NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

ANNALIVM BOIORVM LIBER TERTIVS.

PROLOGVS.

1. Reges sanguine innocentum victorias et triumphos parant.

2. Vnus omnium interitus, maiori tamen casu ruunt bonis temporalibus intenti saepe bona sua inimico capitali conquirunt.

3. Romani Boiaris pulsis terras istas diu detinuerunt. Boii Romanos iterum eiecerunt. Cur autor in Libro praecedenti Romanos Imperatores recensuerit.

[Note: 1] CAECI sunt, et excordes hominum animi, furiosa est mortalium libido, qui iure humano, diuinoque violato, mare et coelum, ima summis miscent, sudore et sanguine innocentium, inopumque, opes, imperia, triumphos sibi comparare consueuerunt. Quicquid delirant reges plectuntur Achiui: Vt vnus auro rutilet, vnus Ostro, purpuraue niteat, tot ad egestatem redigendi: tot clientes spoliandi, tot loculi expilandi sunt.

[Note: 2] Vnus est tamen interitus pauperis, et diuitis. Opulentus, et mendicus iuxta occidunt, sed grauior casu: illi ab alto decidunt, qui aeternis animae immortalis bonis contemptis, veluti pecora corpori caduco, et fragili seruiunt: et nullum finem, diuitias, honores, gloriam, potentiam (fluxa nimirum, ac temporaria quae leuissimo momento, huc, illucque transferuntur) ambiendi, et consectandi sibi faciunt. Conquirunt anxie illa, at nesciunt cui. Eisdem saepius hostis, aut capitalis inimicus potitur. Romani rerum domini patriam meam, nataleque solum.

[Note: 3] Aboriginibus captis contrucidatis, inuaserunt. Quingentos triginta quinque annos tenuerunt. Boii tum vlti indigenas, Romanas profligare coeperunt vires. Tanto temporis spacio, ego quidem hactenus, ne nomen quidem Boiorum apud aliquem scriptorum offendi. Ne opus hiulcum foret, Romanos principes, vsque ad Anastasium (qui Vindelicis, Noricisque potiti sunt) et res gestas Germanorum ostendi duntaxat: vt praedara nostratium ingenia, ad isthaec luce historiae illustranda excitarem. Quae si, vti pro magnitudine par est, disserere tentarem, tempus me desereret. Sub Anastasio Imperatore maiores nostri in Vindeliciam, et Noricum irruperunt. Romanos fuderunt, ceciderunt, et exegerunt, atauis sanguinem Romanorum inferias retulerunt. Possidemus mille super vndecim annos hasce regiones. Quod si Turcae limites ditionis suae aduersum nos vsque, quantum mea memoria, promouerint: et nos, sicuti soliti sumus, superbi erecta ceruice, huiusmodi rem despexerimus, profecto nobis trans Danubium in Germaniam magnam, ad rupes, et in syluas rursus redeundum est.

Valet ima summis
Mutare, et insignem attenuat Deus,
Obscura promens, hinc apicem rapax
Fortuna cum stridore acuto
Sustulit, hic posuisse gaudet

CAPVT I. Adalogerio Rex Boiorum. Migratio ad Nariscos. Pugna et foedus cum Francis. Theodo I. Dux Boiorum. Irruptio in Vindeliciam. Ludouicus M. Rex Franciae.

1. Mortuo Attila noui tumultus exorti. Transitio ad statum Romani Imperii post mortem Maximiliani I. anno 1519.

2. Res humanae a fortuna pendent. Boiorum populi Adalogerionem Regem creant, et prouincias Romanas depraedantur.

3. Bellum inter Ostrogetas et Sueuos. Boii a partibus Sueuorum stantes Gotorum Regem Valomarum interficiunt. Goti Boios et Sueuos magna clade afficiunt.

4. Venedi in Germania interiore Sueuos lacessunt. Sueui deserta Boiemia, Silesia et Lusatia, ad Danubium consident: Boii ad auito agros in Nariscis demigrant, Venedis deserta loca occupantibus.

5. Ludouicus Rex Franciae Boiis et Sueuis bellum indicit.

6. Sueui Francos in fugam vertunt. Ludovicus precibus et votis ad Christum effusis hostes ingenti strage cedit. Pax facta.

7. Boii cum Francis foedus ineunt, cuius capita recensentur. Franci sine Boiis nihil praeclari gesserunt.

8. Ludouicus parta victoria Christianam religionem cum multis ex suis amplectitur. Boii Theodonem sibi Ducem constituunt.

9. Ludouicus Reges Burgundionum de regno inter se decertantes vincit et tributarios facit.

10. Ludouicus Vessogetis sub praetextu religionis bellum indicit. Theodoricus pacem suadet, et se arbitrum offert.

11. Theodoricus varios Germaniae Reges implorat, vt Ludouicum ad pacem inducant.

12. Ludouicus frustra admonitus Vessogetas aggreditur et praelio vincit, Amalaricus Regis Alarici filius fuga in Hispanias elabitur.

13. Theodoricus Galliam Narbonensem Francis eripit, Praesides Prouineiae dat, et vrbes contra incursiones Fraucorum muris cingit.

14. Ludouicus Lutetiam Parisiorum Regiam constituit, Theodonem Ducem Boiariae ad Romanas prouincias occupandas concitat. Verba Ludouici.

15. Theodo Ludouici monitis annuit, Boiisque propositum exponit.

16. Theodo expeditionem parat, Alemannum pontibus iungit, auxilia accersit.

17. Consultatio de belli ineundi modo.

18. Romani a Boiis eorumque sociis diuersis in locis infestantur.

19. Romani vbique fugam capessunt et Augustam se conferunt.

20. Theodo Augustam obsidet, milites Romani ante portas infeliciter pugnant.

21. Vrbs ex pugnatur, diripitur et solo aequatur, sepulcra scrutantur. Saeuitia erga incolas.

22. Theodo Danubii oram praesidiis firmat, Bathauia et Augusta restaurantur. Nomen Reginoburgi. Vrbium reparatarum et exstructarum nomina.

23. Religio Christiana in prouinciis occupatis explosa, gentilis introducitur.

24. Duae quercus a Theodone consecrantur. Coenobia Altaich. Viscus quercinus gentilibus sacer, hodieque in magno pretio habetur.

25. Romani Boiariam superiorem retinere et amissa recuperare tentant.

26. Boii ad impediendam coniunctionem Romanorum ex Norico et Vindelicia Hunnos mittunt. Theodo cum exercitu ita considet, vt Oetinga inter se et istos intermedia.

[Note: 1] CVm Christi Regis viventium, et domini dominorum anno (Cassiodorum sequor) quadringentesimo, quinquagesimo sexto Attila, metus orbis terrarum, Germaniae et Sarmatiae Rex potentissimus, vita defunctus esset, variarum gentium nationes, quas Attila in comilitium acciuerat, pacem exuere, saeuire et regna conturbare coeperunt. Vt quisque plurimum viribus pollebat, ita maxime imbecilliores opprimere conabatur sicuti fieri solet, vbi Imperia capite, ac praeside orba, tanquam corpus sine anima, dissolvuntur et tabescunt. *Id quod nimirum hoc anno ipsi sentimus, quo Imperator Maximilianus Caesar Augustus mortem obiit. Vlricus quippe Dux VVirtenbergensis nondum funere Caesaris complorato, pacem exosus, arma in finitimos vertit, minacissimus. Dux noster VVilhelmus Sueuici foederis Imperator, cum sociis illum terris auitis exegit. Vlricus aliquot menses extorris, nemo scit vbinam gentium ignotus delituit. Dum haec scribo, subito apparet, ciuibus sine vi vltro se dedentibus oppidum Stugardiam recuperat. Princeps VVilhelmus cum foederatis copias eius aggreditur, sternit, fundit, ipsum in fugam vertit, omnia rursus occupat quae ille receperat. Vlricus denuo exterminatus patriis sedibus, vbinam gentium agat, mihi quidem incompertum. Relinquo, et ad coeptum redeo.*

[Note: 2] Res humanae fluxae et mobiles ex fortuna pendent. saepius in aduersa mutantur, atqui omnes rerum mutationes etiam in secunda aduersis caedem, fugam aliaque hostilia porten dunt: praesertim vbi temere multorum arbitrio distrahuntur. Huiuscemodi proinde causis commoti Boiorum populi, Schiracii, Hirri, Schiri, Trani: Salii-Salingi, Stiri, Stiracii, Halii, Buri plurimis et valentissimis cincti nationibus, Sueuis, Bulgaribus, Hunnis, Rugiis Gepidis, Ostrogetis, Alanis, Sarmatis: quo firmiores, tutioresque forent coeunt, Adalogeriorem Hunni Veliphonis filium, virum fortem, et prudentem, qui paternam originem Alemannum Herculem referret, Regem creant, atque salutant. Et quo vtilitas vocat, nunc Getis ac Sueuis nunc Hunnis et Rugiis coniuncti, transito Danubio praedatitia ex Romanis prouinciis annona victitarunt.

[Note: 3] Oritur post haec certamen inter Suevos, Ostrogeasque propter abacta pecora. Boii concitari a Sueuis aduersus Gotos, Valomarum regem pugna interficiunt. Nec Goti inultum regium sanguinem reliquerunt. Theodomarus pater Theoderici, frater Valomari rex Ostrogotorum, hyeme rigente, cum iam Danubius (sicut in his regionibus fieri solet) gelu constitisset, superato amne Sueuos, Boios (quos communi vocabulo Alemanos vocabant) non parua clade (ita et in vernaculis annalibus scriptum lego) adfecit: eorum opes attriuit.

[Note: 4] A tergo quoque Venedi in Germania interiore conualescere caeperunt. Inde in finitimos saeuire Sueuos, Boios lacessere, infestare, opprimere non cessarunt. Rex Alaricus Sueuorum cum popularibus suis Boiemiam, Silesiam, Lusatiam et finitimas regiones Boream ac Eurum versus deserit, discedit ad Occidentem. Agrum propinquum Danubio, Rheno, Nigro, Alemano fluminibus, capit: traiecto deinde Rheno, atque Danubio partem Galliarum, et Rhaetiam supra Lycum Occidentem versus, Italiam vsque paulatim occupauit. Boii quoque Sueuorum vestigia insecuti, ab Orientis ora per Histri ripam, ad Nariscos auitos agros, incunabulaque gentis, cuius Norieioberga caput tum erat, concesserunt. Venedorum Reges Zecho, et Crocus loca a Sueuis, et Boiis deserta inuaserunt, et adhuc possident.

[Note: 5] Consedere quieti maiores nostri apud Nariscos. Nonnihil rei [reading uncertain: print faded] cum vicinis Francorum Regibus Childerico et Ludouico fuit. Hi pares ferre non poterant, et soli regio nomine imperitare in Gallia, Germania contendebant. Indignabantur etiam Boios, et Sueuos vicinos sibi, suis legibus viuere, immunesque Imperii Francorum agitare. Ludouicus itaque Magnus, Rex Francorum, iuuenis natura ferox, victis tum Turogis et viribus Romanis cum Aestagrio legato penitus in Galliis deletis ferocior, Alemannis bellum indicit: omnibus

neruis expeditionem in hos meditatur. Colebat ipse Deos: Vxor vero eius Crothyldis filia Childerici regis Burgundiae Christiana erat, crebro, frustra tamen, virum ad veritatem amplectendam cohortabatur.

[Note: 6] Sueui et Boii vbi animum Ludouici acceperunt, rati potius esse extra fines suos hostioccurrere, quam domi hostium aduentum expectare: transito Rheno cum Regibus suis Alarico, et Adalogerione, haud procul a Tubbiaco oppido, ab Agrippinensi colonia ad secundum, et tricesimum lapidem, Francum haud imparati alacriter excipiunt. Segibertum regulum Agrippinensem, ducem copiarum, in genu sauciant, ex quo vulnere claudus semper fuit, et inde cognomen sortitus. Franci deinde terga vertunt, in fugam passim effunduntur. Boii, et Sueui fugientibus instant, fugitantium tergo haerent, ipsos caedunt, fundunt. Ludouicus Rex vbi nullam spem salutis, nec in armis, nec in fuga esse videt, ad vota, et coelum conuersus ait: Christe potens rerum, quem vxor mea colit, veneratur, praedicat, siste faedam fugam, deme Francis metum: tu mihi solus posthac iam eris Deus. Ego tua sacra cum Francis meis recipiam, et tibi templa dicabo. quod erit perpetuum posteris monumentum, tua praesenti ope seruatos esse Francos. Vix haec fatus erat, Franci resistunt, redintegratur praelium. Vterque rex hostium cecidit, Franci superiores fiunt. Sueui ad Theodoricum regem in Italiam confugiunt, eo deprecatore erga Francos vtuntur. Extat huiusmodi epistola.

[Note: 7] Boii cum Francis foedus, societatemque perpetuo faciunt hisce conditionibus: Boii de corpore suo, vbi opus fuerit, principem legant, at ducem, non Regem adpellent: Reges Francorum autores fiant. In bellis auxilio Francis sint Boii, eosdem pro amicis, et hostibus habeant: caeterum suis institutis, ac moribus liberi viuant. Hoc foedus persancte a Boiis obseruatum est: et amicitia Boiorum bona atque honesta Francis permansit: Adeo vt posthac Francorum Reges hihil penitus quicquam praeclare, sine ope Boiorum, ne que in rebus bellicis, ac domesticis, neque in diuinis, atque humanis vnquam gesserint: quemadmodum res ipsa indicabit, et Hatto Archiflamen Moguntinus ad Ioannem nonum Pontificem Max. scribit: quae Epistola adhuc extat in Bibliothecis nostris, et actis pontificum Boiariae.

[Note: 8] Hoc praelium factum esse reperio, Anno Christianae salutis quadringentesimo nonagesimo tertio Ludouicus Rex Francus, parta victoria, vbi prius suos de iis abiiciendis consuluit, philosophiam Christianam recepit cum filio Theodorico, sororibus suis, Albefleda, et Landhylda, simul cum tribus millibus hominum de exercitu, et amplius, lacro spirituali tinctus est. At Boii Theodonem filium Adalogerionis superioris, rectorem faciunt, atque iubent, in eiusque verba iurant.

[Note: 9] Paucis post annis Ludouicus Rex Francorum in Gotegijelum, et Gundebaldum parentem Diui Sigismundi fratres, Reges Burgundionum, parricidiali bello ob gubernacula decertantes, arma mouet: Burgundiones tributa quotannis pendere vi cogit.

[Note: 10] Inde rupto foedere, seu libidine dominandi, seu, vt prae se tulit, ob pollutam toties religionem, Vessogetis, et Alarico Regi ipsorum, quod Arriani essent, bellum indicit. Vires, tela, arma, incula, annonam tormenta comparat, socios, auxilia accersit. Trahit etiam in partes Boios, Theodonemque ipsorum Regulum in commilitium ex pacto acciuit. Rex Theodericus vbi hoc in Italia accepit, nihil intentatum reliquit, sedulo operam nauauit, si qua aequitate hominum res ad ocium deduci posset: et Vessogetas, Francosque pace et societate, quam sacramento solennibus caeremoniis inierant, ipse contineret. Ad vtrumque Regem legatos cum mandatis et literis proficisci iubet, vtrumque monet, obtestatur, et pro iure adfinitatis, quo ambobus deuinctus erat, postulat, vti ab armis discedant: sanguine cognato, belloque ipsis, suis quam perniciosissimo manus abstineant. Si se mutuis vulneribus conficere perrexerint, rem gratissimam facturos, iucundissimumque spectaculum edituros Romanis hostibus suis: qui haud dubie exangues, et defatigatos ipsi recentes, et integri inuadent: suaque vi, et armis repetent. Si quid

peccatum sit, arbitrum fore pollicetur. Vtrique parti iuxta fauere sed alterius socerum, alterius generum esse.

[Note: 11] Nec hisce contentus Theodericus, ad Burgundionum, Herulorum, Varinorum, Turogorum Reges oratores cum epistolis legat, quarum sententia (quemadmodum in Bibliothecis legi nostris) haec fuit. Princeps absque iusticia nil aliud profecto est, quam gentium latro publicus, Quippe vbi leges regi, non regere solent, pro iure lihido, et licentia inuadit, maliciosus, fallax, versutus, sapiens nominatur: calliditas, et astutia prudentia appellantur: pro aequitate superbia, pro abstinentia auaricia, pessima vitia sub specie virtutum dominatur. Ambae pestes inuident, rapiunt, opprimunt, aliorum opibus inhiant, omnes pro hoste ducunt. cuncta sibi seruire adpetunt. Hac via nuper Attila grassatus, et si Vessogetarum robore fractus, furoris tamen sui heredem et successorem reliquit Ludouicum Regem Francorum, qui iam pridem (vt est natura mortalium auida imperii, et praeceps ad explendam animi cupidinem) animo Imperium orbis inuasit, et tantos sibi spiritus, tantam sibi arrogantiam sumpsit, vt neminem secum dignita te exaequari velit. Alarico Vessogetarum Regi, citra affinitatis affectum, vinculo societatis, fidei sacramento violato, nefandum et impium indixit bellum. Nemini dubium esse potest: quin superatis Gotis, signa victricia in vos conuertat. Euricus genitor Alarici non solum opibus, pecunia, stipendiis vos adiuuit, verum etiam ab hostium impetu, et oppugnatione defendit: vires Romanas a ceruicibus vestris auertit. Obsecro itaque atque obtestor per ea beneficia, vti cum amicis meis, vestri quoque ad Francos, Ludouicumque legentur, qui verbis omnium nostrum, vt pote maximorum, et opulentissimorum Regum, nuncient, velle, et censere, eos ab armis discedere, ita seque, illisque dignumesse.

[Note: 12] Sed frustra omnes conatus frustra omnes minae fuerunt. Francus decimo ab Vrbe Pictonum lapide, Alaricum pugna, victum interimit, Gotos in fugam vertit, Tolossam capit, totam Aquitaniam) Galliarum partem proximam Pyrenaeis montibus et Hispaniae) subigit. Amalaricus filius Alarici, nepos ex filia Theoderici, in Hispaniam elapsus, regnum ibi Vessogetarum, Atque parentis recepit: sub tutela aui Theodorici Regis Ostrogetarum quiete possedit.

[Note: 13] Dum haec in Galliis, et Aquitania geruntur, Theodericus cognatus suis Vessogetis, et genero, quam focero amicior, Ibbam ducem cum exercitu in Galliam Narbonensem mittit, triginta Francorum millibus occisis, Auinionem Arelatem, Massiliam recepit. Et vt ipse ad prouinciales Galliarum gloriatur, eam portionem Galliae a Barbarorum id est, Francorum iugo eripuit: Romanae libertati, et iuri Italiae restituit. Dat inde praesides, et legatos, viros legum Romanarum, et morum peritos, aequitatisque amatores, Gemellum Arelatensibus, Marobodum Massiliensibus, Auinioni Vandilum praefecit. Moenia insuper vrbium suo sumptu instaurari iubet, commeatum, et stipendia exercitui (qui pro custodia Galliae contra Francos excubaret) ex Italia misit, ne Galli tributo grauarentur.

[Note: 14] Ludouicus rex Francorum exactis Vessogetis ex Gallia in Hispaniam, subacta omni Aquitania, parta victoria, Lutetiam Parisiorum contendit, ibi regiam sedem constituit, vbi ad se amotis omnibus arbitris, Theodonem vocat, et huiusmodi verbis (quo parpari referret et stragem illatam Theoderico compensaret) Regulum Boiorum alloquitur: Egregia tua virtus atque fides spectata, et grata mihi, faciunt, vt ingratus esse videar, nisi te magnum et clarum, maiorem, et clariorem omnibus principibus Germaniae, mihique fere parem opibus et gloria, meo consilio, mea denique opera reddidero. Vides Sueuos Hispanias, Gotos Italiam, Burgundiones, et nos Gallias, relicta inculta Germania, solum Romanum feracissimum, et amoenissimum tenere, et ex pauperrimis opulentissimos factos esse. Quid tu inglorius cum tot viris fortibus, in lapidosis syluis obsolescis? Quin tu quoque vestigia cognatorum tuorum aemularis, relictis horridis saltibus, et rupibus asperis prouincias Romanas (a quibus Danubio duntaxat summoueris) fertiles, et vberes agris occupas? Ego arina, vires, pecuniam praebebo. Quicquid animo libet tuo sume, vtere. Nec est quod Romanos timeas, apud

quos pluris aurum est, quam ferrum. Iam pridem consenuere orbi Romano, fatum excidii aduentauit, iam salui esse non possunt, nisi crudelissimorum hostium opibus fulciantur. Theoderici, et Ostrogetarum robora, perfidia hostium, inter quos versantur, et quos grauissima seruitute opprimunt, domi continebunt. Neque Theodericus se suorum praesidio nudabit, et iugulum feriendum inimicis praebebit. Quod si bene noui animum Theoderici, nemo omnium Romanas vires radicitus intercidere plus optat, quo ipse, et sua posteritas perpetuo Italia potiatur: Falleris, si eum a Romanis amari credis. Qui deorum proditor, sacra quoque Christiana polluit, vtriusque religionis desertor, et leuissimus transfuga, neque in hac, neque in illa parte fidem habet. Facto, non consilio, et tantummodo incepto opus est. Caetera res expediet. Senties, crede mihi bellum esse leuissimum, in quo nihil penitus periculi, gloriae multum, praemii plurimum erit.

[Note: 15] Theodo, vbi Rex finem dicendi fecit, gratias agit, quod curae haberetur, sibi neque maius quicquam, nec charius authoritate Regis, Francorumque esse respondit: seque quoad vires, et vita suppetat, enisurum, vti voluntati, et voto Regis satisfaciat. Post haec impetrata abeundi facultate, domum reuertit. Aduocata concione, mandata Regis patefacit, et huiuscemodi verba habuit: Saepe maiores nostri, (sicuti ego a senioribus accepi) meliores soli gratia, bellandique studio sedes commutarunt, priscis seculis ex his locis, et Boiemia, quae adhuc a nobis cognomen retinet, in Italiam commigrarunt: cum. Sueuis Vrbem Romam incenderunt. Inde pulsi a Romanis, ad Tauriscos. et finitima Histro loca concesserunt, quibus taedio vicinorum desertis in Germaniam Magnam trans Danubium, velut peregrinatum profecti sunt. Nostro postremo seculo, quas regiones, quae loca, in orientali Germania, cum cognatis nostris, Rugiis, Sueuis, Gotis, Hunnis, Gepidis, Alanis, Vandalis, Herulis, Vulgaribus, Marcomanis, Quadis conflictati, peruagati et peragrati sumus, in memoria recenti habetis, et singuli sensistis: donec peruentum est ad haec nostra incunabula, et seminaria nobilitatis nostrae, angustiora, et infoecundiora quam quae tantam multitudinem ferre, ac alere diutius possint. Vicinus est ager Romanorum fertilissimus, amplissimus, et latissimus: Danubio duntaxat a nobis separatus, hunc vi, et armis facile occupabimus. Hostes imbecilli, imbelles, opportuni iniuriae, metuentes magis quam metuendi: faeminis timidiores, fugaciores ceruis sunt. Illorum Imperatores dediti corporis gaudiis, per luxum, atque ignauiam aetatem agunt, Graeculorum mundiciis eneruantur. Alii populi Germaniae cognati et adfines nostri Italiam, Vrbem Romam, domicilium Imperii, Gallias, Hispanias, Britannias, pulsis, trucidatis Romanis, eorum prouincias, opulentissima regna possident. Nobis suppeditant exercitus, pecunia, sociorum auxilia. Quo nos fortuna, Dii immortales, Alemannus Hercules inuictus parens, et autor: generis nostri vocat, ihimus o socii, comitesque: Atauis nostris sanguine: Romanorum parentabimus. Habetis enim ducem, qui et consulere, et defendere, et per seipsum, quoad viuet, cuncta praestare possit. Qui prouidebit, vt in perpetua pace vitam omnium vestrum, bona, fortunas, coniuges liberos, componat: et tandem laborum requiem, finem aerumnarum, cursus nostri tranquillum, atque optatum, omnibus saluis, vobiscum contingat.

[Note: 16] Theodo, vbi haec dixit, et omnium animos arrectos, et alacres ad bellum esse videt, dimisso conuentu, arma, tela, rhedas, naues, copias, commeatum, stipendia, auxilia, pecuniam, et alia huiusmodi: tantae expeditioni vtilia comparare studet. Quo facilius exercitus traiicerent, Alemannum amnem pluribus quam vno loco, pontibus lapideis coniungit: Prope extimos, villa et oppidum etiam nunc Theodophorus (hoc est Theodonis vadum, et transitus) [Note: Dietbfurt an der Alimul. Anno Christi. 508.] nuncupatur. Vbi iam regulus Boiorum se ad eam rem paratum arbitratus est, re frumentaria prourisa, profectionem indicit in annum, qui fuit Christianae salutis. Quingentesimus super octauum: Imperii Anastasii septimus decimus: Seuerino Boethio ea tempestate viro doctissimo Cos. Romano Trahit in societatem belli rector Boius, Hunnorum reliquias, Ahares et Auaros, Angilos, Venedorum nationem,

Charinos adhuc incertis sedibus vagantes. Auxilia quoque a Francis acciuit.

[Note: 17] Coeunt postea duces, de belli ineundi modo consultant, placuit copias partiri, et diuersis locis simul Romanos, ne alius alii auxilio esse possit, adoriri. Et primo castella minora oppugnanda censuerunt. Vltimo omnibus viribus Augustam Tiberii [Note: Augusta Tiberii hodie Ratispona.] caput harum regionum vrbem munitissimam aggere, fossa, vallo et moenibus in quadrum ex ingentis molis saxis quadratis, quorum vestigia adhuc videntur, constructis, cinctam arcta obsidione claudere, eoque omnem belli fortunam transferre, periti rei militaris statuerunt: quo tanquam in caueam hostes, relictis, agris, et aliis locis compellerentur, et ibi tanquam ferae indagine cingerentur, vnoque impetu caperentur, et inulti ferarum ritu velut in fouea deprehensi, caederentur. Ea ciuitas ab Aquilone Danubio, vti nunc etiam accessu hostes arcebat: caeteris partibus aequo pede adibatur.

[Note: 18] Venedi igitur cum Gisalone duce in inferiore Boiaria, vbi pagus, montes praefectura Venedorum [Note: VVindenberg.] nominantur, supra ostia Isarae, Histrum superant, Pisonium, Augustam, [Note: VVisthelburg.] Aciliam, [Note: Azelburg.] Mocaeniam, [Note: Mozing.] Vetera castra, [Note: Pheter.] et Aestiua expugnant: fit fuga Augustam Tiberii. Intra Oenum, et Isaram Bathauia, et Quintanorum [Note: Kintzen. [reading uncertain: print blotted] ] Vrbs ante deletae fuerant. Giso Hunnorum, Abarorum, Angilorum rector, Aureato Caesarea et ibi traiecto Danubio, hybernis potitur, eaque disiecit, Lycosthoma Calatinum, Altilia vacua cultoribus inuenta, Remedius, praefectus ad superiorem Vindeliciam, et Noricum euasit. Irinus cum Francis Eponam et Moenum adgreditur, et occupat, transitque Danubium. Theodo cum maiore parte copiarum, Artobriga maximam huius regionis vrbem, quae ad Alemanni fluenta vsque portendebatur, sibi deposcit, expugnauitque.

