum; saeculo hoc mundi senescentis, aetateque iam effeti ac fatiscentis: ut studia luminis utriusque, prolatis e tenebris in lucem omnis generis codicibus vetustis, instruerentur copiosâ supellectile scriptorum optimorum; ac imbecillitas et ignavia hominum, torpescentium fatali languote, sublevaretur. Utinam vero, (sic ait ait idem iam laudatus Melanchthon) tanto Dei munere grati uteremur; non ad obscurandam, sed illustrandam gloriam Dei: non ad disiungendas Ecclesias, sed copulandas! Et etiam Traianus Boccalini, pro solitâ libertate censet; occasione Typographiae, factas fuisse Bibliothecas, numerosas magis, quam bonas. cens. 1. ragguagl. 35. adde Petro Mexia lib. 3. cap. 2.

II.

Sed fere ut bombardarum, ita et aeque incerta est inventio Typographiae. Eam versiculis elegantibus, Germaniae transcribit Philippus Beroaldus.

O Germania, muneris repertrix,
Quo nil utilius dedit vetustas;
Libros scribere quae doces premendo.

Annum inventionis, et inventoris Argentinensis nomen, expressit in Epitom. rer. Germanicar. cap. 65. Iohann Wimphelingus (qui in hoc ipsu~m incidit tempus, ac circa annum 1508. vitâ cessit, et proptereâ magnam meretur fidem. Anno, inquit, Christi, 1440. Friderico III. Romanor. Imperat. regnante, magnum quoddam, ac pene divinum beneficium, collatum est universo terrarum orbi, a Iohanne Guttenberg (ex ordine Equestri) Argentinensi, novo scribendi genere reperto. Is enim primus

[Note: Consent. Iac. Maier lib. 16. annal. Flandr. Dn. Cru sius par. 3. lib. 7. c. 2. Guilh. Paradin. en la Chronique de Savoye, f. 33. scri bri: un noble chcva lier de Maience, appelle Iehan Gutem berg zum Jungen.] impressoriam artem, quam lationiores excusoriam vocant; in urbe Argentinensi invenit: inde Moguntiam veniens, eandem feliciter complevit. Et idem Wimphelingus, in descript. vitae Roberti Episcopi Argentin. sub hoc Roberto, ait, nobilis ars impresloria inventa fuit, a quodam Argentinensi, licet incomplete. Sed is, cum Moguntiam descenderet, ad alios quosdam in hâc arte similiter laborantes; ductu cuiusdam Genßfleisch (quem Iohannem nominant M. Scr. quoddam Chronicon Noribergense, quod apud me exstat) ex senio caeci, in domo Bonimontis, Gutenberg (in qua hodie est Collegium Iuristarum) ea ars completa fuit: Et in laudem Germanorum sempiternam. Successum Typographici artificii dict. cap. 65. describit ille idem Wimphelingus, ac sic ait: Interea Iohannes Mentel, id opificii genus inceptans, multa volumina castigate ac polite Argentinae imprimendo, factus est brevi opulenti ssimus. Huic successit Adolphus Ruschius, mox Adolpho Martinus Flachus; qui et ipsi Argentinenses, in natali solo cum laude et gloriâ hanc artem exercuerunt. Nec solum nostri in hâc arte Argentinae floruerunt; sed eandem etiam alibi tractantes, et decus et emolumentum sunt consecuti. Ita Sixtus Rusinger Argentinus, Neapoli Anno 1471 libros quomodo imprimi possint, primus monstravit: ob quod factum, Ferdinando et Neapolitanae nobilitati carissimus exstitit; huic saepe ab ipso Rege, Episcopatus et amplissimae dignitates oblatae sunt. His omnibus, Patriam Argentinam praeferens, ad nos concessit, estque hodie vitâ superstes; vir ob dignitatem sacerdotalem, et senium reverendus. Praeterea Ulricus, cognomento Han/sub idem fere tempus, formas librarias, rem inauditam, nec unquam Romanis visam, Romam attulit. Eâque occasione, Campanus et aliquot docti existimaverunt, hunc Ulricum natione Gallum fuisse; quod plane falsum est: is tamen error inde emanavit; quod cognomen familiaetraductum fuit in Latinum. Itaque Ulricus Han/cum hoc divino opificio, rem literariam, ex inopiâ ad ingentem ubertatem perduxisset; Antonius Campanus in illum iocatus, hoc tetrastichon edidit:

