NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

AD CONSVLES, PRAETORES, QVAESTORES, TRIBVNOS PLEBIS, SENATVM, POPVLVMQVE TREDECIM HELVETIORVM CIVITATVM.

ANtiqua haec mea visum est vobis consecrare, VIRI ILLVSTRES, Viri fortes, siue debui Heluetius, de rebus Heluetiorum, aut rem gratam facere existimaui. Ita enim humanum ingenium est, vt cum facile cuncta caetera admiretur, nihil auidius aut laetius accipiat, quam de se et suis. Atque inde ad virtutem non raro incitamenta. Heluetiorum sane ea gestorum gloria, vt eos nominis et famae minime pigere debeat. Nam si vetusta repetamus, Romanos saepius caecidisse, nec nisi per fraudem circumuentos in eorum potestatem venisse; socios vero et foederatos, ob fortitudinem, quam subditos Heluetios habere maluisse reperiemus: Sin media, potentissimis regibus et principibus pares bello aut superiores exstitisse: Si denique postrema putemus, cam de se orbi opinionem praebuere, vt illorum amicitiam et societatem summi terrarum monarchae ambierint, et pro beneficio acceperint. De Heluetia his libellis pleraque, quae super prisco statu, republica, factis, conuersionibus; quae, vt aliis regionibus, crebrae ipsi et communes. Civitatum quoque origenes et progressus non omissi; sed procul a fabulis. Additum de municipiis, praefecturis, sociis, foederatis. Quae omnia oculis, tanquam in tabula, vsurpare, non delectabile solum, sed cum fructu. Historia enim dux vitae et sapientiae mater. Et semper pueri, qui sui decoris et laudis suae originis ignari. Sed vos hoc quicquid est operae aequi bonique consulite, simulque date crescendi copiam, et quid inde spei sit reliquum, praenoscite.

Tantum est. Valete, bene rem gerite, et vincite
Virtute vera, quod fecistis antidhac.

Franciscus Guillimannus.

SCRIPTORVM Veterum recentiumque de Heluetiis Testimonia.

C. Iul. Caes. Comment. de Bell. Gall. 1.

HEluetii reliquos Gallos virtute praecedunt; quod fere quotidianis praeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Paullo post vocat homines bellandi cupidos, quique pro multitudine hominum et pro gloria belli, atque fortitudine angustos se fines habere arbitrabantur.

M. Tullius Cicero Oratione de prouinc. coss. de Caesare loquens.

Non sibi solum cum iis, quos iam armatos contra P. R. videbat, bellandum esse duxit, sed totam Galliam in nostram ditionem esse redigendam. Itaque cum acerrimis nationibus et maximis Germanorum et Heluetiorum praeliis felicissime decertauit.

C. Cornelius Tacitus Lib. 1 Hist.

Heluetii Gallica gens, olim armis virisque, mox memoria nominis clara.

L. Iulius Florus Lib. 3 c. 10.

Primus Galliae motus ab Heluetiis coepit, qui Rhodanum inter et Rhenum, sibi non sufficientibus terris, venere sedes petitum, incensis moenibus suis. Hoc sacramentum fuit, ne redirent: sed petito tempore ad deliberandum, quum inter moras Caesar, Rhodani ponte rescisso, abstulisset fugam, statim bellicosissimam gentem sic in suas sedes, quasi greges in stabula pastor, deduxit.

Paulus Orosius Lib. 6 c. 7.

Heluetiorum animos fortissimae omnium Gallorum gentis ea vel maxime caussa, quod perpetuo pene cum Germanis bello altercabantur, a quibus Rheno tantum flumine dirimuntur, Orgetorix quidam princeps gentis spetotas inuadendi Gallias in arma incenderat.

Raphael Volaterranus Lib. 7 Georg.

Heluetii, quos nunc Suiceros vocant, circa Rheni fontes habitant, agros etiam in Italia possident, circa montem, qui S. Gotthardi appellatur. Prodiga gens animae et bellacissima, breui vtuntur armatura, pectore tantum, verticeque a parte interiorum lacertorum contecti.

Philippus Comineus In Ludouico 11. c 11.

Cum de Ioanne Calabriae duce locutas esset: Habebat, inquit, quingentos Heluetios pedites, qui primi fuerunt, qui in hoc regno Galliae visi sunt, quique famam iis, qui postea secuti sunt, pepererunt. Nam se in omnibus locis fortissime gesserunt.

Nicolaus Gillius in Annalib. Francorum.

Vbi de Heluetiorum primo foedere pauca interiecisset: Ab eo tempore coeperunt Heluetii suis dominiis iuste et aequiter praeesse, multaque eximia et magna praelia fortiter pugnarunt pro defensione sarum terrarum, priuilegiorum, iuris ecclesiastici, viduarum et pupillorum suae ditionis. Vnde magnam sunt consecuti toto orbe famam et gloriam: Suntque homines bellicosi, et in armis exerciti, quorum proinde opem et auxilium externae nationes saepius quaerunt. Belforestius Fideles et fortes regum Galliae compatres adpellat in Carolo IX.

Paulus Iouius Lib. 11 Histor.

Populus Heluetius fide, virtute, et recenti victoria inclutus, specioso decoroque titulo defensor Pontificiae libertatis adpellatus.

Natalis Comes.

Omnium prope militum maxime gloria, obseruantia, virtute rei militaris praestare putandi sunt Heluetii, quorum ordo tam facile resarcitur, quam facile reliqui milites profligati dissipantur; ac toties aciem instaurant. Alio loco (lib. 24. Histor.) Est ea Gallorum natura, vt summus sit illorum ardor, formidabilesque sint, praecipue initio bellorum: sed haec acies facile retunditur, si virtutem et constantiam aduersariorum inueniat. Heluetii contra resurgunt (vt ita dixerim) vel profligati, cum facile aciem instaurent.

Gasp. Vrsinus Velius.

Cum de aliis nationibus carmine cecinisset, de Heluetiis ita pro fine subiungit:

Intrepido excellens animo, et fulgente securi,
Martius his colophon additur Heluetius,

FRANCISCI GVILLIMANNI DE REBVS HELVETIORVM, LIBER PRIMVS.

CAPVT I. De Heluetiorum origine, finibus et denominatione.

1. Heluetii gens Gallica, primum obscura, et vt barbara, ita negligens litterarum.

2. Eos inter Celtas ponit J. Caesar; Augustus Lugdunensi prouinciae adsignat.

3. Heluetiam Belgicae aut superiori Germaniae adscribunt Plinius et Ptolomaeus.

4. Eutropii et Ammiani de Heluetiis sententia.

5. Qui fuerint Heluetiae limites.

6. Limitatio Rheni, eiusdemque circa Heluetiam cursus;

7. Item Iurae montis;

8. Et Rhodani montiumque succedentium.

9. Heluetia nunc quam olim latior.

10. Latitudo longitudoque Heluetiae.

11. Euolutio nominis Heluetiorum.

12. Vnde Suitzeri dicti.

HELVETIAM qui primi tenuerunt, vt ignota origine, ita gentem Gallicam fuisse, compertum est. Sed nec quibus rebus praeclare domi bellique a principio floruerunt, et quanto tempore, est satis pro manifesto. Graecis, deinde Latinis, ea cura fuit, publica iuxta priuata posteritati per scripturas relinquere; Ceterae nationes barbarae ideo habitae. Sed animi fallor, aut illa maxima caussa fuit Scythis Gethisque, litteras et quicquid veteris memoriae fuit, ab vsque radicibus conuellendi, cum bibliothecas, templa, parietes, hostium, hoc est, Latinorum Graecorumque commendatione et gloria refertos et ornatos cernerent; se, pari aut maiore virtute, vel penitus oblitterari, autverbis etiam atrocibus pernotari.

Gallia autem omnis in partes tres diuisa erat: vnam Celtae, quae intra Garumnam et Sequanam, Matronamque amnes [Note: Comment. Belli Gallici lib. 1 c. 1.] est, habuêre. In iis Heluetii, C. Iul. Caesare imperante. Sed Augustus illo, credo, biennio, quod Gallicis rebus constituendis integrum sumsit, cum Galliam in quatuor partes tribuisset, Celtas prope vniuersos Narbonensi prouinciae adsignasset, Heluetios Lugdunensi, quam quartam partem fecerat, et ad Rhenum porrexerat, reliquit [Note: Dio lib. 53.]. Ita Strabo, qui ad medium Tiberii principatum vixit et scripsit [Note: Lib. 5 Geograph.].

Nec tenuit. Vespasiani enim tempore in Belgica eos collocauit Plinius [Note: Lib. 3 Nat. Hist.]. Hunc postea secutus Ptolomaeus [Note: Lib. 3 Cosmog.], cum eandem Belgicam prouinciam, quae secundum Rhenum est, in Germaniam superiorem et inferiorem diuisit, Heluetios in superiore posuit, potissimâ parte Sequanis attributa. In Sequanis enim Auenticum ponit. Sed quantum ad hanc diuisionem, vtriusque ratio aperta. Nam et Plinius et idem Ptolemaeus, cum Heluetiam Belgicae aut superiori Germaniae adscribunt, eam tantum partem intelligunt, quae prope Rhenum est, quae, postquam Allemanni occuparunt, Allemannia dicta, et ducatus Allemanniae partem effecit. Vt intelligas, Heluetiae antiquam eam fuisse, licet diuersis nominibus, discretionem, quae Burgundorum, et Allemannorum, vt diximus, temporibus manifestior: cum haec pars Burgundia Minor diceretur, illa Allemanniae nomen retineret.

Constantini Magni demum imperio et liberorum, Sequanorum Maximam Sequani, Rauraci, Heluetii, non sine vtriusque gentis nominis interitu, composuêre. Hic Eutropii verba de Caesare loquentis intelligo. Is, inquit, primo vicit Heluetios, qui nunc Sequani adpellantur [Note: Breuiario Histor. Rom. lib. 6 c. 14 n. 2.]. Ammianus [Note: Lib. 15 Hist.] tamen, eodem scilicet tempore, Heluetiam, sane Auenticensem pagum, Antuates, Poeninas Alpes, et Graiias, hoc est, totum eum tractum, qui in vtraque Lemanni et Rhodani ripa est, in Lugdunensi secunda, quae postea Burgundionum regnum fuit, collocauit, cum cetera Sequanis, vt Eutropius, tradidisset. Durauit, quamdiu Romanorum in Gallia imperium fuit.

Heluetiorum porro limites Iulio Caesare melius nemo circumscripsit. Ita enim de Orgetorige, apud Heluetios, ea tempestate, facile principe, ad capessendum Galliarum imperium populares incitanti edisserit: Id hoc facilius, inquit, eis persuasit, quod undique loci natura Heluetii continentur; vna ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Heluetium a Germanis diuidit: altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Heluerios: Tertiâ lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui prouinciam nostram ab Heluetiis diuidit [Note: Iul. Caes. de Bello Gall. lib. 1 c. 2.].

Rhenus ex monte Adula, qui pars orientalis summarum Alpium siue S. Gotthardi, ortus, primum Curiam Rhetorum permensus, in lacum descendit, qui eo quidem loco Brigantinus, a Brigantio oppido dextra eius fluminis ripa, nominatur a Plinio [Note: Histor. Nat. lib. 9 c. 19.], Solino [Note: cap. 13.], Ammiano [Note: Histor. lib. 15.]. Mela [Note: Lib. 3 c. 1.] Acromum aut Acronium vocat, qui deinceps Potamicus, vsitato nunc nomine. Eumlacum Constantia egressus, exiguo confecto spatio, tribus scilicet passuum millibus, alium lacum illabitur, Mela [Note: eodem loco.] supra dictus Venetum, vulgo inferiorem aut Cellensem vocant, vnde prope Stein, oppidum Germaniae, exitum trahens, Schafhusiam, mox cataractis maioribus confectis, Solium Caefaris, Forum Tiberii, et Certiacum deuolutus, Confluentiam peruenit, vbi in eum se Arula exonerat, qui eo loci Rauracos Heluetiosque separat. Nam memoratus Rneni cursus primo Vindelicos, Germaniae, Strabone teste [Note: Geogr. lib. 4.], populos, ab Heluetiis aut potius Heluetiorum pago Tigurino, (neque enim alias Heluetiae partes, quam Tigurinas Rhenus alluit,) disiungit, tum [Note: Histor. lib. 15.] Vindelicae ad fines aut partes Lintzgouiam, (Ammianus Lentiensem pagum vocat,) Hegouiam et Klaetgouiam, cuius incolas Latobrigos Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 1 c. 4, 21, 22.] nuncupauit.

A Confluentia vero secundum Arulam adscendendo per sex passuum millia, ad Vocetium vsque, qui Iurae principium et pars, qua nempe eum fluuium perstringit, eiusdemque montis summitates, Coloniam vsque, et Rhodani claustra infra Genuam si perueneris, Heluetiorum limites contra Rauracos et Sequanos habebis, totumque septentrionem.

Versus occidentem Heluetios contra Allobroges, qui in prouincia Romana, dividit Rhodanus, a loco ante dicto, claustris scilicet Rhodani, Clusam nominant, Geneuam vsque, quod vltimum Allobrogum oppidum. Ab eo oppido ducta ad obiectos montes lineâ, per eorum dein culmina, ad eum locum, quo rursum coeunt, claustrumque illud Rhodani conficiunt, quod Heluetiis Germanisque olim am

Gand, siue ad Saxum, mox corrupte Latinis Agaunum, antiquitus Tarnadac, nunc D. Mauritius nominatur, Veragorum ditionis, primo Centrones, postea Salassos versus meridiem populos ab Heluetiis separat, laterisque partem meridiani. Ab his tum claustris Agauni altera Rhodani ripa siue dextra, apices eorum montium, qui Sanetsch, Gaemini et Grimsel dicuntur, Veragrosque, Sedunos, et Viberos, siue totum Valesianum episcopatum et Heluetios disiungunt, ad Tauriscos vsque siue Vranienses, qui partem pagi Tigurini constituunt, et deinceps ad montem Breitenuald Glaronensium, qui episcopatus Curiensem et Constantiensem diuidit, Heluetiosque a Lepontinis Rhaetisque segregant, meridiemque vniuersum. Denique a monte Breitenuald ad lacum Riuarium, tum vero secundum fluuium Sietzium, qui ex Riuario prope Vesenium effluit, dum se Limago miscetur, et postea secundum Limagum ad influxum vsque fluuii Steinen, qui ex castris in eum labitur, a quo fluuio Steinen culmina rursum eorum montium, qui Sarunetes attingunt, prout sese inflectunt, curuantque versus Rheguscos, vsque ad Stat, siue stationem primum Heluetiorum ad Rhenum supra lacum vicum, fines, terminosque Heluetiae versus orientem concludunt, quibus finibus quoque separantur pagi Tigurini partes, Glarona, Termini, Toggenburgenses et Abbatiscellani Constantiensis dioecesis, a Castrensibus, Sarunetibus, Verdenbergensibus, Rheguscis, Rhaetis, siue episcopatus Curiensis.

Hos antiquae Heluetiae limites nominare possumus. Nam quae hodie Heluetiorum nomine continentur, latius patent, receptis in ciuitatum Heluetiarum aut sociorum numerum ex Sequanis Basilea, ex Germania Schafbusia et Rottuilla, Rhaetis praeterea omnibus et Valesianis, promotis etiam ultra summas Alpes longe lateque pomoeriis, et eadem nunc ab Heluetiis, et eorum foederatis habentur, et incoluntur prope vniuersa.

Non contentus Caesar Heluetiam ita terminasse, mensuram addidit, et in longitudinem passuum millia CCXL, in latitunem CLXXX patere, memoriae mandavit [Note: De Bell. Gall. l. 1. c. 2.]. Quantum ad longitudinem, calculatio certa. Nam a Stat, siue statione, vbi Heluetia incipit, ad claustra Rhodani infra Geneuam, vbi eius longitudo desinit, numerantur milliaria Heluetia triginta, ex quibus vnumquodque passuum Italicorum millia octo conficit, quae si inter se compares, rationem numerumque exactum reperies. De latitudine paullo res implicatior; tamen si a montis Iurae culmine, vbi Lauer aut la Verriere dicitur, lineam ad cacumen Grimsel, vnde Arulae scaturigo maximaque Heluetiae latitudo, produces, aut fallor, vel milliaria a Caesare notata offendes.

Iam Heluetiorum nomen vnde fluxerit, primus, vt arbitror, Henricus Glareanus investigauit [Note: Notis in Caes.], et, nisi mens aberrat, reperit. Heluetter enim Celtica lingua dictos, quasi Ditis propinquos, siue nobilitatis inde, vt a Deo, siue antiquitatis, ex eodem fonte, insignia capere voluerunt. Datur enim, vt ille ait, haec venia antiquitati, vt miscendo humana diuinis primordia sua augustiora faciat [Note: Liuius Annal. lib. 1.]. Galli, inquit Caesar [Note: De Bell. Gali lib. 6.], se omnes ab Dite patre prognatos praedicant. Ita ab eodem Caesare [Note: De Bell. Gall. l. 7. quamuis corruptoibi Heleuteri, s. Eleutheris legantur.] referuntur inter Celtas Helhutteri populi, quos Ditis custodes aut satellites interpreteris. Berosus, siue quisquis est, cuius extant antiquitates [Note: Antiquit lib. 5.], Ditem in Galliam colonias duxisse, memoriae commendauit, de Saturno Babilonio loquens: Anno eius, inquit, duodecimo Iubal condidit Celtiberos, et paulto post Samothes, qui et Dis, Celtas colonias fundauit, neque quisquam illa aetate isto sapientior fuit.

Suicerorum nomen hodie notius ciuitas secunda Suitia indidit. Cum enim per cruentam illam pugnam, quae apud Morengart, Suitiorum regionis, depugnata est, Sueuis et Germanis, aliisque nationibus Heluetii innotuissent, nec aliam vocem audissent, quod vnius erat, ad omnes transtulerunt, Suicerosque appellarunt, quicquid eius foederis fuit aut postea accessit.

CAPVT II. De quatuor Ciuitatis Heluetiae pagis, quorum Caesar meminit.

1. Ciuitatis descriptio.

2. Quid sit pagus, et vnde dicatur?

3. Quid singulatim de quatuor Heluetiae pagis sentiendum?

4. Glareani opinio refutatur.

5. Schudi sententia probata.

6. I. Tigurinus pagus: eius limites.

7. Quam late hic pagus patuerit et qui illius incolae.

8. Fuit pars Allemanniae.

9. Plura in hoc pago Romanis notata oppida, quare? item duo comitatus.

10. II. Pagus Vrbigenus quos habeat limites.

11. Eiusdem partes quatuor.

12. Totum hunc tractum Burgundis adscriptum fuisse, literarum monumentis comprobatur.

13. Habuit episcopatus, oppida et comitatus tres.

14. III. Auenticensis pagus: cuius 1) denominatio et fines,

15. 2) partes,

16. 3) episcopatus, 4) oppida, et 5) comitatus.

17. IV. Antuatius pagus: 1) termini,

18. 2) partes duae, 3) oppida, 4) vnus comitatus.

19. Postea totius Heluetiae duae partes, Allemannia et Burgundia.

20. Quatuor Heluetiae pagorum ratio, in episcopatibus consistens, salua tamen eadem omnium iurisdictione;

21. Siquidem omnes Romanae prouinciae ex episcopatibus cognoscendae.

OMnis ciuitas Heluetia, inquit Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 1. c. 10.], in quatuor pagos diuisa est. Quaerendum quid sit ciuitas, quid tum pagus. Illa compositum quoddam est. Quemadmodum igitur alia tota per partes, ita si, quid sit, ciuis cognouerimus, ciuitatis notionem eadem opera habebimus. Ciuitas enim ciuium quaedam multitudo est. Ipsam descripsit Aristoteles participatione potestatis publicae iudicandi et decernendi, quam descriptionem populari statui maxime conuenire ait. Is hac ratione ciuis, qui conciliis publicis interesse, iudiciis praeesse, magistratus capere potest. Ciuitas, quae ex talibus, iure et imperio coniunctis. Nec refert eodem in loco, iisdemue moenibus, an nullis omnino moenibus et locis diuersis habitetur. Plura enim oppida, pluresque regiones loco separatas et cultu, haec significatio complectitur, iuris modo, et imperii societate copulentur. Et oppida quidem nihil ad ciuitatis rationem facere, ex Tacito inter caeteros clarum, qui saepe ciuitatum Germaniae mentionem facit, cum, nullas in Germania vrbes esse, satis notum, tradidisset, ne pati quidem inter se iunctas sedes [Note: Tacit. Libello de Germania cap. 16. n. 1.]. Hinc commode idem Aristoteles, ciuitatem perfectam esse societatem, ex multis viciniis constantem: vicinitatem vero ex multis familiis iunctam societatem, alio loco definiuit. Eadem ratione ciuitatis Heluetiae quatuor pagi, in quibus pagis oppida duodecim, vici quadringenti [Note: Iul. Caes. de Bell. Gall. lib. 1. c. 4.].

Sed inde quoque manifestum, pagum non esse hoc loco societatem ex pluribus domibus constitutam vtilitatis gratia, quemadmodum ab eodem doctore dictum alias bene, neque receptaculum aut perfugium, quae Tullius Romanorum rex Graece nominauit pagos [Note: Dionys. Antiquit. lib. 2.], locis montanis, et firmis imprimis collibus constituta, quo se agrestes, et coloni ex campis et planis per hostiles irruptiones subducerent, sed regionis tractum maiorem, minoremue propter fluuium, aut potius quamcunque cuiusuis regionis partem. A fluuiis hae regiones dictae Argouia, Turgouia, Rhingouia, Ilergouia, aliae sexcentae. Hanc vero regionum per partes, hoc est, pagos, diuidendi rationem a Numa quoque vsurpatam, testatur Dionysius [Note: Eod. libro in Numa.]. Diuisit, inquit, totam regionem in partes, quas pagos nominauit. Idem tradidit Plutarchus.

Atque ita Heluetia omnis in quatuor partes distributa erat, quemadmodum antiqua Sueuia in centum. Ex his quatuor partibus, siue pagis, duos tantum nomine distincte Caesar expressisse creditus est, Verbigenum et Tigurinum, sed qui per doctiorum dissensiones non difficultatis minus habent, quam reliqui duo obscuritatis.

Glareanus, qui nostris hominibus, exterisque primus in antiquitatis Gallicae Germanicaeque inuestigatione praeluxit facem, cum pagum a Graeco et Dorice declinasset, secundum quatuor

Heluetiae celebriora flumina Taurum, Limagum, Vrsam, et Arulam, ita quatuor Heluetiorum constituit pagos, huius tantum incertus, Vrbigenus vel Verbigenus a fluuio Dur, quem Taurum nos nominauimus, an ab antiquo oppido Vrba traxerit nomen. Sed eius ratio exipsa pagi recta definitione refutata. Vbi enim centum in Sueuia praecipuae nobilitatis flumina, quibus totidem pagos terminet? Si omnes riuos et torrentes pagis insigniat, numerum, puto, conficiat, sed pariter in Heluetia plures vt riui, ita pagi.

Aliter ergo tribuendi Heluetiorum pagi, qua in tributione maxime mihi Aegidii Schudi ratio probatur, qui in Tigurinum, Vrbigenum, Auenticensem, et Antuatem quatuor partes totam Heluetiam diuisit, de quibus proinde sigillatim et eo seruato ordine agemus.

PAGVS TIGVRINVS I.

Atque Tigurinum pagum eum esse, qui habetur hodie, mihi pro certo est, attendenti ad Tauriscos, quorum caput Tauregum, vel Tigurum, vt postea declarabimus, a quo Tigurinos formauit Caesar. Eius limites, vt fuere olim versus orientem, ante nominatum latus, a Breitenuald Glaronensium, ad Stad Vicum, iuxta Acronium, vbique Rhaetos attingens. Versus septentrionem a vico praedicto Rhenus, lacusque Confluentiam vsque, qui eum a Germania seiungunt. Dein contra Rauracos et occidentem primo Arula, vsque ad influxum Limagi, deinde Limagus ad monasterium vsque Vettingam prope Badam, quae pagi Vrbigeni est. Quo ex loco, relicto Limago, montium illi apices pro terminis sunt, qui e regione eiusdem monasterii, ad Lortzam fluuium infra Frauenthal, monasterium Tuginorum, et postea inter Artam et Cussenacum, Suitiorum vicos, extenduntur, donec extremum illud cornu, quod inter Gersauiam et Veggisnest, magnumque lacum alluit, conficiunt, tum vero, lacu traiecto, ad eum vsque lacum, qui Treib dicitur Vraniorum, rursum ea montium culmina, qui Vraniam et Siluaniam, Angelbergamque Siluaniorum segregant Gestinum vsque in recessibus Vraniorum, qui Limagus montesque Tigurinum et Vrbigenum pagos diuidunt contra occidentem. Denique â Gestino illae montium summitates, ad Breitenuald nuncupatum primo, qui Siluanios, et Glaronenses a Rhaetis separant, Tigurinum pagum contra meridiem concludunt.

Totus hic tractus Constantiensis dioecesis est, complectiturque Tigurinos, Tuginos, Vranios, Glaronenses, Abbatiscellanos, itemque St. Gallum, Rupertiuillam, Terminos, Toggenburgenses, et eam regionem vniuersam, quae circa Podamicum est, et Rhenum, antiquumque Turgeu retinuit nomen. Multa Tigurinorum siue totius huius pagi incolarum praeclara gesta, de quibus alibi.

Vltimis temporibus ducatûs Sueuiae siue Allemanniae partem composuit, praefecturamque imperii peculiarem, quae â loco praecipuo Tigurina dicta. Tigurum enim, et Tugium, Vraniamque, et Glaronam fuisse pagi Tigurini, et Allemanniae ducatus, ostendunt instrumenta Ludouici Germaniae regis, Caroli M. ex Ludouico Pio nepotis, quorum vno Turegum et Vraniam Hildegardi filiae donat, cuius hoc initium: H. Ludouicus diuina fauente clementia rex etc. Curtim nostram Turegum in ducatu Allemannico, in pago Turgaugensi, et pagellum Vraniae, etc. monasterium nostrum tradimus, quod situm est in eodeon vico Turgo etc. dilectissimae filiae nostrae Hildegardae, etc. Data XII Kal. Augusti, anno 853 Christo propitio, XXI regni Domini H. Ludouici serenissimi regis in orientali Francia; alio, quo Camum, e regione Tugii iuxta lacum, eidem Hildegardi tribuit, his verbis: Curtim nostram, quae vocatur Chama, in ducatu Allemanico, in pago Turgaugensi anno Domini nostri 858. etc. regni 26, eius indict. 6. Exstat etiam instrumentum Henrici IV, quo controuersiam inter Geronem abbatem Eremi, et Suitios composuit, in quo Suitios in ducatu Allemanniae constituit. Datum Basileae VI idus Martii, anno Domini 1114, regni eius 14, imperii 3. Idem probat aliud factum a Cunrado rege, Strasburgi, VIII Idus Iulii, anno Domini 1144, regni 6. Glaronam denique in ducatu eodem includi, omnia instrumenta monasterii Seckingae confirmant. Clarona in ducatu Alamannico.

In hoc pago oppida ab antiquitate celebrate, Thuricum siue Tigurum, Arbor felix, Gaunodurum siue Constantia, Vitodurum, Rhinouium, Praetorium siue Tribunal

Caesaris, locaque alia, de quibus postea singillatim, vti Fines, Forum Tiberii, Certiacum. Neque mirum, huic pago plura signata Romanis scriptoribus oppida quam aliorum nemini. Frequentiora enim iis locis contra Germanos, Allemannosque Romanorum praesidia castraque fuerunt. Barbaris namque nationibus primi Tigurini praedae et direptioni, primae in eos irruptiones. Fines, Arbor felix, Constantia Allemannicis nata temporibus. Forum Tiberii auctorem prodidit. Solium Caesaris non nisi a Caesarum vno. Comitatus in eo inter ceteros longe celeberrimi Kiburgensis et Toggenburgensis.

PAGVS VRBIGENVS II.

Secundus pagus fuit, quem Caesar, Gallos vincere quam nominare peritior, corrupte Verbigenum, aut, vtalia exemplaria habent, Vrbigenum, ad hodiernum nomen Aergeu propiore notatione vocauit. Is contra Tigurinum limites iam dictos habet. Ab influxu vero Limagi in Arulam ad Vocetium [Note: Vulg. Voetzberg.] se porrigit, sequiturque cius montis apices, ad ortum vsque Siggeris, quo amplexu Rauracos ab Heluetiis dividit. Siggeris inde fluxum secutus, eo, dum in sinistrum Arulae se praecipitat, inter Salodorum et oppidum Vietilsbach, tum vero metam habet Arulam vsque Munsingam, deinceps obiectos montes ad meridiem, eorumque summitates inter Vilisouium, et Entlibuoch, ad Brunicum vsque Siluaniorum, et postea Angelbergam, ad eos denique montes, qui Vraniorum sunt, qui quidem tractus ab ortu Siggeris, ad eosdem Vraniorum montes Vrbigenum ab Auentico separat et occidente.

Huius pagi vt partes diuersae, ita nomina. Circa Burgdoff oppidum et Salodorum, in Burgenden, siue in montibus, et Burgenthal vocatur, nisi potius a burgis, hoc est, arcibus et castellis, quae iis partibus frequentissimae, vt et nobilitas olim praecipua. Prope Emmatiam fluuium Emmenthal, siue vallis eiusdem fluminis. A Vietelsbach Oltam usque Buchsgouia, ab arce Buchsen, et simpliciter GOVIA, GEV. Circa monasterium Muri, Vagenthal, et Libera praefectura, itemque Rusthal, siue Vallis Vrsae. Apud Siluanios infra Siluam Surichgouia a flumine Surina.

Regio vero vniuersa Burgundiae, non Allemanniae attributa, quod ex variis litterarum monimentis perspectum. Priui legium quidem ab Henrico IV Angelbergae datum, planum facit, id monasterium in Burgundia et episcopatu Constantiensi esse, comitatuque Surich, cuius principium: Henricus diuina fauente clementia quarlus, Romanorum imperator, Augustus etc. Quod regulare quoddam monasterium situm est, in prouincia scil. Burgundiae, in episcopatu Constantiensi, in pago Suricouue, in comitatu Suric, quod ad Sanctam Mariam nuncupatum est, cognomine autem Engelberg etc. Anno Domini 1126. imp. 6. Data Argentinae 5. Kal. Ianuarii Dominica, Luna 8. Aliud priuilegium Muri ab eodem Henrico quarto, siue, vt plerique numerant, quinto, datum, ostendit, idem monasterium in Burgundia esse, in episcopatu Constantiensi, in comitatu Rore: Henricus diuina fauente clementia, Romanorum imperator, Augustus etc. Quod in regno nostro regulare quoddam monasterium situm est, in provincia scilicet Burgundiae, in episcopatu Constantiensi, in pago Argoue dicto, in comitatu Rore, quod Mure nuncupatum est, etc. Data 4. Nonas Martii, indictione 7, anno Dominicae incarnationis 1114, regnante Henrico quinto Romanorum rege, anno 8. imperante 3.

Habuit Vrbigenus pagus proprium episcopum, cuius Vindonissae cathedra, qua de re, vbi super ea quondam vrbe agemus, plura. Eius sunt oppida Aquae Heluetiae, Bremgarte, Tobinium antiqua: comitatus Lenzburgiorum, Aquensium, Habsburgiorum.

AVENTICENSIS PAGVS III.

Ita pleraque ecclesiae Lausanensis acta et instrumenta vocant eum, quem tertio loco inter Heluetios constituo, a capitali vrbe Auentico sumto nomine. Contra Vrbigenum eius iam terminos posuimus. Versus meridiem separant Valesiani montes ab ea gente, secundum fluuiorum deriuamenta; his in Arulam, aut Sanam, aliis in Lemannum decidentibus. Tum vero montes illi, qui a Castro S. Dionysii se Minnidurum inter et Losannam Iurassum vsque inflectunt, Antuatesque ab eo secludunt. A septentirone eiusdem Iurae summitates, ad ortum vsque Siggeris praenominati, Auenticos, aSequanis, Rauracorumque parte diuidunt.

Huius, vt ceterorum, plures partes per varia nomina. Antiquum et ingenitum vocabulum solum circa Friburgum retinuit, vbi Auentici ruinae, regionis, vt totius

olim Heluetiae capitis. Vnde non immerito quidam de Friburgo cecinisse Glareanum [Note: In sua panegyri.] existimauere:

Regio Vchtland nominata, non autem Nuchtland, vt perperam, nec sine iniuria antiqui et veri nominis, quidam hactenus scripsere, Rhenano credo adulati, qui Nuithones nobis, si Dii placet, ex Sueuia in eas partes transtulit. Sane non solum regio tota Vchtland, sed etiam lacus, quem hodie a vicino oppido Moratensem vocant, in antiquis instrumentis Vchther See, siue lacus Auenticus nominatur, sicuti postea dicemus. Sed pars huius pagi superiorin plures valles tributa, vnde haec Haslerthal, Sibenthal, Sanerthal; ab altero latere Vatteuerthal, latine vallem transuersam nominant, Valendis, quae vallis Argina etiam dicta. Quae vero Neocomo, siue Neoburgo Salodorum vsque sunt, Salgen antiquitus adpellabatur, siue Salengeu, quorum oppidum Salodorum Salensium.

Habuerunt etiam Auentici, aut Auenticenses suum episcopum, qui Auenticorum episcopus in conciliis nuncupatur, vt iam disputabimus, Oppida antiqua Auenticum, Salodorum, Paterniacum, Minnidurum, Pyrenesca, Ebrodunum, Vrba, Noidenolex, Bramagus vicus. Comitatus Neocomensis, Strasbergensis, Arbergensis, Rotundomontanus, Grueriensis. Sed comites de Glana praecipuae nobilitatis, vtpote ab antiquis Burgundiae regibus. Ex iis quondam Geuelinum praefectum huic toti pago reperio a Carolo Magno [Note: Anno Domini nostri 880.], qui Paterniaci tumultu militari occisus et sepultus est, quod proditionis Vasconicae insimularetur.

ANTVATIVS PAGVS IV.

Quartum pagum Antuates habuere, vtroque Lemanni latere. Complectitur is Alpes et valles omnes a S. Mauritio Geneuam vsque ultimum Allobrogum oppidum, et Rhodanum, qui apud eam vrbem lacu egreditur. Versus orientem et Auenticos, limites iam collocauimus. A meridie montes eos habet, qui Salassos, et Centrones, Allobrogumque partem ab iis diuidunt. Versus occidentem demum Allobrogicum oppidum Geneuam, et Rhodanum, vsque dum Iuram attingit, qui Allobroges, tum ipsum Iuram, qui Sequanos ab iis separat. Huius pagi etiam meminit Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 3 c. 1.], vbi, in Antuatibus cohortes duas hiemandi gratia collocasse Galbam, memoriae tradidit.

Eius pars, quae dextro Rhodani, qua exitum ducit, Lemannique latere postquam ducta eo Romana equitum colonia, Equestris dicta, incolae Equestres, alteram quoque ripam siue sinistram complexi, quae nunc quoque Chablais dicitur, quod caballus etiam equum significat. Amadeus III Sabaudiae comes in ducatum erexit, adjuncta Augusta Salassorum [Note: Anno D. n. 1241.]. Altera pars siue superior antiquum nomen retinet, Vaat. Eius sunt oppida antiqua Lausunum, aut, vt alia exemplaria habent, Lausodunum, nunc Losanna, Bibiscum, Alae, Penne, quam Neapolin aut nouam ciuitatem vocant, ad caput Lemanni, Calarona, Diua et Neuidunum, siue ciuitas Equestrium. Comitatus Lausanensis.

Haec antiqua Heluetiae in quatuor pagos diuisio, postea omnis in duas partes, vti ante notauimus, Heluetia distribura: vnam Allemanni, quae Allemannia, et in ducatu eius gentis ad Vrsam vsque, et pagi Tigurini terminos ante positos; cetera Burgundi tenuere, et Burgundiam minorem dixere.

Sed quatuor Heluetiorum pagos, de quibus hactenus egimus, ita se habuisse, vt putauimus, ex episcopatuum in Heluetia diuisione, mihi credibile admodum videtur. Duae enim in Heluetia episcopales sedes, duo episcopi: Alteri Auenticum, alteri Vindonissa habebatur. Vtrique autem duo pagi attributi: Hic Tigurinum et Vrbigenum, ille Auenticensem, et Antuates complectebatur. Sed vt quoque sedes mutauerint, surisdictio tamen in iisdem pagis integra et immota prope permansit [Note: Paucis exceptis, vt Bienna et quae circa eam, quae ad Basileensem episcopatum translata, sicuti Buchsgouia, a Sigeri Oltam vsque Salodurensis ditionis.]. Auenticenses enim et Antuates Lausanensi: Vrbigeni et Tigurini Constantiensi episcopo paruere.

Quo magis miror, homines doctissimos ad tam varia hisce de pagis prolapsos esse, cum nulla fere alia ratio sit, qua Romanarum prouinciarum diuisionem antiquam adsequi possimus, quam ex dioecesibus et episcopatibus. Ita namque Sequanorum Maximam cognoscimus ex episcopatibus, qui archiepiscopo Vesontino

parent. Similiter Germaniam superiorem, ex iis qui archiepiscopum Moguntinum pro supremo agnoscunt. Eadem prope ceterorum ratio. Nam id in antiquitus constitutis episcopatibus obseruandum cum studio, vt archiepiscoporum in ecclesiasticis, quae praesidum prouinciarum in secularibus et politicis, iurisdictio et auctoritas esset, ostendere, opinor, et confirmare operosum non esset, si aut institutam materiam desiderare arbitrarer. Idem, ab eodem, et peridem fere tempus praestitum. Constantinus fuit [Note: Eusehius in eius vita. Zosimus Hist. lib. 2. Onuph, de Comitat. R. Baronius Annal. tom. 3.], cui merito cognomentum Magni datum. Illi libertas et auctoritas Christianae pietatis et reipublicae accepta referenda. Ille orbem terrarum in certas veluti classes disparauit, et vt diuina humanis, ecclesiastica secularibus responderent, quantum potuit, sapientissime et piissime constituit.

CAPVT III. De duodecim oppidis, quae incendisse Heluetios tradit Caesar.

1. In genere de ortu oppidorum Heluetiorum, et an exustorum illorum aliqua rudera supersint?

2. I. Auenticum oppidum, omnium antiquissimum et caput Heluetiae.

3. Accepit coloniam Romanam, ante vastatum ab Allemannis.

4. Refectum a Viuilone comite (a quo Viuilsburg dictum) et Burcardo episcopo.

5. Deinde Auenticorum et Auentici nomen iterum vsu receptum.

6. Post, nomen hoc, sede episopali Losannam a Mario translata, pene interiit.

7. Situs Auentici, et cur hoc Theodosiii tempore Civitas Heluetiorum dictum fuerit.

8. Deae Auentiae cultus et delubrum.

9. Lacus Auenticus.

10. Auenticum sub Bernatibus.

11. Eius amplitudo et antiquitas demonstrata.

12. II. Vindonissa: Eius antiquitatem constare ex monumentis et c. Incidenter caussa allegatur, cur tot Aureliani imperatoris vbique nummi.

13. Magna ob praesidium ingens Romanorum;

14. Situ commodo notabilis;

15. Hodie tamen praeter nomen Vindisch vix quicquam eius reliquum.

16. Vastata quippe ab Allemannis;

17. Reparata a Constantio caesare, sed ex vrbe in castrum mutata.

18. Inde episcopalis cathedra Constantiam translata et quare.

19. Saluo tamen Vindonissensium priuilegio ecclesiastico.

20. Tandem Vindonissa ad Altenburgenses comites delata, qui inibi Altenburg exstruxerunt.

21. Comitum Altenburgensium origines et incrementa; et vnde Vindonissa Libera praefectura nominata.

22. Illi comites Altenburgenses, Habsburgiorum nomen ex noua arce sortiti, a se deriuarunt Domum Austriacam.

23. Vindonissae situs, eiusdemque et Altenburgi antiqua monumenta.

24. III. Thuricum, IV. Tugium, et V. Salodurum.

25. VI. Vitodurum, ab Allemannis euersum primo, mox a Constantio caesare restitutum.

26. Hoc Vitodurum ab aliquibus acceptum pro Constantia, et contra; qui error refutatur.

27. Euersum ab Allemannis, sub Carolinis regibus iterum coli coeptum, nunc vicus est, vulgo vetus Vitodurum.

28. Vitoduri noui origo et incrementum.

20. VII. Aquae Heluetiae, nunc Bada, quam antiquam esse ex moenibus iam Christi tempore collapsis colligitur.

30. VIII. Gaunodorum, euoluitur etymologice, et est eadem vrbs, quae Constantia vocatur a reparatore.

31. Episcopi cathedralis facta et quando?

32. Prima in Heluetia S. Martini aedes et vnde.

33. Constantia vrbs vocata, etsi exiguus fuerit eius circuitus.

34. IX. Noidenolex putatur fuisse illud oppidum, quod hodie Neoburgum est.

35. Fuit pagi Auentici et deinde Burgundiae.

36. X. Ebrodunum. Circa hoc notantur errores.

37. Abundauit abietibus et pinis, qua ex caussa ibi Romani habuerunt praefectum classis barcariorum, atque in huius rei vsum Calaronae praefectum fabrûm.

38. Ex eius ruderibus arx constituta.

39. XI. Lausodunum, vulgo Lausanna, episcopali sede a Mario huc Auentico translata celebris.

40. XII. Neuidunum.

41. De his duodecim oppidis hactenus dictorum vlterior confirmatio.

PAgis constitutis qui probabiliter visi sunt, etiam oppida illa duodecim quaeramus, quae incendisse Heluetios in Galliam abituros, memoriae commendauit Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 1 c. 4.]: Vbi, inquit, iam se ad eam rem, discessum scilicet, paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia numero ad duodecim, vicos ad quadringentos, reliqua priuata aedificia incendunt, frumentum

omne, praeter quod secum portaturi erant, comburunt, vt domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent. Cortum igitur ex hodiernis Heluetiae oppidis, quae vltra septuaginta numerantur, Heluetio bello antiquius esse nullum. Sed vt illa, quae tenebant, duodecim incenderint, probabile tamen, non ita esse vasta et in flammas cineresque redacta, vt non aliquid multumue superfuerit, ex quo, fuisse esseque oppida, aut talium rudera et ruinas, constaret, qualia turres, moenia, propugnacula alia, quae vel ignis non attigerit, vel in nihilum dare nequiuerit, vt eadem postea repetere iussis et recolere, multa antiquitatis et priscae habitationis monimenta remanserint, quae instauratis licet aedificiis, aetatem tamen, vt prius culta habitataque fuisse declararent. Sed eadem a nobis post tot rursum tantasque vastationum et incendiorum acerbitates, quae barbaricis euenere temporibus, iam nec agnosci possunt nec indicari. Et crediderim, non eadem, quae prius, omnia redhabitata, sed vt nemus, locus, fluuius, aut collis suasit et persuasit, noua oppida condita. Multa quoque eorum quae nunc inter prisca et antiqua putantur, a Romanis postea contra Germanos et barbaros excitata, aut propter amoenitatem, an commoditatem frequentari coepta, celebritatem ab antiquitate nacta sunt.

Ne tamen nihil dicamus, sed a capite potius principium eruamus,

AVENTICVM I.

Praeter [transcriber, in the print: Paeter] quam adfirmant probae fidei scriptores, traditione antiquissimum, et ex antiquis primum, aut vnum. Et feruntur versus Gottfridi Viterbiensis [Note: Fuit is secretarius Friderici I et Henrici, eius filii, imperatorum, vixitque anno 1150.], quibus, iam Brenni tempore [Note: Anno V. C. 345. Liu. Annal. lib. 8.], Romanis cladibus noti, celebrem eam fuisse vrbem et a Germanis euersam, adnotatur: in hanc sententiam, nam corrupte alibi legas:

Sede Bisuntinus fuerat tunc rex Siguinus,

Cuius erat Sena [Note: Ita vocat Sequanam, quae nunc Seine quoque.] fluuius, Rhodanusque marinus,

Primaque pars Araris, Allobrogusque sinus.

Cum loquor Allobrogos, fluuium perpende [Note: Quasi Allobroges sint dicti a la Broia. Broia, quem nonnulli Brolium nominant, notus pagi Auerticensis fluuius, vtpote, qui ipsam Auenticum antiquam interfluxerit.] Labroiam:

Quae fuit vrbs quondam grandis velut altera Troia,

Nomen Auenza [Note: Auenticum Auenza nunc quoque Gallis, et Romana barbara lingua.] fuit, quae peritura ruit.

Illa superborum viguit feritate virorum:

Marte Sueuorum periit primatus eorum:

Decidit armorum cultus, et omne forum.

Postea.

Vxor erat Brenni Siguini filia regis,

Cuius ab auxiliis dux Gallica regna subegit.

Sequana cum Ligeri, Brennica signa vehit.

Quae licet parum fundamenti habeant, vtpote absque classico teste et iurato scriptore, tamen de Auentico nemini dubium vnquam fuit, non, vt diximus, antiquissimum esse, et ex duodecim illis vnum. In pristinam dein dignitatem reuenit, et Heluetiorum caput esse meruit, auctor Cornelius Tacitus [Note: Hist. lib. 1. c. 68 n. 5.], qui centum circiter post Caesarem annis vixit, de bello quod Caecina Heluetiis, Galbae, contra Vitellium, partes tuentibus, attulit. Cumque direptis, inquit, omnibus, Auenticum gentis caput iusto aginine peteretur, missi qui dederent ciuitatem et deditio accepta.

Postea Romanorum coloniam accepit, qua de re suo loco. Plerique ad vltimum euersam volunt Auenticum, illa communi Romani imperii et Galliarum strage, quae Valentiniano III et Martiano imperatoribus accidit [Note: Anno D. N. 452.].

Ego multo ante vastatam, et destructam arbitror, et Constantii potius Caesaris tempore, quo tempore Allemanni vsque in Lingones et Aeduos grassati sunt [Note: Anno Domini nostri 214.]. Id mihi ex Ammiano fit probabile, qui illa tempestate, hoc est sub Constantio Constantii nepote iam desertam fuisse [Note: Anno D. N. 301.], memoratum reliquit [Note: Hist. lib. 15.]. Secundam, inquit, Lugdunensem Rhotomagi, et Turini Mediolanum ostendunt, et Tricastini, Alpes Graiae, et Poeninae. Exceptis obscurioribus, habent et Auenticum, desertam quidem ciuitatem, sed non ignobilem quondam, vt aedificia semiruta nunc quoque demonstrant. Nec postea resurgere potuit, aut aliquid prisci decoris reciperare.

Viuilo comes ex ruderibus, supra eum collem, vbi vrbis Capitolium fuerat, castrum formauit [Note: Circa annum Domini nostri 605.], quod Viuelsburg nominauit, quod nomen nunc quoque apud Germanos retinet, nam Galli Auenzam, ab antiquo Auentico nominant. Ceteras demum ruinas in hanc, quae hodie videtur,

formam, Burcardus Lausanensis episcopus sub Henrico IV imperatore collegit [Note: A.D.N. 1076.].

Ab Auentico vero incolae Auentici Plinio dicti, et ab ipsis episcopi Auenticorum, quod nomen etiam, postquam vastum Aventicum et nouum Viuelsburg conditum, vsurparunt. Ita subscripsit Superius concilio Aruernensi, sub Theodeberto Francorum rege anno 2 eius regni, 8 Nouembris: Superius episcopus Auenticorum [Note: A.D.N. 538.]. Ita Marius in concilio Matisconensi, quod Guntramus Aureliani et Burgundiae rex jusfit 24 anno regni sui: Marius episcopus Auenticorum.

Hunc Marium esse volunt, qui genere et opibus florens, vtpote ex antiquo Burgundionum regum sanguine, primus Losannae sedem collocauit, iussu et auctoritate Bildeberti, Austrasiae et Burgundiae regis, qui Guntramo successit, primo anno regni eius Burgundici, quique eam vrbem cathedralem esse voluerit, reditibus ex patrimonio, priuilegiis a regibus adauxerit [Note: A.D.N. 598.]: qua factum ratione sit, vt Auenticorum nomen, quod perepiscopos celebrabatur, prope interierit, ipsi se Lausanenses episcopos et comites nominauêre. Auenticum tamen sernper episcoporum fuit, et in eo officiales et praefectos habuere, itemque vicarios generales et quicqnid eorum toto Auenticensi pago iurisdictionis et muneris fuit.

Antoninus [Note: In Itiner ario.] ait, Auenticum distare Minniduro passuum millia 22, et Pyrenesca 28, quod ita est. Nam Minniduro Auenticum numerantur milliaria Heluetia siue Germanica 3, Auentico Pyrenescam 4. Liber Prouinciarum sub Theodosio, vt volunt, editus, Auenticum vocat Heluetiorum ciuitatem: Ciuitas Heluetiorum, id est, Auenticum; non propter vrbis runc quidem amplitudinem aut florem, quae, vt hactenus demonstrauimus, ita diruta et deserta erat; sed propter episcopos, qui Auentici et Auenticorum, vt supra vidimus, se nominabant.

Supra Auenticum quatuor scilicet passuum millibus colliculus adsurgit, in quo celebris, tota Heluetia, (vt inscriptiones plurimae, hoc in loco positae, et consecrarae ostendunt,) Deae Auentiae cultus fuit et delubrum, in quem locum frequentes fierent vndiquaque preregrinationes, vt votum, a Tigurinis persolutum et in saxo litteris notatum, adhuc manifestum facit. Postea Viller, et Munchuiller a monachis ibidem positis nominatus, nos Villariam vocamus.

Lacus, qui nunc Moratensis dicitur, ab oppido Murato, dextro eius latere, sex passuum millibus infra Auenticum, olim Aventicus dicebatur, vsitato etiam vltimis temporibus nomine [Note: Anno D.N. 1333.], sicuti ex antiquo foedere constat, quod praefecti Austriaci, nomine Alberti et Othonis Austriacorum Principum, vrbesque Argouiae, Turgoviae, Sundgouiae, Brisgouiae, cum Basilea, Tiguro, Constantia, S. Gallo, Berna, Friburgo, Salodoro, comitibusque a Nidou, Kiburg, et Fürstenberg sanciêre.

In Bernatum denique potestatem [Note: Anno Domini nostri [reading uncertain: print blotted] 1186.], vt Losanna, ita Auenticum venit bello vltimo Sabaudico.

Quae vrbs, et quanta fuerit eius amplitudo, hinc puta, quod ducenta frumenti et leguminum onera ex decumis, quae in moeniorum antiquorum ambitu sunt, quotannis colligantur. Antiquitatis prisca et effoeta admodum facies. Praeter numos omnis generis infinitae sunt inscriptiones Romanae, quarum nonnullas his in antiquitatibus repraosentauimus. Ostenditur etiam marmorea columna in campo latissimo, pedes triginta alta, quae in medio vrbis fuisse dicitur, idoli basis. Sed de Auentico satis, ingrediamur ad cetera.

VINDONISSA II.

Vindonissae aetatem, praeterquam quod etiam a Tacito in Historia [Note: lib. 4 c. 61 n. 7; c. 70 n. 3.] memoratur, et Antonino in Itinere, multa testantur, quae passim eruuntur monimenta, et inscriptiones, vrnae sepulcrales, numi aurei, argentei, aerei. Sed argentei Aureliani praecipue imperatoris, per totam Heluetiam plurimi. Cur ita percrebuerint, caussam videtur insinuasse Zosimus [Note: Hist. lib. 1.], his de eo imperatore verbis: Nouam monet am publice distribuit, cum plebem quidquid haberet adulterinae monetae tradere iussisset commerciis, hoc modo, ab omni confusione vindicatis. Vindonissae est etiam statua Mercurii prope integra.

Praesidiis postea Romanis legionis 21 hac in vrbe sedes ordinaria, vt alibi dicetur, vnde quoque eius magnitudo clara. Oportet enim non paruam fuisse, in qua legio vna pro praesidio consisteret.

Loco vbere et oportuno, angulum vtriusque confluentis Vrsae et Arulae complebat, ponte vno, hinc in Sequanos, et Rauracos,

(cuius quidem commoditate remansit oppidum, Bruck ab eo nominatum, Vindonissae suburbium,) altero in Germaniam, recto versum Badam itinere, (in cuius loco nauicula nunc traiiciendi caussa vtuntur,) mittebat. In eam omnis generis mercimonia ex tribus Heluetiae praecipuis fluminibus, Arula, Vrsa, Limago qui etiam paullo infra Vrsam in eundem Arulam descendit, partibusque deuehi poterant Tigurino, Vrbigeno, Auentico. Nec a Rheno magna distantia. A Confluentia nempe, aduerso Arula, passuum millia vix septem, vt mirum mihi omnino videatur, cum totius Heluetiae commodissima fuerit, antiquum decus recipere ne forma aut frequentia aliqua potuisse.

Hodierno enim die vix pauculae, quae vicum efficiunt, aedes, nomen antiquum Vindisch. Moeniorum, ruderum, ruinarum nullae omnino solo super reliquiae, quae vrbem fuisse demonstrent, excepto Altenburgo et Habsburgo. Si vero ruas, adhuc moeniorum rudera et fundamenta longe lateque reperias, sola concamerata, fornices; Ossium vero humanorum compages per campos, et rota vicinia passim, credo ex illo, quod Constantius Caesar prope eam vrbem contra Allemannos praelium habuit.

Et forte huius cladis memoria ita barbarorum animos efferauit, vt adeo in vrbem saeuirent, nec eius superesse monimentum vellent. Nam prima eius vastatio Allemannis etiam, vt opinio, debita, cum non solum ipsam, sed Fines, Vito durum, Auenticum, et quid quid praeterea in Heluetia Sequanisque firmitudinis ad Lingones vsque, euerterunt [Note: A. D. N. 294.].

Constantius Caesar supra memoratus cum in Vindonissae campis eam gentem felici praelio deuicisset, et vltra Rhenum pulsasset, reparasse creditur, sicuti de Vitoduro certum, ex inscriptione, quae ad illud oppidum referetur. Sed ab hac vastatione non iam vrbs, licet reparata, sed castrum appellatur in libro Prouinciarum, Castrum Vindonissense, cum populi vicini Vindones, et episcopi Vindonum, aut Vindonensium [Note: Sunt, qui credunt, primum in Heluetia hunc fuisse episcopatum, iam inde a St. Beato, apostoli Petri discipulo, quem praecipue in hoc pago Christum nunciasse, traditum in eius vita, in quo vita defunctus est.] ab antiquo oppido dicerentur, sicuti in libro Conciliorum videre licet. Sigismundus, Burgundiae rex, concilium Epaoni celebrauit tempore Symmachi papae, et Auiti, qui postea archiepiscopus Viennensis, quo in concilio interfuit Bubulcus episcopus ciuitatis et castri Vindonissensis [Note: Anno Domini nostri 515.], Hildebertus vero, Francorum rex, et regina Huldrada coniux, V. Aurelianum peregerunt 28 Octobris, cui Grammatius episcopus Vindonissensis subscripsit [Note: Anno Domini nostri 552.].

C. Hildebertus demum, Austriae et Allemanniae rex, cum mortuo patruo Guntramo, vt ante quoque notauimus, Burgundiae regnum occupasset, sedem episcopalem transtulit Vindonissa Constantiam [Note: Anno Domini nostri 597.], eam maxime ob caussam, vt episcopi praesentia, zelo, et virtutibus, Allemanni, qui vtroque Rheni latere Vlmam vsque adhuc infideles plerique et idolis dediti, sicuti ex vita St. Columbani et St. Galli alibi ostendemus, conuerterentur citius, frequentatione praeterea, exemplis, monitis.

Sed vt haec translatio fuerit facta, tamen receptum Vrbigenis, ne cogerentur, iuris ergo, Constantiam proficisci, sed episcopus teneretur potius Vindonissam venire, aut vicarium cum potestate mittere, qui ius apud eos in ecclesiasticis redderet. Vnde acta Murensia: Cum Abbas Murensis benedicitur, notam faciat episcopo constitutionem huius loci. Populus enim iste vadit ad condictum episcopi, quo et ceteri eius pagi conuicanei vadunt, scilicet ad Vindonissam, ibique ius ecclesiasticum audiet, et iudicium sustinebit, sicuti constitutum est omni sanctae ecclesiae etc.

Denique sensim quidquid antiquae dignitatis et auctoritatis Vindonissae fuit, comites Altenburgenses occupauere, cum castri Vindonissensis dominium ad se transtulissent, aedificataque eo in loco noua arce, sub antiquo Castri titulo, quod Altenburg ideo nominarunt, Altenburgenses sese comites et Vindonissae dominos nuncupauere.

Ipsi ex antiqua Heluetiorum stirpe, mox, sub Burgundis, abolito Romanorum imperio clari, tum vero ob virtutem Francis, qui Burgundiae reges exsciderunt, in pretio habiti, maximas opes sibi compararunt, adeo vt Guntramus, comes Altenburgensis, qui sub Arnolpho imperatore vixit, [Note: Anno Domini nostri 805.]

cognomentum Diuitis repererit; sicuti ex annalibus Monasterii Muri videre licet, quod Rapoto, huius Guntrami nepos, et Ita eius vxor, Caroli Lotharingiae ducis filia, aedificarunt [Note: Anno Domini nostri 991.]. Cum vero post mortem Arnolphi, et eius filii Ludouici, vltimi Francorum, vt quorundam arbitratio est, originis et regiae stirpis, Germania superior, maximeque Heluetia, ob Rudolphum, qui se regem in Burgundia minore coronandum paullo ante curauerat, bellumque cum Arnolpho gesserat [Note: A.D.N. 911.], et post eum, Rudolfum eius filium, qui cum Burcardo, Sueuiae duce, in discordia erat [Note: A. D. N. 938.], in maximo metu turbisque versaretur, Vallis Vrsae adcolae, vulgo Rustaler, qui Vrsae sinistram, e conspectu Bremgarte, habitant, Cunzelinum Guntrami filium deprecati sunt [Note: A. D. N. 918.], vt tutorem se defensoremque eorum gereret, saluis nempe sua libertate et privilegiis; quod cum annuisset, tunc, et postea, ad hodiernum vsque diem, Praefecturae librae ea regio nomen accepit. Acta Muri: Rogarunt Conzelinum comitem de Altenburg, filium Guntrami diuitis, vt esset defensor suarum rerum. Haec prima incrementa apud Heluetios domus Altenburgensis siue Vindonissensis, nam Habsburgi nulla hactenus mentio.

Rapoto supra memoratus, Cunzelini filius, cum hac ratione non exiguas opum progressiones adeptus esset, primum nouae arcis fundamenta posuit [Note: A. D. N. 972.] in colliculo, paullo supra Altenburg, cui nomen inde fecit, quod forte eo in loco accipitrem, tamquam ex specula, quae gererentur aduertentem, conspexisset, Habsburgumque vocauit, quasi accipitris (qui Germanis Habch aut Habich) ab eo ostento, arcem. Ab Habsburgo deinceps comites se ab Habsburg, relicto vel antiquato Altenburg, nominauere, hacque ex origine locoque orti, ductique per Rudolphum Habsburgi comitem [Note: A. D. N. 1270.], primum eius nominis et familiae imperatorem, Austriaci duces imperatoresque, Hispaniaeque reges et orbis monarchae.

Antonius [Note: In Itinere.] ceterum ait, Vindonissam distare a Finibus passuum millia 35, a Vitoduro 23, ab Augusta [Note: Rauracorum scilicet.] 28. Infinita his locis reperiuntur, vt principio etiam meminimus, lapidum et saxorum frusta, in quibus tres, quatuor, plures litteras Romanas legas. Inter reliquias arcis Altenburg adhuc adspicitur haec scriptio inter duas saxi partes:

L. VEGNATIO.

POL. MAXIMO. DO.

FOR. LOR. MIL. LEG.

XI. G. P. F. [Note: Geminae. Piae. Felicis.] GVSORIVS.

ANN. XLVIII. STIP. XX.

H S. E. [Note: Hic situs est.]

G. ROSCIVS. OMPHA.

LVS. [transcriber: reg: OMPHALVS] HER. FAC. CVR.

Rusticus non multis ante annis [Note: A.D.N. 1535.], cum eo in loco domum aedificaret, plurimas eiusmodi inscriptiones rupit, et muro inclusit, sicuti adhuc partim videre licet. Nunc Kunigsfeld, siue Campus regis, quod eo in loco Albertus I imperator, Rudolphi filius, a Iohanne ex fratre nepote et coniuratis confossus interierit [Note: A. D. N. 1309.], monasterium, dum religio stetit, nobilissimum ab Elisabetha Alberti coniuge, et postea Agnete filia conditum et Austriacorum principum sepultura celebratum, medium vrbis antiquae Vindonissae obtinere creditur, ex ruinis eius fabricatum, vt ex libello fundationis apparet.

THVRICVM aut TIGVRVM III.

De eo, vbi tredecim ciuitates Heluetias scribemus.

TVGIVM IV.

De eodem illo quoque in ordine.

SALODORVM V.

Eius pariter eo in loco locuples tractatio.

VITODVRVM VI.

Vitoduri quoque meminit Antoninus, et nomen hoc solide Celticum, forma Romana. Oppidum ex primis incensis, vt cetera, reparatum, Allemanni sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus funditus euerterunt, vt Auenticum. At hoc, vt alia, per Aurelium Proculum procuratorem in Heluetia instaurandum curarunt Romani Caesares, Constantius et Galerius, Auenticum in ruinis reliquerunt, non alia de caussa, quam quod Allemannis et barbaris vicinius, et in quo primo offenderent; illud in Heluetiae quasi meditullio remotius, nec satis magno contra eas gentes praesidio. Huius Vitoduri restitutionis testis haec inscriptio [Note: A. D. N. 295 facta.]:

IMP. CAES. G. AVRE. VAL. DIOCLETIANVS. AVG. PONT. MAX. SAR. MAX. PERS. MAX. TRIB. POT. XI. IMP. X. COS. V. P. P. ET. IMP. CAES. M. AVR. VAL. MAXSIIMIANVS. AVG. PONT. MAX. SAR. MAX. PERS. MAX. TRIB. POT. X. IMP. IX. COS. IIII. P. P. ET. IMPP. FL. VAL. CONSTANTIVS. ET. GAL. VAL. MAXIMIANVS. FILII. CAES. MVRVM. VITVDVREN. A. SOLO. INSTAVRARVNT. CVRANTE. AVRELIO. PROCVLO. V. C. PR. PROV. MAX. SEQ.

Qua inscriptione, quia pro parte Constantiae legitur ex lapide, nam pars altera fracta, aut iam quidem inde asportata [Note: Interius in St. Blasii capella legebatur vtraque pars, vti repraesentauimus, anno 1520.], quidam eam vrbem Vitodurum esse probare conati sunt. Et fortasse aliquid obtinuissent, nisi magis Vitodur, aut Vinterthurn, vt hodie vocamus, ad antiquum nomen responderet, et vero ab illis diuersus omnino abiret Antoninus, qui Vitodurum inter Fines et Vindonissam collocauit, et rursum Vindonissam medio inter Vitodurum et Augustam [Note: Rauracorum.], itinere, quae omnia in Vinterthurn conuenire, et ab vtroque situ Constantiam procul abesse, nemini est dubium, nisi qui horum omnium cognitionem nullam habet.

Credibile, [Note: Anno D. N. 453.] postea rursum periisse cum ceteris, Hunnorum aut Allemannorum vltima rabie. Verum sub Carolinis, aut antea, Francorum regibus, coli et vt oppidum frequentari, aliquo honore, coepit. Nam prope Vitodurum sub Arnolpho imperatore superatum fuisse Rudolphum Burgundiae regem a Burcardo Sueviae duce, memorauit Hermannus Contractus, comes Veringensis [Note: In Chronicis.]. Ibidem viguere [Note: A. D. N. 919.] comites Vitudurenses, ex Kiburgiorum stemmate, vbi ex insignibus vtriusque familiae fides, quae solum coloribus differunt. Nunc vicus est satis amplus, vulgo vetus Vitodurum, in colliculo situm, vbi adhucnon paucae antiquae culturae exempla.

In eius colliculi pede aedificarunt comites palatium aut arcem, habitaruntque, ex cuius frequentia postea cum tempore natum oppidum hodiernum Vitodurum novum [Note: A. D. N. 1244.]. Sed idem oppidum maxime habitari colique incepit ab eo tempore, quo Kiburgiorum, qui ante Vitoduranos, haereditatem Habsburgii adiuerunt [Note: A.D.N. 1278.]. Rudolphus quidem imperator primus non solum oppidum auxit aedificiis, sed etiam priuilegiis, permansitque in Austriacorum potestate, dum Sigismundus archidux Tigurinis traderet [Note: A. D. N. 1467.].

AQVAE HELVETIAE VII.

Aquas Heluetias (ita antiquo nomine voco oppidum, quod Badam Vrbigeni pagi nunc nominamus,) ex antiquis fuisse, inde perspectum, quod Vitellii tyrannide, haud multis post Christum natum annis iam vetustate dilaberentur moenia, qua de re alibi.

GAVNODVRVM VIII.

Sed Gaunodurum inter Heluetiae oppida Ptolemaeus [Note: Cosmogr. lib. 3.] retulit. Cuius aetas ex eo mihi clarior, quod vtraque nominis pars mera Heluetia siue Celtica, gaunum et durum, hocque pro turre, illud praeruptum saxum aut collem significat. Sed quo loco et quod fuerit, disputatio est. Quidam Zurzachum esse voluere; alii oppidum Stein Rheni; nonnulli denique Constantiam. Sed Zurzachum non esse, suum proprium nomen Romanum Certiacum arguit. Neque Stein, cum in Germania sit, altera Rheni ripa, Gaunodurum in Heluetia. Vnde, mea quoque sententia, Gaunodurum antiquum illud oppidum Heluetiorum fuit, quod postea ab instauratore Constantia nomen accepit. Quis enim in dubium vocet, eo in loco, vbi nunc est, vrbem praecipuam fuisse, quam Ptolemaeus praeterire noluerit, loco nempe totius Heluetiae amoenissimo? Et frequenter aut plerumque, vbi magnorum fluminum ex lacubus egressiones, oppida illa occasione frequentiora, testantur inter Heluetia Tigurum, Luceria, Geneua.