[Note: 19] Plerique fuga euasere, nauibus delati sunt Tiberii Augustam. Theodo apud Chelhaim, vbi Alemanni ostia sunt, cum caeteris armatis Histrum traiecit. Parvula leuiaque vbique fuere praelia, quorum loca ab incolis adhuc, iuxta Danubium maxime, passim monstrantur. Romani magis de fuga quam pugna cogitauere: ipsos plus pedes quam arma tutati sunt. Pleraque oppida, et castella initio belli deserta sunt. Oppi: dani cum vxoribus et liberis et quaecunque auferre secum potuerunt, Augustam Tiberii aufugere. Riparii quoque milites custodiae Danubianae destinati omnes Augustam Tiberii concessere Abudiaci quoque proximae vrbis ciues illuc migrarunt. Proxime patriam meam est sylua in qua visuntur vestigia castrorum more Romano, vsus Italica nuncupat. Haud inde procul certamen fuisse incolae ferunt, Sigenburgiumque trophaeum esse: vicus est, in ripa Apsi amnis cubat, et victoriae castellum significat, peculiares quondam principes habuit.

[Note: 20] Posteaquam vero Theodo, superato cum omnibus copiis Danubio, hostes in vna moenia conclusos esse ainmadvertit, adunatis omnibus viribus ad obsidendam Augustam Tiberii, infesto intentoque exercitu procedit. Milites Romani pro porta cum accedentibus manus conserunt. Sed impetum Boiorum ferre non potuerunt, strenuissimus quisque, et maxime manu promptus interemtus est. Cecidere ibi aliquot millia Romanorum. Inde Romani intra moenia compulsi, sunt vrbsque coepta est obsideri. Ditiores Romani clam noctu nauiculis ad hunc casum paratis, fuga sibi consulunt. Laureacum, et ad Noricum, quod adhuc Romani tenebant, veniunt. Interea intra Vrbem Augustam Tiberii metus et formido grassabantur, foris omnes viae, omnia itinera hostibus clausa, latronibus obsessa erant. Manere periculosum, fugere pernitiosius erat. Vulgus inconditum, promiscuum magis, res suas atque paruos liberos deflebat, quam defendebat.

[Note: 21] Timore exanimatis ciuibus, et incolissegniusque agentibus, nostri quoniam copiis, et numero abundabant, rescindunt ferramentis aggerem, vallum fossamque complent, circumiecta multitudine sagittariorum, funditorumque totis moenibus, in murum lapides, missilia, tela, sagitrae spargi coepta sunt.

Murus defensoribus nudatus, quod tum facile fiebat. Nam Huni, et Venedi arcu, spiculisque exercitatissimi erant: tantaque eorum multitudo spicula, ac tela coniiciebant, vt in muro alioqui metu languescentibus incolis consistendi potestas non esset. Pars scalis moenia ascendunt, pars testudine facta, portis succedunt. Boii vndique ab omni parte vrbem oppugnant, et portis effractis, magno impetu irrumpunt: citra omnem rationem aetatis, sexus et dignitatis fit caedes miseranda, cui finem sacietas victoris fecit. Praeda omnis militibus concessa, et donata est. Templa direpta, euersa, incensa, omnia ferro, flamma vastata. Sacerdotes ante aras sacrificantes combusti. Lupus tum vrbis pontifex, perierit ne, an aufugerit, incertum est. Romani prouinciales (nam duo genera Romanorum fuere prouinciales, et Italici) captiui in seruitutem redacti, velut vilissima mancipia venundati, ad operas agrorum, et ergastula condemnati sunt. Inde arces, vrbes, et oppida solo aequantur: aedificia diruuntur: sepulchra quoque mortuorum, victor suspicatus ibi latere aurum, effodit, et scrutatus est.

[Note: 22] Adiecit post haec animum Theodo ad parta tutanda, Danubii oram praesidiis firmat. Bathauia ad confluentes Oeni, Danubii, Ilissi: Augusta quoque Tiberii instauratur. Hanc mutato veteri cognomine Reginoburgium, a nomine Reginobirgae (quod nomen celebre in fastis est) vxoris suae rector Boiorum appellat. Veteres foeminarum nomina auspicatiora credidera Ataui nostri praecipue, qui foeminis inesse sanctum aliquid, et prouidum putarunt, nec aut consilia earum aspernati sunt, aut responsa neglexerunt. Condita quoque sunt in ripa Danubii Neoburgium, et Salingostadium: quod nunc alio ad tertium lapidem ferme translatum Neostadium vocari so let. Haunstat, Engeldorff, Aberndorff regiae et pagi, oppidum Angilostadium: ab Hunnis, Angilis, Abaribus cognomina seruant, Irinosigae [Note: Irnsing, Hirnsing, Irnhaim.] id est Irini victoriae Irinus praefectus nomen fecit, Gisoueltas, [Note: Geisfeld.] Giso: Gisolariam, [Note: Geisel, Hoering.] Gisalo, ita asuis vocabulis nuncuparunt: vici sunt, hunc Lauarus, alterum Ilmus praeterfluit: ille haud procul Hibernis, Gisonis castra, alter propter aestiua Romanorum, Gisalonis exercitum declarat. Parentum memoria vtriusque ossa inuenta, effossaque esse audiui.

[Note: 23] Et quoniam Romabi (qui Christiani erant) a Boiis alienis a veritatis agnitione adflicti, et contriti sunt, religio nostra ab his regionibus tum explosa est, templa diruta, sacerdotes contrucidati sunt: quarundam vrbium nomina mutata, quarundam ad posterum memoriam seruata sunt. Theodo lucum et montem, proxime Reginoburgium, Danubio imminentem, more maiorum, Alemano Herculi victori, et bellorum praesidi dedicauit, eiusque nomine adpellari iussit: ibi sacris, ritu patrio Diuis operari praecepit. Ea sylua postea monachis D. Haimerani, more maiorum dicata est.

[Note: 24] Extabant in ripa Danubii, et ora Germaniae duae vetustissimae quercus, prodigiosae magnitudinis, millibus passuum viginti distabant altera superior, altera inferior, cognominabatur. Has quoque gentili caeremonia Boius consecrauit: eo frequens populus coiit, victimasque immolauit. Boii vbi religionem Christianam receperunt, in templa, et inde coenobia commutarunt: vtrumque nomen vetus seruat Altaichiumque [Note: Oberaltaich, Niederaltaich.] vocari solet, quod lingua Boia, veterem quercum significat. Nam nihil sacratius quercu maiores nostri habuere: nulla sacra sine huius arboris fronde confecere: sacrificii, epulisque rite sub hac arbore perpetratis Deos adprecati sunt. Viscum [Note: Aichenmistel.] eius e coelo missum putarunt, signumque esse a Deo electae arboris: omnia sanantem [Note: Hail alle VVelt.] suo vocabulo adpellantes: foecunditatem eo potu dare cuicunque animalium sterili arbitrati sunt. Contra venena

omnia esse remedio. Eo perinde ac nos aqua lustrica, in expiationibus solennibus vsi sunt. Manauit haec fama hucusque, etiam nunc nostratibus admirationi est, et religiose obseruatur, et curiosius inquiritur, precium auri apud quosdam habere, et magis adhuc esse in vsu audiui.

[Note: 25] Romani praesides et praefecti Seuerinus, Remedius, et Seruatus, vbi Vindeliciae eam portionem, quam nos Inferiorem Boiariam adpellare solemus, amissam, et a Boiis occupatam esse vident, Noricum, et partem Vindelicorum Alpibus subditam, quam incolae superiorem Boiariam nuncupant, retinere, et tutari enituntur: quod haec saltibus horrendis, crebris paludibus communita, et fluminibus impedita sit, nec deerat his animus perdita recuperandi, delectus itaque agunt, oppida munitiora confirmant, milites cogunt. Theodericus ex Italia vice Imperatoris Anastasii Caesaris Augusti exercitum, stipendia, annonam supplet, ac subministrat. Recisis reliquis pontibus, Vrbem Norici (quam re ipsa Pontes Oeni vocabant, nos Vtinum, vulgus Otingam nominat) praesidio firmant, castra aggere, fossa, vallo muniunt.

[Note: 26] At Boii ne copias Norici, ac Vindelici coniungere, neue alter alteri opem ferre posset, vires omnes in duos exercitus diuidunt. Auxiliares Hunnorum cohortes in confinio superioris, inferiorisque Boiariae, non longe a Mosburgio supra Landshutam, vbi ostia Isarae, et Senonis sunt, Isaram transeunt, locum castris capiunt, seque carris, et rhedis, more Germanorum circumsepiunt. Villae ibi adhuc Hunnouangiones [Note: Haunenvvang.] hoc est, Hunnorum currus nuncupantur. Theodo in inferiore Boiaria Isaram superat, propter Rhodanum amnem, vbi iam Ottonis Veltae, [Note: Ottenfelden.] vicus admodum aedificiis cultus situs est, consedit. Vnde Theodophoro [Note: Diethfurt.] vtrique pago nomen est. In medio vtriusque exercitus Pontes Oeni erant. Vindelici, et Norici, si vtrinque commeare, et vires coniungere tentabant, inter duos nostratium exercitus intercipiebantur.

CAPVT II. siue Theodo M. secundus, Dux Boiariae. Irruptio in Noricum. Ludouici M. filii Litomarus, Theodoricus I. Hildebertus I. Lutharius I. Reges Franciae.

1. Theodo et Ludouicus M. eodem anno moriuntur. Filii Theodonis, Theodo II. et Vtilo. Ludouici filii: Litomarus, Theodoricus I. Hildebertus I. et Lutharius I. regnum diuidunt.

2. Theodoricus Rex Italiae Vessogetas et Danos aduersus Francos concitat. Vtilo Marchio Antoripensis constituitur, a quo nonnulli Caroli M. prosapiam deducunt.

3. Turogorum regnum orta inter Reges discordia a Francis occupatur. Diua Radegunda.

4. In Boiaria Theodoni I. succedit Theodo II. siue M. Legati Romani Theodoni sub conditione annui tributi pacem offerunt, et ad Theodoricum Romam inuitant.

5. Theodo magnanima responsione Legatos re infecta dimittit.

6. Bellum inter Romanos et Boios protrahitur, dum vterque Ducum opportunum tempus pugnandi expectat.

7. Anastasio fulmine percusso succedit Iustinus Thrax, antea subulcus. Qua occasione is ad imperium peruenerit.

8. Theodo ad pontes Oeni transitum simulans alio loco amnem superat, Romanosque aggreditur. Romani vndique circumuenti caeduntur. Oetingae insigne.

9. Theodo victoriam vsque in Italiam persequi tentat, a tergo praesidium Hunnorum collocat. Hundsrück regio. Ora Oeni subacti, Romani fusi.

10. Theodo versus Augustam Vindelicorum exercitu tendit, inque planitie Romanos fundit, Augustam euertit. Arianus et Marinus interempti.

11. Romani fuga sibi consulunt, Alpiumque fauces praecludunt. Alpium Penninarum descriptio.

12. Theodo monstrata a captiuis per valles via Inutrium occupat, fugientis militis Romani vestigiis per Pyreni montis iuga inhaeret, Romanosque bis fundit.

13. Romani et Boii vltimam belli aleam tentaturi concurrunt, Boii victores existunt. Seuerinus Praeses interfectus, Seruatus iu crucem actus.

14. Terminus inter Boios et Romanos. Marchiones ab Andechs et Tyrolii.

15. Diuorum Vigilii, Remedii et Theodori mors; Laureacum eversum et restauratum.

16. Romani Moaesias, Noricum et Pannonias relinquunt, ac in Italiam confugiunt.

17. Theodoricus Gotorum Rex, Imperatoribus Romanis inuisus esse incipit. Senatores ab ipso interfecti et eius causa exules. Galla filia Symmachi barbata barbam euellere detrectat.

18. Theodorici mors. Adalaricus eius nepos cum matre Amalouinda succedit. Iustini mors.

19. Romani et Goti perditas prouincias recuperare non audent. Theodo inter Boios et socios eas diuidit.

20. Quatuor Marchionatus Boiariae.

21. Longobardi in Pannoniam procedunt.

22. Theodo Boiis leges constituit, quas Theodoricus I. Francorum Rex confirmat, nonnullas tamen Religioni Christianae contrarias Hildebertus et Lotharius abrogarunt.

23. Theodo ad religionem Christianam inclinat. Proceres eam Reip. inutilem, Christumque pauperem et inuidum Deum venditant.

24. Theodo, postquam Boiis pacem et fixas sedes constituerat, moritur.

[Note: 1] THeodo dum expeditionem in Noricum meditatur, et castra Romana inuadere in animo habet, naturae concedit, quarto anno posteaquam Vindeliciam inuasit: is fuit annus orbis seruati quingentesimus vndecimus: clarus potentissimorum Germaniae principum funere Theodonis primi Reguli Boiorum, et Ludouici Magni Regis Francorum, autor est Gregorius Turonensis. Boius duos reliquit filios, Theodonem, cui cognomen Magni a rebus gestis postea inditum est, et Vtilonem. Francus vero quatuor filiis successoribus decessit Theoderico, Hyldeberto, Litomaro, et Luthario: atque hi imperium Francorum in quatuor dissecuere regna, quibus praetoria Regum nomina fecerunt, Aurelianense Litomarus: Parhisiorum Hyldebertus: Suessonum Lutharius: Theodericus maximus natu Mediomatricum, sub quo Apuitania, Turones, Rhemi, Belgica prima, et Germaniae continentur, possedit. Hic gener diui Sigismundi, regis Burgundiae fuit.

[Note: 2] Porro Theodericus Ostrogotorum rex Imperatoris Romani Legatus, vbi de superiorum principum morte certior factus est, Vessogetas consanguineos suos in Francos excitauit, captae sunt nonnullae vrbes in Aquitania a Gotis Danorum primum eadem tempestate audita sunt arma, incertum an autore Theoderico: extant certe eius Epistolae ad sinus Codani incolas. Cochelaricus res Danorum inferioris

Germaniae oram Gallicam grauiter adflixit. Theodopertus filius Theoderici Regis Francorum, et Vtilo Boius filius Theodonis, armato milite aduersus Danos properant, terra, marique hostes inuadunt, fundunt, caedunt, interfecto rege Cochelarico praedam omnem, ac captiuos recupe rant. Vtilo quod egregia virtute cognitus erat, et eo bello fortiter fecerat, limiti Antoripensi praefectus est, finitimaeque orae rector datus, nos Marckgrafionem vocamus, sororem Theodorici Franci vxorem duxit. Ab hoc Vtilone prosapiam Caroli magni deducunt, qui stemma principum nostrorum proposuerunt: vtique rem se habere iidem putant, quampau cissimis in quarto dicam volumine. Caeterum fides eius rei penes authores erit.

[Note: 3] Turogorum inde regnum euersum, excisumque est a Francis. Tres fratres Germani, Bertharius pater diuae Radegundae, Baldericus, Herminofridus gener Theoderici Getae, tum Turogis dominabantur, atque inter se nefario tumultuabantur bello, quo Bertharius extinctus est: reliquos duos fratres dum mutuis vulneribus saeuiunt, Franci reges inuitati, sustulerunt. Diua Radegunda capta, abducta in Galliam Belgicam secundam, Luthario Regi Francorum nupsit.

[Note: 4] Sed ad Boios redeo, qui Theodonem filium, defuncto patre, rebus imponunt. Anastasius Imperator, et Theodericus Imperii procurator, rati Boios principibus destitutos obnoxios esse fraudi atque iniuriae, quod Theodo adolescens rudis, et imperitus rerum esset, legatos ad Boios mittunt. Hi data copia fandi, huiusmodi orati onem habuerunt. Et si Imperatores Romani, rerum praesides, rectoresque mundi, iniuriae, contumeliaeque haud temere obliviscantur, et his duntaxat qui promeruerint, amicitiam dare consueuerunt, sanctissimus tamen, atque felicissimus Imperator Anastasius Caesar Augustus, memor rerum humanarum, nec ignarus ludi fortunae, et quod illi, qui aliena iniuste inuaserunt, DEO Opt. Max. poenas reddiderunt, gratiam facit, pacem et societatem vltro vobis, o Boii proceres, offert: prouinciam quam occupadtis, licet armis, et ferro recuperare facile esset, vt humano parcatur sanguini, condonat. Vos in clientulos accipit, Reipublicae Romanae socios asciscit, quos omnibus viribus defendet, ac tutabitur: atque ab iniuriis Barbarorum adseret. Pro his beneficiis, sicuti certae pignus amicitiae, sane exiguum est, quod postulat, annuum nimirum munusculum. Quid stolidius est, quam quae citra periculum comparare possis, malle sanguine tourum tentare, et incerta pro certis amplecti? Consueuit DEVS summus et immortalis, quo grauius ex commutatione rerum homines doleant, his secundiores interdum res concedere. Nemo igitur compos mentis victoria insolenter gloriari solet. Quam fragiles, quam incertae sint res humanae, quotidie videmus: ipsae saepius in aduersa commutantur, et tum maxime, vbi quae vltro offertur secunda fortuna sordescit. Proinde ne quid temere committatur, Dux vester Theodo cum paucis ad Theodericum in Italiam proficiscatur: ibi de communibus negociis consultabitur. Nihil esse aequius, ac vtilius nemo vestrum est, qui inficias ibit, aut ambiget. Haud credo vos tam superbos esse, qui hanc benignitatem, atque clementiam, vltro ablatum flocci faciatis: quae omnibus modis, si negaretur, ambienda foret. Diuturniorem impunitatem haut vnquam suprema, et aeterna illa coeli Maiestas hostibus Romani Imperii concessit: Sarosancta est Roma, et curia superum, princeps Romanus Deus et dominus est orbis terrarum. Alaricus, et Attila, qui laedere Romanam Maiestatem ausi fuerunt, subito interierunt, raptati ad inferos aeternis suppliciis mactantur.

[Note: 5] Adhaec Theodo paucis respondit. Cuiusmodi est (inquit) Romanorum pax, et societas, maiores nostri experti sunt, et nos a senibus audiuimus. Iumenta eum locum vbi semel lapsa sunt, semper cauere solent. Germani aliis tributa imperare, non pendere insueuerunt. Quisnam sit Anastasius ignorare nobis licet. Graeculos literiones et Asiae molles foeminas fabulis territet. Italiam numque nisi victor et cum exercitu videbo. Theodoricus, populares eius Getae, Italiam Romani penetralia Imperii,

Hispanias [reading uncertain: print blotted] vi et armis coeperunt, vi et armis tenent, nostra deterior non est conditio, Quae ferro parta sunt, ferro vt fortes decet viros tutabimur. Haec pugnis cepimus, pugnisretinebimus, sicstat sententia. Hic hic me quicunque vult, quaerat necesse est: Hic hic Theodonem Anastasius, et Theodoricus si iubet, inuenient. Ita re infecta, irritatis animis legati discesserunt, quos pars pro obsidibus retinendis censuerat. Vicit tamen prudentiorum sententia, et ius gentium plus quam lubido valuit.

[Note: 6] Posthaec vtrinque duces bello intenti, locis aequis se continere, insidias cauere studuerunt. Neque pugnam faciebant, neque ocium patiebantur, hostem tantummodo ab incepto retinebant. Neutri suos temere periculis obiectare: aut loci iniquitate circumueniri consilium. Vterque occasionem, tempus magis opportunum expectabat: et nisi aequo loco, aut opportunitate data, dimicandum non existimabat. Et nec his, nec illis praelium tentantibus fortuna belli non ita cito transacta, aliquandiu dilata, et protracta est.

[Note: 7] Inter haec Anastasius fulmine adflatus Constantinopoli periit. Iustinus Thrax genere deinde obtinuit Imperium. Hic a teneris annis sues egit, pauitque. Vbi adoleuit, annos natus sexdecim, relictis porcis militare coepit. Vbi modestissime parendo, et manu promptus, brevi enituit, atque emersit. Nam pollens viribus, hostes primus, aut in primis ferire, vbi maximum periculum, ibi potissimum versari consueuit. et in tantam claritudinem breui peruenit, vt hostibus maximo terrori, Imperatoribus vehementer charus esset. Ab his primo Tribunus factus, deinde rei militari praefectus est. Ad ipsum Amantius Imperatoris Anastasiii Eunuchus, Caesaream gazam, et ingentem pecuniam detulit, orauitque vt Iustinus donatiuum longe maius, quam priores prindpes militibus promitteret, si Theocritianum quendam a cubiculo Imperarorem legissent. Iustinus potitus pecunia, eam quidem viritim Tribunis, et militibus distribuit, sed beneficium in se transtulit. Atque hoc donatiuo animos sibi militum conciliauit, suffragia caute emit. Quocirca, cum exercitus de creando Imperatore consultat, ne vno quidem discrepante, Iustinus deligitur. Amantius et Theocritianus e medio sublati sunt Vitaliano, qui Anastasio rebellarat, et coniunctis sibi Scythis grauiter Orientem vastarat, gratia facta est: ipse cum Rustico Consul declaratur.

[Note: 8] Dum haec Neoromae geruntur, Theodo impatiens morae et finiendi belli cupidus, nactus tempus opportunum, superiorem exercitum ad Pontes Oeni aciem mouere, Romanos lacessere: amnis traiectum simulare iussit. Ipse interim cum copiis suis paululum infra eum locum (vbi nunc Brundunum [Note: Braunauu.] conditum, et hostia Matychae [Note: Mattich.] sunt, qui ibi Oeno miscetur) Oenum superat, vnde Theodophoro campo ibidem nomen est. Cum peritis postea locorum ductoribus cum electissimo equitatu, caeteris iussis se subsequi, emensis syluis, et flumi nibus de improuiso ex proxima sylua Romanos inopinatos a tergo, nil mali suspicantes, magno impetu ante lucis ortum inuadit: fit tumultus clamorque. Nostri qui in altera ripa erant, et ipsi acrius instare, pro ponte decertare coeperunt, pulso praesidio tergo fugientium haerentes ponte potiuntur. Pars Oenum traiicere tentat Interim et alia manus, quae Theodonem secuta fuerat, apparet. Romani vndique circumuenti, caesi ad internecionem: pauci ex nostris desiderati sunt. Locus ibi adhuc Mortauelta, [Note: Mordseld.] hoc est, caedis campus adpellari solet. Effodiuntur etiam nunc quotidie arma, ossa, calcaria, et huiusmodi pugnae documenta. Vetus Vtini insigne est Lupussub fruticeto in insidiis delitescens, huiusmodi triumphi non vulgare more gentis trophaeum atque monumentum. Incidit ea clades Romanis (sicuti in Annalibus, et Fastis annotatum reperio) in annum Christianae salutis Quingentesimum, atque vicesimum Imp. Iustini tertium, Valerio, et Iustiniano, qui post imperauit, Consulibus.

[Note: 9] Profligatis Romanis, Theodo reliquias belli persequendas, hostibus metu perculsis, fama victoriae recentis exanimatis, instandum esse, optimum

factu duxit. Iam enim sibi persuaserat, nullam requiem, aut pacem laboribus fore, nisi omnia ad Italiam vsque, vi et armis in obsequium, et ditionem redigeret. Ne igitura tergo periculum immineret, quod Pannonias, Alpes, Noricas, Laureacum, alias Vrbes munitas, et amplas adhuc Romani tenerent, praesidium Hunnorum inter Trauum Oenumque amnes collocat. Regio adhuc ibi Hunnorucco [Note: Hunds Ruck Haunsberg.] (quod Hunnorum subdium valet) adpellari solet. Regulus Boiorum cum reliquis copiis oram Oeni vsque ad angustias Alpium, quas intrare expauit, subigit. Tumultuarium praelium inter Carnodunum et Abudiacum, propter Aurisium (vbi nunc Rod, contubernium Monachorum est) inisse proditur eo loco, qui ab accolis Stritangero [Note: der Streitanger.] vocatur, hoc est certaminis pratum.

[Note: 10] Inde Theodo Augustam Vindelicorum versus (quam supra in secundo libro in Augusta descripsi) infesto tendit exercitu, ad Magnoualdam fluuium castra locat: et huic loco Theodophoro nomen est. Romanae legiones obuiam veniunt, belli aleam denuo tentare decreuerunt. Procedunt et Boii acie intenta inter amnes Isaram, et Magnoualdam, vbi pagus, et planicies spaciosa sub radicibus montium, cognomine Perilacha, [Note: Perlach, Perlacherhaid ad vnum lapidem a Monaco.] procumbit, armis concurritur. Victoria penes Boios fuit, legiones Romanae perierunt: Augusta Vindelicorum euersa est, et solo aequata. Similis clades alia castella, et oppida inuoluit. Perempti sunt inter caeteros sacerdotes Diuus Anianus et Diuus, Marinus vt expirauit abs quercu pependit, vbi adhuc religiose colitur. Ossa amborum longo post tempore Rhodam superiorem translata sunt: ibi adhuc condita seruantur.

[Note: 11] Romani, quibus fuga sibi consulere licuit, campis relictis, alpes occupant, fauces et aditus praecludunt, praesidiisque firmant, Nam Vindelicia, quam nunc Boiariam vocamus, clauditur ab Austro perpetuis montium iugis, et hoc dorsum a Lyco ad Oenum pertinet. Quod amplius, si anfractus sequeris, centum et viginti millia passuum percurrit. Quod si hisce quincuncem dempseris, reliquum est recti itineris interuallum. Alpes a Ptolomaeo Penninae nuncupantur, sicut celsissimae vndique praeruptae, et abscissae rupes Cacumina perpetua niue albicant, longe, late ad quadragesimum, et amplius lapidem a peritis discernuntur. Rector Boiorum Alpium tenus, cuncta terrarum sibi subiecit: quamobrem subdita montibus Bairge: at montium iugum VValhense cognominarunt Boii: haec Italorum lacus, ac terra, illud Boiorum regio valet. Atque isthaec nomina pagis adhuc manent.