Anser Tarpeii Iovis, unde quod alis
Constreperes, Gallus decidit. Ultor adest
Ulricus Gallus, ne quem poscantur in usum,
[Note: Theod. Bibliander tr. de ratien. co~. omn. linguar. fol. 82. Estienne Pasquies] Edocuit, pennis nil opus esse tuis.

Quod ergo nonnulli adscribunt excellentissimae rei inventum Civi Moguntino et nonnulli quidem Iohanni Fausto, et ad annum circiter M. CCCC. LII. prorogant ortum eius; inde accidit; quod primus inventor excogitatam a se artem in Patriâ, Moguntiam descendens, aliis etiam adiunctis, perfectiorem reddidit. Quae quidem paulatim ad

[Note: lib. 4. der recherch. cap. 21. Salmut. supr. d. loc. fol. 593. et seq. Mel. Adaml. in Vitis] cam perfectionem, quam nunc labet perducta est. Petrus autem Ramus, lib. 2. Scholar. Mathem. recte Iohannem illum Faustum, Iohann. Fust, adpellat. Ei namque adstipulatur exemplar officiorum Ciceronis, in membrana Moguntiae primo, ut putatur, impressum. Id hanc in fine continet in scriptionem: Praesens M. Tullii clarissimum opus, Ioh. Fust, Moguntinus Civis; non atr amento, plumali cannâ, nequeve aerea; sed arte quâdam perpulcrâ, manu petri de Gernsheim pueri mei, feli citer effeci. Finitum anno 1466. die 4. Mens. Febr. exstat hoc opus (teste Henr. Salmuth) in Bibliotheca Augustanâ, itidem aliud vidro olim in Bibliothecâ Heidelbergae, ac nuper etiam tali, in pergameno excuso, me donavit Dn. Valent. Andreae: eiusdemque pariter mentionem facit Estienne Pasquier. Quod si primum hoc impressoriae artis opus fuit, (quod certe innuit elogium iam modo dictum, ancipitibus, dubiisque verbis rem hanc de scribens) necessum est; ante id temporis artem hanc potius tentatem, quam in effectum deductam fuisse. Eloge duquel vous pouvez recueillir, qu'en ce liure feut fait le premier coup d' essay de l' impression; lors fraischement inventee. Autrement il eut este un grand sot, d' en faire uns si grand fanfare: ut loquitur Pasquierus. Sed vero eadem fere verba leguntur, in quodam, Petri Lombardi, opere, vetustissimae impressionis: Anno Domini 1486. octavo Nonas Martii, textum sententiarum non atramentali pennâ, cannâve; sed quâdam ingeniosa arte imprimendi, cunctipotenti aspirante Deo, in egregia urbe Basileensi Nicolaus Kesler feliciter consummavit. Et iam Anno 1462. Hat Churfürst Diether zu Mentz/wider Graff Adolffen von Rassaw/naher Speyr/ein offentliche/ vom ersten Truck zu Mentz getruckt Schrifft/vbersender. Lehman. lib. 7. cap. 105. Refert quoque Ioann Walchius, in decad. tabular. fabul. 9. fol. 181. vir omni fide dignus; Faustum illum (cuius iam facta mentio fuit, et qui ipse, antequam in vulgus artificium emanaret, atque in occulto adhûc teneretur, non segniter Moguntiae laborabat) cum Sacrorum Bibliorum a se impre ssis aliquot voluminibus instructus esset, Lutetiam cum suis exemplaribus, ac novo hoc fetu contendisse, quaestum illîc ut faceret. Ac posteaquam priore tempore, unicum Bibliorum exemplar, quod totum membranâ constabat, et impigri ac sollertis alicuius Scribae seu Bibliographi manus, assiduo labore, post longum tandem tempus, absolutum reddiderat, quadringentis aut quingentis coronatis venisset: Faustum sexaginta, magis tolerabili pretio, sua singula coronatis vendidisse. Ac primo non mediocris animos hominum admiratio subibat, quî factum esset, ut singula ita sibi exacte Exemplaria responderent, ut in tanto literarum numero, orationis longissimâ serie, ac distinctionis immutatione, ne unicum iota, per totum librum, aut minimus apex variaret;