Facta episcopi cathedralis, vt diximus, cum Allemanni tandem et vix ad Christi cultum se comparassent Childeberti auspiciis, 13 anno regni eius Franciae orientalis et Allemanniae, primo vero regni Burgundiae, Maximo, vel vt alii scribunt, Maxentio primo Constantiae episcopo et Vindonissensium vltimo.

Ei successit Vrsinus, qui Vindonissae aedem S. Martini, vt haec inscriptio semibarbara ostendit muro templi indita:

IN ONORE STI [Abbr.: SANCTI]

MARTINI ECPI [Abbr.: EPISCOPI]

VRSINVS EB

ELVPVS [transcriber: reg: EBELVPVS [?]] ET DE

TIBALDVS [transcriber: reg: DETIBALDVS [?]] + LIN

CVLPVS [transcriber: reg: LINCVLPVS [?]] FECIT.

primus in Heluetia fabricandam curauit, eius praecipue viri labores, quos in convertendis aliquot Heluetiorum partibus, veluti Suitia et Vrania, habuerat, hoc pacto, celebriores, solemniores fore ratus, operam suam praestante Theobaldo comite. Tum vero vt hac quoque ratione Vindonissa, quamuis sede episcopali priuata, nihilominus frequentaretur, et aliquid dignitatis retineret, Vrsino suffectus Gaudentius, quo regente in Heluetiam et Constantiam venit St. Gallus, vt scribit Valafredus.

Constantia vocatur vrbs in diplomate Caroli Magni, hoc est, magnum oppidum, et ex principibus. Cuius initium, et finis: Karolus gratia Dei rex Francorum et Langabardorum, et patritius Romanorum, etc. Omnibus, etc. Ecclesia Sanctae Mariae vrbis Constantiae, etc. Data [Note: A. D. N. 1279.] 8 Idus Martias anno 12 regni nostri, Actum Vormatiae ciuitate. Sed quamuis illo in loco vrbs, vt vidimus, dicatur, tamen exiguus erat eo adhuc tempore et postea eius circuitus, quantum ad moenia, testatur instrumentum Ludouici Germaniae regis, Caroli nepotis, datum Monachis St. Galli, quo instrumento, templum St. Stephani, quod nunc prope media in vrbe, extra muros ponitur. Eius quoque principium: H. Ludouicus, diuina fauente gratia, rex etc. Ecclesia St. Stephani extra muros ciuitatis Constantiae constructa, etc. Data II. Kal. Augusti. Anno Chrisio propitio [Note: 854.] 22. regni Domini H. Ludouici gloriosissimi regis in orientali Francia. Indict. 2. Actum H. Luna palatio regio.

NOIDENOLEX IX.

Ea in libro Prouinciarum inter quinque Sequanorum ciuitates ponitur vna, sed quae fuerit, vt alias plerumque, obscurum, et pariter controuersum. Alii namque Neapolim esse voluere, siue Nouam Ciuitatem ad caput Lemanni: alii Donum, aut Lausannam, in hac, aut illa Lemanni eiusdem ripa. Ego nihil horum arbitror, et Neocomum, siue Neoburgum oppidum, comitatus cognominis, constanter adfirmo. Nam illa omnia oppida apud Antuates, et suis nominibus, hoc est, antiquis, nota; siquidem Losanna Lausunum, Neapolis, Penne dicitur Antonino. Donum quoque suum nomen habet, siue Dina Plinii sit, siue Neuidunum, vt alias videbimus.

Noidenolex vero pagi Auentici est. Additur enim Noidenolex Auenticus, vulgato ea tempestate loquendi more, vt Augusta Vindelicus, Lutetia Parisius, Mediolanum Santonus [Note: Scaliger Notis in Ausonium.], quo etiam viri eruditione clari vsi sunt, ne quis barbarum, cum B. Rhenano [Note: Libro de Germ.] arbitretur. Hinc quoque intelligas illam partem, quae vltra eum lacum est, qui ab oppido nomen Neocomensis accipit, secundum Iuram, Auenticorum fuisse, ad eum vsquelocum. Nam quae Salodorum vsque sunt, Salenses, vt alibi diximus, habuere, et ipsi pagi Auenticensis, quamuis alio nomine. Postea Burgundiae Minoris fuisse, testantur instrumenta Angelbergae apud Siluanos, in quibus Bienna oppidum Noidenolegem infra, in Burgundia ponitur.

EBRODVNVM X.

Ebroduni vulgo Iuerdum ad caput laci, eo loco, ab illo nominati sunt, qui facere mentionem arbitrati sunt Plinium [Note: Hist. Nat. lib. 3. c. 4.], sed quos nominis similitudine deceptos arbitror. Non enim hoc, de quo nobis sermo, sed Galliae Narbonensis, nunc quidem in Delphinatu, Ambrum vocant, memorauit is scriptor, sicuti et Ptolemaeus [Note: Cosmogr. lib. 2.], qui Caturgidorum oppidum facit: et auctor Itinerarii, qui Alpium maritimarum metropolin ponit Ebrodunum, episcopali sede celebrem. Non tamen carere annis hoc nostrum, probabilissimum.

Liber Notitiarum constituit in eo praefectum classis Barcariorum his verbis: In prouincia maxima Sequanorum praefectus classis Barcariorum Ebroduni Sabaudiae. Curabant enim, eo in loco, Romani imperatores parari abietes nauigationibus, quas per vtrumque lacum Ebrodunensem, et Biennensem, in Tilam, et Arulam, tum vero in Rhenum, et deinceps in oceanum deferendas mandabant. Iurassum enim eximiae pulcritudinis abietibus abundare, etiam notauit Plinius [Note: lib. 16 c. 19.]. Et superioribus annis venere vel ex Batauia, qui ex

illa silua, quae a latere Tobinii est, vulgo Bonuald, pinus et abietes emerent, vt, et paullo ante, ex Liguria, quas eadem via, scilicet Arula Rhenoque, deportarent. Fuit et Calaronae in hunc vsum praefectus fabrum, qui compactas in rates pinus per Lemannum, et deinceps Rhodanum, Arelatum Massiliam in Mediterraneum deuehendas curabat. In eo libello, vbi Romanae provinciae recensentur, Ebrodunum inter castra ponitur.

Erant multa rudera moeniorum et turrium, super quibus Petrus, Sabaudiae Comes X, arcem constituisse dicitur [Note: A. D. N. 1256.], contra Zaeringorum posteros. Praeterfluit oppidum Tila, distat Paterniaco passus mille.

LAVSODVNVM XI.

Ita reperio in antiquis scriptis illam vrbem notatam, quam Antoninus Lausunum vocat, vulgo Losannam Antuatium Iuranorum caput; Vnde mihi eius antiquitatis memoria. In Ptolemaeo valde fallor, aut illud fuit oppidum, quod librariorum incuria, aut scriptoris ignorantia, quod in eo frequens, Diasannium adpellatur, corrupte nempe, pro Lausannum: Eius meminit, vt diximus, Antoninus, dicitque distare ab Equestribus traiiciendo lacum 20 pass. mill. et ab Vrba 18. Eo cathedralis sedes per Marium Auentico translata vrbi celebritatem attulit [Note: A. D. N. 657.]; Concilio Cabillonensi in Burgundia celebrato 25 Octob. sub Clodoueo II Francorum rege, interfuit Anicius episcopus Lausanensis [Note: A. D. N. 1059.]. Burcardus episcopus Lausanensis fuit Henrici IV imperatoris signifer, siue lanceam sacram praetulit, interfectus in Turingia in obsidione vrbis Gleiche.

NEVIDVNVM XII.

Eius antiquitatem satis probat colonia R. eo deducta, qua de re vbi de coloniis.

Sed haec duodecim fuisse illa antiquissima, vt nihil certi constituere possim, praeter illa, quae adduximus, testimonia, inde colligere est, quod non multis post Caesarem annis frequentata rursum reperiantur pleraque, quasi Heluetii subito eadem, cum domum rediissent, redhabitare, et innouare coeperint. Nam non a Romanis, sed ipsis Heluetiis reparata aut aedificata, ostendunt Celtica nomina, quibus plerumque insigniuntur, et in durum aut dunum desinunt, quorum alterum turrem, alterum collem, aut locum eminentem significare Celtice, doctissimi viri adnotarunt. Sunt vero praeter haec XII alia plura antiqua oppida, et loca in Heluetia, partim ab Heluetiis condita, partim a Romanis, vt discretio nominis satis ostendit, his Romanum auta conditoribus, aut a loci qualitate, sonantibus: illis Celticum suum genuinum prae se ferentibus, de quibus paucis hoc capite sequenti.

CAPVT IV. De aliis locis et oppidis in Heluetia ab antiquitate notis.

1. Antiquorum oppidorum summaria recensio.

2. I. Oppidi Finium situs, etymon, conditor et reliquiae.

3. II. Solium Caesaris unde nominis originem trabat.

4. III. Forum Tiberii a negotiatione, quam in illo loco colere iussit Tiberius, sic dictum.

5. Caussa constitendi fori.

6. Cur pauca tot oppidorum veterum vestigia.

7. IV. Certiacum, e Fori ruinis a Certo quodam restauratum, ab hoc nomen accepit.

8. Illud quondam Duras Aquas nuncupatum fuisse, coniecturis eruitur.

9. Quibus rebus celebre.

10. V. Rupertiuilla, situs amoenitate Rupertum alliciens hunc cultorem et ab eo nomen nacta est, floruitque sub Othonibus.

11. VI. Tobinium antiquum esse, cum vetustatis insignia non praesto sint, vnde probare velis.

12. VII. Pyrenesca, hodie Biren sub Bernatum ditione.

13. VIII. Paterniacum, Romano nomine a quo dictum, incertum.

14. Restauratum a Mario episcopo Auenticorum, ornatumque a Bertha regina, vbi situm?

15. IX. Rotundus mons, antiquum oppidum situ mirabile, a Petro, comite Sabaudiae munitum, hodie Friburgensibus paret.

16. X. Bramagus.

17. XI. Minnidurum, a barbaris euersum reparatur a Berchtoldo Zaeringo.

18. XII. Vrba olim comitiis regum et Theudelindae sede nobilis.

19. XIII. Penne ignobile oppidum, ad Lemannum.

20. XIV. Viuiscum ad eundem lacum.

21. XV. Dina, alias Donum.

22. Cetera Heluetiae antiqua oppida incognita.

EA sunt Arbor felix, Fines, Solium Caesaris, Forum Tiberii, Certiacum, Confluentia, Tobinium, Luceria, Rupertiuilla, Paterniacum, Pyrenesca, Bremgarte, Burgum ad Rhenum, Minnidurum, Rotundus mons, Vrba, Viuiscum, Bramagus, Penne, Dina, Calarona, Alae. Sed de Arbore felici, Burgo, Confluentia, Bremgarte, Calarona, Alis, vbi de praesidiis sermo erit: Luceria alio libro tractabitur; cetera persequamur.

Finium meminit Antoninus, aitque abesse a Vitoduro duodecim passuum millia, ab Arbore Felice viginti. Fines vero siue ad Fines ideo locum dictum volunt, quod ibi Rhaetia prouincia finiret, cuius nempe esset vltimum oppidum. Nam Heluetiae partem, siue pagi Tigurini Rhaetiae adiunxisse Romanos, ex Ptolemaei delineatione clarum est, et postea videbimus. Nam ab alio latere manet adhuc nomen Terminus Heluetiorum, vulgo die Marck, ad Riuarium, quod eo vsque Rhaeti colonias promouissent. Fines vero est dirutum oppidum dextra Tauri, in colliculo situm. Liber conditionis Augiae, vulgo Rhinau, ostendit, Constantium Caesarem Fines constituisse. Reperiuntur hinc inde in vinetis adhuc numi Romani et rudera passim, et murorum ruinae perspiciuntur; alias vix nomine loci, et pauculis aedibus, aut villis notum, Pfin nominant.

SOLIVM CAESARIS.

Ita vocat Glareanus, quod Rhenanus et alii Tribunal aut Praetorium Caesaris, nunc Kaiserstuol, oppidum ad Rhenum nominant. Nomen datum creditur, quod Tiberius in eo loco ius, non solum militibus, sed etiam vicinis regionibus redderet, illo tempore, quo cum Rhaetis et Vindelicis bellum grauissimum gessit. Quamuis enim suis legibus et magistratibus vterentur Foederati, quales Heluetii; honori tamen Caesaribus datum crediderim, si praesentes essent, vt si quae controuersa essent, corum arbitratu deciderentur. Accedit, quod non procul inde Sequani et Rauraci, qui principem absque dubio sequerentur, et apud eum caussas suas agerent, praesertim si in loco aliquo vicino constitisset, moramque poneret; sicuti fecisse isto credibile est. Neque enim nisi lento duello collidere Rhaetos, suis montibus securos, poterat, quamuis aliter tradidisse visus sit Strabo [Note: Geograph. lib. 4.], vnaque aestate bellum Rhaeticum patratum. Sed de eo suo loco.

Forum Tiberii. Eiusdem belli Rhaetici occasione natum oppidum quatuor infra Tribunal Caesaris passuum millibus quod Ptolemaeus [Note: Cosmograph. lib. 3.] Forum Tiberii nominauit, Heluetiisque tribuit. Inter alias Fori significationes, pro loco negociationis ponitur, vt Forum Flaminium, Forum Iulium, ab eorum nominibus, qui ea fora constituenda curarunt, quod etiam in locis priuatis, in vicis, in agris fieri antiquitus mos obtinuit [Note: Festo auctore.]. Haec postea fora incolarum numero aucta, tectis frequentata, oppidorum formas acceperunt, Forique nomen, et ius pristinum, aut retinuerunt, aut meliori permutarunt.

Cum igitur belligeraret contra Germanos Rhaetosque Tiberius, hoc in loco forum posuit, non solum propter militum commoditatem, sed etiam vicinorum populorum, et eam maxime ob caussam, ne asperis in regionibus, quales videbantur esse Rhaetorum, aliquid deesset commeatuum aut armorum.

Huius oppidi supra Zurzachum quondam positi, praeter plurima rudera, nihil iam quidem superest. Reperiuntur frequenternumi omnis generis. Nundinae, quae ab eo tempore, et deinceps ad nostra tempora celebres, Certiacum in proximum vicum translatae, de quo iam dicam, si prius adiunxero, caussam videri, cur tot antiqua oppida, et vrbes funditus perierint, vt praeter aliquot murorum ruinas nihil eorum adpareat, quod paucas domos ex saxis et lapidibus construerent, solum moenia, turres, et munimenta, ea ex materia ducerent; aedes et habitamenta ex cratibus et limo compingerent, vt adhuc in quibusdam, Augustae Vindelicorum et Basileae, videre licet, quae proinde, iniecto igne facile soluerentur, et in nihil redirent.

Certiacum. Certiacum vicum infra Forum, eiusdem ruinae celebrauere, ex quibus subcreuit et nobilitatus est, auctore maxime Certo quodam Viennensi milite, qui forte in oppido antiquo aliquid muneris defungebatur, cuius memoriam in hac inscriptione eius haeredes consecrarunt:

M. IVNIO. M. F. VOLT. CERTO.

DOMO. VIEN. VETERAN.

MAL. LEG. XIII. GEMINAE.

CERTVS. ET. AMIANTVS.

PII. HAEREDES. FECER.

Ita, superioribus annis [Note: A. D. N. 1535.], Certiaci legebatur, nam pars eius lapidis iam fracta et perdita.

Haec quidem, quantum ad restaurationem nomenque feruntur: qua super re, vt nihil noui producam, tamen aliud vocabulum huius loci, in antiquis monimentis reperi. Nam in Martyrologio R. antiquo et probae fidei, vbi S. Verenae memoria est, eam apud Aquas Duras depositam legitur. Venenam Certiaci esse siue Zurzachii sepultam, nemini dubium. Vnde subit mihi lubido existimandi, Duras Aquas verum et antiquum hoc in vico locoque nomen esse. Nam Ach, vnde Zurzach, aquam Germanis significasse, infinita apud eos vocabula ab aquis sumta confirmant Vznach, Foussach, Steinach, Schuarzach et Ach in Germania inferiore, quod a Granio quodam Aquisgranum. Iam vero T vel D elementa apud eosdem in Z mutari, Turegum, Tugium, Tobinium, Tabernae, oppida, Tila fluuius testantur. Zurzach igitur Durae Aquae. Et adfinitas literarum T et D nota ex manuscriptis antiqui et doctissimi in suis lucubrationibus adnotarunt [Note: Scaliger in Coniectan. et in Festum Turneb.]. Et fieri potest, vt quae Durae Aquae primo, post nomen a Certo hoc restauratore acciperent.

Locus a prima origine frequentatus, et monasterium Benedictinorum inter prima ibidem conditum. Carolus Crassus imperator Richenouio, siue Augiae Maiori, dono dedit, cum ibi sepulturam suam elegisset, vt ex instrumento patet, dato pridie Idus Octobris, Indictione 4, Imperii primo, ex Podama palatio [Note: A. D. N. 881.]. Nundinae, quae ante apud Forum Tiberii, Certiaci nunc bis in anno maximo concursu ex tota Heluetia, Sueuia, Brisiacis, Sequanis, et Rauracis peraguntur.

Rupertiuilla. Ita vocandam censeo, quod Rapersuil dicitur oppidum inter vtrumque lacum superiorem et inferiorem Thuricensem in prominente cornu, ad instar peninsulae conditum, loco formaque eleganti, et amoeno. Eius de origine nihil certi quidem habetur, sed habitum cultumque antiquis, praeter loci commoditatem persuadet mihi lapis in arae speciem formatus, cum his paucis litteris:

C. OCT. PROVIN.

S.

L. D. D. D.

repertus haud procul inde, nunc Ionae in proximo vico ostenditur. Rupertus demum dux militum Ludouici regis, et Sueuiae, cuius amplae secundum eum lacum possessiones erant, vt ex fundatione Collegii Lucernatis perspectum, eo in loco, arcem, aut domum, amoenitate situs delectatus, constituit, quae ab eo nomen accepit. Postea comites habuere, qui inde nominati celebratique iam sub Othone primo, vt testantur Acta Eremi. Sane sub Othone tertio floruit magna virtutis et doctrinae fama apud Eremum. Virandus Comes, Rapersuillensis tertius post S. Eberardum Abbas. Sed hoc de oppido et comitibus multa essent, quae dici possent.

Tobinium, nunc Zoffing vocant, oppidum prope fluuium Altacum vel Viggerim, cuius antiquitatem etsi nulla probent Romana aut vetustatis insignia, tamen inde colligas, non parum dignitatis habuisse, quod tempore iam Caroli Crassi imperatoris cudendae monetae licentiam auctoritatemque haberet, oppidumque esset, cum Tigurum non nisi vicus esset et exiguo in honore, nisi quantum monialium attulit monasterium. Id autem manifestum est ex priuilegio, quod idem Carolus Abbatissae Berthae sorori suae dedit cudendae Turegi monetae, quo in priuilegio vsus Tobiniensis numi expresse memoratur recipiturque. Sunt, qui oppidum habuisse ferant comites a Spitzenberg, quorum adhuc insignibus vtitur. Comites a Froburg Canonicorum collegium condiderunt.

Pyrenesca. Eius nihil omnino praeter nomen, quod antiquitatem oleat, Antoninus meminit. Dicit enim distare ab Auentico 28 passuum millia. Quod ita se habet. Nunc Biren nominant oppidum, dextra Arulae ripa, decem supra Salodorum pass. mill. vt idem Antoninus tradidit. Comites Nidouii tenuere. Nunc Bernates habent.

Paterniacum. Istud Romanum nomen est. Paterni autem, an Paterii plures, eiusdemne familiae et gentis, obscurum. Diuersimode scriptos reperio in codicibus Iust. et apud Xiphilinum, et Dionem eadem varietate. Apud nos eorum memoria per duas inscriptiones, vna sumta ex Iura, vbi Pitreport, quasi porta rupis, quod ibi mons scissus, et perruptus magno labore sumtuque, perviusque ex Heluetia in Sequanos factus Paterni II viri Coloniae Auentici cuta, Marci et Lucii Antoninorum [Note: Imperium simul adierunt anno Domini 162, gesseruntque per annos 9, intra quod tempus opertet hoc regium opus factum: Vt nugas, quae de Caesare Iulio dicuntur, mittamus, quasi nihil praeclari, nisi ab ipso, patratum fuerit.] imperatorum auspiciis:

NVMINI AVGVS

TORVM [transcriber: AVGVSTORVM]

VIA. FACTA. PER.

---V-R --IVM PATERNVM

II VIRVM. COL. HELVET.

Reliquorum fabulas et nugas, carmina etiam, si Dis placet, istis ex litteris compacta, quid attinet dicere? Sunt namque, qui hoc pacto prodiderunt:

Numinis Augusti via facta per ardua montis,
Feliciter Petram scindens in margine fontis.

Alii in hunc modum, paullo scilicet acutius:

Numinis Augusti Via facta per ardua montis
Fecit iter petram findens in margine fontis.

Quid? quod eo processit ingeniorum libido, vt Iulio Caesari hanc quoque viam attribuerint? quem primo satis constat nunquam Augustum vocatum, nec eo peruenisse. Sed haec mittamus. Alia cernitur his consignata litteris Villariae:

GENIO.

PAGI. TIGOR.

P. GRACCIVS

PATERNVS.

CVR. COL. ET.

SCRIBONIA.

LVCANA.

V. FEC.

Vtrum [transcriber, in the print: Vltrum] Vero II Vir, an Curator hic, an ille, Paterniacum de se nominauerit, incertum est.

Oppidum euersum, vt cetera in Heluetia, Marius Auenticorum episcopus condito ibi templo reparauit, et in pristinum decus restituit, sicuti Acta Lausanensis Ecclesiae demonstrant 8 Kal. Iulii, Indictiones, episcopatus anno 14, regnante Guntramo Burgundiae rege [Note: A. D. N. 595.]. Sed Bertha postea [Note: A. D. N. 962.], Rudolphi Burgundiae regis vidua, maximam claritudinem addidit, cum non solum monasterium, eo in loco, nobilissimum et locupletissimum condidit, sed in eo etiam sepulturam sibi et posteris elegit, Maiolo primo praeside constituto, cui et oppidum subiecit, cum consensu et voluntate liberorum Cunradi, Burgundiae regis, et Burcardi episcopi Lausanensis. Oppidum supra Auenticum 8 passuum millibus ad Brolii, qui vulgo Broia, fluuii dextram.

Rotundus mons. Neminem huius oppidi, quod viderim, ex antiquis mentionem habuisse, satis miror, cum magnae aetatis esse constet, et turris illa, quae in pede collis, antiquae architecturae et omnia prisca, confirmet. Nomen ipsum Romanae ciuitatis. Longe, lateque eius pomoeria patuisse, traditum famâ, et nonnulla ni subiectis campis rudera probant, nummi etiam Romani inde lecti, situ mirabili, et admodum eleganti, colle in rotundum apicem, veluti coronam, omni ex parte adsurgente, ex quo tanquam ex specula oppido patent longe lateque omnia. Petrus, comes Sabaudiae, illo Friderici II. interregno [Note: A. D. N. 1261.], occupauit, turribusque binis rotundae formae et pulcerrimae muniuit, et decorauit. Sedes ex eadem familia comitibus post genitis, ad bellum usque Burgundicum [Note: Anno Domini nostri 1475.], quo bello primum turris illa quadrata ad radicem oppidi, post longam obsidionem capta et incensa, postea quoque vrbs in potestatem venit. Friburgenses tenent locum totius Heluetiae nobilissimum.

Bramagus, vulgo Bromasim, paroecia oppidi RV, paullo infra situs vicus nunc, oppidum olim fuisse, nonnulli voluere, quod RV vsque se porrexerit, parsque eius fuerit, vna cum arce quondam nominatissima, sed iam olim a comitibus Sabaudiae euersa, quod latornes occupassent, vnde toti subiectae regioni grassabundi dominarentur. Et mihi relatum, nonnulla Bramagi vetustatis monimenta notari. Sane eius meminit in itinere. Antoninus, aitque distare a Viuisco passuum millibus 19, et a Minniduro 2, licet quantum ad Viuiscum, error potius librariorum esse possit, cum non sint vltra passuum millia 10, distat Friburgo pass. mill. 20.

Minnidurum. Nunc Milidunum, Milden, et Modunum oppidum, et arx ad Brolium, qui non procul inde ex Iura oritur. Praeter notionem nominis Celtici, etiam Antoninus memorauit, scripsitque abesse a Bramago 2 pass. mill. ab Auentico 22. Cum Barbari euertissent, vastassentque, qui ex oppido remanserat, vicum prim s Bertholdus Zaeringus, eius nominis et stirpis vltimus, moenibus cinxit, et in oppidum restituit [Note: A. D. N. 1190.]. Post eius mortem cum Sabaudiae comites occupassent, arcem addiderunt.

Vrba, aut, vt alii scribunt, Orba, in magna eam antiquitatis opinione fuisse, indicium facit, quod dubitatum sit Vrbigenone pago fecerit, nomen, comitiis etiam regum celebrata [Note: Anno Histor. Franc. lib. 5 c. 40.]. Nam ibi conuenere et de republica agitarunt [Note: A. D. N. 879.] Carolus Crassus, Ludouici, quondam Germaniae regis filius, et Ludouicus, Cardomannusque, Ludouici Balbi Francorum regis filii nothi, cum ille

in Italiam ad capessendum Romanum imperium proficisceretur: hi, coronato contra regni Francici dignitatem Bosone Provinciaerege, bellum cogitarent. Iam ante [Note: A. D. N. 618.] Theudelindae, Theodorici Burgundiae regis sororis, aula et palatio memorabilis, Aimone et Rhegione auctoribus [Note: Aimo Hist. Franc. lib. 4 c. 1. Rhegin. Chron. lib. 2.]. Oppidum situm ad Tilam, qui non longe inde ex Iurasso erumpit. Multi in eo omnis generis Romani nummi reperiuntur, et antiquae murorum ruinae, turris vero adhuc visitur mirandi operis. Vrbam ait Antoninus distare Losannâ 18. pass. mill. et ab Arica, nunc Pontarlino, 24, supra Ebrodunum 8 pass. mill.

Penne. Quis sit hic locus aut oppidum, perobscurum. Ego quidem eo ducor, vt credam, Nouam ciuitatem esse vel Neapolin ad caput Lemanni, dextra eius ripa, quod non aliud reperio, cui magis Antonini calculatio conueniat. Ponit enim medio inter Tarnadam siue S. Mauritium et Viniscum itinere, ab hocque abesse passuum millibus 9, ab illa 13: quae si perpendas, non alium in locum, quam huic quadrare reperies. Oppidum exiguum, et male sanum ob Lemanni vligines, parumque frequentatum.

Viuiscum, aut, vt alibi legitur, Bibiscum, vulgata has literas B et V mutandi ratione [Note: Scalig. in Festum.], hoc paullo elegantius Antuatium Ripanorum ad [Note: Ita vocati videntur quoque Romanis, vt ex inscriptione Neuiduni posita claret: quod nomen nunc quoque retinent et inde vinum nobilissamum Ripanum aut Ripense.] eundem Lemannum oppidum, latere dextro, de quo saepius memoratus Antoninus. Situm 18 passuum millibus supra Losannam, et 44 supra Geneuam. Eius quoque meminit Lambertus Schafnaburg, in itinere Henrici IV imperatoris in Italiam, aitque in eum locum obuiam ei venisse [Note: A. D. N. 1075.] Amedeum Sabaudiae comitem cum matre eius Adelasia, quamuis corrupte ibi Civis pro Viuis legitur.

Dina ab altero Lemanni latere fere ex conspectu Losannae, est oppidum Donum, quod Dinam Plinii quidam arbitrati sunt, Bodionhorum caput. Alii Equestris Coloniae ciuitatem rati, Neuidunum esse dixerunt, qua de re, vbi de coloniis. Ego enim in priorum sententiam pedibus eo, Donumque Dinam existimo. Bodiontii populi illi, qui illo laci latere, Fauciniam quoque vallem complectuntur, inter Equestres etiam nominati, quorum vocabulum adhuc retinent.

Erunt, credo, plura et oppida et loca in Heluetia antiqua, sed quae vel per Romanorum incuriam, aut superiorum temporum negligentiam, nullis litterarum monumentis tradita, vel in ruinis ignota, et incomperta iacent, aut in diuersa abiere.

CAPVT V. De republica Heluetiorum Gallorumque antiqua, vtque libertate pene omnes exciderint.

1. Administrandarum rerumpublicarum triplicem esse formam, quarum antiquissima monarchica.

2. Heluetiae, sicut reliquae Galliae, primum fuisse statum monarchicum: regesque inde a diluuio repetuntur Samothes, Magus, Drys, Celtes.

3. Deinde totius Galliae principatus annalis et ambulatorius.

4. Pari modo et vnaquaeque respublica ex Equitum et Druydum decretis ducem suum habuit temporarium.

5. Id quod de Orgetoriche Heluetio testatus Iulius Caesar.

6. Et apud Aquitanos Adiantonium eiusmodi magistratum gessisse, sicut et apud Allobroges Roscillum et Aegum, idem Caesar docet.

7. Testimonium Strabonis.

8. Interdum factiones propullulasse.

9. Heluetios libertatem diu retinuisse, male mulctatis regni affectatoribus, exemplo Orgetorichis.

10. Alia tamen huius reipublicae facies, postquam in Romanorum potestatem venerant.

11. Ruinam Galliarum caussatae factiones Sequanorum et Aeduorum.

12. In his Sequani auxilio Germanorum Aeduis superiores.

13. Sed Germanorum ducis Ariouisti, cum elatius victoria vteretur, pertaesi Sequani simul cum Aeduis Caesaris et Romanorum auxilium implorant.

14. Non mitius tamen ipsis consultum cum Romanis, donec Franci, Burgundiones et Allemanni rem Galliae restituerent.

HIs igitur in medio relictis, de prisca Heluetiorum, vti et Gallorum republica, tum quae ante Iulii Caesaris aetatem ab Heluetiis gesta, ex antiquis et probis scriptoribus, quantum lectione meditationeque consequi possumus, licet vt eruamus. Illud prius, hoc posterius. Qui de rerum publicarum administratione, Politica Graeci dicunt, nobis praecepta institutionesque reliquerunt sapientissimi homines, tres earum

species ferme probauerunt, totidem in vitio posuerunt. Vnam, in qua reges, alteram, in qua optimates, tertiam quam legibus et aequitate populus administraret. Regibus tyrannos: optimatibus paucorum factiones: populo plebis libidinem opposuerunt. Regum prima et antiquissima memoria est. Principio rerum, inquit Iustinus [Note: Hist. lib. 1. c. 1.], gentium nationumque imperium penes reges erat, quos ad fastigium huius majestatis, non ambitio popularis, sed spectata inter bonos moderatio prouehebat.

Gallorum et ita Heluetiorum imperium ab antiquitate, vt aliarum gentium, sub regibus fuit. Vetustissimi post diluuium reges, Samothes, tum Magus eius filius, qui vrbes condere et oppida primus incepit, quae ab eo nomine proinde desinebant pleraque. Hunc Drys secutus, qui vt Cecrops postea apud Graecos, Numa apud Romanos, homines a terrestrium et militarium studio, ad caelestium et superiorum philosophiaeque meditationem transtulit, Druydumque sectas instituit, tum Celtes, a quo Celtae omnes occidentales nominati Graecis, et in Gallia tertiam partem occupauere, aliique deinceps regnum tenuere, quorum quia incertis auctoribus tradita memoria, in iis commemorandis longior non ero.

Postea liberae respublicae, quibus omnibus, rex siue princeps per suffragium in annum electus, rerum totiusque Galliae potiebatur, ea ratione et circuitu, vt per vices ad vnamquamque earum ordine, ea dignitas et imperium rediret. Ita Celtilum totius Galliae habenas rexisse, tradidit summus auctor Iulius Caesar. Simili, inquit, ratione ibi Vercingerotix, Celtili filius, summae potentiae adolescens, cuius pater principatum Galliae obtinuerat, et ob caussam, quod [Note: Hoc est, perpetuum ipse Galliae imperium obtinere, tum ad suos transferre.] regnum appetebat, ab ciuitate erat interfectus. Principatum eundem multis ante seculis, eodem modo, et illa ciuitatum vicitate habuisse Ambigatum Biturigem, tradidit Liuius [Note: Annal. lib. 5. c. 34.]: Prisco, ait, Tarquinio Romae regnante, Celtarum, quae pars Galliae tertia, penes Bituriges summa imperii fuit. Ii regem Celtico dabant. Ambigatus is fuit, virtute fortunaque cum sua tum publica praepollens.

Sed praeter hunc generalem, qui toti Galliae praeerat, alii erant gubernatores et principes, et vnaquaeque respublica ducem habebat suum, a populo nominatum, qui per annum aut ad certum tempus summae rerum praeficiebatur, nec ex sua sententia, sed ex Equitum et Druydum decretis, qui in republica duo praecipui ordines, imperabat; quos regnum habuisse, aut principatum in sua republica obtinuisse, scriptores boni tradidere, qui tamen tantum a regia maiestate, aliis gentibus vsurpata abfuerunt, quantum reges ab optimatibus disparantur.

Caesar de Orgetorige Heluetio disserens: In eo, inquit [Note: De Bello Gall. lib. 1.], itinere persuadet Castigo Catamantale disfilio Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multos annos obtinuerat, et a S. P. Q. R. amicus adpellatus fuerat, vt regnum in sua ciuitate occuparet, quod pater ante habuerat. Itemque Dumnorigi Aeduo, fratri Diuitiaci, qui eo tempore principatum in ciuitate sua obtinebat, ac maxime plebi acceptus erat, vt idem conaretur, persuadet. Eadem alio loco [Note: Eiusd. Commentarii lib. 7.] clarius: Legati, inquit, ad eum Caesarem, principes Aeduorum veniunt, oratum, vt maxime necessario tempore ciuitati subueniat, summo esse in periculorem, quod cum singuli magistratus antiquitus creari, atque regiam potestatem annum obtinere consuescent, duo magistratum gerant.

Alibi, Adiantonium apud Aquitanos pariter summum magistratum gessisse, scriptum reliquit: Similiter, inquit [Note: lib. 4.], apud Aquitanos Adiantonius summum imperii aduersus Romanos tenebat cum deuotis, quos Soldurios [Note: Soldner, vsitato quoque nunc votabulo, pro mercenario milite.] vocant Aquitani. Idem apud Allobroges in more fuisse, prius memorauerat [Note: Comment. lib. 3.]: Erant apud Caesarem ex equitum numero Allobroges duo, Roscillus et Aegus, Abducili filii, qui principatum in ciuitate multos annos obtinuerant.

Ex quibus satis manifestum est, quod tradidimus, regem vnum toti Galliae praefuisse, suos vero principes et reges, qui summum videlicet magistratum gererent ciuitates et respublicas habuisse: quod etiam tradidit Strabo [Note: Geograph. lib. 4.], de Gallis disserens: Pleraeque eorum, inquit, respublicae ab optimatibus gubernabantur. Antiquitus vnum quotannis principem, itemque vnum belli ducem multitudo deligebat.

Interea non deerant plerisque in ciuitatibus potentes, factiosi, diuites, qui populum

tantisper ducerent, plerumque seducerent.

Quae si omnia ad Heluetiorum hodiernam reipublicae administrationem compares, si consulum nostrorum, siue scultetorum, praetorum, burgimagistrorum, et ammanorum electionem, dignitatem, officium, auctoritatem, conditionem perpendas, haud magnam opinor differentiam offendas. Soli enim Heluetii, qui, vt antiquam Celtarum dignitatem, libertatem retinent, ita pari prope eam reipubl. gubernamento et temporatione conseruant et tuentur. Regni porro affectati quod supplicium apud Heluetios antiquitus fuerit, declarauit saepius memoratus Orgetorix [Note: Magnae viro opes, inde illi nomen Celticum HORREICH.], qui eius apud populares suspectus ideoque in vincula coniectus, cum se caussae dictioni, familiarium, clientum, obaeratorumque ope, quos ad decem millia coegerat, eripuisset, et ciuitas ob eam caussam incitata armis ius suum exsequi conaretur, multitudinemque ex agris magistratus cogerent, ne igni cremaretur, quas damnatum poenas sequi oportebat, inquit Caesar [Note: De Bello Gall. lib. 1.], mortem sibi consciuit.

Atque haec reipublicae ratio ad Romanorum seruitutem perdurauit. Illi primo praetores, mox praesides dedere, et demum qui summum post imperatores imperium haberet praetorio Galliarum praefectum.

Principium ruinae Galliarum per Sequanorum et Aeduorum dissensiones venit. Heluetios quorundam inter eos ambitus, opumque et regnandi libido, quorum facile princeps Orgetorix, deceptos et in transuersum actos prope perdidit [Note: Ex summa, opinor, libertate seruitus et plurima et atrocissima, Plaio Pol. 8.]: quem proinde nollem habere hodie imitatores, qui illud nempe, quod superest decoris et gloriae dignitatisque, nunc quoque in extremum discrimen adducant, aut euertant funditus, quando sunt, qui, dum cupidini suo morigentur, coelum terramque immiscere non dubitant, quod de suis olim, hoc est, Romanis, conquestus est sapientissimus Romanorum M. Varro.

De Gallorum vero, Sequanorumque et Aeduorum factionibus, et discidiis luculente, vt cetera, summus et imperator et scriptor Caesar Iulius: In Gallia, inquit [Note: De Bell. Gall. lib. 6.], non solum in omnibus ciuit atibus atque pagis, sed pene etiam in singulis domibus factiones sunt, earumque factionum sunt principes, qui summam auctorit atem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerum, conciliorumque redeat, idque eius rei caussa antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe contra potentiorem auxilii egeret. Suos enim opprimi quisque et circumueniri non patitur, neque aliter si faciat, vllam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est, in summa totius Galliae. Namque omnes ciuitates in duas partes diuisae sunt: Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui; alterius Sequani. Ii cum per se minus valerent, quod summa auctoritas antiquitus erat Aeduis, magnaque erat eorum clientela, Germanos atque Ariouistum sibi adiunxerant, eosque ad se magis iacturis, pollicitationibusque perduxerant. Praeliis vero pluribus factis secundis, atque omni nobilitate Aeduorum interfecta, tantum potentia antecesserant, vt magnam partem clientium ab Aeduis ad se transducerent obsidesque ab eis principum silios acciperent, et publice iurare cogerent, nihil se contra Sequanos concilii inituros, et partem finitimi agriper vim occupatam possiderent, Galliaeque totius principatum obtinerent.

Sed postea, quod alio loco [Note: lib. 1.] refert, peius victoribus Sequanis, quam victis Aeduis accidit, propterea quod Ariouistus in eorum finibus consedisset, tertiamque partem agri Sequani [Note: Nempe Sundgeu, et vtraque Elsatia inferior, ad vsque Vogesum.], qui esset optimus totius Galliae, occupauisset, et decedere tertia alia parte Sequanos eosdem iussisset, vt in ea Harudum [Note: Harter in Brisiacis.] 24 millia, qui Rhenum transierant, collocaret. Hac cum ratione, aut potius necessitate Caesaris et Romanorum cum auxilium duae illae ciuitates Aeduorum et Sequanorum implorassent, Ariouistum quidem Gallia expulerunt, sed in Germanorum locum Romanos haud paullo aequiores receperunt.

Deinde vero nulla satis idonea caussa, imo vndique captata, non solum Galliae vniuersae, sed etiam Germaniae et Britanniae bellum intulit Caesar, nulla habita amicorum foederatorumue ratione, adeo vt de eo hostibus dedendo cogitasse senatum memoria consignarit Tranquillus. Nec deinde, inquit, belli occasione, ne iniusti quidem ac periculosi abstinuit, tam foederatis quam infestis ac feris gentibus vltro lacessitis. Adeo vt senatus quondam legatos ad explorandum statum Galliarum mittendos decreverit, ac nonnulli dedendum eum hostibus censuerunt. Denique Romanae in Gallia, Heluetiaque tyrannidis Franci, Burgundiones, Allemannique finem modumque posuere.[Note: A. D. N. 407.] [transcriber: footnote sign (r) is missing]

CAPVT VI. De rebus gestis Heluetiorum ante Iulium Caesarem.

1. Transitione facta, auctor noster fidem suam commendat.

2. Gallorum antiquae migrationes.

3. In Italia feliciter res gerunt et Mediolanum aliasque vrbes condunt, vbi vera Mediolani etymologia.

4. Aliae Gallorum expeditiones.

5. Gallorum nomen Romanis terribile, quod Lazius falso putarit de Germanis.

6. Gallis istis adfuisse Heluetios, hosque Gessatarum nomine Polybio dici.

7. Gessatarum, h. e. Heluetiorum fortitudo et ratio pugnandi.

8. Gessatas Romam occupasse, eamque sponte Romanis restituisse.

9. Heluetiorum contra Germaniam gesta.

10. Iidem, opibus inhiantes, Cimbrorum exemplo latrociniis se dedunt.

11. Ex his Tigurini in Italia Cassium Romanum consulem debellant.

12. Hinc Tacitus refutatur.

SEd, age, iam progrediamur vlterius, et quae tandem senatus populique auspiciis apud Heluetios gesta sint, haud multis disquiramus. Haec sint solatia his rerum orbisque conuersionibus et discidiis, animum cogitationemque ad prisca tempora conuertere. Vt enim ait ille [Note: Terent. in Adelph.]:

Ita recte concluserimus:

An certiora reperturi, et minori opera? illorum exemplo, qui in densissimas tenebras inciderunt, quibus in tenebris, cum primo nihil omnino videant, sensim tamen clarescere magis, magisque sensu penetrare existimant. Fabulas, quibus posterioris aetatis scriptores, qui gratiae, an pretio scribebant multa, fingebant pleraque, praecipue laborarunt, et nostra patrumque memoria viri eruditione celebrati, dum gentis suae, aut quam celebrare sumserant, commendationem laudemque undique aucupantur, pro adfirmatis vsi sunt, nihil moror. Hoc tantum meo labore relicturus, quod scriptoribus antiqua fide et auctoritate traditum comperero, et rationi iudicioque consentaneum; cetera procul habiturus. Nec mihi patria aut mei veritate antiquiores vnquam fuerunt, cuius sanctissimum numen violari tam multis non mirabitur, qui mores huius seculi pensiculate cum animo putauerit, apud quos historica fides maleuolentia existimatur, vanitas pro laude accipitur. Suntque scriptores, qui dum dicant, quae et qualia dicant, susque deque habent.

Sed tamen Gallorum toto orbe terrarum expeditiones, nemo adeo mentis aberrat, qui veterum monimentis celeberrimas decantari neget, in Italiam, Germaniam, Hispaniam, Graeciam, Asiam, Thraciam, Pannoniam, Daciam.

Italicae transitionis initium, caussaque ab Heluetiis venit. Horum ciuis, Eliconi viro fuit nomen, fabrilem ob artem Romae commoratus, ficum, siccam, et vnam, oleique ac vini promissa, remeans cum secum tulisset, Alpibus coercitis, et tam inexsuperabili munimento Galliis superfundendi se se Italiae primam praebuit occasionem, auctore Plinio [Note: Hist. Nat. lib. 12.]. Eidem adsentitur Liuius [Note: Annal. lib. 5.], de Gallis loquens: Eam gentem, inquit, traditur fama dulcedine frugum, maximeque vini noua tum voluptate captam, Alpes transisse, agrosque ab Etruscis ante cultos possedisse. Ante omnes eadem tradiderat optimus et integrae fidei Polybius, vbi de Tyrrhenis verba facit: Cumiis, inquit, ob vicinitatem loci frequenter versabantur Galli. Hi, specie ac foecunditate regionis illecti, exiguam quandam nacti occasionem, exercitum comparant, factoque in Thyrrenos impetu finibus expellunt, campos ipsi deinceps tenent. Acciderunt haec tempore Tarquinii Prisci, quinti Romanorum regis, quo tempore ita opibus virisque floruit Gallia, vt Ambigato regi coloniarum deducendarum consilium capere necesse fuerit, cum multitudinem regere aliter posse diffideret. Bello-voiso igitur Sigo-voisoque, [Note: Caltica nomina quasi orbis peritum et victoriae prudentem interpreteris.] nepotibus sedes, quas Dii dedissent auguriis, abire iussis, huic Harcinios saltus, illi Italiam paullo laetiorem sortes ostendere, qui Biturigibus, Aruernis, Senonibus, Aeduis, Ambartis, Carnutibus, Aulercis, et Heluetiis profectionis et itineris auctoribus et ducibus excitis, ingentibus peditum equitumque

copiis Taurino saltu et inuiis Alpibus transcensis, Tuscisque haud procul Ticino fugatis, Insubrium agrum, Insubribus Aeduorum pago cognominem, occupauit, Mediolanumque, sumto a Santonum Mediolano [Note: Ita recte correxit Liuium doctissimus Glareanus. Sunt enim fabulae, quae de sue illa lanata feruntur.] nomine, et alias vrbes condidit. Hos secuti Caenomanni, Elitouio duce, qui Brixiam, Veronamque posuerunt: tum Boii, Lingonesque, qui Pado traiecto, pulsisque hac etiam ex parte, Etruscis, Vmbrisque ad Apenninum vsque castra promouerunt.

Denique iterum Senones, Brenno duce, qui Romam Romanosque ad internecionem prope exstinxere, marique superato Graeciam vastauere, sedes in Asia alii, alii in Thracia, et Pannonia, plerique alibi posuerunt, ob spoliatum, scilicet! Apollinis templum diris eius numinis agitati, vt est apud Athenaeum [Note: Dipnosoph. lib. 5.], Pausaniam [Note: In Phocide.], Liuium [Note: Annal. lib. 5. etc.], Appianum [Note: In Pannonia.], Iustinum [Note: Hist. lib. 24 et 25.], Guidam [Note: Lib. 1. rerum Gallatar.], Clitophorum [Note: Lib. 4. Histor.], Polybium [Note: Lib. 4. Histor.], alios.

Sed quae praeterea cum Romanis in Italia bella gesserint Galli, in summam contulit idem Polybius [Note: Histor. lib. 2.], satisque compertum est, Gallorum nomine nihil tetrius, nihil horribilius semper fuisse Romanis, exterisque nationibus. Vnde Orosius quoque [Note: lib. 7.]: Quotiescumque, inquit, Galli exarserunt contra Romanos scilicet totis viribus suis ita Roma detrita est, vt sub praesenti nunc concursione Gotthorum, magis debeant meminisse Gallorum. Atque hi omnes Celtae siue Galli; non Germani, vt vult Lazius [Note: Lib. migrationum.], obtorto collo et renitentibus historicis in suam sententiam traductis ac coactis.

Quibus omnibus populis et expeditionibus adfuisse Heluetios, tanquam Alpium vicinos et earum peritissimos, non levis coniectura est. Quin Heluetios fuisse, quos Gessatas Polybius vocat, plerique docti existimant. Neque enim alii Gallorum iuxta Alpes, Rhenumque et Rhodanum habitant, quam Heluetii, nec Insubribus, et Italiae alii viciniores. Illam vero Gessatarum sedem fuisse, clarum ex eodem scriptore [Note: Polybio Hist. lib. 2.], vbi de agro Piceno Senonibus Gallis ademto, et postea lege agraria referente C. Flaminio, cum consulatum gererent M. Lepidus et M. Poplicius Malleolus [Note: A. V. C. 521.], Romanis diuiso, verba facit. Quae res, agrorum diuisio, caussa, inquit, exstitit, vt novumstatim bellum suscitatum fuerit. Namque plerique ex Gallis praecipue Boii, qui proximi Romanis erant, (inter Padum et Apenninum habitabant, vbi nunc ducatus Ferrariensis, eodem Polybio reste [Note: eod. libro.] et Strabone [Note: Geograph. lib. 4.],) eam rem grauissime indignabantur, rati Romanos, non iam amplius de principa u et gloria, sed de praeda et interitu suorum certaturos Quapropter maximae illae gentes Boiorum et Insubrium inter se consentientes, confestim ad eos Gallos mittunt, qui trans Alpes ad Rhodanum habitant, et propterea, quod mercenariam militiam obeunt, Gessatae vocantur [Note: Vulgo GISSEL vocant. Quamvis credam potius Gessatas a Gessis, lanceae genere dictos, quo vtebantur: aut quod se omnes socios, hoc est GESSEL adpellarent: sicuti nunc sese Germani fratres nominant.]. Nam id ea signisicat dictio. Paullo post: Galli autem Gessatae, coacto circa Rhodanum exercitu, cum ingenti multitudine hominum, superatis tandem Alpibus, in campos, qui sunt iuxta Padum, descenderunt. Alio loco, cum frustra Galli, multis cladibus, attriti pacem Romanos postulassent, his verbis, Gessatarum noua auxilia aduocasse scribit: Quamobrem, desperata pace, quasi extremum periculum subituri, iterato exercitum comparare, conductisque triginta millibus Gessatarum, quos cis Rhenum habitare supra memorauimus, omnes in armis instructos, paratosque habere, Romanorum aduentum praestolari. Ex quibus satis manifestum arbitror, id quod diximus, Gessatas circa Rhodanum, Rhenumque, et Alpes habitasse, nec alios quam Heluetios eadem loca habere, aut habuisse.

De Gessatarum vero, praeter ceteros Gallos, in praeliis fortitudine et cultu idem pauca complectitur Polybius: Boii, inquit, et Iasubres, eos requirebant, qui et subligaculis, et scutis securiores essent: Gessatae vero ob magnitudinom animi, et incredibilem gloriae cupiditatem, buiusmodi abiectis, nudi tantum cum armis, ante omnes stabant, rati per eum modum aptiores sese, et magis expeditos ad bellum fore. Quae ea arma fuerint, declarat, longos scilicet et graues enses, obtusa cuspide. Sane Heluetios ad patrum vsque memoriam nudos prope pugnasse, sola casside contentos, aut summum lorica, ferreis fibulis contexta, non nostri solum scriptores, sed exteri [Note: Annal. lib. 5. etc.] prodidere. Gladiis vero illis gravibus et magnis etiamnum vtuntur.

Eosdem Gessatas fuisse, qui Romam occuparint, Romanos ceciderint, ex ea oratione, quam legati eorundem Boiorum et Insubrium apud Gessatarum duces Congolitanum et Arnestum habuerunt, colligi potest, cum eos ad bellum contra Romanos incitarent: Res gestas, inquit [Note: Polyb. lib. 2.] maiorum suorum in memoriam reuocant. Eos non solum fudisse praelio olim Romanos, rerum etiam post praelium incredibili celeritate vrbem Romam coepisse. Dehinc, rebus omnibus, quibus ea vrbs refertissima erat potitos, cum in ea mensibus septem imperassent, sponte restuuto Romanis imperio, integris omnibus fortunis suis, in patriam feliciter reuertisse. Et haec sunt paullo veriora, quam ea, quae tradidere latini auctores, qui nobis nescio quem Camillum, tanquam Deum ex machina, ab exsilio reuocant, cuius ductu et virtute Galli Roma Italiaque pulsi sint. Concludit narrationem de bello Gallico Polybius [Note: Eod. libro.]: Hic, inquit, tandem belli Gallici finis fuit, quo nullum vsquam in hunc diem, vel obstinatione animorum, vel militum audacia, vel atrocitate praeliorum, vel multitudine interfectorum, vel numero copiarum maius aut audiuimus aut legimus. Sed haec de bellis cum Romanis et Gessatis.

Germaniam versus, siue cum Sigo-voeso, siue suapte potentia et armorum firmitudine quantum valuerint Heluetii, testis est Tacitus [Note: de Moribus German.], qui Heluetiorum terminos ad Moenum vsque protulit: Inter Harcyniam silvam, inquit, Rhenumque et Moenum amnes Heluetii, vlteriora Boii, vtraque Gallica gens tenuere. Quae regio desita, post Gallicam expeditionem. Eremus Heluetiorum tamen nomen tenuit, Ptolemaeo teste [Note: Ptol. lib. 4.]: Ac fuit antea tempus, inquit Caesar Iulius [Note: de Bello Gall. lib. 6 c. 24.], cum Germanos Galli virtute superarent, et vltro bella inferrent, ac propter hominum multitudinem, agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Quantulum enim amnis obstabat, addit opposite Tacitus [Note: Eodem libello de Moribus Germanorum.], quo minus vt quaeque gens eualuerat occuparet, permutaretque sedes, promiscuas adhuc, et nulla regnorum potentia diuisas? Strabo [Note: Geograph. lib. 4.], cum Heluetiorum tres gentes essent, duas praeliis bellisque periisse, memoriae mandauit. Certe adsidua cum Germanis bella gessisse, atque inde praecipuam inter Gallos militiae laudem sibi comparasse, auctor saepius memoratus Caesar [Note: De Bello Gall. lib 1 c. 1.]: Qua de caussa, inquit, Heluetii quoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere quotidianis praeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.

Durauit ea annorum et nominis gloria ad Cimbrorum in Galliam aduentum [Note: A. V. C. 613.], quos cum viderent opibus per latrocinia comparatis florentiores, se et ipsi in praedationibus dediderunt. Strabo [Note: Geograph. lib. 4.]: Heluetios aiunt, quanquam essent auri diuites, tamen latrociniis se dedisse, cum viderent Cimbrorum opes. Alio loco [Note: ibid. lib. 7.] apertius: Idem, Possidonius, perhibet, Boios quondam Harcyniam siluam incoluisse, ac Cimbros, cum ad ea loca se contulissent, ab iis repulsos, ad Istrum et Scordiscos Gallos descendisse; inde ad Teuristas, et Tamiscos, ipsos quoque Gallos, tum ad Heluetios, auri divites, ceterum pacatos. Hos cum viderent suis maiores opes latrociniis Cimbrorum partas, maxime Tigurinos et Tuginos animum ad praedas adiecisse, ac Cimbris Italiam petentibus socios se adiunxisse. Ita Strabo ex Possidonio.

Discessione igitur facta ex ciuitate Helvetiornm, cum Cimbri per Galliam Hispaniamque longe et late vagarentur, Tigurini et Tugini recta, qua in Italiam iter est, copias duxerunt, Cassiumque consulem in Allobrogum finibus cum suis praelio interfecerunt [Note: A. V. C. 646.]. Liuius [Note: Epitome LXV.]: Lucius Cassius, inquit, consul a Tigurinis Gallis pago Heluetiorum, qui a ciuitate secesserant, in finibus Allobrogum cum exercitu caesus est, milites qui ex ea clade superauerant, obsidibus datis et dimidia rerum omnium parte, vt incolumes dimitterentur, cum hostibus pacti sunt. Distinctius cadem Paulus Orosius [Note: lib. 5 c. 15.]: Iisdem, inquit, belli Iugurthini temporibus L. Cassius consul in Gallia Tigurinos vsque ad oceanum persecutus, rursumque ab eisdem insidiis circumuentus, occisus est: L. quoque Piso, vir consularis legatus Cassii consulis, interfectus. Q. Publius, alter legatus, ne residua exercitus portio deleretur, obsides, et dimidiam rerum omnium partem Tigurinis, turpissimo foedere dedit. Iul. Caesar [Note: de Bell. Gall. lib. 1.] eadem de clade: Caesar, inquit, quod memoria tenebat L. Cassium cos. occisum, exercitumque ab Heluetiis pulsum et sub iugum missum, concedendum non putabat. Et postea de Tigurinis caesis: Hic pagus vnus cum domo exisset, patrum nostrorum memoria, L. Cassium interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Item: qua in re Caesar non solum publicas sed etiam priuatas iniurias vltus est, quod eius Soceri L. Pisonis auum, L. Pisonem legatum Tigurini, eodem praelio, quo Cassium interfecer ant.

Ex his opinor, satis apertum est, Heluetios solos, non Cimbros, L. Cassium caecidisse, eiusque exercitum subiugasse, vt frustra sit Cornelius Tacitus [Note: Libelle de Germania.], qui Cassium a Cimbris profligatum scribit post Carbonem, ante Scaurum, cum id potius de Silano intelligendum sit, vt suo loco ostendemus.

Atque haec fere sunt, quae de Helvetiorum gestis, quantum antiquorum memoria suppeditat, peruestigare potui, ad Iulium vsque Caesarem.

CAPVT VII. De bello Heluetio cum Iulio Caesare.

1. Post aliquam quietem Heluetii Gallias capessendas sibi sumunt suasu Orgetorigis.

2. Caesaris integritas.

3. Coniuratio Heluetiorum.

4. Orgetorigis acta et consilia.

5. Heluetii abit uri oppida sua incendunt, quam ob caussam?

6. Eorum belli et migrationis socii.

7. Itineris et difficultas et dies.

8. Heluetiis se opponit Caesar.

9. Caesaris apparamenta contra Heluetios.

10. Dionis de hac re verba.

11. Heluetii negato sibi per prouinciam itinere, aliam viam per Sequanos quaerunt.

12. Ideo Caesar plures copias conscribit.

13. Aeduorum contra Heluetios ad Caesarem oratio; itemque aliorum querelae.

14. Accedentibus et Sequanorum precibus Caesar bellum decernit.

15. Tigurinorum clades.

16. Heluetiorum cum Caesare pacis conciliandae ratio, sed irrita.

17. Caesaris equitatus ab Heluetiis praelio victus.

18. Circumspectio Caesaris.

19. Heluetii Caesarem lacessentes, hunc ad aciem instruendam adigunt.

20. Iidem ancipiti praelio pro castris et impedimentis acriter pugnant.

21. Amissis impedimentis et castris fuga sibi consulunt, sed commeatuum inopia laborantes tandem deditionem faciunt.

22. Victoria potitus Caesar quomodo Heluetiis in fines suos remissis res composuerit.

23. Summa eorum, qui Heluetia exierant, quique domum redierunt.

24. Hunc belli Heluetii exitum reliquis Galliis fuisse quidem laetum, sed postea damnosum et ignominiosum.

QVies inde per annos quadraginta Heluetios habuerat. Tot enim sunt a V. Marii consulatu, quo Cimbri in Italia victi, et Heluetii in patriam redierunt, ad M. Val. Messalam, et M. Pub. Pisonem consules, quo anno Heluetiorum noua coniuratio facta, et de capessendis Galliis consilia inita, Orgetorigis, apud populares opulentia et nobilitate clarissimi, praecipue suasu et auctoritate.

Sed tota hac de re quem potius exaudiemus quam Caeserem ipsum, Heluetiorum gloriae et fortitudinis praedicatorem non minorem, quam gloriosum victorem, cujus, vt de hoc bello, ita de aliis, quae in Gallia gessit, scripta et commentarii, eo maioris sunt fidei et integritatis, quo nempe invidi et aemuli, quibus semper abundauit Caesar, quae carperent aut damnarent, reperire potuerunt.

Ille igitur ita disserit [Note: Comment. de B. G. lib. 1 c. 2.]: Apud Heluetios longe nobilissimus et ditissimus fuit Orgetorix. Is M. Messala et M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus, coniurationem nobilitatis fecit, et ciuitati persuasit, vt de finibus suis cum omnibus copiis exirent: perfacile esse, cum virtute omnibus praestarent, totius Galliae Imperio potiri. Id hoc facilius eis persuasit, quod vndique loci natura tuti Heluetii continentur; vna exparte flumine Rheno latissima atque altissimo, qui agrum Heluetium a Germanis diuidit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Heluetios; tertia lacu Lemanno, et flumine Rhodano, qui prouinciam nostram ab Heluetiis diuidit. His rebus fiebat, vt et minus late vagarentur, et minus facile finitimis bellum inferre possent, qua de caussa homines, bellandi cupidi, magno dolore adsiciebantur, pro multitudine autem hominum et pro gloria belli, atque fortitudine angustos se fines habere arbitrabantur. ** His de rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti, constituerunt ea, quae ad prosicescendum pertinent, comparare, iumentorum et carrarum quam maximum numerum coemere, sementes quam maximas facere, vt in itinere frumenti copia suppeteret, cum proximis ciuitatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem lege confirmant.

Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad ciuitates suscepit. In eo itinere persuadet Castigo Catamantaledis filio Sequano, cuius pater regnum in Scquanis multos annos obtinuerat, et a S. P. Q. R. amicus adpellatus erat, vt regnum in ciuitate sua occuparet, quod pater ante habuerat. Iremque Dumnorigi Aeduo, fratri Diuitiaci, qui eo tempore principatum in ciuitate sua obtinebat, ac maxime plebi acceptus erat, vt idem ronaretur persuadet, eigue filiam suam in matrimonium

dat. Perfacile factu esse, illis probat, conata persicere, propterea quod ipse suae ciuitatis imperium obtenturus esset. Non esse dubium, quin totius Galliae plurimum Heluetii possent, se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum confirmat. Hac oratione adducti, inter se fidem et iusiur andum dant, et regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri posse sperant.

Postea cum Orgetorigi necem caussamque mortis narrasset: Post eius mortem, inquit, nihilominus Heluetii id, quod constituerant, facere conantur, vt e finibus suis exeant. Vbi iam se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad quadringentos, reliqua priuata aedificia incendunt, frumentum omne, praeter quod secum portaturierant, comburunt, vt domum reditionis spe sublata, paratiores ad omnia pericula subeunda essent: Trium mensium molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent.

Persuadent Rauracis, Basileensibus, Rhinfeldensibus et vicinis, et Tulingis, Stuolingensibus, et Latobrigis, Klaetgeuueris, finitimis, vt eodem vsi consilio, oppidis suis vicisque exustis, una cum iis proficiscerentur: Boiosque qui trans Rhenum incoluerant, et in agrum Noricum transierant, Noricamque oppugnarant, receptos ad se socios sibi adsciscunt.

Erant omnino itiner a duo, quibus itineribus domo exirepossent [Note: Profecturi in Galliam et Santones proximo quoque itinere. Nam alias plures viae et itinera, quae ex Heluetia in Italiam, Germaniam, Rauracos ducunt.] vnum per Sequanos anguflum et difficile, quo vix finguli [Note: Hodie quoquenon satis expeditum versus pontem Aurelianum, Pontarlinum.] carri ducerentur, mons autem altissimus impendebat, vt facile perpauci prohibere [Note: In hunc vsum arx contra Heluetios prope pagum S. Crucis, qui supra montem Iurac situs stetit, Burgundico bello incensa, et nunc quoque altera, arae Iurae aut claustrum validum ex Heluetia in Burgundiae comitat um seu Sequanos tendentibus. Ferunt et Iuniam arcem, et oppidum Heluetiis quandoque continendis in eodem monte Iura a Caesarea conditam, vulgo Ioigne.] possent: alterum per prouinciam nostram multo facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Heluetiorum et Allobrogum, qui nuper [Note: Non admodum nuper: nam anni iam 63, quo Q. Maximus, qui ex victoria Allobrogicus, eam gentem debellarat (A. V. C. 632), eosdem ante annos 20 C. Marius ab impetu Cimbrorum defenderat (A. V. C. 602.) Sed haec, credo, intelligenda de coniuratione Catilinae, ad quam Allobroges inuitati, pacem et amicitiam Roman. anteposuerant.] populo R. pacati erant, Rhodanus fluit isque nonnullis locis vado transitur. Extremum oppidum Allobrogum est proximumque Heluetiorum finibus Geneua, ex eo oppido pons ad Heluetios pertinet. Allobragibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in populum Romanum viderentur, existimabant, vel vi coacturos, vt per suos fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem compar atis diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conueniant. Is dies erat A. D. V. Kal. Aprilis L. Pisone, A. Gabinio consulibus [Note: A. V. C. 695; ante Christum natum 57.].

Anno superiore C. Iulius Caesar Galliam cisalpinam cum Illyrio, lege Vatinia, mox etiam comatam per Senatum acceperat, veritis patribus, ne si ipsi negassent, populus et hanc daret, auctore Suetonio [Note: c. 22.]. Is auditis, quae apud Heluetios agitabantur, quam maximis itineribus ab Vrbe in Galliam vlteriorem et ad Geneuam peruenit, pontem rescidit, militem collegit, alia, quae ad prohibendos eos facerent, parauit. Heluetii legatos ad eum mittunt, transitum per provinciam rogant, a maleficio temperaturos promittunt. Caesar quia nec dum ad resistendum, si vim molirentur, satis paratus erat, deliberationis nomine tempus capit, diem quo reuertantur ponit. Interea murum fossamque a Lemanno ad Iurassum perducit, turres, castella statuit. Sed ipsum eadem disserentem audiamus disertim, vt omnia, et pluribus.

Caesar cum id nunciatum esset, eos per prouinciam nostram iter facere conari, maturat ab vrbe proficisci, et quam maximis itineribus potest militum numerum imperat. Erat omnino in Gallia vlteriore legio vna. Pontem, qui erat ad Geneuam, iubet rescindi. Vbi de eius aduentu Heluetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos ciuitatis, cuius legationis Numeius et Verodoctius principem locum obtinebant, qui dicerent, sibi esse in animo, sine vllo malefuio iter per prouinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum, rogare, vt eius voluntate id sibi facere liceat. Caesar quod memoria tenebat, L. Cassium consulem occisum, exercitumque eius ab Heluetiis pulsum et sub iugum missum, concedendum non putabat: neque homines inimico animo, data facultate, per prouinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et maleficio existimabat; tamen vt spatium intercedere posset, dum milites, quos imperarat, convenirent, legatis respondit, diem se ad deliber andum sumturum, si quid vellent, ad Idus Aprilis reuerterentur. Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex prouincia conuenerant, a lacu Lemanno, quem flumen Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab Helnetiis diuidit, millia passuum decem et nouem murum in altitudinem pedum sedecim, fossamque perducit. Eo opere perfecto praefidia disponit, castella muniuit, quo facilius, si se inuito transire conaretur, prohiberi possent.