[Note: 12] Theodo tota potitus Vindelicia, captiuos quos ceperat, peritos locorum conuocare iubet, qui docebant, per valles, qua Oenus, et Isara, et Libusa amnes erumperent, viam plaustris patere, caetera esse calles syluestres vix singulis peruios. Illis itaque ductoribus ad Inutrium (Mittoualda est [Note: Inutrium. Mittenuald.] velut claustrum munitissimum obiectum hostibus Boii pulsis praesidiis penetrarunt. Leue ibi praelium fuit. Romanus iam fugere magis, quam pugnare consuetus terga vertit, desertis castellis, oppidis, praesidiis, ad quintum, et sexagesimum lapidem, Italiam versus fugam capessit. Fugientium vestigiis haerent Boii, emensis syluis, anfractibus Pyreni [Note: der Brenner.] montis iugo, velut vno agmine, vtrique planiciem vbi Stiraciorum [Note: Stortzing.] vrbs condita extat, deuenerunt Ibi Romanus restitit, manus conserit, sed repulsus: Inde vicesimo lapide inter Brixinam, et Sabonam [Note: Sabona Sebin.] consistit, rursus praelium redintegrat. Boii superiores facti Romanos sternunt, fundunt.

[Note: 13] Reliqui omnes his locis, et finitimis omnibus excedunt. Propter Pisonium [Note: Botzen.] vbi Isacus [Note: Isacus die Eysak.] Athesi miscetur, Romanorum legiones, et auxilia conueniunt, castraque locant, pro salute vltimam belli aleam tentaturi. Inter Tridentum et Pisonium vltimum certamen Boiis et Romanis fuit. Theodoricus rex Getarum, qui pro legato, et procuratore Caesaris hactenus Italiam administrarat, et Occidenti ptaesederat, Tridentum moenibus cingit, Verrucam montem Athesi contiguum munit, contra ferocissimas

vt ipse ait, gentes. Theodo quoque cum copiis suis omnibus et auxiliis superatis montibus gnaris locorum, ducentibus, in vallem Athesis euasit. Hoc extremum praelium, et finem laborum ratus, incensis animis suorum, Romanas acies auidius, quam maximo potest impetu adgressus est. Volckouinus signifer eius, Seuerinum praesidem interfecit. Ipse Theodo Seruatum viuum captum in crucem egit. Caeteri profligati deinde absque labore sunt.

[Note: 14] Eiectis itaque hisce prouinciis Romanis, victor Theodo Esiloprunnam (fontem Asinorum declarat, et locus est prope Pisonium in ora Athesis) terminum inter Boios Italosque designauit. Pisonio, et limiti Athesino ducem praefecit, qui eam Noricorum partem tutaretur: nobis Marchographio patrio sermone adpellatur: qui longo post tempore ab Andechs, ac deinde Tyrolii cognomen sortitus est.

[Note: 15] Illa tempestate D. Vigilium Pontificem Tridentinum, cum quibusdam symmystis interfectum esse a Boiis: D. Remedium Noricum praefectum cum sociis pulsum, habeo quos sequar. Illud quoque literis proditur, Theodorum Archiflaminem Laureacensem tum interiisse, et Laureacum euersum. atque a Boiis de integro instauratum esse.

[Note: 16] Romani cum toties cum Theodone, et Boiis male pugnassent, desperatione debilitati, et successibus Theodonis fracti, Moesias, Pannonias, Noricum reliquum diffidentes rebus suis, deserunt, in Italiam aufugiunt. Vernaculis quoque haec carminibus celebrata sunt, quem in Bibliothecis seruantur: id enim vnum Annalium genus vulgo et rudibus literarum.

[Note: 17] Theodoricus Geta iam Imperatoribus formidolosus, et Romanis inuisus esse caeperat, ob Romanorum, et quorundam Senatorum necem, quos ob suspicionem adfectatae libertatis, immissis delatoribus in carcere ferro necarat. Inter eos fuit Boethius vir Consularis, perquam eruditus, et initio Theodorico admodum gratus, vt literae Theodorici indicant. Sepulchrum Boethii ostenditur Ticini. Ioannem quoque Pontificem Romanum adfligendo occidit. Symmachum Patritium ferro trucidat. Ioannes Pont. Max. legatus ad Imperatorem Iustinianum seniorem profectus: Paulo post et Agapetus Gotorum caussa. Darius Mediolanensis Episcopus aufugit ad Iustinianum. Galla tum filia Symmachi consulis, a patricii nobilissimi barbam enatam sibi ob conspersionem corporis igneam, medicorum consilio atque arte vellere noluit, maluit ita Deo placere, quam barba vacua ad secundas nuptias tranfire. Rusticiana Vxor Symmachi fuit.

[Note: 18] Canitur apud nos Theodericum subito nusquam comparuisse. Adalaricus eius nepos ex filia? cum matre Amalouinda Italiam, Siciliam, Dalmatiam sub tutela, et auspiciis Imperatoris Romani gubernauit. Eutharicus Cillica genere Gotus gener Theodorici, quem Iustinus Imperator secum Consulem nuncuparat, ante socerum ex hac vita migrauit. Iustinus quoque paucis post annis declarato Iustiniano sororis suae filio Caesare, decessit Mauortio Cos.

[Note: 19] Porro neque Goti, neque Romani posthaec, vires ac perditas prouincias recuperare nisi sunt. Theodo Marte parta inter socios Boios diuisit. Venedi Chariones proprie dicti, eam Norici portionem, quae infra Taurum montem Orientem spectat, inter fontes Murae, Draui, Saui includitur, vsque Aquileiensem agrum occuparunt, et adhuc possident. Abares et Hunni infra amnem Anassum Noricum Ripense Danubio conterminum inuasere. Ea regio in Diplomatibus Imperatorum et Pontificum Romanorum in vetustis literarum monumentis Abaria siue Auaria, eadem, et Hunma vocari folet: Pars montium adhuc nomen retinet. Plura per quam paucis cognita in vita Caroli Magni docebo. Caetera Italiam et Histrum vsque Boii tenuere, inter seque diuisere. Noricum, Halii, Stiri, Stiracii, Trani, Carpi caeperunt. Superiorem Vindeliciam, Schiri et Schiracii: inferiorem Hirri, Sali, Salingi possedere. Venedi et Hunni propriis institutis liberi vixerunt, donec Venedos iussu Hyldeberti et Dagoberti rerum Franciae, Boii in obsequium et ditionem redegere Hunnos

radicitus mandato Caroli magni exciderunt: vtroque postea Coloniae Boiorum deductae sunt.

[Note: 20] Nam regulus Boius (quem Boiorum maximum et summun Ducem, atque Monarchen nostri authores vt nunc Austriacum et Orientalem principem Archiducem vocamus, appellare consueuerunt) Quatuor Tetrarchas, et limitum praefectos dicto audientes habuit: non perpetuo quidem primum, sed vt libuit, amouit praefecitque. Ab Oriente contra Hunnos et Venedos Anassi, et Stiriae cognominatus, et demum Austriacus id est Orientalis limitis praefectus dictus est. Ab Austro aduersus Italos Romanosque Athesinus qui et Pisonii quondam nunc Tyrolii Rector nominatur, institutus est. Lycatiorum occidentis ab ora praesidem varie cognominatum reperio: nam et Damasium ab Andechs, Ambrogeum [Note: Ambergau.] et ab VVolfratshausen, vt appellant comitem, huic limiti praefuisse reperio. Chamaborum, et Nariscorum [Note: Auffn Chamb und auffn Norkau.] maxima Tetrarchia fuit, adversum Boiemiae Venedos, et Sorabes instituta: isque Tetrarches Boethorum, [Note: der Voigilaender.] velut patronus aliorum terminorum cognominatus est: quos is apud veteres, et maiores instaurator generis principalis habitus semper est, vbi Regulorum soboles interciderat, Boethi [Note: Voitlandia.] limitis praefectus Ducatui totius Boiariae sufficiebatur. Verum hi terminorum praefecti, tandem per se principes et Reguli esse caeperunt, et soli Imperatori obtemperare consueuerunt. Theodo tum Athesino limiti Adalogerionem cognatum suum, Lycatiis Heroldum praefecit: Anassi Tetrarchiae Hirandum, Rudolphum cum filio Boethis, et Nariscis, Chambisque custodes et rectores dedit. Ipse Reginoburgii velut in medio consedit.

[Note: 21] Longobardi sub idem tempus successu Boiorum inuitati, in Pannoniam, aqua Danubio discreti erant, processerunt.

[Note: 22] Porro Regulus Boiorum, diuisis prouinciis ad pacis artes animum intendit: iusticiaque populum formare, et regnum confirmare constituit. Vt autem feroces animos gentis mitigaret, leges dedit, quibus, quo sanctiores forent, Theodoricus rex Francus author factus est: et eas suo auspicio promulgauit. Extant in Bibliothecis. In his, quia Boii Christiani non erant, pleraque aduersa veritati diuinae permittebantur: quae Hyldebertus, et Lutharius reges Francorum postea abrogarunt.

[Note: 23] Sunt qui tradant hunc Theodonem non abhorruisse a pietate Christiana, ad eumque venisse diuum Rupertum, regio Francorum genere procreatum, quem vt nuncium, et interpretem sanctissimae philosophiae a Christo seruatore nostro ad maiores nostros diuinitus legatum veneramur. Verum Boiorum proceres vociferabantur, se non posse deserere auitas caeremonias, quae ipsis tot triumphos praestitissent. Hanc nouam religionem aduersam esse viris fortibus, et rei bellicae studiosis: religionem Christianam, vt vera sit, tamen inutilem esse Reipub. principem, siquidem suo officio fungi velit, non posse esse Christianum. Romani quod a veteri cultu numinum desciuerint, hostibus suis inferiores esse Christum omnium deorum esse pauperrimum, qui suis cultoribus nihil aliud, praeterquam contumelias, et egestastem polliceatur, et tribuat. Inuidere denique ipsum caeteris diis, deabusque consensu ab ueuo totius orbis receptis, diuinitatem. Rupertus cum frustra inuitos servandi operam sibi sumpsisset, domum reuertit paucis post annis.

[Note: 24] Vbi Theodo pacem genti suae peperit, et longinquae peregrinationi finem fecit, Boiis hactenus sine Lare, sine Focis palantibus, et vagis, sedes fixas, statasque adsignauit. Vbi Noricum, et Vindeliciam sub Imperium suum coegit, haeque prouinciae in nomen Boiorum concessere, cum potestatis sex et viginti annos impleuisset, mortem obiit, anno a nato Christo quingentesimo, super septimum, et tricesimum.

CAPVT III. Theodo III., Vto, et Theouualda fratres et Duces Boiariae. D. Rupertus eos in religione Christiana instituit. Gotorum Reges in Italia ad finem regni vsque. Reges Franciae Theodobertus, Lotharius I. eiusque filii.

1. Theodo III., Vto et Theouualda, filii Theodonis M. Boiariam inter se dividunt.

2. Theodobertus I. Rex Francorum filiam Reginodrudam Theodoni III. matrimonio iungit. Rupertus cum sociis in Boiariam mittitur, vt conuertat Boios.

3. Oratio Ruperti.

4. Rupertus adducit Boios ad amplectendam fidem Christianam. Duces Boiorum baptizantur.

5. Templa et monasteria in Boiaria vndique extruuntur, et a Ruperto consecrantur.

6. Ruperti monasterium.

7. Maiores nostri sumptuosa et magnifica templa et coenobia non habuerunt.

8. Mores veterum sacerdotum et hodiernorum.

9. Principes Boiariae postquam religionem Christanam amplexi sunt omnes captiuos Romanos libertate donant.

10. Salinae repertae Iuuauiae restaurandae occasionem praebent, cui nomen Saleburgum inditum. Episcopatus Salisburgensis, Reginoburgensis et Laureacensis.

11. Amalouinda cum filio Adolarico Ostrogetarum Reges. Goti iniquo ferunt animo Adolaricum literis operam navare

12. Adolarico liberius vitae genus permittitur, vnde luxu deditus letbali aegritudine moritur.

13. Amalouinda in solatium orbitatis Theodoto amitino nubit, qui eam in Balneo interficit. Gotorum plerique Theodato infensi.

14. Iustinianus ad recuperandam Italiam Belisarium et Mundum mittit. Sicilia occupatur.

15. Romani in Dalmatia infeliciter pugnant. Mundus cum filio caeditur. Vaticinium Sibyllae de interitu totius mundi nece huius Ducis adimpletum. Fallacia et ambigua oraculorum responsio.

16. Constantinus Grypponem Gotum ex Dalmatia pellit. Belisarii in Italia successus.

17. Goti Theodato Rege remoto sibi Vitigisum creant. Vitigisus accepto homagio cum Theodoberto I. Rege Franciae et Boiis foedus init, iisque Galliam Narbonensem concedit.

18. Belisarius a Romanis in vrbem recipitur. Vitigisus Romam obsidet Pontifex et Maximus a Belisario Roma pulsi, Vigilius substitutus.

19. Quamplurima loca ad Romanos deficiunt, auxilia Germanorum ab vtraque parte in Italiam accersita. Discordia inter Belisarium et Narsen Eunuchum.

20. Mediolanum a Gotis capitur, et solo aequatur. Romani discordes inter se non succurrunt. Narses in Graeciam reuocatur.

21. Theodobertus I. vna cum Boiis in Italiam pergit, Belisarii castra expugnatur mox reuertitur. Romae obsessio soluta. Vitigisus se Iustiniano submittit et Bizantium ducitur.

22. Goti Hildebrandum Regem eligunt, vrbes trans Padumrecuperant. Successores Hildebrandi. Totila Veronarum, Hetruriam et alias regiones recuperat, vbique superior Romanis.

23. Diuus Benedictus Totilae regni euentum praedicit. Perusia et aliae vrbes receptae, Episcopi trucidati. Goti invalescunt.

24. Vto dux Boiariae moritur.

25. Belisarius in Italiam redit et sine Germanorum auxiliis Gotos insuperabiles statuit. Romam Totila coepit et foedus cum Iustiniano postulat, aut excidium Romae minatur.

26. Roma euersa per quadraginta dies in solitudine fuit.

27. Franci siue Germani in Italiam auxilio missi eam depraedantur. Theodoperti I. mors.

28. Belisarius Romam occupat et munit, quam Totila mox obsidet, capit et restaurat. Germanus patruelis Iustiniani Dux belli Italici declaratur, mox ob successus Venedorum reuocatur. Marchia Veneda.

29. Narses, accitis Germanorum auxiliis, Reges Gotorum caedit, Francos fundit, totamque Italiam recipit.

30. Lutharius I. Germaniae et Galliae Rex, in expeditione aduersus Saxones moritur. Filii eius Gotoramus, Heriobertus, Hildericus I. et Segebertus regnum diuidunt. Regnum Neustriae et Austrasiae.

31. Hunni Germaniam infestantes a Segiberto et Ducibus Boiorum pelluntur. Bellum inter Segibertum et fratrem Hilpericum.

32. Hunni denuo irrumpunt, Boiariae Duces capiunt, qui postea clanculum liberati Hunnis superiores pacem extorserunt.

33. Eruditi tunc temporis clariores.

34. Pestis et prodigia in Italia. Theodo III. Dux Boiariae moritur. Theodouualda tota Boiaria potitur.

35. Iustinianus moritur. Narses Eunuchus, loco motus in Gyneceum contumeliose detruditur. Eunuchorum origo.

36. Narses Theodouualdum Ducem Boiorum aduersus Romanos concitat.

[Note: 1] THeodo tertius, Vto, qui et Oto, Theodoualda fratres Germani, posteaquam parentis funeri ritu patrio iusta fecerunt, Boiariam in treis parteis diuiserunt. Theodo qui maximus natu erat, Nariscos, Regionoburgium, ea loca, quae inferiorem Boiariam vocamus, inter Oenum, et Danubium possedit. Theodoualda Pisonium, Athesinos, montes Oeno continuos, finitima Italiae accepit. Vto Laureacum, Noricum Ripense, quicquid inter Taurum et Alpes, inter Anassum, Danubium, et Oenum amnes clauditur, et Vindeliciam subditam Alpibus, sortitus est. Pontes Oeni restaurauit, a suo vocabulo Vtinum adpellauit, Otingam vulgo vocant. Ibi regiam constituit Vto, atque habitavit: vbi tria flumina confluunt Oenus, Iseniscus, Merena.

[Note: 2] Ea tempestate Francis imperitabat Theodopertus rex pientissimus, filius Theoderici superioris, qui treis annos abte Theodonem Magnum regulum Boiorum terras, et vitam cum regno reliquerat. Theodopertus filiam suam Reginodrudam Theodoni tertio Boiorum Duci despondet, et in matrimonium dat. Iubet deinde ad Boios proficifci diuum Rupertum (de quo iam supradiximus) cum duodecim Mystis, diuinae sapientiae consultissimis: quorum haec nomina fuisse reperio: Gisolarius, Domingus, Maternus, Dignulus, Chunaldus, Isenardus, Gerardus, Ariofridus, Vitalis, Ratharius, Erchanofridus: Soror quoque Ruperti Ariodruda virgo sancta et cordata ad Boios perrexit. Rupertus cum sociis a Theodone Reginoburgii benigne receptus est: priuatim, et publice in concionibus hortari, monere ad sapientiam coelestem non destitit populum Boiorum. Omnique modo intentus, aditum vitae, et veritatis reserauit, et in concionibus huiusmodi verbis disseruit.

[Note: 3] Omnes homines natura duce felices atque beati esse desiderant. Nemo quoad licet, vult falli aut decipi, aut miser esse. Omnes bene viuere expetimus. Quocunque nomine illud summum bonum (quod natura omnes expetimus, et quod adepti, nihil est equidem quod amplius ab homine desiderari queat) siue bona vita, siue felicitas, atque beatitudo nuncupetur, in summo sit necesse est. Verissimum est illud Poetae, tametsi a religione nostra alieni, testimonium, qui in praeclaro opere ita ait:

Pronaque cum spectent animalia caetera terram,
Ille opifex rerum, mundi melioris origo,
Os homini sublime dedit, coelumque videre

Iussit, et erectos ad sidera tollere vultus. [Note: Ouid. 1. Metam.] Animas non interire vel maiores nostri, atque Druides docuerunt. Coelestis nobis est origo: eo spectandum, nitendum est, si infelices et miseri, mortalesque esse nolumus. Eo denique per virtutis, et iustitiae callem redeundum est, ne adpetitus natura nobis insitus frustra sit.

Quamobrem caeremonias deorum vanas plane, fictas, ac falsas esse nemo, nisi indoctus, et incultus negauerit: quae tam multiplices,

tum variae, tam multae ac pugnantes, tam onerosae sunt. Quae non solum statis diebus, et concionibus ad recte, beateque viuendum cultores suos non erudiunt, verum etiam ad scelerosa, impiaque facta, nefando ritu, fenestram impudentissime aperiunt. Dii illi, nocturui lemures sunt: non a vitiis cohibent, sed ad scelera illiciunt. Coelum, vnde superbia depulsi sunt, mortalibus inuident, sub nominibus potentissimorum, clarissimorumque regum sacra sibi commenta sunt prophana, diuinos honores peruersa religione falso sibi vsurparunt: hominumque mentibus, simulata et mentita diuinitate tenebras offuderunt: tum maxime, cum benefacere videntur, nocent.

Multis dominis seruire miseria, et perniciosa est multitudo Imperatorum. Vnaanima infinta corporis inembra regit, incubat: infinita et diuersa hominis munera defungitur, videt, sentit, audit, olfacit, ambulat, intelligit, loquitur, vescitur, potat, lauat, vigilat: ac ne somno quidem quiescit. Et vnus Sol totum mundum lumine collustrat, vices temporum ex vsu naturae meatu suo temperat, cuncta calore fouet atque animat.

Haud aliter vnus coeli Imserator totam molem administrat, astra, coelum, res hominum, atque deorum, mare et terras, variisque mundum temperat horis. Ipse praesens rebus incumbit, incubat, tenebras hominum generi aufert, lucem et vitam largitur. Vera igitur ea solum religio est, quae vna et simplex apud omnes gentes in vniuerso terrarum orbe existit. Vnum rerum Numen optimum maximum adorat, et hominibus aditum ad coelum reserat: viam, qua ad astra itur, patefacit. Haec omnium facillima, et commodissima est. Nil praeciput, nil oneris imponit, quam vt nos in altero cogitemus, ita cum alio agas, quemadmodum agi tecum velis. Et ne alii feceris, quod ab alio pati nolis.

Haec summa est iustitiae, hoc caput est legis diuinae. Satis pie, satis religiose litavit, qui innocentiam Deo authori suo offert. Qui, vt erga pios indulgentissimus pater, ita aduersus impios rectissimus iudex. Ipse praemium, ipse merces iustorum est.

Quibusdam sane cultoribus suis opes, potentiam, regna largitur, ne ea mala, neue beneficia laruarum esse putarentur: plerisque vero pernegat: quae si omnibus condonaret, facile, vt sunt omnes homines procliues natura ad vitia, aut nihil aliud a Deo peterent, et expectarent, aut etiam omnino Deus iminortalis in oblivionem illis in rebus veniret. Quippe divitiae, imperia, honores, et alia huiusmodi omnia, quae caduca, et fluxa sunt, breui dilabuntur, et postremo, vt corpus, intereunt: plerumque scelestos, nunquam bonos faciunt. Saepius fallaci specie amatores decipiunt, ipsisque spinae sunt.

Secundae res animos sapientum quoque fatigant: nedum illi inculti, imperiti, quorum maxima pars est, licentiae et libiaini temperarent. Aduersae res patientiam praestant, quae prima virtutum coelo nos aequat: et militem, fidem seruare Imperatori suo probat.

Supremus ille et singularis largitor Deus, omnium bonorum, Francos cognatos vestros, posteaquam sacra Christiana receperunt, nulli opibus secundos esse voluit. At Romani proceres omnium superstitionum (vt quidam ait) sentina, quod veluti canes rabiosi diuinae iustitiae semper oblatrarunt, crimen lacsae summae maiestatis luunt.

Nec est enim quicquan felicius, ac ditius homine Ghristiano, qui omnia bona sua secum portat, nihil perdere potest, omnia possidet: Christitano nil mali accidere potest, vtpote cui diuinitas praemium, et merces est, haereditas coelum, diuitiae virtutes.

Proinde atros genios, et furias inferis relinquite, veritatem agnoscite, cam religionem capessite, vbi homines pro mortalibus aeterni fiunt: vbi omnes reges, omnes principes, omnes pontifices, omnes sacerdotes, et coelestis aulae ciues erimus.

[Note: 4] Hae atque alia huiuscemodi saepe dicendo diuus Rupertus Boiorum populo persuadet, vt deserta auita superstitione, exploso atque expilato gentili numinum cultu, sapientiam Christianam reciperent, et vnius Dei culmm amplecterentur. Primum Theodo cum filio Theodoperto Reginoburgii aqua coelesti lustratus est: deinde Rupertus in Danubio navibus delatus, vbique confluentibus certatim Boiis mysteria philosophiae

nostrae edidit: atque ita Laureacum devenit: inde per Noricum Vtinum perrexit, ibi Vtonem Ducem sacro lauacro, Theoualdam Pisonii abluit.

[Note: 5] Vtini tum, atque Reginoburgii Christo Deo, eius genitrici prope praetoria principum, templa extruuntur, a Ruperto consecrantur, vtrunque adhuc sacellum, aediculaque vetus vocari solet. Post haec per omnes Boiorum regiones sacrae aedes passim aedificantur, et a Ruperto Et foeiis dedicantur: Vt Velteburgii, haud longe a patria mea, et extra maenia Reginoburgensium Diuo Georgio, tutelari Christianorum militum numini, tum templa inaugurata sunt. Quaedam. D. Martino, Maximilianoque dicata: ea adhuc monstrantur.

[Note: 6] Pontificiam aedem Ruperto monstratore propter lacum Valerium [Note: VVablersee.] apud Noricos, vbi Phiscam [Note: die Fisoba.] amnem effundit, Reguli Boiorum extruxere, iuxta Cucullas, [Note: Zu der Gugel.] vetustissimam Romanorum Coloniam (cuius etiam Eugipius mentionem facit) octaginta amplius ibidem vectigalia pensitare Ruperto imperant. Fuere autem Cucullae Norici superioris oppidum iuxta Alpes Gauzonem, [Note: Gaisberg.] atque Luduzonem [Note: der Luog.] in pago Atergea [Note: Aterge.] et propter Phiscam amnem: vbi post fata Attilae Martianus sacerdos, et Seuerinus locustas carminibus, suppliciisque deorum fugarunt.

[Note: 7] Maiores nostri religiosissimi mortales, viua Dei simulacra, et temolanos esse existimarunt, et pro vero habuerunt: mentes nostras penetralia, pectora sacraria: corda aras esse spiritus coelestis: illa non auro, pictura, aut pecunia, rebus nimirum prophanis, ac quibus vera sacra pollui solent, sed iusticia, modestia, benignitate, et liberalitate in pauperes, pietateque excoluerunt. Certique in hac vita nequaquam se habitare, sed peregrinari duntaxat: non sumptuosas, aut magnificas aedes, nec sibi, nec superis construxerunt: perangustis delubris, ac domibus, quae iniuriam coeli arcerent, contentos fuisse, compertum habeo. Nihil pompae datum est, pietatem magnifice coluerunt. Nihil voluptati oculorum indulsere, paupertatis amatores, non luxus, aut diuitiarum admiratores Cuncta necessitate metiti sunt. Nulla tum auaritia, aut ambitio: concordia maxima erat, victus et amictus in diuitiis computabantur.

[Note: 8] Saeerdotes pii, casti, diuinae sapientiae vacabant. Populus sacerdotibus decimas dustribuebat. Sacerdotes cum pauperibus, et egenis, quorum nomina scripta habebant, aequo partiebantur: quenquam enim egere atque mendicare pati, summum eo tempore flagitium habebatur. Quod si nostro seculo Christianorum animi virtus, vti decet, valeret, aequabilius, ac constantius res humanae sese haberent: neque aliud alio ferri (vt ait nobilis Historicus) neque mutari ac misceri omnia cerneres. Et profecto si nobis bonarum rerum tanta cura esset, quando studio aliena, ac nihil profutura, multum etiam periculosa petimus, sapientia Christiana floreret, neque regeremur magis casibus, quam regeremus casus. Res iam pridem, et pietatem perdidimus, vtinam vmbram rerum teneremus. Virtuti nullus est honos. Inuicem inuidere, floccifacere, mordere clanculum, fraudare, fallere, longinqua consuetudo est: nihil pensi, nihil sancti habere, aliena intercipere, vultum bonum simulare magis, quam praestare, summa prudentia adpellatur. Iam ipsa pietas, stultitia est.

[Note: 9] Sed ad id, vnde diuerti, regredior. Principes Boiorum, vbi philosophiam Christianam receperunt Romanos omnes, quos adhuc captiuos, et seruos inter ergastula, et in agris, veluti, mancipia, et pecora exercebant, Diuo Ruperto deprecatore soluunt, liberosque in Italiam abire permittunt.

[Note: 10] Inuenere sub idem tempus Salinas in Norico. Iuuauiam Romanorum olim Coloniam, denuo aedificari iubens, a Salis prouentu Saleburgium vocant. Vbi templa duo viris, et sacris foeminis dedicarunt. Virginum maxima diua Ariodruda fuit, soror D. Ruperti. Pontificiam sedem eo transferunt, Rupertum migrare praecipiunt. Accolae circumcirca ad decem millia passuum pascere illum, cum tribu sua, iussi. Ratharius Reginoburgensibus Pontifex datur. Laureacensi templo Gerardus praeficitur, Boiorum maximus Pontifex, et Archiepiscopus nuncupatur.