qui in alio codice non compareret: sed per omnia certissime sibi, et paginae, certo item, ac debito suo loco constarent. Nec huius rei rationem capere potuerunt. Cunctantibus porro spectat oribus, atque emptiovem protrahentibus, suorum quaedam Exemplariorum, quinquaginta Faustus coronatis concessit, (ut a Mercatoribus, et ab illis, sua qui venalia habent, fieri solet, ut forum auscultent, et pro illius constitutione, pretium vel intendant vel remittant) tandem quadraginta coronatis prostituit ac vendibilia fecit: et multo etiam minoris permisit. Cum vero, qui primo mercati erant, sequentibus se multo viliori pretio, tandem etiam minimi venditos a Fausto libros percepissent, atque imprimis de hoc scribendi, seu exarandi literas mirabili modo, ac rei artificioso compendio quodam certiores fierent, quod hîc nimirum non longi labores, nec magni sumptus requisiti, sed omnia et singula exemplaria simul, unâ fere eâdemque operâ, arte quâdam facillimâ, perfecta atque impetrata effent: a Fausto falsos ac deceptos se clamabant. Itaque libros suos venditori quidam referentes, pecuniae restitutionem urgebant: quandoquidem pluris quam dimidiâ, quin tribus aut etiam quatuor iusti pretii partibus circumventos se persensissent. Atque ita quidem repetundorum numorum satagebant, atque artifici molesti erant, ut cum Moguntiam Parisiis reversus Faustus esset, adeo homo et illic urgeretur, ut, qua se salvaret, Moguntiâ Argentinam transire habuerit necesse. Sunt qui cuidam Moguntino, cognomine Schäffer/inventum transscribunt, Et certe Anno Christi 1529. impressus est Appianus, ad cuius finem haec sequentia habentur: Impressum Moguntiae, in aedibus Ioannis Schoeffer, a cuius Avo chalcographice olim in urbe Moguntiaca primum inventa, exercitaque est. Et etiam ex Achille Gassaro. Dn. Crusius paert. 3. lib. 7. cap. ult. refert. Ars haec Anno 1450. inventa est ab Iohanne Fausto, Moguntiae: literis primo e ligno factis: deinde ex Orichalco: tandem e stanno. Secretam tenuit ille artem, conscio tantummodo Petro Schoeffero. Tractata eadem est. 1460. Argentorati, ab Iohanne Guttenbergo. Anno 1469. ab Ulrico Han. Germano, Romae. Anno 1470. a Sixto Rassingero, Neapoli. Anno 1475. a Conrado Finer, Eslingae. Anno 1470. ab Ioann. Zainero, Ulmae Anno 1485. a Conrado Denckmuto. ibid. Anno 1490. ab Heinrico Quentelo, Coloniae: et a Nicolao Keslero, Basilaeae. Anno 1492. ab Antonio Koburgero, Noribergae. Anno 1495. ab Hansone Hammane, dicto Hertzog. Parisiis primus Typographus fuit Hanns Klein, Iohannes Parvus, vel le petit. Sane Typographia in Pubachii tabulis ad Regiomontanum referri videtur: inter cuius opera, ars illa mirifica literarum formatrix, tentata

saltem appellatur. Thom. Freigius, orat. Antiquitatem non ubique novitaeti praeferendam. et addita est Anquit. Rosini, edit. prior.

III.