Dio ista paucioribus, sed ad Caesaris consilia clarius: Caesar, ponte rescisso, alia etiam, quae ad transitu eos prohibendos facerent, parabat. Ad eum Heluetii legatos mittunt, rogantes, vt sibi, eius voluntate, liceret transire, promittentes, se sine vllo

maleficio per agrum Romanorum iter facturos. Quanquam ipsis minime fidem haberet Caesar, neque concessurus erat, vt aliquo progrederentur; tamen quia nondum satis paratus erat, deliberaturum se cum suis legatis de eorum postulatis, respondit, diemque ipsis constituit, qua responsum acciperent: nonnullam quoque eis spem obtinendi transitus ostendit. Interea opportunissima quaeque loca, fossis ductis murisque communiit, vt iter ipsis obstrueret.

Pergit Caesar: [Note: De Bell. Gall lib. 1. c 8.] Vbiea dies, quam constituerat cum legatis, venit, et legati ad eum reuerterunt, negat se more et exemplo populi Romani posse iter vlli per prouinciam dare, et, si vim facere conentur, probibiturum ostendit. Heluetii, ea spe deiecti, nauibus iunctis, ratibusque compluribus factis, alu, vadis Rhodani, qua minima fluminis altitudo erat, nonnunquam interdiu, saepius noctu, siperrumpere possent, conati, operis munitione et militum concursu, et telis repulsi, hoc conatu destiterunt. Relinquebatur vna per Sequanos via, qua, Sequanis inuitis, propter angustiasire non poterant. His cum sua sponte persuadere non possent, legatos ad Dumnorigem Aeduum mittunt, vt, eo deprecatore, a Sequanis hoc impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat, et Heluetiis erat amicus, quod ex ea ciuitate Orgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate regni adductus, nouis rebus studebat, et quam plurimas ciuitates suo sibi beneficio habere obstrictos volebat; Itaque rem suscepit, et a Sequanis impetrat, vt per fines suos Heluetios ire patiantur, obsidesque vti inter se se dent, perficit; Sequani ne itinere Heluetios prohibeant; Heluetii vt sine maleficio, et iniuria transeant.

Caesari nunciatur, Heluetiis esse in animo per agrum Sequanorum et Aeduorum iter in Santonum [Note: Nomen adhuc retinent Sainctes.] fines facere, qui non longe a Tolosatium finibus absunt, quae ciuitas est in prouincia. Id si fieret, intelligebat magno cum prouinciae periculo futurum, vt homines bellicosos, populi Romani inimicos, locis patentibus, maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob eas rei ei munitioni, quam fecerat, T. Labienum legatum praefecit: Ipse in Italiam magnis itineribus contendit, duasque ibi legiones conscribit, et tres, quae circum Aquileiam biemabant, ex hibernis educit, et qua proximum erat iter, per Alpes in vlteriorem Galliam cum bis quinque legionibus ire contendit. - - - ab Ocello quod est, citerioris prouinciae extremum in fines Vocontiorum [Note: Vocontii populi Delphinatus, qui in episcopatu Diensi et Vassionensi.] vlterioris prouinciae die septimo pervenit. Inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Sebusianos [Note: Bressa nunc vocatur et Bressam.] exercitum ducit. Hi sunt extra prouinciam trans Rhodanum primi.

Heluetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias transduxerant, et in Aeduorum fines peruenerant, eorumque agros populabantur. Aedui [Note: Horum orationem parum probabilem esse, mox patebit.] cum se suaque ab his defendere non possent, legatum ad Caesarem mittunt rogatum auxilium. Ita se omni tempore de populo Romona meritos esse, vt pene in conspcctu exercitus nostri agrivastari, liberi eorum in seruitutem abduci, oppida expugnari non debuerint. Eodem tempore, quo Aedui, Ambarri [Note: Sunt, qui Borbonienses dicunt, alii Niuernenses, et Berri hodie Franciae regio. Ego eam regionem crediderim, quae vocatur Pars d'Ombres.] quoque, necessarii et consanguinei Aeduorum, Caesarem certiorem faciunt, sese, deploratis agris, non facile ab oppidis vim hostium prohibere: Item Allobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt, et demonstrant, sibi praeter agri solum nihil esse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non exspectandum sibi constituit, dum omnibus fortunis sociorum consumtis, in Santones Heluetii peruenirent.

Dio, Sequanos quoque legatos misisse, qui conquererentur de Heluetiis, tradidit, ex quo alia quoque secreta habe. Barbari, inquit, cum ad tempus exspectassent, postquam nihil borum, de quibus conuenerat, praestari sibi audiunt, iter ingressi, primum per Allobroges, eo quo instituerant, contenderunt; post, cum ad munitiones peruenere, in Sequanos conuersi sunt, per cos et Aeduos iter facientes, transitum ipsis, quod se ab omni maleficio temperaturos pollicerentur, haud gravatim concedentibus; verum, cum pactis nen starent, sed eorum regionem popularentur, Sequani, et Aedui legatos ad Caesarem mittunt, rogatum auxilium, petuntque, ne in conspectu eius sibi pereundum sit. Et quamuis eorum oratio [Note: Ex his intelligas, Heluetios faiso accusatos, et Caesarem bellum captasse.] cum re ipsa parum conueniret, tamen id, quod petebant, impetrauerunt. Caesar enim veritus ne ad Tolosam Heluetii proficiscerentur, statuit potius, iunctis sibi Sequanis et Aeduis, eis resistere, quam, si cum Heluetiis hi conspirassent, quod haud dubie futurum erat, bellum aduersus omnes simul suscipere.

Ita Dio; nos iam cum Caesare ad bellum tendamus. Flumen, inquit, est Ar - ar [Note: Ita scribendum Celtice. Ar-ar fluuio nomen ab ea lenitate et pigritia: Saonam nunc vocat; Ammianus Sangonam ab illa nobili martyrum Christianorum ad istud flumen caedes.], quod per fines Aeduorum et Sequanorum in Rbodanum influit, incredibili lenitate, ita vt oculis, in vtram partem fluat, indicari non possit. Id Heluetii ratibus et lintribus iunctis transibant. Vbi per exploratores Caesar certior factus est, tres iam copiarum partes Heluetios id flumen transduxisse; quartam vero partem citra flumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia, cum legionibus tribus, e castris profectus ad eam partem peruenit, quae nondum flamen transierat, eos impeditos et inopinatos aggressus, magnam partem eorum concidit, reliqui se fugae mandarunt, atque in proximas siluas abdiderunt. Is pagus adpellatur Tigurinus. Hactenus Caesar, et in hunc modum aliter Plutarchus [Note: In Caesare.] de Tigurinis, et hac strage. Horum, inquit, Tigurinos, non ipse, sed legatus eius Labienus ad Ararim amnem oppressit. Cui credemus? Sane Caesari, vtpote qui eodem temporein Sebusianis, Arari propinquior esset, Labienum apud Geneuam

reliquisset. Narrationem prosequitur Caesar.

Hoc praclio facto reliquas copias Heluetiorum vt consequi posset, pontem in Arare faciendum cur at, atque ita exercitum transducit. Heluetii repentino eius aduentu commoti, cum id, quod ipsi diebus viginti aegerrime confecerant, vt flumen transirent, illum vno die fecisse intelligerent, legatos ad eum mittunt. Cuius legationis Diuico princeps fuit, qui bello Cassiano [Note: Ante annos 49, veteranus miles.] dux Heluetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: Si pacem populus Romanus cum Heluetiis faceret, in eam partem ituros, atque ibi futuros Heluetios, vbi eos Caesar constituisset, atque esse voluisset; sin bello persequi perseuerarct, reminisceretur et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtutis Heluetiorum. Quod improuiso vnum pagum adortus esset, cum ii, qui flumen transissent, suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem, aut suae magnopere virtuti tribueret, aut ipsos despiceret. Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, vt magis virtute quam dolo contenderent. Quare ne committeret, vt is locus, vbi constitissent, ex calamitate populi Romani et internecione exercitus [Note: Arguit, insidiis et fraude, non virtute et fortitudine circumventos Tigurinos, vt ante bello Cassiano apud Allobroges.] nomen caperet, aut memoriam proderet. His cum Caesar ea, quae ad rem pertinere videbantur, respondisset, pacemque se cum iis facturum dixisset, si obsides sibi ab eis darentur, vti ea, quae polliceantur, facturos intelligat, si Aeduis de iniuriis, quas ipsis sociisque eorum intulissent, item si Allobrogibus satisfaciant. Divico respondit: Ita Heluetios a maioribus suis institutos esse, vt obsides accipere, non dare consueuerint, eius rei populum Romanum esse testem. Hoc responso dato discessit.

Dio scripsit, Heluetios non tam aegre tulisse imperatos obsides, quam dictorum fidem sibi non haberi. Heluetios, inquit, transeuntes Ararim flumen, adortus novissimos, in ipso fluminis transitu, concidit, quivero progressi iam erant, eos repentina et celerrima insecutione, cladeque suorum ita exterruit, vt cum Caesare agere de regione aliquae, quam ipsis adsignaret, cuperent. Id tamen frustra fuit. Cum enim obsides ab eis peterentur, indignati, non tam quod obsides dare se indignum existimarent; quam quod fides sibi non haberetur, pactionum nullam posthac rationem habuerunt.

Pergit Caesar [Note: Lib. 1 c. 15.]: Postero die castra ex eo loco mouent. Idem Caesar facit, equitatumque omnem ad numerum quatuor millium, quem ex omni prouincia et Aeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemittit, qui videant, quas in partes hostes iter faciant: qui cupidius nouisfimumagmen insecuti, alieno loco, cum equitatu Heluctiorum praelium committunt, et pauci de nostris cadunt. Quo praelio sublati Heluetii, quod quingentis equitibus tantam multitudinem equitum populerant, audacius subsistere, nonnunquam ex nouissimo agmine, praelio nostros lacessere creperunt. Caesar suos a praelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem rapinis populationibusque prohibere. Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, vt inter nouissimum hostium agmen, et nostrum primum, non amplius quinis aut senis millibus passuum interesset.

Postea [Note: Caes. lib. 1 c. 21.]: Ab exploratoribus certior factus, hostes sub montem consedisse, millia passuum ab ipsis castris octo, qualis esset natura montis, et qualis in circuitu adscensus, qui cognoscerent, misit: Renunciatum est, facilem esse. De tertia vigilia T. Labienum legatum propere cum duabus legionibus iisdem ducibus, qui iter cognouerant, summum iugum montis adscendere iubet, qui sui consilii sit, ostendit. Ipse de quarta vigilia, eodem itinere, quo hostes ierant, ad eos contendit, equit atumque omnem ante mittit, - - - suas [Note: c. 22.] copias in proximum collem subducit aciem instruit. Labienus, vt erat ei praeceptum a Caesare, ne praelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castravisae essent, vt vndique, vno tempore, in hostes impetus fieret, monte occupato, nostros exspectabat, praelioque abstinebat.

Postridie [Note: c. 23.] - - rei frumentariae prospecturus, Caesar, iter ab Heluetiis auertit, ac Bibracte [Note: Tunc Aeduorum caput; postea ab Augusto Augustodunum, nunc ab eo nomine Augstum.] ire contendit. Ea res per fugitiuos L. Aemilii decurionis equitum Gallorum, hostibus renunciatur. Heluetii, seu, quod timore perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis quod pridie, superioribus locis occupatis, praelium non commisissent: siue eo, quod re frumentaria intercludi posse confiderent, commutato consilio, atque itinere conuerso, nostros a nouissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt. Postquam id animaduert it, copias suas Caesar in proximum collem subduxit, equitatumque, qui distineret hostium impetum, misit. Ipse interim in colle medio triplicem aciem instruxit, legionum quatuor veteranorum, ita, vti supra se in summo iugo duas legiones, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat, et omnia auxilia collocarit, ac totum montem hominibus complerit. Interea sarcinas in vnum locum conferri, et eum ab iis, qui in superiori acie constiterant, muniri iussit.

Heluetii cum omnibus suis carris secuti, impedimenta in vnum locum contulerunt. Ipsi confertissima acie, reiecto nostro equitatu, phalange [Note: Inuictam ac prope impenetrabilem Heluetiorum phalangem Germani et rebelles Galli soperioribus annis in Gallia non semel experti sunt, avno 1562 et seqq.] facta, sub primam nostram aciem successerunt. Caesar primum suo, deinde omnium e conspectu remotis equis, vt, aequato omnium periculo, spem fugae tolleret, cohortatus suos, praelium commisit; milites, e loco superiore, pilis missis, facile hostium phalangem perfrigerunt: ea disiecta, gladiis districtis in eos impetum fecerunt. Gallis magno ad pugnam erat impedimento, quod praelongis eorum scutis, vno ictu pilarum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflixisset,

neque euellere, neque, sinistra impedita, satis commode pugnare poterant; multi, vt, diu iactato brachio, praeoptarent scutum manu emittere, et nudo corpore pugnare. Tandem vulneribus defessi, et pedem referre, et quod mons suberat, circiter octo passuum millibus, eo se recipere coeperunt. Capto monte, et succedentibus nostris, Boii, et Tulingi, qui hominum millibus circiter quindecim agmen hostium claudebant, et nouis simis praesidio erant, ex itinere nostros latere aperto aggressi, circumuenire, et id conspicati Heluetii, qui in montem se receperant, rursus instare, et praclium redintegrare coeperunt. Romani conuersa signa tripartito intuler ant: prima, ac secunda acies, vt victis ac submotis resiseret, tertia vt venientes sustineret. Ita ancipiti praelio, diu, ac acriter pugnatum est. Diutius cum nostrorum impetum sustinere non possent, alteri se, vt coeperunt, in montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt. Nam hoc toto praelio, cum ab hora septima ad vesperam pugnatum sit, aduersum hostem videre nemo potuit, ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo, carros obiecerant, et e loco superiore, in nostros venientes tela coniiciebant, et nonnulli inter carros, rotasque mataras [Note: Matarae sunt gladii oblongi, ex rotundo acuminati, ad perforandas loricas idonei. Earum meminit et Liuius lib. 7.] ac tragulas subiiciebant, nostrosque vulner abant.

Plutarchus non solum a foeminis, sed etiam a pueris, pro vallo illo, aut carragine pugnatum tradit. Postquam, inquit, pepulit longinqua et acripugna armatos, plarimum laboris habuit ad plaustra et vallum, vbi non viri modo eum substitere praeliatique sunt, sed et pueri, foeminaeque vsque ad mortem defendentes se concisi sunt.

Addit Caesar: Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi Orgetorigis filia, atque vnus e filiis captus est. Ex eo praelio circiter millia hominum 130. superfuerunt, eaque tota nocte continenter ierunt, in nullam partem noctis itinere intermisso, in fines Lingonum die quarto peruenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam occisorum nostri triduum commorati eos sequi non possent. Caesar ad Lingones litteras nunciosque misit, ne eos frumento, neue alia re iuuarent, qui si iuuissent, se eodem loco illos, quo Heluetios habiturum. Ipse triduo intermisso, cum omnibus copiis eos sequi coepit. Heluctii omnium rerum inopia adducti, legatos ad eum de deditione miserunt, qui cum eum in itinere conuenissent seque ad pedes proiecissent, suppliciter que locuti, flentes pacem petissent, atque eos, in eo loco, quo tum essent, suum aduentum exspectare iussisset, paruerunt.

Eo postquam Caesar peruenit, obsides, arma, seruos qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et conferuntur, nocte intermissa, circiter millia hominum sex eius pagi, qui Verbigenus appellatur, siue timore perterriti, ne armis traditis supplicio adficerentur, siue spe salutis inducti, quod, in tanta multitudine deditorum, suam fugam aut occultari, aut omnino ignorari posse existimarent, prima nocte ex castris Heluetiorum egressi, ad Rhenum finesque Germanorum contendunt. Quod vbi Caesar resciuit. quorum per fines ierant, bis vti conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperauit. Reductos in hostium numero [Note: H.e. interfecit, mitiore locutione crudelitatem suam temperans.] habuit, reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis, in deditionem accepit. Heluetios, Tulingos, Latobrigos [Note: Rauracorum non hic meminit: an omnes interfecti, an librariorum potius incuria omissi?] in fines suos, vnde erant profecti, reuerti iussit, et quod omnibus frugibus amissis, domi nibil erat, quo famem toler arent, Allobrogibus imperauit, vt his frumenti copiam facerent, ipsos oppida, vicosque quos incenderant, restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum locum, vnde Heluetii discesserant, vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, e suis finibus in Heluetiorum fines transirent, et finitimi Galliae prouinciae Allobrogibusque essent. Boios petentibus Aeduis, quod egregia virtute erant cogniti, vt in finibus suis collocarent, permisit, quibus illi agros dederunt, eosque postea in pacem iuris libertatisque conditionem, atque ipsi erant, acceperunt.

In castris Heluetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis [Note: Graecis litteris; non Graece.] confectae, et ad Caesarem perlatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset, eorum, qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes, mulieresque, quarum omnium rerum summa erat capitum Heluetiorum 263 Muro-Tulingorum 36, Latobrigorum 14, Raur acorum 23, Boiorum 32. Ex his, qui arma ferre possent, ad millia 92. Summa omnium fuerant ad millia 368. Eorum, qui domum redierunt, censu habito, vt Caesar imperauer at, repertus est numerus millium centum et decem. Hactenus Caesar.

Aegidius Schudi Glaronensis, vt generis nobilitate ita prisca fide et pietate, tum antiquitatis peritia olim praestantissimus, eorum qui domum redierunt numerum ita, deductis Boiis, conclusit: Heluetiorum 86500, Tulingorum 11500, Latobrigorum 4600, Rauracorum 7400.

Atque hic finis fuit belli Heluetii, adparatu magno et glorioso, exitu haud perinde felici. Quanta autem laetitia hanc Caesaris victoriam acceperint reliquae [Note: c. 30.] Galliarum ciuitates, autaccipere simularint, persequitur his verbis Caesar: Bello Heluetiorum confecto, totius fere Galliae lagati principes civitatum ad Caesarem gratulatum conuenerunt, intelligere sese, tametsi pro veteribus [Note: Bello Cimbrico factis.] Heluetiorum iniuriis populus Romanus ab eis poenas bello repetisse,

tamen eam rem non minus ex vsu terrae Galliae, quam populi Romani accidisse, propterea quod eo consilio, florentissimis rebus domos suos Heluetii reliquissent, vt toti Galliae bellum inferrent imperioque potirentur, locumque domicilio ex magna copia deligerent, quem ex omni Gallia oportunissimum, ac fructuosissimum iudicassent, reliquasque ciuitates stipendiarias haberent. At vero quanti haec Heluetiorum clades ipsis omnibus constiterit Gallis, Galliae postea vniuersae expertae sunt, quum victis semel et debellatis, qui Galliae principatum obtinebant, Heluetiis, nullo prope negotio in victoris potestatem omnes ceterae ciuitates sunt redactae, neque agris solum, sed legibus, et libertate penitus exspoliatae, vt aliquanto praestabilius fuerit Heluetiis, Gallis reliquos Galliae ciuitates tributarios esse, quam Romanis et Italis cum ignominia et dedecore in perpetuum seruire.

CAPVT VIII. De Heluetiorum cum Romanis foedere statuque et conditione foederatorum et sociorum populi Romani.

1. Prouinciae Romanae aliae vectigales, aliae immunes et liberae, aliae foederatae.

2. Foederum tria genera.

3. Heluetii post cladem suam Romanorum foederati.

4. Foederatorum populi Romani conditio.

5. Galli et Heluetii ciuitate Romana donati a Galba et Vindice.

6. Omnis orbis Romana ciuitate donatus.

7. Quare Heluetios in foederatorum numerum susceperit Caesar.

REgionum nationumque, quae orbe Romano continebantur, aliae vectigales et seruitute adfectae erant: aliae immunes et liberae, aut libertate donatae. Vectigales Plinius [transcriber: footnote (a) is missing ] et alii recensuerunt. Eae tributa, et vectigalia pependerunt, magistratuique Romano paruerunt, diuerso plerumque modo et ratione. Immunes et liberae nihil omnino debuerunt, sed suae reipublicae dignitatem retinuerunt, maiestatem solum Romani nominis et imperii vevenerati. Tertium quoddam genus fecerunt foederatae et sociae, quae cetera quidem liberae, et suis legibus et institutis agebant, ceterum ex foedere et societate Romano populo obligabantur, non secus ac reges, ac principes, qui Heluetiorum hodie foedere vtuntur, si parua licet componere magnis, quotannis auri et argenti, praeter quos debent foederis alias conditiones, pensiones ipsis factitare solent.

Foedera vero in triplici [Note: Ex Liuii lib. 34.] discrimine erant. Vnum cum bello victis dicebantur leges. Vbi enim omnia, ei qui armis plus poterat, debita erant, quae ex iis habere victos, quibus mulctari eos vellet, ipsius ius atque arbitrium fuit. Alterum cum pares bello, aequo foedere in pacem atque amicitiam veniebant. Tunc enim repetebantur, reddebantur per conuentionem res, et si quarum turbata possessio erat, cae, aut ex formula iuris antiqui, aut ex partis vtriusque commodo componebantur. Tertium genus erat, cum qui hostes nunquam fuerant, ad amicitiam sociali foedere inter se iungendam coibant.

Quae Heluetiis bello victis conditio fuerit, intelligere perobscurum esset, nisi Cicero, oratione pro Cornel. Balbo, tertio post Heluetium bellum anno habita, submonisset: At enim, inquit, quaedam foedera, exstant, vt Germanorum, Insubrium, Heluetiorum, Iapidum, nonnullorum item ex Gallia barbarorum, quorum in foederibus exceptum est, ne quis eorum a nobis ciuis recipiatur. Quae ne foedere Heluetiorum cum Romanis verba, non nisi ad haec tempora bellumquae referenda arbitror. Quaeso enim quae alia, si non ista. Bello Cassiano, milites Romani, qui praelio superfuerant, obsidibus [Note: Liuii Epit.] datis, et dimidia rerum omnium parte, vt incolumes, dimitterentur, pacti sunt. Si hoc foedus est, quoties dissolutum? Aut quis cladem Caepionianam, cui ne similem quidem Punicis temporibus acceperunt Romani post illatam nescit? Sed nec foederis vlla cum Cimbris, sociisue eorum vnquam mentio: nec vlla hactenus, a Caesare aut Heluetiis facta foederis mentio, toto praeterito bello. Restat igitur, vt hoc nunc cum Caesare Romanisque foedus initium sit [Note: A. V. C. 672.]. Quod eo vero exceptum ait Cicero,

ne quis eorum ciuis recipiatur, non frustra fuit. Tulit enim C. Iul. Caesar consul anno primo belli socialis, quinque et triginta ante Heluetium annis, legem celeberrimam, multoque sanguine quaesitam et impetratam, qua cum foedere sociis civitatem, hoc est, honorum petendorum ac suffragii in comitiis ferendiius, quod ciuitatis Romanae habebatur optimum, impertiebatur, quam legem in quibusdam postea foederibus, vt in hoc Heluetiorum exceptam intelligimus. Eius in eadem Ciceronis oratione mentio. Lege Iulia, inquit, qua ciuitas sociis et Latinis data est, magna contentio Heracliensium et Neapolitanorum fuit, cum magna pars in iis ciuitatibus iuris sui libertatem ciuitati anteferret. Quidigitur? nempe ex hoc foedere aliquid populo Romano debuerunt Heluetii, cetera liberi perstiterunt, suam rempublicam, leges suas, suos magistratus retinuerunt, exiguam populi Romani praeterea rationem habuerunt, quod ex Livio [Note: Lib. 42.] prope cognoscimus, qui ita de L. Posthumii consulis insolentia erga Praenestinos foederatos disputat:

Ante hunc consulem nemo vnquam sociis in vlla re oneri aut sumtui fuit. Ideo magistratus mulis, tabernaculisque et omni alio instrumento militari ornabantur, ne quid tale imperarent sociis. Priuata hospitia habehant, ea benigne comiterque colebant, domusque eorum Romae hospitibus patebant, apud quos diuerti ipsis mos esset. Legati, qui repente aliquo mitterentur, singula iumenta per oppida, iter qua faciendum erat, imperabant, aliam impensam socii in magistratus Rom. non faciebant. Foederatas autem ciuitates liberas fuisse, suisque legibus vsas, rempublicam insua potestate habuisse, argumento est, quod ciuibus Romanis exilii caussa permitterentur.

Sed etiam ius ciuitatis et petendorum honorum consecuti sunt Galli et Heluetii. An ab Augusto, cum Gallicasres constitueret, aliisque libertatem et ius ciuitatis daret, aliis adimeret, auctore Suetonio [Note: In Angusto.] et Dione [Note: Lib. 54.]. Claudius sane imperator non solum Gallis ciuitatem, sed suffragii ius et senatorii ordinis concessit, primum Aeduis. Datum id foederi antiquo, et quia soli Gallorum fraternitatis nomen cum populo Romano vsurpant, inquit Tacitus [Note: Annal. lib. II c. 25.]. Galba vero omnes, quia Vindice steterant, ciuitate donauit, in quibus non solum Aedui, Sequani, Rauraci, Heluetii, sed Galliae prope vniuersae, Lingonibus, Treuiris, nonnullisque aliis, qui contrarias partes fouisfent, exceptis, qui tamen postea ab Othone imperatore obtinuerunt. Tacitus [Note: Histor. lib. 1 c. 8.]: Galliae super memoriam Vindicis, obligatae recenti dono ciuitatis, et in posterum tributi leuamento. Postea [Note: Tacit. Hist. lib. 1 c. 51.]: Nec deerat pars Galliarum, quae Rhenum accolit, easdem [Note: Vindicis scilicet.] partes secuta, actum acerrima instigatrix aduersus Galbinianos, hoc enim nomen fastidito Vindice indiderant. Igitur Sequanis Aeduisque ac deinde, prout opulentia ciuitatibus erat, infensi [Note: Qui Vitellium sequebantur.], expugnationes vrbium, populationes agrorum, raptus penatium hauserant anino, secundum auaritiam et arrogantiam, praecipua validorum vitia, contumacia Gallorum irritati, qui remissam sibi a Galba quartam tributorumpartem, et publice CIVITATE donatos in ignominiam exercitus iactabant. Et Heluetios Vindicem Galbamque secutos, eo quod Vitelliani Galbae hostes iis bellum intulerunt, satis manifestum est, de quo suo loco [Note: Lib. 26. 2.]. Auenticos sane ciuitate a Galba donatos etiam Plinius memoravit: Vocontiorum, inquit, ciuitatis foederatae duo capita Vasco et Lucus Augusti. Oppida vero ignobilia 19, sicuti 24 Nemansiensibus attributa. Adiecit FOR MVLAE Galbae imperat. ex Inalpinis Auanticos et Ebroduntios, legunt alii Bodiontios, quorum oppidum Dina; quibus adsentior, Dinamque Donum ad Lemar num, Bodiontios, populos qui circa illum lacum sunt, interpretatus [Note: Alii Caracallam fuisse tradunt, male.] sum supra. Aucnticorum sedes notior est.

Antoninus demum Pius [Note: Alii Caracallam fuisse tradunt, male.] imperator legem tulit, qua liberos omnes monarchiae Romanae finibus comprehensos ciuitate donauit. Ea lex his concepta verbis fuit [Note: In Authenticis.]: IN ORBE ROMANO QVI SVNT, CIVES SINT ROMANI. Qua ratione non socii modo et foederati, sed prouinciae omnes, et subiectae Romano nomini ciuitates, hoc est, vt Iustinianus imperator interpretatur, nobilitatem, siue ius annulorum et natalium restitutionem siue ingenuitatem consecutae sunt. Quam quidem legem insubsequentibus omnibus et eis, qui emergerepostea possent, casibus valere, idem Iustinianus voluit.

Quod autem Heluetios ad amicitiam et societatem recipere, quam seruitute et tributis opprimere maluit Caesar, quartum inde commodi periculique crearetur, ea qua fuit prudentia, considerauit. Homines enim fortissimos et libertatis iurisque retinentissimos eo statu, qui seruis abiectisque deberetur acturos nequaquam existimauit, potius, quos hostium loco habuerant, Germanos excituros maioreque detrimento et copiis, facta noua coniuratione prouincias Romanorum repetituros. Accedebat, quod veluti speculam populi Romani et propugnaculum, quod de Martio Narbone colonia dixit Cicero [Note: Oratione pro Balbo.], infestis nationibus oppositum, qui scilicet Germanorum pericula a populi Romani copiis armisque propulsarent, Heluetiorum amicitiam intelligebat: Quantum enim animis virisque possent, suo periculo cognouerat Caesar, cognouerant ante miserabili suorum internecione Romani. Nihil igitur potius habuit aut existimauit, quam eos habere pacatos et amicos, quorum nomine metuque Italia omnis, vt ait Sallustius [Note: Fine Iugurthini.], contremuerat, Roma praeter Caesarem, qui idem orbem terrarum imperio complexus est, eis reprimendis et deuincendis petere aut sperare potuit neminem.

CAPVT IX. De coloniis Romanis in Heluetia, quae, a quibus, et quando ductae, deque ratione linguae apud Auenticos et Antuates mutatae.

1. Romanorum duae coloniae in Heluetia: (I) Equestris, a Iulio Caesare ducta, Augustaeque adpellata.

2. Coloniarum ratio duplex, aut ciuium Romanorum, aut militum, quae vltima est Equestris et latius describitur.

3. Vbi fuerit colonia Equestris, quaestio auctorum, qui refutantur.

4. Altera sententia probata, qua ciuitatem Equestrium esse Neuidunum, multis eruitur.

5. Neuiduni fuisse praefectum fabrum et qua de caussa.

6. (II) Auenticum, altera Romanorum colonia.

7. Ductor huius coloniae quis? an ex cognomine Flaviae expediri possit?

8. Videtur Vespasianus Auenticae ductor coloniae, idque bello Iudaico confecto.

9. Vespasiani pater Sabinus, apud Heluetios commo ratus.

10. Multae Auentici inscriptiones Vespasiano factae.

11. Annon cum incommodo prouincialium eiusmodi factae coloniae?

12. Colonias has linguam Romanorum propagasse.

13. Franci, linguae Romanae admodum studiosi, corruperunt suam.

14. Vocabula et formulae loquendi Germano-Latinae: et inde aliquot leges Salicae explicantur.

15. Germanos Gallicae et alii linguae facile adsuescere.

DVctae postea in Heluetiam Romanorum coloniae. Duas reperio, Equestrem et Auenticum, quibus auctoribus, quo tempore, tantundem ex scriptoribus priscae auctoritatis et fidei liquet. Equestris tamen prope dixerim, ex epigrammate, quis conditor fuerit. Illud sic habet:

C. PLINIO. M. F. COR.

FAVSTO.

AED. PL. II VIRO COL.

IVL. EP. FLAMINI.

C. PLINIVS. FAVSTVS.

VIVVS. P. C.

ex quibus COLONIAM IVLIAM EQVESTREM non nisi a Iulio Caesare ductam dictamque adfirmo. Tulit nomen patris Octauianus. Sed quas duxit, Augustae sunt adpellatae, vt in Rauracis, nouis colonis additis, Augustae Rauracorum; in Rhaetia prima Augusta Vindelicorum; apud Salassos Augusta Praetoria.

Coloniae aliae erant ciuium Romanorum: aliae, quae militares proprie nominatae. Ad has milites veterani, qui etiam ciues, periculis bellisque defuncti, tanquam ad tranquillitatem laborumque praemia, cum signis et aquilis ac primis ordinibus et tribunis deducebantur. Hinc illae apud Lucanum [Note: Lib. 1. Phassal.] querelae:

Conferet exsanguis quo se post bella senectus.
Quae sedes erit emeritis, quae rura dabantur,
Quae noster veteranus aret, quae moenia fessis?

et illa Hygini: Finitis amplioribus bellorum

operibus, augendae reipublicae caussa, illustres Romanos viros vrbes constituisse, quas aut victoribus populi Romani ciuibus aut emeritis militibus adsignarent. Iulianae coloniae praeter Capuam, quam primo consulatu duxit, militares omnes. Militaris ergo et Iulia Equestris, eorum scilicet, qui post bella ciuilia emeritaque stipendia ad agrorum cultum et quietem translati sunt. Multas autem vrbes per Italiam et extra eam refecisse Caesarem, partim nouas constituisse, colonias vero plures finitis bellis constituisse, testatur Dio [Note: Lib. 43.].

Illustre proinde, quis Equestris conditor et qualis ipsa; vbi fuerit, tenebrosum. Plinius [Note: Hist. nat. lib. 4 c. 17.] Heluetiis tribuit, et in Belgica collocauit, vti Heluetios. In Sequanis Ptolomaeus, [Note: Lib. 4.] sed ipsos inter Belgas. Liber Prouinciarum, in eadem quidem prouincia, sed vrbem Equestrium addidit Neuidunum. In prouincia, inquit, maxima Sequanorum ciuitas Equestrium, hoc est, Neuidunum, eadem perplexitudine. Sunt namque, qui Neuidunum dicunt esse Donum illa Lemanni ripa, adducti ea maxime ratione, quod pars illa laci nunc quoque Equestris adpellatur, vulgo Cbablais a caballo. Incolae vero Equestres. Sed in eo, credo, decipiuntur, quod, vtraque Lemanni ripa tenuisse Equestres, ignorare videntur. Ita autem rem esse, etiam hodie notum. Quidquid enim Losanna, Geneuam versus, equestribus addicitur, nec se Losannam vltra extendunt Antuates, excipiente colonia Equestrium, quod ex hodierno, vt diximus, quoque nomine Vaat, et quousque se extendit, clarum. Ptolomaeum si consideres, adparebit, Lemanno Rhodanoque Belgicam terminasse et Equestres secundum Iuram collocasse: qua etiam ratione quidam moti Neocomum siue Neoburgum ciuitatem Equestrium esse existimarunt.

Quapropter, quae altera sententia est, Neuidunum Equestrium ciuitatem, ego quidem illud oppidum essedico, quod Neium Gallica siue Romana lingua vocatur, maior enim nominis similitudo. Nam et Germani hoc oppidum adhuc Neuis dicunt, et clarior antiquitatis species. Multa enim hoc laci latere, et hac praecipue prope Neium parte, Romana monimenta reperiuntur, et inscriptiones Geneuam vsque, veluti Capeti, Versutii, Prangini, quae sunt oppida et loca inter Neuidunum et Genevam, et in ipso Neuiduno plurimae, quas nos alibi, hincinde, hoc opere, pro materia inseruimus plerasque. Sed oppidum ipsum mihi considera, et ad Donum compara, Neium quidem adflictae aetatis, Donum nuperum adfirmabis, quamuis quidam Dinam Plinii, Bodiontiorum caput, vt ante notauimus, probabiliter esse existimarint, quod ipsum magis nostram coniecturam confirmat, volentibus quidem Dinam esse Donum, Neium vero Neuidunum. Adde quod credibile sit, Caesarem suam coloniam in loco optimo, vberrimo, amoenissimo collocasse, at nullus toto Antuatium pago, Neuidunensi, ad eum vsque locum, qui etiam nunc Coloniae nomen retinet, melior, pinguior, voluptabilior, vini optimi, frumentique iuxta feracissimo, omnium fructuum abundantissimo. Accedit, quod hoc pacto contra Heluetios ipsos Germanosque, si in Galliam aut prouinciam Romanam rursum cogitarent, hanc illo in loco coloniam obstaculo fore, Caesar animadvertebat, Allobrogibusque, qui e conspectu, solo interlabente Rhodano, munimento et praesidio, quae omnia in Donum altera Lemanni ripa siue sinistra, aut parum, aut nullo modo conueniunt, praeter quod Doni nulla Romanae antiquitatis vestigia. Est autem Neuidunum oppidum ad dextram Lemanni 28 passuum millibus infra Losannam, et 16 supra Geneuam.

Erat vero Neuiduni inter alia officia, quae in coloniis vsurpata, postea ostendemus, praefectus fabrum, quod eo in loco abietes et pinus, vt supra in Ebroduno vidimus, ex Iura sumtas, in nauigationum vsum parandas curarent, quae secundo Rhodano, in Mediterraneum deducerentur. Vnde ista adhuc ibidem est inscriptio inter alias:

D. IVL. L. F. VOL. RIPANO.

CAPITONI. BASSIANO.

EQVO. PVBLICO. HONORATO.

PRAEFECTO. FABRVM.

TRIB. MIL. COH. I. GAL.

L. IVL. BROCCHVS.

VALER. BASSVS.

FILIO.

Equestres etiam hoc monimentum M. Antonino Philosopho imperatori dedicarunt, anno post Christum natum 163.

IMP. CAES.

M. AVRELIO. ANTONINO.

PIO. FELICI. AVG.

PONT. MAX.

TRIBVNICIAE. POT. XVI.

COS. III.

CIVITAS.

EQVESTRIVM.

Sed de Neuiduno, Equestribusque satis. Auentici locus notior, auctor obscurior Auenticum Romanam fuisse coloniam, ex hoc illustri monimento satis claret:

- - - - - - - - - LEGATO - - - - - - -

FLAVIAE. FIRMAE. ET. LEGATO.

IMP. NERVAE. TRAIANI. CAESARIS.

AVG. GERMANICI. DACICI. LEG. VI.

FIRMAE. SODALI. FLAVIALI. PRAETO-

RI. [transcriber: reg: PRAETORI] AERARII. MILITARIS. LEGATO.

IMP. NERVAE. TRAIANI. CAESARIS.

AVG. GERMANICI. DACICI. PROVIN-

CIAE. [transcriber: reg: PROVINCIAE] LVGDVNENSIS. CONSVLI. LE-

GATO. IMP. NERVAE. TRAIANI. CAE-

SARIS. [transcriber: reg: CAESARIS] AVG. GERMANICI. DACICI. AD.

CENSVS. ACCIPIENDOS. COLONIA.

PIA. FLAVIA. CONSTANS. EMERITA.

AVENTICVM. HELVETIORVM. FOE-

DERATA. [transcriber: reg: FOEDERATA] PATRONO [Note: Legebatur in angulo templi Auentici adhuc anno 1536, sed inde, vt templum, ita ipsum corruptum.]

Insignes prorsus vetustatis reliquiae. Sed o iniuria temporis, an hominum insignior, quae nobis talis tantique patroni nomen inuiderit! Ex hac autem inscriptione satis apertum arbitror, nam aliae supersunt, quae coloniae Heluetiorum faciunt mentionem, fuisse Auenticum eam Heluetiorum coloniam, vt nemo dubitare postea recte queat.

Sed quis duxerit, illud vero est, quod minus in promptu. Vt enim, sicuti de Iulia Equestri diximus, nomen plerumque coloniis reliquerint suum ductores, et Auenticum Flauia nominata sit, plures huius familiae principes, dubitationem ferunt, quam non nisi coniectura expedias. Vespasianus [Note: Imperium iniit A. D. N. 71 occiso Vitellio.] primus in Flauiam familiam imperium orbis terrarum contulit. Successerunt Titus et Domitianus filii. Suetonius [Note: In Vespasiano.]: Rebellione trium principum et caede, incertum diu et quasi vagum imperium suscepit, firmauitque tandem gens Flauia, obscura illa quidem, ac sine vllis maiorum imaginibus, sed tamen reipublicae nequaquam poenitenda. Sed etiam posteriores principes Constantii, Valentiniani, Iustiniani, ceteri ad Tiberium II, Flauii nominati [Note: Glandorpius in Onomastico.].

Ex his coloniae ductorem Auentici capiamus oportet. Vetustior illa, quam vt Constantii, aut Valentiniani, et ceteri deduxerint. Certum ex supra memorata inscriptione, quae Traiani imperio facta: Restat, vt Vespasianus, aut liberi. Vespasianum adseruerim ciuili et Iudaico bellis patratis. Argumenta sunt, quod constanti fama celebratur, ipsum siue Titum, Auenticensem pagum, dum Iudaicum bellum ingenti studio comparat, colonis conscriptis pene exhausisse, regionique nomen Vchtlandiae, quasi vacuae et solitariae fecisse, quamuis hoc nomen antiquius esse, mihi nullum dubium sit, vt Auentici, quod Romanis scriptoribus inde formatum, credibile igitur rebus imperii compositis, stabilita prope adflicta et nutante republica, emerito militi et veterano, superiorum imperiorum exemplo, sedes has destinasse, coloniamque militarem Auenticum duxisse, quae incolarum inopia laboraret, desideratis, diuturno bello, aut longinquiore terrarum spatio absumtis, vel praesidio relictis, quos Iudaicae expeditioni socios, commilitonesque habuisset. Tertiae sane legionis [Note: Eandem apud Equestres egisse, aut potius ex ipsis et ceteris Heluetiis completam fuisse, testimonio est inscriptio illa facta Capitoni Bassiano, qui tribunus fuit cohortis vnius ex hac legione et apud Neuidunum egit.] milites, quae Gallica nominatur, quod ex Gallis confecta esset, in Syria hiberna habuisse, et pro Vespasiano contra Vitellium fecisse, posteaque victoriae et imperii caussam eidem conciliasse, testatur ex Dione Xiphilinus.

Accedit parentis Sabini memoria, qui foenus apud Heluetios exercuerit, ibique diem, Suetonio auctore, obierit, quem non alibi agitasse functumque esse crediderim, quam Auentici, quae Heluetiorum caput esset, opulentiaque et magnitudine, tum conuenarum frequentia ex Gallia, Italia, Sequanis, Rauracis, nulli Galliarum post esset.

Si inscriptiones requiras, nec illae Auentici nullae, in quibus Vespasiani nomen legas, factum meritumque per aetatem et litterarum fugam non intelligas. Vna sic habet:

IMP. CAESARI. VESPASIANO.

AVG. PONTIF. MAX. TR. POT. III.

IMP. VIII. COS. III. DESIG. IIII.P.P. [Note: Facta haec inscriptio A. D. N. 92.]

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

quae satis cognitum faciunt, cui, et quando Auenticum deducta sit.

Et licet negari non possit, Romanorum colonias prouincialibus maximo oneri et detrimento fuisse; iis tamen potissimum id accidisse arbitror, qui ob delicta finibus pellebantur, Et penitus toto diuisos orbe Britannos, vt conqueritur ille [Note: Virgil. eclog. l.], petere cogebantur, aut certe agrorum parte multabantur. Quod si regio aliqua vacaret, aut infrequentior esset, (quod vsu venit Heluetiae, post bellum illud cum Caesare, et postea rursum plurimis interfectis et venditis, illo quod Caecina Heluetiis intulit [Note: Tacit. Histor, lib. 16. 68.], aut denique in Syriam, vt diximus, transportatis,) quae a Romanis occuparetur, eos non tantum damni, et molestiae, quantum defensionis et dignitatis, vel vicinis vel iis ipsis, quibus immiscebantur, attulisse mihi persuadeo.

Sed hinc quoque ratio, et caussa linguae Celticae in pago Auenticensi praecipue et apud Equestres desitae, siue Germanica eadem fuerit siue diuersa, Romanaeque introductae. Cum enim tractus ille totus Romanis ciuibus moribusque coleretur, fieri non potuit, quin etiam linguae commercium esset, Gallicaque vel relicta vel vsu et consuetudine deprauata, Romana, quae et elegantior et facilior esset, imbueretur.

Ea enim exteros plerosque consuetudo semper tenuit, Gallos sane et Germanos, Romanum cultum sonumque propere imitandi, quod in Francis multimode ostendere possim, (vt nihil dicam, Romanos id maxime enixos, vt non minus imperium, quam leges linguamque suam quam longissime propagarent,) qui cum Galliam totam, ex Germania profecti, in eaque nati et educti occupassent, ita Germanica vocabula Latina norma regulaque inflexerunt, vt qui hodie leges Salicas Ribauriasque Germanus legat, centesimam partem non intelligat.

Ex hoc fonte mannire, Manen , monere; mallum, Mahl , conuiuium. Vnde illa iuris formula, mannire et mallum, quod erat ad caussae dictionem vel in ius vocare. Mos enim fuit Francis, vt actor iudicibus conuiuium pararet, ad vsque caussae decisionem, qui deinde sumtus reum sequebatur. Et lex ilia de Salicis: Si mannitus fuerit ad secundum mallum, ad tertium, quartum, quintum, qui ad sextum venire distulerit, pro vno quoque mallo quindecim solidos culp. iudicib. si ille, qui eum mannit, cum tribus Rachinburgiis, in aracho coniuret, quod legitimum mannitum habuerit. Vbi etiam Rachinburgii Rechtbürgen , sponsores litis: in Aracho, am Rechten , coram iudicum concilio. Eadem ratione placitum a Germanico Platz , conuentum nominauerunt; Scaram, Schar , cuneum, vel turmam, qua voce etiam vsus Aimo monachus; Morgengibum, Morgengab , dotem; Schonestum, pulchrum, Schön ; Adgnaeum repraesentare, auff Gnad und Ungnade stellen ; In alia lege Mundiburdium explicatur: Si quis ingenuam puellam vel mulierem, quae in verbo regis, vel ecclesiastica est, sine parentum voluntate de Mundiburdio abstulerit, hoc est, tutela, vnde Münder , id est, tutor, quae dictio, pupillis propria, ad omnes deinceps tutelas translata est, vt in litteris privilegiisque monasteriorum, et collegiorum videre licet, quae in suum Mundiburde, aut Mundiburdium, accipere reges, et imperatores dicuntur. Eiusdem generis est Vuergeltum mulcta pro sanguine fuso; Nuingeltum, poena furti quae fur nouies tenebatur restituere rem per fraudem auersam; Fredum siue fredam, quod nunc Frevel dicimus, mulctam temeritate aut violentia acceptam, vocabant, vt alia lege Salica: Si quis seruum fugientem ad ecclesiam vi abstraxerit, et iniuriam ecclesiae fecerit, componat 37 solidos ad ecclesiam: et pro fredo soluat in fisco 60 solidos, quod contra legem fecerit, et ecclesiae honorem non impenderit. Illa prisca Francorum pietas, et religio fuit; at nunc, o tempora, o mores! sexcenta sunt alia, quae in Latinum morem detorta et coacta illam, qua Auenticensis pagus Equestres, Gallique vtuntur, linguam pepererunt. Id quod

etiam Othoni Frising. [transcriber: footnote (n) is missing ] visum: Videtur, inquit, mihi, Francos, qui in Galliis morantur, a Romanis linguam eorum, qua vsque hodie vtuntur, adcommodasse. Nam alii, qui circa Rhenum ac in Germania remanserunt, Teutonica lingua vtuntur.

Sed et nostri homines Germanico modo docti et educti, etiam ignauissimi quique, et omni humaniori cultu expertes, si in Galliam militatum abierint, tantum non statim linguam Gallicam imbibunt, sed etiam mores, et primo corruptissimos citius quam necesse aut bonum sit. Nescio enim, quam facilis sit ex Germanico in quemcunque sermonem transitns et declinatio, regressus vero asperrimus. Sed de lingua Gallica antiqua siue Celtica dabitur, vt spero, alias dicendi locus, quando tam multos eadem de re disseruisse, nihil dum satis constituisse intelligo.

CAPVT X. De coloniis et republica coloniarum in genere, de Heluetiis in specie.

1. Quid sint coloniae.

2. Caussae deducendarum coloniarum.

3. Militares coloniae demum post inclinatam rempublicam frequentatae.

4. Deductiones coloniarum per quos factae et qua norma.

5. Coloniarum duo genera, borumque differentia.

6. Coloniae habuerunt suas leges et magistratus.

7. Senatores coloniarum dicti Decuriones, e quibus lecti magistratus.

8. Colonias tributa dedisse; nonnullas vacationem aliaque priuilegia habuisse.

9. Habuisse et suos patronos.

10. Omnia haec in Auentico et Equestri seruata.

11. Curatores Auenticenses ex monimentis probantur.

12. Duumuirorum mentio in lapidibus.

13. Sic et Triumuirorum.

14. Auenticum vacatione gauisam fuisse, inde probatur, quod Emerita et Foederata vocatur.

COlonias duas Romanas in Heluetiam ductas, et quibus auctoribus, vt opinor, vidimus. Sed incidit statim dubitare, quaeratio statusque coloniarum Romanarum fuerit. Ea paucis, quae ad nostrum institutum attineant, deinceps exsequar. Colonias, scripsit Agellius [Note: Noct. Attic. lib. 16 c. 13.], fuisse ciuitates, ex ciuitate Romana quodammodo propagatas, eiusque effigies parvas, et simulacra quaedam videri. Earum ducendarum mos cum ciuitate ipsa natus, celebrari, nisi vltimis prope ruentis imperii temporibus, nunquam desiit.

Huius instituti sex potissimum redduntur caussae. Vna ad populos, quos Romani vicissent, armis melius coercendos: altera hostium incursionibus, earum quasi obiectu, reprimendis: tertia stirpis augendae, et propagandae caussa: quarta plebis vrbanae exhauriendae: quinta seditionibus, per partium diuulsionem abolendis: sexta et vltima, vt praemiis milites, qui toties vitam pro republica in discrimine habuerant, adficerentur.

Sed militares coloniae quamdiu respublica salua et sui iuris fuit, nullae, aut paucae; qui eam armis oppresserunt, militibus conciliandis, partim remunerandis instituerunt, Sulla, Iulius Caesar, Tresuiri, et reliqui deinceps, qui principium in republica tenuerunt. Neque extra Italiam ante C. Gracchum, qui Carthaginem in Africa duxit, vlla, quod in legibus eius inter perniciosissima recensuit Paterculus; imperatoribus contrarium visum, prouinciamque omnes coloniis frequentari coeptae.

Deductae vero antiquitus per curatores Agrarios, vel Triumuiros, vel V viros, vel VII viros, vel X viros, etiam per XX viros, qui quidem III viri, vel X viri, etc. agris dandis, adsignandis, vel coloniae deducendae nominati. III virum apud scriptores praecipua mentio. Modus quoque iugerum in capita tribuendorum legibus antiquis praefiniebatur; Sed imperatorum arbitrium, in seruitutem abiecta republica, deinde fuit.

Nec coloniarum ratio vna. Aliae enim ciuium Romanorum, aliae Latinae aut iuris Latini adpellatae: discriminis auctor locuples inter ceteros Liuius, vbi de Aquileia loquitur: Illud agitabant, inquit, vt colonia Aquileia deduceretur, nec satis constabat, vtrum Latinam an ciuium Romanorum deduci placeret, postremo Latinam potius deducendam patres censuerunt. Illae iure priuato ciuium Romanorum et Quiritium vtebantur [Note: Conf. § 4. Instit. Instin. de iust. et iure, et passim.]; hae minime: Illis ius priuatae libertatis, connubiorum, patrium,

legitimi dominii, testamentorum, tutelarum, et cetera, quae iuris Romanae ciuitatis propria fuerunt; his solum suffragii ius, idque magistratus permissu, et, si in Latina aut iuris Latini ciuitate magistratu functi essent, ciues Romani vt essent, permissum, alias Romanae ciuitatis penitus expertibus. Ex Cicerone, praeter ceteros, manifestum, qui T. Matrinium Spoletinum, ex colonia Latina, ciuitate esse donatum, pro Balbo dixit, non vtique donandum, si habuisset.

Habuerunt enim coloniae suas leges, suum senatum, suos magistratus [Note: Contrarium adserere videtur Agellius loco iam notato.], leges quidem, aut a populo Romano acceptas, aut a se repertas, easque a Romanis quidem legibus disparatas, Romanis tamen Triumviris conditas, aut approbatas. Quae enim legatis, decreto senatus, ordinandis prouinciis, potestas, eadem curatoribus coloniis constituendis.

Senatores in coloniis, vt municipiis, decuriones vocabantur. Vnde in priscis monimentis passim: DEC. COL. Decurio coloniae dicti, Pomponio teste, quod initio, cuin coloniae deducerentur, decima pars eorum, qui ducerentur, consilii publici gratia, conscribi solita sit [Note: Vide leg. 239 §. 5 ff. de verb signif. Conf. Gothofred. ad l. 1 ff. de Decurionibus. (Pandect. lib 50 tit. 2.)], atque iis legendis, census, vt Romae, notatus. Numerus eorum incertus, pro amplitudine coloniae maior, minorue fuit. In colonia Capua centum decuriones fuisse, Cicero tradit [Note: Orat. agrar. 2.]. Magistratus praecipui II viri, IIIviri, VI viri, censores, aediles, et quaestores, tum qui sacris praeerant sacerdotes, flamines, et pontifices. IIviri sane in coloniis iidem, qui Romae consules, qui proinde etiam praetexta vtebantur, et ex decurionum numero legebantur. Vnde Pomponius [Note: Leg. 7 § 2 ff. de decurion.]: Is, qui non sit decurio, IIviratu, vel aliis honoribus fungi non potest. Iidem IIviri iure dicundo nominati, vt in antiquis lapidibus IIvir. I. D. Censores, censui agendo instituti.

Tributa enim pependisse, militemque dedisse colonias, nullum dubium. Habuerunt tamen aliquae militiae vacationem; docet Liuius: Diis, inquit, rite placatis, delectum habebant consules, acrius intentiusque, quaem prioribus annis quisquam meminerat, habitum. Nam et belli terror duplicatus, noui hostis in Italiam adventu, et minus iuuentutis erat, vnde scriberent milites. Itaque colonos, etiam maritimos, qui sacrosanctam vacationem dicebantur habere, dare milites cogebant, quibus recusantibus, edixere in diem certam, vt quo quisque iure vacationem haberet, ad senatum deferret. Alias quoque aliis maiora priuilegia immunitatesque habuisse, suadet Cicero [Note: Contra Verrem.]. Quaee colonia, inquit, est in Italia tam bono iure, quae per hos annos, tam commoda vacatione vsa sit omnium rerum, quam Mamertina ciuitas per triennium?

Praeter magistratus fuit patronus coloniae, Romuli instituto, qui, vt plebeiis tutores patricios, ita coloniis et sociis populi Romani; quos quidem ex ciuibus vellent patronos legendi potestatem fecit, quorum opera in vrbe, si quae essent, quod interesset, vterentur [Note: Dionys. in Antiquit. [transcriber, in the print: Antiqit.] ]

Quae omnia seruata esse, habuisseque coloniam Auenticum et Equestrem, suum scilicet senatum, cui praeessent II viri, suos censores, quaestores, aediles, flamines, curatores, et patronos, sine controuersia est, consideranti, eundem fere deducendarum ductarumque coloniarum modum, rationemque fuisse. Sed ea ipsa nominatim exemplis ostendere quis satis possit, hac in bonorum scriptorum monimentorumque vastitate? Pauca tamen producam, quae reliquorum forte adsensum praebeant.

Curatorum primo coloniae Auenticensis aliquae nobis inscriptiones memoriam conseruarunt T. Ianuarii Floriani, et P. Domitii Didymi Villariae: haec eorum declaratio ostenditur.

DEAE. AVENTIAE.

ET. GENIO. INCOLAR.

T. IANVARIVS.

FLORIANVS.

ET. P. DOMITIVS.

DIDYMVS.

CVRATORES. COL.

EX STIPE. ANNVA.

T. Tertii Seueri alumni et curatoris coloniae epigramma aliud exstat ibidem loci, beneuolentiae et gratitudinis vicariae plenum.

DEAE. AVENTIAE.

T. TERTIVS,

SEVERVS.

CVR. COLON.

IDEMQVE. AL.

CVI. INCOLAE.

AVENTICENS.

PRIM. OMNIVM.

OB. EIVS. ERGA.

SE. MERITA.

TABVLAM. ARG.

P. L [Note: Publico Loco.]. POSVER.

DONVM. D. S. P [Note: De Sumtu Publice.].

EX. VCC. L. D.D.D. [Note: Locus Datus Decreto Decurionum.].

Superius [Note: Cap. 4 n. 12.] scripturam Paterno curatori coloniae factam collocauimus.

Duumuirum vero, quos eosdem, quos Romae consules, in coloniis diximus, praeter duas supra etiam positas [Note: Cap. 9 n. 1.] vna ex Pirreport descripta, altera Equestris coloniae, etiam hanc, licet mancam, nuper Agauni exscripsimus, in ruinis chori veteris templi beatorum Martyrum:

- VIP ANSIO. COR.

- V. FILIO SEVERO.

II VIRO FLAMINI.

IVLIA DECVMINA

MARITO.

Alia reperitur Neuiduni, sed in fragmentis, qua nempe Duumuiri nomen tamen legas.

--- ANT ABRO ---

--- VAC. R. CONVENT.

HELVETIC. IIVIRO

IVLIAE GELL. MARCEL.

CORNELIA. F.

Sed haec in arce Prangina, haud procul a Neuiduno, integra adhuc cernitur:

C. IVL. C. F. VOLT.

SEMATO

II VIRO. ITERVM.

FLAMINI. AVG.

L. IVL. CAPITO. AMICO.

OPTIMO.

Triumuiros aerarii curam habuisse et eiusdem praefectos egisse, cognosci potest ex fragmento hoc, iuxta Geneuam:

--- RICCIO. T. FIL.

--- POL. FRONTONI.

III VIRO AERARII.

--- FEX TEXTAMENT.

Seuirum Valerium hunc fuisse in colonia Equestri, ostendit haec Versutii oppido sex passuum millibus supra Geneuam:

D. VALERIO ASIATICI LIBERT.

SISSI III II I COL. EQ.

Sissi oppidum est quatuor infra Geneuam leucis, vulgo Seistel dextra Rhodani, nam quae de IV viris Aug. postea. Et sane infinita sunt apud nostrates, licet parum integra Romana epigrammata, sed ea nec persequi est animus, et ea, quae praetuli, satis esse arbitror ad ea, quae de coloniis institueram.

Nunc vero Auenticum militarem vacationem habuisse, nisi quantum sponte vellet, ex eo mihi indubium, quod Emerita inscribitur, vnde et alia priuilegia et immunitates auguro. Vt enim Emeriti illi milites, qui labore, excubiis, vigiliis et munere omni castrensi expertes sunt; ita Auenticum emeritam coloniam adfirmarim, hoc est, omnis tributi, et militiae onere liberam, nihilque nisi ex foedere, additur enim foederata, populo Romano debentem. Haec de coloniis Heluetiis ex lectione non indiligenti, veterumque monimentorum accurata inspectione mihi iam quidem in mentem venerunt, quae referre in litteris volui, vt postea mirari desinant, qui Heluetiorum nobilitatis origiginem scrutantur, eamque intelligunt non aliunde esse.

CAPVT XI. De Romanorum in Heluetia praesidiis, quae, quibus locis et a quo tempore.

1. Praesidia Romana contra insultus Germanorum secundum Rhenum disposuit Drusus Germanicus.

2. Castella a Traiano, Posthumo, Lolliano, Aureliano et Probo reparata.

3. Constantius Caesar inprimis multa et in Heluetiis et Galliis vastata reparauit.

4. Constantinus M. sublatis militibus limitaneis imperio Romano exitium parauit.

5. Castellorum deinde in Gallia et Heluetia restauratores Iulianus et Valentinianus.

6. A Gratiano praesidia limitanea neglecta.

7. Ingens praesidiariorum Romanorum in Gallia numerus.

8. Tandem omnia Romanorum propugnacula in Gallia a Francis euertuntur.

9. Pauca in scriptoribus nominantur castella Heluetiorum, vnde coniecturis opus.

10. Vartensee arx a situ et aliis descripta.

11. Non confundi debet cum Vartenberg, quo nomine tres arces dictae.

12. Arbor felix, a Constantio fertur condita, et vnde dicatur.

13. Antiquior tamen nostro videtur, hodie Arbona vocata.

14. Burgum: hic praesidium habuisse Romanos, e monumeniis repertis apparet.

15. In eius vicinia insula St. Otmari.

16. Rhinourum situ mirabili, nummis, hominumque et equorum ossibus, nec non vicino Augiae monasterio commendatur.

17. Confluentia, loco, quo Allemanni saepe irruperunt, sita.

18. Castella hactenus dicta, finitima fuisse; quae sequuntur, mediterranea.

19. Aquae Heluetiae, hodie Bada, oppidum a thermis et conuentibus Heluetiorum celebre.

20. Vindonissa, a qua legio aliqua Vindonissa nuncupata.

21. Bremgarte Liberae praefecturae caput.

22. Alae ab equitum alis dictae.

23. Calorona, nune Clerolle, nundinis celebris.

SEd cum deinceps Germani barbaraeque nationes, Helvetiam Galliasque omnes maxime infestarent, illae, aut Romanis subiectae, aut amicitia et foedere deuinctae essent, illis praesidia praebuerunt, arcesque et castra versus hostium irruptiones constituerunt. Praesidium, auctore Varrone [Note: Lib. 4 de Lingua Latina.], dictum, quia milites extra castra praesidebant in loco aliquo, quo tutior regio esset. Multa fuisse secundum Rhenum praesidia, quibus Galliae contra Germanorum irruptiones defenderentur, ex scriptoribus antiquis, et iis, quae supersunt locorum, vbi ea agitari solita, vestigiis, satis adfirmatum est. Drusus [Note: Dio Lib. 55.] quidem, qui primus Germanicus adpellarus, cognomen Senatus decreto ex prouincia obtinuit, ripas Rheni plurimis castellis, ea praesidiorum munimenta, obsedit, Iul. Floro teste [Note: lib. 4 c. vlt.]. Praeterea, inquit, intutelam prouinciarum praesidia, atque custodias vbique disposuit. Per Mosam flumen, per Albin, per Visurgim. Per Rheni quidem ripam quinquaginta amplius castella dixerit.

Ea postea partim seditionibus [Note: Tacit. Hist. lib. 4.] militaribus, partim barbarorum [Note: Cattorum, sub Domitiano.] impressionibus diruta et incensa Traianus fortissimus imperator reparauit primus, imperiique fines porrexit. Romani, inquit Eutropius [Note: Breuiar. 8.] de eo, imperii, quod post Augustum defensum magis fuer at, quam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit, vrbes trans Rhenum in Germania reparauit. Valeriani rursus imperio euersa, Posthumus, Galliarum praeses, tum Lollianus, non solum restituerunt, sed etiam noua condiderunt. Trebellius [Note: In Lolliano.]: Et Lollianus quidem nonnihil reipubl. profuit. Nam plerasque Galliae ciuitates, nonnulla etiam castra Posthumus per septem annos in solo barbarico aedificarat, quae interfecto Posthumo, subita irruptione Germanorum, et direpta sunt et incensa, statum veterem reformauit. Aurelianus in restituendis Galliis non se inertem praebuit. Probi vero in reparandis antiquis, nouisque castellis et propugnaculis aedificandis, praecipua opera fuit. De quo ita Vopiscus [Note: Ineius vita.]: Vrbes Romanis et castra in solo barbarico posuit, atque illis milites collocauit. Agros, et horrea, et domos, et annonam Transrhenanis omnibus fecit, iis videlicet, quos in excubiis collocauit.

Tempore Diocletiani, cum barbari rursus, sumtis animis, in Gallias inuasissent, primo in eos Maximianus Augustus immissus, dein Constantius Chlorus Caesar, qui non solum praeclara contra easdem Germaniae et Allemanniae gentes facinora perpetrauit, sed etiam vrbes, castra, munimenta toto Rheno restauranda curauit. Nam eum quidem in Heluetia Vitodurum dirutum restituisse, ante ostendimus [Note: Lib. 1 c. 3. n. 25.], et Constantiam de suo nomine reparasse, memoriae traditum, aliaque plurima, aut nova condidisse, aut vetera resuscitasse, adducor auctoritate orationeque Eumenii, hoc tempore ad praesidem Galliae habita [Note: Pro restitutione scholarum Menianarum.]: Nam quid ego, inquit, alarum et cohortium percenseam, toto Rheni, et Isiri, et Euphratis limite restituta? quot vbique muri, vix repertis veterum fundamentorum vestigiis, excitanutr, etc.

Constantini, ob merita Magni, Constantii filii, non minora contra Allemannos gesta; Milites vero Romanos oblitos, vt ait orator, deliciarum circi maximi, Pompeiani theatri, et nobilium lauacrorum Rheno Danubioque praetendit, ac limitis eius agere excubias iussit, omnia cum beneuolentibus et propitiis Romani imperii custodibus ac tutoribus. Sed vbi eosdem praesidiarios et limitaneos milites, siue imperii fiducia,

siue ita in fatis erat, stationibus et excubiis deduxit, limitesque nudos et incustoditos reliquit, non solum barbaris nationibus nouum iter aperuit, sed veluti ad prouinciarum Romanarum ruinas, et excidium invitauit, adeoque Romano imperio finem accelerauit, vt, cum de eo, sicuti de aliis Christianis imperatoribus multa Zosimus mendaciter, pleraque acerbe, hoc tamen verissime tradidisse putetur [Note: Hist. lib. 2.]: Fecit et aliud quoddam [Note: Desunt in hodiernis exemplaribus, vbi talia tractauit.], inquit, Constantinus, quod in ditionem populi Romani liberum barbaris aditum praebuit. Nam cum imperium Romanum extremis in limitibus, vbique Diocletiani prouidentia, quemadmodum a nobis supra dictum est, oppidis et castellis atque burgis inclusum esset, omnesque copiae militares in iis domicilium haberent, fieri non poter at, vt barbari transirent, vbique copiis hostium repellendorum caussa occurrentibus. Hanc praesidiorum munitionem Constantinus aboleuit, maioremque militum partem de limitibus submotam in oppidis nullius opis egentibus collocauit: a barbaris vexatos praesidio nudauit: tranquillas et quietas vrbes militum peste grauauit, qua iam complures ad solitudinem redustae sunt, milites ipsos theatris et voluptatibus addictos emolliuit, denique simpliciter vt dicam, rerum hactenus pereuntium internccioni principium et semina praebuit. Hactenus Zosimus. Constantino quidem vivo pleraque tuta; vbi excessit viuis, Galliae statim Allemannis pro praeda fuere, Marcellino teste [Note: Lib. 16.].