Diuum tum Ingenuinum Sabonensem, qui nunc Brixinensis est, antistitem fuisse reperio.

[Note: 11] Dum haec in Boiaria geruntur, in Italia Amalouinda (vt supra diximus) mortuo patre Theodorico, Regnum suscepit Ostrogotorum, cum filio Adalarico, decem duntaxat annos nato. Qui vt bonis artibus, moribusque institueretur, eruditis senibusque grauissimis a matre commissus est. Id aegre tulerunt Gotorum proceres, ad Reginam vociferantes veniunt: Non placere Gotis Regem in vmbra scholae sub magistrorum, et senum ferula obsolescere: Decere magnum Regem arma, equos tractare, muneribus bellicis excitari, non sub somniculosis senibus, et ignauis literatoribus, libris et calamo impallescere, metuque, segnicie, et socordia frangi, atque torpescere: hisce animum, et corpus eneruari: illis robur, et peritiam ali. Nec ob id factum regem, vt ludimagister populum literas doceat, sed vti bello, armis tutetur, atque defendat.

[Note: 12] Regina quamuis ingentis animi esset, non ausa tamen refragari, filio libenus viuendi potestatem fecit. Ipse igitur cum aequalibus noctes, diesque ganeis, stupro, corporis gaudiis deditus, lasciuire, potare, scortari insuervit, vt sunt ingenia adolescentu in procliuia ad luxum: maxime vbi opes, aetas, assentatores perniciosisimum principibus genus, ad huiusmodi voluptatum illecebras impellunt. Ira Adalaricus nimio luxu aegritudinem contraxit letalem, periitque anno aetatis duodenicesimo.

[Note: 13] Mater eius orbata marito, et filio, ne orbiras contemptui esset, Theodatum amitinum suum, filium Amalofredae consortem matrimonii, et regni adsciscit. Sed homo omnium ingratissimus, ignauissimusque Theodatus, immemor tanti beneficii, vbi ipse gubernacula rerum adeptus est, vxorem in balneo extinxit. Gotorum plerique inde infensi regi, iniquissimo tale facinus perpetiebantur animo.

[Note: 14] Instinianus Imperaror vbi haec accepit, ratus oportunum tempus liberandae Itatiae aduenisse, expeditionem Italicam meditatur. Incitabat Augustum felicitas Imperii. Nam Persas, Parthos, victricibus signis trans Euphratem submouerat: Africam et Carthaginem domitis Vandalis, capto Gilomaro horum Rege (cuius in secundo libro mentionem feci) Romano restituerat Imperio. Diuersis idcirco locis Gotos inuadi iubet, Belisarium Consulem in Italiam: Mundum ducem in Dalmatiam aduersus Ostrogotos cum copiis mittit. Belisarius Siciliam primo invasit, eandem victis pulsis Gotis recuperauit.

[Note: 15] In Dalmatia resaduersae fuere Romanis. Mundus cum Mauritio filio caesus est a Gotis. Sunt autores, fatidica Sibyllae carmina pronunciata esse, quorum sententia, periturum cum prole sua Mundum, vbi Africa denuo armis Rotnanis recepta foret. Hoc Sibyllae vaticinium plerosque mortales conterruerat, qui anxii, tabefactique metu, excidium orbi terrarum imminens expectabant. Verum exitus et nex Mundi ducis, filiique sui docuit, probauitque huiuscemodi vaticinia tam obscura, ambiguaque esse, quam fallaces sunt eorum artifices atrigenii.

[Note: 16] Constantinus deinde bello Dalmatico praeficitur. Gryppo dux Gotorum inde pulsus man Rauennam delatus est. Belisarius iussu Iustiniani in Italiam solvit ex Sicilia. Omnis ea ora ad Imperatorem deficit a Gotis: sola Neapolis Belisario portas clausit: sed a Belisario obsessa, et expugnata est.

[Note: 17] Goti perfidiam, et socordiam Theodati exosi Vitigisum Regem creant. Theodatus dum Rauennam aufugit, occisus est. Vitigisus Romabum populum, Agapetum Pontificem Maximum iureiurando sibi diuincit: Inde Roma Ticinum ad contrahenda vndique auxilia proficiscitur. Foedus cum Theodoperto Rege Germaniae et Ducibus Boiorum facit. Massiliam, et Galliam Narbonensem Germaniae regibus concedit, quos Imperator Iustinianus missa pecunia in Gotos concitarat. Nam Boios ex vsu suo auxilia, nunc Imperatori vendidisse reperio.

[Note: 18] Belisarius interea Romam infesto intentoque exercitu procedit. Romani fracta fide a Gotis desiciunt: Belisarium cum copiis in Vrbem recipiunt. Vitigisus Romam contendit, eam arctissima claudit oblidione menses quatuordecim.

Syluerius Romanus Pontifex, quod cum Gotis sentire videbatur, in exilium actus est. Itidem Maximus, (pronepos Maximi, qui Imperium post Valentiniani tertii mortem arripuerat) Vigilius a Belisario Romanis Pontifex datur.

[Note: 19] Sub idem tempus Ariminum, Ancona, Comum, Bergomum, Mediolanum, et aliae complures vrbes a Gotis ad Imperatorem desciuerunt. Vitigisus a Theodoperto rege Germaniae, et Ducibus Boiorum auxiliares copias ex pacto accersit. Narses quoque Eunuchus Quaestor, et intimus Iustiniani, auxilia Germanorum emit, cum Herulis, et aliis Germaniae populis, qui Hirulis, accolunt, in Italiam venit. Sed continuo inter duces Belisarium, et Eunuchum discordia oritur: quisque in se summam rerum trahebat.

[Note: 20] Decem tum millia Germanorum a Theodoperto rege in Italiam ex foedere missa sunt Gotis. Hi coniunctis copiis obsedere Mediolanum, Iustiniani miles non ausus fuit transire Padum: nam et duces dissentiebant: castrisque disiunctis bellum gerebant. Mediolanum a Germanis capitur, solo aequatur: qui arma ferre potuerunt, omnes trucidati sunt. Mulieres, pueri, senes dati Theodoperti regis Germaniae copiis auxiliaribus: civium triginta millia caesa sunt. Belisarius rem omnem literis ordine Iustiniano aperit. Narses ab Italia in Graeciam revocatur.

[Note: 21] Theodopertus rursus, et cum eo duces Boiorum cum octoginta millibus in Italiam pergunt: Ticinum Padumque tranant, castra Belisarii expugnant. Gotis quoque illorum aduentus formidolosus fuit. Verum ea regio crebris cladibus adtrita grauiter erat. Theodopertus penuria commeatus simul, pestilentia saeuiente coactus, pluribus amissis, cum reliquiis domum reuertit. Vitigisus soluta obsidione Romae, Rauennam intravit, ibique a Belisario obsessus est. Theodopertus factis induciis, legatos Raucnnam mittit, qui quinquaginta millia miltum Gotis polliceantur, si Theodoperdum socium dominationis in Italia Goti admiserint. Belisarius quoque dolo aggressus Vitigisum, ei persuasit, vt se Imperatori traderet: ductusque est a Belisario Byzantium.

[Note: 22] Interim Goti Hyldebrandum ducem Veronensem regem eligunt: ipse omnes vrbes trans Padum, et Venetiae recuperauit. Nam auaricia Praetorum Imperatoris, Italorum animos ab Iustiniano abalienauit. Hyldebrando regi extincto Araricus succedit: Hic quinto mense regnum cum vita finiuit, intra biennium duobus regibus Gotorum sublatis. Totila omnium consensu, et fauore, Taruisii antea Rector, nepos ex fratre Hyldebrandi, rex salutatur. Veronam pulsis copiis Imperatoris, eodem die recipit: duces Iustiniani vbique vicit: pleraque Hetruriae oppida caepit: maenia Beneventi diruit, Neapolim obsedit, recepitque cum Apulia, Lucania, Calabria: terra marique copias et classem Imperatoris superauit.

[Note: 23] Ad diuum Benedictum Richonem ab armis, cultu regio praemittit: cum Volone, Ruderico, Blidino purpuratis: aulicoque famulitio subsequitur, de regno, et rebus suis consultaturus. Se Roma potiturum, nouem annos regnaturum, decimo moriturum audit. Perusia septem annis ab Totila obsessa, fame expugnata. Floridus Episcopus vrbis capite truncatus. Corbonius Populonii Episcopus vrso obiectus. Aquina vrbs vacua relicta ob arma hostium, et pestilentiam. Goti ob iusticiam Totilae inualescebant: Iustiniani duces ob auariciam innisi etiam suis erant. Milites defraudati stipendiis vrbes relinquere, ac pugnare recusabant.

[Note: 24] Sub hoc tempore Vto Tetrarches, et regulus Boiomm, anno octauo post mortem Theodonis parentis sui decessit. Theodo frater eius regnum recipit cum filio Theodoberto. Fuitis annus a Christo seruatore nostro nato quingente simus, super quintum et quadragesimum.

[Note: 25] Subsequenti anno Belisarius in Italiam rediit, Polam prinio, deinde Rauennam appulit. Considerato Italiae statu, Iustiniano scribit, nisi auxilia Hunnorum, et aliorum Germanorum adsciscat, Gotos insuperabiles esse. Inter haec Totilas Romam obsidet, capitque sextodecimo Calendas Ianu arii, Anno Christianae salutis quingentesimo, duodequinquagesimo. Totila bona omnia militibus condonat: caeterum corpora esse libera edicto sanxit: Inde legatos cum mandatis Neoromam

ad Iustinianum ire iubet, postulabat ab Imperatore Italiam, foedusque, quemadmodum sub Imperatore Anastasio, et Theodorico rege fuisset. Quod si non impetraret, minabatur Totila, se Vrbem, quam retinere non posset, nomenque Romanum excisurum. Iustinianus respondit: Belisarium in Italia esse, cui res Italicas commisisset.

[Note: 26] Totila igitur vbi postulatis Imperator non annuit, Vrbem Romam euertere decreuit. Moenium partem maximam pluribus locis solo aequat Capitolium incendit: omnes ciues cum coniugibus et liberis vrbe excedere iubet. Plebs per oppida Campaniae dispersa est: Senatores patriciosque Totila secum pro obsidibus retinuit. Inde aedificiis ignis immissus est: incensam omni parte Romam Gotus vacuam reliquit. Tredecim dies incendium emicuit: Fuit Vrbs Roma amplius quadraginta diebus in ea solitudine, vt nec mulier quidem, nec vir quisquam in ea fuerit.

[Note: 27] Eo tempore obiit Theodopertus rex Francorum siue Germaniae: qui tres duces Bucelinum, Amingum, Lutherium in Italiam aduersus Romanum Imperatorem cum copiis abire iussit. Bucelinusque cum Francis in Campania Fundense contubernium ab Honorato in Samnia extructum (cuius praesul secundus erat diuus Libertinus) quod ditissimum ingentes pecunias possidere ferebatur, diripere conatur. Ipsi Franci sub hoc tumultu rerum per Italiam armis vagati sunt, praedamque ingentem Theodoperto in Germaniam miserunt. Succedit Theodoualda filius annos septem.

[Note: 28] Euersa vrbe, Totilas in Lucanos, Calabrosque castra mouet. Belisarius vacuam vrbem occupat, celerius omnium opinione fossa, vallo, aggere, turribus ligneis, partem vrbis munit: nam tota instaurari non potuit hactenus. Totilas adest: sed repulsus Tibur discedit. Belisarius in Graeciam ab Imperatore revocatur. Totila Romam obsidet, capit, ita vno anno Roma caput mundi, gentiumque domina, ter capta est. Totilas mutata mente, reuocatis vndique ciuibus, Romam instaurare decreuit, atque firmare: deinde ad Siciliam pergit. Germanus patruelis Iustiniam ducta Amalouinda nepte Theoderici, quo animos sibi Gotorum conciliaret, Dux belli Italici a Iustiniano declaratur. Cum in Illyrico necessaria tantae expeditioni comparat, Venedorum portio, qui et Sclaui, transmisso Danubio, prouincias Romanas Liburniam, Dalmatiam inuadunt, adhuc possident, ab ipsis Sclauonia, et Venedorum Marchia vocatur. Territus Iustinianus Germanum retro Byzabtium tendere iubet.

[Note: 29] Narses deinde Eunuchns Italiae praeficitur. Hic distributa ingenti pecunia Germanis accolis Dabubii: Longobardos, Herulos, Boios, Hunnos, Gepidas secum in auxilia traxit: Totilam praelio occidit, decimo potestatis anno regnum cum vita finire cogit. Simili fato Theiam Regem successorem Totilae extinxit: Bucellinum, Amingumque duces Theodoualdae regis Germaniae fudit, interfecit. Lutherius tertius dux, dum praeda onustus in Germaniam redire parat, inter Veronam, Tridentumque propter lacum Benacum naturae concessit. Tota Italia cum vrbe Roma a Narsete recipitur, et post annum septimum, atque septuagesimum Romano adseritur Imperio. Administrauit Italiam, Vrbemque Romam Narses annis sexdecim. Finitum hoc betlum Geticum anno duodeuicesimo, qui fuit liberati orbis annus quingentesimus, quinquagesimus quintus.

[Note: 30] In Germania tum Theodoualda pronepos Ludouici Magni regis Francorum, defunctus est. Lutharius primus superstes fratribus, et nepotibus suis tota potitur Francia. Germaniae, et Galliae rursus ad vnius potestatem redactae sunt. Lutharius cum ducibus Boiorum per Turogos praefectus aduersus Saxonas, ad Visurgim vsque amnem penetrauit. Ipse paucis post annis naturae concessit, cum vnum, et quinquaginta annos regnasset. Imperium Francorum quatuor eius filii diuisere in Tetrarchias: quarum singulae instar regnorum fuerunt. Gotoramus Aureliam, Burgundiam: Heriobertus Lutetiam Parisiorum possedit: Suessonum Augusta, Gallia Belgica secunda a Scaldi flumine ad Sequanam Hylperico Regnum Rhemense, quod et Mediomatricum est, Segiberto traditur Portio huius regni Aquitania, Turones, Germaniae, Gallia Belgica prima fuerunt.

Austriam quoque vocari reperio, sicut superiora Vestriam: hoc Occidentale Imperium, illud Orientale valet lingua Germanica: etiam nunc in vsu sunt ea regionum cognomina, a situ, et coeli cardine indita. Verum Celtici scriptores ignari linguae Francae, Neustriam atque Austrasiam corrupte, vti fit, nuncupant.

[Note: 31] Porro Hunnorum gens, quae ad vtramque Dabubii ripam, infra Anassum amnem, in ea regione, quam nunc Austriam nominamus, medii inter Boios, et Longobardos consederant, audita morte Lutharii, in Franciam antiquam, et Turogos arma mouent, ferro, flamma, praeda omnia deuastant. Segibertus rex Francorum, Theodoualda, et Theodo duces Boiorum copias cogunt, illos finibus suis pellunt. Interim Hylpericus frater Segiberti regis Rhemos vrbem occupat. Segibertus domitis Hunnis in fratrem arma mouet, ablata recipit.

[Note: 32] Hunni redintegratis viribus, rursus in superiores regiones irrumpunt. Segibertus rex Francus, reguli Boiorum, hostibus armati obuiam procedunt, sed impetum Hunnorum nec Franci, nec Boii ferre potuerunt. Rex Segibertus terga vertit. Theodo et Theodoualda Boiorum praesides in hostium potestatem viui venerunt: captique a Cacano (ita enim regem suum Hunni Abaresque appellabant) cuidam praepotenti Hunno traditi sunt. Hic ingentibus pollicitationibus, et praemiis Boiorum corruptus, duces clanculum liberos, dimisit: atque ipsi coactis denuo copiis, in Hunnos de improuiso irruunt, Cacanum capiunt. Deinde aequo iure perpetuum foedus Segibertus, et Boii cum Hunnis, et Abaribus fecerunt.

[Note: 33] Celebres tum fuere Priscianus Caesariensis, Grammaticus insignis Constantinopoli. Arator Poeta Romae res gestas Legatorum Christi versu heroico celebrauit, dedicauitque Vigilio Pont. Romario, Venantius Honorius Clementianus Fortunatus Taurisio oriundus, Episcopus Pictonum, ad diuum Gregorium magnum Pont. Max. vndecim libros carminum scripsit: libri secundi oda tertia est Hymnus, cuius initium est.

Crux fidelis inter omnes
Arbor vna nobilis.

At eiusdem libri, oda sexta ad Felicem de paschate illud Elegiacum.

Salue festa dies toto venerabilis aeuo,
Qua deus infernum vicit, et astra tenet.

Eadem enim tempestate, vt ipse Fortunatus refert, tranauit Drauum, Muram, Oenum amnes: profectus per Aguntum, Breones, Boiariam, Lycum, Rhenum, Germaniam.

[Note: 34] Sub idem quoque tempus grauissima lues in Italia, vsque ad limites Boiariae saeuit, turmae bellantium visae, et tubae auditae sunt in coelo. Inter haec Theodo dux Boiorum anno ab humano genere seruato quingentesimo sexagesimo quinto decessit. Ipsum cum vxore Saleburgii aiunt esse humatum. Theodoualda minimus natu caeteris fratribus superstes, tota potitur Boiaria:

[Note: 35] Eodem tempore Imperator Iustinianus morbo adfectus, non compos mentis, Byzantii obiit, declarato prius Iustino nepote ex filia Caesare Herminigyldus Vessogotorum rex, filius Leuigildus Richaridus alter filius ab Leandro ab Arriana impietate conuertuntur ad pietatem veram. Apud nouum principem (vti fit in Aula (Narses Eunutchus authoritate, qua valuit apud Iustinianum, caruit, non solum amotus est administratione, et successor ei Longinus datus: verum a Sophia Augusta quoque contumelia insigni adfectus est. Reuocauit Augusta Narsetem ad muliebria munera in Gyneceon, vt colo purpuram neret, pensa inter virgines partiretur. Nam Narses eunuchus erat, quod nomen a seruandis cubilibus et mulieribus custodiendis deductum esse volunt: id etiam Claudianus docetscribens.

Quumque omnibus vnica virtus.
Esset in Eunuchis, thalamos seruare pudicos.

Nam his solae Reginae vsae sunt. Prima Semyramis Regina Assyriorum hos fecisse fertur. De quibus idem Claudianus ita refert:

Hos fecere manus, seu prima Semyramis astu
Assyriis mentita virum, neu vocis acutae
Mollicies, leuesque genae se prodere possent:

Hos sibi coniunxit similes, seu percita ferro.
Luxuries vetuit nasci lanuginis vmbram,
Seruatoque diu puerili flore coegit
Arte retardatam Veneri seruire iuuentam.

[Note: 36] Narses nimis impatienter tantam ignominiam ferens, dixisse fertur: Ego quidem talem telam Augustae ordiar, quam admodum difficilem textu fore ipsa sentiet. Inde Eunuchus Theodoualdam ducem Boiorum conterminum Italiae contra Romanos haud difficulter concitat.

CAPVT IV. Thessalonus I. et Theodopertus patrueles Duces Bauariae. Diuus Columbanus in Boiaria. Garioualda Rex Boiorum ab Hildeberto Rege Francorum pellitur, Thessalonus exclusus restituitur. Regni Longobardici initium.

1. Theodouualda vrbes Italiae inuadit, mox tamen mortuus filium Thessalonum, et Theodonem, filium Theodonis III. successores relinquit, qui Boiariam inter se diuidunt.

2. Longobardi Narsete incitante sedes suas in Pannonia Hunnis cedunt, Italiamque variis malis afflictam occupant, et regnum Longobardicum fundant. Eorum saeuitia.

3. Gummorit crudelissimus Longobardorum Dux. Gregorii verba de calamitatibus illius temporis.

4. Diuus Columbanus. VVeltenburgium exstructum. Artobrigae rudera. Visundus primus Abbas. VVeltenburgi filius Thessaloni ab apro interfectus.

5. Bellum inter Hilpericum, Gutoramum ab vna; et Segibertum Reges Franciae ab altera parte. Thessalonus Segeberto assistit. Segebertus dolo Fredegundae a percussoribus transfugis interemptus, eius filius Hildebertus II. succedit.

6. Theodopertus Dux Boiariae. Imperatores Constantinopolitani.

7. Theodoperti filius Gariouualda ficta Thessaloni morte solus Boiariam occupat, Regem se appellat, et pro firmandis viribus Longobardos affinitate iungit. Theodelinda.

8. Thessalonus apud Hildepertum exulat. Hildepertus Gariouualdam vincit, Thessalonum Boiariae praeficit. Theodouualda cum filio Guntholdo et Theodelindo in Italiam elabitur. Vtarius Rex Longobardorum moritur.

9. Gregorius Pontifex Longobardorum. Vandali Illyricum irrumpunt, Calamitates eius temporis.

10. Theodelinda a Longobardis Regina electa, Agilulphum regni thalamique consortem nominat, foedus cum Gutoramo et Hildeberto init.

11. Theodolindae virtutes. Ab ea Longobardi emolliti, ad Religionem Christianam perducuntur. Frater Theodolindae Guntholdus Dux Astensis factus.

12. Thessalonus Venedos debellat. Venedi denuo insurgunt Boiosque caedunt, Histriam inuadunt. Thessaloni et Hildeberti mors.

[Note: 1] THeodoualda vrbes Italiae cis Padum sibi proximas inuadit, ac in obsequium redigit: idcirco a plerisque Regem Italiae vocari inuenio. Post paucos tamen dies rebus humanis excessit, anno Christianae salutis quingentesimo, sexagesimo septimo: regnauit annos vnum et triginta. Eius filius Thessalonus et Theodopertus filius Theodonis tertii, patrueles Boiariam aequis legibus partiuntur. Ea pars Boiariae, quae ab Oeno ad Lycum inde ad Francos veteres, Boiemiamque porrigitur, Thessaloni: reliquum trans Oeni fluenta, inde vsque ad Hunnos, Venetos, Italos, Theodoperto euenit. Atque hi reguli (a quibus post mortem Theodoualdae Itali defecerant) cum Longobardis societatem amicitiamque ineunt.

[Note: 2] Boiis fauentibus: anno subsequenti mortem Theodoualdae, Longobardi invitati a Narsete, in Italiam cum vxoribus, et liberis commigrant. Pannoniam quam reliquere, Hunnis et Abaribus, ab Occidentis ora conterminis, ea lege concedunt, vti Hunni hisce locis rursus cedant, si Longobardi remigrare cogantur. Vix a bellorum procellis respirarat misera Italia, vehementiore continuo turbine inuoluitur. Truculentior oritur tempestas: acies igneae visae in coelo stragem portendebant. Diuus Gregorius orbi finem imminere, et diem illum maximum Christi instare opinabatur, fames quoque adflixit: pestilentia in inguine, vt adhuc solet, percutiebatur tenella illa pars. Longobardi nemine obstante Italiam inuadunt. Paulus Aquileiensis patriarcha aufugit. Templa Christi euersa sunt, sacerdotes occisi, ac Monachi pedibus in crucem acti. Hostes templa Monachorum vi irrumpunt, diripiunt, Monachos gladio obtruncant, arboribus suspendunt. diaconi capite truncati. Vulgus et agricolae, quod caput Caprae consecratum adorare, imolare diis, et de carnibus immolatis diis vesci nollent, interempti sunt. Praeter Rauennam, et Romam, Italia sub Imperium Longobardorum redacta est: adhuc ab ipsis Lombardia vocari vulgo solet.

[Note: 3] Gummarit crudelissimus dux Longobardorum, eo tempare, dum intrant Italiam, cuncta vastauit. Ecclesia sancti Laurentii ab illis incensa, diaconi capti, sacerdotes occisi, quamuis sanctissimi (teste Gregorio) fuere. Longobardi enim nimium crudeles ad spectacula mortis concurrebant. Sed audi si libet, verba D. Gregorii de hac calamitate. Quid est iam rogo, quod libeat in hoc mundo? Vndique luctus aspicimus, vndique gemitus audimus, destructae vrbes, euersa, castra, depopulati sunt agri, in solitudinem terra redacta est. Nullus in agris incola, pene nullus in vrbibus habitator remansit, et ipse paruae humani generis reliquiae adhuc quotidie sine cessatione feriuntur, et finem non habent flagella coelestis iustitiae: quia nec inter flagella directae sunt actiones culpae. Alios in captiuitatem duci: alios obtruncari, alios interfici videmus. Quid est ergo quod in hac vita libeat fratres mei? Si et talem ahhuc mundum diligimus, non tam gaudia, sed vulnera amamus. Ipsa autem quae aliquando mundi domina esse videbatur, qualis remanserit Roma conspicitis: immensis doloribus multipliciter attrita, desolatione ciuium, impressione hostium frequentiaruinarum. Vbi iam Senatus? vbi populus? Omnibus secularium dignitatum ordo extinctus est in ea, et vacua ardet Roma. Haec perpessa est a Longobardis Ecclesia, Italia atque Roma. Idem Gregorius Dialogorum libro secundo, de Roma. Vaticinium vetus est: Roma a gentibus non exterminabitur, sed tempestatibus, coruscationibus, et turbinibus, a terrae motie fatigata marcescet in semetipsa. Et profecto (subdit Gregorius) inhac vrbe dissoluta moenia, euersas domos, destructas Ecclesias turbine cernimus, eiusque aedificia longo senio lassata, quia ruinis crebrescentibus prosternuntur, videmus. Idem diuus Gregorius etiam nocturno Martyrum responso, asseruit, finem mundo, vniuersaeque carni instare. Inuulgauit scriptis, et praedicauit regnare Antichistrum. Praestat verbis talis, viri vti: Mox terribilia in coelosigna, hastae, acies, ignes ab Aquilonis parte videbantur. Mox Longobardi gens esfera in nostras ceruices grassataest. Humanum genus, quod in hac terraprae multitudine nimia, quasi spissae segetes exierat succisum: arua, vrbes depopulatae, euersa castra, concrematae Ecclesiae, destructa sunt Monasteria virorum, atque foeminarum. desolata ab hominibus praedia, atque omni cultura destituta: in solitudine vacat terra, nullus hanc possessor inhabit at: occupauerunt bestiae loca, quae prius multitudo hominum tenebat. Et quid in aliis mundi partibus agatur, ignoro: in hac terra, in qua nos quidem viuimus, finem suum mundus non iam nunciat, sed ostendit.