Invaluit quidem opinio apud nonnullos, quendam per Mare Germanicum et Balthicum navigantem, in Chinensium regionem, qui olim Seres dicebantur, fuisse delatum: eundemque animadvertisse, artem imprimendi ibi exerceri. Visis itaque et probe consi deratis typis ac formis illis, in Germaniam reversum, similemque chalcographiam concinâsse. Pancirol. in nov. repert. tit. 12. Sicque attestatur Ioh. Petrus Maffeius, histor. Indic. lib. 6. Chinenses literas, imaginesque, subiecis praelo typis excudere (quibus commentis recentibus Europae adeo glorietur) et id vetustissimo in usu apud Chinas esse. Garzias ab Horto, lib 2. Aromat. apud Indos nascent. cap. 38. artem Typographicam tam vetustam, et semper apud Chinenses usurpatam esse ait, ut omnem homi num memoriam superare videatur. Ioh. Consalvus Mendoza, part. 1. lib. 3. cap. 16 artem istam, unâ cum ipso Regno Chinae, principium habuisse, et iventam a quodam fuisse, prodit, quem Incolae instar Numinis venerentur. Ac ita etiam scribit Ioh. Hugo Linscotanus, part. 2. Indiae Oriental. cap. 26. Typographiam Chinensibus fuisse in usu, ante aliquot saecula; habere libros excusos, annis quingentis, sexcentisve prius, quam in Europâ ea fuerit inventa, esse pariter ibi refertissimas Bibliothecas. Hisce similiter Iovius adstipulatur, qui lib. 14. histor. inquit: Quod maxime mirandum videtur, in Indiâ artifices sunt Typographiae, qui libros, (in quibus historiae et facrorum ceremoniae continentur) imprimant more nostro; quorum longissima folia, introrsus quadrata serie replicantur. Id quoque genus pagellas, clarius etiam describit Maffeius: et [Note: Dn. Lans, orat. pro Germ f. 896. etc. Michel Maier in Veris in-Vent. saepe dict. cap. 5. fol. 132.] passim nunc a raritatis studiosis colliguntur atque ostentantur. Attamen Germani soli, Typographiae nostratis, de quâ hîc agitur, usum reperisse, tam certum, quam quod certissimum est: Chinensium vero rudimenta, non ad eam spectare, sed ad tabularum impressionem, a Typographiâ multum distantem. Ac in super nil aliud efficiunt, historici illi Chinenses, quam verum esse illud Aristotelis pronuntiatum, quod ita se habet: Nilprohibet, artes easdem, a diversis, vel eodem, vel etiam diverso tempore, citra ullam communicationem inveniri. Nec ullum profecto incommodum est, rem unam eandemque, et novam et veterem censeri: ad diversos populos relatione. Melch. Guilandin. de papyro memb. 26. Typographiam ver o a Chinen sibus per Scitas et Moschos, in Germaniam fuisse derivatam, dicit quidem Mendoza, dicit et Iovius, aliique: sed nemo unquam probabit. Quae enim unquam fuit conversatio Chinensium et Germanorum? non per terram, cum in viis desertis, et terrae spatio immenso, nullique fere homini permeabili dis iungantur.

Non per mate; cum haut sit transitus e Balthico in Indicum Mare. Eliud Nicolai, In der Relation/was sich in beederley Indienzugetragen/in praefat. Quodque ars Typographiae, ex Germania in alia regna, per Germanos fuerit translata; docent vetustissima exemplaria librorum impressorum. Sicque in Bibliothecâ Academicâ Basilec (teste Dn. Buxtorffio, viro undecumque Clarissimo, illisque Academiae lumine splendidiore) habentur libri Romae impressi; ut sunt Hieron. Epistolae, B. Th. Aquinatis opera, ac alia; illustri charâ et charactere, Anno 1470. ubi praefationes docent, tunc primum ex manuscriptis, novo invento millena exemplaria unum diem dedisse, arte et operâ Germanorum. In fine Thomae hi leguntur versus, ex quibus Germani Typographi agnoscuntur:

Aspicis, Illustris lector, qui cumque libellos
Si cupis artificum nomina nosse, lege.
Aspera ridebis cognomina Teutona forsan,
Mitiget ars Musis inscia verba virûm,
Conradus Schvveinheim, Arnoldus Pannartz que Magistri,
Romae impresserunt talia multa simul.
Petrus cum fratre, Franciscus maximus, ambo
Huic operi aptatam contribuêre manum.