Iulianus postea, multis victoriis, prouinciam et plerasque Galliae ciuitates reciperauit et confirmauit, castella et oppida restaurauit. Nam de Tabernis [Note: Vulgo Zaberen in Elsatia.], vnde reliquorum duco argumentum, ita tradidit idem Marcellinus: Conuersos hinc Iulianus ad repar andas tres tabernas, munimentum ita nominatum, haud ita dudum obstinatione subuersum hostili, quo aedisicato constabat ad intima Galliarum, vt consueverant adire, Germanos arceri, et opus spe celerius consummauit, et victum defensoribus ibi locandis, ex barbaricis messibus, non sine disoriminis metu collectum, militis manu condidit in vsus anni totius. Valentinianus vero, qui paullo post imperium obtinuit, exemplum Drusi secutus, a Rheni origine, ad ipsum Oceanum castella et munimenta ducere coepit. Marcellinus [Note: Hist. lib. 28.], saepius memoratus auctor: At Valentinianus, inquit, magna animo concipiens et vtilia, Rhenum omnem a Rhaetiarum exor dio ad usque fretalem oceanum magnis molibus communibat, castra extollens altius et castella, turresque assiduas per habiles locos et opportunos, quam Galliarum extenditur longitudo, nonnunquam etiam vltra flumen, aedificiis positis, subradens barbarorum fines. Alio loco [Note: Lib. 30.] Roboris apud Basileam castelli ab eo conditi meminit. Secuto, inquit, posthac anno Gratiano adscito in trabeae societatem, Equitio consule, Valentiniano post vastatos aliquos Allemanniae pagos munimentum aedificanti prope Basileam, quod adpellant adcolae Robur, adfertur praefecti relatio Probi, docentis Illyrici clades. Et postea: Ideo autem Valentinianus etiam merito timebatur, quod et exercitus auxit valido supplemento, et vtrobique Rhenum celsioribus castris muniuit, atque castellis, ne latere vsquam hostis ad nostram se proripiens possit. De praesidiis Rheno impositis a Valentiniano mentionem retulit etiam Zosimus [Note: Hist. lib. 4.]: Transrhenani, inquit, barbari, qui, quamdiu Iulianus superstes erat, nomen Romanum metuebant, et satis habebant, sinemo quid eis in solo suo quiescentibus, exhiberet molestiae, morte Iuliana nunciata, suis continuo sedibus egresis ad gerendum contra Romanos bellum se se parabant. Quo Valentinianus animaduerso, copias, et pedestres, et equestres et armaturae leuis, vti par erat, disponebat, sitaque ad Rhenum oppida necessario praesidio communibat.

Sed haec finis castellorum et limitum. Nam Gratianus imperator cum Allemannorum apud Colmariam ingentem stragem dedisset, qui superfuerant cladi, in militiae ordines conscripsit, partim cis Rhenum transtulit, et qui propter eum fluuium sunt, agros partiuit: vt alias pluribus ostendemus [Note: Lib. 2 c. 5.]. Constantinus tamen, qui sub Honorio in Britannia tyrannidem inuasit, et postea in Galliam traiecit, Rhenum contra barbarorum irruptiones, et Alpes praesidiis firmasse, scripsit idem Zosimus [Note: Hist. lib. 6.]. Propter has, inquit, caussas praesidiarios in bis loca, Alpibus, Constantinus collocauit, ne isti, barbari, liberum in Galliam aditum haberent, Rhenum quoque praesidio muniuit ido neo, quod a Iuliani principis temporibus neglectum fuer at.

Iosephus [Note: In Antiquitat. Iud.] suo tempore 300 hominum millibus Gallias custoditas mandauit scripto. Alii 25 fuisse legiones, memoriae tradiderunt. Qnod si legioni 6 peditum millia, equites 666 tribuamus, non vltra hominum centum quinquaginta millia reperimus. Sed credibile est, eos, qui numero Iosephi deesse possunt, extra legionum ordines fuisse, quibus tantum ciues, aut ciuitate donati includebantur.

Franci demum, Hunni, et Allemanni, quae Vandali et eorum socii sarta et integra

reliquerant castra, et oppida funditus euerterunt, et quicquid Romanae memoriae aut firmitudinis fuit, prodentibus etiam praesidia et oppida Romanis militibus. Vnde Procopius [transcriber: footnote (x) is missing]: Romanorum interea milites alii, qui in Galliae finibus erant, custodiarum gratia constituti, cum neque Romani redire iam possent, nec ad hostes, Gotthos, qui Italiam tenebant, vt Arrianos, concedere sese cum signis, et locum insuper, quem pro Romanis seruabant, Arborigis (Francorum gens erat) Germanisque Allemannis prodidere.

Cum vero plurima, vt vidimus, secundum Rhenum, et contra barbarorum impressiones, diuersis locis, castra et propugnacula a Romanis condita et excitata fuerint in Heluetio solo, vnius Arboris felicis ad Acronium, Vindonissae ad Vrsam, Castellique Aquarum ad Limagum, et denique Calaronae ad Lemannum mentionem scriptorum antiquorum monimentis distincte tantum consignatam reperio. Igitur quod fieri necesse est, vbi non liquet, et deficiunt scriptores, cetera, vt alias saepius, coniecturis aucupabimur.

VARTENSEE.

Illa mihi arx prima occurrit Romani cultus et operae, nobilissimorum Blarerorum antiqua sedes. Eam fuisse primam ad lacum speculam, vnde illi nomen, et contra Vindelicos obiectos praesidium, loco munito, et turribus, triplicique vallo, fossaque quondam distinctum. E regione vltra Rhenum Brigantium, Vindelicorum oppidum, priscis scriptoribus notum, a quo lacus Brigantinus, et vicini Brigantii, ad ingressum Rheni, supra adsurgit Rhinecum antiquum oppidum, et Rheguscorum, qui inter Rhaetos illiusque gentis caput, et nisi fallor Romanis quoque habitatum. Nam peropportuna haec tria loca non solum continendis Rhaetis, sed et praecipue Vindelicis, Sueuis, Allemannis.

Quantum ad Vartensee pertinet, eiusdem vsus, Romanaeque pariter structurae arxalia quondam in Rauracis Vartenberg nominata, in monte, qui Pratis latis, (ita Bratelematten cum nobilissimo et eruditissimo D. Ioan. Iacobo Vom Staal, equite aurato, adpello,) imminet, et in Rhenum porrigitur. Erantvero tres hoc nomine coniunctae arces, exiguo inter se spatio, vt adhuc ostendunt rudera, vnis cinctae moenibus, regioni claustrum et ex alto custodia, late patentibus Rheno, Rauracis, et Brisiacis. Sane consideranti eius situm, et ex iis, quae supersunt, amplitudinem, facile persuaderet, fuisse Valentiniani I munimentum, prope Basileam conditum, nisi magis placeret eorum opinio, qui Rhinfeldam esse arbitrantur, decem supra Basileam passuum millibus, quod munimentum Germani, Gallique Romanum Burgum vocarunt, et breuius Romburg, aut potius Raubburg, propter praedas, ex Allemannia eo comportatas, quod non intelligens Ammianus [Note: Hist. lib. 30.], vt raro Romani Italique Germana vocabula bene aut intelligunt aut exprimunt, Robur adcolas vocasse, scripsit. Vartensee ad lacum sequitur

ARBOR FELIX.

Praesidii in ea Romani meminit supra memoratus Ammianus [Note: Hist. lib. 31.], cum Gratiani in Pannoniam ex Heluetia describit iter. Dispositis, inquit, quae pro temporum captu, per Gallicas res nationesque poscebant, Gratianus exinde digressus per castra, quibus Arboris felicis nomen est, ad opitulandum oppressae parti porrectis itineribus ire tendebat. Liber notitiarum, non multo post editus, ostendit in ea fuisse tribunum cohortis Herculiae, ex Pannonia. Oppidi origo Romana, et quidem Constantio [Note: A. D. N. 355. Ammian. lib. 15.] Constantini filio attribuunt, victoriae contra Allemannos feliciter partae tropaeum, et inde contra rebelles praesidium, siue ob rerum abundantiam et copiam itae nominasse. Nam arbores eas dictas felices, quae vberes et fructuosae, vulgo notum, et praeclari eruditione viri in suis commentariis retulere [Note: Brodaeus in Miscell. et Turneb. in Aduersar.].

Sed vt nihil certi adferam, multo antiquior mihi videtur, siue ea, quae a Iulio Caesare, et L. Munatio Planco ad Constantium vsque contra Germanos Rhaetosque perpetua serie illis in partibus, gesta sunt, siue Antonini itinerarium, quod ante Constantium fertur confectum, consideres. In eo enim Arboris felicis, non vt nuperi, mentio, aitque, distare viginti passuum millibus ab vno quoque oppido Brigantio, et Finibus: quod ita se habet. Nunc Arbonam vocant. Et inde Valafredus, Rapertusque superiorem pagi Tigurini partem, vsque ad Abbatiscellanos, pagum Arbonensem nominauere.

BVRGVM.

Vbi Rhenus Venetum lacum siue inferiorem

egressus, non procul inde, nostra ripa, vicus est, quem Burgum nominant, in colliculo situm. Eo in loco fuisse Romanorum praesidium contra Hegouienses, inde mihi persuadeo, quod multa ibi Romanorum monumenta, et murorum ingentes ruinae toto eius collis circuitu, et deinceps ad vicum vsque Eschentz in agris et pratis, veluti fornices subterranei, sola concamerata, numi, tegulae varii coloris perspiciuntur et passim eruuntur. In ipso templo quod in ipsis, et ex illis castri ruderibus, etiam haec, licet per literas tota legi non possit, Caio Caesari facta inscriptio videtur:

IMP. CAES. CAIVS. PONT.

MAX. TRIB. P. P.--

--- P. P. PROC. -- --

-- -- -- ND -- -- S.

-- -- -- -- SC -- -- --

nec scio, quae eius principis aut monstri merita esse potuerint, aut in nostrates, aut in illud praesidium, nisi patris Germanici memoria, et quia Gallis Heluetiisque iam a puero notus. Vnde Suetonius [Note: In eius vita.] de eo: Sic imperium adeptus, populum Romanum vel, vt ita dicam, hominum genus, voti compotem fecit, exoptatissimus princeps maximae parti prouincialium, ac militum, quod infantem plerique cognouerant, sed et vniuersae plebi vrbanae, ob memoriam Germanici patris.

In eodem exitu efficit Rhenus insulam, quae quondam insula Rheni, postea S. Otmari ob exilium eius Sancti viri, eo loco tolerati, nunc in Verd nominatur, eam pons continenti coniungebat, mittebatque in Germaniam, sicuti ex vallis, qui flumine minuente perspiciuntur, adparet: Vsque eo se castrum hoc extendisse putatur, qui postea incensos a Germanis, et Burgum vastatum inferius paullo repositus, eiusque commoditate, et ex ruinis castri Romani Stein oppidum aedificatum, quod ipsi e conspectu, altera ripa, situm est. Sunt qui hoc Burgum Gaunodurum antiquum, de quo Ptolemaeus, esse credidere, non alia ratione ducti, quam nominis Stein et Gaun, quod, vt alibi notatum, etiam lapidem, aut praeruptum saxum rupemue significat; sed de Gaunoduro nos alibi [Note: Supra c. 3.].

RHINOVIVM.

Nulla quidem ibi Romana monimenta, sed antiquitatis iudicium magnum, situ mirabili. Rhenus enim, vbi cataractas maiores perlapsus est, adeo tortuoso fluxu voluitur et in tot moeandros, vt duas quidem peninsulas constituat, vnam solo Germanico, alteram Tigurino, sibi mutuo ita conjunctas, vt solus fluuius diuidat. Germanica antiquo nomine Sueuia vocatur. In contraposita oppidum Rhinouium, antiquum et fractum, et paullo infra Augia Rheni monasterium toto Rheno a continenti separatum, nisi quantum ponte ex oppido nectitur. Sunt tamen et in Sueuia antiquae fossae, valli, murorumque reliquiae, quod argumentum facit, a Germanis, Allemannis, Sueuis firmatam et contra Romanos, qui Rhinouium tenebant, munitam fuisse, illo maximo tempore, quo duobus exercitibus validissimis eas gentes Iulianus aggressus est [Note: A. D. N. 357.]; qua re perculsos, refert Ammianus [Note: Lib. 16.], plerosque in Rheni insulas perfugisse, eas vallo et caesis immensis arborum truncis saepiisse. Reperiuntur vicinis prope Rhinouium campis etiam numi, hominum vero et equorum ossa passim, et quandoque fossae oppletae, quod indicat, moras ibi et castra Iulianum aut Barbetionem ducem habuisse, aut Allemannos cecidisse, et vltra Rhenum repulisse. Augiae antiquissimum monasterium, et ibi Fundanus Hybernus, monachus, iam sub Carolo M. sepultus [Note: A. D. N. 850.] non sine sanctitatis fama.

CONFLVENTIA

Vicus est, eo vbi Arula Rheno coniungitur loco, nomen Romanum. Ipsi talia vocabula indere soliti, vbi fluminum confluxus, corrupte Cobolens. Ita in Germania secunda oppidum ea de caussa nominatum, vbi se Mosella in Rhenum praecipitat. Hic contra Harcinios credibile est habuisse Romanos stationem, nam e regione altera siue dextra ripa oppidum Valtshuot, siue custodia siluae, in loco satis munito et edito, saepe enim Allemanni ex Harcinia in Romanos hac aut illa ripa per insidias irrumpebant, qua ratione factum, vt vbique vigilias agitarent. Eius hoc nomine meminit vita S. Verenae.

Haec, nisi fallor, fuerunt Romana praesidia, nostra ripa, siue Heluetia, contra Germanorum irruptionem. Nam praeterea in oppidis secundum Rhenum, vt Constantiae, Solio Caesaris, Foro Tiberii, militares excubiae erant, et plerumque in iis tribuni, sicuti ex inscriptionibus videre est.

Non solum vero secundum Rhenum et in Heluetiae Germaniaeque limitibus Romana praesidia erant; sed etiam in mediterraneis, et secundum Limagum Vrsamque; et iuxta illum quidem

AQVAE HELVETIAE

aut Castellum Aquarum praesidium habuit, non tamen Romanorum militum, sed Helvetiorum, stipendis Romanis, auctore Tacito [Note: Hist. lib. 1.]. Rapuerant, inquit, de legione Vindonissa verba faciens, pecuniam missam in stipendium Castelli, quod olim Heluetii, suis militibus et stipendistuebantur. Addidit olim, quod suo tempore, sub Traiano imperatore desiisset aut castrum, vastum bello, quod Caecina Heluetiis fecit, aut praesidium. Nunc Badam vocant a thermis, quae paullo inferius oppidum oriuntur, Heluetiarum ciuitatum annuis conventibus etiam, praeter salubrium aquarum vsum, celebre. Ab aquis vero incolae Aquenses nominati, ex inscriptione, quae Vettingae, alio loco huius voluminis collocata. Et ob hanc balnearum frequentiam pars illa, quae Inferior Bada a situ vocatur, iam Vitellii imperio [Note: A. D. N. 70.] in municipium excreuerat, et ab eius militibus direpta est, teste eodem Tacito. Direptus, inquit, longa pace, in modum municipii exstructus locus, amoeno salubrium aquarum vsu frequens. Castellum vero, eo vbi nunc est oppidum et quondam arx firmissima, loco, eius antiquitatis erat, vt muri vetustate dilaberentur: quae caussa fuit, cur Hclvetii obsidionem in eo Vitellianorum tolerare non ausi fuerint, sed se potius in apertum, imparati licet et parum firmi, commiserint, caesique, fusi, et fugati sint. Vt alias videbimus. Iam de

VINDONISSA

ex eodem Tacito [Note: Hist. lib. 4.] apertum est, praesidio munitam, et legionum hibernis habitam: vbirebellionem Ciuilis Bataui et tumultum scribit: Cohortium, inquit, alarum, legionum hiberna subuersa, cremataque, iis tantum relictis, quae Maguntiaci et Vindonissae sita sunt. Nec paucorum militum, sed vnius legionis, quae a loco Vindonissa, a numero vna et vicesima nuncupabatur. Idem: Atque interim vna et vicesima legio Vindonissa: Sextilius Felix cum auxiliariis cohortibus per Rhaetiam irrupere. De Vindonissa dictum alibi [Note: c. 3 buius libri.]. Sed primam apud Vrsam fuisse milirum custodiam arbitror eo in oppido, quod

BREMGARTE

vocatur, indeque nomen ductum, quasi prima guardia, decem scilicet supra Vindonissam passuum millibus. Nam si loci situm, firmitudinem, vbertatem, amoenitatem spectes, nullum dubium erit, quin Romano cultu fuerit paratum. Illud flumen Vrsa, vt circino circumductum, pene totum cingit, adsurgente sensim eo in colliculum, qui qua planicem ducit, fossa clauditur et praecipitio, eius regionis, cui Liberae praefecturae nomen, caput. Fuerunt et apud Antuates cohortium et legionum hiberna, de quibus meminit Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 3.]. Vnde et illa poetae [Note: Lucan. Pharsal. lib. 1.], scribentis eos, qui Caesarem ad bellum ciuile secuti, Deseruere cauo tentoria fixa Lemanno. Sed quibus fuerint locis, nonsatis exploratum est.

Ego oppidum illud, quod

ALAE

vocatur, vnum ex iis fuisse crediderim, indeque nomen ab equitum alis, quae ibidem consistebant, oppido quoque duae Romanae, pro insignibus, aquilae, in eam formam, qua ad vexilla vtuntur. Pagum vero oppido vicinum Iuoerno nominatum adcolis, commemorabili ruina proximi montis, cum terra mouisset, superioribus annis [Note: A. D. N. 1584.] expressum, cum ducentarum amplius aedium villarumque strage, hominum vero numero maximo, sed incomperto, nomen ab hibernis seruare, apud me certum habetur. Equitatui vero in Antuatibus versus Veragros et summas Alpes non alia regio aut patentior, aut ad pascua copiosior, quam quae circum Alas.

Vicum eum, qui

CALORONA

antiquis dictus, nunc Clerolle, inter Viviscum, et Losannam nundinis et hominum frequentia adhuc celebris, praesidium habuisse, paullo certius est, si libro Notitiarum fides. In eo enim tribunum et cohortem locat. In prouincia, inquit, maxima Sequanorum tribunus cohortis primae Flauiae Calaronae Sabaudiae. Ex quae quidem memoria Sabaudiae nomen, quod nonnulli a Sabatiis Ligurum gente, alii aliunde trahunt, iam tum notum, et eas partes occupasse, et deinceps ad Auenticensem

pagum deductum esse, ex illa, quam supra in Ebroduuo posuimus, inscriptione satis animaduersum est. Alia fuerunt apud Veragros, et Rauracos Romana praesidia, de quibus, vbi de vtraque gente, plura. Nam quae deinceps secundum Lemannum Rhodanumque sunt apud Autuates, prope Equestres et Equestrium colonia occupauere.

CAPVT XII. De praefectis et praefecturis in Heluetia Romanis siue procuratoribus.

1. Praefecturarum Romanarum ratio quae fuerit tum salua republica, tum sub imperatoribus, callide disponente Augusto.

2. Prouinciarum diuisio, qua Galliae vniuersae Caesari Augusto attributae, excepta Narbonensi: in eas praefecti pro praetoribus missi.

3. Curatores Caesaris in omnibus prouinciis.

4. Procuratorum aut curatorum officium in redituum exactione potissimum constitisse.

5. Eorum vis et potestas per Claudium Caesarem ampliata, vocatis ipsis procuratoribus.

6. Gladii accinctu potestas in vitam concessa.

7. In quibusdam prouinciis non alii quam curatores pro praefectis.

8. In Heluetia procuratores.

9. In cetera Gallia partim praesides partim procuratores; in Narbonensi autem praetores.

10. Omnia mutata a Constantino M.

FUerunt quoque in Heluetia praefecti, aut procuratores Romani, quos in disquisitionem vocemus, et, quae eorum ratio fuerit, inuestigemus oportet. Praefecturae, inquit Festus, eae adpellabantur in Italia, in quibus et ius dicebatur, et nundinae agebantur; et erat quaedam earum respublica, neque tamen suos magistratus habebant, sed legibus praefecti mittebantur quotannis, qui ius dicerent. Haec praefecturarum Romanarum ratio fuit, dum respublica Romana; vbi ea mutauit, et in vnius potestatem venit, praefecturarum quoque, vt aliorum officiorum, mutatio facta. Augustus quidem cum deponere imperium simulasset, hoc primo consecurus est, vt ei confirmaretur. Sed vt sic quoque popularis animi aliquam sibi opinionem pararet, prouincias se omnes gubernaturum negauit, sed quae periculis vicinae, et hostibus, aut perse turbulentae: pacationes, et quae militibus non egerent, populo et senatui relicturum. Principis haec astutia fuit. Vude Dio [Note: Hist lib. 53.]: Id faciebat sub hac maxime ratione, vt cum senatus tuto bonis imperii perfrueretur, ipse periculis et laboribus obiectus videretur: at sub eo praetextu eum vere inermem imbellemque efficiebat, et ad se solum arma militesque transferebat.

Ita prouinciarum diuisio facta, vt aliae senatus, aliae senatus et populiRomani essent [Note: Strabo baec pluribus lib. 4.]. Caesaris inter ceteras Galliae primo vniuersae, Narbonensem postea populo reddidit. In eas praefecti missi, qui pro praetoribus, et eorum loco illos administrarent. Nec solum singulis prouinciis praefectos constituit, sed etiam vrbibus, plerumque ex equitum numero et ex iis, qui tribuni militum fuissent, aut senatores essent. Dio: At equitum imperator eos, qui tribuni militum, aut in senatu essent, aliisque rebus praestarent, partem ad motniorum Romae, partim ad aliarum vrbium tutelam constituit.

Curatores vero siue procuratores in suis et populi prouinciis praefecit, cuius illi ordinis, et officii declarat idem Dio [Note: Eod. lib.]. Imperator, inquit, etiam curatores, (sic iivocantur, qui publicos reditos colligunt, certasque impensas faciunt,) in omnes prouincias suas, et populus Romanus ex equiquitibus alios, alios ex libertis mittit. Tacitus de Agricola [Note: In eius dem vita.]: Vtrumque auum babuit procur atorem Caesaris, quae equestris nobilitas est.

Et primo curatorum hoc munus fuit, reditus scilicer et tributa, aliaque, quae ad fiscum colligere, aut erogare; cetera plane priuati erant, nec alia iis, quam in seruitia et pecunias imperatorum familiares potestas. Notum ex Tacito eodem [Note: Annal. lib. 4.]: Procurator, inquit, Asiae Lucillius Capito, accusante prouincia caussam dixit, magna cum adseueratione principis Tiberii, non se ius, nisi in seruitia et pecunias familiares dedisse, quod si vim praetoris vsurpasset manibusque militum vsus foret, spreta in eo mandata sua, audir ent socios. Ius tamen etiam inter priuatos dixisse, auctor Dio [Note: Lib. 58.], vbi de eodem Capitone sermo. Capitonem Asiae curatorem in senatum introduxit Tiberius, obiiciensque

inter alia crimina, quibus se imperatorem tulisset, militibus vsum fuisse, in exilium misit. Neque enim iis, qui pecuniis tractandis imper atoris erant constituti, praeter definitorum redituum exactionem, et controuersiarum in foro secundum leges, priuatorum modo, disceptationem quidquam concessum erat.

Demum Claudius eorumius et potestatem ampliauit, vtque in prouinciis eorum decreta proinde rata essent, ac si ipse statuisset, impetrauit. Suetonius [Note: In Claudio.], vt rata essent, quae procuratores sui in iudicando statuerent, a senatu precario exegit. Tacitus [Note: Annal. lib. 12.]: Eodem anno, saepius audita vox principis, parem vim babendam a procur atoribus suis iudicatarum, ac si ipse statuisset. Ac ne fortuito prolapsos videretur, senatus quoque consulto cautum plenius, quam antea et vberius. Ita non solum in re pecuniaria, et quae fisci propria essent, sed etiam in crimine et caussa capitis ius exercere coeperunt, praesidum exemplo, qui deinde pro discrimine et nota apud iureconsultos procuratores [Note: L. 11 C. depoen. L 3. C. vbi causs. fisc. et alibi.] vice praesidis dicti, aut cum potestate.

Ea potestas cum accinctu gladii permitrebatur. Neque enim, inquit Dio, vlli proconsuli, aut propraetori, praefectione licebat gladio se accingere: quo ipso licentia necandi militis adimebatur. Nam et senatoribus et equitibus, quibus alterum conceditur, alterum quoque adest.

Imo quibusdam prouinciis, quae videlicet minutiores essent, non alii, quam procuratores pro praefectis, suadere videtur Tacitus, qui etiam eorundem quosdam recenset [Note: Hist. lib. 1.]. Duae Mauritaniae, inquit, Rhaetiae, Noricum, Thracia, et quae aliae, procuratoribus cobibentur.

Quae Heluetiae ratio fuerit, ex scriptoribus priscis haud proinde certum; quosdam tamen in Heluetia procuratores fuisse, qui et tributi siue censuum curam haberent, et caussas simul capitis cognoscerent, seu de Romanis militibus aut hominibus, non de Heluetiis, qui liberi et suae potestatis, iudicarent, inscriptiones ostendunt et martyrum gesta. Donati cuiusdam, tempore Augusti, memoria in fragmine lapidis Villariae relicta est:

DONATO CAES. AVG.

SALVIANO EXACTORI

TRIBVTORVM IN HELV.

COMMVNIS VICARIVS.

Aurelii Proculi, maximae Sequanorum, in qua Heluetiae pars, vt diximus, procuratoris, cui Vitoduri restitutio commendata fuerit, mentionem ex epigrammate pariter superius intulimus [Note: Cap. 3.]. Duos vero in Heluetia procuratores fuisse, arbitror. Vnum, qui idem Rhaetis et Tauriacis, siue pago Tigurino praefuerit, alterum, qui in reliqua Heluetia potestatem et iurisdictionem habuerit. Argumentum sumo ex martyrio Thebaeorum militum, qui eodem tempore duabus his Heluetiae partibus, sub diuersis praefectis siue procuratoribus mortem obiisse dicuntur [Note: A. D. N. 288.]. Namque Vrsus et Victor cum sociis Salodori sub Hirtaco: Eodem tempore, Felix, Regula, et Exsuperantius Tauregi, quae Tigurini pagi caput, sub Decio praefecto aut procuratore corona martyrii donati sunt.

In Gallia reliqua pro prouinciarum amplitudine, et dignitate praesides, aut pariter procuratores fuere. In Narbonensem, quia populo recepta, praetores missi. Alius Lugduni, Treueris, alibi, ceteris in prouinciis et vrbibus. Nam cum antea toti Galliae, et pluribus prouinciis singuli mitterentur praetores, aut proconsules, Augusti instituto singulis prouinciis singulos praeficere mos obtinuit. Dio: Recensui, inquit, prouincias, hoc modo, quoniam nunc earum quaeuis suum habet peculiarem praefectum, cum antiquitus binis, velternis singuli praefuerint.

Constantius M. vt orbem terrarum nova forma distribuit, ita quoque officiorum mutationem induxit.

CAPVT XIII. De antiquis Gallorum (et ita Heluetiorum) moribus et consuetudinibus; tum eorum cum Germanis comparatio.

1. Duo hominum ordines in Gallia, Druydes et Milites: nonnullique Gallorum mores singulares.

2. Antiqui Galli Germanique similes, et vnde Germanorum nomen ductum.

3. Gallorum et Germanorum quoad mores comparatio, quippe e quibus mixti Heluetii.

4. Herculem fuisse in Germania; Germanos in praeliis carmina cecinisse: pariter Gallos fecisse, et Herculem quoque fuisse in Gallia.

5. Habitus Germanorum et Gallorum.

6. Armatura vtriusque gentis.

7. Germanorum, sicut et Gallorum, reges et potestat, nec non magistratuum auctoritas.

8. Germanicae aeque ac Gallicae fortitudinis incitamenta mulieres; harum virtus et clades.

9. Gallicarum mulierum prudentia.

10. Germanorum et Gallorum auspicia et conuentus.

11. Nobilitas vtriusque gentis antiqua et principum auctoritas.

12. Hospitalitas.

13. Ebrietas et rixae.

14. Aedificamenta.

15. Victus et potus, hosque capiendi ritus.

16. Ingenium.

17. Singularia gentis Gallicae in vestium ornatu.

18. In capillorum studio.

19. Barbarus Gallorum mos, quo immaniter cum hostium capitibus egerunt.

20. Gallos mercede externis militasse, hinc Gallo-Graeciam ortam.

21. Etiam litterarum et liberalium artium studiosos fuisse.

22. Alia de Germanis, quae nunc quoque Heluetiis maxime familiaria.

IN omni Gallia, inquit Caesar [Note: de Bell. Gall. lib. 6.], eorum bominum, qui in aliquo sunt numero, genera sunt duo: Druydes alteri, alteri equites: hi militaria, illi diuina procurant et humana, plebs pene seruorum habetur loco: in reliquis vitae institutis boc fere a reliquis differunt, quod suos liberos nisi cum adoleuerint, vt munus militiae adimplere possint, palam ad se adire non patiuntur, filiumque in puerili aetate in publico, in conspectu patris, assistere turpe ducunt. Viri quantas pecunias ab vxoribus dotis nomine receperunt, tantas ex suis bonis, aestimatione facta, cum dotibus communicant. Huius omnis pecuniae coniunctim ratio habetur, fructusque seruantur. Vter eorum vita superauerit, ad eumpars vtriusque cum fructibus superiorum temporum peruenit. Viri in vxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent potestatem [Note: Frustra ergo magnus ille legum conditor Iustinianus, qui id Romanis proprium adserit.], et cum paterfamilias, illustriori loco natus, decessit, eius propinqui conucniunt, et de morte si ves in suspicionem venit, de vxoribus in seruilem modum quaestionem habent, et si compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica [Note: Idem de Germanis Tacitus, et de aliis nationibus alii scriptores.] et sumtuosa, omniaque quae viuis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam animalia, ac paullo supra hanc memoriam, servi, ac clientes, quos ab eis dilectos esse constabat, iustis funeribus confectis, vna cremabantur. Quae ciuitates commodius suam rempublicam administrare existimantur, habent legibus sancitum, si quis quid de republica a finitimis rumore aut fama accepit, vti ad magistratum deferat, neue cum quo alio communicet, quod saepe bomines temerarios atque imperitos falsis rumoribus terreri, atque ad facinus impelli, et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus, quae visa sunt occultant, quaeque esse ex vsu iudicauerint, multitudini produnt. Derepublica nisi per concilium loqui non licet. Alibi, quantum ad hunc morem, pene contrarium tradidit. Est hoc, inquit, Gallicae consuetudinis, vti et viatores, etiam inuitos, consistere cogant, et quisque eorum de quacunque re audiuerit aut cognouerit, quaerant, et mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibusque ex regionibus veniant, quasque ibi res cognouerint, pronunciare cogant. His rebus atque auditionibus permoti, de summis saepe rebus consilia ineunt, quorum eos e vestigio poenitere necesse est, cum incertis rumoribus seruiant, et plerique ad volunt atem eorum ficta respondeant. Germani multum ab hac consuetudine differunt. Haec Caesar.

Strabo [Note: Geograph. lib. 4.] vero iisdem prope moribus institutisque egisse Gallos Germanosque, memoriae consignauit; De Gallis disserens: Sed quales, inquit, diximus superioribus temporibus, tales eos fuisse intelligimus ex Germanorum adbue durantibus consuetudinibus. Nam et natura, et vitae institutis gentes hae inuicem similes sunt, et cognatae, consinem babitantes regionem, Rheno diuisam, et pleraque inter se similia habentem. Alio loco [Note: lib. 7.] eadem expressius tradidit, vbi et Germanorum nomen ab hac morum communione ductum adserit. Statim ergo, ait, trans Rhenum post Celticae populos orientem versus sita loca Germani incolunt, a Gallis parum differentes, si feritatis, corporum magnitudinis, et fului coloris excellentiam spectes; sed et forma, et moribus, et victu adsimiles sunt Gallorum, de quibus diximus. Itaque recte

mihi videntur Romani hoc nomen eis indidisse, cum eos fratres esse Gallorum vellent ostendere. Sed inde quoque migrationes faciliores fuisse ex Gallia in Germaniam, et vice versa, idem arbitratus est Strabo [Note: lib. 4.]: Iisdem, inquit, de caussis migr ationes etiam faciltus iis acciderunt, cum gregatim, ac ex omni collecta multitudine exercitus ferrentur, imo potius cum omni familia migrarent, quoties ab aliis validioribus pellebantur.

Sed non erit iniucundum, credo, Gallorum hos Germanorumque mores inter se paucis ex scriptoribus comparasse, quando qui Heluetiam nunc tenent populi, exGallis et Germanis mixti sunt, adeoque vtriusque gentis mores fere adhuc retinent. Cornelium Tacitum, qui de Germania cum cura scripsit, vbi Germanorum mores proponemus, sequemur auctorem, Gallorum ex variis educemus. Et quod primo tradit Caesar in Deorum cultu, et sacrificiis differre, alio loco ostendemus non ita esse.

Incipit vero Tacitus de Germanis disputans: Fuisse apud eos Herculem memorant, primumque omnium virorum fortissimorum ituri in praelia canunt. Sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu, quem harditum vocant, accendunt animos, futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur. Terrent enim, trepidantque, prout sonuit acies. Nec tam vocis ille, quam virtutis concentus videtur: affectatur praecipue asperitas soni, et fractum murmur, obiectis ad os scutis, quo plenior et grauior vox repercussu intumescat. De Gallis Liuius [Note: lib. 21.] contra Annibalem pugnantibus: Galli, inquit, occursant in ripam, cum variis, vlulatibus, cantuque moris sui, quatientes scuta super capita, vibrantque tela. Polybius [Note: lib. 2.] scribens praelium L. Aemilii contra Gallos: Terribilis erat classicorum sonitus, cum quibus simul omnis Gallorum multitudo tantum clamorem vlulatumque attollebat, vt ineredibilis vociferatio audiretur, nec tubae solum militesque, verum etiam circumstantia omnia loca vocem emittere viderentur. Diodorus Siculus [Note: Biblioth. lib. 6.]: Instructam aciem praeire consueuerunt, et ad singulare certamen fortissimos bostium prouocare, arma, vt bostem terreant, quatientes. Cum quis strenue in acie pugnauit, tum maiorum, tum suas laudes ac virtutes decantant. Alio loco: Adspectu sunt terribiles, voce graui et aspera, sermone vtuntur breui, ac subobscuro. Herculem in Gallia fuisse, praeter Lucianum [Note: in Dialog.], Diodorus, Appianus [Note: in Celtico.], Ammianus [Note: lib. 15 Histor.], alii tradiderunt.

Tacitus de Germanorum habitu: Habitus corporum, quamquam in tanto hominum numero idem omnibus, truces et coerulei oculi, rutilae comae, magna corpora, et tantum ad impetum valida: laborum atque operum non eadem patientia, minimeque aestum sitimque tolerare frigora, atque inediam coelo soloque adsueuerunt. Polybius [Note: lib. 2.] de Gallorum robore et proceritate: Hominum vero tanta copia, eaproceritas at puleritudo corporum, tantum in bellicis rebus robur, et fortitudo, vt facilius sit, id ex eorum rebus gestis quam ex cuiusquam oratione credere. Liuius [Note: lib. 30, 8.] de eadem gente: Procera corpora, promissae et rutilatae comae, vasta scuta, praelongi gladii. Caelar [Note: de Bell. Gall. lib. 2.]: Namplerumque omnibus Gallis, prae magnitudine corporum suorum, breuitas nostra contemtui est. Polybius idem de impetu Gallorum et rursum mollitia: Hi, tribuni, quod ex superioribus pugnis animaduerterant, Gallorum gentem primo impetu acerrime dimicare, mox vero labascere, atque confringi. Alio loco, Galli ira potius atque impetu mouentur, quam ratione. Liuius [Note: lib. 22.] notans Annibalis iter ex Insubria per Etruriam: Hispanos et Afros, inquit, et omne quod veterani erat robur exercitus, admixtis ipsorum impedimentis, necubi consistere coactis necessaria ad vsus deessent, primo ire iussit, sequi Gallos, vt id agminis medium esset, novissimos ire equites, Magonem inde cum expeditis Numidis cogere agmen maxime Gallos, si taedio laboris longaeque viae, vt est mollis ad talia ea gens, dilaberentur aut subsisterent, cobibentem. Eadem iisdem prope verbis tradiderat Polybius [Note: lib. 3.], vnde exscripsit et transtulit: Post alios, Atros et Hispanos, Gallos collocauit, nouissime equites posuit, quibus praefecit Magonem fratrem, ob id maxime, vt Gallos, si taedio laboris, vt sunt molles et effeminati, referrent gradum, praesidio equitum cobiberent. Dio [Note: lib. 30, 8.]: Quin etiam quae contra ferocem animum et temerarium impetum Gallorum opponeretur, prudentia Caesaris reperta est. Et ipse Caesar: Nam vt ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promtus est animus; sic mollis, ac minime resistens ad calamit ates perferendas mens eorum est. Liuius [Note: lib. 5.] de Gallis: Gens est, cui natura corpora animosque magna magis, quam sirma dederit. Eo in certamen omne, plus terroris, quam virium ferunt. Orosius [Note: lib. 5 c. 16.]: Quarta die, rursus productae in campum acies, vsque ad meridiem pene pari pugnauere discrimine. Post vbi incalescente sole, fluxa Gallorum corpora in modum niuium distabuerunt, vsque in noctem caedes potius, quam pugna protracta est.

Tacitus de Germanorum armatura: Rari gladiis aut mioribus lanceis vtuntur, hastas vel ipsorum vocabulo frameas [Note: Pfriem : quod in eam formam essent, vti quidam nunc quoque vtuntar.] gerunt, angusto et brevi ferro, sed ita acri et ad vsum babili, vt eodem telo, prout ratio poscit, vel cominus vel eminus pugnent. Et eques quidem scuto frameaque contentus est, pedites et missilia spargunt, pleraque singuli, atque in immensum vibrant, nudi, aut sagulo leues. Nulla cultus iactatio. scuta tantum lectissimis coloribus distinguunt: paucis loricae, vix vni, alteriue cassis, aut galea.

Paullo ab his diuersa de Gallis Strabo [Note: Lib. 4.]: Armatura illis pro corporum proportione gladius longus ad dextrum [Note: Milites Romanus latere dextro gladio accinctos fuisse, Polybius auctor et testis lib. 6.] dependens latus, scutum longum, lanceae pro proportione, et matarae, tragulae genus, nonnulli etiam arcubus vtuntur, et fundis. Habent et lignum pili forma, quod non amento, sed manutorquetur, longius etiam, atque sagitta. Eadem distinctius Diodorus: Scutum ferunt, Galli ad statur am hominis longum, proque libito cuiusque ornatum; quidam in scutis animalium formas aereas paullum eminentes gestant, et ad ornatum et ad tutelam corporis fabricatas, acrea galea caput muniunt, paullum eminentiore, in qua aut cornua impressa sunt, aut auium, aut quadripedum effigies sculptae, thor ace ferreo vtuntur: quidam armis a natura datis nudi pugnant. Pro ensibus ferreas spathas habent oblongas, aerea catena a dextro latere dependentes. Iaculis insuper bellant, quae illi lanceas [Note: Videtur deseribere, quas hodie alabardas vocamus. Tales sunt adhuc nostrorum Heluetiorum.] vocant, ancipiti ferro, cubiti, aut amplius longitudinis, paullo minus palmis duabus lato. Enses haud minores sunt, quam apud ceteros venabula, ac venabula sunt mucrone, quam sit ensibus minore, bos tum rectos habent, tum incuruos, non solum ad caedendum corpora. sedetiam ad perforandum aptos. Nudos etiam pugnasse Gallos, meminit Polybius [Note: lib. 2.]: Terribilis etiam praecedentium nudorum hominum adspectus. Magna enim et nuda corpora, et bellici quidam motus sub clipeis miraculo simul et formidine erant. Alibi [Note: lib. 3.]: Harum gentium adspectu, specie ipsa, ac nouitate rei terribilis videbatur. Galli supra vmbilicum nudi pugnabant. Hispani lineis purpura praetextis, ac candidissimis tunicis praeliabantur.

Tacitus, quales Germanorum fuerint reges, et quae eorum potestas: Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita aut libera potestas. Et duces exemplo potius, quam imperio, sipromti, si conspicui, si ante aciem agant, admiratione praesunt. Strabo de Gallis: Pleraeque earum respublicae ab optimatibus gubernantur. Antiquitus vnum quotannis principem, itemque vnum belli ducem deligebat. Tacitus de magistratuum apud Germanos auctoritate: Ceterum neque animaduertere, neque vincire, neque verberare quidem, nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poenam, nec iussu ducis, sed velut Deo imperante. Caesar de Druydibus, qui Gallorum sacerdotes: De omnibus controuersiis, publicis priuatisque, constituunt, et si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de haereditate, de finibus controuersia est, iidem decernunt praemia, poenasque constituunt. Eadem Strabo et Diodorus tradidere.

Tacitus de eadem Germanorum gente: Quod praecipuum fortitudinis incitamentum est, non casus, nec fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed familiae, et propinquitates, et in proximo pignora. Vnde feminarum vlulatus audiri, vnde vagitus infantium. Hi cuique sanctissimi testes, bi maximi laudatores. Ad matres, ad coniuges vulnera ferunt, nec illae numerare, aut exsugere plagas pauent, cibosque et bortamina pugnantibus gestant. Memoriae proditum est, quasdam acies inclinatas iam, et labantes, a feminis restitutas, constantia precum, et obiectu pectorum, et monstrata cominus captiuitate, quam longe impatientius feminarum suarum nomine timent, adeo vt efficacius obligentur animi ciuitatum, quibus inter obsides puellae quoque nobiles imperantur. Inesse quin etiam sanctum aliquid et prouidum putant, nec aut consilia earum aspernantur, aut responsa negligunt. De Gallicarum mulierum Ambronum virtute et ferocia, Plutarchus [Note: in Mario.] grauiter eo loco, vbi praelium, quod cum illa gente Marius consul habuit, narrat. Multi horum, Ambronum, quibus immixti Tugini Heluetii, vt ex Strabone [Note: Lib. 4 Geogr.] manifestum, in ripa riui se se impellentes caesi, flumenque cruore et cadaueribus repleuerunt. Eos, quos transmiserant Romani, frontem conuertere non ausos in hostes, vsque in castra et plaustra effusos conciderunt. Ibioccurrentes cum gladiis et securibus feminae, horrendo et truci stridore iuxta, in fugientes et sequentes incurrebant: In bos, vt hostes, in illos vt proditores: quae intermixtae pugnantibus, nudis manibus, scuta Romanorum detrahebant, ac gladios prebendebant, vulneraque, ac corporum dissectiones perpetiebantur, ad extremum animis invictae. Orosius [Note: lib. 5 c. 16.] de mulierum constantia hac in pugna sic quoque memoravit: Mulieres, inquit, eorum, Ambronum, constantiore animo, quam si vicissent, consuluerunt consulem, vt si inuiolat a virginitate virginibus sacris ac diis serniendum esset, vitam sibi reseruarent. Itaque cum petita non impetrassent, paruulis suis ad saxa collisis, cunctae sese ferro at suspendio peremerunt. Vbi vero praelium illud vltimum narrasset, quo Cimbri, et eorum socii Galli, internecione interfecti sunt, addit: Mulieres grauiorem pene excit auere pugnam, quaeplaustris in modum castrorum circum instructis, ipsae autem desuper propugnantes, diu repulere Romanos. Sed cum ab his novo caedis genere terrerentur: Abscissis enim cum crine verticibus, inhonesto satis vulnere, turpes relinquebantur, ferrum, quod in hostes sumserant, in se suosque verterunt. Namque aliae concursu mutuo iugulatae: aliae apprebensis inuicem faucibus strangulatae; aliae funibus per equorum crura consertis, ipsisque continuo equis exstimulatis, postquam suos iisdem funibus, quibus equorum crura nexuerant, indidere cervices, protractae atque exanimatae sunt; aliae laqueo subrectis plaustrorum temonibus pepender unt. Inuenta est etiam quaedam, quae duos filios, traiectis per colla eorum laqueis, ad suos pedes vinxerit, et cuns se ipsam suspendio morituram demisisset, secum traxerit occidendos.

De mulierum apud Gallos opinione et prudentia idem Plutarchus [Note: Libello de virtutibus mulierum.] auctor. Celtae, inquit, antequam Alpes transgressi Italiae eam obtinerent partem, quam nunc incolunt, a graui et implacabili discordia in bellum inciderunt ciuile. Mulieres autem inter media arma progressae, cognitis controuersiis, tam dextre eas et inculpate diiudicaucrunt, vt admirabilis earum ex arbitrio, amicitia omnium cum omnibus, per vrbes, singulasque familias exsliterit. Itaque inposterum a Celtis mos seruatus est, vt consultationibus de bello ac pace mulieres suas adhiberent, et lites cum sociis ortas, earum opera disceptarent. Quare etiam in suo foedere quod cum Annibale icerunt, scripserunt: SI CELTAE HABERENT, QVO NOMIME CARTHAGINENSES ACCVSARENT, IVDICIVM FORE CARTHAGINENSIVM DVCVM, AC PRAEFECTORVM IN HISPANIA: SI VERO CARTHAGINENSES CELTIS ALIQVID OBIICERENT, CAVSSAE COGNITIONEM FVTVRAM PENES CELTARVM MVLIERES.

Tacitus de Germanis: Auspicia, sortesque vt qui maxime obseruant. Diodorus de Gallis: Vtuntur insuper diuinatoribus, qui apud eos, cum et auguriis et sacrificiis futura praedicant, plurimi aestimantur, omni eis obtemperante plebe. Tacitus de Germanorum conuentibus: Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum inciderit, certis diebus, cum aut inchoatur luna aut impletur. Nam agendis rebus hoc auspicatissimum credunt initium. Nec dierum numerum, vt nos, sed noctium computant. Sic constituunt, sic condicunt, nox ducere diem videtur. Considunt armati. Silentium per sacerdotes, quibus tum et coercendi ius est, imperatur. Caesar de Druydibus, penes quos rerum iudicatio et arbitrium: Ii, certo anni tempore, in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt, in loco consecrato, huc omnes vndique, qui controuersias habent, conueniunt, eorumque iudiciis decretisque parent. Alio loco, vbi etiam caussam reddit, quare nox ante diem praefuerit Gallis: Galli, inquit, se omnes ab Dite patre pregnatos praedicant, idque ab Druydibus proditum dicunt. Ob eam caussam spatia omnis temporis, non numero dierum, sed noctium finiunt, et dies natales et mensium et annorum initia sic obseruant, vt noctem dies subsequatur.

Tacitus nobilitatis Germanorum rationem faciens: Gradus quin etiam et ipse comitatus habet, iudicio eius quem sectantur, magnaque et comitum aemulatio, quibus primus apud principem suum locus, et principum cui plurimi et acerrimi comites. Haec dignitas, hae vires magno semper electorum iuuenum globo circumdari, in pace decus, in bello praesidium. Nec solum in sua gente cuique, sed apud finitimas quoque ciuitates id nomen, ea gloria est, si numero ac virtute comitatus emineat. Expetuntur enim legationibus, et muneribus ornantur, et ipsa plerumque fama bella profligant. Polybius [Note: Lib. 2.] de Gallis: Amicitiis comparandis maximum quisque studium adhibebat. Quippe is maxime pollens inter eos putabatur, qui quam plurimis colebatur. Tacitus de Germanis: Cum ventum in aciem, turpe principi virtute vinci, turpe comitatui virtutem principis non adaequare. Iam vero infame in omnem vitam ac probrosum, superstitem principi suo ex acie recessisse. Illum defendere, tueri sua quoque fortia facta gloriae illius adsignare, praecipuum sacramentum. Caesar, vbi Solduriorum apud Gallos mentionem intulit [Note: De Bello Gall. lib. 3.]: Alia ex parte oppidi Adiantuanus qui summam imperii tenebat, cum 600 deuotis, quos illi Soldurios [Note: Mansit nomen Soldner , licet virtus aboleuerit.] adpellant, quorum haec est conditio, vt omnibus in vita commodis vna cum his fruantur, quorum se amicitiae dediderint. Si quidiis per vim accidat aut eundem casum vna ferant, aut sibi mortem consciscant, neque adhuc hominum memoria repertus est quisquam, qui eo interfecto, cuius se amicitiae devouisset, morirecusaret, eruptionem facere conatus, etc. Horum meminit etiam Athenaeus, [Note: Lib. 4 Dipnosoph. et Alex. Genial, lib. 1 c. 26.], qui etiam melius ad hodiernum nomen Silodunos nominat.

Caesar de Germanorum hospitalitate: Hospites violare fas non putant, qui quaque de caussa ad eos perueniunt, ab iniuria prohibent, sanctosque babent, iis omnium domus patent, victusque communicatur. Diodorus de Gallis: Hospites, inquit, ad epulas vocant, qui sint, qua caussa venerint, post coenam rogantes.

Tacitus de ebrietate et rixis Germanorum: Diem noctemque continuare potando, nullum probrum. Crebrae, vt inter vinolentos, rixae, raro, conuiciis, saepius caede et vulneribus transiguntur. Eadem de Gallis Polybius tradidit: Orta inter eos seditio pro diuisione praedae, vsque eo processit, vt non solum praedae, verum etiam imperii magnam partem perdiderint, quod frequenter accidere Gallis consueuit, ob immoderatas eorum crapulas atque ebrietates. Diodorus: Consueuerunt quoque Galli sumto cibo, ad verborum, prout casus intulit, concertationem venire, surgentesque ex prouocatione certare inuicem, nulla habita vitae cura.

Germanorum aedificamenta his verbis consignauit Tacitus: Vicos locant, non in nostrum morem connexis et cohaerentibus aedificiis. Ne caementorum quidem apud illos aut tegularum vsus. Materia vtuntur informi citra speciem aut delectationem; Gallorum Polybius: Villas habitabant nullis septas moenibus, adparatuum prorsus omnium expertes erant. Itemque Strabo: Domos ex tabulis et cratibus constituunt rotundas, magno composito fastigio.

Quae fuerit Germanorum potio et victus, his quoque verbis notauit Tacitus: Potui humor ex ordeo aut frumento, in quandam similitudinem vini corruptus. Proximi ripae et vinum mercantur. Cibi simplices; agrestia poma recens fera, aut lac concretum. Sine adparatu, sine blandimentis expellunt famem: aduersus sitim non eadem temperantia. Si indulseris ebrietati, suggerendo quantum concupiscunt, haud minus facile vitiis quam armis vincentur. Diodorus Gallorum victum his pariter connumerauit: Deniquetanta est

aeris frigiditas, vt neque vinum ea regio neque oleum producat. Quare coacti homines potum sibi ex ordeo comparant, quem zythum adpellant, aqua etiam, qua lauant fauum mellis [Note: Hydromeli, Meet .], vtuntur. Vino praeter modum adeo delectantur, vt a mercatoribus importatum purum bibant, nimioque potu ebrii aut in somnum incidant aut in insaniam. Strabo eadem de gente: Cibus plerumque cum lacte est, et omnis generis carnibus, maxime suillis, cum recentibus tum salitis. Diodorus alibi: Iuxta eos ignes fiunt, in queis ollae sunt et verua plena carnibus. Viros bonos melioribus carnibus honorant, quemadmodum poeta [Note: Homerus Iliad. 7. Ath. lib. 1.] Aiaci scribit impensum ab optimatibus honorem, quando singulari certamine Hectorem vicit. Tacitus de Germanis: Lauti cibum capiunt, separatae singulis sedes, et sua cuique mensa; Strabo de Gallis: Sedentes in toris cibum capiunt. Diodorus tamen non in toris aut sedibus accubuisse Gallos, sed humi, prodidit: Coenant, inquit, sedendo omnes, non in sedibus, sed in solo, super luporum aut canum stratis pellibus, ministrant eis pueri iuniores, aetate tenera.

De vestitu et cultu Germanico Tacitus: Tegumen omnibus sagum, sibula, aut si desit, spina consertum. Cetera intecti totos dies iuxta forum atque ignem agunt. Locupletissimi veste distinguuntur, non fluitante, sicuti Sarmatae, aut Parthi, sed stricta et singulos [Note: Talis vestitus Heluetiorum paucis ante annis, nunc quoque apud paucos seniores. Nam de luxu ex Gallia transportato nihil attinet memorare.] artus exprimente. Gerunt et ferarum pelles: proximi ripae negligenter, vt quibus nullus per commercium cultus, vlteriores exquisitius; Diodorus de Gallis: Vestes intonsas ad terrorem et varii coloris gerunt, quas illi braccas [Note: Vnde Gallia Braccata: Germani Bruoch vocant.] vocant. Sagula gestant virgata [Note: De hac voce virga Scaliger in coniectaneis.]: et Virgilius [Note: Aeneid. lib. 8.]: virgatis lucent sagulis.

Iam quae praeterea de Gallorum ingenio addit Strabo, eadem in Germanos convenere: Vniuersa haec, inquit, natio, quae Gallica nunc siue Galatica vocatur, bellicosa est et ferox et ad pugnam promta, ceterum ingenio simplici, ac nulla malignitate deuincto. Itaque irritati ad pugnam confertim et palam coeunt, idque incircumspecte, quo sit, vt facile circumueniantur, si quis calliditate bellica vti velit aduersus eos. Facile enim quando et vbi volet, et quacunque caussa obiecta, eos lacessitos ad praelium conserendum elicuerit, nulla praeter vim et audaciam re instructos. Violentiam partim a corporum mole habent, partim a multitudine. Ac facile coeunt magno numero ob simplicitatem et libertatem, semper indignationem suscipientes pro vicinis iniuria se adfectos putantibus.

Sed haec demonstrasse sufficiant et contulisse. Satis enim inde apertum est, haud multum inter vtriusque gentis, Gallorum et Germanorum, mores antiquitus discriminis fuisse, vtrecte Strabo contra Caesarem eosdem existimarit. Nunc pauculae quaedam, quae Gallorum propria et singularia videntur, subiiciamus. De ornatu eius gentis addit Strabo: Simplicitati eorum et ferociae multum adest stoliditatis ac arrogantiae ac ornatus studii. Gestant enim aureos circum colla torques, et circum brachia ac manus cum brachio commissuram brachialia, et qui honores gerunt, ii vestes tinctas atque auro variegatas vsurpant. Ob hanc leuitatem et intolerabiles sunt, vbi vincunt; vbi vincuntur, plane consternati. Et Diodorus: Hoc modo liquefacto auro puroque educto, ad ornatum corporis mulieres virique vtuntur. Etenim et manuum articulos et brachia armillis aureis exornant. Circa collum insuper grandes torques gestant, ex solido auro et in digitis annulos, thoraces etiam auro exornant.

De comarum studio exquisite idem scriptor: Sunt Galatae, inquit, molles atque albi, corpore oblongo. Comas quamuis habeant natura rufas, studio tamen augent naturae colorem. Calamistro capillos inflectunt, a fronte illos ad ceruicem reiicientes, vt Satyris adspectu puerisque adpareant persimiles. Capillos efficiunt arte crassiores, vt nihil differant ab equorum iubis. Barbam quidam radunt, nonnulli nutriunt parce. Nobiles genas quidem radunt, barbam vero adeo crescere sinunt, vt operiant corpora: quo accidit, vt cum edunt, repleantur cibo; cum vero bibunt, velutiper canalem potus videatur inferri. Virgilius [Note: Aeneid. lib. 8.]:

Aurea caesaries ollis, atque aurea vestis,
Virgatis lucent sagulis, tum candida colla Auro innectuntur.

Barbari cuiusdam Gallorum moris plurimi probatorum scriptorum meminere. Habent, inquit Strabo, corum etiam ingenia barbaricum quoddam et inusitatum, quod plerisque septentrionalibus gentibus comitatur, quod cum a pugna redeunt, capita hostium de collis equorum suspendunt, et spectaculi gratia ante portas oppidorum affigunt. Capita autem illustrium virorum cedrino inungentes, peregrinis ostentant, neque reddere dignantur, si quis tantundem auri pondus pro iis redimendis offerret. Id etiam Caesar tradidit, et Diodorus: Capita, inquit, hostium in acie cadentium abscissa equorum alligant collo: hostium spolia sanguine perfusa famulis tra dunt, in foribus domorum cum cantu et hymnis affigenda, quemadmodum feras solent venatu captas [Note: Hic mos adhuc maxime frequentatus apud Heluetios ad limina sussigendi ferarum capita, vngues; vt antiquitus etiam apud Graecos. Dionys. lib. 46.]. Nobilium capita aromatibus vncta in thecis condunt summa diligentia ostendentes et hospitibus nulloque pretio ea vel parentibus vel aliis reddunt. Tradunt enim rideri nonnullos, quod pro capite tantundem pensi auri, barbaram magnisicentiam ostentantes, nequaquam velint accipere. Non enim bellicae virtutis insignia non vendere nobile est, sed cum mortuis pugnare, ferum habetur atque agreste.

Gallos praeterea mercede militiam fecisse, in Italia, Graecia, Asia, Aegypto, multi

proditum reliquere, Polybius [Note: Lib. 3.], Liuius [Note: lib. 5, 23, 28, alibi.], Iosephus [Note: In Antiquitat.], Pausanias [Note: lib. 1 Graeciae.], Athenaeus [Note: lib. 3.], Iustinus quidem [Note: 23.]: Quanquam, inquit, Gallorum ea tempestate tantae foecunditatis iuuentus fuit, vt omnem Asiam, velut examine aliquo implerent. Denique neque reges orientis sine mercenario Gallorum exeritu vlla bella gesserint, neque pulsi regne ad alios, quam Galios, confugerint. Alio loco [Note: lib. 25.]: Tantus error Gallici nominis, siue armorum inuicta felicitas erat, vt alter neque maiestatem suam tutam, neque alter amissam recuperare se posse, sine Gallica virtute, arbitrarentur. Itaque in auxilium a rege Bitbyniae inuocati, regnum cum eo, parta victoria, diuiserunt, eamque regionem Gallo-Graeciam cognominauerint.

Litteras etiam et liberales disciplinas amplexos Gallos idem mandauit scripto Strabo [Note: Geogr. lib. 4.]: Idem, inquit, sibi facile persuadcri sinunt, vt vtilia amplectantur. Itaque disciplinae etiam et litteris se de diderunt. Fuisse in more positum, vt quotannis iuuenes in Graeciam mitterentur philosophiae et artium caussa, tradidit Philostratus [Note: In Fauorino.]. Vnde forte acciderit, vt ea frequentia fuerit apud Gallos Graecae litteraturae, adeo vt illa lingua contractus publicos iuxta cum priuatis tabulis confecerint, Strabone et Caesare auctoribus, non aliter atque in Germania ante Carolum M. cuncta latinis litteris monimenta consignabantur.

Finem faciam, si paucula ex saepius memorato, nunquam tacendo Tacito, de Germanorum moribus disserenti, adhuc in medio coniecero, quae Heluetiis adeo propria, vt de ea tantum gente scripsisse videatur. De minoribus, inquit Tacitus, rebus principes consultant, de maioribus omnes. Ita tamen, vt ea quoque, quorum penes plebem arbitrium est, apud principes pertractentur. Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum fuerit, certis diebus. - - - Illud ex libertate vitium, quod non simul, nec iussi conueniunt, sed et alter et tertius dies contatione coeuntium absumitur, vt turbae placuit. Considunt armati. - - Mox rex vel princeps, prout aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est, audiuntur, auctoritate suadendi magis, quam iubendi potestate - - licet apud concilium accusare quoque, et discrimen capitis intendere. Distinctic poenarum ex delicto, Proditores et transfugas [Note: Fures etiam et eius generis.] arboribus suspendunt, ignavos et imbelles et corpere infames, caeno et palude intecta insuper crate, mergunt. Diuersitas supplicii illuc respicit, tanquam scelera ostendi oporteat, dum puniuntur, flagitia abscondi. Sed et leuioribus delictis pro modo poenarum, equorum pecorumque numero conuicti multantur, parsregi vel ciuitati, pars ipsi, qui vindicatur vel propinquis eius exsoluitur [Note: Nunc pecuniariae fere poenae sunt consuli, aut ammanno, prout pagi vel praefecturae magnitudo.]. Eliguntur in iisdem conciliis et principes, qui iura per pagos vicosque reddunt. Centeni singulis ex plebe comites consilium simul et auctoritas adsunt. Nihil autem neque publicae, neque prinataerei, nisi armati [Note: Hoc est gladio accincti.] agunt. - - Si ciuitas, in qua orti sunt, longa pace et otio torpeat, plerique nobilium addescentium petunt vltro eas nationes, quae tum bellum aliquod gerunt, quia et ingrata genti quies, et facilius inter ancipitia claresiunt, magnumque comitatum non nisi vi belloque tueantur. - - Quotiens bella non ineunt, non multum venatibus, plus per otium transigunt, dediti somno ciboque. Fortissimus quisque ac bellicosissimus nihil agens, delegata domus et penatium et agrornm, cura feminis senibusque et insirmissimo cuique ex familia. Ipsi hebent, mira diuersitate naturae, cum iidem homines sic ament inertiam, et oderint quietem. Mos est ciuit atibus vltro ac viritim conferre principibus vel armentorum vel frugum, quod pro honore acceptum etiam necessitatibus subuenit [Note: Ineunte praesertim anno.]. Gaudent praecipue sinitimarum gentium donis, quae non modo a singulis, sed publice mittuntur electi equi, magna arma, phalerae torquesque. Iam et pecuniam accipere docuimus. Colunt discreti ac diuersi, vt fons, vt campus, vt nemus placuit [Note: Sero sane Heluetii et non nisi post Burgundicum bellum adfectum 1476, vt mirum videri possit, adeo altas radites iam quidem fecisse.]. Numerum liberorum finire aut quemque ex agnatis necare flagitium, imo capitale habetur, plusque ibi mores valent, quam alibi bonae leges. In omni domo nudi ac sordidi in hos artus, in haec corpora, quae miramur, excrescunt. Sua quemque mater vberibus alit, nec ancillis aut nutricibus delegantur. Dominum ac seruum nullis educationis deliciis agnoscas. Inter eadem pecora, in eadem humo degunt, donec aetas separat ingenuos, virtus agnoscat. Sera iuuenum Venus eaque inexhaustapubertas. Nec virgines festinantur. Eadem iuuenta, similis proceritas pares validique miscentur. Herede, successoresque sui cuique liberi, et nullum testamentum: vt plurimum [Note: Vt plerumque. Nam apud ditiores labascit et praecipitat laudabilis mos.], si liberi non sunt, proximi gradus in possessione fratres patrui auunculi. Quanto plus propinquorum, quo maior adsinium numerus, tanto gratier senectus. Nec vlla orbitatis pretia. Suscipere tam inimicitias seu patris seu propinqui, quam amicitias necesse est. Nec implacabiles durant. Luitur enim etiam homicidium certo armentorum, ac pecorum numero [Note: Saepius certa pecuniae summa.], recipitque satisfactionem vniuersa domus. Vtiliter in publicum, quia periculosiores sunt inimicitiae iuxta libertatem. Convictibus et hospitiis non alia gens effusius indulget. Quemcunque mortalium arcere tecto nefas habetur, pro fortuna quisque adparatis epulis excipit. Cum defecerit, qui modo hospes fuerat, monstrator hospitii, et comes proximam domum non inuitati adeunt. Nec interest: pari humanitate aceipiuntur. Notum ignotumque, quantum ad ius hospitii, nemo discernit. Abeunti si quid poposceris, concedere moris: et poscendi inuicem eadem

facilitas. Gaudent muneribus. Sed nec data imputant, nec acceptis obligantur. Victus inter hospites comis. Statim e somno, quem plerumque in diem extrahunt, lauantur, lauti cibum capiunt, tum ad negotia, nec minus saepe ad conuiuia procedunt armati [Note: Hoc est, gladio cincti, vt ante notauimus.]. Sed et de reconciliandis invicem inimicis, et iungendis adfinitatibus et adsciscendis principibus, de pace denique ac bello plerumque in conuiuiis consultant, tanquam nullo magis tempore, aut ad simplices cogitationes pateat animus aut ad magnas incalescat. Gens non astuta, nec callida: Aperit adhuc secreta pectoris licentia loci [Note: Nescio, an melius, quod alia exempla habent licentia ioci.] Ergo detecta, et nuda omnium mens, postera die retractatur Et sua vtriusque temporis ratio est. Deliberant, dum fingere nesciunt. Constituunt, dum errare non possunt. Genus spectaculorum vnum atque in omni coetu idem. Nudi iuuenes, quibus id ludicrum est, inter gladios se atque infestas frameas saltu iaciunt. Exercitatio artem parauit: ars decorem, non in quaestum tamen aut mercedem: Quamuis audacis lasciuiae pretium est voluptas spectantium. Aleam, quod mirere, sobrii inter seria exercent [Note: At non eam iam solum, sed quoduis eius generis.] tanta lucrandi perdendiue temeritate, vt, cum omnia, defecerunt extremo, ac nouissimo iactu de libertate ac de corpore contendant. - Ea est in re parua peruicacia, ipsi fidem vocant. - - Funerum nulla ambitio: - sepulcrum cespes erigit. Monumentorum arduum et operosum honorem, vt grauem defunctis, aspernantur. Lamenta ac lacrymas cito; dolorem, ac tristitiam tarde ponunt. Feminis lugere honestum est, viris meminisse. Hactenus de Germanis Tacitus, praeter illa, quae ante comparauimus, quae adeo nostris hominibus, vt dixi, praesertim earum ciuitatum, quae per vicos colunt, certa innata et solita sunt, vt per singula ostendisse nec necesse sit, nec clarius possim, adeoque indubitatum est, quidquid antiquitatis et prisci moris, gloriae et libertatis Germanorum Gallorumque superest, id apud Heluetios aut nullibi reperiri.