[Note: 4] Sub idem tempus Diuus Columbanus ad Boios, Venedos petiturus, perrexit. Decreuerat aperire Venedis religionis Christianae mysteria. Thessalonus anno a nato Christo Quingentesimo septuagesimo quinto in ripa Dabubii (vbi olim Artobriga Colonia Romana, harum regionum maxima fuerat) contubernium Monachis condidit: VVeltenburgium adpellamus. Ab Aquilone Danubius, ab Austro, et Orientis ora vndique praeruptae rupes cingunt, ab Occiduo cardine vnus aditus patet: sed quem vix singula plaustra permeent. Extant ibi vestigia Artobrigae, quae satis supra in secundo libro

explicauimus VVeltenburgii primus Antistes fuit Visundus. Obscura fama manat, ibidem Thessaloni filium ab apro in venatione percussum, interiisse. Monumentum huiusce rei esse aiunt, regulum apro depictum inspecularibus adyti.

[Note: 5] Nihil peruicacius est libidine dominandi, nihil perfidius societate regni. Hylpericus rex Francorum regnum fratris sui Segiberti inuadit, vrbes in Aquitania vastat, euertit: templa incendit, sacerdotes interficit, coenobia diripit, virgines stuprat, cum fratre Gutoramo conspirat. Segibertus accitis Germanis transrhenanis, Thessalone Duce Boiorum, vim vi pulsurus, aduersus fratrem Hylpericum arma mouet. Theodopertum filium Hylperici praelio occidit, Suessonum Augustam, Parisiorum Luteciam, aliasque Hylperici vrbes occupat. Hylpericus cum filiis, et vxore Fredegunda Tornacum fuga elabitur, ibique se munit. Segibertus ad se Luteciam Brunhyldem vxorem cum filio Hyldeberto adduci iubet. Deinde praemissis copiis, ad obsidendum Tornaci Hylpericum fratrem contendit. Huc omnes, qui prius Hylperico parebant, ad Segibertum conueniunt, in eiusque verba iurant. Sed fraude Fredegundae Vxoris Hylperici a duobus perfugis Segibertus nihil minus metuens, quippe ab eisdem fratris consilia explorans, confoditur. Exercitus sine duce, quo quemque timor tulit, fuga dilapsus est. Brunhylda capta, Hyldebertus impubis imminenti periculo ereptus, a Gundoualda duce in Germaniam abducitur: in Mediomatricum vrbe rex salutatur, octauo Calendas Ianuarii.

[Note: 6] Dum haec in Galliis geruntur, Theodopertus regulus Boiorum ex hac vita migrat. Quo tempore et Imperator Iustinus, cum Tiberium Constantinum Thracem adoptasset, obiit. Hic cum septem imperasset annos, Mauritium generum suum successorem habuit, anno Christi. D. LXXXIII. teste diuo Gregorio. Quem, cum viginti imperasset annos, Focas occidit, et is octauo Imperii anno ab Eraclio in terimitur.

[Note: 7] Porro Theodoperti filius Garioualda Segiberti mortem diuulgat, Thessalonum simul periisse dictitans. Deinde ducatum Boiariae intercipit, Boios in sua verba iurare cogit, et quo Augustior foret (contempta Hyldeberti pueritia, Hylperici, Gutorami regum Franciae ignauia, quod stupris luxuque perditi, mutuis insuper seipsos vulneribus conficerent) Regem se adpellat. Deinde vt opes firmaret suas, Longobardorum proceres affinitate sibi iungit: dat in matrimonium Euino duci Tridentino filiam, alteram Theodolindam nomine (muliebris sexus vnicum decus, ad quam diui Gregorii Magni extant Epistolae) Vthario regi Longobardorum despondet. Qui fama sponsae motus aulam soceri cum paucis incognitus venit: visa sponsa, nemini agnitus, rursus abiuit.

[Note: 8] Thessalonus domo apud Hyldebertum exulauit. qui vbi adoleuit, Argentorati (Strassoburgium est) copias cogit, cum exercitu in Sueuiam venit, vbi Landofredum rebus deturbat, Vncilenumque Sueuis imponit. Inde in Boiariam proficiscitur, Garioualdam superat, Thessalonum restituit, Boiariaeque praeficit, qui se ducem non regem nuncuparet. Theodelinda filia Garioualdae Regis Boiorum, cum fratre Guntholdo in Italiam fuga elabitur, in agro Veronensi honorifice, non vulgari gaudio ab Vthario excipiuntur. Vtharius continuo Theodelindam vxorem ducit et legatos cum mandatis ad Gotoramum, et Hyldebertum reges Francorum mittit, pacem et foedus postulabant perpetuo. Nihil enim vtilius concordia, et societate, et Longobardis, et etiam Francis, quo tuti forent, esse asseuerabant: vtramque gentem ex Germania oriundam inter hostes suos habitare. Interim Vtharius rex Ticini moritur.

[Note: 9] Hisce temporibus nempe anno Christi D XCI. diuus Gregorius Pontifex, non Romanorum (vt ipse inquit Ioanni patricio consuli) factus est, sed Longobardorum. Et tum Sclauorum gens, quae et Venedorum ex Germania Magna oriunda, transgressa Danubium, irruit in Illyricum, quemadmodum scribit Diuus Gregorius ad Iouium Illyrici praefectum, Mauritii Augusti anno septimo, quemadmodum et Episcopis Illyrici scribit divus Gregorius, praecipit, vt edicto Augustali obediant, Episcopos ab hostibus pulsos pascant. De calamitatibus horum

temporum, quas Illyrici a Venedis, Itali a Longobardis Germaniae nationibus perpessi sunt, verba D. Gregorii huc transferre placuit. Mulieres cum viris ad insulas confugere, Longobardorum saeuitiem declinantes. Ipse Gregorius Episcopatus alio transfert ob Longobardos.

[Note: 10] Longobardi destituti rege, ad tutelam muliebrem confugiunt. Ad reginam (tanta indoles in Theodelinda erat) frequentes conueniunt. Quod felix, faustum, prosperumque sit (inquiunt) Longobardis, et tibi Theodelinda, salutem, fortunam, coniuges, liberos omnium nostrum tuae fidei tradimus, atque committimas, Tu pro tua summa sapientia, principem coopta, qui tuus coniux, noster vero rex sit. Theodelinda ex omnibus Agilulphum ducem Taurinorum cognatum Vtharii absentem delegit: ipsumque nihil tale sperantem accersit. Venerabundum sibi apparentem, thalami simul, et regni consortem nuncupat: inde nuptiae regio apparatu Mediolani fiunt. Euinus dux Tridentinus, cuius vxor soror Theodelindae erat, in Germaniam, et Gallias ad Gutoranum, et Hyldebertum reges legatus iuit: foedus perpetuum cum Francis ictum est.

[Note: 11] Fuit sane Theodelinda egregia, et perliberali facie, singularisque prudentiae, et rarae pietatis in Christum, vltra captum muliebrem, foemina: sicuti in Epistolis, quas ad eam dedit diuus Gregorius Magnus, Pontifex Max. lego Ipsa gentis ferocissimae animos bonis artibus inflexit, atque armorum dissuetudine mitigauit. Et vt religionem nostram reciperent, cum Romanis Imperatoribus foedus facerent, pacem depositis armis seruarent, sua prudentia, atque virtutibus persuasit. Omnium gentium annalibus eam notissimam esse video. Guntholdus frater Theodelindae, filius Garioualdae Regis Boiorum, ducatu Astensi a sororis marito donatur. Haud ita longo post tempore eius filii, nepotes, pronepotes, quemadmodum paucis referam, potiti sunt Italia, et regno Longobardorum.

[Note: 12] At Thessalonus Boiorum Regulus, iussu et mandato Hyldeberti Regis Francorum, et Germaniae contra Venedos ab Orientis ora Boiis conterminos, arma mouet: Venedos superat, perdomitat: cum ingenti captiuorum numero praeda maxima victor reuertitur. Sed Venedis rursus, vbi Thessalonus domum rediit, Boiorum ac Francorum iugum detrectantibus, duo millia Boiorum in regionem Venedorum armati proficiscuntur. Interuenit Cacanus Rex Venedorum, Boii circumuenti omnes trucidati sunt, ne nuncio quidem cladis superstite. Hoc quoque tempore, sicuti S. Gregorius Episcopis Histriae scribit, inuasere Histriam Venedi. Paucis post diebus Thessalonus moritur, anno ab orbe restituto Quingentesimo, nonagesimo octauo, Qua denique tempestate Hyldebertus rex Francorum cum vxore Faeliba periit.

CAPVT V. Garioualda, filius Thessaloni, Dux Boiariae. Theodoricus et Theodobertus secundi in Francia Hildeberto succedunt.

1. Brunhylda cum nepotibus Theodoberto II. et Theodorico II. regno potitur. Diuersa fratrum ingenia.

2. Abares, Hunni et Venedi Boios Turogos, Francos et Longobardos infestant. Brunhylda abs Hunnis pacem emit.

3. Abares forum Iulii obsident, vrbemque a Romylda Cacani nuptias paciscente proditam capiunt et incendunt. Romylda perfidiae poenas soluit. Pudicitia dolo seruatur.

4. Venedi Boiariam incursantes Garioualdam praelio fundunt, mox tamen ab eo superati Histriam occupant.

5. Aguntum vrbs Norici. Venedorum et Boiorum limites fuisse Drauum et Muram probatur.

[Note: 1] BRunhylda, mater Hyldeberti cum nepotibus Theodoperto, et Theodorico avito, paternoque regno Francorum potitur. Theodericus Aurelianos, Burgundias, Elisatium possedit: caetera Theodoperto euenere. Diuersa ingenia his fratribus fuere: hic clemens religionis, pietatis et bonorum cultor: alter saeuus, truculentus, stupris, ganeisque deditus. Ad hosce D. Gregorius Magnus, reges, literas commendatitias dedit Augustino, Ioanni, Laurentio, Iusto, Honorio, Mellito Episcopis, quos ad Anglios in Britanniam legauit, vt interpretarentur philosophiam Christianam.

[Note: 2] Abares, Hunni, Venedi gentes vicinae, latrociniis victum quaeritantes, vbi audiuere de morte principum superiorum, vicinos sibi Boios, Turogos, Francos, Longobardos incursare coeperunt. Hunni Turogos et Francos: Abares, qui et Auares forum Iulii, Longobardorum Ducatum: Venedi Boios sibi armis deposcunt. Cum Hunnis in confinio antiquae Franciae, et Turogorum, varia fortuna depugnant Theodopertus et Theodoricus reges Francorum. Horum auia Brunhylda (illata acceptaque vtrinque clade) pacem ab Hunnis emit.

[Note: 3] Abares Venetiarum fines inuadunt: Sigulphum ducem cum copiis caedunt, Forum Iulii obsident. Romylda vxor Sigulphi capta amore Cacani, pacta est nuptias, Forum Iulii Abaribus prodit. Hostes vrbem incendunt, infantes, impuberes et mulieres captiuos in Pannoniam superiorem abducunt, viros trucidant. Rhomylda quoque cum liberis abacta est. Non amplius vna nocte regis Auarum potita est. In campo eam Cacanus palo confinxit, quae patriam, liberos, coniugem prodidit: haud alio (inquit) digna est marito. Eius duae filiae Appa, et Gaela, longe matri dissimiles, pudicitiae consuluere, crudae carnis saetore, quae fascia pectorali mamillas cohibente, a virginibus ob castitatem seruandam posita, calore computruerant. Barbari natura faetere ita Longobardorum mulieres Opinati, intactas reliquere. Ipsae venditae Boiis, et Sueuis postea sunt. Appa Sueuorum, Gaela Boiorum regulo nupsit.

[Note: 4] Venedi fines Boiorum incursant, Garioualdam, filium Thessaloni, in Agunto superant, terga vertere cogunt, inde Noricum praeda, ferro, flamma depopulantur. Garioualda collectis rursus viribus, Venedos praeda onustos, abire contendentes adgreditur. Praedam omnem recuperat, Venedos Norico exterminat. Ipsi Histriam, occisis Romanis militibus, occupant.

[Note: 5] De Agunto plura superius in secundo volumine adduxi. Vrbs est Norici, secundum Antonini itinerarium: abest ab Aquileia nonaginta millia passuum: a Iulio Carnico sexaginta. Quidam in confinio Stiriorum, Carniorumque fuisse, haud procul a Mura, Drauoque autumant. Ego amplius quaerendum censeo. Hoc pro vero constat, Muram et Drauum apud veteres disterminasse Boios, et Venedos, praeter vetera instrumenta testes sunt duaeVrbes, Graecia Boiorum, et Graecia Venedorum: haec in Draui ripa cubat, Venedorum terminum declarat: illa caput Stiriae est, Boiorum limitem valet: Mura eam alluit. Graecia diminute, at integre Graenicia, Boio sermone limitem, terminum, et confinium significat.

CAPVT VI. Theodo IV. cum filiis Theodoperto et Thessalono secundis. Regnum Longobardicum ad Guntholdi a Boiorum Ducibus oriundi prosapiam peruenit. Continuatio Regum Franciae vsque ad Ludouicum II.

1. Gariouualda filio Theodoni IV. Boiariam tradit, qui filios Theopertum et Thessalonum II. in consortium regiminis asciscit.

2. Archi-Episcopi et Episcopi in Boiaria.

3. Heraclius Imperator Constantinopolitanus Persas sub Rege Cosroe ad internecionem caedit. Cosroes a filio interemptus. Pax cum Persis et fines Romani Imperii.

4. Mahometus oritur, Saracenis rebellibus se Ducem praebet, et superstitionem propagat. Eius successus.

5. Vulgares Germaniae populi Pannoniam inferiorem et Moesias superant. Bulgaria.

6. Theodoricus II. et Theobertus II. Lutharium II. aggrediuntur, et maxima regni parte exuunt. Pax facta. Brunhylda ob scelera regno Theodogerti pulsa ad Theodoricum aufugit.

7. Lutharius II. denuo bellum mouens vincitur. Prothadius ope Brunhyldae aulae Theodorici praeficitur. Pax renouatur.

8. Theodoricus Brunhyldae et Prothadii instinctu aduersus fratrem arma movet. Postquam Prothadius pacem detrectans interemptus est, fratres reconciliantur.

9. Columbanus quod Brunhyldae flagitia vrserat, regno Theodorici pellitur, ad Lutharium fugit, ibique monasterium erigit.

10. Nouum bellum inter Theodoricum et Theodopertum. Vncelenus Dux Sueviae ob interemptum Prothadium a Brunhylda pede et Ducatu priuatur. Theodopertus varias regiones occupat. Columbanus Moguntiacum demigrat.

11. Theodopertus bis praelio victus post trucidatum filium in vincula coniicitur, et ab auia Brunhylda crudelitet necatur.

12. Columbanus ad Theodelindam aufugit. Theodoricus fulmine percussus. Brunhylda pronepotem Segibertum Theodorici filium naturalem Regem salutat.

13. Eustasius a Luthario II. ad Duces Boiariae mittitur. Duo coenobia in lacu Chimino extructa. Quibus haec monasteria subfuerint.

14. Lutharius II. Rex Austrasiae eligitur. Repugnant Brunhylda et Segibertus, qui capti iustas poenas soluunt, Germaniae et Galliae regnis ad vnum redeuntibus.

15. Lutharius Boiorum et Sueuorum legislator. Agrestinus Boiorum Theologus. Synodus contra Columbani nouas ceremonias.

16. Atholdus filius Theodelindae et Agilulphi regno Italiae pulsus ad Boios confugit. Eius successores vsque ad Heribertum Guntholdi Boiari filium.

17. Lotharius relictis filiis Dagoberto I. et Heriberto moritur. Dagoberti Consiliarii Arionulphus et Pipinus. Ipse Autor Legis Salicae et Legum Boiorum corrector.

18. Dagoberti negotiatores a Venedis interimuntur. Boii iussu Dagoberti eos subiugant et ad fidem Christianam conuertunt.

19. Boii Venedos abs Hunnis liberant, et Francis deuotos reddunt.

20. Dagobertus moritur, succedunt filii, Ludouicus II. et Segibertus II. Segibertus moritur. Filius eius Dagobertus in monasterium detruditur a Grimaldo Maresalico, Grimaldus vero a Francis in vincula coniectus interit.

21. Ludouicus II. Franciae regnum totum recipit. Angisus Marchio Antoripensis Ducatu Brabantino donatur.

22. Imperii Francici maiestas cum Dagoberto corruit, dum Reges ocio et rebus ludicris dediti delitescunt, et omnia negotia ad Maresalicos relegant.

[Note: 1] GArioualda Gaelam superiorem connubio sibi iunxit, Boiariae regnum per manus tradidit filio Theodoni quarto. Theodone procreati sunt secundi Theodopertus et Thessalonus: hic Noricos, ille Vindeliciam, et Noriscos possedit.

[Note: 2] Sub his Boiorum praesidibus Maximi Boiorum Pontifices, et Archimystae (quos Archiepiscopos Laureacenses nominant) fuere Erchinofridus, et Odacer. Minores Episcopi vero Iuuauensium Vitalis vir eruditus, admodum populo acceptus et Anzologus qui et Monachorum gregem aluerunt, Saleburgii Reginoburgensium oues pauere Velipholaegus, et D. Haimeranus. Sabonae populum diuus Constantius et Praeconius docuerunt.

[Note: 3] Heraclius tum, occiso Foca Constantinopoli Romanum susceperat Imperium: Persas, qui Syriam, Palaestinam, Hierosolyma ceperant et diripuerant, variis praeliis vicit, fudit, deleuit: ducibus omnibus Persarum cum militibus caesis. Nouissimo praelio Cosroes rex superatus, infinita multitudo Perfarum interempta, pugnae dies adhuc nobis celebris est. Fugientem Cosroen Heraclius Augustus persecutus, Euphratem, Tigrim, in intima Persidis victor penetrauit: in vrbes, templa, homines iuxta, a Romano saeuitum est exercitu. Cosroes desperatis rebus, Ctesiphontem aufugit, vbi a Siroe filio interfectus est, quod pater Medarsem minorem natu successorem declarauerat. Siroes patrato parricidio, primo de morte patris, et fratris ad principem Romanum scribit. Postulanti Persae pax data, limes Romani Imperii flumen Tigris constitutus est. Sed aliud ex alio malo.

[Note: 4] Mahomethus tum homo versipellis et magicae fallaciae non imperitus, in Arabia ortus est. Arabes Scenitae (quos Saracenos dicimus) ob auariciam Quaestorum defraudati stipendiis cum superiore bello contra Persas egregie operam nauassent, correptis armis a Romano deficiunt Imperio. Mahomethus oportunum suae vesaniae tempus nactus, rebelli populo se ducem praebet: et quo maior foret authoritas, se nuncium et interpretem Dei caehtus demissum simulat: legis diuinae latorem mentitur. Nouam superstitionem ipse commentus est. Syriam, Damascum, Palaestinam, Aegyptum inuasit: Asiam, Africam, et bonam partem Europae ista lues, ignauia principum nostrorum, labefactauit. Tum paulatim in Oriente, sicut ante aliquot in Occidente coeperunt deficere prouinciae, donec patrum memoria Romanum in Oriente deletum est Imperium expugnata Constantinopoli a Turcis, quorum longe, lateque potestas omnia adfligit. Iam etiam ad nostras regiones protervas, et rapaces manus porrigit.

[Note: 5] Sub idem tempus Vulgares Germaniae Magnae et Sarmatiae, quae est in Europa, ferocissimi populi transito Histro, Bathia rege, Pannoniam inferiorem Moesiasque inuadunt ac subigunt: a quibus nomen illae regiones adhuc retinent, licet Turcis seruiant.

[Note: 6] Quid non insana regni libido cogit? In Francia, Gallia et Germania haud leuius armorum procellae intonuerunt. Theodericus et Theodopertus reges Francorum, contra Lutharium filium Hylperici, itidem regem Francorum, quod illos armis lacessierat, cum exercitu procedunt. Luthario atroci praelio deuicto, copiis eius trucidatis, et depulsis, regnum Lutharii inuadunt, in deditionem redigunt, Lutetiam Parisiorum occupant fugato Luthario, et admodum parua portione regni, circa Oceanum Gallicum eidem relicta, pacis leges, quae victoribus libuere, dicunt. Inde Aquitanos, Vasconasque vastant. Brunhylda mulier astuta auia Theodoperii et Theodorici, ob scelera stupraque ex regno Theodoperti pellitur: Ipsa ad Theodoricum aufugit.

[Note: 7] Lutharius fide fracta regnum Theodorici inuadit, Aureliam obsidet, Theodoricus obsessis auxilio venit, Lutharium in fugam vertit. Beritholdus dux, praefectus aulae Theodorici, (quem Marosalicum, hoc est, Maiorem domus nuncupant) dum audacius hosti congreditur, occubuit. Prothadius quidam ope Brunhyldae Reginae (cum qua stupri consuetudinem habere consueuit) Beritholdo sufficitur, praetorioque praectus est. Fraude horum non diu regnum

in concordia mansit. Theodopertus, et Lutharius cum infestis signis conuenissent, armis abiectis, exosi ciuile bellum, pacem et foedus ineunt.

[Note: 8] Theodericus deinde in Theodopertum fratrem suasu auiae Brunhyldae, et Prothadii castra mouet. Nec segnius Theodopertus sua defensurus arma induit. Cum pugnaturi fratres haud procul distarent, vtriusque exercitus, militibus ducibus huiusmodi parricidia bellum abominantibus de concordia nunciis vltro citroque missis, actum est. Soli Prothadio pugnare ac manus conserere placebat. Quocirca facto a militibus impetu autore Vnzelino duce Sueuorum sub papilione regis Theodorici trucidatur. Deinde nemine refragante, fratres reconciliati domos abeunt.

[Note: 9] Diuus tum Columbanus flagicia Brunhyldae, et Theodorici redarguit, ac ipsos grauiter increpat: et vt resipiscant admonet, obsecrat. Sed quem Deus neglexit, nemo ad sanitatem reducet. Columbanus a Brunhylda regno Theoderici exigitur. Ipse ad Lutharium, inde ad Theodopertum regem fuga euasit. Reliquit Luxouii (coenobium est a Segiberto Rege conditum) Diuum Eustasium. Theodopertus honorifice Columbanum cum sociis Romarico, Gallo, Leodegario excepit, ipsis in regno suo, quamcunque optant sedem, offert. Columbanus Brigantini lacus oram delegit, Vrbs nunc Diui Galli. [Note: St. Gallen.]

[Note: 10] Pax fratrum rursus interturbatun, Brunhylda mulier flagitiosa, se haud aliter pro libidine dommari posse arbitrabatur, nisi nepotes discordes essent: auiae suaasu Theodericus fratri bellum indicit. Vncelenum Ducem Sueuum ob mortem Prothadii capit, ducatu, amputato pede, mouet. Theodopertus Sequanos Turonos, Campaniam, Elisatium occupat. Sueui iussu eius, ducibus Cambolino, et Herpino Auenticum expugnant. Vltra Iuram montem Burgundiae omnia ferro, flamma deuastant. Victores cum magna praeda domos reuertuntur. Columbanus et socii Moguntiacum concedunt, expectaturi euentum Martis: ibi pro Theodoperto deprecari Christum Oprimum Maximum non cessant.

[Note: 11] Theodericus inde cum exercitu, hostili animo, fines Theodoperti ingreditur. Auia quam prohibere deceret, classicum canente, in Agro Tullensi fratres confligunt. Caesis vtrinque multis, Theodopertus victus, Agrippinensem Coloniam aufugit. Theodoricus cohortante Leunisio Episcopo Mogontino insequitur fratrem Theodopertus restauratis copiis Tulbiaci Theodorico occurrit. Sed iterum victus Agrippinam contendit. Vestigiis haeret victor: Coloniam Agrippinensem capit: thesauros Theodoperti occupat: filium fratris infantem trucidat. Theodopertus a fratre Theodorico in vincula coniectus, ad Auiam missus est. Cabillone (vrbs est Burgundiae) ab Auia, sicuti Monachus tondetur: paucis post diebus ab eadem crudeliter necatur.

[Note: 12] Columbanus ad Theodelindam Reginam in Italiam abit: relicto in Sueuia diuo Gallo, febri rum laborante. Theodoricus dum Mediomatricum vrbem ingreditur, de coelo fulmine tactus interiit. Brunhylda Segibertum filium Theodorici ex concubina pronepotem suum Regem salutat.

[Note: 13] Diuus Eustasius Antistes Luxouii, et nisi fallor Pontifex Mediomatricum, legatus a Luthario rege ad Boiorum regulos proficiscitur, quibus Imperium mulieris sceleratae displicebat. Eustasius a ducibus perhumaniter exceptus est. Eius monitu Thessalonus in lacu Chimino Noricorum maximo, duo templa sacratis viris et foeminis condidit: quinque millibus passuum distant. Hanc ob rem (sicut in diplomate Imperatoris Arionulphi Caesaris Augusti legi) huius collegii mistae Mediomatricum, Luxouiique Antistiti dicto audientes fuerunt. Ipse Arionulphus Theodomaro primo Iuuauensium Pontifici demum addixit, et Luxouium Mediomatricum Episcopo, quo ipsi satisfaceret, reddidit. Primo eius contubernii Monachi diui Benedicti ceremonias sectabantur: post quingentos annos Aurelii Augustini instituta presbyteri coeperunt.

[Note: 14] Lutharius qui solus de Germano Regum Franciae sanguine superstes erat (inuitantibus principibus Austriae Pipino, Arionulpho, et Boiorum Regulis, quibus Brunhylda ob crimina inuisa erat)

contractis copiis, in Germaniam proficiscitur. Brunhylda et Segibertus dum repugnare conantur, VVormaciaeque se munire contendunt ab omnibus deserti, viui in Lutharii potestatem deuenere. Segibertus vna cum quinque fratribus interemptus est, Brunhylda indomitorum equorum caudis alligata, interiit. Germania et Gallia, quod Imperium Francorum nominabant, post quinquaginta sex amplius annos rursus ad vnum rediit.

[Note: 15] Lutharius veteres Boiorum leges emendauit: nouas Sueuis tulit, quas in Bibliothecis legi nostris. Agrestinus discipulus superioris Eustasii Boios adit, sacras literas in Boiaria docuit. Conuentus sacerdotum coacti sunt aduersus Columbani et Galli nouas ceremonias, quibus populum Christi sanguine redemptum, liberatumque in seruitutem redigere atque onerare contra maiorum instituta conarentur.

[Note: 16] Eadem tempestate Atholdus nepos Garioualdae Regis Boiorum, filius Theodolindae, et Agilulphi decimo regni anno a suis Italia pulsus, ad regulos Boiorum migrauit: a quibus perbenigne receptus, honorifice per Boiariam deductus est. Alii referunt, eundem Graeci legati veneficio desipuisse, nonnullosque principum interemisse, aquibus veneno sublatum esse tradunt. Heroldus maritus sororis eius in regno Longobardorum succedit annos septem. Vxor huius soror Atholdi Gundopyrga, filia Theodolindae, neptis Garioualdae regis Boiorum fuit, cui etiam, quemadmodum matri, marito mortuo, potestas facta est a Longobardis coniugis, et regis cooptandi. Ipsa delegit Rotharium, qui filium Ratholdum haeredem Italiae reliquit. Hic ob stuprum interfectus, successorem habuit in regno Longobardorum, et Italiae Heriobertum ex Boiaria oriundum, filium Guntholdi ducis Boiorum.