Anno 1470. Est et (ibidem) rationale divinorum officiorum in pergameno impressus, in cuius fine apposita haec: Praesens rationalis divinorum codex officiorum, venustate Capitalium decoratus, rubricationibusque distinctus, artificiosâ adinventione imprimendi ac characterisandi; absque calami exaratione sic effigiatus, et ad eusebiam Dei industre est confirmatus: per Iohannem Fust, civem Moguntinum, et Petrum Gernsheim, Clericum Diocaesis eiusdem. Anno Dom. 1459. 6. die Octobr.

IV.

Proferuntur quidem libri vetustiores, editione illâ Officiorum Ciceronis, cuius paulo ante mentionem feci. Dn. Crusius part. 3. lib. 7. cap. 4. scribit: Impressi sunt Anno 1444. sermones quidam super Epistolas Dominicales: exstantes hîc Tubingae in stipendii Martiniani Bibliotheca. Ars enim Typographica, nuper in venta procedebat. Volaterranus, in illam cogeriem Commentariorum suorum, multa temere et sine delectu conicere solet; in quibus illud: Auctores artis impresoriae fratres duos, homines Germanos, edidisfe Romae Augustini libros de Civitate Dei, et Lactantium, eosque primos omnium prodiisse. Anno 1465. quibus significat, eornno natam Typographiam, idque Romae. Alii iactitant etiam Iohannis Fust alium librum, primum omnium Mogunciaci impressum; nempe Alexandri Grammatici doctrinale.

Omnium vetustissimum opus, cuius tamen nomen reticetur, Venetiis excusum profert Rabbi Ioseph Sacerdos, in Chronico suo, Anno Iudaico 5188. Christiano 1428. quod nemo hactenus animad vertisset: certe nemo indicavit. Unde ille Iudaeus colligit, artem imprimendi ab eo libro incepisse. Quae omnia tam facile negantur ac asseruntur. Iuterim [Note: Iohann. Rurgersius mrefut. fabula Burde nû f. m. 290. et seqq. Addc Salmuth saep Lais loc. f. 598. etc. Ioh. Walch. d. fab 9. f. 178. et aliquot seqq.] tamen negari non potest; aliter artis rudimenta esse in choata. Nam non ex discretis et singularibus typis, inter se iunctis, ut hodie fit; caeptum est imprimi, sed in pagellis ligneis, quibus literae incisae erant: qui modus primus excudendi in Hollandiâ, Harlemi inventus fuit; ubi etiam hodie aedes ostendi dicuntur, in quibus inventor artis eam primum periclitatus est. Harum pagellarum meminerat Accursius Matiangelus, in Donato suo, in membranis excuso; qui liber postea in potestatem venit Aldi Manutii Iunioris. Verba Mariangeli sunt; Impressus autem est hic Donatus et Confessionalia primum omnium Anno 1450. Admonitus certe fuit ex Donato, Hollandiae primum impresso, in Tabulâ incisâ. Rudimenta igitur artis Typographiae, ab editione Donati inceperunt in Hollandiâ, non ex typis, sed tabulâ incisâ. In urbe vero Harlemiensi inventam, testatur Vir eruditissimus, Hadrianus Iunius: qui quum non praeter rationem hanc patriae sui vindicârit, et non pauca digna cognitu de eius incunabulis prodiderit; eam tamen a tabulis incisis, et ab editione Donati coepisse ignoravit. Illustrissima Veronica Ladronia, avia Iul. Caesar. Scaligeri, Horologium beatae Mariae, (vulgus vocat Matutinas horas) penes se habuisse dicitur, pagellis ligneis incisis impressum in membranis; literis inter se colligatis, et connexis, ut mos scribendi est Mercatoribus et Tabellionibus properantibus, praesertim Germanis et Belgis; ita ut chirographum hominis Germani diceres. Locus, ubi is liber, et annus, quo excusus fuerit, non appositus: oblongâ tamen formâ erat. Hunc librum, quem 36. annis post Matris suae obitum, possederat Iul. Caesar Scaliger, a cane leporariâ disceptum diu doluit; et magno, illud damnum redemisset. Pariter de Tabulis illis Harlemensibus, lib. 3. comment. rer. Germanicar. sub Moguntiaco. Ita Petrus Bertius scribit. Artis typographicae in ventionem, nos alibi nostris Harlemensibus asseruimus: et ostendit nobis nuper humanissimus et antiquitatum Holandicarum peritissimus. P. Scriverius, citatum a nobis alibi Speculum Salutis, non belgice, sed latine editum; primum magnae artis rudimentum: cuius paginae glutine commissae fuerant, ut videri possent opistographae. Sed attentius consideranti, facile apparuit, non collectas fuisse literas singulas, digestasque in vocem, voces in versum, Versus plures in paginam; sed singulas paginas, singulis tabellis ligneis expressas fuisse, imaginibus, literisque exstantibus, atque prominentibus, sicut sigillis, et ectyptis solent