CAPVT XIV. De Diis gentilibus in Gallia Heluetiaque, eorum cultu et religione, Druydumque disciplina et sectis.

1. Gallorum dii Mercurius, Apollo, Mars, Iupiter et Minerua.

2. Monumenta, de orum honori decreta.

3. Mercurium et alios deos etiam Germanis notos et cultos fuisse, contra Caesarem.

4. Isis Heluetiorum dea, nec non Hercules; omnium tamen per totam Heluetiam celeberrima Dea Aventia.

5. Quae Deae Auentiae ratio.

6. Pro Deae Auentiae delubro monasterium excitatum.

7. Imperatoribus Romanis, vt diis, arae et statuae statutae.

8. Horum sacrorum praefecti Seuiri Augustales.

9. Sacrificulorum tria genera et poetarum apud Gallos auctoritas.

10. Druydum disciplina et potestas.

11. Sacrorum interdictio, antiquis Gallis poena gravissima.

12. Druydum priuilegia.

13. Metempsychosis Pythagorica Druydibus probata et qua ex caussa.

14. Druydum impietas circa immolandos homines.

15. Sacrificia nulla absque Druyde.

16. Druydarum abolitio.

NUnc videamus, quos coluerint Heluetii deos, nondum Christiana pietate imbuti, et quibus praecipue locis. Natio est omnium Gallorum, inquit Caesar [Note: de Bello Gall. lib. 6.], admodum dedita religionibus. Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra. Hunc omnium inuentorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam, arbitrantur. Post hunc Apollinem et Martem, et Iouem et Mineruam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent opinionem. Apollinem morbos depellere, Mineruam operum atque aedificiorum initia transdere, Iouem imperium coelestium tenere, Martem bella gerere. Teutatem quoque et Hesum, et Taramim antiquissimos fuisse Gallis deos, Lucani testimonium est, scribentis eas, quae Caesarem sunt secutae gentes:

Et quibus immitis placatur sanguine diro
Teutates, horrensque feris altaribus Hesus,
et Tharamis Scythicae non mitior ara Dianae.

Sed Teutatem eundem cum Mercurio existimauit Alexander [Note: Genial. dier. lib. 6 c. 4.], et Hesum Martem, Taramim Palladem ego arbitror apud illam gentem fuisse.

Omnes vero hos deos in honore et cultu Heluetiis fuisse, praeter alios, partim inscriptiones iis diis factae, partim loca, quae nomina eorum adhuc retinent, testantur. Iovi quidem haec dedicatio Paterniaci:

IOVI. O - - M.

GENIO. LOCI.

FORTVNAE.

REDVCI. D. AP.

PIVS. AVGVS

TVS. DEDIC.

Fuit et reperta dedicatio facta DEO INVICTO, saxum quadratum arae forma, Aquis his litteris [Note: Hoc Vldaricus, comes a Monte forti, Tetnacum inde transportauit anno 1564.]:

DEO. INVICTO.

TIB. CASSIVS.

SANCTVS.

ET. TIB. SANCTE.

IVS VALENS.

L.

Apollinis vero aliae superant, et ostenduntur, sed haec Auentici clara [Note: In muro templi indita.]:

NVMINIB. AVG.

ET. GENIO. COL. HEL.

APOLLINI. SACR.

Q. POSTVM. HYGINVS.

ET. POSTVM. HERMES.

LIB. MEDICIS. ET. PROFESSORIBVS.

D. S. D.

Iam Mercurii, praeter eius statuam, quae integra etiamnum ostenditur Vindonissae, memoriam occupat adhuc locus extra Salodorum, porta occidentali, qui Hermes buchell quasi Mercurii collis, nuncupatur, vbi ferro flammisque quondam et mille tormentis sanctissimi martyres Victor et Vrsus cum sociis fuere excruciati [Note: Ita solebant Christianos cruciare apud aras, delubra, loca his frequentata impietatibus.].

Mercurium etiam apud Germanos et Saxones in veneratione fuisse, testatur Hermissaul, columnam Mercurii interpreteris, cui videlicet idolum innitebatur, Eresburgi, bello, quod cum illa gente habuit, a Carolo M. euersa [Note: Aimo lib. 4 c. 69.], vt mirum videri possit, quod de Germanis Caesar prodidit: Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt, et quorum opibus aperte iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam. Reliquos ne fama quidem acceperunt. Cornelius sane Tacitus, qui de Germanis paullo plura et forte certiora perscripsit, vtpote quae non solum a patre habere potuit, sed ipse inuestigare et perquirere, non paucis annis sub Vespasiano procurator Galliae Belgicae, longe a Caesare diuersa, hac super re tradidit, et non solum Mercurium praecipue apud Germanos cultum, sed alios quoque Deos, memoriae mandauit. Deorum, inquit, maxime Mercurium colunt, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare fas habent. Herculem ac Martem concessis animalibus placant, pars Suevorum et Isidi sacrificat.

Isidem apud Heluetios cultam, temploque Vettingae prope Aquas honoratam, haec dedicatio pro testimonio est:

DEAE. ISIDI. TEMPLVM. A. SOLO.

T. ANNVSIVS. MAGIANVS.

DE. SVO. POSVIT. VIA. AQVENSIS.

AD. CVIVS. TEMPLI. ORNAMENTA.

ALPINIA. ALPINVLA. CONIVNX.

EV. PEREGRINA. FIL. DEDE

RVNT. [transcriber: reg: DEDERVNT] L -- D -- D -- [Note: Locus Decreto Datus.] VICANORVM.

Herculis quidem in Augia maiore Veneti laci, statua antiquae artis et cultus, admirationi diu spectantibus fuit. Eam Maximilianus Caesar demum inde transportandam Oenipontem curauit [Note: A. D. N. 1510.]. Sed longe celeberrimae et singularis venerationis, vtpote proprii numinis DEA AVENTIA apud Heluetios fuit, ad quam non solum ex Auenticis omnibus, sed etiam ex Tauriacis siue Tigurino pago, vt inscriptiones ibi relictae declarant, concursus fieret et omnibus Heluetiae partibus earum aliquas ei deae consecratas, supra, vbi de coloniis egimus, in medio explicauimus.

Sed quae ipsa fuerit, aut eius ratio numenque sit, difficile adfirmare. Ego eamdem fuisse eius deae opinionem, quae apud Romanos Romae, arbitror. Romam cultam pro dea vna cum Venere genitrice templa et aras habuisse, Prudentius [Note: lib. contra Simmachum.] manifestauit his versibus:

Iamque domo egrediens, vt publica festa diesque
Et ludos stupuit, celsa et Capitolia vidit
Laurigerosque Deûm templis adstare ministros,
Ac sacram resonare viam mugitibus, ante
Delubrum Romae, colitur nam sanguine et ipsa.
More deae nomenque lociceu numen habetur.
Atque vrbis, Venerisque pari se culmine tollunt
Templa, simul geminis adolentur tura deabus.

Nec huius deae Romae nomen sine piaculo

periculoque capitis affari licuit, auctor ex Varrone Seruius in illo Virgilii:

Perite, inquit, non ait Romam, sed Romanos. Vrbis enim illius verum nomen nemo velin sacris enunciat. Denique tribunus plebis quidam, vt ait Varro, hoc nomen ausus enunciare, in crucem leuatus est. In eandem sententiam Macrobius [Note: In Saturnal.]. Caussas huius secreti narrauit Plutarchus in quaestionibus Romanis [Note: Quaest. 61.]. Ita tutelare Auentiorum et totius Heluetiae numen huius deae Auentiae, incomperto alio nomine, cultum fuisse, mihi sane persuadeo.

Locus, vbi deae templum et ceremoniae in colliculo fuit, supra Auenticum, vbi postea monachorum collegium conditum et nomen Munchuyler, quasi monachorum villam dicas, nos alibi Villariam vocauimus, et de eo antea in Auentico. In more enim fuisse positum, vt, vbi daemonum templa et culturae celebriores fuissent, expiatis rite impietatis reliquiis, ibidem pro delubris, ecclesiae; pro idolis sanctorum et martyrum reliquiae; pro sacrificulis monachi, aut sanctitate et moribus praeclari viri constituerentur, ex Eunapio Sardiano manifestum est, qui vbi Serapidis Alexandriae templi longe nobilissimi exscidium deplorat, quod a Bessarione abbate multo ante praeuisum et praedictum, demum tempore Theodosii M. contigit, quo tempore idololatria funditus e medio sublata est [Note: A. D. N. 389.], Ruffino [Note: Hist. Trip. lib. 9.] teste et Theodoreto [Note: In vita Hedesii philosophi.], in eam consuetudinem, vt homo ethnicus et improbatus, qui tamen nostro hoc miserabili aeuo sectatores et laudatores nactus est, acerbissime et calumniosissime inuehitur. Vbi illud Serapidis delubrum constiterat, templum collocarat Theophilus episcopus Alexandrinus, titulo St. Iohannis Baptistae, additis ex Thebaide monachis. Sed id quoque in Helvetia conseruatum, vt, vbi idololatriae majus exercitium fuisset, frequentiorque Dei Optimi Maximi contemtus et iniuria ibidem sacrae aedes, collegia et monasteria Christiana conderentur, quae Auentici et Paterniaci fuerunt, nunc Salodori, Vettingae, Muri iuxta Vindonissam in Augia Majore Veneti lacu, et aliis Heluetiae locis clarissima frequentantur, testimonium reddere possunt.

Atque antiquorum deorum et primorum veluti gentium cultura haec fuit: postea ex hominibus, imperatoribus inquam Romanis, in illud deorum concilium admissi interque diuos relati, templa et aras, flamines et sodales etiam promeruere. Augusto quidem Lugduni templum et ara omnibus Galliarum gentibus nobilissima, de qua Strabo [Note: Geograph. lib. 4.]: Lugdunum, inquit, sub colle conditum, vbi Arar in Rhodanum incidit, Romani obtinent. Post Narbonem haec vrbs maxime omnium Gallicarum hominum frequentia pollet. Praefecti enim Romanorum eo vtuntur emporio, monetamque ibi tam auream, quam argenteam cudunt, et templum ab omnibus communi sententia, Gallis decretum Caesari Augusto hac in vrbe ad concursum fluuiorum positum, aram habet memorabilem, cum inscriptione gentium 60 et imagine singularum. Item Liuius [Note: Lib. 130 c. 7.]: Ara Caesari ad confluentem Araris et Rhodani dedicata. Apud eam aram dies festos agitare solitos Gallos, meminit Dio [Note: Lib. 54.], de Druso verba faciens. Hic, ait, cum Sugambri eorumque socii, propter absentiam Augusti, ac quia videbant Gallos iugum seruitutis grauatim ferre, bellum mouissent, Gallorum primoribus, sub praetextu eius festi, quod hodie [Note: Sub Seuero imperatore, quo haec scripta.] etiam Lugduni ad aram Augusti, celebretur, euocatis motum subditarum praeoccupauit. Ludos etiam ibidem habitos et certamina Graecae et Latinae litteraturae auctor Suetonius de Caligula [Note: In vita eius cap. 20.]: Edidit et peregre spectacula, in Sicilia Syracusis hasticos ludos, et in Gallia Lugduni [Note: De hac voce doctissimus Torrentius in suis comment.] miscellos, sed et certamen quoque Graecae Latinaeque facundiae. Quo certamine ferunt victoribus praemia victos contulisse, eorundem et laudes componere coactos. Eos autem, qui maxime displicuissent, scripta suaspongia linguaue delere iussis, nisi ferulis obiurgari aut flumine proximo mergi maluissent, vnde illud Satyrici [Note: Iuuenal. [transcriber, in the print: Iuuernal.] satyr. 1.] ex interpretum sententia:

His vero siue ludis siue festis praefuisse ex singulis gentibus certos qui IIIII Iviri Augustales dicerentur, plura non solum apud Heluetios, sed in reliqua Gallia epigrammata testantur. Villariae loco saepius memorato:

D.M.

L. CAMILLIVS.

FAVSTVS.

IIIIII VIR. AVG.

VIV. FECIT

IN. ANNO. LXX.

VIXIT. ANNIS.

LXXXXI.

OTACILIAE FAVENTINAE

VXO

RI [transcriber: reg: VXORI] M. OCTACILIVS

IIIIII VIR AVG

-- B -- SA VIVA --

-------------

-----

Lugduni vero praeter alia hoc ostenditur ad portam ecclesiae St. Iohannis:

D. M.

CALVISIAE. VRBICAE. ET.

MEMORIAE. SANCTISSIMAE.

P. POMPONIVS. GEMELLINVS.

IIIIIIVIR. AVG. LVGVD.

CONIVGI. CHARISSIMAE.

ET. INCOMPARABILI.

POSVIT.

Fuisse praeterea flamines, sacerdotes, et eius generis ex superius allatis inscriptionibus facile quiuis perspicere potest. Antiquitus qui sacris deorum praeerant apud Gallos, Trium ordinum homines fuere, Druydae, Bardi, et quos Vates Strabo [Note: Geograph. lib. 4.], Eubages Ammianus [Note: Lib. 15 Histor.], Saronidas Diodorus [Note: Biblioth. lib. 6.] vocauit. Bardi quidem fortia virorum illustrium facta heroicis composita versibus, cum dulcibus lyrae modulis cantitare solebant. Vnde Lucanus [Note: Lib. 1 Pharsalic.]:

Vosquoque, qui fortes animas belloque peremtas,
Laudibus in longum vates deducitis aevum,
Plurima securi fudistis carmina Bardi.

De horum in bellis auctoritate Diodorus: Poëtae, inquit, tanti apud eos, Gallos, fiunt, vt cum instructa acie exercitus, eductis ensibus, iactisque iaculis, propinquant, non solumamici, sed hostes quoque eorum interventu apugna conquiescant. Ita apud agrestiores barbaros iracedit sapientiae, Mars reueretur Musas. Eubages sacrificare rerumque arcana et naturae sublimia pandere conabantur.

Inter hos, inquit Ammianus [Note: Eodem lib. 15.], Druydes ingeniis celsiores, vt auctoritas Pythagorae statuit, sodalitiis adstricti, consortiisque quaestionibus occultarum rerum altarumque erecti sunt, et despectantes humana; pronunciant animos immortales. Eadem tradiderat Strabo quidem: Druydae praeter hanc, naturae scilicet et coelestium, philosophiam, etiam de moribus disputant. De horum iustitia summa est omnium opinio. Itaque et publica iis, et priuata iudicia committuntur, et aliquando caussis bellorum disceptandis, iam acie congressuros composuerunt, maxime iudicia de caede iis commissa sunt, cumque horum multus est prouentus, agrorum quoque fertilitatem consequi putant. Tum hi, tum alii, Eubages et Bardi, animam interitus expertem statuunt, et mundum. Aliquando tamen ignem et aquam superatura. Multo luculentius et pluribus Caesar [Note: De Bell. Gall. lib. 6.]: In omni Gallia, inquit, eorum hominum, qui in aliquo sunt numero atque honore, genera sunt duo. De his duobus generibus alterum est Druydum, alterum Equitum. Illi rebus diuinis intersunt, sacrificia publica, ac privata procurant, religiones interpretantur. Ad hos magnus adolescentum numerus disciplinae causa concurrit, magnoque ii sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controuersiis publicis, priuatisque constituunt, et si quod est admissum facinus. sicaedes facta si de haereditate, de finibus controuersia est, iidem decernunt. Praemia, poenasque constituunt.

Si quis aut priuatus aut populus eorum decreto non sletit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos est grauissima. Quibus ita est interdictum, ii numero impiorum, ac sceleratorum habentur, ab iis omnes decedunt, aditum eorum, sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque iis potentibus ius redditur, neque honor vllus communicatur. His autem omnibus Druydibus prae est vnus, qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo, si quis ex reliquis excellit dignitate, succedit. At si sunt plures pares, suffragio Druydum adlegitur, nonnunquam etiam de principatu armis contendunt. Ii

certo anni tempore in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt: in loco consecrato. Huc omnes vndique, qui controuersias habent, conueniunt, eorumque iudiciis decretisque parent. Disciplina in Britannia reperta, atque inde in Galliam translata esse existimatur, et nunc qui diligentius eamrem cognoscere volunt, plerumque illo, discendi caussa, proficiscuntur.

Druydes a bello abesse consueuerunt, neque tributa vna cum reliquis pendunt. Militiae vacationem, atque omnium rerum habent immunitatem. Tantis excitati praemiis, et sua sponte, multi in disciplinam conueniunt, et a propinquis, parentibusque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque nonnnlli annos vicenos in disciplina permanent, neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum fere in rebus publicis, priuatisque rationibus Graecis litteris vtantur. Id mihi duabus de caussis instituisse videntur, quod neque in vulgus disciplinam efferri velint: neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere, quod fere plerisque accidit, vt praesidio litterarum, diligentiam in perdiscendo, ac memoriam remittunt.

In primis hos volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis neglecto. Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant, et iuuentuti transdunt. Hactenus Caesar. Hoc quoque super re eleganter et docte Lucanus:

Et vos barbaricos ritus, moremque sinistrum
Sacrorum Druydae positis repetistis ab armis,
Solis nosse deos, et coeli numina vobis,
Aut solis nescire datum: nemora alta remotis
Incolitis lucis. Vobis auctoribus, vmbrae
Non tacitis Erebi sedes, Ditisque profundi
Pallidaregna petunt: regit idem spiritus artus
Orbe alio. Longae canitis si cognita vitae,
Mors media est. Certe populi, quos despicit Arctos,
Felices errore suo, quos ille timorum
Maximus baud vrget, leti metus, inde ruendi
In ferrum mens prona viris, animaeque capaces
Mortis, et ignauum est rediturae parcere vitae.

Diodorus: Increbuit apud eos Pythagorae sententia, qua dixit, animas hominum esse immortales, rursusque eas defunctis corporibus post certum tempus in alia corpora esse reversuras. Ob banc caussam in defunctorum pyras epistolas scriptas quidam coniiciunt, tanquam eas mortui sint lecturi [Note: De Druydibus plura Alexander Genial. dier. lib. 3, 4, 6.].

Quam vero Druydum impia pietas fuerit, apertum ab inde, quod humanis victimis plerumque litarent. Vnde superius immitem Theutatem, vocauit Lucanus [Note: Pharsal. lib. 1.], horrentem Hesum, aram Tharamis non mitiorem ara Scythicae Dianae. Dianam enim Tauricam hominum sacrificiis coli solitam, peregrinorum maxime, plures tradidere, Strabo [Note: Geograph. lib. 5.], Ouidius [Note: Lib. de Ponto.], Lucianus [Note: Dialogo Philia.], alii. Caesar: Natio est omnium Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam caussam, qui sunt affecti grauioribus morbis, quique in praeliis periculisque versantur, aut pro victimis immolant homines, aut se immolaturos vouent, administrisque ad ea sacrificia Druydibus vtuntur, quod pro vita hominis, nisi vita hominis reddatur, non posse deorum immor talium numen placari arbitrantur, publiceque eius generis habent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent, quorum contexta viminibus membra viuis hominibus complent, quibus succensis circumuenti flamma exanimantur homines. Supplicia eorum, qui in furto aut latrocinio aut aliqua noxa sunt comprehensi, gratiora diis immortalibus esse arbitrantur. Sed cum eius generis copia deficit, etiam ad innocentium supplicia descendunt.

Horum sacrificiorum explicate mentionem fecit etiam Diodorus: Vtuntur, inquit, insuper et diuinatoribus, qui apud eos cum et auguriis et sacrificiis futura praedicant, plurimi aestimantur, omni eis obtemperante plebe. Cum vero de rebus magnis consultant, mirabilem incredibilemque seruant consuetudinem. Iugulant enim ante hominem, quo decidente tum ex casu tum ex membrorum laceratione, tum etiam ex sanguinis fluxu,

ex quadam amiqua rerum obseruatione norunt futura. Est apud eos moris, nullum absque philosopho sacrificium facere. Existimant enim, per diuinae naturae consiios sacra fieri oportere, tanquam Dei propinquos, horum intercessione bona ab diis censent petenda. Et Strabo: Homines, inquit, sacris deuotos gladio tergum percutientes, ex eius palpitatione futura ariolabantur. Sacris semper aderant Druydae. Quin et aliae hominum immolationes feruntur. Quosdam enim sagittis configebant, aut in crucem agebant, ac foeni colosso exstructo signo pecudes et omnis generis bestias ac homines immolabant.

Claudius demum hanc Druydarum impietatem et sacrilegia penitus sustulit. Auctor Suetonius [Note: In Claudio cap. 25.]: Druydarum, inquit, religionem apud Gallos dirae immanitatis et tantum ciuibus suis Augusto interdictam, penitus aboleuit. Plinius [Note: Histor. lib. 3. c. 1.] Druydas sub Tiberio prohibitos et sublatos, memoriae mandauit; cui adsentiri videtur Strabo, qui sub Tiberio scripsit: Romani eos, Druydas, et ab his, hominum immolationibus, deduxerunt et asacrific andi et diuinandi ritibus, qui nostris repugnabant. At sane quaecunque fuerint hae abolitiones aut prohibitiones, satis compertum est, Druydas eorumque disciplinas et diuinamenta ad Diocletianum vsque et vltima tempora viguisse. Neronis quidem imperio certum ex Tacito [Note: Annal. lib. 14.]: Druydae, inquit, circum preces diras, sublatis ad coelum manibus fundentes nouitate adspectus perculere militum animos. Itemque sub Vespasiano, cuius imperii primordiis conflagrarat Capitolium. Idem Tacitus, de eodem incendio disserens, locupletissimus auctor [Note: Histor. lib. 4.]: Captam olim a Gallis vrbem, sed integra Iouis sede mansisse imperium. Fatali nunc igne signum coelestis irae datum et possessionem rerum humanarum Transalpinis gentibus portendi, super stitione vana, Druydae canebant. Alexandro Seuero, optimo principum, ad bellum Britannicum eunti, mulier Druyas exclamauit Gallico sermone: Vadas, nec victoriam speres, nec militi tuo credas, teste Lampridio [Note: In eius imperatoris vita.]. Gallicanas quoque Druydas consuluisse Aurelianum Imperatorem, meminit Fl. Vopiscus [Note: In vita eius.]. Diocletiano denique imperium praedictum et promissum a Druyde cum aprum interemisset, idem Vopiscus testatus est [Note: In Numeriano.]; Vt omnino clarum sit, has Druydum sectas non nisi sub Constantino M. qui idem orbem pariter inueteratis erroribus et sacrificandi sceleribus perpurgauit, esse desisse.

CAPVT XV. De conuersione Heluetiorum ad fidem Christianam, et qui proximi aut sanctitate praecipui in Heluetia eius religionis viri.

1. Petrus apostolus primus Heluetios conuertit.

2. Beatus a Petro apostolo episcopus et doctor in Heluetia constitutus.

3. Qui post Beatum in Heluetia praefuerint, incertum.

4. St. Lucius, Angliae rex, item Sigismundus et Guntramus reges, et ante hos St. Fridolinus et St. Severinus euangelizatores in Heluetia.

5. St. Columbanus et eius discipuli Gallus, Magnus et Othmarus.

6. Allemanni et pars Heluetiorum adhuc sub Iustiniano imperatore idololatrae.

7. St. Romanus et St. Lupicinus fratres, dies festos et natales eruerunt: quae fuerint loca Iurensia.

8. St. Pirminius, St. Fundanus, episcopique in Heluetia plures, inter quos Vldaricus et Conradus potiores.

9. Tota Heluetia Thebaeorum sanguine consecrata: St. Mauritius protector Heluetiae.

10. Nicolaus Eremita absque cibo viuens.

DE diis in Gallia Heluetiaque cultis hactenus pauca pro instituto disputauimus, iam qui primi contra has impietates disseruerint, Christumque vnicum humani generis vindicem et doctorem auctoremque Heluetiis annunciauerint, operae pretium facturum credo, si breuiter exposuero. In eo ferme conueniunt scriptores, BEATVM fuisse Anglum sacerdotem, qui primus apud Heluetios publice Christi mentionem habuerit, missuma Petro apostolorum principe Roma in eam regionem. Sed mihi attentius ista perquirenti videtur aliud initium fuisse, ipsumque adeo PETRVM fuisse, qui, vt alias nationes, ita Heluetios de fide et vera religione primus docuerit, peregrinatione illa quam ad

orbis vltimos Britannos suscepit. Britannis euangelium annuntiasse, memoriae tradidit Simon [Note: In vita Petri.], cui Metaphrastis cognomentum. Et credibile est, illa, quam Claudius Caesar contra illam gentem expeditionem habuit [Note: Dio lib. 60, et Suetonius. Anno V. C. 795. A. D. N. 44.], comitem se apostolum addidisse, maxime orbis cognoscendi, cui vniuersalis cura et imperium relictum, et piscationis pelagi profunditatem perquirendi gratia, cum iam superioris anni initio eiusdemque imperatoris secundo ex Suria in Italiam appulisset, cathedraeque culmen et principatum ROMAE fixisset. In illa vero Britanniae insula multos sibi PETRVM socios et discipulos parasse crediderim, quos variis postea gentibus et nationibus dederit aut reliquerit apostolos et episcopos. Omnes namque ecclesias Italiae, Hispaniae, Galliae, Africae, Siciliae et vicinarum insularum a Petro et eiusdem discipulis conditas et propagatas esse, testatus est Innocentius.

Ex iis Beatum Heluetia obtinuit, et eius socium Achatem. Beato, antequam sacris Christianis initiaretur, Suetonius fuit nomen. Multae pietatis, et sanctimoniae, miraculisque clarus diu apud Heluetios, praecipue pago Auentico et Vrbigeno, apostoli Christi munere defunctus est. Vltimo se in solitudinem recepit, apud Interlacenses pagi Vrbigeni locum nactus, cum inde draconem saeuissimum et nocentissimum crucis signaculo expulisset, eam quam tenueratrupem et speluncam pro tecto vsurpauit, ibique longa aetate confectus, vitam deposuit, sub initium imperii Traiani, quo etiam tempore [Note: A. D. N. 95 circiter.] Ioannes apostolus et euangelista vltimus apostolorum mortuus, siue translatus est, Heluetiis ab omni antiquitate, cultu et veneratione longe celeberrimus. Eius demum Beati sacrae reliquiae, vbi religio mutauit, patrum memoria, inde Luceriam translatae, non minore in honore sunt, quanquam et eius memoria apud Interlacas Catholicis non omnino oblitterauit. Ibidem Achates mortuus et sepultus est. De quibus dicerem plura, nisi praestitisset piissime et doctissime R. P. Petrus Canisius, e societate Iesu theologus [Note: Scripsit Historiam Thebaicam, Beatum Fridolinum et Itam comitissam.], cui Heluetios suum apostolum aliosque patronos merito acceptos referre fas est.

Quos Beatus in Heluetia reliquerit successores et discipulos, quique post eum Christianae religioni praecipue incubuerint, non ita exploratum est. Nam et saevissimae deinde in Gallia sub Antoninis, Aureliano, et denique Maximiano persecutiones fuerunt, et eodem tempore, Christianorum scriptis, vt omnibus primae, et antiquae verae pietatis instrumentis incensis eorum pariter memoria apud homines prope exstincta est. Postquam vero persecutionum procellae deferbuerunt, Constantinique imperio fides confirmata est, Heluetia viris sanctitate et miraculis conspicuis nunquam caruit. Imo etiam reges, et principes inter Diuos consecrauit.

Et Lucius quidem, qui primus Britanniae regum, Christianismum amplexus, tempore [Note: A. D. N. 177.] Eleutherii P P. sub Antonino Vero et Lucio fratre AA. in Rhaetia, et pago Tigurino strenuum se euangelii praeconem, cum hac de caussa regno abiisset, gessit, et apud eas gentes vita solutus est, aut potius martyrio adfectus. Postea Sigismundus [Note: A. D. N. 515.], et Guntramus [Note: A. D. N. 597.] reges, hic quidem ex stirpe Francorum, ille origine Burgundus, miraculis frequentibus in Heluetia claruerunt, eorumque etiam in Romana ecclesia memoria memorabilis. Ex eadem Burgundionum stirpe regum posteriorum magis virtutibus effulsit Rudolphus II, qui Paterniaci sepultus est [Note: A. D. N. 935.]. Ante hos tres sub Clodoueo primo regum Francorum Christiano Fridolinus [Note: Obiit A. D. N. 514.], gente Hybernus, stirpe regia, in Heluetia diu versatus, Christi nomen, fidemque multis rebus diuinitus patratis, adseruerat, Glaronensemque regionem, et viciniam partim conuerterat, partim in fide suscepta confirmauerat. Severinus apud Agaunenses, et Antuates eodem tempore in magna virtutis fama. Nam et Clodoueum a diutina infirmitate liberavit, et in Gallia in castro Nantonis, cum ante discessum suum praedixisset, cum miraculis sepultus est. C. Hildebertus rex, memor beneficii, quod in patrem contulerat, basilicam magnificam ibidem aedificauit, et Sancti reliquias praecipuo honore persecutus est [Note: Surius tomo I.].

Postea Columbanus, et ipse Hybernus pulsus Luxouio a Theodorico rege, fraude Brunechildis cum discipulis se in Heluetiam

recepit [Note: A D. N. 616.], diuque apud Heluetios, qui nec dum idolorum penitus exuerunt cultum, Tauriaci praesertim, siue pagi Tigurini incolae, Christi fidem, et diuinitatem comprobauit, daemonumque fraudes et improbitatem detexit, Tucconiae primo, qui in capite laci Tigurini vicus, vnde ab idololatris pulsus, Arbonae et toto eo Acronii latere, Valafredo teste. Demum in Italiam profecturus Gallum, magni magistri magnum discipulum, reliquit, qui Magnum et Othmarum aliosque plures vita et factis memorabiles successores habuit, quorum proinde celebritas et memoria clarior est, quam a me pluribus verbis lucem accipiat, et alio loco alia adiiciemus.

Hoc autem tempore, hoc est, sub Iustiniano imperatore [Note: A. D. N. 530.] Allemannos, quorum Tauriacus pagus possessio erat, idololatras fuisse, testatur Agathias, qui eius imperatoris res gestas, et quae eo tempore euenerun, scripto mandauit, qui vbi de ea gente sermo: Huic genti Allemannorum legitima quaedam, inquit, et patria instituta sunt. Siquidem in rebus publicis administrandis et magistratibus Francorum sectantur politiam et leges; in histamen, quae ad Deum et religionem spectant, ab his longe dissentiunt. Nimirum qui arbores quasdam adorent propitientque, nec secus et fluminum [Note: Quondam Graeci Romanique Nymphas Naiades, Dryades, Oreades.] aquas collesque et saltus, quibus perinde religiose equos et boues et infinita huiusmodi pecora desectis ceruicibus immolant. Sed cum Francis [Note: Qui iam post Clodoueum magna ex parte Christiani.] assidua conuersatio maximum his in modum conducit, et ornamenti plurimum adfert. De hac Allemannorum religione, aut impietate illa Claudiani praestabilis poetae capienda, cum Stiliconis in Galliam aduentu inter cetera effectum ait [Note: Panegyr. 1 in Stiliconem.]:

Vt procul Harciniae per longa silentia siluae
Venari tuto liceat, lucosque vetusta
Relligione truces, et robora nominis instar
Barbarici, nostrae feriant impune bipennes.

Ea super re multo ante vtrumque scriptorem Cornelius Tacitus [Note: Libro de Moribus Germanorum.] de Sueuis, ex quibus Allemanni, verba faciens: Vetustissimos, inquit, se nobilissimosque Sueuorum Semnones memorant. Fides antiquitatis religione firmatur. Stato tempore in silvam auguriis patrum et prisca formidine sacram omnes eiusdem sanguinis populi legationibus coëunt, caesoque publice homine celebrant barbari ritus horrenda primordia. Est et alia luco reuerentia. Nemo nisi vinculo ligatus ingreditur, vt minor, et potestatem numinis prae se ferens, si forte prolapsus est, attolli aut insurgere haud licitum, per humum cuolvuntur. Eoque omnis superstitio respicit, tanquam inde initia gentis, ibi regnator omnium Deus, cetera subiecta atque parentia. His quoque sacrilegiis deditos fuisse ante Clodoueum Francos, auctor locuples Gregorius, Turonensis episcopus: Sed haec, inquit [Note: Lib. 2 Histor. Franc. c. 10.], generatio fanaticis semper cultibus visa est obsequium praebuisse, nec prorsus agnouere Deum, sibique siluarum atque aquarum, auium bestiarumque, et aliorum quoque elementorum finxere formas ipsasque vt Deum, colere, eisque sacrificia delibare consueti.

Quo magis nos deuinctos obligatosque merito tenere debemus iis viris, qui vitae integritate et innocentia conspicui, zeloque diuino et nostrae salutis amore incensi, tantis laboribus periculisque, antiquatis et condemnatis his nefariis religionibus, ad veram et sinceram pietatis et fidei viam et rationem, vel inuitos pertraxere. Romani et Lupicini abbatum sanctitas adeo in confesso est, vt dies festos et natales in ECCLESIA ROMANA etiam eruerint. De iis enim ita scriptum: In territorio Lugdunensi locis Iurensibus depositio St. Romani abbatis, qui primus illic eremiticam vitam duxit et multis virtutibus et miraculis clarus plurimorum existit pater monachorum. Postea: In territorio Lugdunensi St. Lupicini abbatis, cuius vita sanctitatis et miraculorum gloria suit illustris. Fratres hos fuisse, constat ex Gregorio Turonensi, qui eorum res gestas complexus est. Sed quae loca illa fuerint Iurensia, in quae concesserunt eremiticam vitam ducturi, a nemine adhuc satis explicatum est. Vnde factum est, vt alii locis Virentibus scripserint, Vsuardus, Ado, Beda; alii locis Lorensibus, vt idem Gregorius [Note: Lib. 1 de vita patr.]. Mihi nullum dubium est, quin locis Iurensibus in Martyrologio Romano recte adnotatum sit. Ea loca esse dico, quae postea a St. Claudio, qui relicto archiepiscopatu Bisuntino, eo concesserat, abbatisque munus obtinuerat, ibique vita defunctus est, nomen et monasterium St. Claudii sortita sunt, in comitatu Burgundiae, frequentia hominum et peregrinationibus, non ex Heluetia solum, sed Gallia vniversa etiam, nunc longe celeberrima.

Nam de Eugendo horum discipulo et ibidem abbate, ita quoque scriptum: Interritorio Lugdunensi, monasterio Iurensium, St. Eugendi abbatis, cuius vita virtutibus et miraculis plene refulsit. Et ex eiusdem Eugendi vita ab eius discipulo scripta, qui Agauni monachum transegit, satis clarum est, non esse aiium locum, quam eum, quem dixit [Note: Surius tomo 1.], D. Claudii, cum non procul a Geneua, siue Gebenna in territorio Lugdunensi constituatur. Denique quis melius ipso Gregorio dissignauit? Porro, inquit, Lorensis eremus, scribo Iurensis, inter Allemanniam et Burgundiam sita, Auenticae adiacet ciuitati. Haec ego de locis Iurensibus pluribus, quatenus doctissimos viros Molanum Baroniumque [Note: In vtriusque martyrologio.] nihil hac superre certi constituere potuisse reperio.

Floruerunt hi sancti patres omnes Chilperici Francorum regis tempore [Note: A. D. N. 565.], qui monasterium Iurense primus reditibus et necessitatibus ad sustentationem fratrum, quos iis regionibus collegerant, locupletavit, procurante non sine miraculo, eodem Lupicino, teste supra memorato Gregorio. Pirminius sub Martello Maiore Franciae [Note: A. D. N. 724.], Maiorem Augiam perpurgauit, ibidemque monasterium condidit, cum ante Fungi in Heluetia ad Tosan fluuium, vbi adhuc eius viget memoria, Fons St. Pirminii, diu egisset variaque per Heluetiam miracula edidisset. Eodem tempore aut non multo post celebris in Heluetia quoque viguit St. Fundanus, qui Rhinouii sepultus est. Multi alii fuerunt in monasteriis, praesertim Agauni siue D. Mauritii, et St. Galli sanctitate et moribus viri egregii, nec defuerunt in Heluetia episcopi toto orbe noti, et commendati: Protasius, Superius, Marius, Auenticorum; Bubulcus, Grammatius, Maxentius, Vindonissenses; Domitianus, Maximus, Geneuenses; Rusticus, Theodolus, Octodurenses; Asimo, Puritins, Curienses, et alii plurimi, quos enumerare nihil attinet. Vldarici tamen, comitis Kiburgii in Heluetia nati et educti, postea Augustae Vindelicorum episcopi, memoriam praeterire non potui, sicuti nec Conradi Constantiensis.

Iam tota Heluetia Thebaeorum martyrum sanguine irrigata et consecrata est. Eius proinde legionis dux Mauritius merito vbique Friburgi, Salodori, Luceriae, alibi praecipuo in honore est, interque Heluetiorum patronos et tutelares Diuos primum, et potissimum locum sibi vindicare potest. Celebrant praeterea Sedunenses Florentinum, et Hilarium martyres, quia Vandalis cruciamenta multa pertulerunt et post linguae abscissionem quae confessionis instrumentum erat, gladio [Note: A. D. N. 412.] percussi sunt.

Superiori demum seculo protulit Helvetia apud Siluanios Nicolaum Eremitam, cuius vitae integritudinem et continentiam summa animorum contentione admirari et obstupescere magis conuenit, quam ingeniorum culpa deterere. Satis enim constat, annos viginti nullo humano cibo transegisse, solo SS. Eucharistiae sacramento quintodecimo quoque die sumto, contentum [Note: Obiit A. D. N. 1487. d. 21 Martii, aetatis anno 70.]. Passim eius circumferuntur acta, oracula et admonita, quibus si obedire, quam quorundam nouitates amplecti, non pauci Heluetiorum praeoptassent, non eae animorum religionumque dissensiones essent, et Heluetia nihil clarius, nihil formidabilius sustineret orbis.

FRANCISCI GVILLIMANNI DE REBVS HELVETIORVM LIBRI II

CAPVT I. De rebus gestis in Heluetia et circa eam C. Iulii Caesaris et Augusti tempore reliquorumque eius familiae imperatorum bello Rhaetico et Vindelico aliisque Germanicis.

1. Gallia a Caesare subacta et in prouinciam redacta stipendium soluit Romanis.

2. Inter successores Caesaris in Gallia Plancus primus cum Rhaetis bellauit.

3. Prouinciarum Romanarum inter triumuiros divisio prima.

4. Diuisio secunda.

5. Diuisio tertia.

6. Augustas Gallias composuit.

7. Idem Germanos saepius vicit, vidit tamen et cladem Lollianam.

8. Bellum Rhaeticum Augusti auspiciis, sed ductu Drusi et Tiberii confectum.

9. Bellum Vindelicum.

10. Drusi et Tiberii gesta contra Germanos.

11. Variana clades.

12. Post Augustum Claudius Tiberius Nero, deinde Caligula prouinciam bonis exuens, tum T. Claudius Nero imperarunt.

CAI. IVL. CAESAR. IMP. I. P. R [Note: Imperauit annos 4, menses 2, dies 25.].

CAIVS Iul. Caesar, qui postea republica oppressa imperium Romanum vnius arbitrio subiecit [Note: A. V. C. 695.], per nouem annos res in Gallia gessit. Primus in Heluetio et Germanico bello consumptus: Decimum in Pompeium M. et eius factionem contulit, Galliis subactis, eisque et Britanniae tributo imposito, qua de re Vellejus [Note: Volum. 2.]: Galliae ductu auspiciisque Caesaris infractae, pene idem quod totus orbis, ignauum conferunt stipendium. Et Suetonius [Note: In Iulio Caes.]: Omnem Galliam, quae a saltu Pyrenaeo et monte Gebenna, flumine Rheno et Rhodano continetur, patetque circuitu ad bis tricies centum millia passuum, praeter socias et bene meritas ciuitates in prouinciae formamredegit, eique in singulos annos stipendii nomen imposuit. Quadringenties sestertium fuisse hoc nomen siue aureorum nostratium decies centena millia, auctor Eutropius [Note: Breuiario lib. 6.].

Caesari in Galliae administratione L. Domitius Aenobardus successor a senatu datus [Note: A. V. C. 704.]. Sed patrato ciuili bello Galliam cisalpinam siue togatam D. Bruto; transalpinam siue comatam L. Munatio Planco regendas idem Caesar dictator tradidit [Note: A. V. C. 710.]. Plancus Caesare iam interfecto, Hirtio et Pansa consulibus Senatus decreto, ad confluentem Rhodani et Araris Lugdunum: ad Rhenum [Note: Augst supra Basileam.] Rauricam colonias deduxit. Bellum eadem occasione primus cum Rhaetis, qui Heluetiam, et Sequanos Rauracosque [Note: Praeteritis bellis attritos.] vexabant, gessit et de iisdem 4 Kal. Ian. eodem anno et consulibus triumphauit. Testis horum, praeter tabulas Capitolinas triumphales et Dionem [Note: Lib. 46.], inscriptio, quae Caietae esse traditur ab his, qui has antiquitatis reliquias collegerunt, in haec verba:

L. MVNATIVS. L. F. L. N. L. PRON.

PLANCVS.

COS. CENS. IMP. ITER.

VIIVIR. EPVL. TRIVMPH, EX RHETIS

AEDEM. SATVRNI. F. DE MANVBIIS

AGROS. DIVISIT. IN. ITALIA. BENEVENTI.

IN. GALLIA. COLONIAS. DEDVXIT. LVGVDVNVM. ET. RAVRICAM.

De huius Plauti triumpho, vt et M. Lepidi, qui Galliam Narbonensem administrauerat, ita Velleius: Lepidus IIIvir Paulum fratrem proscripsit. Planco non defuit gratia ad impetrandum, vt frater ejus Plancus Plotius proscriberetur: eoque inter iocos militares, qui currum Lepidi Plancique secuti erant, inter execr ationem ciuium vsurpabant hunc versum:

Erant autem consules designati, et sequenti anno iuiere III VIRI [Note: Imperarunt annos 12 simul.].

Sed eodem anno IIIviri reipublicae constituendae M. Lepidus, Octauianus Caesar et M. Antonius in proximum quinquennium creati, cum, quam componere debebant, per vim inuasissent, Romanas inter se prouincias ita diuiserunt, vt Lepidus Narbonensem cum Hispaniis; Caesar Africam Siciliamque et Sardiniam insulas sortiretur; Antonius vtramque Galliam, quae cis et vltra Alpes. Haec, inquit Dio [Note: codem libro 46.], ita sortiebantur, vt et ipsi validissimas prouincius haberent, quasi non omnia appeterent.

Fusis dein et oppressis [Note: A. V. C. 711.] Romanae libertatis vindicibus Bruto et Cassio Pharsalia pugna Antonius et Caesar, iam Lepido clariores, qui bello non interfuisset, statim imperium rursum diuiserunt. Et Caesari quidem Hispania et Numidia, Antonio Galliae et Africa adsignatae sunt, ea quidem conditione, vt si aegre ferret Lepidus, Africam ipse obtineret. Hae vero tantum prouinciae in hanc formam diuisae, quod Siciliam et Sardiniam Sextus Pompeius occupasset, ceterae nondum pacatae essent [Note: Dio lib. 48.]. Vtramque Galliam Antonius per Q. Fusidium Calenum rexit. Orta postea inter dominantes simultate, quod ad suas partes traducere Pompeium niteretur Antonius, inde Caesarem opprimere: Caesar Gallias in potestatem redigere conatus, frustra fuit, Caleno superstite, vbi morbo absumtus est, nullo labore in se transtulit.

Hinc bellum apertum [Note: A. V. C. 713. Appian. lib. 5.]. Sed Fuluiae Antonii coniugis interitu, siue concitauerat, mox exstinctum et noua distributione Caesari Sardinia, Dalmatia Hispaniaque et Gallia: Antonio reliquae omnes trans Ionium mare regiones adscriptae sunt. Lepido Africam, Pompeio Siciliam tenentibus, Galliam Caesar M. Agrippae consuli regendam dedit. Primus is post C. Iul. Caesarem Rhenum transiit, et cum Germanis bellum gessit, triumphique honorem promeruit, Dione teste [Note: Libro eodem 48 et 50.]. Sed Pompejo denique apud Siciliam oppresso exutoque Lepido, Antonio Actiaco praelio profligato, post interfecto, Octauianus Caesar, qui primus Augustus cognominatus, cuncta discordiis ciuilibus fessa namine principis sub imperium accepit [Note: A. V. C. 722. Tacitus lib. 1 Annalium.].

OCTAVIANVS CAESAR AVGVSTVS, imperator II P. R. [Note: Imperauit solus annos 43, menses 40, dies 18.] Agrippae in Galliae administratione, de qua scilicet mihi praecipuus sermo, quis successerit, non aeque compertum est. Caium Carinatem existimo. Is Morinos aliosque rebellionis socios domuit, Sueuosque Rhenum transgressos profligauit ac de vtrisque vna cum Octauiano Caesare, cuius auspiciis rem gesserat, triumphauit [Note: A. V. C. 724. Dio lib. 51.]. Carinati Nonius Gallus suffectus, qui Treveros rebelles compescuit [Note: A. V. C. 726.]: Germanos, quos socios adiunxerant, propulsauit. Tum ipse Augustus in Britanniam exemplo patris traiecturus, cum in Gallia Britannos oratores pacem deprecantes obuios habuisset, componendis Gallicis rebus, quae quia subactis illis, statim bella ciuilia subsecuta fuerant, etiamnum fluctuabant, animum adiecit, Gallorumque agendo censu, vitaque et republica formanda aliquodtemporis extraxit [Note: A. V. C. 728. Strabo Geograph. lib. 4.]. Eodem tempore M. Varro Salassos domuit, certam argenti summam imperauit, Augustam Praetoriam [Note: Augustaler.] Romanis militibus constituit, tribus millibus eo, vbi castra habuerat, deductis.

M. Vicinius quoque de Germanis, qui in eorum regiones commercii gratia profectos Romanos obtruncauerat, poenas exegit: Augustique re praeclare gesta, imperatoris

nomen comparauit. Triumphi eam ob rem aliasque a senatu decreti, quos repudiauit [Note: A. V. C. 734. Dio lib. 54.]. Cum rursum Germani Gallias infestarent, ipsae inter se tumultuarentur, Agrippa secundo Galliae cum imperio praefectus, Germanos expulit, motus sedauit, triumphum his de rebus obtinuit, nec peregit [Note: A V. C. 737.]. Sed neque sic satis Germani compressi, dum ipsum Augustum vrbe extraherent. Sugambri enim Vsipetae, et Tencteri [Note: Hollandri, Gueldrenses, Cleuenses.] primo quosdam Romanorum in territorio suo deprehensos, in crucem egerunt, deinde Rheno transmisso in Gallis praedando grassati sunt: Equitatum Romanum ad Lollium vsque praefectum praeter opinionem pertracti, ipsum quoque vicerunt. Vnde Paterculus [Note: Volum. 2.]: Sed dum hac in parte imperii omnia geruntur prosperrime, accepta in Germania clades sub legato M. Lollio, homine in omnia pecuniae, quam recti faciendi cupidiore, et inter summam vitiorum dissimulationem, vitiosissimo, amissaque legionis V aquila vocauit ab vrbe in Gallias Caesarem. Belli adparatu et Augusti praesentia perspecta, Germani regressi, pacem datis obsidibus agitarunt. Eodem anno P. Sillius Vennonetes et Camunos [Note: Veltliner et Camunier.], gentes Alpinas, quae arma contra Romanos sumserant, domuit, et subegit.

Postea in omnes Rhaetos omnibus viribus pugnatum: qua de re ita Dio [Note: Eodem libro 54.]: Rhaeti inter Noricum et Galllam ad Alpes Italiae finitimas, quas Tridentinas nominant, sedes suas habent. Hivicinam Galliam, Heluetios, Rauracos, Sequanos, frequenter populati, ex Italiae finibus praedas egerant, Romanosque, et eorum socios, iter per ipsorum terras facientes inuestauerant. Id quidem consuetudine iam receptum erat, vt in eos, qui nullo foedere essent coniuncti, ita statuerent, sed praeter hoc, omnes masculos, quos comprehendissent, etiam in vtero matrum agentes, quod certis diuinationibus peruestigabant, interficerent. Ea propter Augustus, principio Drusum contra eos cum exercitu mifit, isque Rhaetos apud Alpes Tridentinas sibi obuiam factos praelio aggressus, haud magno certamine fudit, eiusque victoriae ergo praetorios honores adeptus est. Dein, cum ab Italia reiecti, nibilominus Gallias vrgerent, Tiberium quoque contra eosdem misit [Note: A. V. C. 738.]. Itaque Drusus, et Tiberius multis locis in Rhaetiam irrumpentes, legatorum opera, ac ipse etiam Tiberius per lacum Acronium, siue Constantiensem, nauigiis subuectus, exterruerunt ea re barbaros, dissipatosque aggressi haud difficulter multis exiguis praeliis dispersas eorum copias deleuerunt, reliquosque infirmiores deinde, ac animis collapsos, in suam potestatem redegerunt. Zuia vero populosa erat gens Rhaetorum, videbanturque bellum retentaturi maximam eius, et aetate validissimam partem inde abduxerunt, iis relictis, qui et colendae ei regioni sufficerent, et ad rebellandum non satis virium baberent [Note: Ex natalisolo deducti.]. Hactenus Dio. Sunt qui putarunt, Rhaetos, his verbis, credo, validissimam gentem inde abduxerunt ex montibus esse deductos, et in Heluetia, pago Tigurino collocatos. Nam cum summa Alpium tenerent antiquitus, tempore M. Antonini, quo Ptolomaeus tabulas conscripsit [Note: Ptol. lib. 3.], satis constat, magnam Heluetiae partem occupasse Rhaetos. Ducta enim linea ab vtroque Rhenianterioris et Danubii capite, eaque ratione Rhaetiae Occidentalis limite, cum Ptolemaeo constituto, Abbatiscellanos omnes et totam D. Galli prouinciam, tum Tauriacorum non contemnendam partem constantiamque includi, manifestum erit. Huius Rhaetici belli reliquiae superant tertia, quarta, quinta propter lacum Riuarium, vulgo Walenstattersee, et ipsum quoque nomen Walenstatt Italorum oppidum, aut potius statio (Walen enim, cum prope omnes Germani, qui alia quam Germanica vtuntur lingua, tum praecipue Italos nominant) tanquam iis locis praesidia, aut tertiam, quartam, quintam custodias contra Rhaetorum irruptiones collocarit Tiberius. Nisi potius, quae aliorum opinio est, Rhaeti ipsi iis locis aut deducti, aut praedabundi, stationes ceperint. Sane eadem regione nota Castra, credo Romanorum, vulgo Gasteren, vbi videlicet ea habuerit et metatus sit Caesar, contra illas Alpium gentes, nimis locorum fiducia insolentes.

Rhaeticum bellum porro excepere Vindelici [Note: Vindelici iam quoque Vinda et Lica notj.], et ipsi adsiduis praedationibus, tum propinquitate, veluti contagio arma victorum in se transferentur. Contra eos terrestri, et nauali pariter praelio Tiberius decertauit, insulaque, quae in lacu pro receptaculo vsus est, Strabone teste [Note: Geograph. lib. 7.]. Quidam eam esse existimarunt, quae Augia major, aut vulgo Richenau. Ergo potius esse crediderim Lindaugiam, aduersum Brigantium, quae nunc ponte cum continente coniungitur. Nam et Rhaetos, Vindelicosque

ab altera ripa prospicit, et bello gerendo contra eas gentes adcommodatior est. Vindelicum Norici, ac postremum Pannonii in se transduxere. Sed de Rhaetis et Vindelicis ita Paterculus [Note: Volum. 2.]: Reversum inde, ex Armenia, Neronem Caesar haud mediocris belli molem experiristatuit, adiutore operis dato fratre ipsius Druso Claudio, quem inter Caesaris penates enixa erat Liuia. Zuippe vterque, diuisis partibus, Rhaetos Vindelicosque aggressi, multis vrbium, et castellorum oppugnationibus, nec non directa quoque acie feliciter functi, gentes locis tutissimas, aditu difficillimas, numero frequentes, feritate truces, maiore periculo, quam damno Romani exercitus, plurimo cum earum sanguine, perdomuerunt. Atque huius belli metu et periculo Augustus integrum biennium istuc in Gallia transegit, multos in ea et Hispania colonias fundauit. Tiberio cum triumphus, tot rebus gestis, decretus esset, ipse ne ageret, obstitit, triumphalia ornamenta concessit. Hoc vero elogium senatusconsulto consecrauit [Note: Plin. lib. 3.]. IMP. CAES ARI. D. F. AVGVSTO. PONT. MAX. IMP. XIIII. TRIBVNIC. POTEST. XVIII. S. P. Q. R. QVOD. EIVS. DVCTV. AVSPICIISQVE. GENTES. ALPINAE. OMNES. SVB. IMPERIVM. POPVLI. SVNT. REDACTAE. GENTES. ALPINAE. DEVICTAE. TRIVMPILINI. CAMVNI. VENNONES. VENNONETES. HISARCI. BREVNI. NAVNES. IOCVNATES. VINDELICORVM. GENTES. QVATVOR. CONSV ANETES. VIRVCINATES. LICATES. CATENATES. ABISONTES. RHVGVSCI. SVANETEI. COLLVCONES. BRIXENTES. LEPONTII. VIBERI. NANTVATES. SEDVNIVERAGRI. SALASSI. ACITAVONES. MEDVLLI. VCENI. CATVRIGES. BRIGIANI. SONTIONTII. EBRODVNTII. NEMALONI. EDENNATES. ESVBIANI. VEAMINI. CALLICAE. TRIVLATII. ECTINI. VARGVNNI. EGVITVRI. NEMENTVRI. ORATELLI. VERVSII. VELAVNI. SVETRI. In Rhaetia tertia legio, quae Halica nominata, contra barbaros posita.

Atque haec fere sunt, quae ad Heluetiam, et circa eam Augusti Imperio. Cetera in Germania, et contra gentes Rheno vlteriori inferiorique ad fines gesta. Dio, quae Drusus perfecerit, his paucis complexus est: Hic, inquit, cum Sugambri, eorumque auxiliarii propter absentiam Augusti, ac quia Gallos iugum seruitutis grauatim ferre scirent, bellum mouissent, Gallorum primoribus sub praetextu eius festi, quod hodie etiam Lugduni ad aram Augusti celebratur, euocatis, motum subditorum praeoccupauit. Inde Germanis intentus, quando Rhenum transirent, eos repulit, atque ipse deinde in Vsipetarum regionem, secundum insulam Batauorum, Hollandiam, atque inde in Sugambrorum terram progressus magnam agripartem vastauit. Postea secundo Rheno in Oceanum deuectus Frisios subegit, ac per paludem Drusianam ab illo nominatam, in Caucorum fines, siue Frisiam occidentalem, digressus est, vnde Romam discessit [Note: A. V. C. 742.]. Ac quanquam praetoriis ornamentis insignitus, praeturam tamen Fabio, et Aelio consulibus iniit [Note: A. V. C. 743.]. Mox ad bellum reuersus, Rhenum transiit, Vsipetas subiugavit, Lupiaeque fluminis ripis ponte iunctis in Sugambros irrupit, perque eos in Cheruscorum regionem, Frisos orientales, vsque ad Visurgim processit, multisque aliis rebus gestis triumphalibus ornamentis decor atus est, et vt ouans vrbem iniret, actaque praetura, cum proconsulari potestate esset, obtinuit. Imperatoris nomen, quo a militibus adfectus erat, Augustus non permisit. Sequenti anno ipse quoque Augustus in Galliam profectus, cum in Lugdunensi prouincia plerumque agitaret, Tiberium contra Germanos vltra Rhenum misit, qui barbaros ad conditiones compulit. Drusus in Cattorum fines ingressus, obuia quoque subegit, vsque ad Sueuos penetrauit. Inde in Cheruscos, conuerso itinere, Visurgim transgressus, omnia populando ad Albini castra perduxit, nec multo post defunctus est. Xiphilinus ista de Druso in Epitome [Note: Lib. 4.]: Drusus Tiberii frater missus contra Celtas [Note: Celtarum nomine amnes Germaniae et Galliae gentes inslusae Graecis scriptoribus.] qui trans Rhenum incolunt, captis rebus omnibus, quae factae essent obuiam, vsque ad Albim flumen est progressus, qui a Vandalorum montibus in eum oceanum, qui ad septentrionem spectat, maximus influit. Ibi quaedam mulier inusitata magnitudine fertur ei occurrisse, atque ita dixisse: Zuo pergis, Druse cupide, et inexplebilis? Non enim potes haec omnia ex fatis videre, quamobrem recede. Nam tibi iam adest exitus vitae et rerum tuarum omnium. Mortuo Druso, Tiberius triumphauit [Note: A. V. C. 744.]. Haec eadem, more aulico, extulit Paterculus [Note: Volum. 2.]

paullo gloriosius. Perlustrata, inquit, armis tota Germania, victae gentes pene omnibus incognitae, receptae Caucorum nationes, omnis eorum iuuentus, infinita numero, immensa corporibus, situ locorum tutissima, traditis armis, vna cum ducibus suis, saepta fulgenti armatoque nostrorum militum agmine, ante imperatoris procubuit pedes. Denique quod nunquam antea spe conceptum, nedum opere tentatum er at, ad quadringentesimum milliarium a Rheno, vsque ad flumen Albin, qui Senonum Hermundur or umque fines praeterfluit, Romanus cum signis productus exercitus [Note: Inde eorum populorum, qui inter Sueuos Tacito collocati, nota sedes.].

Sed hactenus prospera. Nam Variana postea clades quanti Romanis constiterit, praeter Dionem, idem Paterculus memorauit, et solus scriptorum veterum exacte perscripsit, tum Augusti dolor, et moestitudo comprobauit, qui nuncio eius accepto vestem lacerauit, Germanos Gallosque Roma metu expulit, ludos fieri solitos omisit, caputque ad parietes saepius collidens, Vare redde legiones saepius ingeminavit [Note: A. V. C. 761. A. D. N. IESV CHRISTI 12. Suet. Augusto.]. Neque postea Heluetiis bellum, aut periculum, sicuti nec aliis nationibus, Augusto superstite fuit.

Vbi vita defunctus est [Note: A. D. N. 15. Die lib. 57.], et imperii summam tenuit CLAVDIVS TIBERIVS NERO IMP. III P. R. [Note: Imperauit annos 22, menses 6, et dies 26.] cum non solum barbarae nationes, sed etiam exercitus Roman orum in Germania et Pannonia rebellassent, rebus pro tempore compositis, Drusum veteranos misisse in Rhaetiam specie defendendae ob imminentes Sueuos prouinciae, memoriae commendauit Cornelius Tacitus [Note: Lib. 1 Annal.], qui cetera, contra Germanos gesta sub Tiberio, scriptis exsecutus est.

C. IVL. CALIGVLAIMP. IV P. R. [Note: Imperauit annos 3, menses 10, dies 9.] Tiberio successit [Note: A. D. N. 38. Dio lib. 59.], monstrum hominis, Drusi Germanici optimi et innocentissimi Principis filius, qui exhaustis opibus vrbanis, cum in Galliam, praetentu belli Germanici, profectus esset, prouinciam florentissimam et longa pace vberrimam expilauit, bonisque omnibus euertit. Nam maximum sub eius imperio crimen, esse divitem.

T. CLAVDIVS IMP. V P. R. [Note: Imperauit annos 13, menses 8, dies 20. A. D. N. 42.] Qui post imperauit, non solum Galba duce Cattos, toties rebelles, et Domitio Corbulone ceteros Germanos domuit et continuit, sed etiam secundus a Iulio Caesare in Britanniam penetrauit [Note: A. D. N. 44.], rebusque feliciter gestis, aliquoties imperator salutatus, cognomentum Britannici aliosque titulos obtinuit [Note: Dio lib. 60.].

CLAVD. NERO IMP. VI P. R. [Note: Imperauit annos 13, menses 7, dies 27, A. D. N. 55.] Illi suffectus artibus maternis, vltimus familiae Caesarum, qui imperium male partum turpius perdidit, nominato, auctoritate et persuasu Iulii Vindicis Galli, Sulpicio Galba imperatore; qua de re paucis sequenti capite.

CAPVT II. De bello Sequanico Vindicis, tum Galbiniano, et Heluetiae prima notabili vastatione et clade, nonnullorumque imperatorum rebus gestis.

1. Vindicis (qui laudatur) suasu Galliae a Nerone deficiunt.

2. Galba imperatore a Vindice sublecto, Vindex cum suis a Virginio Rufo caeditur.

3. Rufi integritas: Galbac in Vindicianos liberalitas.

4. Heluetiorum sub Vitellio imp. calamitas.

5. Fl. Vespasianus imperator vt bonus princeps, ita nominatim Heluetiis aequus.

6. Titus Vespasianus Heluetiorum iniurias vltus inscriptionem Agauni meruit.

7. T. Fl. Domitianus imperator: cur Flauii in imperium assumti.

8. Rebelliones in Gallia et Germania sub Vespasiano.

9. Traiani imperatoris laudes.

10. Aelius Hadrianus, a diligentia et industria commendatus, pontem Aelium monumentum suum in Heluetia post se reliquit.

11. Antoninus Pius imperator sine exemplo pacificus.

CIulius Vindex [Note: Xiphilinus in Nerone.] natione Gallus, patre senatorii ordinis, gente ex antiquis Gallorum regibus, magnis et animi et corporis viribus et virtutious, militiae sciens, ad omne praeclarum facinus imperterritus. Is cum ea, quae a Nerone contra imperii decus gerebantur, perspexisset, et in dies turpiora vulgarentur, concione Gallorum, qui gravissimas exactiones tolerabant, aduocata, cum multa super imperatoris probris et sceleribus disseruisset, non solum, vt a Nerone deficerent, impulit, sed Sergium Sulpicium Galbam imperatorem legerent, persuasit. Praeerat tum Hispaniis Galba, Gallis iam olim per bella Germanica cognitus, iustitiae laude et fortitudinis, tum triumphalibus ornamentis ea tempestate clarus. Eum saepius cum Vindex admonuisset humano generi adsertorem, ducemque se adcommodaret, tandem, conditionem reciperet, partim metu partim spe [Note: Sueton. Galba.] impetrauit [Note: A. D. N. 69.].

SERG. SVLP. GALBA IMP. VII P. R. [Note: Imperauit annos 7, dies 7.] At vero Virginius Rufus, qui Germaniae praeerat, motu Galliarum audito, continuo contra Vindicem exercitum ducere coepit, et primo Vesontionem, quae recipere negasset, obsedit. Nec abfuit absessis Vindex, castra et ipse ad vrbem in conspectum hostium posuit. Postea conuenire colloquio ducibus placuit: dictus locus; remoti arbitri. Et denique suspicione coniurationis contra Neronem vterque adligatus, Vindex ad suos ex conuentu festinato discessit, et veluti in hostes moturus, copias eduxit. Quod cum Virginiani animadvertissent, iniussi, et inopinati in obuios, imperator, et parum constantes irruunt, magnamque partem, sine labore periculoque concidunt, ipso etiam Vindice interfecto, praeda et impedimentis ditissimis potiuntur. Casum Vindicis primo aegre ferre Rufus, post in laudem vertit, et pro epitaphio esse testamento iussit hoc versiculo [Note: Plin. Epist. lib. 10. Dio Nerua.]:

Hic situs est Rufus, pulso qui Vindice quondam,
Imperium adseruit, non sibi, sed patriae.

Sane indubitatum, a militibus Rufum imperatorem adpellatum esse, sed nec precibus aut minis adduci potuit, vt imperium caperet, siue non militum hoc munus, sed Senatus P. Q. R. esse existimauit, siue animo forti, et excelso, quae alii per omne nefas exoptant, repudiauit, aut fortunae inconstantiam extimuit, magisque imperio dignus, quam imperator videri voluit, Galbae a senatu confirmato subito suas legiones tradidit. Galba Aeduis, Sequanis et omnibus, qui a Vindice fecerant quartam tributorum partem remisit in perpetuum, publiceque ciuitate donauit, nec multo post interfectus est, Othone Saluio, cuius fraude, perfidia occiderat, praetorianis militibus Romae imperatore sublecto: a Germanicis, Aulo Vitellio [Note: A. D. N. 70.].

M. SALVIVS OTHO VIII IMP. P. R. [Note: Imperauit menses 3, dies 5.] AVL. VITELLIVS IX IMP. P. R. [Note: Imperauit menses 8, dies 5.] Ceterum haec tuendi Vindicis primo, tum Galbae ratio, et studium non solum Gallis plerisque, sed maxime Heluetiis postea, bello quod Vitellius contra eundem Galbam imperatorem suscepit, exitio et ruinae fuit. Auctor Tacitus, qui de Alieno Caecina animi bellique iuxta immodico, qui ad Vitellii partes transierat, disserens, ita hoc bellum Heluetium narrauit [Note: Histor. lib. 1.]: Irritauerant turbidum ingenium Heluetii, Gallica gens, olim armis virisque, mox memoria nominis clara. De caede Galbae ignari et Vitellii imperium abnuentes. Initium bello fuit auaritia et festinatio vna et vicesimae legionis. Rapuerant pecuniam missam in stipendium castelli, quod olim Heluetiisuis militibus ac stipendiis tuebantur. Aegre id passi Heluetii, interceptis epistolis, quae nomine Germanici exercitus ad Pannonicas legiones ferebantur, centurionem et quosdam militum in custodia retinebant. Caecina belli auidus, proximam quamque culpam, antequam poeniteret, vltum ibat. Mota propere castra. Vastati agri. Direptus, longa pace, in modum municipii exstructus locus, amoeno salubrium aquarum vsu frequens [Note: Bada inferior, vbi scilicet thermae.]. Missi ad Rhaetica [Note: Rhaeti tunc in propinquo, Bada enim ad Castra vix 24 passuum millia.] auxilia nuncii, vt versos in legionem Heluetios a tergo aggrederentur. Illi, ante discrimen feroces, in periculo pauidi, quanquam primo

tumultu, Claudium Seuerum ducem legerant, non arma noscere, non ordines sequi, non in vnum consulere. Exitiosum adversus veteranos praelium: intuta obsidio, dilapsis vetustate [Note: Castri scilicet, eo vbi nunc oppidum, loco. Nam thermarum municipium iam direptum.] moenibus. Hinc Caecina cum valido exercitu, inde Rhaeticae alae cohortesque, et ipsorum Rhaetorum iuuentus sueta armis, et more militiae exercita. Vndique populatio et caedes. Ipsi in medio vagi, abiectis armis, magna pars saucii, aut palantes, in montem Vocetium [Note: Bötzberg, quae Iurae prima pars.] perfugere. Acstatim immissa cohorte Thracum depulsi et consectantibus Germanis, Rhaetisque per siluas, atque in ipsis lateribus trucidati. Multa hominum millia caesa, multa sub corona venundata. Cumque direptis omnibus, Auenticum gentis caput, iusto agmine peteretur, missi qui dederent ciuitatem, et deditio accepta. In Iulium Alpinum e principibus, vt concitorem belli, Caecina animaduertit, ceteros veniae, vel saeuitiae Vitellii reliquit.