[Note: 17] Francia quoque Lutharius rex eodem tempore mortuus est, anno Christi D C XXXI. Duos reliquit filios. Dagobertus relicta Aquitania sola fratri suo Heriberto, alia omnia possedit. Illam quoque (cum tertio regni anno frater obiisset) recepit. Initio imperii Dagobertus familiariter vsus diuo Arionulpho Episcopo Mediomatricum, et diuo Huniperto Agrippinensi Archimysta. Pipinus vir prudentissimus, filius Carolomani, Dux Brabantiae, praefectus erat praetorio. Atque dum hisce Dagobertus obtemperat, optimum sane egit principem. Postea (vti mobiles sunt, et sibi saepe aduersae regum voluntates) spreto illorum consilio quo libido impulit praeceps abiuit: stupris et adulteriis, incestuque infamis extitit. Ipse leges Boiorum correxit, legem Salicam perfecit.

[Note: 18] Samo rex Venedorum (qui ad Draui, Savique fontes adhuc habitant, ruri adhuc Veneda lingua in vsu est, Boius sermo in vrbibus, et castellis inualuit) negotiatores Dagoberti regis Neoroma venientes spoliatinterficit. Reguli Boiorum iussu regis, tribus exercitibus Venedorum regionem inuadunt: in obsequium, et ditionem redigunt: Venedos quoque sub iugum religionis Christianae mittunt.

[Note: 19] Venedis tum ab Aquilone, Boiis vero ab Orientis ora confines erant Hunni. Atque hi paucis post diebus in Venedos graviter incursantes agitant. Borutho dux Venedus ad Boiorum rectores legatos auxilium postulatum ire iubet. Nec mora, Boii, Venedis auxilio veniunt, armati in Hunnos ruunt, eos vincunt, pellunt: hocque beneficio Venedos et confines eorum regibus Francorum deuotissimos reddunt, obsides ipsis imperant, inter quos filius Boruthonis Carastus, et Chitomarus nepos eius, in Boiariam ducti: ibique coelestem philosophiam more Christiano discunt.

[Note: 20] Dagobertus post haecrex Francorum moritur. Filii eius Ludouicus, et Segibertus Francorum Imperium partiuntur. Segibertus Galliam Belgicam vtramque, et Germanias: Caetera Occidentem versus Ludouicus cum matre Mathylda possedit. Pipinus tum senior filius Carolomani decessit. Grimoldus Pipini filius magistratum, et authoritatem patrisapud Segibertum obtinet, hic in paucis diebus moritur, relicto filio Dagoberto: quem cum Grimoldus aulae praefectus regnum adfectans, more sacerdotum tonderi, ac sacris initiari iussisset, ad Scotosque relegasset, Franci arma corripiunt, Grimoldum invincula coniiciunt, Luteciam Parisiorum Ludouico secundo deportant: vbi in carcere periit.

[Note: 21] Ludouicus Austriam, Germaniamque recepit. Angisus filius diui Arionulphi,

praefectus limitis Antoripensis, Beggam sororem Grimoldi superioris, filiam Pipini, sororem itidem diuae Gariodrudae, vxorem ducit, aulaeque Orientali praeficitur, et Ducatu Brabantino a rege donatur.

[Note: 22] Vna cum Dagoberto Maiestas Imperii Francorum collapsa corruit. Praefecti praetorio (quos Germani Marosalicos, id est Maiores domus et aulae, et Duces Francorum nuncupant) Rempublicam trahere, rapere, lacerare, atque omnem potentiam in se transferre, omnia munia Imperii obire coeperunt. Reges ocio torpescere, inane nomen Regis ferre: se abdere a conspectu vulgi, salutantiumque, tanquam sacra: voluptati operam dare, omnem aetatem silentio, et venationibus transigere: neminem admittere: neminem audire: nihil cognoscere consueuerunt. Omne negotium domi forisque in aulae praefectos relegare, fas regiumque ducebatur. Pollui Regem conspectu supplicis persuasum erat. Pertulere centum ferme annos huiusmodi ignauiam, socordiamque principum Galliae, Germaniaeque populi.

CAPVT VII. Theodo V., Grimoldus, Theodopertus III. fratres, Duces Boiariae. Diuus Haimeranus occiditur. Continuatio Regum Italiae ex Guntholdi posteritate. Series Regum Franciae vsque ad Ludouicum III.

1. Thessalonus moritur, eius filii Theodo V., Grimoldus et Theodopertus III. Boiariam diuidunt.

2. Vta, Theodonis V. filia vitiata Haimeranum Episcopum Reginoburgensem patrem nominat.

3. Haimeranus ab Vtae fratre Landoberto trucidatur, innocentia tamen miraculo detecta in honorem eius coenobium extruitur.

4. In coenobio Haimerani artes liberales docentur. Mausolaea vetera Ducum Boiariae. Libellus Episcopi Victerbi.

5. Vtae et Landoperti poenae.

6. Haimerani patria. Variopagum monasterium.

7. Mortuo Ratholdo, Rege Italiae, succedunt filii Bertharicus et Godopertus.

8. Grimoldus Dux Beneuentanus exorta discordia inter fratres, interfecto Godoperto regno potitur.

9. Bertharius mortuo Grimoldo in Italiam reuertitur, interfectoque Garioualda, filio Grimoldi, omnium consensu recipitur.

10. Alagisus infeliciter rebellat. Votumeius de monachorum genitalibus exscindendis.

11. Bertharico eiusque filio mortuo succedit nepos Litopertus infans sub tutore Landoprando.

12. Reginopertus superioris Gudoperti filius Landoprando victo captoque Litoperto moritur. Succedit filius Heripertus, qui postquam patruelem Litopertum dolose interemit, fugitiuus in lacu Lario submersus est, cum eaque familia Boiorum in Italia interit. Landoprandusrex creatur.

13. Ludouicus II. Rex Franciae moritur, Filii Lotharius III. et Hildericus II. succedunt excluso Theodorico III. fratre minorenni. Francia orientalis et occidentalis.

14. Hilderici Maresalicus Veliphaldus. Landobertus Episcopus Vitraiectinus. Elisatii Praefectus Eticho. Lotharii III. Marosalicus, Eburouinus.

15. Lotharius III. moritur. Eburouinus Theodericum regno occidentali praeficit. Franci eum cum Eburouino in monasterium detrudunt, Hilderico II. homagium praestant.

16. Hildericus ob socordiam interficitur. Theodoricus III. ad imperium reuocatur.

17. Eburouinus ad aulam Theodorici se recipit, multosque procerum e medio tollit. Variomundus pulso Landoperto succedit in Episcopatu Traiectino.

18. Franciae orientalis proceres Pipiuo ex Boiarica prosapia oriundo curam regni committunt, et cum ipso contra Eburovinum et Theodoricum III. arma movent. Eburouinus occisus. Theodoricus captus. Pax restituta.

19. Pipinus rebelles in Germania ad obsequium redigit, mortuo Theodorico III. filium eius Ludouicum III. substituit.

[Note: 1] INter haec Thessalonus secundus fato concedit, anno Christi sexcentesimo quinquagesimo. Tres eius filii, Theodo quintus, Grimoldus, et Theodopertus tertius Boiariam in treis partes diuidunt. Theodo Reginoburgium, Nariscos, Vindeliciam sortitus est. Grimoldus Bathauiam, Laureacum, Iuuauiam, Vtinum, Noricum Ripense, et contigua loca accepit. Ea pars Norici, quae inter Oenum, et Athesim amnes in montibus cubat, Theodoperto euenit. Theodo Reginoburgii frequens versabatur.

[Note: 2] Erat ei filia Vto nomine. Haec a Segiboto quodam decurione equestri compressa est. aluo intumescente, proditur flagitium Vta Diuum Haimeranum Pontificem Reginoburgensem (qui tum forte fortuna, pietatis ergo Romam versus, ante treis duntaxat dies Reginoburgio profectus erat) ceu authorem culpae honestiorem, parentem nuncupat.

[Note: 3] Landobertus frater puellae, vbi hoc accepit, sororis ignomina, et sceleris indignitate commotus, Pontificem apud Helffendorff (pagus est in superiore Boiaria, inter Oenum, et Isaram amnes) consequitur, iraque percitus, eundem necquicquam tantum scelus abnuentem, comprehendit: socii diffugiunt. Nec mora Landobertus Haimeranum supra scalas duriter colligat, membratim dissecat, seminecemque relinquit. Innocentia Pontificis coelestibus miraculis patefit. Artus dissecti a populis vndique coeuntibus ad Isaram deuehuntur (quinque millia passuum infra Monachium extat aedicula huiusce rei monumentum) ibi nauiculae impositi in Danubium: inde Danubio aduerso quinquaginta millia passuum, Reginoburgium deferuntur Obuiam certatim effunduntur, dux Theodo, proceres, et ciues, opulenti, egeni, sacerdotes, prophani, faeminae, pueri, puellae, reverenter ritu solenni Pontificis corpus excipiunt: in templo diui Georgii extramoenia vrbis condunt. Regulus Theodo, vt insontis Episcopi caedes manifesta aliquo piaculo lueretur, ibi aedem perquam amplam aedificat: diui Benedicti ceremoniis et monachis dicat.

[Note: 4] Ingens eo numerus consecraneorum eiusdem ritus breui conuolauit, qui bonas arteis, sacrasque literas profiteri interprerarique coeperunt. Coetus hic studia aemulantium posthaec celebres fuere, ad proauorum vsque memoriam. Illic tum literis instituti sunt diuus Arionardus, et D. Hyldolphus frater eius, genere Norici: ille Reginoburgensis, hic Treuerensis Archymistes postea fuit. Divus Haimeranus suo templo celebre apud posteros nomen fecit. Primus Antistes Apllonius fuit. Mausolea ibidem Principum, Regum et Imperatorum Boiariae adhuc ostenduntur. Boios enim duces cum vxoribus in eo coenobio fere vsque ad Fridericum primum condi solitos reperio. Seruatur ibi libellus, in quo Episcopus hortatur amicum ad pietatem: adeo vetustis literarum notis scriptus est in membranis, vt mihi de integro in literarium pistrinum reeundum, et elementorum figurae condiscendae fuerint. Ad vmbilicum haec verba adscripta sunt: Scripsi ego ipse Vhicterbus, quamquam peccator, Episcopus iam senex puto nonagenarius, aut supra, dolentibus membris, et caliginantibus oculis: hoc non quasi potens, sed pro studio charitatis quam circa te habeo, quia volebam dum seculi diguitatem regis, vitam aeternam nunquam perdas. Pax tibi, et vita a domino augeatur, Amen, et fiat, fiat. Tertio anno regnante Pipino filio Caroli, rege Francorum, in mense Iunio, in diebus decem scripsi hunc libellum, hoc est anno D CC IIII. a natiuitate Christi, septima indictione. Hunc ego Vhicterbum, in carminibus quae sub Lodouico pio Augusto, filio Caroli, de Episcopis Boiariae scripta extant in eodem Monasterio. Pontificem Reginoburgensem fuisse reperio: cui a D. Bonifacio, et Vtilone Boiorum regulo suffectus sit Geoualda.

[Note: 5] Theodo Vtam filiam in Italiam relegat. Landobertus profugus apud Abares in Hunnia atque Pannonia obiit: soboles omnis a ducatu, et fastigio Boiariae deturbata est, in ordinemque equestrem redacta.

[Note: 6] Diuus Haimeranus Pictauia Noricorum vrbe, cuius Hieronymus meminit, oriundus fuit, quae colonia quondam Romanorum insignis, tum municipium Boiariae erat: nunc in villas abiit.

Eius principes Boiorum quondam clarissimi, Variopagum Vindeliciae inferioris Monasterium, proxime arcem suam Neoburgium in ripa Oeni amnis, condidere: vbi sepulti sunt. Archimystes Laureacensis sud his rectoribus Boiorum fuit Bruno Reginoburgenses Episcopi Erhardus, et Albertus. Salisburgenses coelesti doctrina pauerunt Sauolus, et Ezius, Sabonenses Vrsus, et Pigentius.

[Note: 7] In Ithalia Ratholdo rege, pronepote Garioualdae regis Boiorum mortuo, Heribertus filius Guntholdi ducis Boiorum, et Astae, nepos Garioualdae, regis Boiorum, rex statuitur, cum implesset potestatis annos nouem, decessit. Duos filios regni haeredes reliquit Bertharicum, et Godopertum: Bertharicus Mediolani, Godopertus Ticim habitauit.

[Note: 8] Continuo aulici mures coepere discordias serere inter fratres. Godopertus Grimoldo duci Beneuentano sororem connubio iungit: et virum rei bellicae perquam peritum, nec minus domi callidum, in auxilium contra fratrem accersit. Grimoldus vbi cum copiis Ticinum receptus est, arma in Godopertum vertit, ipsum caedit. Filius Godoperti adhuc infans Reginopertus clam periculo sublatus, clam educatus est. Bertharicus vbi de nece fratris accepit, cum annum vnum, menses treis regnasset, fuga salutem quaesivit apud Hunnos, et Abares, deinde Francos exulauit. Tota Italia ad Grimoldum defecit. Soli Astensesob beneficia aui Guntholdi Bertharico fidem seruarunt: nec Grimoldum receperunt. Qui vbi nouem regnauit annos, medicis male venam secantibus interiit.

[Note: 9] Bertharicus de morte eius certior factus, in Italiam redit, magno vbique gaudio recipitur: Italiaque tota, interfecto Garioualda filio Grimoldi, Bertharico sponte subditur.

[Note: 10] Verum Alagisus dux Tridentinus, cum praefectum Boiorum (Graphionem nominamus) qui Pisonium, et caetera castella Athesinae vallis pro praetore administrabat, tumultuoso praelio superasset, regi suo rebellat. Cumque sacerdotem regiis armis indutum, quem regem esse putarat, pugna occidisset, et spoliatum galea, caluicies sacerdotem fuisse proderet, votum concepit, atque nuncupauit: si victoria potiretur, salacibus mystis fibulam se impositurum: genitalibusque sacerdotum puteum oppleturum. Sed voti non compos, poenas dedit.

[Note: 11] Bertharico genitus Hunnibertus, infantem Litopertum auiti regni successorem habuit: cui virum prudentem Landoprandum tutorem testamento dedit. Sed regni cupiditas diuina humanaque iura iuxta contemnit.

[Note: 12] Reginopertus filius Godoperti superioris, in patruelem arma sumit: Landoprandum pugna victum Italia pellit, Litopertum viuum capit, eodemque anno mox inuitam exhalat animam. Heribertus filius Reginoperti, Litopertum puerum patruelem suum in balneo extinguit, regnum occupat. Landoprandus cum filio Litoperto per Curiam vrbem Rhaetiarum, ad Theodopertum regulum Boiorum in Boiariam fuga elabitur: ibique nouem annos extorris lare patrio fuit. Decimo anno Theodopertus rector Boiorum, Landoprandum cum filio, vi et armis in Italiam reducit. Heribertus, dum fuga sibi consulere conatur, in lacu Lario [Note: Comersee.] submersus est. Landoprandus rex a Longobardis creatur, haeredem regni reliquit Litoprandum filium, qui Gutrudam filiam Theodoperti ducis Boiorum vxorem ducit. Hucusque Boiaria oriundi, annos aliquot, nimirum sexaginta potiti sunt Italia, regnoque Longobardorum: quod simul cum vita, dum inuicem id inuident, amiserunt.

[Note: 13] In Francia cum Ludouicus secundus, rex Germaniae et Galliarum obiisset, treis reliquit filios, Lutharium, Hyldericum, et Theodericum impuberem. Hyldericus Germanias, Gallias cis Sequanam, Orientem versus: (Austria [Note: Ostfranckreich.] est) caetera quae Occidentem spectant solem, (vnde Vestria [Note: VVestfranckreich.] dicta) Lutharius possedit.

[Note: 14] Veliphaldus dux Hylderici aulam moderatus est. Diuus Landobertus Traiecto Mosae oriundus, a Theotardo Traiectensium Pontifice educatus, cum amicissimus Hylderico, et in aula magnae authoritat s esset, mortuo Theothardo, Traiectensibus datus est Pontifex. Eticho, qui et Hyldericus

filius Litherici, diuae Otiliae pater, ab Hylderico rege, ab eodem cognomen sortitus, Elisatio praeficitur: vxor eius fuit Berethouinda affinis et cognata D. Leodogarii, quem Lutharius Augustoduno Episcopum dedit. Eburouinum tamen quendam hominem sceleratissimum, flagitiosissimum aulae et praetorio praefecit: qui multa mala libidine dominabdi designauit.

[Note: 15] Obiit Lutharius tertio regni anno. Eburouinus Theodericum fratrem Lutharii, quo licentius sub puero grassaretur, Gallis et Occidentali regno imponit. Celtae exosi scelera hominis, Eburouinum capiunt, templo captorum includunt, Theodericum a rebus amouent: ad contubernium Monachorum relegant. Hyldericum ex Germania et Austria cum Voliphaldo duce reuocant, in verba Hylderici iurant.

[Note: 16] Sed dum Hyldericus venationi, et rebus leuiusculis, neglecta Republ. deditus, pleraque temere ac inconsulte agit: et cum tot gentibus, lingua, moribus, institutis inter se differentibus imperaret, nulli suam legem seruat, Magistratus pro libidine promiscue regionibus praeficit, inter venandum cum liberis et vxore grauida trucidatur. Theodericus frater eius antea repulsam passus, regno restituitur.

[Note: 17] Eburouinus vbi hoc accepit, relictis Monachis, in aulam prorumpit, dignitatem, quam amiserat, recipit, optimum quemque grauiter adfligit, et opprimit. Diuum Leodegarium occidit: Leodesium filium Arnoldi, qui praefectus Palatinis aedibus fuerat, fide data interimit. Voliphaldus in Germaniam aufugit. Angisus tum pater Pipini iunioris occisus est in bello a Venedis. Landopertus Traiecto pulsus, Leodium aufugit: Variomundus quidam eius sacerdotium occupat. [Note: 18] Germani, regibus absentibus, Pipino filio Angisi curam et regni potestatem, ne quid Respublica detrimenti capiat, permittunt. Erat vxor Pipini Pluthruda filia Grimoldi Reguli Boiorum. Pipinus cum principius Germaniae, et Austriacis proceribus, arma, castraque in Celtas contra Eburouinum, Barochum, Gilomarum, Bertharium inuicem quoque ob aulae praefecturam decertantes, et contra Theodericum regem mouet. Victoria penes Austriacos fuit. Eburouinus occisus: caeteri simili fato sublati sunt. Theodericus rex captus est a Pipino. Pipinus accepta gaza regia, regi Theoderico pacem dedit: Nodobertum quendam de suis aulae imposuit.

[Note: 19] Ipse in Germaniam reuertitur, diuum Landopertum Traiecto restituit. Radobodum Frisiorum regem, falsorum numinum cultorem, Gotofridum ducem Sueuorum, qui cum Theoderico senserant, caeso Otouino, et Arionoldo ducibus copiarum in obsequium redigit. Mortuoque Theoderico rege, qui treis filios Ludouicum, Hyldebertum et Lutharium reliquit, Ludouicum regem statuit.

CAPVT VIII. Theodo VI. cum filiis Theodone VII., Grimoldo II. et Hugoberto. D. Corbinianus Boios pascit. Continuatio Regum Franciae vsque ad Theodoricum IV.

1. Grimoldus Dux Boiariae moritur, succedit Theodo VI. cum filiis Theodone VII., Grimoldo II. et Hugoberto.

2. Diuus Corbinianus primus Episcopus Frisingensis. Archi-Episcopi et Episcopi Boiorum.

3. Mortuo Ludouico III. Pipinus defuncti fratrem Hildebertum III. Franciae Regem titulotenus sufficit, potestate regia penes se manente. Pipini liberi.

4. Hildebertus III. moritur, surrogatur ei filius Dagobertus II. Alter filius Daniel in monasterium detruditur.

5. Theodo VI. Dux Boiorum moritur, Grimoldus II. eius partem occupat. Pipini et Dagoberti II. mors.

6. Galli Lugdunenses nepotem Pipini Theodouualdam aula exigunt Reginoburgo suffecto. Danielem dato ipsi nomine Hylderici Regem declarant.

7. Germaniae et Austriae status Carolum Pipini filium carcere detrusum liberant, Regemque deposcunt. Carolus administrationem tantum regni suscipit.

8. Hylpericus Rex, Reginofridus et foederati aduersus Carolum arma mouent.

9. Carolus Frisiorum Regem, Hylperici foederatum adortus funditur. Bonifacius Victori occurrit, ipsumque ad clementiam erga innoxios deflectit.

10. Hylpericus cum Reginofrido terras Rheno contiguas vastat.

11. Carolus collectis copiis hostem bis fundit, patruumque Hylperici Lotharium IV. regium nomen ferre iubet.

12. Hylpericus et Reginofridus vires restaurant, sed a Carolo tertium fusi cum thesauro regio fuga elabuntur.

13. Carolus victoriam prosequitur. Caroliae regionis nomen.

14. Carolus cum Vtone Aquitaniae principe pacem facit. Hylpericus deditur, mox cum Luthario IV. moritur. Theodoricus IV. Franciae Rex salutatur.

15. Theodo VII. Boiariae Dux moritur. Partem eius cum vxore Grimoldus II. vsurpat.

16. Grimoldus Corbinianum Romam perrecturum retinet, Episcopum Frixinensem constituit, et iuramento de non abeundo obstringit.

17. Corbinianus increpat Grimoldum, quod fratris vxorem duxisset, mox ob insidias sibi structas in Italiam ausugit.

18. Nepotes Grimoldi I. ob impubertatem exclusi partem regni postulant. Grimoldus II. in tumultu occiditur. Pluthruda nouerca Caroli Boios contra Carolum concitat. Monachorum inuidia in communicandis documentis.

19. Grimoldi II. vidua Carolum implorat. Litoprandus occasione huius discordiae castella quaedam Boiariae in ditionem redigit, ossa D. Valentiniani Tridentum transfert.

20. Carolus perdomitis Sueuis, et inde restitutis Episcopis, qui sui causa profligati erant, (vid. §. 8.) Episcopum Treuirensem constituit, et Hugobertum toti Boiariae praeficit, ipsius nepte sibi in matrimonium iuncta.

21. Comites a Barge et Degernsec, (Bargiones et Tigurini) item Comites ab Antorff, Loisa, VVahlensee et VVolengern (Antoryphi) constituti.

22. Hugobertus Corbinianum ex Italia revocat, et ab eo baptizatur. Corbinianus moritur.

23. Luxus et deprauati mores Cleri recensentur.

24. Vinofrido a Romano Pontifice provincia docendi Francos et reformandi Clericos defertur.

25. Vinofridus per varias prouincias mandato officio fungitur.

26. Vdo Dux Aquitaniae rebellat, pulsus Saracenos in auxilium vocat.

27. Carolus Saracenos ingenti strage delet.

28. Burgundia rebellis ad officium redigitur.

29. Mortuo Vdone Carolus Aquitaniam recipit, Frisiasque debellat.

30. Saracem cum auxiliaribus Arabibus iterum in Franciam euocati a Carolo penitus cum Regibus delentur, reliquis in naufragio submersis.

31. Superatis tot gentibus Carolus contra Saxones pro Christiana fide arma movet, eosque tributarios facit.

32. Imperium Francorum ad antiquam maiestatem reuocatur. Carolus vnde nomen Martelli habeat.

33. Carolum, quod opes templorum in vsus militares conuerterit, poenas in inferno soluere, quidam Clerici falso praedicant.

34. Vinofridus Episcopus consecratur, mutatoque nomine Bonifacius audit. Eius iuramentum praestitum.

35. Commendatitiae literae a Pontifice ad Carolum Martellum et Proceres Germanorum datae.

36. Bonifacius reformationem Cleri suscipit, aliosque huius rei socios, et inter hos foeminas ex Anglia accersit.

37. Gregorio II. Pontifici succedit Gregorius III., qui Bonifacium Archi-Episcopum Germaniae constituit, Germanosque caballo vesci vetat.

38. Bonifacius in Boiaria Cleri reformationem suscipit, nonnullos banno subiicit, quosdam remouet, indeque Romam proficiscitur.

[Note: 1] BIennio post Grimoldus regulus Boiorum, socer Pipini ex hac vita migrat, anno ab orbe seruato sexcentesimo, nonagesimo quinto. Theodo sextus filius eius pietatis fama, prudentiam domi militiaeque longe lateque insignis, regnum Boiariae obtinet. Vxor ipsius Glisonotha: filii Theodo septimus, Grimoldus secundus, et Hugobertus fuerunt. Atquehi quatuor Boiariam in quatuor diuisere partes. Theodo pater Reginoburgium, Boiariam inferiorem, Nariscos sibi retinuit. Bathaviae, Iuuauiae, Vtino et finitimis locis Hugobertum praefecit: superiori Boiariae alpibus subditae Grimoldum imposuit: hic in Fruxinensi arce habitauit, vbi villae, et vestigium regiae, quam Grimolthusium, id est, Grimoldi domum, etiam nunc vocant. Theodo filius Athesinam vallem supra Tridentum, quam Venusticam nominant, et conterminos fines, partem Theodoperti patrui, qui iam obierat, administrauic.

[Note: 2] Hi principes (vt rum erant mores) diuo Corbiniano familiariter vsi ab eo legem diuinam audire soliti sunt. Praefectus est Corbinianus Fruxinensi templo, quod in arce ducis Grimoldi dedicatum erat. Primus inde Pontifex Fruxinensium adpellari solet. Archimysten tum Boiorum fuisse reperio Theodorum: Laureacensis est Archiepiscopus. Minores Pontifices, Reginoburgensium Victo terpus, Sateburgii Flobargisus, Sabonensis Mastulo fuit.

[Note: 3] In Francia Ludouico Rege quarto potestatis anno defuncto, Pipinus fratrem eius Hyldebertum rebus imponit. Omnis. potestas penes Pipinum fuit: ille inane nomen Regis titulo tenus gessit. Sustulit Pipinus ex Pluthruda foemina nobilissima duos filios, Drogum et Grimoldum. Drogus eam partem primae Galliae Belgicae, quae Matrona flumine (sicut Caesar scribit) a Celtis diuiditur: vbi Catalauni sunt, et vulgo Campania dicitur, possedit. Grimoldus defuncto vita Nordoberto, a patre praetorio praeficit, vir iustus et modestus. Vxor eius Theodouinda, filia Radobodi regis Frisiorum, peperit Theodovaldam Drogus tum filius Pipini decedit.

[Note: 4] Hyldebertus quoque regnum cum vira finit. Dagobenus filius eius a Pipino rex creatur: frarer Daniel sacris initiatur.