imprimi notae rerum materiae molliori, et ut ex libris ad nos e Sina advectis adparet, Sinenses libros suos adornare: quae res ut adfinitatem aliquam cum arte Typographicâ hodiernâ habet, ita multum adhûc a perfectione artis remota est. Nec negabunt Moguntini, quin ea saltem laus Harlemensibus nostris debeatur. Quis autem non videt facilius fuisse ingeniosis hominibus, et ad res praeclaras inveniendas natis, ex tali rudimento progredi ulterius, et ad conceptam animo perfectionem, superatie impedimentis eniti: quam protinus consummata omnia reddere, et primo actu absoluta? Nil semel et coeptum et perfectum est. per intervalla creverunt artes, et adiectione particularum, incrementum acceperunt. Principiis autem recte inventis, facile est aliquid adicere, et quo quis magis ingenio pollet, eo est ad perficiendum aptior: sic factum in picturâ, sic in sculpturâ, sic in ipsâ sapientiâ. Et paulo post: Vere Germanorum haec laus est, sive harlemensibus ea tribuatur, sive Moguntinis. Primi [Note: Mathias Quad, in copendio Uni Versi lib. 4. cap. 34.] autem Calcographi (Kupfferstecher) circa Westphaliam, in Marchiae Comitatu fuisse perhibentur, F. V. Bucholt. et Israel. V. Mechelen, horumque alterum opilionem fuisse ait. Eos subsequutus est. W
[Gap desc: symbol]
H. Wilhelm Hopffer/ et Martinus Schön; isque Alberti Dureri institutor fuit: sub quo deinde florere coeperunt, Henricus Aldegrauer/Jörg und Hans Sebald Bentz/Hans Sebald Böham. A. Altörffer/Lucas. K. Hans Brunner.
[Gap desc: symbol]
Vergilius Solis etc. Inter Typographos triumviratum quasi obtinere videtur, Manuti Stephani Frobenius:Thuan. lib. 59. circa fin. Quem posteriorem imprimis commendat. Mexia lib. 3. cap. 2. fol. 509. de Aldo ita Poeta Gallus:

Quod si credere fas Deos Poetas;
Vitam reddere quod queant sublatam:
Quanto est iustius aequiusque quaeso,
Aldum Mannutium Deum vocare;
Ipsis qui potuit suo labore
Vitam reddere mortuis Poetis.

Robertus Stephanus Parisiensis, Patrem habuit Carolum, itidem Typegraphum celebrem, cuius mores ad Iul. Caesar. Scaligerum, graphice Maumontius describit, inter Epistolas Scaligeri nu. 75. Lugduni in Galliâ claruerunt, Sebastianus Gryphius, et Guilhelmus Ruillius, Florentiae Iunti, Venetiis Golitus, et Valgrisius. Semper etiam in Typographiâ excelluêre Belgae, et inter Belgas Christophorus Plantinus, Tourangeau, Scribanius fol. 43. Antuerpiae. Fuit etiam Gallus Claude Garamont, fondeur des letres: cuius inventum est illa forma literarum, quae ab eo adhûc Garmont vulgo vocari solet.