Haud facile dictu est, legati Heluctiorum minus placabilem imperatorem, an militem inuenerint. Civitatis exscidium poscunt, tela acmanus in ora legatorum intentant. Ne Vitellius quidem minis ac verbis temperabat. Cum Claudius Cossus, vnus ex legatis, notae facundiae, sed dicendi artem apta trepidatione occultans atque eo validior, militis animum mitigauit, vt est mos vulgo, mutabili subito, et tam prono in misericordiam, quam immodicum saeuitia fuerat; effusis lacrimis, et meliora constantius postulando, impunitatem salutemque ciuitati impetraue re [Note: Eodem anno D. N. 70.]. Atque hic primus fuit, qui certe litteris antiqua fide et auctoritate, proditus sit memorabilis casus, et Heluetiae calamitas. Nam quam Brenno attribuunt, vt supra ex Gottfrido Viterbiensi vidimus, non ea procul a fabulis. Nec grauiorem ab vlla memoria, praeter quam Atila toti terrarum orbi communem attulit [Note: A. D. N. 450.], Heluetii tolerauere. Vitellii vita aut saeuitia brevis fuit, Vespasiano obtinente.

FL. VESPASIANVS. IMP. X P. R. [Note: Imperauit annos 9, menses 6, A. D. N. 71.] Hunc bonum principem ab Augusti morte, post annos VI et L Romana respublica ex sanguinis saeuitia tyrannorum, quasi fato quondam, ne penitus rueret, adsecuta est, rectissimo Victoris iudicio [Note: In Vespasian.]. Maximus bello, vtpote qui in Germaniam Britanniamque legatus missus tricies cum hoste conflixit, duas validissimas gentes, superque oppida 20 et insulam Vectim Britanniae proximam in deditionem redegerit; pace melior. Legibus enim aequissimis mouendo, quodque vehementius est, vitae specie, vitiorum plura aboleuit, per omnes terras, qua ius Romanum est, vrbes cultu egregio renouauit. Mille gentes composuit, cum ducentas aegerrime reperisset, exstinctis saeuitia tyrannorum plerisque [Note: Sueton. Vespas. c. 4.]. Istum sane imperatorem Heluetia, semper patronum patremque existimauit, siue odio Vitellii, aut quia ita de gente meritus. Et de eo ante quaedam adnotauimus.

TITVS VESPASIANVS XI IMP. P. R. [Note: Imperauit annos 2, menses 2, dies 20. A. D. N. 80.] Hic quoque Germaniae notus et Heluetiae, de eo ita Suetonius [Note: In Ttio.]: Tribunus militum et in Germania et Britannia meruit summa industria, nec minore modestia et fama, sicuti adparet ex im aginum eius multitudine, actitulis per vtramque prouinciam. Sane nuper Agauni inscriptionem ipsi factam reperimus, sed quae, praeter nomen et paucos characteres, vix aliquid certi demonstrabat. Idem Aul. Caecinam coniurationis manifestum confodi iussit, quo facto non solum proprias iniurias, sed etiam Heluetiorum vltus est.

T. FLAVIVS DOMITIANVS IMP. XII P. R. [Note: Imperauit annos 15, dies 5, A. D. N. 82.] Is multa virtutis simulatione nec patri similis, fratris etiam acerrimus obtrectator fuit, adeo vt pleraque, quae ille probasse visus, verterit in contrarium. Bellum vnum contra Cattos suscepit, confecitque, praeter alterum ciuile cum L. Antonio, superioris Germaniae praeside. Qui rerum caussas, momentaque perpendunt sollertius, nullum in dubium vertunt, Deum Opt. Max. orbis terrarum imperium Vespasianis, nihil tale cogitantibus contulisse, propter acerrimam vindictam Vnigeniti sui, orbis conditoris et liberatoris in Iudaica gente factam. Cuius gentis strages, funera, exscidia quilegere aut cognoscere volet, praeter Tacitum [Note: Histor. lib. 5.], Iosephum [Note: Libris de Bello Iudaico.] et ipsum Iudaeum oculatum, probumque restem habebit [Note: Egesipp. de Exscidio Hierosol.].

Sed, quod dicere omiseram, sub Vespasiano patre, in Germania primum Claudius civilis turbauit, ingentique manu Batauorum sociorumque facta, legiones Romanorum

oppugnare, munimenta exscindere coepit [Note: Tacitus lib. 4 et 5 Hist.]. Accessit postea Classicus, alae Treuerorum praefectus. Ipse regia Gallorum stirpe, bello paceque clarus: Denique Iulius Sabinus Lingon Rheno a Vitellio praepositus, qui super insitam vanitatem, falsae stirpis gloria incendebatur: proauiam suam Diuo Iulio, per Gallias bellanti, corpore et adulterio placuisse. Hi diuisis inter se muneribus, libertatis titulo, mox alia ausuri, in Romanos impetum fecerunt, cohortium, alarum, legionum hiberna omnia subverterunt cremaruntque, iis solum relictis, quae Maguntiaci et Vindonissae [Note: Vindisch in Ergouia.] sita sunt. Sabinus etiam se Caesarem salutari jussit, magnamque et inconditam popularium turbam in Sequanos rapuit, conterminam ciuitatem, et Romanis fiaam. Nec Sequani detractauere certamen. Fortuna melioribus adfuit. Fusi Lingones. Sabinus festinatum temere praelium, pari formidine desernit. Sequanorum prospera acie belli impetus stetit [Note: Xiphilinus in Vespas.]. Ceteras rebelliones Petilius Cerealis multis praeliis compescuit, in quorum vno tanta Romanorum barbarorumque caesa multitudo, vt mortuorum cadauera praefluentis (Mosae) rursum obstruxerint.

M. COCCEIVS NERVA IMP. XIII. P. R. [Note: Imperauit annum 1, menscs 4. A. D. N. 97.] NERVA TRAIANVS IMP. XII. [Note: Imperauit annos 19, menses 6, dies 15.] Optimus imperatorum antiquitatis iudicio existimatus. Imperium apud Agrippinam nobilem Galliae coloniam suscepit, babens diligentiam in re militari, in ciuilibus lenitatem, in subleuandis ciuit atibus largitionem. Cumque duo sint, quae ab egregiis principibus exspectentur, sanctit as domi, in armis fortitudo, vtrobique prudentia; tantus er at in eo maximarum rerum modus, vt quasi quodam temper amento virtutis miscuisse videretur [Note: Victoris Epitome.]. Traini apud Heluetios multa memoria. Eo sane anno, quo imperium iniit [Note: A. D N. 99.], marmorea illi columna apud Castellum Aquarum erecta [Note: Quod millia passuum 85 iter aperuisset. Eius itineris adhuc vestigia, qua Bada Arouiam itur per querneam siluam.] cum hac inscriptione:

IMP. CAESARI.

DIVI. NERVAE. F.

NERVAE. TRAIA

NO. [transcriber: reg> TRAIANO] AVG. GERM.

PONT. MAX. TRIB.

POT. COS. II. P. P. DES.

III. M. P. LXXXV.

Hanc columnam patrum memoria in agris suburbanis oppidi Aquensis repertam [Note: A. D. N. 1534.], Aegidius Schudi Glaronensis tum eius comitatus praefectus, antiquitatis obseruantissimus, in arcem transtulit, et ante arcis pontem collocauit.

P. AELIVS HADRIANVS IMP. XV. P. R. [Note: Imperauit annos 20, menses 10, dies 29. A. D. N. 118.] Immensi iste laboris, quippe qui prouincias omnes pedibus circumierit, agmen comit antium praeuertens, caloris, et frigoris iuxta patientissimus, qui etiam Alpinas et Gallicas niues et Aegypti ardores capite intecto pertulerit. Profectus in Gallias, omnes caussariis liberalitatibus subleuauit. Socias civit ates atque tribut arias, et subditos mirifice iuuit, mult as earum inuisit, et quas nullus ante se imperatorum viderat, atque omnibus aliquid opis et auxilii tulit. In primis arces omnes vbique contemplatus considerauit, quarum alias in loca magis opportuna transtulit, alias penitus subuertit, omniaque illa simpliciter, non dico quo pacto gener alia, et communia in exercitibus se haberent, sed arma, machinas, fossas, vallum, et moenia alia privatim vniuscuius que et eorum, qui in ordine militabant et eas ducebant vitas, statiua, biberna ipse intueri et exquirere voluit. Multaper licentiam in solutiorem morem lapsa et quae fabricata fuerant, correxit et emendavit: alia destruxit et sustulit [Note: Victor. Epit. Dio Cassius Adriano: Spartianus Adriano.]. Eius cum alia monimenta, tum in Heluetiorum finibus pons Aelius [Note: Gollusius in suis memoriis.] in comitatu Burgundiae, quem Pontarlinum vulgo nominamus, itinere illo, cuius exstant adhuc vestigia, quod quondam Agrippa Galliae praefectus ex Lugdunensi prouincia, et Aeduis, in Sequanos Rauracosque et Rhenum perpetuis stratis perduxit.

T. AVR. ANTONINVS. PIVS. IMP. XVI. P. R. [Note: Imperauit annos 22, menses 7, dies 24. A. D. N. 139.] Tantae bonitatis fuit, vt haud dubie sine exemplo vixerit, quamuis eum Numae contulerit aetas sua, cum orbem terrae nullo bello per annos 23 auctoritate sola rexerit. Adeo trementibus eum, atque amantibus cunctis regibus nationibusque et populis, vt parentem, seu patronum magis, quam dominum imperatoremue

putarent, omnesque vno ore in coelestium morem, propitium optantes, de controuersiis inter se tudicem poscerent. Bellum quidem cum Germanis gessit, sed per legatos.

CAPVT III. De Allemannis, eorum origine, rebus gestis, et contra eosdem Romanorum imperatorum bellis.

1. Allemanni qui fuerint, ex nomenclatura cognoscitur.

2. Allemanni, primum plures gentes, postea in vnam coaluerunt.

3. Eos a Seuero et Caracalla fuisse domitos: iocus in Caracallam.

4. Nominis Allemannorum celebritas.

5. Germani Gallias infestantes sagittariorum tela sibi maxime incommoda experiuntur.

6. Maximini gesta in Germania.

7. Decio imperatore Galliarum motus sedati

8. Galliarum status Valeriano et Gallienis imperatoribus.

9. Germani caesi a Claudio imperatore.

10. Res gestae Aureliani in Gallia Germania et contra Marcomannos.

11. Probi in Gallia et Germania facta.

12. Maximiani gesta: barbari siue Franci in Galliam translati.

13. Barbarorum inter se bella.

14. Allemanni rursus in Heluetiam et Galliam grassati, duplici praelio franguntur a Constantio caesare.

15. Romani limites per eundem caesarem restituti.

16. Germani et Allemanni nominum origo.

17. Allemannorum cultus et armatura.

MIhi antiquitates Heluetiorum peruestiganti animus non est, imperatorum gesta singulorum in medio promere, sed eorum tantum, qui res Heluetias attigerunt, aut de quibus nostratibus memoria. Alia aliorum operasit; hanc patriae et bene meritis principibus dabimus. Sed totiens aduersus Allemannos bella imperatoribus pugnata, nunquam depugnata, animaduertenti, incidit plerumque dubitatio, quando tandem Allemannorum nomen percrebuerit, et in litteris a scriptoribus Romanis conlatum sit. Quando sane et quibus? certo adfirmare perdifficile; cetera sic habentur. Asinius Quadratus, qui, Agathia teste, res Germanorum cum cura scripsit, Allemannorum non vnam gentem esse, sed ex multis confectam promiscuamque, memoriae mandauit [Note: Lib. 1.], idque ex ipso nomine intelligi voluit, quasi Allemanni sint Allerleymann / omnis generis homines. Allemanni, inquit Agathias, si Asinio Quadrato viro Italicensi fides praestanda est, aduentitii sunt, et ex varia hominum colluuione conflati, quod sane eorum cognomento praefertur.

Vnde mihi non abs re futurum videtur inquirere, quando praecipuae plurimae Germaniae gentes vno veluti foedere animoque coniunctae in Romanos fines inuaserint; indeque Allemannorum originem ducere. Id vcro potissimum accidisse reperio, cum M. AVR. ANTONINVS. VERVS. PHILOS. IMP. XVII. P. R. [Note: Imperauit annos 19, dies 11. A. D. N. 162.] rerum summam consecutus est. Tunc enim omnes prope barbarorum nationes, tanquam signo sublato, ab omni parte impetum fecere, Romanoque imperio exscidium et ruinam minatae sunt. Auctor Capitolinus [Note: In Antonino Philosopho.]: Gentes, inquit, omnes ab Illirici limite vsque Italiam conspirauerunt, vt Marcomanni, Narisci, Hermunduri et Quadi, Sueui, Sarmatae, Latringes, et Buri. Hi, aliique tum Victovalis, Sosibes, Sicobotes, Rhoxolani, Bastarnae, Alani, Peucini, Costoboci. Imminebat et Britannicum bellum, et Parthicum. Alio loco: Contra Germanos res feliciter gessit. Speciale ipse bellum Marcomannicum, sed quantum nulla vnquam memoria fuit, tum virtute tum etiam felicitate transegit, et eo quidem tempore, quo pestilentia grauis multa hominum millia et popularium et militum interemerat. Pannonias ergo Marcomannis, Sarmatis, Vandalis, simul etiam Quadis exstinctis seruitio liberauit. Postea: Magno igitur labore, etiam suo, gentes asperrimas vicit, militibus sese invitantibus, aucentibus etiam exercitum legatis et praesectis praetorio, accepitque in deditionem Marcomannos, plurimis in Italiam traductis. Deinde: Res etiam in Sequanis turbatas censura et auctoritate repressit [Note: Sequani, quorum pars magna Heluetii, Philosopho compositi, vnde eius illa apud Equestres et in Iurasso memoria.]. Eodem tempore Cattos, qui Galliam Rhaetiamque irruperant, Aufidius Victorinus praeliis aliquot fregit. Heluius Pertinax, qui postea imperium attigit, Rhaetium et Noricum ab hostibus vindicauit [Note: Idem Capitolinus Pertinace.]. In eandem sententiam

Dio [Note: In Epitome.]: Eodem tempore Germani, qui trans Rhenum incolunt vsque in Italiam, attulereque Romanis maxima et grauissima incommoda, quibus Marcus occurrit, Pompeiano et Pertinace legatis exercitus factis, quo in bello optime se gessit Pertinax. De huius magni ducis et philosophi bellis paucis Eutropius [Note: Brcuiario lib. 8.]: Contra Germanos eo principeres feliciter gestae sunt. Bellum vnum gessit Marcomannicum, sed quantum nulla memoria fuit, adeo vt Punicis conferatur. Deinde: Ingenti labore et moderatione cum apud Carnuntum [Note: Pannoniae est oppidum.] iugi triennio perseueraret, bellum Marcomannicum confecit, quod cum his Quadi, Vandali, Sarmatae, Sueui atque omnis barbaries commouerat. Haec gesta et orta sub Antonino Philosopho. Nec postea quies aut finis fuit.

Philosophum in imperio secutus M. AVR. ANTONINVS COMMODVS IMP. XIIX P. R. [Note: Imperauit annos 14, menses 8, dies 16. A. D. N. 181.] Quo imperante Claudius Albinus multas barbaras in Gallia gentes edomuit, sed Commodus optimi patris pessimus heres. Eum secuti HELVIVS. PERTINAX. IMP. XIX. P. R. [Note: Imperauit menses 2, dies 25. A. D. N. 193.] M. DIDIVS. SALVIVS. IVLIANVS. XX. IMP. P. R. [Note: Imperauit menses sex, dies quinque.] C. PESCENNIVS. NIGER. IMP. XXI. P. R. [Note: Imperauit ann. 1.] L. SEPTIMIVS. SEVERVS. IMP. XXII. P. R. [Note: Imperauit annos 17, menses 8, dies 3. A. D. N. 194.] Hic se ita seuerum et terribilem barbaris nationibus exhibuit, vt, eo quidem administrante, nihil ausae fuerint, adeo imperium Romanum firmauit, vt eius morientis haec fuerit audita vox: Turbatam rempublicam vbique accepi, pacatam etiam Britannis relinquo. Senex et pedibus aeger firmum imperium Antoninis meis relinquens, si boni: infirmum, simali [Note: Spartianus Seuero.].

L. SEPTIMIVS. ANT. SEVER. CARACALLA. IMP. XXII. P. R. [Note: Imperauit annos 5, menses 8. A. D. N. 213.] Vaticinium verum fuisse, filius hic Caracalla prodidit. Cuius luxu et improbitate, non solum in eius perniciem domestici animati: sed aliae insuper gentes, Germaniae praecipue imperium adflixere [Note: Herodianus lib. 4.]. Idem tamen apud Rhaetiam non paucos barbaros interemit. Allemannos hos fuisse, titulus, quo se Allemannicum adpellauit, testimonium reddere potest, de quo ita Spartianus [Note: In Caracalla.] iocum Pertinacis in eum narrans: Non abs re, inquit, est etiam satyricum quoddam in eum addere. Nam cum Germanici et Partbici, et Arabici, et Allemannici nomen adscriberet, (nam Allemannorum gentem deuicerat) Heluius Pertinax, Pertinacis filius, dicitur ioco dixisse; adde, si placet, etiam Geticus Maximus, quod Getam occiderat fratrem.

Haec prima est, quam litteris Romanis reperio, Allemannorum distincta notatio. Postea promiscue nunc Germani, modo Allemanni, paruo discrimine vocati sunt, et frequentius Germani. Nam adhuc sub Probo imperatore [Note: A. D. N. 277.] Allemannos dictos esse Germanos, Vopiscus tradidit [Note: In Vita Proculi.]. Illud tandem obtinuit et Allemannorum nominis praecipua nobilitas et celebritas fuit.

M. OPILIVS. MACRINVS. IMP. XXIV. P. R [Note: Imperauit ann. 1, menses 2. A. D. N. 219.] M. AVR. ANTON. VARIVS. ALAGABALVS. IMP. XXV. P. R. [Note: Imperauit annos 3, menses 9. A. D. N. 220.] Eius inscriptio nominis Salodori ostenditur secundo imperii anno, quam suo loco, ante oculos obiiciemus. Sub eo Germani Gallias diripuerunt, exercitus ripas insidentes oppugnarunt, per vicos et vrbes, magnis copiis discurrerunt, hostilia omnia exercuerunt [Note: Herodot. lib. 6.], dum in eos M. AVR. SEVER. ALEXANDER. IMP. XXVI. P. R. [Note: Imperauit annos 13, menses 7, dies 17. A. D. N. 223.] ab Alagabalo adoptatus moueret copiasque educeret, in quibus Mauri equites sagittariorumque magna vis, quos ex oriente collectos contra Germanos maxime pararat, quod huius modi milites, praecipue Germanos infestant, cum et Mauri longius iacula intorqueant, sintque faciles ad incursus recursusque, vtpote leues, atque expediti: et sagittarii nuda Germanorum capita, praegrandiaque illa corpora facile eminus, veluti signum aliquod contingant, ait Herodianus [Note: Libro iam citato, et lib. 7.]. Sed cum bellum parum procederet, tumultu militari, siue fraude Maximini, qui imperium arripuit prope Maguntiam,

in vico Sicila notat Lampridius [Note: In Alexandro.], interfectus est.

C. IVL. MAXIMINVS. IMP. XXVII P.R. [Note: Imperauit annos 2 A. D. N. 236.] Rheno traiecto ingentem Germaniae vastitutem attulit, vicos incendit, greges abegit, praedas fecit, plurimos interemit, coepit innumeros, et nisi Germani se in siluas et paludes coniecissent, omnem Germaniam subegisset, et prouinciam fecisset, de quibus omnibus ita ad S. P. Q. R. perscripsit: Non possumus tantum loqui, quantum fecimus: per 400 millia Germanorum vicos incendimus, greges abduximus, captiuos abstraximus, armatos occidimus, in palude pugnauimus. Sunt, qui paludem hanc lacum Constantiensem fuisse crediderunt [Note: Parum hoc certum.]. Nam paludem etiam alii scriptores [Note: In iis Strabo.] appellarunt. Contenti dehinc Allemanni, sed nec diu nec valide.

M. ANT. GORDIANVS. IMP. XXVIII. P. R. [Note: Imperauit mensem 1, dies 7.] BALBINVS. ET. PVPIENVS. IMP. XXIX. P. R. [Note: Imperauit ann. 1.] M. ANT. GORDIANVS. II. IMP. XXX. P. R. [Note: Imperauit ann. 6 A. D. N. 239.] M. IVL. PHILIPPVS CVM. PHILIPPO. F. IMPP. XXXI P. R. [Note: Imperauit annos 5. A. D. N. 245.] C. MESSIVS. Q. TRAIAN. DECIVS. IMP. XXXII P. R. [Note: Imperauit annos 2. A. D. N. 250.] Multos hic habuisset laudatores, si a Christianorum cruciatibus manus temperasset. Id autem maxime in odium Philipporum fecisse creditus est, qui eam pietatem profiteri videbantur. Cetera domi bellique artibus egregiis instructus Ciuiles in Gallia motus sedauit. Contra Gothos in Pannonia pugnauit periitque [Note: Victoris Epit. Pomponius Decio.].

C. VIBIVS. TREBONIANVS. IMP. XXIII P. R. [Note: Imperauit ann. 1. menses 6 A. D. N. 253.] P. AVR. VAL. VALERIANVS CVM GALLIENIS. IMP. XXXIV P. R. [Note: Imperauit annos 7, menses 6, A. D. N. 254.] Sub his imperantibus non prouincias solum vicinas omnes, Rhaetias, Noricum, Gallias vastarunt et diripuerunt Allemanni, aliique barbari, sed in Italiam etiam et Hispaniam penetrarunt. Auctores, Eusebius [Note: In Chron.], Eutropius [Note: Breuiario 9.], Pollio [Note: In Gallienis.]: Tum vero varii in imperio tyranni orbem Romanum distraxerunt. Gallias quidem Posthumi, Lolliani, Victorini, Marii, Tetrici tenuerunt. Ipsae sub Posthumo tutae et pace florentes, submotis longe Germaniae gentibus. Vbi fraude Lolliani interfectus est, pleraque Galliae ciuitates, nonnulla etiam castra, quae barbarico solo posuerat Posthumus, irruptione Allemannorum direpta, et incensa: Reformauit tamen Lollianus; sed nec ipse vitalis, caesus a militibus in labore nimium ferre nequeuntibus. Gallienum tamen pacem Galliae aliqua parte comparasse, initio cum Germanorum principibus foedere, memoriae tradidit Zosimus [Note: Lib. 1 Histor.]: Gallienus, inquit, videns Germanicas gentes ceteris infestiores esse, quae adcolas Rheni, Celticas nationes acrius vexarant, hanc partem sibi propugnandam ab hostibus sumsit. Aliis, qui per Italiam. Illyricum, Graeciamque praedis agendis intenti essent, duces, cum eorum locorum exercitibus bellum facere iussit. Ac ipse quidem Rheni traiectus custodiens, quantum praestare poterat, interdum transitu hostes arcet, interdum transeuntibus suos instructos obiicit. Sed quod cum ingenti multitudine, perexiguas ipse copias habens, bellum gereret, in angustum iam coactae res ipsius erant, cum inito foedere, cum quodam de Germanicae gentis principibus ex aliqua parte periculum minuisse visus fuit. Nam ceteros ille barbaros arcebat, quo minus Rhenum continenter transirent, et irruentibus obstabat.

M. AVR. FLAVIVS CLAVDIVS IMP. XXXV P. R. [Note: Imperauit ann. 1 menses 10. A. D. N. 269.] Quadraginta millia Allemannorum apud Benacum in Italiae finibus interfecisse dicitur, teste Eusebio [Note: In Chron.]. Au. Victor [Note: In Epit.] numerum non addidit, tantum aduersum aciem Allemannorum haud procul a lacu Benaci dimicans tant am multitudinem fudit, vt aegre pars dimidia superfuerit. Ab eodem morituro probatus et sublectus

L. DOMIT. AVR. VAL. AVRELIANVS IMP. XXXVI P. R. [Note: Imperauit annos 4, menses 11, d. 7. A. D. N. 271.] Qui continuo Tetricum in Gallia regnantem in deditionem accepit cum seditionibus et turbis militaribus fatigatus toties ingeminaret Eripe me his, inuicte, malis [Note: Virgil. Aeneid. 6.]. Gallis restituit. Vindelicos obsidione barbarica liberauit [Note: Vopiseus Aureliaco.]. Fuisse Allemannos, qui oppugnarent, Zosimus ostendit [Note: Lib. 1 Histor.]: Imperator, inquit de eo, intellecto Allemannos

cum finitimis sibi nationibus, Italiam incur sionibus vexare decreuisse, non ab re de Roma vicinisque vrbi locis solicitus, satis magno Pannoniae relicto praesidio, versus Italiam perrexit, et in extremis ad Istrum partibus conserto praelio multa barbarorum millia deleuit [Note: Non procul ab Vlma Sueuiae vrbe. Idem imperator Geneuam barbaris euersam restituisse dicitur et Aureliam nuncupasse.]. Quin tamen Marcomanni ab vno latere, dum alterum defendit, in Italiam irrumperent, omniaque circa Mediolanum euastarent, obsistere aut cauere non potuit. Quo tempore ita Romae trepidatum, vt vltimo refugio libri Sibyllini, iam prope aboliti, consulerentur. Idem tamen triumphauit, et inter ceteros, Gotthi, Alani, Roxalani, Sarmatae, Franci, Sueui, Vandali, Germani, religatis manibus, captiui praecesserunt. Aureliano interfecto [Note: A. D. N. 276.], cum per septem menses imperatorem nullum terrarum habuisset orbis, quae eo tempore gesserint Allemanni, notum ex illa, quam Cornificius consul orationem habuit, cum de imperatore legendo ad Senatum Romanum relatum esset. Ait enim: Referimus ad vos P. C. quod saepe retulimus. Imperator est deligendus. Exercitus sine principe, recte diutius stare non potest. Simul quia cogit necessitas. Nam limitem trans Rhenum Germani rupisse dicuntur, occupasse vrbes validas, nobiles, diuites et potentes. Lectus M. CLAVDIVS TACITVS XXXVII P. R. IMP. [Note: Imperauit menses 6, dies 20.] M. ANNIVS CLAVDIVS FLORIANVS IMP. XXXVIII P. R. [Note: Imperauitmens. 1, dies 20.] M. AVREL. VAL. PROBVS XXXIX IMP. P. R. [Note: Imperauit annos 5. A. D. N. 277.] Statim vt imperium adiit, cum [Note: Vopiscus Probo.] ingenti exercitu Gallias petiit, quae omnes occiso Posthumo turbatae fueram: interfecto Aureliano a Germanis possessae. Tanta autem illio praelia feliciter gessit, vt a barbaris sexaginta per Gallias nobilissimas reciperet ciuitates, praedam deinde omnem, qua illi, praeter diuitias, etiam efferebantur ad gloriam. Et cum tam in nostra ripa, imo per omnes Gallias securi vagarentur, caesis prope quadragintis millibus, qui Romanum occupauerunt solum, reliquias vltra Nicrum stuuium et Albam [Note: Neckar, qui prope Rotuillam fluit; Alba fluuius ex Harcinia et St. Blasio inter Valtsbut et Lauffenberg Rheno influit. Sed hoc loco accipienda ea regio, quae inter Nicrum et Danubium sita, etiam nunc Alb vel Alp dicitur (quod idem esse Strabo lib. 4 testatur) et Vlmam vsque fere protenditur. Frustra hoc loco quidam Albim reposuere, ignari rerum locorumque.] remouit, tantum his praedae barbaricae tulit, quantum ipsi Romanis abstulerant. Pugnare non cessauit, regulos in deditionem accepit; agros colerent, arma ponerent, imperauit. Ex Germania tirones scripsit, quos militiae ordinibus insertos per prouincias diuisit. Res in Gallia restituit. Rhaetias sic pacatas reliquit, vt illic ne suspicionem quidem vllius terroris relinqueret. Quibus de rebus ita ad Senatum litteras dedit: Ago diis immortalibus gratias P. C. quia vestra in me iudicia comprobarunt. Subacta est omnis, qua tenditur late, Germania. Nouem reges gentium diuersarum ad meos pedes, imo ad vestros, supplices stratique iacuerunt. Omnes iam barbari vobis arant, vobis iam serunt, et contra interiores gentes vobis militant. Supplicationes igitur vestro more decernite. Nam et quadraginta millia hostium caesa sunt, et sedecim millia armatorum nobis oblata et septuaginta vrbes nobilissimae captivitate hostium vindicatae sunt, et omnes penitus Galliae liberatae. Paullo post: Arantur Gallicanae rura barbaris bobus et iuga Germanica captiua nostris praebent colla cultoribus. Postremo: Volueramus P. C. Germaniae nouum praesidem facere, sed hoc ad pleniora vota distulimus. Contra Francos, Burgundios, Vandalos pugnasse Probum, Zosimus [Note: Lib. 1 Histor.] scripsit: Acres, inquit, pugnas commisit, primum contra Legiones [Note: Alii scriptores Logios vocant inter Saxones popmos.] Germanicam gentem, quos cum vicisset, ac ducem eorum Semnonem cum filio viuum in potestatem redegisset, supplices factos in fidem recepit, et captiuis omnique praeda recuperata, quam habebant, certa quaedam stipulatos dimisit, ipso quoque Semnone cum filio reddito. Alterum contra Francos praelium pugnauit, quibus opera ducum strenue victis ipse cum Burgundionum Vandilorumque copiis dimicauit. Sub Aureliano et Probo Gallias inuaserant imperii nomine, Bonosus, dux Rhaetici limitis, et Proculus, de quo ita Vopiscus [Note: In Proculo.]: Nonnihil, inquit, Gallis profuit. Nam Allemannos, qui tum adbuc Germani dicebantur, non sine gloriae splendore contriuit, nunquam aliter, quam latrocinandi pugnans modo.

M. AVR. CARVS. MANL. AVREL. IMP. XL P. R. [Note: Imperauit an. 1. A. D. N. 282.] M. AVR. CARINVS. ET M. AVR. ROMVL. NVMERIANVS IMP. XLI P. R. [Note: Imperauit an. 1, menses 6, A. D. N. 283.] Sed huius Carini, qui occidenti praeerat, cum orientem teneret frater Numerianus, multis Galli iniuriis exacerbati, non solum

tumultu Bagaudarum nomine facto, ducibus Amando et Aeliano defecerunt, sed alias insuper vltra Rhenum gentes excitarunt. Quamobrem Diocletianus, qui interfecto Numeriano, orientis imperium acceperat, cum tot occurrere hostibus, caeso pariter Carino, posse diffideret, Maximianum Herculium primo Caesarem nominavit 10 Martii. Tum vero imperii consortem adsumsit, imperatorem salutauit, et occidenti praefecit, Galerio et Constantio etiam postea Caesaribus sublectis.

C. AVR. VAL. DIOCLETIANVS. ETM. AVREL. MAXIMIANVS. IMPP. XLII P.R. [Note: Imper. ann. 18, menses 10, dies 8.] FL. VALER. CONSTANTIVS CHLORVS. ET C. GALERIVS VALERIVS MAXIMIANVS NOBILISSIMI CAESARES. [Note: Adsumti quartum post annum et cum Aur. regnarunt annos 13, mensem 1, dies 20.] Maximianus imperator primo quidem superatis Alpibus, cum Agaunum venisset, vota concepit, sacrificia Ioui Poenino obtulit, omnem exercitum lustrauit, quibus sacrificiis cum interesse aut frui nollet Thebaea legio, quam paullo ante Diocletianus ex Thebaide, vbi praesidium agitaret, deduxerat duce Mauritio et in occidentem miserat, primo decumari, pristino militiae more reaocato, postea, cum in suscepta fide Christi perduraret, integram interfici mandauit, pauci inde elapsi sunt. Tum in Amandum et Aelianum profectus, in deditionem vtrumque accepit. Gallos agrestes exarmauit, agrorum cultui pristino reddidit, tum vero Allemannos vltra Rhenum progressus multis praeliis fregit, regionem eorum, ferro, flammaque vastauit, tropaea in media Germania constituit, barbaras nationes, praesertim Francorum, deditas et subactas in Galliam, quae multis locis propter frequentes irruptiones hostium haud perinde cultae erant, transtulit agrisque consignauit. Vnde panegyristes: Quid loquar intimas Franciae nationes, iam, non de iis locis, quae olim Romani inuaserunt, sed a propriis ob origine sui sedibus, atque ab vltimis Barbariae litoribus avulsas, vt in desertis Galliae regionibus collectatae, etiam pacem Romani imperii cultu iuuarent et arma delectu. Qui fuerint agri et loci, in quibus Franci collocati, alibi ostendit: Tuo, Maximiane Auguste, nutu, Neruiorum et Treverorum arua iacentia laetus postliminio, et receptus in leges Francus excoluit.

Pax ita aliquantaRom. prouinciis fuit, commissis inter se barbaris nationibus: Vnde Belgicus ille orator: Furit, inquit, in viscera sua gens effrena Maurorum: Gotthi Burgundios penitus exscindunt: pro victis rursus armantur Allemanni, itemque Teruingi pars alia Gotthorum adiuncta manu Taifalorum, aduersum Vandalos Gepidasque concurrunt. Postea: Burgundiones Allemannorum agros occupauere, sed sua quoque clade quaesitas Allemanni terras amisere, quas repetunt.

Nec tamen ista nisi ad praesentiam Maximiani, vbi procul esse notuit, subito arma in Romanos contulere Allemanni [Note: A. D. N. 294.]: Rhaetias, Heluetiam, Rauracos, Sequanos peruastarunt, vrbes et castella funditus euerterunt, vicos incenderunt, ferro et occidione passim grassati sunt, in Lingones vsque promouerunt. Obuius cum exercitu Caesar Constantius factus, pulsus, fugatus et fusus [Note: Eutrop. Breuiar. 9.]. Ipse saucius, occlusis oppidi Lingonum portis resti ex moenibus submisso attractus vix hostium manus euasit. Collecto tamen animo et copiis, quae dies profugum viderat, eadem hostium victorem accepit. Vix enim horis quinque delapsis, suos pro victoria et praeda, Gallos pro salute et libertate cohortatus, talem in hostes incautos et praeterita victoria securos impetum fecit, vt sexaginta millibus contrucidatis reliquos in fugam coniecerit. Qui cum se pariter collegissent, inque Vindonissae campis in Heluetia consedissent, aliosque ex Germania convocassent, secundo praelio sic rursum adflixit, vt ne reliquiae quidem Allemannorum in Heluetia aut Gallia remanserint, omnibus qui hostili essent animo vltra Rhenum profligatis. Hinc illa oratoris exclamatio: Quid memorem Lingonicam victoriam et imperatoris vulnere gloriosam? Quid Vindonissae campos hostium strage completos et adhuc ossibus opertos?

Ita exiguo tempore Constantius duobus praeliis feliciter patratis, non solum Galliarum et vtriusque Germaniae limites restituit, sed etiam quae vastarant castra et castella Allemanni, toto Rheno Danubioque [reading uncertain: page damaged] reparauit, vtante partim ostendimus. Indicat Aeduus panegyristes: Toto, inquit, terrarum orbe, non modo qua Romanus limes, virtute vestra recepto, sed etiam qua hostilis, edomito, cum toties proculcata esset Allemannia, toties obstricta Sarmatia,

Virtungi, Quadi, Carpi toties profligati, submittente se Gotho, pace petenda, supplicante per munera Persarum rege, vrebat animum vna illa tanti imperii contumelia, quod Britannia adhuc in potestate Carausii esset. Idem: Partho vltra Tigrim redacto, Dacia restituta, porrectis vsque Danubii caput Germaniae Rhaetiaeque limitibus. Verus et antiquus Rhaetiae primae terminus Danubii fons, Ptolemaeo teste [Note: Cosmograph. lib. 3.]. Eumenius quoque [Note: Oratione ad praesidem Galliae pro restituendis Menianis scholis.]: Nam quid ego, inquit, alarum et cohortium castra percenseam, toto Rheni et Istri et Euphratis limite restituta? quot vtique muri vix repertis veterum fundamentorum vestigiis, excitantur? Paullo post: Nunc demum iuuat orbem spectare depictum, cum in eo nihil videmus alienum.

Atque hunc ortum, haec gesta Allemannis nomine genteque promiscuis fuisse putauerim, cum Germani, iidem nationis vniversae, modo Allemanni, sumto nouo vocabulo, passim ab integris scriptoribus nominentur. Et quamuis nominis deriuatio Quadrati certa esse possit; virtutis tamen origine potius existimauerim. Vt enim primi, qui Rhenum traiecerunt, Gallosque sedibus expulerunt Germani, hoc est, plane viri, re fortiter gesta nomen inuenerunt auctore Tacito [Note: Libello de Moribus Germanorum.]: ita qui Romanorum servitutem potentiamque vltra ferre non potuerunt, Allemannos, hoc est, omnes viros dictos credibile iudicaro. In quam sententiam venisse etiam Gottfridus Viterbiensis [Note: Parte 9.] videtur his versibus:

Rhenus ab antiquis describitur esse Lemannus,
Indeque nonnulli dictos referunt Alemannos;
Sed vox aequiuoca nomina falsa parat.
Illud ego nomen alia video ratione.
Quidquid prisca sonent, quod sentio, littera promet,
Lector ab binc capiet, quae magis apta sonent.
ALLE sonat totum: MANN vir; Si Theutona lingua
Haec duo coniungat, TOTVM VIR littera signat,
L geminata satis nomina clara facit.

Nam quod Otho Frisingensis Allemannos a Lemanno fluuio, quem eum esse dicit, qui ex lacu Tigurino egressus in Rhenum exoneratur, Limagum nunc potius vocant; frustra est, ex mei animi arbitrio.

Allemannorum porro cultum et armaturam his paucis Agathias notat. Plerisque, inquit, bello detecta sunt capita, perpauci casside operti, armis decernunt, sed pectore nudato et tergis ad infimos renes, amiculo praeterea lineo, partem e corio succincti et tibias contegunt.

CAPVT IV. De Constantini M. et liberorum praeclaris factis: de Lenticensi bello iuxta Acronium et Iuliani Caesaris insignibus victoriis.

1. Constantinipii, primi Christiani et hinc Maximi, contra Allemannos victoria.

2. Eius filii minime patrissantes imperium diuidunt, rixantur, alter alterum interficit superstite Constante, qui a Maxentio occiditur.

3. Constantius in Rauracis contra Allemannos movet, sed mox pacem et foedera cum iis init.

4. Bellum Lenticense, in quo superior Constantius monimentum Mediolani accipit.

5. Nouis ... [reading uncertain: page damaged] Allemannicis nunciatis Iulianus ad eas compellendas [reading uncertain: page damaged] mittitur.

6. Insidiae Allemannorum.

7. Post aliquas velitationes Lulianus in hibernis frustra lacessitur.

8. Allemanni praedabundi Lugdunum vsque peruenere, sed male mulctati.

9. Berbetione Heluetia ab Allemannis eiecto, hi praelio Argentinensi funduntur a Iuliano.

10. De hoc praelio plura.

11. Iulianus Allemanniam vastauit, pacem petentibus dedit, supplices suscepit.

12. Vlteriores progressus in Germania.

13. Iulianus in Rauracis imperator et Augustus salutatur.

14. In Francia alibique compositis rebus, Iulianum et cura firmandi sui imperii et inopinus hostium impetus sollicitat.

15. Aduersa pugna pugnata Iulianus Vadomerium, regem Allemannorum, capit per insidias et bellum conficit.

16. Summa gestorum Iuliani in Gallia.

17. Iulianus Constantio defuncto solus rerum potitus abnegata Christiana fide diuinitus interfectus periit: successit Iouianus.

C. AVR. VAL. FLAVIVS CONSTANTINVS IMP. I P. R. CHRISTIAN. IN OCCIDENT. [Note: Imperauit annos 30, A. D. N. 307.] COnstantio Caesare Eboraci in Britannia mortuo, cum iam ante Diocletianus et Maximianus imperio abiissent, ille orientis, hic occidentis; Constantinus, qui postea, cum primus imperatorum Christianam pietatem cepisset confirmassetque, meritis suis Maximus dictus est, regnare in occidente coepit feliciter. Is primo contra Francos bella habuit, quos praeliis aliquot fractos, eorum reges etiam bestiis pro munere obiecit; contra vero Bructeros, Cheruscos, Vargiones, Tubantes, Allemannorum gentes eam victoriam consecutus est, vt dixerit Nazarius panegyristes, vnum hoc bellum, si debitis laudibus immorari liceret, diem integrum absumturum: quo factum modo, vt quietem ab his hostibus toto prope imperio habuerit.

Constantini liberi primum ex parte a vera pietate discesserunt, tum vero paternam virtutem minime consecuti sunt. Ille barbaris subiugandis fortitudinis exempla reliquerat: Hi suo se sanguine commacularunt. Constantinus maior natu, cum Constante minore Hispanias, Galliam, Italiam, Africam, Illyricum, Graeciam prouincias testamento acceperunt [Note: A. D. N. 337. Zosimus lib. 2. Eutrop. Breuiar. 10.]; orientis imperium Constantius, et eius caput Constantinopolim, cum Thracia et Aegypto. Nec longa fuit concordia fratrum. Orta inter Constantinum et Constantem de Italia controuersia, Constantino apud Aquileiam interfecto, Constans, cuius fraude perierat, totius occidentis imperium adiit [Note: A. D. N. 340.] FLAVIVS CONSTANS IMP. II P. R. IN. OCCID. [Note: Imperauit solus annos 9, menses 9, dies 9.] ipsum aliquamdiu firmum, quamdiu scilicet virtuti locum fecit; vbise indignis amoribus adiugauit, venationibus et luxuriae tradidit, ansam simul Magnentio comiti ipsius occidendi, et imperii per vim occupandi obtulit. Magnentius statim Decentium et Desiderium fratres Caesares nuncupauit [Note: Tyrannidem tenuit annos 3, menses 6, dies aliquot. A. D. N. 350.]: huic Hispaniarum regna; illi Gallias imperio administrandas dedit, imperii vero summam sibi reliquit. Bellauit Decentius cum Allemannis improspere. Chonodamarius, ait Ammianus [Note: Hist lib. 16.], rex Allemannorum et Decentium Caesarem superauit, aequo Marte congressus et ciuitates multas claras vastauit et opulentas. Magnentius vero cum Constantino, qui iam solus, legitimus orbis R. arbiter, congressus in Pannonia, primo superatus est, tum secundo prope Ticinum victoriam adeptus, multis post praeliis fractus, dilabente paullatim exercitu, seipsum Lugduni interemit [Note: A. D. N. 353.]. Primo sane praelio vires imperii concidisse, auctor Aurelius Victor [Note: In Epitom.]: Constantius, inquit, cum Magnentio in Pannonia apud Mursam dimicans, vicit, in quo bello, pene nunquam amplius Romanae consumtae sunt vires, totiusque imperii fortunae pessundatae.

Magnentiano bello confecto, occidentis totius cum oriente compos factus FL. CONSTANTIVS II. IMP. III P. R. [Note: Imperauit annos 8. A. D. N. 353. Ammianus lib. 14.] in Gaudemadum et Vadomarium fratres, Allemannorum reges, quicrebris excursibus et libertate ciuilis praeteriti belli, Galliam, Heluetiam, Sequanos, Rauracos populabantur, arma vertit. Copiis primo vere eductis, in Rauracis, Rheni ripas insedit, ne flumen nauium compage coniungeret, hostium accidentibus telis, in morem grandinis, prohibitus est. Cum ea ratione, quid potissimum in hostes moliretur, dubitat, ex indice forte vadosum, certo loco flumen agnoscit. Vnde facile in hostes irrumpere licuisset, nisi praecipui militiae ordines ex Allemannorum gente, popularibus pepercissent; et reges mutato consilio veniam delictorum quaesiuissent, quam imperator, aduocata militum concione, haud grauatim, certis conditionibus, dedit, et foedere icto muniuit. Inde Mediolanum in hiberna discessit.

Nec multo post Lentiensibus [Note: Lintzgeuuer ad lacum Constantiensem.] bellum indixit, eadem caussa [Note: Ammianus lib. 15.]. In Rhaetia, Campis Caninis, cum substitisset, Arbetionem M.Eq. cum copiarum parte, praemisit, qui Brigantii laci ripas sublegens, hostes eliceret; sed dum speculatorum, quas miserat, aduentum negligit paulloque incuriosius agit, repente ab hostibus per insidias circumuentus vix fuga et noctis beneficio elapsus est, plurimis interfectis, in quibus tribuni decem. Id successus animos hostium sustulit, iamque Romanorum munimenta et castra oppugnare adausi, exscidium ferro, voce, vultuque minabantur, donec Arintheo Seniunchoque comitibus et Bappone

duce, cum selecta promotorum manu erumpentibus, in fugam foedissimam coniicerentur. Re in hunc feliciter modum restituta, Mediolanum imperator, vt instituerat, rediit, apud nostrates illi monimentum hoc positum.

IMP. CAES. VAL.

CONSTANTIO. PIO.

FEL. INVICTO. AVG.

DIVI. CONSTANT. PII. AVG.

FILIO. FOR. CL. VAL. BONO.

REIPVBLICAE. NATO.

Dum vero Mediolani Orthodoxis exagitandis, tempus ponit, non minus frequentibus nuntiis concutitur, Allemannorum reges Francorumque, omnibus posthabitis, nemine contra nitente, ad internecionem vastare vniuersa. Itaque animi anxius, cum nec hostibus immittere se, nec florentissimas prouincias praedae relinquere autperdere pari vecordia recusat, Iulianum patruelem Achaia accire, Caesaremque nominatum Galliae praeficere constituit, et 8 iduum Nouembr. eodem anno perfecit. Iulianus Caesar, exiguo comitatu cal. Decemb. Mediolano egressus est, rectaque Taurinos peruenit, vbi Coloniam Agrippinam, quod hactenus de industria fuerat silentio oppressum, pertinaci barbarorum obsidione occupatam, et euersam accepit [Note: Zosimus lib. 3.]. Inde Viennam discessit, illicque aliquamdiu deliberationis nomine moratus, peteretne Francos et Belgium; Allemannos, recta acie, per Decem pagos inuadere potius exstimauit [Note: A. D. N. 356. Ammianus lib. 16.].

Motis igitur Vesontione castris, vbi opperiri se copias iusserat, inde humecto et nubilo die profectus, cum aeris et nebularum intemperies pene adspectum subducerent, hostes ex insidiis duas prope delessent legiones, gnaritudine locorum et habilitate, nisi clamore attoniti socii auxilia praesto contulissent. Quod monimento Iuliano in posterum fuit, insidias et hostium fraudes vndiquaque cauendi.

Cum vero audisset Argentoratum, Breucomagum, Tabernas, Salissonam, Nemetas, Vangiones, Maguntiacum [Note: Strasburg, Breucomag vicus, Zaberen, Sels, Spirer, Wormser, Mentz.] barbaros occupasse, eorum territoria incolere, primo Breucomagum in potestatem redegit, tum cum hostibus vbique occurrentibus congressus, partim caecidit, partim in alteram ripam profligauit: quibus ita compositis ad Agrippinenses liberandos discessit, Francisque pacem petentibus, vrbeque, quam occuparant, reddita, in deditionem suscepit, et in Senonum oppidum [Note: Hodie Lutetiam aut Parisios vocant.] demum in hiberna discessit. Vix oppidum tenuerat, et per municipia copias diuiserat, cum barbari, eius capiendi confidentia, vndique Caesarem insedere, nec nisi post tricesinum diem, cum frustra omnia tentassent, obsidium reliquere [Note: A. D. N. 357.].

Exacta sic hieme, quia licentius et ferocius agebant insultabantque Allemanni, eos omni ex parte aggredi, et in augustias concludere decreuit. Missus Barbetio M. Ped. ex Italia cum 25 millibus, qui secundum Rauracos impetum faceret, Iulianus cetera copiis cingeret. Sed dum ea consilia agitantur, inter vtriusque exercitus castra fraude laeti barbari, Lugdunum vsque penetrauere, aegreque ab vrbis moenibus repulsi, omnia subiecta diripuere. Quod cum comperisset Caesar, aliquot equitum turmis itinera, quibus itineribus erant redituri Allemanni, obsedit, palantesque et praesentia duorum fortissimorum exercituum territi hostes, alii in Rheni insulas, plerique in vlteriorem ripam transiere, omnesque aditus, caesis immensi roboris arboribus, interclusere. At Iulianus, cum aestate adulta, vadari flumen Rhenum intellexisset, Bainobaudem Cornutorum tribunum cum expedita velitum turba, vt barbaros vrgerent, emisit, qui traiecto, qua breuia dabant, fluuio, tum clipeis subiectis enati, opera mem orabili insulam [Note: Sunt, qui hanc insulam esse eam credidere, quae infra Schaffhusiam est; ego potius Seckingam adfirmarim: in Rancacis enim ista, vbi tum Iulianus.] occuparunt, remque fortiter gesserunt, caesis nullo discrimine aut sexu hostibus, et tota insula eiectis.

His ita feliciter transactis, cum restituendis oppidis et castellis, paullo aute euersis, animum applicuisset Caesar, et iam Tres Tabernas eduxisset, praesidio et commeatu in annum munisset, Allemanni Barbetionem, qui ad Rheni superiora, in Rauracis et Heluetia castra habebat, praecipiti impetu, vallo, munimentisque ciecerunt, fugientemque Augustam vsque Rauricam [Note: Augst supra Basileam.] persecuti sunt: praeda, et omnibus impedimentis occupatis. Inde noua inter barbaros coniuratio: Conuenerunt Chonodomarius, et Vestralpus, tum Vrius,

et cum Suomario, et Serapione, Hortarius, omnes reges, maximisque, quam tum fieri potuit, copiis factis, misso ad Caesarem nuncio, terris abscederet, virtute sibi quaesitis et bello, prope Argentoratum consedere. Iulianus nihil territus exercitum primo mane Tabernis eduxit: declinante meridie in hostium conspectum venere. Ibi cum quiescere, proiecto in noctem aggere, Caesar maluisset, praelium et pugnam milites praoptauere. Itaque ordinibus pro loco et tempore compositis, Caesariani equites primo fusi et fugati, pedites hostium impetum excepere, Cornutis maxime, et Braccatis militiae peritis, et longo vsu firmatis contra innitentibus. Ibi veluti torrente ad rupem colliso barbarorum furor et impotentia stetit, donec, sole decumbente, deficerent, plurimis caesis, nec paucioribus flumine Rheno suffocatis, ceteri fuga per tenebras dilaberentur, Chonodomario solo retracto: Iulianus consensu omnium Augustus et imperator salutatus.

De hoc praelio et Iuliano Victor: Iste, inquit, in campis Argentoratensibus, apud Gallias, cum paucis militibus, infinitas hostium copias deleuit. Stabant acerui montium similes, fluebat cruor fluminum modo, captus rex nobilis Chonodomarius, fusi omnes optimates, redditus limes Romanae possessionis. Quantae autem fuerint hae deletae copiae, solus, puto, in numerato habuit Zosimus [Note: Lib. 3.], fauorene huius apostatae, an ex vero? Quum nunciassent, inquit, exploratores, propter vrbem Argentoratum, quae ad Rheni ripam sita est, infinitam barbarorum multitudinem transieeisse, simul atque rem cognouit, cum copiis opere tumultuario collectis progressus est, et conserta cum hoste pugna, tropaeum longe amplissimum statuit, sexaginta millibus hominum in ipso praelio deletis, et aliis totidem in Rhenum praecipitatis atque in flumine exstinctis: De Argentorato, ex vico, per eundem, credo, Iulianum, aut certe Valentinianum I, qui successit, in oppidi formam restituto, et hac pugna paucis etiam meminit Ausonius [Note: In sua Mosella.] his versibus:

Transieram celerem nebuloso flumine Nauam,
Addita miratus veteri noua moenia vico,
Aequauit latias vbi quondam Gallia Cannas,
Infletaeque iacent inopes super arua cateruae.

Adeo insignem victoriam consecutus Iulianus [Note: Ammianus lib. 17.] ad Tres Tabernas regressus est, praedam et captiuos in Mediomatrices dimisit. Inde Maguntiacum profectus ponte fluuium traiecit, et in Allemannis ferro flammaque grassatus est. Vltimo pacem implorauere, et veniam: Data in mensem decimum. Eius fiducia tres reges Allemannorum, qui bello praeterito auxilia hostibus suppeditarant, supplices et trepidi ad imperatoris genua accidere, conceptisque ritu patrio verbis, nihil moturos iurauere. Imperator rursus ad hiberna Parisios, pace in hanc rationem ad tempus firmata, profectus est, et ne quid per otium transmitteret, tributis recensendis animum occupavit.

Vix hibernis finitis [Note: A. D. N. 358.], in Francos, qui Salii dicuntur, mouit nihilque adhuc timentes, veluti fulminis turbo, percussit: ab oppressis, quae voluit, impetrauit. Cumque Germaniae inferiora composuisset, castella, et munimenta euersa refecisset, Rhenum rursus transiit, suplicemque regem Suomarium [Note: Tenebat is Palatinatum inferiorem, vt Hortarius superiorem.] habuit, qui veniam, ealege, meruit, si, captiuis redditis, malificio abstineret, alimenta exercitui administraret. Omnia promte expleta. Post Hortarii regionem petiuit. Missi Nectica, tribunus scutariorum, et Charito, qui captivum abducerent; cumque pariter captivos remissurum, commeatus largiturum, excisa reparaturum adiurasset, dimissus est. Imperator ex Germania in alteram ripam regressus est.[Note: A. D. N. 359.] [transcriber: footnote sign (aa) is missing] Verum omni ex parte attentus, ne praeteritorum recordatione, aut suopte ingenio erumperent barbari, novosque motus concirent, et de fide quorundam iam dubitaret, Hariobaudem spectatae virtutis et fidei tribunum, ad Hortarium regem, specie legationis, dimisit, qui postea, quae agitarentur, per barbarici sermonis notitiam inuestigaret [Note: Ammianus lib. 18.]. Ipse temporis interea quod esset, reparandis oppidis, castellis horreisque nouis construendis, in quae annonam ex Britannia et aliis locis deuectam inferret, absumsit. Cum intellecta ab Hariobaude percepisset, exercitum Maguntiacum duxit, ponteque nauibus colligato, in hostium finibus improvisus apparuit, rapinisque, et incendiis inimicos exercuit, caedeque et vastatione ad regionem, cui Capellatii vel Palas nomen est [Note: Nunc Pfaltz vel Palatinatum dicimus.], peruenit, ibique castra posuit, et Macrianum Hariobaldumque fratres, qui regnum non procul obtinebant, in deditionem

suscepit. Hos rex et ipse Vadomarius secutus est, cuius erat domicilium contra Rauracos [Note: In Brisgau et circa Harciniam.]. Is Constantii imperatoris litteris, et commendatione antiquaque clientela notus, non tam culpae alicuius adfinis, quam deprecator pro Vrio, Vrsicino, et Versalpo regibus aduenit. Cum etiam legatos, qui pacem exorarent, misissent, omnibus data. Sicque hiberna petita.

At vero Constantius Augustus, cum res in Gallia gestas audisset [Note: A. D. N. 360. Ammian. lib. 20.], siue inuidia et aemulatione, aut, quia sic flagitarent rebelles Sarmatae, et Quadi, sibi Iulianus mitteret Celtas, et Petulantes strenuissimos militiao ordines et exercitus robur, imperasset, aegerrime accepere milites, concitatisque postea animis, separationem copiarum abnuerunt, vtque rebellionis poenam effugerent, Iulianum, qui nihil vnquam aliud ambiuerat, expalatio extractum Augustum et imperatorem magnis clamoribus adpellaverunt, temereque arrepto ex Cornicularii ceruice torque, caput eius pro diademate obuelauerunt. Ipse renitenti similis, cum se quae tamdiu deperierat assecutum intelligeret, commemoratis pro tempore in militum corona suis factis, eorumdemque voluntate et animis collaudatis, ad Constantium Augustum, vt quae acta essent adprobaret, legatos destinauit.

Cum haec ita in Rauracis, vbi tum agebat, abiissent, in Francorum regiones expediuit, captisque plurimis et occisis, pacem pro arbitrio orantibus dedit, praesidiisque Rhenani limitis exploratis, et correctis, in Rauracos rediit, locisque reciperatis quae Allemanni tenebant, vt sua, iisque pleniore cura firmatis, per Vesontionem, et Sequanos, Viennae hiematurus abscessit. Vbi tum firmandis consiliis in futurum, dies impendit et noctes, et, apertone peteret Marte Constantium, an ad concordiam omnibus alliceret modis, haesitabundus subdubitat [Note: Ammianus lib. 21.]; grauis nuncius animum perculit, Vadomarium regem, a quo nil timebatur, in Rhaetias propinquas [Note: Heluetiam et Tauriacorum pagum.] inuasisse, in praedisque et rapinis impune versari. Ita consiliis ad tempus positis, de vlciscendo hoste vnice solicitus, Libinonem comitem cum Petulantibus et Celtis, qui Allemanno occurrerent, propere expediuit; hostem Libino apud Sanctionem [Note: Seckingam esse putant, quod ita est.] adsecutus.

Nulla mora: pugnam iniit, primusque interfectus est, animumque morte comperta hostibus adauxit, validiusque irruentibus Romani caesi, et fugati. Fama fuit, Vadomarium regem Constantii litteris solicitatum, his Iulianum rebellionibus in Galliis distineret, promisso furtim auxilio et opibus, quibus bellum duceret. Sed Iulianus cum sibi belli moras spe et voluntate longiores interiici animaduerteret, timeretque ne Vadomarii exemplum ceteri Allemannorum principes sequerentur, regem insidiis praeoccupare tentauit, misso, quasi ad amicum nulliusque rebellionis compertum Philagrio Notario, cum mandatis, Allemanno litteras ne redderet, nisi Rhenum traiecisset. Vadomarius siue nihil hostile timeret, siue eadem arte luderet, innocentemque confidentia profiteretur, ad vlteriorem ripam in Rauracis inuitatus a Notario accessit, moxque conuiuio lauto acceptus, dum incautius agit, re inopinata, vinculis se oneratum perspicit, indeque Hispanias transportatus est. Hoc facto ex animi sententia elatior Iulianus, nihil remittentibus curis, barbaros summis viribus opprimere, ne in posterum resurgerent, constituit, traiectoque per noctem Rheno, ne rumore hostes in montium et siluarum remotiora, et secreta dilaberentur, ferro, caede, flammaque cuncta compleuit. Postremo pacem obsecrantes, et firmam quietem pollicitos data obsidum multitudine, in deditionem suscepit.

Tum vero sic rebus per Galliam compositis, hostibus omnibus vltra Rhenum submotis, Romani imperii finibus restitutis, et nouis praesidiis auctis et confirmatis, pace vndique comparata, defectionem publice professus, cum paucis animi sui sententiam apud milites explicuisset, ad Daciam et Pannonias praeoccupandas profectus est, Sallustio praefecto praetorio Galliarum constituto. In Thraciam cum venisset, certum de morte Constantii nuncium accepit. Febri is, et moerore contra Iulianum bellum parans acerrimum, in Cilicia contabuerat 4 Non. Oct. Ita rerum solus arbiter triumphabundus

FL. CLAVD. IVLIANVS IMP. IV P. R. [Note: Imperauit ann. 1, menses 7, dies 20. A. D. N. 361. Ammianus lib. 22, 23, 24.] Constantinopolim ingressus est, tum ad bellum Persicum, quod ceperat Constantius, se accinxit. Persecutionem interim in Christianos, eiurata religione, quam hactenus et toto illo tempore, quod in Galliis transegit, prae se tulerat, nouam et incognitam molitus. Commissa demum cum Persis pugna, quem Nazaraeum et Galilaeum per contemtum et ignominiam vocitabat DEVM, et iustum vltorem cum esset expertus, telo diuinitus transuerberatus occubuit 6 Kal. Iulii [Note: A. D. N. 362.]. Electus militari voto ordinis domesticorum FLAV. IOVIANVS IMP. V P. R. [Note: A. D. N. 363. Imperauit menses 7, dies 22.]

CAPVT V. De Valentiniani I et Gratiani filii, et sequentium imperatorum fortiter gestis: quando primum Allemanni Heluetiae partem occuparunt.

1. Allemanni leui de caussa rebellantes inque Heluetiam grassantes vincuntur a Iouino.

2. Saxonibus et Francis compescendis Valentinianus ingentem manum comparat Rhenumque traiicit et Allemannos vincit.

3. Idem munimenta ad Rhenum et Danubium exstruit.

4. Burgundiones contra Allemannos instigat, hosque caedit Theodosii ministerio.

5. Valentiniani contra eosdem Allemannos consilia et gesta.

6. Pace cum Allemannis pacta, iuuentutem Romanam, in qua Heluetii, ordinibus adscripsit et movit in Illyrium.

7. Gratiano et Valentiniano II imperatoribus Allemanni Lenticenses foedera rumpunt, sed profligantur.

8. Allemanni in Heluetiam et Rauracos a Gratiano Imperatore traducti.

9. Turbulento imperii Romani statu Heluetii pro Theodosio contra Eugenium et quare steterunt: priuilegiis non diu gauisi.

IOuiano, bono magis, quam strenuo principi, successit S. Kal. Martii FLAV. VALENTINIANVS. I IMP. IV P. R. [Note: Imperauit anons 11, menses 10, dies 8. A. D. N. 364. Ammianus lib. 26.] Eodem tempore, veluti classicum insonantibus quatuor orbis cardinibus, ita vndique barbarae gentes proximos sibi limites persultabant. Allemannis quidem (vt inde mihi, vt hactenus, principium ducatur,) parua rebellionis caussa fuit. Legatis eorum ad comitatum missis, dona, ex consuetudine dari solita, leuiora fuere, quam ab nouo principe sperauerant. Hinc irae, et indignatio, et proiecta in medium munera per contemtum, indignum iudicantibus petere aut expectare, quae vi consequi possent. Accessit Vrsatii, officiorum magistri, in eosdem asperitas saeua et agrestis. Igitur regressi in maiora, et tristiora apud populares omnia auxere. Iustum ea caussa, bellum furentibus, et coecis cupidine et iracundia, in Rhetiam primo, Heluetiamque, et Rauracos impetum dedere, et praeda et vastatione impune satiati sunt. Daglaipho quidem in praesens occureret hostibus, mandatum; moxque cum copiis imperator subsecutus, apud Senonas hiemem habuit [Note: A. D. N. 365.]. Neque ideo quieuere Allemanni. Ineunte enim Ianuario, concreta glacie, flumina patrio more transuecti etiam licentius quam antea extra limites grassati sunt. Obuii Carietto et Seuerianus comites, male accepti, ille etiam morte interfectus est. Tertius Iouinus, magister equitum, multis secundis successibus rem prolapsam restituit, terque praelio diuersis locis et copiis congressus egregiam victoriam reportauit, feliciterque defunctus Parisios laetus et ouans regressus est, et postea consul, praemii et honoris loco, dissignatus [Note: Ammianus lib. 27. A. D. N. 366.].

Interea Saxones et Franci Germaniae inferiora agitabant. Quibus reprimendis dum Valentinianus incumbit, Rado regulus Allemannorum Maguntiacum inuasit, et praesidiis vacuam praedatus est. Dum Viticabius Vadomarii filius, iuuenis ferox et inquiotus, in Rauracis et Heluetia paria meditatur, forte a domestico trucidatus est. Et eius morte paullo excursiones acquieuere. Sed Valentinianus gentem toties rebellem,

tantisque Romanorum et sociorum cladibus et ruinis claram subiugare, et funditus euertere cogitans, quam maximis copiis, ex Illyrico Italiaque concitis, Rhenum cum Gratiano filio traiecit, diebusque aliquot emensis, cum qui resisteret appareret nemo, sata tectaque corrupit et incendit. Apud Solicinium [Note: Sultz oppidum infra Rotuillam, sinistra Nieri ripa.] castris positis demum nuncius fertur certus de hostibus: et copiae statim instructae: varie deinde dimicatum, non sine Romanorum caede, et imperatoris periculo. Tandem hostes fusos montium et siluarum latebrae exceperunt, imperator Treueros milites in hiberna abiere.