Sub idem tempus eodem penitus anno, nempe Christi septingentesimo super octauum, Theodo pater regulus Boiorum ex hac vita migrauit. Grimoldus eius partem occupauit. Anno deinde Christi septingente simo quartodecimo, dum Grimoldus praefectus palatii ex Galliis ad aegrotantem patrem Pipinum visendum in Germaniam profectus est, a Raenario Frisio, cultore Deorum Leodii in templo diui Landoberti perimitur. Pipinus Grimoldi filium nepotem suum Theodoualdam parenti sufficit, ac praefectum aulae in Gallias inittit mense Aprili. Ipse eodem anno Decembri vita defungitur: administrauit Imperium Francorum annos septem, et viginti. Paucis post diebus nimirum sub sequenti anno, et Dagobertus rex obiit.

[Note: 5] Mortuo itaque Pipino, Dagoberto rege, Galli Lugdunenses, qui et Celtae, et Francigenae, Theodoualdam nepotem Pipini aula exigunt: praeficiunt Palatinis aedibus Reginofridum quendam, Regem declarant Danielem facerdotem, muratoque nomine Hylpericum nuncupant.

[Note: 6] Duxerat Pipinus viuente Pluthruda, et secundam vxorem Albaedam. Illa Carolum filium Albaedae nouercali odio prosequebatur, ipsumque in vincula coniecerat. Carolus (quem fortem, et authorem generis sui Principes nostri nuncupant) auxilio Auini caraere liberatur. Adipsum proceres Germaniae et Austriae frequentes coeunt, ad regnum vltro inuitant. Ipse principatum, ducatumque Francorum, et praefecturam aulae, et praetorii accipit, regium nomen recusat.

[Note: 7] Hylpericus rex Reginofridus palatinae domus rector et Galli, infesto exercitu ad Mosam amnem procedunt, castraque locant. Rathobodus rex Frisiorum et multorum deorum cultor, quem Galli sibi pecunia coniunxerant, altera ex parte Agrippinae, trans Rhenum nihil illaesum, intactumque reliquit mense Iulio, omnia templa Christianorum diripuit. Landosfridus, et Theodoualda duces Sueuorum, et ipsi Hylperici partium, Carolo aduersi

fuerunt. Theodoualda diuum Pirminium antistitem Sueuia exturbat (fauere dicebatur Carolo) Pirminius patrem Monachis Etonem designat: et hunc Theodoualda dux ob odium in Carolum, in Vraniam relegat. Pirminius in Elisatium, inde ad Boios concessit.

[Note: 9] Carolus vndique insurgentibus bellorum procellis, ingentis animi princeps, primo hostibus religionis nostrae Frisiis occurrit. Sed superatus a Rathobodo, amissis multis, in fugam vertitur. Venit tum diuus Vinofridus, qui et Bonifacius, ex Anglia Traiectum magnum, qui Frisiorum regem Rathobodum, ex praelio victorem reuertentem, alloquitur, obtestaturque, vti clementiam maximam regum dotem aemuletur: ab innoxiorum pauperum vastatione, qui nil commeruere, abstineat: ad amplectendam veritatem diuinam quoque regem potentissimum, atque ferocissimum cohortatur. Et inflexerat non nihil barbari regis animum, sed ipse paucis post diebus subito interiit.

[Note: 10] Hylpericus, et Reginofridus vbi audiuere Carolum male pugnasse, Arduennam syluam transgrediuntur: omnia ferro, flamma, praeda, Moguntiacum, Agrippinensem agrum, regiones Rheno contiguas, depopulantur. A Pluthruda vidua Pipini muneribus, ac donis placati Ablauum redeunt.

[Note: 11] Interim Carolus collectis reliquus exercitus sui, de improuiso castra inuadit, inopinatosque haud mediocri clade adsecit. Partes inde aperto Matre de summa rerum confligere statuunt. Nihil vtrinque praetermissum, quod ad victoriam facere videbatur. Vinciaci (in agro Cameracensi vicus est) tertiodecimo Calendas Aprilis (quae tum dies Solis ante Paschalia erat, et ab auspiciis Palmarum cognominari vulgo solet) infestis concurritur armis. Victoria penes Carolum fuit. Hylpericus rex et Reginofridus suga sibi consuluerunt. Carolus victor cum Austriacis, et Germanis Agrippinensem Coloniam intrat, Gazam parentis Pipini a nouerca Pluthruda recipit: Luthariumque parruum Hylperici regium nomen ferre iubet.

[Note: 12] Hylpericus et Reginofridus copias redintegrant, Vtonem ducem Aquitaniae socium ad se adsciscunt, coniunctis viribus rursus in agro Cameracensi castrametantur. Carolus cum Austriacis, Belgis, Germanis, haud impigre infesto intentoque exercitu, aduersus eos procedit: hoster inuadit, sternit, fundit. Hylpericus rex, Vto dux Aquitaniae, per Parisios, ablata secum regia supellectili, in Aquitaniam fuga elabuntur. Reginofridus Andegauos perit, ibique se munit.

[Note: 13] Carolus, et Germani, et Belgae hostium vestigia sequuntur, omnia sibi subigunt. Antegauos cum Reginofrido ad deditionem cogunt, totam Galliam Lugdunensem, quam et Celticam vocant (quae a Sequana fluuio, ad Ligerim Ptolomaeo, Plinio vero, et Caesari ad Garumnam flumen protenditur) recipiunt: hancque a suo vocabulo victoc Carolus, Caroliam, incolas Carolios nuncupari iussit: quod diu apud Germanos Belgasque obseruatum est. Milonem Rhemorum Pontificatui praeficit, abdicato Regiberto, qui sibi aduersus Reginofridum properanti portas vrbis clauserat. Ob eandem causam Eucherium Aurelianensem episcopum in Hispaniam relegat.

[Note: 14] Deinde legati in Aquitaniam ad Vtonem ducem mittuntur, qui reperant Hylpericum regem, et regiam gazam, et gratiam Vtoni, si resipiscar, faciant. Vto regem cum Thesauris legatis reddit. inde ad Carolum Hylpericus deducitur. Inter haec anno Christi D CC XIX. Lutharius rex obiit: in paucis diebus anno sequenti, patrui fatum et Hylpericus subsequitur. Franci, et Carolus Theodoricutn quartum filium Dagoberti secundi regem salutant.

[Note: 15] Dum haec in Galliis geruntur, Boiariae dux Theodo septimus, Romam rereus voti proficiscitur: condem natusque a Gregorio secundo Pont. Max. domum in Boiariam reuertitur, ex hac vita migrar. Frater eius Grimoldus partem eius simul cum vxore Viludruda vsurpat.

[Note: 16] Diuus Corbinianus tum quoque Romam supplicandi gratia concesserat. Grimoldus ne talem virum amitteret ab se, Maiensibus (colonia Boiorum fuit in ripa Athesis, vbi nunc Tyrolium et Merania cubant, in villas abiit

quae nomen retinent) demandat, vti Corbinianum, si ed venerit, (inde enim ipse oriundus erat) captiuum ad se Fruxinum deducant. Rediit Corbinianus Maias, quae sibi patria erat, a Magistratibus statim Grimoldi detinetur, fideque data, ad Grimoldum perrexit: qui ipsum pastorem Fruxinensem declarauit, sacramentoque adegit, ne inde posthac, relicto grege, discederet. Pontificem regiae mensae conuiuam fere adhibet.

[Note: 17] Corbinianus nactus tempus opportunum, Grimoldum increpare coepit, quod vxorem fratris duxisset, id esse repugnans legi diuinae. Mulier, vbi isthaec audiuit, insidias vitae Corbiniani tendit. Admonitus diuus, noctu fuga sibi consuluit, in Italiamque ad Litoprandum regem elapsus est.

[Note: 18] Oritur deinde tumultus in Boiaria, in partesque vulgus ignobile scinditur. Nepotes Grimoldi, filii Theodoperti, qui ducatu ob impuberem actatem exclusi erant, iam ex ephoebis excesserant. Portionem regni postulabant. Pluthruda quoque vidua Pipini in Boiariam, vnde oriunda erat, aufugerat, Boiosque contra Carolum priuignum suum in arma concitabat. Grimoldus eo tumultu occisus est: vbi nam, nondum, licet curiosius perscrutatus fuerim, inueni. Quidam mystae monachi, non de omnibus loquor, cum ipsi nihil sapiant, instrumenta, ex quibus res gestae disci solent, in capsas, cistasque, non vna claue includunt, nec eruditos, nescio quid (vt sunt religiosuli) metuentes, videre, nedum legere sinunt. Ita horum sanctulorum stoliditate, et ignauia virtutum monumenta, et historiae intercidunt: cum tineis, et blauis depugnant: suis praedus homines auari, et quasi malae fidei possessores nimis timent. Cauent mortalium ingratissimi, atque superbissimi summopere, ne in vulgus edatur, quorum beneficio ditati fuerint.

[Note: 19] Grimoldi vxor (reuertor vnde euagatus sum) Viledruda cum filuiis ad Carolum ducem aufugit, orbitatem suam, et indignam viri caedem deplorat. Conscii sceleris cum sociis authoritatem Caroli floccifaciunt. Litoprandus rex Longobardorum, cuius vxor ex Boiaria oriundaerat, dum Boii se discordia debilitant, et ciuilibus armis dissentiunt, Maias, et caetera Boiariae castella, quae Athesis praeterfluit, inuadit, atque in deditionem cogit. Diuum Valentinum, qui Maiis humatus fuerat, Tridentum transfert.

[Note: 20] Carolus cum exercitu in Sueuiam proficiscitur, Theodoualdam ducem Sueuiae ducatu depellit, Landofridum armis sibi parere cogit. Pinminium restituit, Mediomatricum insuper templo praefecit. Etonem Argentorati Pontificem constituit. Inde perdomitis Sueuis, Boiariam petit. Hyldolphum, fratrem Arionardi (qui ex nobilissima Boiortim familia orti, literis operam Reginoburgii dederant, ibique educati fuerant) Treuerensi donat templo. Nouercaque recepta, Hugobertum Boiariae toti praefecit. Eius neptem Sueinhyldam vxorem ducit. Extat haud procul Fruxino pagus ab ipsa etiam nunc cognomen seruabs. Lutherouium [Note: Lauterhofen.] vicum, et regiam, Angilostadium [Note: Ingolstadi.] oppidum Nariscorum, regibus Francorum addicit Martellus, quo pateat in Boiariam libere, et nemine prohibente transitus. Ita Carolus Magnus in capitibus meminit, quae ad Legem Salicam addidit.

[Note: 21] Alberto Otogerioni, et Vtioni, quos quidam filios Grimoldi fuisse suspicantur, Bargiones, et Tigurini, inter Isaram, et Oenum subditi Alpibus traduntur. Landofridus, Elilandus, Valdoramus, fratres filii Theodoperti, Anthoryphos, loca finitima Isarae, et Lyco fluminibus, acceperunt.

[Note: 22] Hugoberius regulus Boiorum declaratus (quem etiam Fruxini habitasse aiunt) continuo diuum Corbimanum, diuinae sapientiae professorem ex Italia missis legaris acciuit, Fruxinique in arce sua collocauit: ab ipso aqua sacra expiatus est. Obiit diem Fruxini Corbinianus. Et vt testamento statuit, Maias patriam iussu Hugoberti delatus, ibi humatur: quod oppidum Boiorum adhuc Longobardi tenebant.

[Note: 23] Ob ignauiam regum, et crebra bella, licentia (vti fit) populum Christianum in Francia inuaserat. Nihil salacius, nihil superbius sacerdotibus erat: canes et scorta alebant, luxu atque auaritia perditi. Decimas et huiusmodi donaria intercipiebant contra instituta maiorum:

nil egenis elargiebantur: Ecclesiasticas opes, bona pauperum soli abliguriebant. In conciouibus non rem Dei Opt. Max. sed negocium suum agere solebant. Quotidie liberis operam dabant, nihilo secius sacrificabant. Sacrosanctam victimam impuris manibus, pollutissima conscientia contaminabant. Ipsi temperantiae, omnibus virtutibus, maxime castitati, bellum indixerant. Tibullus poeta non solum alienos a veritate coelesti, sed amorum quoque scriptor, castos duntaxat, sacris admittit falsorum numinum versus eius libuit subtexere.

Vos quosque abesse procul iubeo, discedat ab aris,
Cui tulit hesterna gaudia nocte Venus.
Casta ptacent superis: pura cum veste venite,
Et manibus puris sumite fontis aquam.

[Note: 24] Nec facile, nec tutum erat, huiusmodi vlcus tangere, atque isthanc lacunam mouere. D. Vinofridus vir cum eruditus, tum bonus, vbi huiuscemodi sacerdotum cupiditatem, nequitiamque inualuisse videt, Romam pergit, rem omnem ad Gregorium secundum Pont. Max. defert, qui Vinofridum, sanctae philosophiae magistrum, Germaniae gentibus, designat, fidemque hoc diplomate facit: Gregorius seruusseruorum dei Vinofrido religioso sacerdoti. Ob pietatem, et studium literarum, quae ab ineunte aetate inte sita esse comperio, docendi Francos, et a malis falsisque sacerdotibus purgandi prouinciam nostro iure tibi demando. Tu vero non fabulas hominum, nec quaestum tuum, sed Christum, et sacras vtriusque instrumenti literas praedicato. Si qua grauiora quam vt a te rite beneque perfici queant, inciderint, ad me deferto. Datum Idus Maii, imperante domino Piissimo Augusto Leone, a Deo coronato, anno tertio Imperii eius, indictione secunda. Fuit is annus Christi authoris nostri septingentsimus, vndeuicesirnus. Lustra diducenti patefiet. Tum et Viuilus archimystes Boiorum templo Laureacensi praefectus est.

[Note: 25] D. Vinofridus Roma in Franciam tendit, hospitio perquam humaniter Ticini a Litoprando rege Italiae excipitur. Per Boiorum fines incognitus ad Turogos tendit. Inde ad Frisios proficiscitur, iam enim Rathobodus Rex Obierat. Hessones deinde petit in confinio Saxonum. Vbique scelera sacerdotum arguit: de legato sibi officio gnauiter et strenue defungitur.

[Note: 26] At Vdo [Note: Vdo a Siberto Eudo dicitur.] dux Aquitaniae fidem frangit, noua molitus, Carolo rebellat. Carolus collecto ingenti Austriacorum exercitu, Aquitanniam hostili animo petit, superato Ligeri amne, Vdonem terga vertere cogit. Abdiramus Rex Scenitarum (Saracenos nos dicimus, qui paulo ante ex Africa transeuntes Hispanias inuaserant, Vessogetarum, et Sueuorum regnum attriuerant) in auxilium ab Vdone accitus cum liberis et coniugibus, quasi perpetuo in Aquitania habitaturus, cum valida manu aduenit. Fit suga Garumnam vsque flumen, templa direpta incenduntur. Burdegala, alia pleraque oppida, Pictones expugnati sunt. Turones obsessi.

[Note: 27] Carolus dux inuictus, fretusque Deoimmortali, fortiter tantam hostium turbam adgreditur, fundit, delet. Caesa sunt Saracenorum trecenta octoginta quinque millia cum rege. In exercitu nostro mille duntaxat, ac quingenti desiderati sunt. Testis et Vdo dux in epistola, quam ad Gregorium secundum episcopum Romanum scripsit. Nam Vdo recuperata gratia Caroli, eos quos socios ad se acciuerat, grauissima quoque strage profligauit.

[Note: 28] Interim Burgundia rebellat. Carolus continuo cum copiis aduolat, Lugdunum expugnat, Burgundia potitur, eamque firmis praesidiis munit.

[Note: 29] Mox Vdonis mors Carolo nunciatur. Carolus Aquitaniam absque Marte recipit. Inde classe ingenti comparata, contra Frisios multorum numinum cultores arma promouet, fana, lucos hostium subuertit, extirpat, incendit interfectis quam plurimis, caeso Popone duce Frisiorum, victorque rediit.

[Note: 30] Saraceni rursus euocati a filiis Vdonis Baephario, et Hunoldo, [Note: Baepharius Hunoldus VVaiferus et Huualdus a Sigeberio dicti.] et a Mauronto duce prouinciae in Galliam rege Athima nauibus adpellunt, Auinionem capiunt. Nec mora, Carolus adest, Auinionem obfidione claudit, erat intus rex Athima. Arabes qui adhuc in Hispania erant, rege Amoreo obsessis auxilio veniunt, Arelatam

capiunt. Carolus euocatis a Litoprando rege Longobardorum auxiliariis copiis hostes inuadit, quatuor praeliis sternit, fundit, cum regibus delet. Pauci, qui ad naues confugerant, saeviente in eos diuinitus ira coelesti, fractis nauibus in mari submersi sunt. Manrontus dux finibus exactus est. Hugobertus quoque dux Boiorum cum filio Vtilone huic bello interfuit, Caroloque opem tulit.

[Note: 31] Receptis itaque, atque subactis Galliis, Aquitania, Belgis, Celtis, Prouincia Narbonensi, Sueuis, Boiis perdomitis, Carolus contra Saxonas, alienos a religione nostra, ad Visurgim vsque amnem processit. Vtrinque magno ardore, nec minore clade depugnatum est. Superati tandem Saxones, vectigales facti, tribuere quotannis trecentos equos.

[Note: 32] Carolus itaque dux inuictissimus, Imperium Francorum, quod inquietissimum acceperat, extinctis vbique hostibus tandem pacauit: rediitque diu optata tranquillitas, et Maiestas Francorum tot cladibus valtata resurrexit. Vnde Martello ipsi Carolo cognomen inditum est, quod lingua Franca, atque Germana, siguum est blandientis, et a caede hostium deductum.

[Note: 33] Ob tam bellorum vehementes et crebros turbines, aerarium omnino exhaustum erat, fiscus adtenuatus, deficiebant militibus stipendia. Catolus opes templorum, sacramque pecuniam vsurpauit: ex hac commilitonibus mercedem laborum distribuit: quamobrem ipsum sacrilegii poenas apud inferos dependere Mystae sibi credi postulant, quasi vero non legerimus in vita diui Egtdii (qui tum vixit) illi scelera, quae vel nequaquam vlli mortalium confiteri voluerit, a Deo condonata esse, id quotannis stato die cautant, praedicant publice, priuatim domi, et in templo sacrificuli. Eucherius Pontisex Aurelianensis dignitate motus a Carolo, optimo principi, hanc infamiae notam inurere ausus est.

[Note: 34] Sed ego ad D. Vinofridum redeo. Qui strenue mandatis defunctus, Romam ad Gregorium Pontificem reuertitur: ab eo pridie Calendarum Decembrium Episcopus consecratur immutato veteri nomine, Bonifacius, veluti bene ominato, et auspicatiore, adpellatur, et conceptis verbis authoramento exsignato, ac in corpore diui Petri imposito ita fidem suam adstringit. In nomine Domini, Deique, et seruatoris nostri Iesu Chisti, imperante domino Leone a Deo Coronato, magno Imperatore anno septimo post Consulatum eius, sed et Constantini. Magni Imperatotis eius filii anno quarto, indictione sexta, Bonifacius diuino munere Episcopus, tibi beate Petre, qui comitum Christi extitisti primarius, Gregorio vices tuas modo gerenti, omnibus successoribus tuis pro mitto, per patrem et filium, et spiritum sanctum: qui tres, vnus natura simplicissimus Deus est, per hoc sacrosanctum corpus tuumspondeo, germanam Christianae pietatis veritatem, quoad vita, et vires suppetant, sectabor, concordiam seruabo, sacrificiis interdictos deuitabo, mendaciorum sectas, errores pestiferos: contramaiorum scita Romano Pont. renunciaebo.

[Note: 35] Atque his ceremoniis rite perpetratis, Gregorius Bonifacio commendaticiam dat Epistolam ad Carolum ducem Francorum, cuius exemplum subtexere aequum et necessarium sore duxi: vt plane intelligatur, qua cura veri pastores creditum sibi gregem pauerint. Domino glorioso, filio, Carolo duci, Gregorius Pontifex Romanus: Bonifacium virum bonum, et eruditum, quem aequitatis, et sapientiae Christianae, aman issimun esse compertum habeo, Episcopum designaui, ipsumque ad docendum varias, et diuersas Germaniae nationes, quae Orientalem Rheni ripam, adcolunt, misimus. Obtestamur per Christum terrarum principem, regemque regum, cuius regni tu dux, et antesignanus es, vti pro potentia tua in hoc sanctissimo proposito Bonifacium non deseras: fac opem tuam praesentem (quae tua pietas, ac sapientia est) sentiat. Pontificibus quoque maioribus, minoribus, flaminibus, sacerdotibus, mystis: ducibus, praefectis, praesidibus, proceribus, omnibus principibus, populo, plebi Germaniae, cunctis denique Christianis in hanc sententiam scripsit. Bonifacium omnis diuini, humanique iuris consultissimum, Pontificem, et pastorem gentibus Germauiae, quas Rhenus ab Orientis ora praeterfluit, consecravimus: flagito, atque iure nosto postulo, vt ipsum tanquam legatum, et nuncium Christi Dei, et Imperatoris nostri benigne

excipatis, et sedulo audiatis, ipsi sicuti parenti vestro (quo sibi ratio de animis vestris ante supremum, ac iustissimum praetorem constare possit) obtemperate. Igavus et literarum rudis, vitiosus aris arceatur. Decimae, tributa, donaria, et huiusmodi templorum vectigalia, in quatuor dispartite partes, vnam Bonifacius, alteram sacerdotes sedulo pascentes, ac docentes populum accipiant. Tertia egenis, et pauperibus distribuatur: quarta ad instaurandas, reficiendasque sacras aedes reseruetur. Nemo citra mortis necessitatem nisi paschalibus et quinquagenalibus coelesti lauacro, tingatur. Si quis aduersus haec quicquam ausus fuerit, diris deuotus esto, iram, et poenam coelestem sentito. At vos Deus Optimus Maximus seruet, filii charissimi. Data Calendis Decembribus, imperante domino piissimo Augusto Leone, a Deo coronato, magno Imperatore, Imperii eius anno septimo, sed et Constantini Magni Imperatoris eius filii, anno quarto, indictione sexta. Fuit is annus aerae Christianae, si lustra recte diduxeris, septingentesimus alter, et vicesimus.

[Note: 36] Bonifacius his acceptis mandatis in Germaniam proficiscitur, mandatum Romani Pontificis patefacit: falsos sacerdotes, auaros, impudicos, superbos, sordidi quaestus, libidinis, popularis gloriolae mancipia, fabularumque praecones, et huiusce factionis capita, Dortouinum, Bertherum, Anoberthum, Hunoredum exautorat, dignitate mouet, deuitandosque populo, velut contagiones late serpentes, censet, atque renunciat: socios sibi ex Anglia natali solo accersit: non solum viros Burckhardum Lullum VVileualdam, fratrem eius VVunebaldam, Bittam Gregorium: sed et foeminas marterteram Lulli Chunitrudam, Teclam, Liobam et Valdopyrgam sororem VVileualdae, et VVunebaldae. Chunylda, et filia eius Beragytha admodum bonis literis eruditae ad Turogos legantur: Chunitruda, et Valdopyrga (cuius e corpore adhuc oleum sudat, et religiose Aichstadii colitur) in Boiariam pergunt. Tecla, et Liobia in Francia veteri consistunt.

[Note: 37] Dumque hi operi diuino sedulo instant, falsosque sacrificulos etiam mulierculae abigunt, Gregorius secundus Romae moritur, Gregorius tertius succedit. Hic vbi Bonifacii egregia facinora accepit, gratulatorias eidem mittit literas: operam et virtutes eius collaudat, Archimystem Germaniae eundem declarat, palliumque insigne philosophi et pastoris Christiani ipsi dono dat: eundem minores pontifices initiare iubet: Germanos vesci caballo syluestri, ac domestico vetat.

[Note: 38] Bonifacius inde ad Hugobertum ducem Boiorum diuertit: veritatem illi, ac Christum accurate praedicat. Ariouoliphonem, qui summam habebat authoritatem, et dignitate excellebat, eiusque farinae sacerdotulis, pecuniarum, et gloriolae aucupibus, seruis voluptatum, sub specie et obtentu religionis in gregem Dei grassantibus sacrificiis interdicit, admonetque populum, proceres regulum Boiorum, vt illi nebulonesnumero sceleratorum impiorum habeantur: ab illis omnes duiscedant: aditum, eorumque sermonem defugiant, ne quid ex contagione incommodi accipiant, atque polluantur. Vetat insuper illis ius petentibus reddi, honoremue vllum communicare. Neque sacris adesse: neque concilium inire illis fas esse: sacerdotes deinde adlegit, suffragiis cooptat, qui oues Christi, non suas, coelesti pabulo, non fabulis hominum pascant, non lanient. Qui imperent cupiditatibus, refrenent libidines, spernant voluptates, iracundiam teneant, coerceant auaritiam, caeteras animi labes repellant. Vtriusque instrumenti exemplaria nocturna versent manu, versent diurna. Posthaec Bonifacius comitantibus plurimis Boiis, Romam ad Gregorium tertium proficiscitur.

CAPVT IX. Vtilo Dux Boiariae. Diuus Bonifacius sacerdotes in Boiaria in ordinem redigit. Reges Franciae vsque ad Pipinum.

1. Mortuo Hugoberto succedit filius Vtilo, qui ex Hildruda Caroli Martelli filia Thessalonum progenuit.

2. Abares et Hunni vastant Boiariam, intra Anassum et Laureacum. Vnde capitulum Laureacense Bathauiam translatum.

3. Gregorii Pontificis Romani literae ad Clerum Boiariae de concilio habendo et disciplina recte instituenda.

4. Vtilo Bonifacium ad se inuitat, et reformationem Boiariae eam in Dioeceses et parochias diuidendo feliciter peragit.

5. Episcopi Boiariae Salisburgensis, Fruxinensis, Reginoburgensis, designati.

6. Monasteria in Boiaria passim extructa.

7. Carolus Martellus moritur. Ex eius liberis ipsi in munere succedit natu maior Carolomannus. Theodorici IV. Regis Franciae mors. Hildericus III. eius successor.

8. Saxones, Theodoualda Sueuorum Dux et Hunoldus in Aquitania rebellant, omnes tamen ad officium rediguntur.

9. 10. Carolomannus labentem Christianismi disciplinam restituit. Eius hac de re edictum.

11. Regum Franciae tum temporis misera conditio, vtpote qui saltem a Marosalicis dependebant.

12. Vtilo Dux Boiorum se Regem appellat, tandem a Carolomanno et Pipino aggressus vincitur.

13. Caralomannus Saxones petit, Pipinus superiore Boiaria potitus ex Bertha coniuge ibidem Carolum M. suscipit. Carolobergomum.