Proximo vere [Note: A. D. N 367. Ammianus lib. 28.] cum obsides pacis hostes dedissent, ne milites obtorpescerent, id quoque ad imperii decus et firmamentum, tum prouinciarum et sociorum tutelam arbitratus, magno animo et opera vtibili, Rhenum omnem, a Rhaetiarum exordio ad oceanum magnis munire molibus instituit, castra et munimenta antiqua altius extulit, ne vspiam latere hostes possent, nouas turres, et propugnacula, locis opportunis, condidit, quantum Galliae porrigitur longitudo, cuncta firmauit, etiam vltra Rhenum operibus supra Nicrum castra praesidiaque collocauit et hostium agros praestinxit. Idem quoque secundum Danubium contra Quados ceterosque barbaros fieri mandavit.

Sed cum neque sic compescerentur Allemannorum gentes, Macriani praecipue regis solicitatu et persuasionibus adeoque magis magisque intumescerent, barbaras inter se nationes committere decreuit [Note: A. D. N. 370.]. Muneribus itaque et promissis Burgundionum animos corrumpens, hominum bellicosorum, quique immensae turbae viribus adfluerent, proindeque finitimis omnibus metuendi essent, vt Allemanos vicinos ab vno latere inuaderent, se alterum occupaturum, litteris instigauit. Paruere Burgundi, cateruasque lectissimas misere, quae cum ad Rhenum consedissent, Romano militi, exstruendis munitionibus intento, nec armis militaribus accincto, maximo fuere terrori. Illo in loco, cum moras aliquamdiu traxissent, nec imperatoris promissa, aut copiae apparerent, se irrisos rati, captiuis interfectis, ad suos rediere. Hanc tamen occasionem Burgundici apud proximas gentes tumultus, haud quaquam negligendam putauit Theodosius magister equitum, eius, qui postea magna laude imperauit, pater. Allemannos enim per Rhaetias, et Heluetiam metu Burgundionum palantes, pluribus locis, et congressibus caecidit, captiuos in Italiam transportauit, et sede, ad Padum iussu principis, adsignata, ad agrorum cultum compulit.

Neque cessauit Valentinianus. Sed cum Macrianum regem, aperto Marte, domare nequiret, quin adultis viribus valentior resurgeret, ad dolos alios conuertit, cognitoque per tran sfugas, vbi opprimi posset, Severum pedestrium ducem, cum expedita manu Rhenum nauibus traiicere mandauit, ipse quoque per nocturnas tenebras, relictis in altera ripa impedimentis, enauit [Note: Marcell. lib. 29.]. Et regem quidem Macrianum re subita oppressisset, nisi milites, solita peruicacia, mandatorum negligentes, per rapinas et incendia innotuissent, eademque opera regis transfugio viam aperuissent. Imperator cum ad quinquagesimum lapidem hostiles agros inflammasset, voti falsus intemperantia militari, Treueros moestus se abdidit, captaque in contrarium sententia Allemannorum reges, Fraomarium, Hortarium et Bitheridem, in comitatum accitos, militum certis ordinibus praefecit et honoribus deuinxit, quamuis Hortarium proditionis conuictum, et cum Mariano conuenire postea litteris deprehensum flamma interfecerit. Inde muniendis Rheni ripis perseuerauit. Dumque apud Basiliam munimentum aedificat, Robur vulgo incolis dictum [Note: Ammian. lib. 30. Huius munimenti alibi declarata sententia, lib. 1. cap. 11. n. 11.], Illyricae cladis nuncium accepit, cui cum succurrere nihil potius existimaret, ingruente iam hieme prohibitus, hostibus praeterea per Allemanniam nondum pacatis, in sequentem annum distulit.

Postea Macrianus ad colloquium inuitatus, haud refutauit, magnoque fastu et satellitio, murmureque circumsonantium clipeorum in medium profectus, non perinde inuitus foederis oblatas conditiones accepit, et quoad fuit, constanter et cum fide seruauit. Iuuentutem postea Rhenanam, in qua nulla dubitatione Heluetii, ordinibus adscripsisse Valentinianum, et hac quoque parte Galliae consuluisse, auctorem

habemus Zosimum [Note: Lib. 3.]: Valentinianus, inquit, imperator rebus Germanicis recte constitutis, in futurum quoque tempus securitati Celticarum nationum prospicere se debere arbitratus est. Quapropter maxima iuuenum multitudine, tum de barbaris Rheni adcolis, tum de subiectarum Romano imperio gentium agricolis, collecta, numerisque militaribus ad scripta, sic eos in bellicis rebus exercuit, vt borum militum exercitationis et experientiae metu, totos nouem annos, nemo Transrbenanorum subiecta Romanis oppida vexarit. Haec Zosimus, quamuis annorum numerus parum constet. Pubescente vere, relicto in Gallia Gratiano, quem Augustum salutauerat militari arbitrio et consensu Valentinianus, Treueris mouit, Illyricumque iter nulla mora corripuit, Carnutumque paucis diebus peruenit, vbi cum Quadorum legati, in consistorium admissi, paullo ferocius, quam supplices decebat, essent prolocuti, ita efferbuit, vt suffocatis vitalibus paullo post morte decesserit [Note: A. D. N. 375.], 15. Kal. Decemb. relictis in occidente FL. GRATIANO. ET FL. VALENTINIANO II IMPP. P. R. FF. [Note: Imperarunt simul annos 7, menses 9. A. D. N. 376.]

Mors Valentiniani insignium calamitatum, quae postea orbem Rom. concusserunt adeoque oppresserunt, princi pium fuit. In oriente quidem Alani, Hunni, Gothique, in occidente Allemanni Lentienses arma primi in manus sumsere, Rhaetiis Heluetiaeque finitimi. Hi foedere posthabito, cum per anni tempus Rhenus concreuisset, in ripas vlteriores euaserunt, Celtasque et Petulantes propulerunt, mox ad sua se praedis onusti receperunt. Vbi vero audiuere magnam exercitus partem Gratiani, in Illyricum, contra barbaros, Valenti imperatori auxilio abiisse, tum vero animis, armisque exsultare coeperunt, veluti voti compotiti et rerum domini [Note: A. D. N. 378.]. Collectis igitur omnium pagorum incolis ad quadraginta bellatorum millia, alii septuaginta fuisse prodiderunt, rerumque successu et opibus inflati Rhenum proruperunt, et in Elsatiam prope Argentuariam [Note: Horburg prope Colmariam.] castra metati sunt. Gratianus, reuocatis quantocyus cohortibus, aliisque quas in Gallia retinuerat coniunctis, Narmienum parti copiarum praefecit: partem aliam Mallobandi domesticorum comiti commisit. Iamque copiae instructae in pugnam ruissent, nisi ducum discordantia contineret: hoc, in hostes ruendum; illo, trahendum bellum, dum deferuesceret barbarus tumor, tutius asserente. Mallobaudes tandem obtinuit, et in hostes commota signa, eaque virtute pugnatum [Note: A. D. N. 379.], vt ex tanto numero vix quinque millia evaserint, quae tamen plus postea laboris, quam integri discriminis attulisse crediti sunt. Cum enim in montes proximos [Note: Iurassum, Vogesum, Alpet Rhaeticas.] se coniecissent, frustra imperatorem diu habuerunt. Demum insistente exercitu, cum nullus saluti locus superesse videretur, supplices deditionem fecere, et in militiam allecti sunt. Lentienses, inquit Ammianus [Note: Lib. 31.], intentum Gratianum iugulis suis, omni perseuer andi studio, contemplantes, deditionem, quam supplici prece impetrauere, oblata, vt praeceptum est, iuuentute valida, nostr is triociniis permiscenda, ad genitales terras innoxii abire permissi sunt.

Partem crediderim domos rediisse. Nam quin ex hac, aut alia Allemannorum gente in Heluetiam et Rauracos traduxerit, agrisque consignatis, terram colere, riparum curam tenere, vacua complere iusserit Gratianus, illa, quam apud eundem imperatorem orationem habuit Ausonius Burdegalensis, negari non potest. Voca, inquit [Note: Pro gratiarum actione Cos.], Germanicum, deditione gentilium; Allemannicum, traductione captorum; vincendo et ignoscendo, Sarmaticum. Nec enim alio, quam hoc tempore, neque alia in loca haec traductio facta. Saepe alias in Heluetiam Rauracos, Sequanos, Galliamque prope totam barbari ex Germania impressiones fecere, vrbes, oppida, castella diripuere, vastauere; tamen hactenus semper, aut virtute imperatorum repulsi, aut suapte in Germaniam vltra Rhenum regressi, nunquam in Heluetia aut Gallia superiores fixas sedes collocare potuerunt, quod ex enarratis huc vsque imperatorum factis et bellis manifestum est. Atque ita prima fuit Helvetiae, vt libertatis, ita agrorum imminutio, Allemannis sub tributo totum prope Tigurinum pagum, a Rheno ad Vrsam occupantibus. Quamuis non ignorem, magnam eis iam pagi partem Rhaetiae primae attributam, et proinde in prouinciae formam, vt illa, redactam.

Gratiano interfecto FL. VALENTINIANVS II IMP. VIII P. R. legitimus Italiam tenuit [Note: Imperauit annos 8, menses 8, dies 28. A. D. N. 383.]. Maximus vero, cuius insidiis optimus et sanctissimus adolescens interemtus fuerat, Gallias per aliquot annos habuit [Note: A. D. N. 386.]. Quo apud Aquileiam vita et imperio spoliato, Eugenius pariter tyrannus, fauore Arbogastis comitis, Valentiniano etiam Lugduni per fraudem suffocato, imperium occidentis inuasit [Note: A. D. N. 394.]. Sed non multo post et ipse interfectus.

FL. THEODOSIVS MAGNVS IMP. IX P. R. cum iam aliquot annos orienti praefuisset, in vtroque orbe rerum summam consecutus est [Note: Imperauit in occidente menses 7.]. Nec multo post vita et imperio functus, relictis in oriente Arcadio, in occidente Honorio filiis imperatoribus, vtroque sub Fl. Stilicone, vtriusque militiae duce. Annales Heluetiorum referunt [Note: Nicolao Schradino teste, qui bellum Sueuicum scripsit carmine.], Heluetios a Theodosio quidem contra Eugenium tyrannum, cui cetera in Gallia parebant, sponte stetisse, eam maxime ob caussam, quod eius vilitatem aspernarentur, vtpote ex officiorum notario, factione Arbogastis, in imperium adsumti, tum etiam impietatem respuerent, quod sub eo gentilium et idolorum restituerentur passim cultus et ceremoniae: ad id vero inductos et persuasos concionibus et hortamentis cuiusdam monachi, qui ea de caussa ex Italia in Heluetiam descenderat. Qui cum se denique cum Theodosio omnibus copiis coniunxissent, praecipuam victoriae caussam eidem imperatori praebuerint, vnde ab illo, et posteris eius priuilegia multa acceperint, et immunitates, in primis vero vt suis legibus et modo viuere possent, omnis exactionis, et vectigalis expertes [Note: Vide Baronium tomo 4 Annal.]. Quicquid eius sit, priuilegiis his diu vti aut frui non potuerunt, barbaris vndique opprimentibus, Romanumque nomen, vt leges, radicitus exstirpantibus; vt iam videbimus.

CAPVT VI. De barbarorum irruptionibus et Galliae Heluetiaeque ruina, tum Burgundionum in Heluetia sede.

1. Barbarorum motus Stilico compressit.

2. Stiliconis ambitu et scelere imperium Romanum perditum.

3. Roma ab Alarico capta: Gallia et Hispania per Crocum Vandalum vastata.

4. Quod peccata vastationis caussae: de quo querelae patrum.

5. Gallos tot barbarorum oppressionibus et suppliciis non meliores factos esse.

6. Eiusdem vastationis caussa politica.

7. Heluetia a Burgundionibus capta et hinc Burgundia Minor dicta: Vnde et regnum Burgundicum.

FL. HONORIVS IMP. X P. R. [Note: Imperauit annos 28, menses 2. A. D. N. 395.]

Defuncto statim Theodosio Sueui Rhaetias, Franci Belgium, Britanniam Scoti et Saxones tentauere. FL. Stilico comes comptessit hos gentium motus fortiter, et prouincias feliciter restituit [Note: IV consulatu eius.]. Auctor Claudianus, eorum temporum poeta princeps, panegyri, quam ad Honorium imperatorem cecinit, vbi his imperatorem adloquitur, de Stilione memorans:

Hunc tamen inprimis populos lenire feroces,
Et Rhenum pacare iubes. Volat ille citatis
Vectus equis, nullaque latus stipante caterua,
Aspera nubiferas qua Rhaetia porrigit Alpes,
Pergit, et hostiles, tanta est fiducia, ripas
Incomitatus adit, totum properare per amnem
Attonitos reges humili ceruice videres.

Eadem clarius, illa quam ipsi Stiliconi laudationem dixit [Note: Paneg. 1.]:

Miramur rabidis, bostem succumbere bellis,
Quum solo terrore ruant? non classica Francis
Intulimus; iacuere tamen, non Marte Suevos
Contudimus, queis ir adamus. Quis credere possit?
Ante tubam nobis audax Germania servit:
Cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores:
Vestra manus quicquid dubio discrimine gessit,
Transcurrens egit Stilico, totidemque diebus
Edemuit Rhenum, quot vos potuistis ab annis.
Quem ferro; alloquiis: quem vos cum milite; Solus [Note: Ita lego et distinguo; male vulgata: vt et superiora.]
Impiger a primo descendens fluminis ortu
Ad bifidos tractus [Note: Duo enim Rheni ostia, de quibus Tacitus, alii.], et iuncta paludibus ora,
Flumineum perstrinxit iter: ducis impetus undas
Vincebat celeres, et pax a fronte profecta,
Cum Rheni crescebat aquis. Ingentia quondam
Nomina, crinigero flauentes vertice reges [Note: Ista de Francis, quorum reges ab antiquitate crinigeri, ad Petrum vsque Lombardum. Sunt, qui cirrigeri malint legere. In eadem sententia et verbis Herodianus Hist. lib. 6.]
Qui nec principibus donis, precibusque vocati
Paruer ant, iussi properant, segnique verentur
Offendisse mora, transuecti lintribus amnem.
Occursant vbicunque velis: Nec fama fefellit
Iustitiae, videre pium, videre fidelem.
Quem veniens timuit; rediens Germanus amauit.
Illi terribiles, quibus otia vendere semper
Mos erat, et foeda requiem mercede pacisci,
Natis obsidibus pacem tam supplice vultu,
Captiuoque rogant, quam si post terga reuincti,
Tarpeias pressis subeant ceruicibus arces:
Omne quod oceanum, fontesque interiacet Istri
Vnius in cursu tremuit. Sine caede subactus
Seruitio Boreas, exarmatique Triones.
Tempore tam paruo, tot praelia, sanguine nullo,
Perficis, et luna nuper nascente, profectus
Ante redis, quam plena fuit: Rhenumque minacem,
Cornibus infractis [Note: Nunquam fractis: nec enim Rhaeti vnquam satis domiti, apud quos eius fluminis ortus.], adeo mitescere cogis,
Vt Salius [Note: Franci Salii dicti.] iam rura colat, flexosque Sugamber

Alio loco [Note: Libello de bello Getico.], super hac Stiliconis nobili expeditione:

Vllane posteritas credet? Germania quondam
Illa ferox populis, quae vix instantibus olim
Principibus tota potuit cum mole teneri;
Iam sese placidam praebet Stiliconis habenis.
Vt nec praesidiis nudato limite tentet,
Expositum calcare solum, nec transeat amnem [Note: Rhenum.],
Incustoditam metuens contingere ripam.

Et sane quamdiu huic comiti fides, et in imperatorem suum amor et constantia fuit, occidentis imperium, (de eo mihi sermocinatio, orientale eadem caussa perdidit) forte et imperterritum; Vbi semel purpurae auram imbibit, deque regno filio Eucherio parando cogitare coepit, non solum prouincias omnes efferatissimis nationibus praedae ludibrioque exposuit, sed etiam exitium sibi filioque accelerauit. Orosius sincerus et inculpatus, vt vita, ita scriptis, in pauca huius rei tragoediam contulit [Note: Lib. 7.]: Interea Comes Stilico Vandalorum imbellis, auarae, perfidae, et dolosae gentis genere editus, parui pendens, quod sub imperatore imperabat, Eucherium silium suum, sicuti a plerisque traditur, iam inde Christianorum persecutionem a puero priuatoque meditantem, in imperio quoquo modo substituere nitebatur. Quamobrem Alaricum cunctamque Gotthorum gentem pro pace optima, et quibuscunque sedibus suppliciter, et simpliciter orantem, occulto foedere fouens, publice autem, et belli et pacis copia negata ad terendam terrendamque rempublicam reseruauit, praeterea gentes alias copiis viribusque intolerabiles, quibus nunc Galliarum Hispaniarumque prouinciae premuntur, hoc ost, Alanorum, Sueuorum, Vandalorum, ipsoque simul motu impulsorum Burgundionum, vltro in arma solicitans, deterso semel Romani nominis metu, suscitauit, eas interim Rheni ripas quatere, et pulsare Gallias voluit, sperans miser sub hac necessitatis circumstantia, quia et extorquere imperium genero [Note: Honorio imperatori, cui desponsa Maria Stiliconis filia, tum eius soror Thermantia; sed vtraque obiit, priusquam marito iungeretur.] posset in filium, et gentes barbarae tam facile comprimi, quam commoueri valerent. Itaque vbi imperatori Honorio, exercituique Romano haec tantorum scelerum scena patefacta est, commoto iustissime exercitu, occisus est [Note: A. D. N. 408.] Stilico, qui vt vnum puerum purpuram indueret, totius humani generis sanguinem dedit. Occisus est et Eucherius [Note: A. D. N. 409, anno scilicet sequenti.], qui ad conciliandum sibi fauorem paganorum restitutione templorum, et euersione Ecclesiarum imbuturum se regni primordia minabatur. In eandem Stiliconis perfidiam vrbem pecunia emungentis, vt Alaricum haberet ad omnia paratum, iuste exclamauit D. Hieronymus: Quis hoc credet? quae digno sermone historiae comprehendent? Romam in gremio suo, non pro gloria, sed pro salute pugnare? imo ne pugnare quidem, sed auro, et cuncta supellectili vitam redimere? Quod non vitio principum, qui vel religiosis simi sunt, sed scelere semibarbari proditoris, qui nostris contra nos opibus armauit inermes. Et Rutilius haud malus auctor [transcriber: footnote (t) is missing]:

Quo magis est facinus diri Stiliconis acerbum,
Proditor arcani qui fuit imperii.
Romano generi dum nititur esse superstes,
Crudelis summis miscuit ima furor:

Alaricus igitur cum suis Gotthis Italiam vniuersam subegit, et misere laniauit, Romamque orbis dominam, cum tot secula in summo flore et dignitate stetisset, post longam obsidionem denique in potestatem redegit 9. Kal. Septemb [Note: A. D. N. 410. Sigebert. Chr. Aimo lib. 3.]. Crocus vero Vandalorum rex, siue monitus Gotthorum exemplo, siue a Stilicone solicitatus, aut sua sponte, adsumtis ex Sarmatia Quadis, Alanis ex Pannonia, per Germaniae mediterranea late vagatus, non paucioribus partim metu direptionis, aut caedis, partim praedae libidine sociis adiunctis, in quibus Marcomanni, Heruli, Turcilingui, Allemanni, Saxones, et proximi Rheno Burgundiones, flumine traiecto, pridie Kal. Ianuarii [Note: A. D. N. 406.] Arcadio VI et Probo consulibus auctore Prospero [Note: In Chr. Cassiod. in Chr. Zosimus lib. 6.], horum malorum inspectore et locupletissimo teste, in Galliam impetum fecit, longeque per Germaniam primam et Belgicam secundam victoriam exercuit. Maguntiacum, multis hominum millibus interfectis, euertit, Vangiones, Nemetes, Argentoratum, Rauricam diripuit, per Heluetiam et Valesiam caede praedaque cuncta compleuit, totaque Gallia, incendii modo, grassatus, demum in Hispaniam cum copiis impune penetravit [Note: A. D. N. 409.]. Hanc occidentis vastitatem et ruinam descripsit et deplorauit D. Hieronymus [Note: Epistola data ad Ageruchiam.]: Praesentium, inquit, miseriarum pauca percurram. Quod rari huc vsqve residemus, non nostri meriti, sed Domini misericordiae est. Innumerabiles, et ferocissimae nationes vniuersas Gallias occuparunt. Quidquid inter Alpes et Pyreneum est, quod Oceano, et Rhodano includitur, quadus, Vandalus, Sarmata, Alani, Gepides, Heruli, Saxones, Burgundiones, Allemanni, et hostes Pannonii vastarunt. Maguntiacum capta atque subuersa est, et in ecclesia multa hominum millia trucidata: Vangiones longa obsidione deleti: Rhemorum vrbs praepotens, Ambiani, Atrebates, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemete, Argentoratus, translati in Germantam. Aquitania Nouemque populorum, Lugdunensis, et Narbonensis provinciae, praeter paucas vrbes, populata sunt cuncta. Non possum absque lacrimis Tolosae facere mentionem, quae, vt huc vsque non rueret, sancti episcopi Exsuperii merita praestiterunt. Ipse Hispaniae iamiamque periturae quotidie contremiscunt. Et Saluianus Massilensis episcopus: [Note: Lib. 6 de vero iudicio.] Excogitata est, inquit, inperniciem nostram ac dedecus gens ignauissima, quae de loco [Note: Vandalorum nomen explicat.] in locum pergens, de orbe in orbemtransiens, vniuersa vastaret. Ac primo de solo patrio effusa in Germaniam primam, nomine barbaram, natione Romanam [Note: Propter frequentiam in ea coloniarum Romanarum et praesidiorum.], post cuius exitium primum arsitregio Belgarum, deinde opes Aquitanorum. Pacatus vero [Note: Orat. ad Theod. Iun.]: Vnde igitur, inquit, exordiar, nisi a tuis Gallia malis, quas illa pestis insederat? haud iniuria tibi vindicas priuilegium miseriarum.

Meruisse vero peccatis Gallias adeoque orbem Romanum, et suis sceleribus tradi praedae poenaeque et supplicio barbaris, sanctissimi supra memorati ecclesiae doctores, Hieronymns et Saluianus, prodidere. Nostris, inquit D. Hieronymus [Note: Epist. 3.], peccatis barbarifortes sunt, nostris vitiis Romanus superatur exercitus. Postea: Infelices nos, qui tantum displicemus Deo, vt per rabiem barbarorum illius in nos ira desaeuiat. Quam fuerint Galliarum mores dissoluti, vitiis omnibus corrupti, Saluianus, qui eadem semper ante oculos habebat, perpetuam flendi, et lacrimarum caussam pluribus perscripsit; de Aquitanis enim loquens [Note: Lib. 6.]: In omnibus, inquit, Galliis sicuti diuitiis Aquitani primi fuere; sic vitiis. Nusquam enim improbior voluptas, nusquam corruptior disciplina. Hanc pro muneribus sacris dederunt Dommo retributionem, vt in quantum eos beneficiis suis ille ad se illexerat ad propitiandum, in tantum illi flagitiis suis laborauerint ad exacerbandum. Sed haec multo flebilius, et in genere, prioribus libris [Note: Lib. 3.]: Ipsa,

inquit, ecclesia Dei, quae in omnibus debet esse placatrix Dei, quid est aliud quam exacerbatrix Dei? Aut praeter paucissimos quosdam, qui mala fugiunt, quid est aliud omnis coetus Christianorum, quam sentina vitiorum? Quotum enim quemque inuenies in ecclesia aut non ebriosum, aut non heluonem, aut adulterum, aut fornicatorem, aut raptorem, aut ganeum, aut latronem, aut homicidam, et quod his omnibus peius est, praeter haec, cuncta sine fine? Interrogo enim Christianorum omnium conscientiam ex bis, vel flagitiis, vel sceleribus, 'quae nunc diximus, quotus quisque hominum, non aliquid est eorum? aut quotusquisque non totum? facilius quippe iuuenies qui totum sit, quam qui nibil. Et, quod diximus, nibil nimis fortasse grauius videatur esse censurae; plus multo dicam. Facilius iuuenies reos malorum omnium, quam non omnium. Facilius maiorum criminum, quam minorum, id est, facilius qui et maiora crimina cum minoribus, quam qui minora tantum, sine maioribus perpetrarit. In hanc enim probrositatem morum prope omnis ecclesiae plebs redacta est, vt in cuncto populo Christiano genus quoddam sanctitatis sit, minus esse vitiosum. Addit ille plura, tanquam alter Hieremias peccata populi deplorans, stiloque lugubri in memoriam reuocans. Idem firmiter adseuerat, adeo exercuisse magistratuum iniquitatem, Romano in imperio, pauperum et viduarum oppressionem, et contemtum, vt optabiliores sint visi barbari, imo plures eos praevenerint, ad ipsos fugiendo. Ait enim [Note: Lib. 5.]: Interea vastantur pauperes, viduae gemant, orphani proculcantur, in tantum, vt multi eorum, et non obscuris natalibus orti, et liberaliter instituti, ad hostes fugiant, ne persecutionis publicae adflictione moriantur: quaerentes scilicet apud barbaros Romanam humanitatem, qui apud Romanos barbaram immanitatem ferre non possunt. Tu cetera lege, quae vir disertissimus et pientissimus octo libris, hoc argumento, hoc barbarico tempore, hac ex caussa complexus est, et ad nostros mores flagitiaque compara, et miraberis, vt interea bellis, discidiis, erroribus, fame, peste plectamur, nos iam pridem Turcis, Tartaris et si quid saeuius, aut barbarius aliud est, praedam non esse. Certe vnius principis diuina virtute et victoriis hactenus nostra salus stetit. Lugebat haec eadem iam decennali spatio S. Prosper Aquitanici [Note: In prologo de prouid. Dei.]:

Heu, caede decenni,
Vandalicis gladiis sternimur, et Geticis
Non castella petris, non oppida montibus altis
Imposita aut vrbes omnibus aequoreis
Barbarici superare dolos, atque arma furoris
Eualuere omnes. Vltima pertulimus.

Ad hoc maximo omnium dolore supra dictum optimum Saluianum habuit, quod cum faterentur Galli, illa sibi ob sua contra diuinam maiestatem praecipue commissa a barbaris inferri; non moribus solum obsecundarent pristinis, sed in deteriora etiam prolaberentur. Cum enim eorum tunc temporis scelera in medio opposuisset, vrgere institit [Note: Eodem lib. 5.]: An forte falsum est, et odiose potius, quam vere ista dicuntur? Non oratoria probatione, qua vti alii in caussis solent, vtar, vt producam quoscunque ad probandum, aut paucos, aut extraneos, aut minus idoneos testes: ipsos interrogemus, a quibus acta sunt. Faelsum sit, quod diximus, si negarint. Fatentur enim, et quidem, (quod est grauius,) sic fatentur, vt in ipsa confessione non doleant. Idem enim nunc est animus in fatentibus, qui in agentibus fuit: Sicut tunc non puduit flagitia committere; sic nunc omnino non poenitet flagitia fecisse.

Haec vera ergo vastationis Galliarum vrbium et oppidorum et Romani imperii ruinae caussa, sceleribus, et peccatis expiandis. Alii [Note: Aimo lib. 3. Historiarum.] aliam retulere, sed quae politica, et humani iudicii, nulla Dei iustitia imbuti, Crocum eumdem Vandalorum regem, ex matre quaesisse, quid faciendo Magni consequeretur nomen? illam respondisse: Si. fili famosus esse in orbe cupis, magnarum aedificia aedium a maioribus exstructae destrue, egregiasque vrbes destruens, eorum incolas gladio exstingue. Neque enim meliora prioribus potes condere habitacula, aut bellando nominis tui gloriam amplius propagare.

Hoc rerum, gentiumque tumultu, et ruina cum Burgundi, qui vltra, sed proxime Rhenum agitabant, impulsi essent et in Galliam transiecissent, non, vt aliae gentes caede aut incendiis vastationeque debacchati sunt, sed quem proxime ceperunt agrum, Sequanorum, et Aeduorum, tum vero Heluetiae eam partem, quae Vrsa, et Rhodano, Iuraque includitur, occuparunt, Burgundiamque Minorem, habita regionis Sequanorum et Aeduorum ratione, a se nominarunt, quod nomen ad imperium usque Friderici II. perdurauit. Sunt [Note: D. Rhenanus in sua Germania.] qui eodem tempore agrum Auenticensem Nuithones insedisse memoriae tradiderint, quod quam verum sit, iam non disputo, et ante huius nominis mentionem fecimus. Nuithones inter Sueuorum gentes recenset Cornelius Tacitus [Note: Lib. de German.]. Regnum vero instituerunt Burgundiones, quod a Francis primo, excisa Burgundionum regum stirpe antiqua, euersum, postea reparatum, et in Germaniam, magnam partem, translatum,

postremo in plurimas partes scissum et diuisum est. De quibus omnibus pluribus agam, si prius quae prisci scriptores de Burgundionibus memorata reliquerint, proposuero.

CAPVT VII. De Burgundionum origine et progressu conversioneque.

1. Burgundionum sedes antiqua.

2. Eorundem secunda sedes, et nomenclatura, itemque quod Romanorum soboles fuerint.

3. Pulsi a Gothis, apud Allemannos sedes fixere: nonnulla de gente Gothica.

4. Burgundiones in Palatinatu Rheni inferiore.

5. Bellum inter Burgundos et Allemannos.

6. Burgundionum ad Christum Conuersio miraculosa.

7. Eos Italici iuris non fuisse.

PAuca, quae de Burgundioubus certo, et bona fide, radita. Plinius [Note: Lib. 4.] inter Gernanos numerat Vandalorum gentem. Tenuere Vandali, quae inter Vistulam et Oderam fluuios loca interiacent, vbi scilicet hodie Pomerania, Prussia, Polonia. Ptolemaaus Burgundos contra Sannatrios montes iuxta Vistulam posuit. Haec Burgundionum prima et antiquissima sedes, vbi Polonia minor, inter Morauiam, Daciam et Hungariam superiorem.

Burgundos Drusus et Tiberius, Caesares postea, domita vlteriore Germania, secundum Albim habitare iusserunt, ex mea sententia. Sic annuere videtur Isidorus [Note: De verborum sign.]. Burgundiones, inquit, quondam a Romanis subacta vlteriore Germania, per castrorum limites positi a Tiberio Caesare, in magnam coaluerant gentem, atque ita nomen ex locis sumserunt, quia crebra per limites habitacula constituta, Burgos vulgo vocant. In eandem sententiam supplementum Eutropianum [Note: Lib. 12.]. Ad Albim idem Drusus Romana praesidia collocauit, vt supra, vbi de praesidiis actum, perspeximus. Ex hac vero per castra et habitacula communione cum Romanis, factum est, vt Burgundionum posteri Romanos se stirpe et origine jactitarint, non aliter atque Aedui, et Batavi, Romanorum fratres prae se ferebant. Ammianus vbi de litteris Valentiniani imp. ad Burgundios missis meminit [Note: Lib. 28.]: Gratanter, inquit, ratione gemina principis sunt acceptae litterae, prima, quod tam inde temporibus priscis sobolemse esse Romanam Burgundii sciunt, dein quod salinarum finiumque caussa Allemannis saepe iurgabant.

Primus, qui postea bellum cum iis gesserit, de quo mentio sit, Probus imperator fuit; sed cum adhuc in sua sede hoc cap. II est, cum Vandalis. Zosimus testis, et in Probo supra vidimus. Ab illis sedibus pulsos per Gothos, Allemanni in vicinos, et suos recepere, tempore Maximiani, et Diocletiani, Mamertino auctore, qui cum multa de concordia vtriusque imperatoris dictasset, labores susceptos narrasset, famem annona, pestilentiam salubritate, ipsis ad imperium euectis, mutatas adfirmasset, tum vero opportune ad imperii pacem bella inter barbaros concitata commemorat. Furit, inquit [Note: Mamertinus oratione die natali dicta.], in viscera sua gens effrena Maurorum, Gothi Burgundios penitus exscindunt, rursum pro victis armantur Allemanni, Gothi iam Antonini Caracallae imperio noti, eos enim tumultuariis praeliis, dum ad orientem transit, deuicerat [Note: A. D. N. 210.], vt refert Spartianus [Note: In vita eius imperatoris.]. D. Hieronymus Gothos ab eruditis antiquitus Getas esse nominatos testatus est [Note: Comm. in Genesin.]. Gethas trans Aemum apud Danubium sedes habuisse, prodidit Diodorus [Note: Lib. 6.]. Itemque Xiphilinus [Note: In Domitiano.] [transcriber: footnote sign (k) is missing]. Claudianus plerumque Gethas vocat, quos ecclesiastici scriptores dicunt, quos Alexander Magnus euitandos pronunciauit, Pyrrhus exhorruit, Caesar declinauit, Orosio teste [Note: Lib. 1.]. De Gothorum gentibus Procopius [Note: Lib. 3 bell. Vandal.]: Gothicae gentes multae quidem, et aliae fucre prius, quam nunc omnium aut maximae, et potissimae Gothi, et Vandali, Visigotthi et Gepedes. Iam dudum et Sarmatae, et Melanchraeni appellati sunt, qui Gethicas gentes vocent. Qui omnes nominibus quidem inter se differunt, ceter a conveniunt. Nam et albi sunt omnes corpore, flaui coma, proceri quoque, et aspectu probo, legibus quoque eisdem vtuntur.

Quae vero fuerit Burgundionum vltima haec, secundum Rhenum, altera parte, siue in Germania, statio et sedes, vnus dissignavit

Ammianus satis clare [Note: Lib. 18.]. Bellum Iuliani Caesaris contra Allemannos edisserens: Postquam, inquit, saepimenta fragilium penatium inflammata, et obtruncatam hominum multitudinem, caesosque cadentes multos, aliosque supplicantes, ventum esset adregionem, cui Capellatium, vel Palas nomen est, vbi terminales lapides Allemannorum et Burgundionum confinia distinguebant [Note: Qua maxime Franconiam spectat, Pfaltz .], castra sunt posita. Exquibus apparet, Burgundos, secundum Moenum, versus Vitenbergensem ducatum, et palatinatum tenuisse, inter Sueuiam et Turingiam, eam regionem scilicet, quam cum Franci post eorum disceslum occupassent, Franciam, aut Franconiam nominarunt, cum Allemanni cetera, quae propter Acromum, totamque Harciniam, et Rheni superiora, occuparent. Id quod satis expressisse videtur etiam Procopius, de Gethico bello [Note: Lib. 1.]: Posthos, inquit, in orientem solem sunt Toringi barbari, qui Caesaris permissu sedes has tenuere, et ab his Burgundiones haud procul ad Notum ventum vergentes inhabitant; tum Sueui, deinceps et Allemannigens valida, liberi omnes et iam din haec incolunt loca. Easdem gentes, certis locis coniunxit Iornandes [Note: Lib. 1. rerum Gethicarum.], de Marcomiro Gothorum rege verba faciens, vt in Sueuos impetum dederit: Regio, inquit, illa Sueuorum, ab oriente Boiarios habet, ab occidente Francos, a meridie Burgundiones, a septentrione Toringos, quibus Sueuis tum iuncti aderant Allemanni, ipsique Alpes omnino erectas, et rigentes habent, vnde nonnulla fluenta Danubium influunt nimio cum sono vergentia.

Subolesente vero latius longiusque Burgundionum multitudine, cum, quam acceperant, fines vltra, ad Rhenum vsque scilicet, protenderent, Allemannique qui beneficium fecerant, pellerentur, bellum inter vtramque gentem coortum, quod non nisi alterius partis, aut potius vtriusque emigeratione noua finitum est. Auctor idem Belgicus orator quoad bellum: Burgundiones, inquit, Allemannorum agros occupauere: sed sua quoque clade quaesitas Allemanni terras amisere, quas repetunt. Sed magis exasperauit vtramque nationem Valentinianus imperator, concitatis, promisso auxilio et sauore, contra Allemannos Burgundiorum animis, super quare in hunc modum Ammianus [Note: Lib. 28.]: Valentinianus, inquit, versando sententias multiformes, anxia solicitudine, stringebatur, reputans multa, et circumspicens, quibus commentis Allemannorum, et Macriani regis frangeret falstus, sine fine modoque rem Romanam confundentes. Immanis enim natio abinde ab incunabulis primis, varietate casuum imminuta, ita saepius adolescit, vt fuisse longis scculis aestimetur intacta, deditque consilia alia, post alia imperatori probanti Burgundios in eorum excitari perniciem bellicosos, et turbae immensae viribus adfluentes, ideoque metuendas finitimis vniuersis, scribebatque frequenter ad eorum reges, per taciturnos quosdam, et fidos, vt eisdem tempore praestituto, superuenirent. Pollicitus ipse quoque transito cum agminibus Rheno occurrere, pauidis, pondus armorum vitantibus insperatum. Vandalorum demum aduentu Rheno traiecto, proximas Sequanorum, Aeduorum et Heluetiorum insedere, sicuti diximus, regiones.

De eorum conuersione ad Christum ita tradidit Socrates [Note: Lib. 76.30.] sub Valent. III. Rem plane commemor abilem, inquit, eodem ferme tempore gestam commemorabo. Est gens quaedam barbara, locum trans Rhenum fluuium incolens, quos vulgo Burgundiones vocant. Isti vitam a Republica gerenda remotam perpetuo degunt, sunt autem fabri lignarii omnes, et ex ea arte mercedem, qua suftentant vitam, adquirunt. Hunnorum gens crebro in eorum fines inuasionem faciens agros depopulata est, et complures eorum non raro trucidauit. Itaque illi non ad hominem vllum auxilii petendi caussa confugiunt, sed Dei alicuius potestati se totos permittere, in animos inducunt: Ac cum mente complecterentur, Romanorum Deum, illis qui eum metuunt et reuerentur, firmum adferre praesidium; omnes communi corsensis ad credendum in Christum se contulerunt: atque ad ciuitatem quandam Galliae profecti, postulant ab episcopo, vt Christianorum baptismo donentur. Is cum illis septem dies praescripsisset ad ieiunandum, eosque in fide erudiisset, octauo die lauacro baptismatis tinxit, et cum pace dimisit. Illi vero animo fidenti contra tyrannos gradiuntur: ncc spes eos fefellit. Quippe Vptaro Hunnorum rege, nocte, cum se nimio cibo ingurgitasset, medio disrupto, Burgundiones Hunnos duce carentes adorti, pauci cum permultis (tria enim millia contra decem impetum faciunt,) commisso praelio victoriam consequuntur. Ex illo tempore gens ea Christianam religionem ardenti studio excoluit. Hactenus Socrates. Quae quam vera sint, haud perinde certum et exploratum habeo. Multa contra nituntur. Nam primo satis constat ex supra dictis, Burgundiones vna cum Vandalis sexto Arcadii consulatu in Galliam venisse, vt sub Valentiniano III fieri non potuerit. Deinde vero, eam sub Honorio imperatore, cuius res gestas persequitur Orosius, Christianos fuisse, et in Gallia tenuisse, idem scriptor inculpatae fidei, vt qui pleraque visa, et perspecta narrauit, testatus est [Note: Lib. 7 Hist.]: Prouidentia Dei, inquit, omnes Burgundiones Christiani modo facti, Gatholica fide, nostris clericis, quibus obedirent, receptis, blande, mansuete, innocenter que viuunt. Non quasi cum subiectis Gallis, sed vere cum fratribus Christianis. Imo iam antequam in Galliam

transirent, sub Anastasio videlicet pontifice(u), Christianae pietatis cognitionem habuisse, ex ea, quam is pontifex dedit ad Germaniae et Burgundiae episcopos, epistola probabile videri potest. Et haec de Burgundionum ad Christum conuersione.

Nam iuris Italici fuisse, quod Paulum iure consultum tradidisse, (eo, credo, libro, [Note: Pandectarum lib. 50.], vbi de huiusmodi conditionis hominibus memoriam habet,) voluit Paradinus [Note: Libello de antiquo statu Burgund.], nemo ignorat falsum esse, nisi qui Pauli scripta et Paradini alucinationes adhuc minus intellectas et perspectas habet. Quid enim leges, aut iura, vbi vi et armis disceptatio erat?

CAPVT VIII. De regibus Burgundionum et quando Burgundia in Francorum potestatem reducta.

1. Burgundiones, adhuc sub ducibus, in Gallias migrant duce Gaudiselo.

2. Burgundi in Gallia Romanorum foederati.

3. Gaudiselum sibi regem constituunt.

4. Secundo rege suo Gundicario minus secunda fortuna vtuntur.

5. Gunderici regis aliqua gesta.

6. Burgundia in tetrarchias diuisa, Gundebaldus prae fratribus rerum potitur.

7. Clodouei et Chlotildis amoris principium.

8. Nuptiae illae Burgundis exitiosae.

9. Gaudegiseli contra fratrem consilia: Gundebaldus Francorum regi tributarius factus.

10. Gaudegiselus a fratre victus et occisus.

11. Gundebaldus leges fert opera comitum.

12. Quae comitibus fuerit iudicandi norma et quod officium.

13. Leges aliquot Burgundicae.

14. Harum legum iustarum iniustus conditor Gundebaldus a Francis regno exutus in exilio moritur.

15. Sigismundus rex filium fraude nouercae interfici iubet.

16. Eius ob hoc facinus poenitentia et dolor.

17. Sigismuudus S. Mauritii aedem condidit.

18. Temporarias poenas a Deo precatus in praelio victus, captus et cum filiis interfectus, nec non post mortem miraculis inter sanctos relatus.

19. St. Sigismundus Pragam Bohemiae translatus.

20. A Guotmaro Burgundionum rege Clodomirus Erancorum rex interficitur.

21. Guotmarus regno pulsus exul in Africa moritur, trucidati crudeliter Clodomiri filii.

22. Theodoricus primus Francorum Burgundiae rex.

QVi fuerint Burgundionibus reges, cum Rhenum vltra agitarent, et quid praeclare patrauerint, etiam perobscurum. Imperatum regibus, ex Ammiano [Note: Lib. 28.] notum: eos enim omnes Hendinos [Note: Forte Hand-Grafen.] cognominatos, sicuti summos sacerdotes Sinistas, prodidit memoriae; non sane quod perpetuam et hereditariam potestatem haberent, aut exercerent, vt non facile regno abire cogerentur, si videlicet male gesta respublica, si praelium aduersum, si alimenta negasset seges; adeo dignitas potius fuit, quam imperium. Nam reges in Sequanis primum, regia auctoritate constituisse, post videbimus. Antiquissimi cum vltra Rhenum essent reges, seu potius duces:

HVNIMVNDVS.

TORISMVNDVS.

VALDRICVS.

SIGMVNDVS.

BERMVNDVS.

VALMIRVS.

WINDERICVS.

GANSERVS.

ATHANARICVS.

Athanaricus duxit [Note: A. D. N. 386. Franci tunc adhuc in Hollandia, Frisia, Geldria, antiqua sede.] vxorem Blisindam, siue Belesindam Marcomiri Francorum ducis filiam, ex qua filios duos habuisse dicitur, Gaudiselum, et Gundiochum. Parenti successit populi arbitrio Gaudiselus, eoque duce et auctore ex Germania in Galliam Rheno traiecto, cum Vandalis, vt supra vidimus, immigratum, et sedes in Sequanis, Aeduis, et Heluetiis captae [Note: A. D. N. 406.]. Et facile aliquandiu tenuerunt, tot tyrannis, gentibus, populis Galliam aut tenentibus, aut lacerantibus, cum Constantinus, Gerontius, Maximus imperium sibi in ea vindicarent, hinc Aquitaniam, et Marbonensem Gothi, Franci Belgicum, aut occupassent, aut occupare niterentur.

Sed vbi Constantius comes primo tyrannos ex Gallia sustulit, Vandalorum reliquias penitus exhausit, Gothos toties rebelles pacauit [Note: A. D. N. 412.]: demum in Burgundiones [Note: A. D. N. 414.], qui soli superesse videbantur, arma

et signa conuertit, quos, cum deditionem ante conflictum fecissent, non solum iisdem in sedibus confirmauit, sed in foedus et amicitiam adsumsit [Note: A. D. N. 415.], eoque propensius, quod Christiani omnes essent, barbarosque aliorum populorum mores penitus exuissent, pacate et pie, vt ex Orosio [Note: De occid. reg. Sigb. lib. 11.], qui eodem tempore viuebat, et illa scribebat, supra vidimus, cum Gallis Romanisque agitarent, nam non malos ingenio fuisse, sed candidi et simplicis animi, pluribus locis ostendit Sidonius [Note: In Epistolis.], qui etiam tunc temporis viuebat.

Confirmatis sedibus Burgundiones, quod vererentur, ne per ducum factiones, quibus hactenus, vt regibus, vsi fuerant, respublica periclitaretur, more aliarum gentium regem nominare constituerunt. Gaudiselus fuit Athanarico natus.

GAVDISELVS REX BVRGVNDIONVM PRIMVSIN GALLIA. [Note: A. D. N. 418; regnauit annos 14.] Multae is virtutis et pietatis, eoque rege maxima fecerunt opes Burgundionum incrementa. Habuit vxorem Theudelindam, alii Seudelinbam vocant, quae prima corpus S. Victoris Thebaei Salodoro Geneuam transtulit, ibique basilicam eius nominis magnificam condidit. Vsus in omnibus consilio Domitiani Geneuensis et Rustici Octodurensis episcoporum, qua de re suo loco. Reliquit filios duos Gundicarium, quem nonnulli Gundiochum nominant, et Sigmundum.

GVNDICARIVS REX BVRGVND. II. [Note: Regnauit annos 19. A. D. N. 431.] Magno et bellicoso animo, sed quae illi, gentisque suae excidii et interitionis prope caussa fuit. Nam cum paucos annos per quietem, et pacem, ad exemplum patris, transmisisset, siue Francorum solicitatu, qui in Belgio progrediebantur, vel suapte, quae res secundas comitatur, insolentia, arma arripuit. Prouinciam, Allobroges, Massiliam vsque peruasit, inde conuersus in Belgium vsque excurrit, praedam ingenrem fecit, fines regni longe lateque propagauit. Aetius tandem [Note: A. D. N. 435.] comes Galliae cum imperioa Valentiniano III praefectus, variis praeliis attritum, ad pacem repetendam adegit, radicitus gentem excisurus, nisi Gothi in Aquitania, Armorici in Gallia rebellassent, et indies maiores gentium, barbarorumque motus vndique concitarentur [Note: Prosper chron. Sigb. lib. 12.]. Pollebat Aetius Allemannorum copiis et opibus, quibus et reliquis barbaris timendus erat: qua factum ratione crediderim, vt non paruam Allemanni, qui alteram Heluetiae partem occupabant, illi, qua potiebantur Burgundi, vt hostili et rebelli vastitatem attulerint. Gundicarius occubuit praelio [Note: A. D. N. 451. Sigb. lib. 13.], quod Aetius cum Atila, Catalaunicis campis, iniit, quo etiam Theodoricus Gothorum rex interfectus est, et centum octoginta hominum millia, cum paullo ante Sigmundus, qui Sequanis praeerat, dum eidem Hunnorum genti occurrere, et contraniti conatur, apud Basileam cecidisset. Gundicario superfuerunt filii duo Gundericus quem Iornandes Gunderiacum vocat, et Hilpericus.

GVNDERICVS REX BVRGVND. III. [Note: Regnauit annos 22.] Huius, vti nec fratris magna est memoria, nisi quod Theodorico Gothorum regi auxilio adcurrisse, contra Riciarium Sueuorum regem, ex Callaecia in Galliam erumpentem, memoriae commendatum est, idque rogatu Auiti, qui post Valentinianum occidentis imperium acceperat [Note: A. D. N. 456.], eorumque opibus non solum Riciarium Gallia pulsum, sed etiam morte adfectum, Sueuos in Hispania debellatos, Callaecia, Lusitaniaque peruastatis, institutoque pro Riciario Acliulfo rege. Gundericus reliquit filios quatuor. Gaudebaldum, Hilpericum, Guotmarum, et Gaudegisilum, quem alii Odesillum nominant.

GVNDEBALDVS, HILPERICVS, GVOTMARVS, GAVDEGISELVS, BVRGVNDIAE TETRARCHAE. [Note: A. D. N. 473.] Ita in partes regnum paternum diuisum, sed nec aequaliter nec animis contentis, quare in partes bifariam secessero. Gaudegiselus fratrum minimus Gundebaldo maiori se coniunxit: eos per vim hereditate excludere conati reliqui, iuuenta, tum Allemannorum auxiliis, proxime quos regni partes sortiti erant, feroces, praelium apud Augustodunum inierunt. Victus Gundebaldus, se ad tam certos amicos, in tam fidas tutasque latebras contulit, abiectis insignibus regiis, vt cum nulla fugae indicia exstarent, caesus in acie creditus

sit. Proinde cum, veluti confecto bello, rebus securis et laetis, Transrhenana auxilia domum rediissent, victores Viennae agitarent, ita derepente Gundebaldus ex latebris erupit, eamque vrbem obsidio sic circumuallauit, vt nec fugiendi spes, nec auxilii fiducia esse potuerit [Note: Turen. Greg. Hist. Franc. lib. 2.]. Primo tumultu captum Hilpericum securi percussit, vxorem reginam, lapide ad collum colligato, in profluentem praecipitauit, Threnam filiam, seu Mucutumam, vt alii nominant, claustro virginali inclusit, sola Chlothilde, quae minor esset, et pulcritudine omnes mortales foeminas superatura videbatur, conseruata, vnde, eius et totius regni Burgundici ruina, et exscidium postea deriuauit. Gundemarus, re adflicta, et in extrema spe, se e turri defendens, subiectus ignibus, viuus exustus est. Ita rerum potitus Gundebaldus, Gundegisilo tantum Burgundiam minorem siue Heluetiam tenente.

GVNDEBALDVS SOLVS BVRG. REX. IV. [Note: A. D. N. 479; regnauit annos 30.] Nec multo post etiam C [Note: Ita scribendum separatim. Nam illud C Cunig sine regem significat, vt C Lotarius etc. alias Clodoueus nominatur.] Ludouicus apud Francos regnum adiuit [Note: A. D. N. 484.], qui cumregni sui principio legatos ad Gundebaldum pro pace in Burgundiam misisset, eadem opera de egregia Clothildis pulchritudine moribusque nuncium accepit. Sed vt ea euenerint, praestat ex Aimone [Note: Lib. 1. c. 13. Hist. Franc.] scribere, qui omnium locupletissime, nec ineleganter tradidit: Miserat, inquit, idem princeps, Ludouicus, legatos ad Gundebaldum Burgundionum regem serendae pacis gratia: qui dum palatio? immorantur, Clothildem puellam contemplati, inquirunt, quae sit? dictum eis est, neptem regis esse, ex fratre progenitam, quae, inquiunt, orbata parentibus, nunc stipe alitur regia. Regressi itaque legati, nunciant perfecta esse, pro quibus ierant: inter cetera dicunt, vidisse se puellam adeo forma venustam, vt cuilibet potentissimo regi nuptui possit tradi, quam, inquiunt, regia manantem e stirpe, patre eius hac vita carente, patruus ab ineunte nutrit aetate. Hoc audito, rex Clodoueus amore capitur puellae, sperans se ex hac occasione regnum. Burgundiae arrlpere posse. Dirigit e vestigio quemdam sibi samiliarisstmum nomine Aurelianum, qui munera puellae a se missa perferens speciem eius diligentius contemplaretur. Huic, imperat, vt puellam adeat, de nuptiis voluntatem regis edicat, et quid animi illa super hacre habeat, agnoscat. Ille praecepto parens Burgundiae partes ingreditur, palatio adpropinquans socios siluis se abdere iussit, ipse habitu mendici circumamictus ad aulam properat, et vt futurae sibi dominae colloqui possit, explorat. Tunc forte illa ad ecclesiam processerat Domino votae suarum solutura precum, erat quippe dies dominica. Aurelianus inter ceteros pauperes prae foribus stans egressum eius opperiebatur. Expletis missarum solennibus egreditur puella, egenis, vt ei mos er at, eleemosynam largitura. Accedit Aurelianus, vt mendicus stipem postulaturus. Cumque illa aureum illi porrigeret, ipse apprehensam manum eius, pallio supra brachium reducto, nudam ori suo osculaturus admouit. Illa pudore puellari rubore perfusa domum repetit. Mittit continuo puellam, quae inuentum, vt putabat. mendicum ad se deduceret, quem coram positum taliter adloquitur: Quid tibi, ô homo, visum, vt eleemosynam accepturus, manum meam veste denudans osculareris? Cui ille, interrogata omittens, tale dedit responsum: Dominus meus, rex Francorum, auditae generositatis tuae excellentia desiderat te habere coniugem. Ecce annulus eius, et cetera ornamenta sponsalia. Illa vbi de tori copula audiuit, legato in haec verba respondit: Non est fas Christianae mulicri paganum sortiri maritum. Sed si hoc cunctorum proordinauit conditor DEVS, vt ille per me creatorem agnoscat suum, petita non abnuo, quin imo omnipotentis fiat Domini iussio! Illo dicente, regem eius desiderio per omnia assensum praebiturum, rogat illa, vt secretum apud se hoc verbum teneat, ne patruus aliquo illud pacto sentiscat. Qui fidem dans, seid nulla proferre ratione, regreditur ad regem, quem prospero nuncio reddidit alacrem. Iterato igitur (z) Clodoveus eumdem Aurelianum ad regem dirigit Gundebaldum, vt sponsam requirat suam nuptiali foedere sibi copulandam. Qui regem adiens Burgundionum, mandata ei depromit regis Francorum. Ille se nescirae fatetur, quae eius sit sponsa: nec se vlla posse dare responsa. Sed tibi, inquit, cauendum, ne publica affectus contumelia ex hac pellaris aula, qui nostra venisti exploratum regna. Cui legatus: Haec, inquam, mandat dominus tuus, rex noster Clodoueus. Si vis mihi Clothildem meam reddere sponsam, locum designa, quo eam recepturus adueniam. At ipse mir atus, quod neptem suam peteret Clodoueus, conuocatis regni primoribus, consilium cum eis habuit, quid esset facturus. Qui Francorum veriti animositatem, ne in Burgundiam pararent expeditionem, si eorum regimemorata non traderetur puella; talia suo principi de dere consilia: Requirat, inquiunt, dominus nosler, quid puellae desideret animus, et vtrum eidem regis Francorum delatus fuerit annulus. Quod si est, vt haec illa velit, et forte iam sponsalia munera suscepit, reniti non poteris, quin potius legatis eam tradere maturabis. Burgundiones namque omnes plus consiliis, quam armis suam tutantur rempublicam. Inquisita puella fatetur, supra memorata se suscepisse dona, regisque copulam mente velle cupida. Gundebaldus, licet inuitus, Clodouei eam tradidit legatis, nihil ei de suis tribuens thesauris. Susceptam ergo saepe dictus Aurelianus Clothildem deducere festinabat ad regem, quae sinibus

appropinquans regni sui patrui, imperat Francis, qui secum erat, vt praedam capiant, incendiaque villarum in regno Burgundiae faciant. Nec mora: illi haud secus, ac iussi fuerunt, perficiunt, iniectoque circumiacentibus villis incendio, auersaque praeda, Burgundia egrediuntur, Francorum repetentes solum. Hoc illa cernens, dixisse fertur: Gratias tibi, inquit, summe DEVS, refero, quod initium vindictae paternae necis conspicio. Nuptiae Suessionis peractae [Note: A. D. N. 487.].

Haec Aimo, quae pluribus ad scripsi, quia memorabilia multa, et his nuptiis faces accensae, quibus non solum Burgundia saepius conflagrauit, sed ipsa Burgundionum regum stirps antiqua penitus in nihilum conuersa est. Gundebaldus vero, siue omnia sibi tuta Francorum adfinitate putaret, siue foedus Odoacer Italiae rex illusisset, superatis cum suis Burgundionibus Alpibus, maximam eorum manum in Liguriam, Insubriam, et Aemiliam immisit, quae eas prouincias effuse populata [Note: A. D. N. 496. Paulus Diaconus lib. 16. Parad. de antiqu. statu.], dum Odoacer Theodorico contra niti conatur, et ne Italia pellatur, omnibus viribus incumbit, captiuos omnis generis plurimos fecit, victorque praeda et opibus auctus, in Burgundiam rediit. Vbi vero Theodoricus totius Italiae potitus est, eiusque fama et gloria totum orbem claritudine peruasit, nihil prius habuit, quam vt eius amicitiam, et postea adfinitatem consequeretur. Itaque in eius gratiam captiuos omnes Epiphanio Ticinensi episcopo, qui eam ob caussam ex Italia in Burgundiam venerat, condonauit ad numerum 6000, tum demum filio Sigismundo Amalabergam Theodorici ex sorore Amalefreda neptem collocauit [Note: A. D. N. 495.].

Gaudegiselus vero, qui minori Burgundiae imperabat, siue fratris insolentiam pati non posset, siue minus exaequo secum agi existimaret, animis exulceratis, vt fratrem Gundebaldum euerteret, clam ad Clodoueum legatos misit, cum promissis, regnum se cum eo diuisurum, perpetuumque soluturum tributum, si suas in opprimendo fratre opes et vires communicasset. Conditionem suscepit animo lubente Clodoueus, non iis de caussis tantum, sed etiam quod indies, vindicem se soceri et adfinium praestaret tandem, ab vxore exagitaretur, et vero quia fauere Alarico Gothorum regi videretur Burgundus, quem pro inimico bello persequi cogitabat Francus. Statim igitur exercitum destinauit Clodoveus [Note: A. D. N. 499.]. Qua re cognita Gundebaldus, pactarum insidiarum prorsus inscius, ad Gaudegiselum misit, obsecratum, vt sibi aduersus Clodoueum hostiliter in se irruentem adesset, et secum commune regnum a communis hostis impetu tutaretur. Responsum per simulationem benignum, et vt petierat, accepit. Cum autem tres exercitus ad Diuionem, quo obuiam usque Franco adierant, Burgundi conuenissent, Gaudegiselus ad hostem transiit, coniunctisque copiis, re inopina, perculsum Gundebaldum facile profligauit, regnoque toto Franci potiuntur sola Auenione, quo in loco se Gundebaldus incluserat tenente et resistente, sed nec diu, nec satis valide. Itaque deditionem paullo post facere coactus, ingentique auri summa, Acedii amici liberalitate Clodoueo persoluta, promisso etiam in posterum tributo annuo, et quae vltra Ararim, nunc ducatum Burgundiae vocamus, sunt, in potestate Francorum relictis, Gundebaldus regno restitutus est, Gaudegiselo in partem aequalem admisso [Note: Greg. lib. 2. Aimo lib. 1. Sigb. lib. 16.].

At, hoc facto, non tam placatus, quam ira et furore nouo correptus Gundebaldus omnem in fratrem effudit belli tempestatem, Viennaeque inclusum artissime circumsedit [Note: A. D. N. 503.]. Captam proditione vrbem ferro caedeque compleuit, fratrem, et quidquid cum eo militum aut principum fuit, interemit, victoriam crudelissime exercuit, quam tamen postea Auiti praecipue, Viennensis episcopi Catholici, auctoritate paullum repressit [Note: Greg. eod. lib. 2. cap. 33.].

Sunt auctores, qui Gundebaldum tum demum post deuictum fratrem leges Burgundis dedisse, rempublicam constituisse tradiderint. Id autem fecisse, vt tyranni nomen moremque effugeret, conuocatis et in concilium admissis principibus, et comitibus [Note: Comes antiquitus idem qui iudex, Vnde legibus Ripuariis c. 55 et 90: Si quis iudicem fiscalem, quem COMITEM vocant, interfecerit; qui et GRAVIO vel GRAPHIO P. Diacono lib. 5.] Burgundorum, Romanorumque. Ita eos vocabant, qui illas Galliarum partes tenebant, antequam ipsi, Rheno

traiecto, eas inuaderent, et de se nominarent. Vnde illa verba principio eius institutionum: Itaque, primum habito consilio comitum procerumque nostrorum studemus ordinare; deinde: Sciant itaque optimaies, comites, consiliarii domestici, et maiores domus nostrae, et consiliarii et Burgundiones quoque, et Romani ciuitatum et pagorum comites. Fuerunt vero, qui has leges condiderunt, comites triginta, quorum nomina cum antiquitatis et ipsorum iactura neglecta. Nomina autem triginta comitum, qui hanc manibus constitutionem subscribentes roborauerunt, breuitati studens omittam.

Praeerant iudiciis ex comitibus in certum numerum electi, et ea quidem ratione, vt alter iudicum esset ex incolis siue Romanus, alter Burgundus siue aduena, nec liceret alterutro absente sententiam ferre. Ait enim: Nullam caussam, absente altero iudice, vel Romanus comes vel Burgundio judicare praesumat. Non aliter vero, quam praescriberent leges, iudicare aut decernere fas erat iudicibus, non solum in certis omnibus rebus, sed etiam iis, quae ad fiscum regium pertinere videbantur. Nec fiscus noster aliquid amplius praesumat, quam quod de solutione mulctae legibus legitur constitutum. Quod si quis iudex esset, qui ab omni fraude alienus, per legum aut ignorantiam, aut negligentiam, aliter, quam commandarent illae, decreuisset, pecunia damnabatur: Siquis sane iudicum, tam barbarus, id est, non incola sed aduena, et ex Germania, velregionibus aliis, extra Romanorum ditionem profectus, quam Romanus, per simplicitatem, aut negligentiam praeuentus, vt forsitanea, quae in lege continentur, non iudicarit, et a corruptione alienus est, triginta solidos soluat. Si denique aliquid controuersum esset, aut nondum legibus sancitum et determinatum, rex adeundus erat: ipse constituebat: Si quid vero est, quod legibus nostris nontenetur insertum, hoc tantum ad nosreferre praecipimus iudicantes.

Earum legum aliquot summam si subiunxero, non abs re antiquitatis facturum me arbitror, et rem forte gratam iis, qui his veterum monimentis delectantur:

Datur potestas parentibus relinquendi et distribuendiliberis, quae munificentia, et benignitate principis acceperunt, quod ante non licebat.

Si possessiones inter liberos diuiserit pater, partemqne sibi seruarit, et aliam duxerit vxorem, eius tantum portionis et partis ex ea nati liberi participes fient.

Quia principe, aut eius propinquis, aliquid benignitatis acceperint, eius erigant et conseruent titulos, vt et ipsi, et eorum liberi, se regi obligatos sentiant, et inde confiteantur [Note: Hinc origo armorum et insignium a dominiis et arcibus.].

Qui subditum, aut seruum regis occiderit, non aliter quam sauguinis effusione, punietur.

Quod si defendendo se contra vim interfecerit, pecunia luet: pro caede nobilis solidos aureos LXX, pro ciue L, pro mechanico XXXVII cum dimidio dependet.

Quisquis mancipium solicitauerit, equum, equam, bouem, vaccam, furto auerterit, Romanus, siue incola, aut Burgundus, moriatur. Ablata restituantur, aut eorum aestimatio, pro seruo solidi XXV, pro equo bono X, pro mediocri V, pro boue II, pro vacca I.

Si seruus furatus sit, moriatur. Dominus furti aestimationem soluat.

Si non sit mancipium, CCC flagelli ictibus puniatur, Dominus aestimationem praestet.

Qui equi campanellam furatus sit, equi aestimationem luat.

Qui homini libero pugnum impegerit, fuste aut pede percusserit; pro vnoquoque ictu solidum exsoluet, pro violentia, (fredam, aut fredum in legibus vocat, hoc est, Frevel ) VI.

Qui mancipio; mediam partem, vti et pro violentia.

Qui hominis liberi capillos inuolauerit vna manu, solidis II; vtraque, solidis IV puniatur. Pro violentia VI damnetur.

Mancipium qui homini libero pugnuminfregerit, pro vno quoque ictu centum flagelli plagas accipiet.

Homo liber qui seruo fugitiuo litteras commendatitias dederit, manum amittet. Seruus CCC flagelli ictus tolerabit et pariter manu deminuetur.

Vulnus vultui illatum triplo (trigeldum nominat) aestimabitur, eo quod vestibus absconditur.

Omnis Burgundio, qui in domo alterius quaestionem mouerit, earum aedium domino solidos VI exsolvet, pro violentia XII.

Pro raptu filiae non violatae, sed parentibus restitutae, raptor secuplo (sexgeldum legibus haec poena dicitur) multabitur.

Homo liber, qui in suspicionem venerit coniurationis contra principem, ipse, et XII ex eius propinquis sese iureiurando coram iudicum consessu (in aracho,) purgabunt.

Qui pro debito peierauerit, nouies litis aestimatione damnabitur. (nuingeldum appellat.)

Maritus bona vxoris absque liberis decedentis non habebit, sicuti nec illamariti.

Monialis parentum hereditatem adire poterit. Si fratrem habuerit, tertiam tantum partem sibi illa vindicabit. Sed hae monialium hereditates ipsis vita defunctis ad earum propinquos redeunt.

Haecpauca de Gaudebaldi legibus. Ex quibus eorum temporum mores, et aequitatem intelligas, adeoque non tam huic regi defuisse artem et scientiam iuste et pie gubernandi, quam animum et voluntatem. Quod iis omnibus vsuuenire solet, qui ambitione, ira et odio obcoecati humana diuinaque, nullo in discrimine ponunt, dum cupiditati et regnandi libidini morigerentur, quae plerumque nisi morte et tristi exitio modum aut finem non agnoscit. Quod sane Gundebaldo accidit. Franci enim cognita non solum Gundegisili nece, sed etiam eorum Francorum, quos ad quinque millia illi praesidio reliquerant, internecione; maiore ira iustioreque, vt videbatur, quam antea caussa, in Burgundiam exercitum duxerunt, tanto omnium ardore, tantaque minarum mole, vt vltima desperatio Burgundum ceperit, nullo vltra fallendi loco relicto. Ad Ostrogothos in Italiam fuga elapsus est [Note: A. D. N. 509.], priusquam copiis hostium circumvallaretur, nec multo post moerore et aegritudine in exilio distabuit.

Tunc proceres Burgundi, Ludouico regi, et Clothildi commendarunt Sigismundum, Gundebaldi filium, egregia virtute et pietate iuuenem, cui regis liberalitate Burgundia Cisararica, siue Sequani et Helvetii permissi, vti et fratri Gundemaro, quem ita amore fraterno complexus est, vt quamuis ipse solus regnum paternum a Franco accepisset, eum tamen regem vocari non aegre habuerit.

SIGISMVNDVS BVRG. REX. V. [Note: Imperauit annos 12.] Duxerat, vt ante monuimus, Amalabergam Theodorici, Italia regis, neptem [Note: Otho Frisingensis siliam fuisse scribit Chron. lib. 5 c. 1.], ex qua Sigericum progenuit. Ei mortuae aliam induxit nec opibus nec nobilitate parem, quae res Sigerici adolescentis magnanimi animum non parum offendit, eo quidem magis, quod eam, eo genere et facultatibus, maternis ornamentis et mundo excoli et insolescere pati non posset. Quapropter cum matris laudandae, et eius deprimendae finem non daret, adeo nouercales stimulos in suam perniciem concitavit, vt, ea adolescentem appetiti regni insimulante, pater vxori deditus ad quiescentem filium duos suorum intromiserit, qui laqueo ceruici iniecto spiritum intercluderent. Aimo gladio occubuisse scripsit [Note: A. D. N. 515.].

Ea finis fuit et liberae nimis linguae et incauti in matrem amoris, principium vero

extremi doloris, quo parens, re fraudeque comperta, de eius morte et caede adfectus est. Ita enim indoluit, vt ab eo tempore nullam laetitiae partem attigerit, sed in orationibus, gemitibus, sacris aedisiciis in honorem DEI et SS. martyrum condendis, si qua ratione DEVM, quem tantopere offendisse non ignorabat, propitium et remissum parare posset, finem aut modum nullum fecerit. Accesserunt denique Franci, qui eius facti titulo, cum Burgundiae magnopere inhiarent, tum Clothildis hortatu, poenas ab eo grauissimas repetiuerunt, quas tamen eo animo, et satisfaciendi desiderio pertulit Sigismundus, vt in gratiam cum DEO rediisse, et in praecipuum honoris gradum collocatum, miracula apud eius tumulum edita satis demonstrauerint.

Hac de re operae est precium Aimonem [Note: Lib. 2 c. 3.] audire, qui cum rationem, qua Clothildis filios ad exscindendum Burgundiae regum stirpem vehementissime incitauerat, edisseruisset, regesque ea motos, validissimum exercitum in Burgundiam duxisse, confirmasset, ita de Sigismundo orationem orditur [Note: Cap. 4.]: Tunc temporis Sigismundus basilicam St. Mauritii sociorumque eius, magnis exstruebat impensis in loco nuncupato Agauno. Circa eumdem quippe locum magnanimitatem suae ostendit deuotionis, dum esset vir oprimae mentis, et sanctarum locupletator ecclesiarum. Nam et praediorum illi loco contulit copiam, et clericorum ordinem psallentium constituens, sanctae legionis martyres propitios sibi adsciuit. Meminerat enim se coniugis persuasionibus deceptum, vnicum amisisse silium. Quem dum illa odio prosequitur nouercali, in tantum exosum fecerat patri, vt felle commotus iuberet eum puniri gladio.

Nec multo post facti poenitentia ductus, secum ipse reputans, quid sieleris admiserit, ad sepulcra sanctorum recurrens saepe, humique prostratts, eos erga se clementissimos fore efslagitans, rogabat, vt si quid minus perfectum diuinaeque maiestati aduersum in suis reperiretur actibus, id, eorum interuentu, instus iudex in hoc seculo potius, quam in futuro puniret examine. Zuam petitionem ad effectum iuxta votum peruenisse constat. Audiens quippe, exercitum aduenire Francorum, instruit et ipse copiosam suorum manum, atque aduersus eos pugnaturus aciem dirigit. Congressione igitur facta, Francis acriter praeliantibus, victi Burgundiones fugae praesidio se committunt [Note: A. D. N. 518.]. Sigismundus vero cum tutelam SS. Agaunensium martyrum citato expeteret cursu, a Clodomiro Francorum rege, qui eum persequebatur, captus, atque Aurelianis perductus, carceri est mancipatus. Tunc beatus Avitus qui in territorio eiusdem vrbis abbatis fungebatur officio, rogare Clodomirum coapit, ne tam excellentis nobilitatis insignisque bonitatis virum neci traderet. Quod ille audire detrectans, eum in villa, cui Calumpnia nomen est, perduci, at ibidem cum siliis capite caesum in puteum proiici iussit, de quo postmodum sublatus, atque ad basilicam SS. Agaunensium deuectus martyrum, cum digno honore est sepultus [Note: A. D. N. 521.]. Quem sanctorum collegio Christum Dominum adnumerasse, ideo non ambiguum habetur, quod febricitantes quique, si pro remedio animae ipsius salutare fideliter fecerunt offerre sacrificium, continuo ab insirmitatis suae liberantur incommodo.

Hactenus Aimo. Sigismundus fatetur litteris fundationis, hoc se pro sepulcro beatorum martyrum monasterium constituisse de consilio sexaginta episcoporum, et totidem comitum, consensu vero et auctoritate Lotarii Francorum regis, et eius fratrum. Testes adfuerunt et subscripserunt quatuor episcopi Maximus Geneuensis, Theodorus Sedunensis, Victor Gratiopolitanus, et Viuentiolus Lugdunensis; Comites vero Vindemarus, Fredemundus, Gandolphus, Benedictus, Agano, Bonifacius, Theudemundus, Fredeboldus, alii. Celebrauit concilium Epaonense.

D. Sigismundi corpus praecipuo in honore fuit Agauni ad Caroli IV imperatoris aetatem [Note: A. D. N. 1356.]. Is es Italia per S. Mauritium in Germaniam rediens, inde Bohemiam adsportauit magna pompa, filiumque, qui postea magna laude, et reipublieae Christianae bono imperauit, Sigismundum in Diui honorem, et memoriam nominavit. Auctor Ioan. Dubrauius episcopus de Carolo ex Italia reduce mentionem faciens [Note: Lib. 22 Hist. Bohem.]: Ex hoc, inquit, itinere Agaunum diuertit. Vbi praeter reliquias D. Mauritii, corpus insuper Sigismundi Burgundiae regis multis inclutum mir aculis iacere cognovit. Ibi instat oppidanos pro illo poscere, tanquam populari suo, propter linguae. Vandalicae [Note: Imo quia Vandalorum, quorum reliquiae Boemi, Burgundiones pars et cum illis in Galliam transierunt.] commercium, nec destitit incepto, quam illud impetrat, secumque Pragam cum maxima omnium veneratione adportat.

Burgundi proceres, collectis animis et viribus, cum captum et abductum Sigismundum comperissent, Guotmarum fratrem eius, regem nominarunt.

GVOTMARVS REX BVRG. VI. ET. VLT. [Note: A. D. N. 519; regnauit annos 8.]

Clodomirus Francus habita contra Burgundos victoria, in Sigismundum eorum regem crudelitate haud diu laetatus est, statimque vindicta ab Auito praedicta non in eum solum, sed eius etiam stirpem redundauit. Cum enim contra Guotmarum regem rursum copias produxisset, dum incautius pugnat, et interfectus, et capite eius conto praefixo ludibrium etiam hostibus fuit, quam pugnam ita Aimo saepe memoratus retulit [Note: Eodem lib. 2 c. 4.]: Auctor vero necis eius, Sigismundi, non diu laetatus est in hoc facto. Nam sequenti anno [Note: A. D. N. 522.], idem Clodomirus, commoto exercitu, partes Burgundiae devastaturus aggreditur. Cui occurrit frater eius defuncti, ac fraternae caedis auidus vindex pugnam cum eo non dubitauit conferre: Sed Burgundiones, more sibi solito, animositatem Francorum non ferentes, hostibus terga nudarunt. Rex vero Clodomirus iuuenta alacrior, armis munitus et ipso praesentis certaminis prospero successu animatus, dum audacius, quam debuit, hostes insequitur, pernicitati equi, cui insederat, vectus, aginen inimicum, sui nimium negligens, antecessit. Quem illi a suis desertum, a se vero circumuentum conspicati, telis eminus vrgere coeperunt, confossisque lateribus interemer unt.

Non tamen multo post [Note: A. D. N. 526.] Lotarius et Hildebertus, superinsitam regnorum amplificandi cupiditatem, etiam fratris mortem vlturi, Burgundiae bellum intulerunt, Guotmarumque Augustoduni obsessum, in eas angustias compulerunt, vt vrbs quidem deditionem fecerit, ipse vero in Hispaniam, tum Africam profugerit, vbi exul mortuus est. Franci inter se regnum diuiserunt. Sed non eatenus vltio Sigismundi stetit. Praelio occiderat Clodomirus, partem acciperet oportebat Clothildis, quae tot cladium, et caedium primam praebuerat caussam. Itaque cum ab ea Clodomiri filios enutriri solertius Hildebertus et Lotarius accepissent, et eorum etiam regni partem occuparent, duos quidem Theodobaldum et Gunthanum, praesente et inspectante cum gemitu et lacrimis Clothilde, reges contrucidarunt, Clodoaldum etiam pari modo tractatum (is tertius filiorum erat,) nisi secreta amicorum manus subduxisset, quibus in hanc saeuitiam e medio sublatis, regnum etiam Clodomiri per partes tributum obtinuerunt, et ne Theodoricus Metensium rex, frater ex patre tertius, aegre ferat, aut contra aliquid moliretur, illi Burgundiam eam, quam tenuerat Gaudemanus, hoc est Sequanos, et Heluetiam quae eius regno proxima erant, concesserunt.

Primus is Francorum, excisa antiqua et legitima Burgundorum regum subole et stirpe, Burgundiae regnum, nomenque vsurpauit. De quo pauca alia subiungam, vt et de ceteris Francorum gentis, qui Burgundis imperarunt, si prius quaedam de origine, et progressibus Francorum in medium coniecero.

CAPVT IX. De Francis, eorum origine et progressionibus, donec Galliae totius imperium obtinuerunt.

1. Franci e Sugambris traducti a Romanis.

2. Student piraticae, a Saxonibus idedocti.

3. Batauiam et Gallias infestantes a Constantino imperatore reprimuntur.

4. A Iuliano, cui se permiserunt, in ordines adscribuntur.

5. Constituunt in Germania Franciam orientalem.

6. Iterum se immiscent tumultibus Gallicis, ab Arbogaste et Stilicone bis pacati.

7. Franci pro Romanis contra Vandalos; inque gratiam Romanorum relicta Gallia in Germaniam se recipiunt.

8. Rursus Gallias inuadunt, crudeliterque in ea agunt.

9. Primus Francorum rex Pharamundus; alter Cladio, qui contra Romanos feliciter res gerit.

10. Tertius Francorum rex Merouens cum Romanis Attilae se opposuit, primusque in Gallia sedem firmam fixit, vnde Merouingi.

11. Hildericus Francorum rex regno pellitur, sed reuocatur.

12. Summa gestorum Clodouei.

FRancorum nomen recentius est, gens vetusta. Illud Valeriani et Gallieni imperio ut non multo ante notum, et Romanis monimentis inditum, quo tempore [Note: A. D. N. 260.] Celticos et Francicos Postumo, qui tyrannidem in Gallia ceperat, adfuisse, contra Aureolum, et Claudium Gallieni duces, Trebellius Pollio [Note: In Gallienis.] memoriae

mandauit, et deinceps Franci rebus gestis celebres et vbique fama nominati. Eorum antiqua sedes in Oceani litoribus inter Caucos, Frisos, et Saxones, et Sugambros [Note: Vbi hodie Westphalorum pars. Seegemper pugnatores lacenses lingua Germanica.]. Imo ipsi Franci non alii quam antiqui Sugambri, Augusti imperio iam celebrati. Atque hinc illae de Sugambria, et Troianis fabulae Sugambrorum, vti et Sueuorum, qui alterum tunc ad Albim latus colebant. Non exiguam partem in Galliam tanstulit Tiberius, cum nisi diuisis et disiunctis eorum viribus continere eos posse diffideret. Suetonius [Note: In Tiberio.] de eo: Sueuos, et Sugambros dedentes se in Galliam traduxit, et in proximis Rheno agris collocavit. Vnde Lyricorum rex [Note: Horat. lib. 4 oder 14.] ad Augustum:

Te caede gaudentes Sugambri
Composit is venerantur armis.

Hanc vero Sugambros aut Francos traducendi rationem, et alii imperatores secuti. Nam Probus imperator iisdem sedes destinauit, cum petiissent, et Maximianus, et Constantius, et Iulianus.

Sed sub eodem Probo sedibus, quas adsignasset, parum contenti, piraticam exercere coeperunt, Hispaniamque, Europam et Africam circumuecti totum pene orbem praedationibus exhauserunt, opibusque saluis ad sua redierunt. Zosimus auctor [Note: Hist. lib. 1.]: Itidem cum Franci, inquit, ad imperatorem Probum accessissent, et ab eo sedes obtinuissent, pars eorum quaedam defectionem molita, magnamque nauium copiam nacta totam Graeciam conturbauit, in Siciliam quoque delata, et vrbem Syracusanam adorta magna in eacaedem edidit. Tandem cum et in Africam adpulisset, ac reiecta fuisset, adductis Karthagine copiis, nihilominus domum redire nullum passa detrimentum potuit. Huius piraticae artem a Saxonibus vicinis accepisse videntur Franci. Saxones in ea nominati. Sidonius ad Lampridium, qui Pourdigalam profecturus, ad Theodoricum regem legatus scribit:

Isthic Saxona caerulum videbis,
Adsuetum ante salo, solum timere.

et panegyri ad Auitum, cum alias gentes quae imperium vastabant, recensuisset:

Quin et Aremoricus piratam Saxona tractus
Sperabat [Note: Sperare pro timere, sigura poetica.], cui pelle salum sulcare Britannum
Ludus et assueto glaucum mare findere lembo.

Postea:

Saxonis incursus cessat, Cattosque palustri,
Adligat Albis aqua.

Cum vero alias Romanis subditas gentes et regiones infestare solerent Franci, tum maxime insulam Batauorum, et inde Galliam. Eam insulam primus Caesar Iulius ita descripsit [Note: De Bell. Gall. lib. 4.]: Mosa prosluit ex monte Vogeso, qui est in finibus Lingonum, et parte quadam Rheni recepta, quae appellatur Wahalis, insulam efficit Batauoruns, neque longius ab eo millibus passuum octoginta, in oceanum influit. Batauiae liberatae laus Constantio Caesari data. Panegyristes: Multa ille Francorum millia, qui Batauiam aliasque cis Rhenum terras inuaserant, interfecit, depulit, abduxit. Alius encomiastes ad Constantium Constantii filium: Terram Batauorum sub ipso quondam alumno suo a diuersis Francorum regibus occupatam, omni hoste purgauit, net contentus vicisse ipsos in Romanas transtulit nationes, vt non solum arma, sed etiam feritatem ponere cogerentur. De qua quidem translatione superius dictum, vbi Constantii facinora [Note: Lib. 2 c. 4.]. Sed neque, licet eorum pars bona Neruiorum et Treuerorum agros obtinuisset, propterea quieuere reliqui, quin non solum Batauiam subiugarent, sed etiam plerasque ad Rhenum, et in Gallia reliqua vrbes Romani oppugnarent, et expugnarent. Zosimus [Note: Lib. 3.]: Ex Pannonia Constantius in Italiam rediit. Cum autem videret omnes Romanis vbique subditas prouincias barbaricis incursionibus interceptas, Franios et Allemannos, et Saxones iam quadraginta sitas in Rhenum vrbes cepisse, prorsum easdem deuastasse, ciues, et incolas infinitae multitudinis cum innumerabili spoliorum copia secum abduxisse, etc.

Repulit acriter, et Romanas vrbes, et prouincias vindicauit Iulianus, de cuius cum his gentibus bellis satis multa supra

commemorauimus[Note: Cap. 4 huius libri.] [transcriber: footnote sign (l) is missing.]. Et, credo, Franci quiescere potuissent, nisi etiam ex suis sedibus, in quas se, Gallia relicta, receperant, Saxonum, Quadorumque aduentu et impulsu reiicerentur. Eos tamen idem Iulianus sibi supplices factos non solum suscepit, sed etiam in militiae ordines conscripsit, Zosimo teste [Note: Eod. libro.], qui cum Iuliani multa praeclare facta recensuisset, terroremque maximum barbaris incussum adseruisset, ait: Omnes iam propemodum in iis locis barbari spem omnem abiecerant, tantamque non ad internecionem peritur as existimabant suorum reliquias; cum Saxones, omnium eas regiones incolentium barbarorum et animis et corporum viribus, et laborum in praeliis tolerantia fortis simi habiti. Quados nationis suae patrem in solum ab Romanis occupatum emitiunt. At sinitimis Francis eos transitu prohibentibus, qui metuerent, ne iustam Caesari caussam praeberent, se rursus inuadendi, nauibus constructis, Rbeno praeteruecti parentem Francorum imperio regionem, in Romani iuris solum contenderunt, et adpulsis in Bat auiam nauibus, quam diuisus Rhenus insulam efficit, quavis insula fluminea maiorem, Saliorum nationem Francorum a parte profectam, et vi Saxonum in hanc insulam suis e finibus reiectam, expulerunt [Note: Ex his satis Francorum a nobis facta descriptio sedis confirmata.]. Haec insula prius Romanis parens in vniuersum, a Salis hoc tempore posidebatur. Caesar, eare cognita, Quados ille vicissim quidem aggrediebatur, sed iusso prius exercitu cum Quad is acriter pugnare, Salior um neminem occidere, nec prohibere, quo minus in Romanorum fines, illi transirent, quod non vt hostes Romanam regionem peterent, sed per vim, et coactionem a Quadis pellerentur. Hat animaduersa Caesaris humanitate Salii partim ex insula cum Rege suo Romanum in solum traiiciebant, partim ad limites, inita fuga, se conferebant. Omnes Caesari supplices facti, sponte sua, se cum rebus eius fidei permittebant [Note: A. D. N. 358.]. Post pauca: His rebus ita constitutis, et Salios Caesar, et Quadorum partem, et quosdam incolentes insulam Batauiam [Note: Corrapte; scribo Batauiam.] legionibus adscripsit, quorum ordines nostro quoque tempore superstites esse videntur. Ita Zosimus ordines illi inter auxilia Palatina, in quibus etiam Bataui seniores, Saliis vicini.

Franci siue supra memorata Romanorum inse humanitate, et benignitate adducti, siue tantum terrae occuparent, quantum necesse videbatur, paullulum substitere, ab iniuriis, et praedationibus manus abstinentes, sed eatenus, vt cum a Gallia temperarent, in Germania tamen progressiones non exiguas facerent [Note: A. D. N. 386. Sigb. Chron.], adeoque ad Moenum vsque sedes mouerent, Turingiam, siue Cattorum regionem, et quae ab ipsis Francia Orientalis dicta, insederent, Marconico, et Sumnone ducibus. Vnde, suo tempore, recte eos D. Hieronymus [Note: In vita Hilarionis.] inter Saxones, et Allemannos collocauit: Inter Saxones, inquit, et Allemannos, gens nontam lata quam valida, apud historicos Germania, nunc vero Francia vocatur. Erant enim Franci ad Rhenum, et Moenum, Saxones Albim a tergo obsidebant, ab altero Moeni latere Allemanni et Burgundiones, qua adfinitate factum, vt Athanaricus Burgundionum rex, quod ante tetigimus, Blisindam Marcomini Franci filiam sibi matrimonio adiungeret.

Breuis vero haec fuit populi inquieti et ad omnia mobilis pax et tranquillitas. Cum enim Maximum tyrannum in Italiam contra Valentinianum iuniorem maximas ex Gallia totoque occidente copias traduxisse [Note: A. D. N. 388.] comperissent, subito in Galliam traiecerunt, obuia quaeque vastarunt, Quintinum et Heraclium, quos Maximus in Gallia reliquerat duces, prope Treuerim proelio, cum omnibus copiis prope deleuerunt. Arbogastes demum militiae comes ex Francorum gente, interfecto apud Aquileiam Maximo, a Valentiniano cum imperio in Galliam missus [Note: A. D. N. 389.], cum pleraque, quae in tumultu erat, composuisset, etiam Francos, auctoritate sua, pacauit datisque obsidibns volentes ad pacem transtulit. Cum sub initio imperii Honorii rursum mouissent, Stilico magister militiae ad officium quoque coegit [Note: A. D. N. 395.], vnde illa, quae superius etiam intexuimus, de Stilicone Claudiani.

Ante ducem nostrum flaui sparsere Sugambri
Caesariem, pauidoque orantes murmure Franci
Procubuere solo.

alio loco:

Rhenumque minacem
Cornibus infractis adeo mitescere cogis,

Paullo ante:

Ingentia quondam
Nomina, crinigero flauentes vertice reges,
Qui nec principibus donis, precibusque vocati
Paruerant, iussi properant, segnique verentur
Offendisse mora.

Quae de Francis, et eorum praecipue regibus intelligenda esse, paullo post aperiemus, cum morem Francorum regibus fuisse ostendemus capillos alere.

Fidem quidem, et amicitiam hac quidem viceita seruarunt Franci, vt Vandalis et eorum sociis in Galliam irrumpentibus, opponere se non dubitauerint [Note: A. D. N. 406.], quamvis multitudine victi facile sedibus suis se continuerint, nec tamen ita, vt non multo post [Note: A. D. N. 409.] Vandalos persecuti sint, eorumque rege Godegiselo interfecto, vltra viginti millia occiderint, totam Vandalorum gentem exstirpaturi, nisi Alani succurrissent. Qua clade perculsi Vandali, in Hispaniam transeundi, et Galliam relinquendi demum consilia susceperunt. Franci, re fortiter gesta, vt hac quoque parte amicitiam, qua deuinctos se Romanis probare cupiebant, plenius ostenderent, relicta Gallia vltra Rhenum ad suas sedes repetiverunt [Note: A. D. N. 414.].

Ibique tamdiu agitarunt, dum Constantium comitem, et supremum Honorii in Gallia ducem Burgundionibus sedes indulsisse, et amicitiam cum iis stabiliisse, in suum maxime contemtum acciperent, et interpretarentur. Tunc enim animis vehementissime perturbati Rhenum transierunt [Note: A. D. N. 415.], obuia quaeque vastarunt, Treuerim prouinciae caput ceperunt, captamque cum diripuissent, subdito incendio, combusserunt, in omnis generis homines ferro, flamma, et omnibus cruciatibus grassati. Nam, vt scripsit Saluianus [Note: Lib. 3.], quos hostis in exscidio non peremit, eos post exscidium calamitas obruit. Si quidem alios impressa altius vulnera lentis mortibus enecarunt, alios ambustos hostium flammis gravis poena cruciauit, quidam interierunt fame, quidam nuditate, alii tabescentes, alii rigentes. Iacueruntque passim vtriusque sexus cadauera nuda, lacera, ciuium oculos infestantia, ab auibus, canibusque dilaniata. Eos demum Castinus, domesticorum comes, Constantio ad consulatum gerendum euocato, domuit, et receptis vrbibus, vltra Rhenum propulsauit.

Mortuo Marcomiro [Note: A. D. N. 419.] Franci demum in aliarum gentium morem regem sibi praefecere Pharamundum Marcomiro natum. Primus is rex omnium Francorum suffragiis et voluntate imperare coepit, cum hactenus ducibus belli, quos scilicet scriptores Romani Graecique etiam reges nominabant, non alia tamen, quam in bello auctoritate, apud Franciae gentem defuncti. Huic Clodio successit [Note: A. D. N. 430.] cognomento Comatus, propter insignem comarum elegantiam et amplitudinem. Is cum aliquamdiu in Toringia habuisset arcem Diesburgum, missis in Galliam exploratoribus, cui adeo Franci inclinauerant, et tamdiu, omnia turbata accepit, bellumque esse inter Romanos duces Bonifacium, Castinum, tum Mauortium, et Gallionem. Occasionem negligendam haud ratus, copias ex Germania transportauit [Note: A. D. N. 445.], Romanos resistentes obtriuit, Tornacum obtinuit, et inde usque ad vrbem Cameracum properavit, vbi pauco tempore residens ad Somenam [Note: Sigeberto la Somme, Caesari Samaris.] fluuium perueniens omnia occupauit.

Hunc consecutus Meroueus [Note: A. D. N. 448.], qui eo facilius, quae occuparat pater, tenuit, quod Atilae et Hunnorum cum quingentorum hominum millium multitudine adventu territi Romani, et omnes in occidente reges, foedere se potius obligare contra communem omnium hostem, flagellum enim Dei se venditabat, quam mutuis in se bellis hostibus praedae, et ludibrio esse existimarent. Adfuit igitur Meroueus Romanorum duci Aetio campis Catalaunicis, dextrumque cornu, eo in praelio, vna cum filio Hilderico tutarus est [Note: A. D. N. 451.]. Interfecto Aetio, caesoque pariter Valentiniano cum omnia in summa perturbatione versarentur, occidens sine capite, sine rectore esset,

Meroueus Senonum vrbem, siue Parisios, et Aurelianum, totamque eam Galliae partem, quam Franciam deinceps auctores nominauere occupauit [Note: A. D. N. 455.], primusque firmam in Gallia sedem Francias defixit, in cuius proinde memoriam, et famam ceteri, qui successerunt reges, ad Carolinos vsque, Merouingi nominati.

Post Meroueum regnauit Hildericus [Note: A. D. N. 458.], quem cum regno expulissent propter morum insolentiam et luxum Franci, Aegidium Romanum ducem sibi cum imperio pracesse iusserant [Note: A. D. N. 461.]. Sed qui in Meroueo animi improbitatem ferre non poterant, eo minus Romani tyrannidem tolerare potuerunt. Reuocatus, opera praecipue Viridomari, principis apud Francos viri et Meroueo amici, rex primum contra Aegidium praelium habuit vicitque [Note: A. D. N. 469.], coloniam, et ceteras Belgicae vrbes in potestatem redegit [Note: A. D. N. 475.], reliquumque tempus fortiter, et cum laude transmisit, quodque caput est, Clodoueum ex se natum successorem, regemque Francis reliquit [Note: A. D. N. 484.].

Qui non solum, caeso qui supererat duce Singrio, Romanorum imperium in Gallia finiuit, Burgundos tributarios fecit, Visigothos, qui Narbonensem et Aquitaniam tenebant, domuit, sed debellatis praecipue, et in extremam seruitutem adactis, praelio Tolliaco, Allemannis, Galliae totius imperium Francis in perpetuum confirmauit, de quo praelio pauca mihi dicenda sunt, tum quae deinceps Heluetiae fuerit conditio et status. Sed haec fuerunt, quae de Francorum origine et rebus gestis, dum Galliam occuparent, mihi in praesens adducenda putaui. Nam de illis sexcenta plena volumina, quae qui volet per me, non apud me legere et videre licebit.

CAPVT X. De Allemannorum clade Tolbiaca eorundemque et antiquae libertatis et dignitatis spoliatione alia.

1. In sedibus suis cur non quieti fuerint Allemanni.

2. Praelium Tolbiacum Allemannis aduersum ex voto Clodouei.

3. Clodouei in victos crudelitas.

4. Litterae Theodorici pro Allemannis.

5. Allemannia seruitutis iugo adfecta.

GAlliam, vt diximus, gentes ex Germania plures occupauere; sed principatum Visigothi, Burgundiones, tum Franci, et Allemanni tenuere. Omnes primo, dum exterminando Romanorum imperio omnibus opibus enituntur, sedesque pro regione et populorum multitudine diuersas sortiuntur, quieti inter se, et pacifici. Post, dum omnia metuunt, siue animi libidine, et ampliorum cupiditate, arma commisere. Sed Visigothi Burgundionesque, vt viribus impares, ita facile fortioribus cesserunt, aut potius principatum posuere. Allemannorum, et Francorum maiora momenta fuere. Hi demum, vt contra Allemannos victoriam, sic quoque totius Galliae imperium diuinitus pugna Tolbiacensi depugnata obtinuere.

Confecerant Allemanni quam maximas vtraque Rheni ripa copias, ingentique adparatu in Germaniam inferiorem, quam Franci a principio occuparant, contenderant, Coloniam, quae earum partium caput tunc temporis, obsessuri. Illis instructa acie prope Tolbiacum obuius factus Clodoueus Francorum rex, primo cum equitatu repulsus est, maxima suorum caede: Iamque in eo erat, vt vinceretur, nisi Christi nomen potentiamque, quam toties Clothildis coniux Christianis imbuta moribus praedicauerat, in memoriam reuocasset, votoque se nouo sacra nostrae religionis suscepturum, si vinceret, obligasset. Quod et euenit. Conuersis enim velut fortitudine coelitus inspirata militum animis, ita in Allemannos irruperunt, vt sustinere non potuerint, caesi et fugati sint. Qua de re Aimo [Note: Lib. 1. c. 15.]: Rege in infidelitate permanente,

tandem commouetur exercitus, bellumque a Francis, et Allemannis totis regnorum viribus excitur. Tunc rex Clodoueus, signo suis dato, bellum ad gredi imperat; sed inter praeliandum, suos grauiter hostium macrone sterni conspiciens in hanc vocem prorupit: CHRISTE, inquit, potentissime DEVS, quem Clothildis coniux mea colit pura mente, tropaeum meae tibi voueo fidei, si tribuas his ex hostibus triumphum victoriae. His peroratis Allemannos inuadit timor, Francos accendit virtutis ardor. Igitur hostes terga vertentes victoriam Clodoueo relinquunt, ac demum regem suum gladio caesum conspicientes, iure tributario Francis se fore seruituros, libentissime spondent.

Sed non contentus victoria ea, aut deditione tributoue Clodoueus, Allemannorum fines peruasit, ferro flammaque omnia vastauit, superstites et captos extrema servitute adfecit, laudem, decus, gloriam, quam tot annis, bellis, rebusque fortiter gestis Allemanni occupauerant, et in primis libertatem funditus exstinxit, aut in Francos transtulit, crudelem se et insatiabilem praebuit, adeo vt non pauci metu et saeuitia victoris, superatis Alpibus, in Italiam ad Theodoricum Gothorum regem confugerint, et ab iis, quos hostium loco habuerant, opemque et auxilium deprecati sint.

Pro adflictis, et fugitiuis scripsit in hanc sententiam Theodoricus, eo quidem confidentius, quod Clodouei sororem in matrimonio habebat: Tuae de Allemannis victoriae gratulor, eamque mibi tecum statuo communem. Tuam enim virtutem, meam existimo felicitatem, quandoquidem ita postulat necessitudinis ius, meumque de animi tui magnitudine iudicium excellens, et, qui omnia superat, meus in te singularis amor. Hostium duces, auctoresque amentiae poenas dedere. Scelus eorum cruore piatum est. Tuae summae prudentiae est, ita praeterita agnoscere, vt futuris prospicias. Magnisicus triumphus ac te dignus est, multitudinem insontem, cui fortuna belli ac numen pepercit, tibi supplicare, teque illi salutem ac incolumitatem concedere: vt secundum superos nullus sit, cui plus se acceptum referre ipsi praedicent. Tu quoque ceter as admir abiles virtutes tuas, hac clementiae palma, ac condonandae vitae laude cumulare statuas, qua vna re, quam proxime potes ad Deum optimum maximum accedere, vt te, et sibi notum, et regnare seculum nostrum laetetur, glorieturque se cum veterum felicitate certare. Gentis Allemannorum ante nobilissimae reliquiis ignosce, quae, vt calamitosorum fata sunt, vano metu perculsae, in meum hominis tibi coniunctissimi, sinum se contulere, erroremque hunc misericordia dignum iudices, eosque pase tua perfrui, ac finibus suis vti, ac quas a libertate maiestatis tuae proficisci par tibi videbitur, legibus parere jubeas. Spondeo, nihil eos in posterum, nisi pia erga te, et grata beneficii tui recordatione acturos, cogitaturosque. Sin quid secus agitarent, non magis tibi salutis eorum conditori, quam mihi voluntatis eorum sponsori, et quasivadi hostes forent, et qui deprecatoris munere fungor, vltoris partes vicemque susciperem. Integros florentesque vicisti; quae gloria accedat, si persequi exsangues et confectos in animum inducere magnitudo tua posset? Nihil pro popularibus, nihil pro adfectibus meis deprecor: Sum tantum tibi, gloriaeque tuae memor. Nec quidquam persuadere tibi studerem, nisi prius mihi probassem, id et laudi et gloriae tuae conducturum. Ita amice, et beneuole Theodoricus, sed his non tam Allemannis libertatem, aut aliquid priscae dignitatis recuperauit, quam persecutionis finem, et seruitutis initium fecit.

Tota Allemannia partim fisco, partim belli ducibus, et quorum operum praecipuam expertus praeterito bello fuerat Clodoueus adsignata. Omnibus etiam non magnis eius partibus, quo magis in officio continerentur, comites dati; qui vero cunctis in vniuersum praeesset, Dux nominatus, qui quandoque Dux Allemanniae, quandoque Sueuiae, propterea quod maxima inter Allemannos Sueuorum pars, a scriptoribus, et instrumentis dicitur. Curalis sedes Allemanniae Rancuillae posita. Ibi qui iudiciis praeessent, comites sedecim constituti. Quod ex rebus gestis S. Fridolini, qui hoc tempore et Clodouei regno in Heluetia magna sanctitatis et miraculorum fama agitabat, vt suo loco pluribus ostendemus, manifestum est. Nec postea Allemannorum fama, aut gloria fuit.

CAPVT XI. De Heluetiae statu et conditione post praeliumTolbiacum: de seruitute et manumissione, et lege Salica, tum de nobilitate et aliis.

1. Heluetia Burgundica libertate perpetim vsa; Allemanica vero in seruitutem redacta.

2. Seruitutis tria genera, et quod genus Allemannis contigerit.

3. Manumissiones antiquae, tum quae apud proconsules, tum quae a praetore cum et absque solennitatibus.

4. Manumissiones ex lege Salica, qua solennitate factae fuerint, ex litteris manumissionis traditur.

5. Ex manumissis facti vasalli.

6. Clientum et vasallorum differentia triplex.

7. Nobilium priuilegia.

8. Quod multi in Heluetia nobiles.

QVis Heluetiae totius postea status, et conditio fuerit, dicere non difficile est. Nam illa pars, quam habuerant Burgundi, vbi defecerunt eorum reges, eam, qua sub ipsis vsu fuerat, etiam sub Francorum regibus rationem et libertatem obtinuit: quam possederant Allemanni, seruitute vna cum ipsis adfecta est. Et fere haec diuisio Heluetiae permansit, dum in ea Francorum imperium fuit, (licet Gallia omnis varie, vt fuerunt regum liberi, distributa esset): vt scilicet Tauriacus, siue Tigurinus pagus, et quae ad Vrsam vsque Heluetiorum sunt. Allemanniae ducibus parent, cetera rectores peculiares haberent, qui rectores minoris Burgundiae, nonnunquam duces Transiurani, Franciae scriptoribus nominantur.

Seruitutis autem ex Stoicorum sententia [Note: Diog. Laert. lib. 7.] tria genera: vna, quoties non est potestas viuendi vt velis, vt si homo carcere contineatur: altera, cum quis dominio alieno contra naturam subiicitur: tertia, quam seruiunt mercenarii, obaerati, addicti, clientes. Allemannis secunda conditio obtigit. Ita enim victi, et subiugati, vt praeter quam manu captis, et bello seruatis, (quae seruorum descriptio, et mancipiorum est,) nihil libertatis, aut dignitatis reliquum manserit, qui proinde non solum omnibus bonis et possessionibus exciderint, sed etiam in perpetuo vitae discrimine fuerint, quamuis eas seruitutis leges, et iura paullo post pietas, et mores Christiana imbuti mansuetudine aliquantum temperaverint. Quamuis igitur [Note: Id maxime cognoscitur ex mancipiis, qui adhuc sunt in Heluetia, maxime eodem pago Tigurino.] venire, distrahi, caedi, et aliis modis seruilibus tractari non conueniret, tamen ita sui potestate exvti erant, vt nihil omnino, nisi domini voluntate agere, moliri possent, non alio migrare, emere, vendere. Et si quid accessionis aut emolumenti facerent, in rem domini vertebatur, nullo illis aut perexiguo vsu, quippe qui nec testamenta condere, neclegare, autlegata obtinere, inscio domino, vnquam valerent. Non pauci tamen autpretio, aut opera, aut principum beneficio et dominorum in libertatem vocabantur.

Manumissionis et libertatis antiquitatis certae formulae Romanis erant. Namque ea inter legis actiones recensebatur. Vnde Marcianus: Apud legatum proconsulis nemo manumittere potest, omnino enim non est apud eum legis actio. Manumitti igitur seruus dicebatur, cum dominus eius aut caput eiusdem serui aut aliud membrum tenens, dicebat: HVNC HOMINEM LIBERVM ESSE VOLO, et emittebat eume manu [Note: Boet. in Top. Fest. lib. 11. Val. Prob. Notis. Donatus ad Terent. Adelph. Sigb. lib. 1 de Lud, c. 13.]. Praetor autem vindicta, hoc est, virga, eiusdem serui capiti imposita, ita dicebat: DICO EVM LIBERVM ESSE MORE QVIRITIVM. Inde conuersus ad lictorem addebat: Secundum tuam caussam, sicuti, dixi, ecce tibi vindicta. Tum lictor accepta a praetore vindicta, aut virgula, caput serui percutiebat, faciem palma, tergumque verberabat. Quibus actis, nomen manumissi in acta referebatur, adiecta caussa manumissionis. Haec apud priscos ratio erat in iis, qui apud praetorem, solenni more libertate donabantur. Addit Caius: Non est omnino necesse pro tribunali manumittere. Ita plerique in transitu manumitti solent, cum aut lauandi, aut gestandi, aut ludorum caussa prodierit praetor. Postea neglectae hae cerimoniae, itemque verba illa solennia, et a lictoribus serui in libertate positi. Hermogenianus [Note: In l. man. ff. de manumissis vindicta.]: Manumissio per lictores hodie, domino tacente, expediri solet, et verba solennia, licet non dicantur, vt dicta accipiuntur. Alias simpliciter his verbis: liberum te esse iubeo, aut liber esto, aut abito quo voles, vel nihil te moror, vtebantur. Paullus [Note: Menech. act. 5.]: Liberum te ego iussi abire? Alibi [Note: Sticho.]: Mea quidem caussa liber esto, atque abito, quo voles. Alia in comoedia idem lepidissimus poetarum: In hunc diem nihil te moror, abi quo lubet.

Legibus Salicis etiam certa in manumissionibus obseruatio fuit, praesertim si publice, et a principe fierent. Tunc enim, qui libertatem consecuturus erat, numum manu quasi pretium, porrigebat principi, quem cum excusisset, pro eleemosyna in pauperes erogabatur. Id intelligo ex litteris manumissionis Ioannis Schudi Glaronensis, quarum litterarum exemplum ego, cum aliae mihi suppeditent, eo libentius interseram, quod Aegidio Schudi Glaronensi ex eadem nobilissima, et antiquissima familia tantum debent antiquitatis amatores, quantum alteri nemini. Eae igitur sic habent: In nomine sanctae et individuae Trinitatis. H. Ludouicus diuina fauente gratia Rex. Nouerint omnesfideles nostri, praesentes scilicet et futuri, quia nos rogatu Purucharti [Note: Burcardi.] dilecti comitis nostri, quemdam proprium seruum nostrum Iohan nominatum, in praesentia fidelium nostrorum per excussionem denarii de manu illius, iuxta legem Salicam, in eleemosynam nostram liberum dimisimus, et ab omni iugo seruitutis absoluimus, eius quoque absolutionem hoc scripto firmauimus, quam in omni tempore firmam inuiolabilemque mansuram esse volumus. Praecipientes ergo iubemus, vt sicuti reliqui manumissi, qui per huiusmodi titulum absolutionis, a regibus, vel imperatoribus Francorum noscuntur esse relaxati ingenui ita deinceps memoratus Iohan, bene ingenuus, atque securus existat. Et vt istius ingenuitatis pagina firma stabilisque consistat, annulo nostro eam consignari iussimus.

Ernustus Cancellarius ad vicem Theotmari Archicapellani recognouit. Data II. KI. Iun. anno incarnationis Domini DCCCC VI. Indict. VIIII. anno regni Domini H. Ludouici VII. Actum in Rottuuila feliciter. Amen.

Ex his patet, id quod diximus, libertatem, a principibus Francis per excussionem denarii dari, idque in concilio procerum, et publice, et plerumque rogatu et fauore eornm, qui apud principem multum possent: Hoc autem modo seruitute, lege Salica, soluti, LIBERAE CONDITIONIS homines dicebantur. Hinc alius quidam ex eadem familia ita instrumentum orditur: Nouerint omnes praesentes et futuri, quod ego Henricus, dictus Schude, vir Glaronensis, LIBERAE CONDITIONIS, vna cum filiis meis Ioanne, et Rodolpho villico [Note: Villici vocantur in instr. quos Meyer Germanice nominabant.], etc. Datum Glaronae in domo Plebani, anno incarnationis Dommi M. CCXX, Kal. Iunii feria secunda, indict. VIII.

Sediam liberi, et ab omni seruitutis onere vindicati, bona ea et possessiones, quas eatenus pro domino habuerant, restituebant domino, aut emebant, aut beneficii nomine et feudi accipiebant, vel denique conducebant, custodumque praediorum munere fungebantur. Quod si feudum a principe, vel duce, vel comite, vel marchione acciperent, eadem opera nobilitatem consequebantur, et inter nobiles referebantur. Idem priuilegium obtinebant, quia maiore aut minore Valuassore feudo donabantur; si modo ii longam annorum seriem numerare possent, qua feudum onusque militiae ei adnexum in familia sua resedisset, quae certa et antiqua nobilium definitio [Note: Const. feud. lib. 2 tit. 10.]. Nobilis enim ex genere et vita militari aestimabatur. Proprie Valuasores maiores dicuntur, qui a principe, aut iam dictis potestatibus seuda impetrant; minores, qui a maioribus, qui etiam Vauasini, ad Valuasorum maiorum differentiam. Cum feudo nomen mutabant, nec liberti, sed Vasalli [Note: Quos Vassos et Leudos Aimo saepius vocat.] dicebantur. Vocabulum sumtum ab antiquis Germanorum moribus. Hoc enim nomine comitatus et comites significare volebant. Gesellen. Vnde et Gessatarum nomen alii deduxerunt. Tacitus de Germanis [Note: Libello de eadem gente.]: Gradus quin etiam et ipse comitatus habet, iudicio eius quem sectantur. Magnaque et comitum aemulatio, quibus primus apud principem suum locus, et principum, cui plurimi et acerrimi comites. Haec dignitus, hae vires, magno semper electorum iuuenum globo circumdari in pacem decus, in bello pracsidium.

Frustra vero sunt, qui eamdem clientis, et vasalli rationem esse putarent, quamuis non negem in quibusdam inter se conuenire. Nam clientibus onus militiae, nullum est adnexum; Vasallorum conditio est, vt, cum electus edicitur, in militiam eant, vel vicarium mittant, vel certum censum belli, et domini praesidio inferant, quod Heribannum

antiqui Germani, siue Franci nuncuparunt, ab voce heer, quae exercitum notat: Bannum generale nomen, quo significatur edictum, siue citatio: Heribannum, citatio ad delectum. Vtroque nomine etiam poena notatur, edicto non obtemperantis. Clientes praedia sua pleno jure possident; Vasalli praedia feudalia tantum vsusfructus iure perpetui, vel temporarii [Note: De Feudis lib. 3.]: Proprietas est dominorum, a quibus acceperant, beneficii nomine. Vsumfructum hoc loco voco cum Oberto, quod alii interpretantur vtile dominium, propterea quod Vasallus rei in feudum datae vtilem, non directam vindicationem habet. Clientes denique dabant se in patronorum fidem, et ab eis ferebant sportulam, aut crenam rectam: Vasalli vel vltro nobis fidem suam offerunt: vel nos collatis in eos praediis nostris sidem eorum legimus et sequimur, a nobis praeterea ferunt nihil. Alia sunt [Note: Vasallorum enim, sacr amentum defendere, tueri, sua fortia facta gloriae principis adsignare. Tacitus.], quae narrare nihil attinet.

Nobilibus vero solis arma ferendi, gladium accingendi, insignia coloribus distinguendi potestas permissa, ceteris nequaquam. Fridericus primus imperator mercatoribus, qui negotiandi gratia iter haberent, gladios permisit, sed nec vt accingerent, sed ephippio equi adligarent, aut carro iniicerent; rusticis, et aliis omnibus prohibuit. Ait enim [Note: Constitut. lib. 5.]: Si quis rusticus arma vel lanceam portauerit, vel gladium iudex, in cuius potestate repertus fuerit, vel arma tollat, vel viginti solidos pro ipsis recipiat. Mercator negotiandi caussa per prouinciam pertransiens gladium suum suae sellae alliget, vel super vehiculum suum ponat, non vt quem laedat innocentem, sed vt a praedone se defendat. Cum vero nobilitatis ea ratio esset, euenire solebat, vt nobiles ipsi praedia sua, vel feuda aliis ex plebe, et vulgo indulgerent, qui progressione facta, eoque titulo etiam nobilitatem sibi vindicabant. Quo ex fonte infinita nobilium profluxit multitudo.

Nulla vero natio, aut regio plures nobiles aut praestantiores Heluetia protulit, de quibus, si ex animo tractandi occasio sit, facile ostendam, quidquid verae, et antiquae nobilitatis in Sequanis et Germania est, Heluetios suppeditasse, et inde venire. His ita constitutis, iam ad Francorum reges redeamus, et qui Heluetiae cum imperio praefuerint, Burgundionibus pulsis aut exstinctis, inquiramus.

CAPVT XII. De Francorum regibus, qui in Burgundia et Heluetia imperarunt.

1. Theodoricus primus Francorum in Burgundia rex.

2. Theodeberti regis in Italia gesta.

3. Theodebaldus renuit Romanorum societatem: Franci in Italia victi.

4. Lotharius nothum filium rebellem conficit, regnumque quatuor filiis diuidendum relinquit, primis Heluetiae limitibus restitutis.

5. Primus dux Vltraiuranus seu Heluetiae a Guntranno constituitur Mummolus.

6. Bello cum Hunnis composito Sigebertus fratrem Hilpericum persequitur, ipse occumbens.

7. Hildeberto e vitae periculo vix seruato tutor datur Gregorius episcopus, Guntranno Franciam administrante et secundum ducem Heluetiae Theodefridum, tertium autem Vadelmarum constituente.

8. Post mortem Guntranni solus rerum potitus Hildebertus contra Fredegondam male, in Italia autem aliquamdiu melius res agit, veneno post interfectus.

9. Theodebertus et Theodericus fratres Fredegondam hereditariam hostem nacti, inpraelio vincuntur, mox vincunt.

10. Brunechildis a Theoderico nepote ob crudelitatem Austrasia pulsa bellum inter fratres concitat, Prothadio quarto Heluetiae duce.

11. Pace aliqua interposita arma iterum corripiunt fratres, quorum Theodoricus armis inferior oblatas conditiones accipit.

12. Nouis inter fratres ortis iniuriis et reparato bello Theodebertus a ciuibus suis, Theodericus autem ab auia Brunechilde interficitur.

13. Burgundia a proceribus tradita Lothario Francorum regi: Brunechildis scelerum dignas poenas exsoluit.

14. Lotharius Heluetiae quintum ducem constituit Erponem, et hoc sublato sextum Arnobertum; Burgundos rogantes gubernatoribus liberat.

15. Dagoberti regis laudatissima gesta.

16. Sub Clodoueo Franciae, Sigeberto Austrasiae et Allemanniae regibus, Vilibaldus dux Heluetiae: rebelles Grimoaldus et Hildebertus compescuntur.

17. Post Clodoueum filii eius in solium regium alius post alium euecti, non absque turbis tumultuante imprimis Ebroino.

18. Pipini, magistri equitum, gesta.

19. Reliqui Merouingi nomine magis quam imperio reges.

20. Primo rege, Carolo M. et Ludouico pro imperatoribus, Heluetia in flore.

21. Ludouici tres filii primum se inuicem atterunt, post demum regna diuidunt, vbi Heluetiae pars Lothario, pars Ludouico cessit.

22. Lotharius abdicato imperio et diuisis inter filios prouinciis, in coenobium se condit.

23. Lotharius II Thietburga vxore repudiata et superinducta Valdrada magnas sibi facit iniurias.

24. Caroli Calui molimina et fata.

25. Cum Carolo Crasso Carolinorum Francorumque vigor genuinus exstinctus et imperium in Germanos translatum.

THEODORICVS, PRIMVS EX FRANCORVM STIRPE BVRGVNDIAE REX. [Note: Regnauit in Burgundia annos 11. Greg. lib. 3. Aimo lib. 2.] Theodoricus, primus filiorum Clodouei, Metensium et Allemanniae rex, cum eo, quo diximus, modo Burgundiam minorem et cisararicam siue Sequanos consecutus est, tum vero quod Sigismundi regis Burgundiae filiam vxorem haberet, qui proinde regnum Burgundiae sibi vindicare videbatur: quam illi Lotharius, et Hildebertus fratres eo facilius reliquerunt, quod regno Clodomiri inter se diuiso magnam suis opibus accessionem fecerant. Fuit vero Theodoricus princeps fortis, et magnanimus, qui multa contra Danos et Toringos praeclare gessit [Note: A. D. N. 531.]. Primus idem regum exterorum. Ius ciuile Iustiniani paullo ante euulgatum suscepit, et custodiendum curauit [Note: A. D. N. 535.]. Edictum datum Augustoduni in Burgundia. Eum alii Franciae et orbis reges secuti.

THEODEBERTVS REX METENS. SIVE AVSTRASIAE ET BVRG. II. [Note: Regnauit annos 13.] Theodebertus successit patri Theodorico, qui mansuetus, cunctisque modestus, iustitiae quoque cultor fuit egregius [Note: Aimo lib. 2 c. 15.]. Eum cum patrui, Hildebertus et Lotharius, regno pellere conati essent [Note: A. D. N. 537.], insita regnorum producendilibidine, prudentia, et humanitate non solum pacauit, sed etiam arctius sibi deuinxit. Vnam in Italiam expeditionem cum suis Allemannis, et Burgundis habuit [Note: A. D. N. 541.], ducibus Buccelino et Amingo, solicitatu maxime et munere Gothorum, quos graui bello Bellisarius, tum Narses Iustiniani imperatoris auspiciis insequebantur. Nam Prouinciam, quam hactenus tenuerant Gothi, si auxilio contra Romanorum duces esset, Theodeberto obtulerunt [Note: Procopius lib. 2. Aimo c. 21. Paul. Acmilius Hildeberto. Gallius et Titius in chronicis. Sigb. lib. 19. reg. occid. Parad. in Annal. Burg.]. Ipse in Italiam cum maximo equitatu profectus, Alpes, Liguricam, Insubriam, Venetiam, et quidquid in eis provinciis Romanae ditionis, sibi subiecit, et triburarium fecit, Buccellinum ad peruadendam Siciliam, et quae praeterea in Italia obsisterent, reliquit, victor cum spoliis iu Burgundiam rediit. Buccellinus, Thyrreno transfretato, Siciliae magnam partem in potestatem redegit, ex subiugatarum gentium spoliis munera et dona amplissima Theodeberto misit [Note: Celebrauit etiam concilium Aruernense, in quo adfuit Superius Auenticorum episcopus anno 538. d. 8 Nou.]. Theodebertus cum semel miraculo, et precibus S. Germani ex lethali valetudine restitutus fuisset, multis gloriose gestis, Muroque (qui primus discipulorum S. Benedicti in Galliam se transtulit, plura monasteria condidit, vnde ingens toto occidente sanctissimorum virorum numerus demanavit,) liberaliter et regie suscepto et habito, vita exstinctus est.

THEODEBALDVS AVSTRASIAE ET BVRGVND. REX III. [Note: Regnauit annos 8.] Regnum statim, mortuo patre, adiit [Note: A. D. N 550.]. Hunc curis externis abstinuisse, tradit Aemilius. Ad eum sane Iustinianus imperator Leontium legatum destinauit [Note: A. D. N. 552.], secum aduersus Totilam societatem iniret, et Italia manum contineret. Respondit Theodebaldus foedere se Gothico teneri, quo minus eius necessitatem amplecteretur: quae in Italia teneret non Romanis eripuisse, sed Totilae. Earum proinde caussae cognitionem iudicibus permittere paratum esse, deque ea re legatos Constantinopolim missurum.

Nec multo post, cum, Gothis debellatis et in Italia subiectis, contra Francos arma Narsetem moturum nullum dubium esset, Leutherum [Note: Leutherius primus Allemanniae dux, de quo recte sub Francis memoria.] et Buldinum Allemanniae duces, cum eius gentis amplo exercitu in Italiam misit, qui Insubria, Aemilia, Venetia peruagata, adiunctis Gothorum reliquiis, cum in Campaniam progressi essent, commisso

cum Narsete praelio, victi et deleti sunt, et quidquid Franci in Italia habuerant, eadem clade amissum. Theodebaldus paralysi occubuit [Note: A. D. N. 558.]. Cum non essent liberi, Lotharium Suessionum regem, magnum patruum, heredem nominauit, qui, paullo post etiam mortuo sine herede Hildeberto fratre, totius Galliae, et Burgundiae imperio potitus est.

LOTHARIVS FRANCIAE ET BVRGVNDIAE REX IV. Multae in eo virtutes, sed praeter bella externa, quae cum Saxonibus acerrima fuere, etiam domesticis adsectus est. Crannus nothus filius fuit, qui male administratae Aquitaniae caussa ad patrem delatus, pro venia, quam omnibus votis ab eo expetere debebat, bellum intulit, adiunctis non paucis rebellibus. Belli exitum felicem Lotharius precibus et iusta Dei vindicta potius, quam copiis et exercitu habuit. Chrannus ex praelio profugus cum se in casam recepisset fortuitam, igne iniecto, consumtus est. Rex cum ecclesias multas locupletasset, praesertim Turonensem, mortem obiit, relictis filiis quatuor: Heriberto Parisii, Sigeberto Mediomatrices et Allemanni, Hilperico Suessiones, Guntranno Aurelianum et Burgundia accidere. Qua quidem diuisione primi Heluetiae limites repetiti, Sigeberto Allemanniam et Heluetiae eam partem, quae ad Vrsam est, obtinente, reliqua siue Burgundiam minorem Guntranno [Note: Aimo lib. 3 c. 1.].

SIGEBERTVS AVSTRASIAE ET ALLEMANNICAE HELV. REX V. [Note: Regnauit annos 15. A. D. N. 565.] GVNTRANNVS AVRELIANI ET BVRGVNDIAE REX V. [Note: Regnauit annos 33.] Sigebertus contra Hunnos feliciter pugnavit [Note: A. D. N. 567.], qui traiecto Rheno, in Galliam irruperant. Sed ei adeo cum Hilperico fratre male conueniebat, vt quasuis mutuo se opprimendi quaererent occasiones. Guntrannus medium se praebebat, pacemque qua poterat conciliabat, optimus et sapientissimus princeps, in vno parum commendatus, quod meretriciis incubare pellecebris, quam matrimonio legitimo coniungi proposuerit. Is Mummolum [Note: Primus is est, quem inter duces Vltraiuranos, siue Burgundiae minoris, reperimus.] primo patricium Burgundiae et Heluetiae praefecit, qui Saxones ex Italia, vbi a Theodeberto quondam rege sedes acceperant, in Burgundiam et Heluetiam praedabundi descendentes saepius profligauit et repulit, postea transitum in Germaniam, muneribus captus, concessit, quo in itinere etsi rapinis temporauerint, ita tamen aeris laminis in auri pulchritudinem et pondus formatis homines illuserant, vt hac de re multi mercatores ad inopiae malum se deuolutos sero doluerint [Note: Aimo lib. 3 c. 7.]. Sigebertus Brunechildem Athanagildi Visigothorum regis filiam duxit [Note: A. D. N. 569.], de qua postea tot tragica facinora, quot de ea auctores.

Bellum dein secundum cum Hunnis et Auaris, qui foedus ante iuratum neglexerant [Note: A. D. N. 577.], a quibus Franci per incantamenta, phantasmatis inusitata forma et multitudine comparentibus, in fugam conuersi, foedus denique nouum cum eadem barbara gente diu duraturum percussit [Note: A. D. N. 578.], tum in fratrem arma conuertit, qui, dnm ipse in Germania res gerit, Rhemorum eius oppidum inuaserat, cetera vastauerat, quem profligatum et multis praeliis fractum, dum Parisios regiam Hilperici vrbem, nobili triumpho, vna cum Brunechilde vxore inuehitur [Note: A. D. N. 579.], perspectaque in se ciuium beneuolentia quam in fratrem propensiore, eum non fortunis solum sed vita etiam euertere cogitat, immissis a Fredegonde Hilperici coniuge percussoribus, confossus occubuit. Brunechildes, re cognita, raptim filium Hildebertum in Austrasiam secreto emisit, quam ob rem indignatus Hilpericus eam Rhotomagum relegauit mundo muliebri, et omnibus regiis ornamentis spoliatam.

Austrasii acceptum ex tanto periculo Hildebertum regem alacres salutarunt. Guntrannus, interfecto quoque per Fredegondis vxoris insidias Hilperico, (quem Neronem et Herodem sui temporis vocavit ea tempestate degens Gregorius Turoni episcopus [Note: Lib. 5 Hist. Franc.],) tutor Lotharii Hilperici filii datus, regni Franciae administrationem suscepit [Note: A. D. N. 588.], et ne Hildebertus Austrasius aliquid contra moliretur, eum, cum liberis careret, heredem et successorem

nuncupauit. Post Mummolum Patricium, dux Burgundiae maioris siue Vltraiuranus constitutus Theodefredus. Longobardi eodem tempore in Burgundiam et Heluetiam, superatis Poeninis Alpibus, delapsi praedas fecerunt, quos Theodefridus persecutus, non solum Heluetia expulit, sed etiam, adiunctis Hildeberti copiis, quem Mauricius imperator contra eandem gentem, iam ante multis praemiis, et promissis solicitauerat, pene Insubria deiecit, paucis in arces et munitiora loca receptis. Theodefrido successor in maiori Burgundia siue Heluetia Vadelmarus.

Aliquot post annis [Note: A. D. N. 597.] decessit Guntrannus Rex, multa sanctitatis fama. Geneuensem Ecclesiam [Note: Aimo lib. 3 c. 79 et 81.] iam ante a Burgundis regibus auctam, locupletauit, Maurianensem condidit, omnibus vero ecclesiis et monasteriis liberalem se et pium ostendit. Multa sub eo fuerunt coelo terraque miracula et portenta, eorum temporum insignia, quibus nihil tristius, nihil abominabilius, siue reges siue regum principes, et duces consideres, nulla unquam memoria protulit. De quibus Gregorius [Note: Lib. 3, 4, 5.] eorum temporum scriptor, et oculatus testis, Aimo [Note: Lib. 3.], alii plerique.

HILDEBERTVS AVSTRASIAE, ALLEMANNIAE, ET BVRG. REX VI. [Note: Regnauit solus annos 4. A. D. N. 598.]

Vtriusque regni principium fuit, contra Fredegondem et Lotharium eius filium bellum, non iam patris, sed etiam patrui vltor, Gundoaldo, et Vintrione ducibus. Apud Suessiones ingenti praelio profligatur, amissis viginti millibus fortissimorum militum: quo in proelio non foeminam Fredegonda, sed strenuissimi cuiusque ducis partes impleuit, in prima enim acie consistendo, monendo, rogando, promittendo, et vltimo filiorum ab vberibus raptum ostentando, et ne eius salutem proderent, omnibus precibus contendendo, euicit, vt sub Landerico, reginae adultero, Franci animati victoriam reportarent, Austrasiumque pellerent. Nec sic tamen animum posuit Hildebertus, consilium, armaque mutauit, et, Francia relicta, in Italiam rursum contulit [Note: A. D. N. 599. Aimo lib. 3 c. 83.], ducibus ex tota nobilitate viginti electis, inter quos Andaldus et Olo, et Cedinus principes. Primo impetu Langobardos, qui Alpium claustra obsederant, deiecit, Bilitionoque [Note: Belliz, Bellitioni antiquitus inde.] castro expulit, vbi tamen Olonemiaculo traiectum amisit: inde Mediolanum profectus, prope vrbem castra posuit, quo in loco, cum frustra Graeci imperatoris auxilia et promissa exspectasset, oppugnandis quae resistere videbantur animum adplicauit. Insubriam totam, Ticino excepto, vbi se Langobardorum rex clauserat, impotestatem redegit. In Tridentino agro castella pluria euertit, praedam ingentem fecit, totam haud dubie Langobardorum gentem subacturus, nisi per anni tempus, resolutis visceribus, magna pars exercitus deperisset, qua strage Italia post tertium mensem redire in Burgundiam coactus est [Note: Idem lib. eodem. c. 75.]. Leutherio in Ducatu Allemanniae successit Leudefridus, sed coniurationis idem compertus, cum effugisset, suffectus est Vncelinus. Hildebertus, vna cum vxore eadem die in lecto mortuus repertus est non sine veneni suspicione, et fraude Brunechildis auiae anno aetatis 25 [Note: A. D. N. 600.]. Reliquit filios duos Theodobertum et Theodoricum. Illi regnum paternum siue Austrasia: huic regnum Guntranni, siue Burgundia euenere.

THEODEBERTVS AVSTRASIAE, ET ALLEMANN. REX VIII. THEODORICVS BVRGVNDIAE REX VIII. In eos Fredegonda superiorum annorum victoria ferocior, non solum ipsa exercitum duxit [transcriber: footnote (nn) is missing], sed etiam Hunnos, et Auaros concitauit. Et hos quidem Brunechildis pecunia pacauit: inter vtrumque vera Francorum exercitum caedes, occisio ingens facta, victi Austrasiani: Burgundia Cisarnica recepta. Mox, defuncta Fredegonda [transcriber: footnote (oo) is missing], Theodebertus, et Theodoricus fratres in Lotharium instinctu Brunechildis, et memoria superiorum cladium exercitum contulere, tantaque strage Clotarianos adfecerunt, vt triginta millibus amissis, pacis quas vellent conditiones Lotharius accipere sit coactus, quas proinde

seruare non potuit, aut noluit. Eodem anno in lacu Dunensi, in quem Arula flumen in fluit, aqua feruens adeo ebulliuit, vt multitudinem piscium decoctam ad littus proiiceret [Note: Aimo lib. 3 c. 86.].

His ita constitutis, Brunechildis, insita crudelitate, siue quia feminae imperium haud perinde gratum habere videbantur, praecipuos Theodeberti principes Quintrionem, Calenum, Gillium, alios magni nominis interficiendos curauit, quamobrem in omnium odium incurrit, adeo, vt Austrasia a nepote, de voluntate procerum, pulsa sit, quae proinde ad Theodoricum profecta alterum nepotem instigare non cessauit, dum fratrem bello inuaderet. Eiusdem fauore Prothadius dux Vltraiuranus post Vandelmarum constitutus [Note: A. D. N. 610.] ob stupri scilicet, quam habere dicebatur, consuetudinem.

Belli inter fratres finis morte Prothadii, qui non minus lacessebat, fuit [Note: A. D. N. 612.]. Eum Vncelinus Allemanniae dux cum aliis regni primoribus fraude interemit. Theodoricus paratos contra fratrem copias in Lotharium, Stampis res nouas molientem, conuertit, maioremque quam antea cladem attulit [Note: A. D. N. 614.]. Eodem tempore D. Columbanus cum aliquot discipulis ex Hibernia in Galliam transiit, primoque in regno Theodeberti aliquamdiu egit, post in regnum Theodorici se contulit. Mox ad arma recurrere fratres [Note: A. D. N. 615.], nihil omittente Brunechilde, quod inter eos discordiam concire posset: conuenere in Alsatia exercitus. Sed cum Theodebertum se fortiorem videret Theodoricus, adnitentibus etiam vtriusque regni primoribus, in quas frater voluit conditiones conuenit. Eae fuerunt, vt Altsatio, et Sugitensi comitatibus [Note: Elsas et Suntgau. Aimo eod. lib. c. 96.], quae regni Burgundiae partes fuerant, decederet, tum etiam Turonensi et Campanensi abstineret.

Huius belli cladem tamen non minimam experta Heluetia, qua de re Aimo [Note: cap. 97.]: His diebus Allemanni Veneticorum fines ingressi (Venetes populi ad lacum Acromi inferiorem, qui etiam Venetus) Vltraiuranos, Cambaleno et Herpino ducibus sibi obsistere conatos, acie superant, ac vsque ad refugia montium persecuti, prosternunt: dehinc, nullo inquietante, Iuranum saltum peruagantur, caedibus, ac incendiis cuncta, per quae transibant replentes, captiuisque quam plurimis abductis, cum spoliis, et ingenti praeda redierunt ad propria. Ea praecipua caussa fuit, cur pacta conuenta inter fratres parum constarent, nam huius iniuriae memor Theodoricus in fratrem haud multo post [Note: A. D. N. 617. A. D. N. 618.] mouit, obviumque in agro Tulensi factum profligavit, secundoque apud Tolbiacum praelio profugum, sed auxilio Saxonum nouo, victorem fratris exercitum exspectare ausum vicit, et fudit, qui cum se Coloniam recepisset, a ciuibus perfidiose interfectus est. Theodoricus eius regno potitus, cuius filiam excellentis pulchritudinis (filios Theodeberti tres Brunechildis plusquam auito odio, crudeliter interfecerat) cum sibi copulare vellet, reprehenderet, et improbaret Brunechildis, dissensio eam ob rem suborta esset, nota et vsitata auiae arte, porrecto in poculum veneno, Theodoricus pariter emedio sublatus est [Note: A. D. N. 618.] [transcriber: footnote sign (zz) is missing in the footnote].