14. Caroli M. natale solum. Monasterium et alia loca a Pipino denominata.

15. Pax inter Vtilonem Carolomannum et Pipinum constituitur. Vtilo Regium titulum abdicat.

16. Vtilo, Carolomannus et Pipinus arma contra Saxones et alios coniungunt. Gobolibus Archi-Episcopus Moguntinus inter alia crimina ob venationem remouetur. Bonifacius eidem substituitur.

17. Gregorius III. Papa Romanus moritur. Episcopi quidam Bonifacio aduersantes ipsi negotium facessunt. Causa Romam delata pro Bonifacie deciditur, eiusque aduersarii banno percutiuntur.

18. Episcopi in locis fertilissimis pauperum gratia collocandi. Archi-Episcopi Moguntini iura.

19. Zachariae Pontificis Romani rescriptum.

20. D. Virgilius ob eruditionem Principibus gratus, Episcopus Iuuauensium datur.

21. 21. Baptisationem ab indocto literarum in nomine Patris, Filii et Spiritus S. factam pro valida habendam, Sidonius et Virgilius contra Bonifacium in Curia Romana obtinent.

23. 24. 25. Virgilii et Sidonii sententia, quod dentur antipodes, a Bonifacio et Pontifice Romano, tanquam periculosa religioni Christianae damnantur, et ipsi ab officiis remouentur.

26. Burckhardus primus Episcopus VVürtzburgensis, ... [reading uncertain: page damaged] VVilibaldus primus Aichstadiensis. Alemanus fluuius. Ptolomaeus corrigitur.

27. Carolomannus Francici imperii administratione fratri Pipino relicta fit monachus.

28. Grypho, Pipini frater regni gubernacula affectans Saxones concitat. Pipinus et Vtilo contra hos arma mouent.

29. Grypho Boiariam occupat, a Pipino et Vtilone captus in vincula detruditur, mox elapsus interficitur.

30. Saxones et Aquitaniae Duces Franciam infestant. Rex Hildericus M. omnem regni curam negligit, deliciis et otio vacat, administratione a Pipino interim gesta.

31. Vtilo primus contra Regem mussitare incipit. Vocabulum Koenig, vnde dicatur.

32. Vulgus Regem Hildericum iniquo ferunt animo, spernunt, Pipinumque in coelum tollunt.

33. Procerum conuentus Francofurti habitus, Legati ad Pontificem Romanum Zachariam mittuntur, qui de Hilderici socordia et inhabilitate conqueruntur.

34. Zachariae Pontificis responsum, in quo Regis repudiandi potestatem concedit.

35. Zacharias partes suas hac in causa Bonifacio committit.

36. Conuentus Procerum Moguntiaci Hildericus III. Augustae Suessonum degradatur. Pipinus Rex salutatur, et a Bonifacio inungitur. Archi-Episcopi Moguntini iura.

37. Hildericus Rex tonsus et Gisala in monasterium detruduntur.

38. Thessalonus aulam Pipini comitatur. Chitomarus Dux Carinthiorum constituitur. Maiorano officium Carinthios conuertendi demandatur.

39. Hatulphus Rex Longobardorum Romam obsidet. Imperator Constantinopolitanus missis Legatis et organo Musico Pipinum in auxilium vocat.

40. Carolomannus fratri expeditionem contra Longobardos frustra dissuadet. Carolomannus moritur.

41. Pipinus contra Hatulphum feliciter pugnat. Vtilo plurima loca Longobardis eripit.

42. Hatulphus pacem sibi praescriptam inire et sacramento firmare cogitur. Exercitus Pipini diminutus. Hatulphi mors.

43. Turcae inclarescunt. Quinam Turcae fuerint. Eorum incrementa. Hildegardae et Brigittae de iis vaticinium.

44. Vtilo moritur. Eius et vxoris Hyldrudae monumenta.

[Note: 1] MOritur interea Hugobertus Regulus Boiorum, anno Christianae salutis septingentesimo super quintum et tricesimam. Post hunc regnum Boiariae obtinet Hugoberti filius Vtilo, qui educatus in aula ducis Francorum, Hyldrudam filiam Caroli Martelli, et sororem Carolomanni et Pipini adamauit, rapuit, vxoremque duxit, progenuit Thessalonum tertium.

[Note: 2] Sub idem tempus Hunni et Abares, audita morte ducis Boiorum quaecunque Boii infra Anassum possedere, flamma, ferro vastant. Laureacum delent, excindunt. Ob hanc cladem Vtilo Viuilum Archimysten Laureacensem, cum symmystis, et Monachis, vna cum sacratis foeminis, qui periculum euaserant, Bathauiam commigrare iubet: eaque vrbs posthac Laureacensium Archiepiscoporum domicilium fuit. Ipsi adpellati sunt Pontifices Bathauenses, et Archimystae Laureacenses: sicuti legi in diplomatibus Imperatorum Arionulphi et Ottonis: quorum copiam exscribendi mihi fecit Vigilius Froschulus Pontifex Bathauenses, huius vrbis tum Episcopus-

[Note: 3] Viuilo, caeterisque Boiariae sacerdotibus, Gregorius Pontifex Romanus literas per Martinianum Episcopum, Georgium presbyterum, Dorotheum diaconum, hoc exemplo misit: Gregorius servus seruorum Dei, dilectissimis nobis Episcopis in regione Boiariae. Continuo vbi nostram receperitis Epistolam, Vtilonem ducem vestrum a vobis adiri volo, vt illius edicto conuentus sacerdotum, Antistitum, procerum, gentisque indicatur. Ibi veros sacerdotes omnium suffragiis cooptate, pravos, et criminibus designatos exauthorate: concilia prosalute Christiani populibis quotannis, iuxta Danubium, vbi libuerit cogite, in hisce controuersiae, causae omnium, secundum Christi seruatoris nostri legem, et placita Euangelii, Paulique legati, Christi scita cognoscantur. Omnes concordiam, et pacem Christianam operibus comprobent, iuxta Euangelii doctrinam, et more Christiano vivant, In omnibus, quemadmodum a Bonifacio edocti estis, agite, oues sedulo pascite, parochos saepius visent Episcopi, presbyteros recte viuere compellant. Dent denique operam, ne lupi tecti pelle ouina, ouile irrumpant. Archimystes communi omnium suffragio deligatur, isque continuo Romam eat: vt si dignus fuerit, qui polulo Christi praesit, a Romano pontifice consecretur. Nemo pravus atque ineptus sacris admoueatur. Cum Ecclesiasticis opibus, coelesti lauacro (ita fieri par est) sicuti Gregorius praedecessor meus statuit. Nemo scorta, aut concubinam alat, quisque aut caste viuat, aut vxorem ducat, quam repudiare fas non esto. Nihil immundum

in cibis iudicetur, nisi simulachris falsorum deorum immolatum. Somnia, auguria, incantationes, dies nulius obseruet. Dissidentium donaria aris, et sacris aedibus arceantur: nec ea sacerdotes recipiant, nisi reconciliati suerint. Nemo se perfectum, nemo iustulum, nemo sanctulum esse confidat. Tota vita Christiani poenitentia est, et bellum imbecilli, et homines sumus. Omnes egemus clementia Dei Opt. Max.

[Note: 4] Haec mandata Pontificis Maximi, vbi Boiis patefacta sunt, diuus Bonifacius Roma, Ticinum ad Litoprandum regem Longobardorum diuertit. Vtilo regulus Boiorum, missis vltro nunciis, Bonifacium denuo ad se inuitat, ob pertinacissimam falsorum sacerdotum obstinationem, malitiamque fraudulentam. Ipsi acriter suos mores tuebantur, tanquam pro focis et aris depugnantes, facile plurimipaucis piis resistebant. sub obtentu religionis fictis, et fabulosis plebem oblectando sibi obligarant. Aduersarios pieratis specie territabant, quorum dolus, cum aliter deuitari non posset, fauente Vtilone duce Boiorum, Boiaria in Ecclesiasticas dioeceses, et Parochias (vt adpellant) diuisa est: falsi, et praui sacerdotes tribu moti, in ordinem redacti, et exaugurati sunt.

[Note: 5] Bonifacius veram pietatem Christi Boios docet, treis viros literarum scientia et morum sanctimonia celebres ac nobiles, Episcopos Boiis declarat. Ioannem Saleburgii, Ariobertum fratrem diui Corbiniani Fruxini habitare iubet Reginoburgio vero, quod caput Boiorum erat, Geoualdam pontificem designat, nuncupat, socium Vhicterbo, qui senio confectus erat, adsciscit. Viuilus antea a Romano Pontifice consecratus fuerat, Bathauiamque Laureaco exciso transsierat. Haec vbi facta sunt, postea ad Romanum Pontificem deferuntur, qui in hunc modum rescripsit: Reuerendissimo, et sanctissimo fratri Bonifacio Coepiiscopo, Gregorius seruus seruorum Dei. Quod tua opera, et Caroli principis Francorum, quemadmodum ex literis tuis cognouemus, tot millia Germanorum ad bonam frugem et Christum seruatorem nostrum reducta sunt, sane provt debeo, gaudeo vehementer. In Boiaria (vbi praui sacerdotes, fabulis hominum veritatem hactenus corruperant, sceleribus religionem polluerant, plebem exederant) bene, sapienterque egisti. Ne labor noster frustra sit, iuxta Danubium conuentus, conciliaque more Christiano celebrari iubeo. Tu ut militem imperatoris coelestis decet, fortiter decertato. Nemo tibi impedimenta paret. Data quarto Calendas Nouembris, imperante Domino piissimo Augusto Leone, Imperii eius anno vicesimo tertio: sed et Constantini Imperatoris filii eius, anno vicesimo, indictione octaua. Is fuit annus Christi septingentesimus atque vndequadragesimus.

[Note: 6] Purgata itaque atque lustrata Boiaria a prauis sacerdotibus, certatim ab optimatibus Boiorum opes pauperibus distributae sunt: Christianam paupertatem plerique contemptis diuitiis, et voluptatum illecebris profiteri caeperunt. Sub idem tempus in Boiaria apud Vtilonem fuisse et diuum Pirmimum pontificem Mediomatricum reperio. Vndeviginti Coenobia, et collegia Monachorum, et sacerdotum tum extructa, institutaque sunt. Regulus Boiorum septem aedes Monachis, id est atratis Druidibus construxit. Vnum propter Menenlacum Noricorum: sex in inferiore Boiaria, iuxta Danubium construxit. Bathauiae Nidroburgum virgines incolunt. Austrauiam, Paphomonasterium, Aldechium superius, inferiusque (huius monachi omnium locupletissimi sunt) dedicauit diuus Pirminius. Eto Argentoratensis Episcopus confecraneos diui Benedicti dedit. Iosephus Episcopus Fruxinensis ope Vtilonis collegium Mystarum instituit: cui flumen Iseniscus, in cuius ripa conditum extat, nomen fecit. At in superiore Boiaria itidem consensu Vtilonis, Alto quidam Heremita, Altonis Monasterium auspicatus est. Oto, frater Alberti, et Otgeriouis, quos supra commemoraui, Ilmi Monasterium. Ilmo flumini contiguum condidit: collegium, fuit sacerdotum, qui mea memoria, cum diuo Arsatio Monachium trauslati sunt. Albertus et Ottogerion in Norico ripensi, et Hunnia diuo Hippolyto templum aedificarunt: Vrbi inde cognomen adhuc manet. In superiore vero. Vindelicia intra Isaram, et Oenum, in faucibus Alpium, propter lacum Tigurinum contubernium Monachis

dedicarunt, quorum praedul caeteros omnes Boiariae. Antistites dignitate excellit. Nam Coenobium fossa, moenibus, tormentis bellicis, et aliis huiuscemodi instructum, instar regiae, possidet, et more regulorum, Equestrisordinis Tetrarchas perpetuos, praefectum aulae, rectorem palatinarum aedium, Archimagirum, et Pincernam habet. In saltu Schiratio, vbi Isarae fontes sunt, Reginopertus, Guntianus, et Ato fratres, Monachis domos construxerunt. Intra Isaram, et Lycum, sub ipsis alpium radicibus (rectore Boiorum haud abnuente) Landofridus, Valdoramus, Elilandus fratres, octo sacratis viris, et foeminis sacras aedificarunt aedes, Beurn, Schlechdorff, Siuerstat, Sandau, Vessbrunnam maribus. Pollingum, stapfelsee, Cochelsee, virginibus tradiderunt. Quibus praefecerunt Gaelouindam sororem suam Cochelsee et Stapfelsee ad lacuseiusdem cognominis: Siuerstat vero et Sandau haud longe a Lyco, ab Vgris excisa, deletaque penitus interierunt. Caetera extant VVesoprunnam, Pollingum, Thessalonus filius Vtilonis postea ampliauit, de integro instaurauit, atque haec omnia templa Divus Bonifacius fertur consecrasse, caeremoniisque D. Benedicti initiasse. Schlechdorf, Pollingum quae ab Vgris adflicti, Excusso Monachorum iugo, Mystae D. Aurelii Augustini sunt et appellantur.

[Note: 7] Eadem tempestate vita defunctus est Carolus dux Francorum cum septem et viginti annos Imperium Francorum, Gallias, et Germanias administraslet, tres reliquos filios Carolomannus, Pipinum, Gryphonem: Verum ad Carolomannum, quod maximus natu esset, omnia negocia referebantur: Omnis potestas Francorum penes illum erat. Theodericus quoque Rex tum obiit, Hyldericus frater eius a Carolomanno, et Pipino substituitur.

[Note: 8] Saxones audita morte Caroli ab iugo imposito resiliunt: tributa quae hactenus pendere solebant, pernegant, in libertatemque se vendicant. Theodeualda quoque Dux Sueuorum pulsus a Carolo rediit, rebellat, Elisatium occupat. Hunoldus etiam Aquitaniae Dux parere regulis Francorum detrectat. Carolomannus, et Pipinus Aquitanos, deinde Sueuos celerius opinione imperata facere cogunt. Vtilo Boiorum regulus Saxonas in Obsequium redigit.

[Note: 9] Carolomannus domitis hostibus, a pietate, vti Christianum decet principem regnum auspicatur, fautorque religionis labentem Christianismi disciplinam ad statum pristinum reducere studuit. Huiuscemodi edictum, quod oppidatim pependit, promulgauit.

[Note: 10] In nomine domini Dei nostri IESV CHRISTI. Carolomannus dux, et princeps Francorum, anno a nato Christo seruatore et authore nostro, septingentesimo secundo, vndecimo Calendas Maii: Suasu, et consilio sacerdotum Dei Opt Max. et amicorum meorum, Pontifices regni mei, maximos, minores, cum presbyteris, nimirum Bonifacium Archimysten, Burchardum, Reginofridum, Vitanum, VVileualdam, Dadanum, et Addanum, cum collegis eorum, et sacrificulis, ritu Christiano conuocauit, vti mihi consulant, quo pacto iusticia, et Christiana deuotio instauretur, quae negligentia, et ignauia superiorum principum labefactata, collapsa, terris depulsa corruit. Qua denique industria populus Christi, a falsis et prauis sacerdotibus hactenus deceptus, et per anfractus confragosos, et devios seductus ad veritatis semitam reducatur. Iuxta igitur religiosorum sacerdotum, et procerum meorum consilium rogauimus, iussimus, decreuimus, voluimus, haecque placita praescripsimus.

Episcopi omnes, quos per ciuitates designavimus, Bonifacio Archiflamini, nuncio Christi, et legato Diui Petri, dicto audientes sunto. Quotannis concilia celebrentur: in hisce pietatem Christianam, candoremque Germanum amalis sacer dotibus pollutum expiato: Decimas bona Ecclesiastica, occupata a prophanis restituimus. Falsi diaconi praesbyteri sacrificuli adulteri, scortatores, sacris opibus nequaquam alantur: quos omnes in ordinem redegimus, atque e xaugur auimus: ad poenasque procriminibus luendas compulimus. Nemo sacris initiatus diuinoque ministerio mancipatus arma omnino ferat aut in bellum, aut in hostem pergat. Vnus ad aut summum duo Episcopi, delecti suffragio cum suis sacerdotulis principem comitetur ad bella, sacrificandi, comprecandique causa. Cuique tribuno, vnus duntaxat a sacris, poenitentia, et confessionibus esto. Initiati, canes, accipitres, et huiusmodi aues ad venandum

nequaquam alunto. Aris et templo destinatus, venatus si fuerit, diris deuotus esto. Quisquis sacerdos Episcopo suo pareat, in quadragesima rationem suscepti muneris reddat. Ignoti presbyteri, Episcopi (nisi in conuentibus solennibus eruditio eorum, et mores comprobati fuerint) repulsam ferant. Quisquis Pontifex det operam, praefectus (quem Franci Graphionem vocant) summo studio adnitatur, vti incantationes, auguria, sortilegia, et huiusmodi praestigiae impune non abeant: quae etiam auspicio Dei Opt. Max. diuorumque eius fiunt: quos huiuscemodi contaminationibus magis ad iracundiam prouocari certum est. Sacerdos scortator, libidinisque mancipium in carcere pane, et aqua pastus, poenas luat. Hoc quoque consensu mystarum, et populi Christiani sciuimus, vt propter crebra bella, et ferocissimarum gentium, quibus vndique cingimur, assiduas in nos incursationes, pars Ecclesiasticae pecuniae, nempe duodeni denarii, quem solidum vocamus, contribuantur mihi, quo militibus nostris praemia condigna laboribus soluantur. Adulteria, incesta matrimonia seuerius cohibeto. Haec si nostro aeuo fierent, et observarentur, magis propitius Christus nobis foret, nec tanta vitia nos eneruarent. Si verum fateri licet, et diuo Petro Pauloque credimus deteriores Turcis, dum inuicem ita saeuimus, sumus: vmbram, speciemque pietatis prae nobis ferimus: virtutem vero ac rem factis abnegamus: Licentia, lasciuiaque et copia rerum nos corrupit. Sed ad ordinem narrationis reuertor.

[Note: 11] Moritur eodem tempore Theodericus rex Francorum. Longo iam tempore reges nostri precario regnare, in angulis delitescere, silentio, venationibus, ocio, omnem aetatem transigere insueverant, negocia, muniaque regni, praefectus praetorii obibat. Semel quoque in anno rex ille vmbratilis, bobus vectus ad conuentum regni solennem, mense Maio aduentabat. Ibi data, acceptaque salute, mox se latebris rursus abdebat. Pascebatur cum familia abs duce. Libet referre verba, quae excepi ex epistola, quam Hadrianus quartus Romanus Pontifex, aduersus Imperatorem Fridericum, ad Hillinum Treuerorum, Arionuldum Moguntinum, Fridericum Agrippinensem Archimystas Germaniae dedit. Quales, inquit, Reges Teutonici habebantur, qui etiam in carpento boum, sicut philosophi circumferebantur, sicut Hyldericus, et sui antecessores. Quam gloriosus erat rex Alemanorum, dum in carpento boum, quasi Archisynagogus resideret, et ducem suum, qui tum Maior domus vocabatur, tractare regni sui negocia videbat? Rex miser erat, qui nihil aliud habebat, quamquod ei Maior domus disponebat.

[Note: 12] Vtilo igitur regulus Boiorum, generosi, spiritus, ingentisque animi princeps, pertaesus huiusmodi regum ignauiam, quod opibus antecelleret: regiam quoque vxorem haberet, se regem adpellat. Piurima ipsi bella fuerunt cum Landofrido, et Gotofrido Sueuorum rectoribus. Circa Lycum in limitibus vtriusque regni, omnia ferro, flamma, praeda adtrita sunt. Carolomanus, et Pipinus collectis copiis, Theodoualdam filium Godofridi Sueuiae regulum perdomitant: per Sueuiam in Boiariam ad Lycum vsque intento exercitu procedunt, ante moema Augustae Rhethorum, in campo latissimo castra locant. Vtilo quoque haud imparatus ibi hostium aduentum expectarat: verum praelio victus, terga vertit.

[Note: 13] Carolomanus Saxones noua molientes petit. Pipinus Lycum superat, superiorem Boiariam inuadit: Fruxinum, quae tum caput, et regia principum in ea regione erat, occupat, potiturque tota superiore Boiaria. Vtilo se Reginoburgii continet, Pipinus ad se deficientes benigne suscipit, Bertham vxorem accersit: Fruxini, et in conterminis regiis, et arcibus cum ea quieuit, venationibusque operam dedit. Peperit tum Bertha (sicuti fama constantissima est, et antiquis more patrio celebratum carminibus) Carolum Magnum in ea arce, quae inde Carolobergomum hoc est, Caroli mons vocatur. Nam isthoc anno Carolum natum esse conuenit inter autores. Ostenditur illa arx, etsi semidiruta in superiore Boiaria, supra Monachium quindecim millia passuum, propter Verrem Am VVurmsee lacum Vindelicorum maximum: vbi eiusdem nominis fluuius effunditur.

[Note: 14] Est regiuncula superioris Boiariae amoenissima, venationibus, aucupiis piscationibusque: neque ex alio lacu numerosior materia ganeae: alit omnis generis pisces laudatissimos, accolae etiam nunc regiam

superiorem, velut incunabula tanti Imperatoris venerantur et monstrant. Villas et templum Pipinum [Note: Piping.] nomine in eiusdem fluminis ripa, a Pipino, diuo Dionysio tum esse extructum, dedicatumque pro certo habetur. Sicuti et prope Fruxinum Pipinhusium [Note: Pipishausen, VVipis.] ad fontes Ilmi Pipinoritus [Note: Pipisriet.] In ripa Isarae Pipinopagus [Note: VVipisbach] Vici, et aedes sacrae, diuo Dionysio consecratae a Pipino, qui haec condidit: cognomina serunt, et monstrantur. Pipinhusium (Pipini domum valet) praetorii ibi vestigia visuntur: Pipino ritus, Pipini nouale, lingua Franca, siue Germanica significat.

[Note: 15] Iam Carolomanus ex Saxonia in Boiariam ad fratrem Pipinum redierat, ibi adnitente Hyldruda vxore Vtilonis, quae soror Carolomani, et Pipini erat, pax inter duces conuenit. Vtilo abdicato nomine regio, in ordinem ducum redigitur.

[Note: 16] Coniunctis postea copiis Carolomanus, Pipinus, et Vtilo aduersus Saxonas toties fidem frangentes, et deinde aduersus Theodoualdam ducem Sueuum, et Hunaldum Aquitaniae regulum arma mouent. Gebolibum Moguntinum Pontificem tribu sacerdotum mouent. Pater huius Geroldus, itidem Moguntiaci episcopus, occisus praelio a Saxonibus fuerat: Filius vindicaturus parentem, superiores regulos in Saxoniam comitatus, iuxra Visurgim amnem, Saxonem, qui Geroldum patrem eius interemerat, ad colloquium familiare euocatum trucidat, hoc adiecto elogio:

Accipe iam ferrum, quo patrem vindico charum.

Accusatus quoque est Gebolibus, quod cum canibus, et auibus venaticis, contra officium sacerdotis dei luserit. Nostro aeuo venari munus Episcopi honestissimum, et praecipuum esse existimatur: Pontifices nostri caetera munia a se longius in alios relegant: venationi velut ad hoc cooptati, deseruiunt. Quin et Monachorum quidam praesules, calvicie duntaxat, et Bardocucullo pietatem praese ferentes, magis superstitiosi, quam pii, de huiusmodi nugis nobilitati, et principibus lites mouent. D. Bonifacius, qui ob huiusmodi lusum tanquam rem prophanam, iure suo Gebolibum exaugurauit, a Carolomano et Pipino Mogontiaco praeficitur.

[Note: 17] Mortuus est sub idem tempus Gregorius tertius, post quem ouili Romano pastor eligitur Zacharias. Gebolibus superior, Clemens, et Samson Scoti: Albertus Gallus, et eiusdem sectae sacerdotes, atque episcopi, nummarii, auari, libidinosi, sacrilegi, peculatores, temulenti, diuo Bonifacio aduersari vehementissime coeperunt. Erat illorum deus venter, et ea quae sub ventre sunt. Venationibus dediti, et aucupiis, canes, auesque alebant: arma deferebant, in militiam proficiscebantur: bella sectabantur: humano cruore, caede, homicidio sese polluebant, nihilo secius tamen sacrificare, Euangelium legere, nec erubescebant, nec metuebant. Atqui hi nebulones, quod vulgo gratissimi ob similitudinem morum erant, in concionibus populum, qui fabulosis maxime capitur, aduersus Bonifacium concitabant. Eum mendaciorum autorem legis, atque pacis Christianae turbatorem, corruptoremque esse vociferabantur. Quamuis quidam in vincula a ducibus Francorum coniecti erant, caeteri tamen plurimum negocii Bonifacio, et eius sociis facessebant. Proceres sanctorum, diuus Bonifacius rem omnem Zachariae Pontifici Romano missis legatis aperiunt: atque hi solenni ritu publice, frequenti flaminum senatu Romae auditi sunt. Cognitaque causa in concilio, huiuscemodi sacrificulorum turba reiecta, atque diris deuota est. Gratiae actae Carolomano, et Pipino ducibus Francorum, quod Bonifacio in tales errones animaduertendi, impios exaugurandi, pios inaugurandi, data potestas.

[Note: 18] Episcopos ibi collocandos Romanus Senatus censet, iubet, vbi praedia abundant, quae alendis pauperibus suppetant: Pontificem enim peni, et alimoniae pauperum promum, condum, procuratorem esse. Ipse legatus Germaniae designatus, et eius successores, Archimystae Franciae perpetuo declarati. Lege sancitum est, Moguntiacum semper fore Francorum Germaniae caput, atque Metropolim: id quod Carolomanus, et Pipini postea perpetuo edicto statuerunt.

[Note: 19] Zacharias insuper Pontifex Max. in hanc sententiam Galliae, Franciaequenationibus rescripsit. Zacharias seruus seruorum dei, episcopis, sacer dotibus, diaconis, monachorum maximis, regulis, ducibus, praefectis, praesidibus, omnibus denique piis, deum immortalem timentibus, qui Gallids, et Francorum regiones incolunt, salutem.

Deo Opt. Max (fratres, et filii clarissimi) gratias ago eum pro vobis semper deprecor, vt quod facere, diuino spiritu instruente et suffragante veritate, coepistis, perpetuo faciatis. Quemadmodum enim certiores non fecit Reuerendissimus, atque sanctissimus, frater noster Bonifacius episcopus, solenni ritu Christiano conuentum celebrastis, adnitentibus filiis nostris Pipino, et Carolomano falsos, refractarios scortatores, sacer dotes homicidasmilitantes repudiastis, exegistis: obsecro, et per Deum immortalem dominum nostrum IESVM CHRISTVM obtestor, vti Bonifacio legato CHRISTI, et nuncio supremae illius Maiestatis, sicuti hactenus consueuistis, bene praecipienti sedulo obtemperetis: prouincia, et mandatis nostris fungitur: vestrum agit negocium, nempe vt vos in viam rectam reducat, et a criminibus Christo propitio expiet, ac pro mortalibus aeternos efficiat, die, noctuque oper am strenue nauat. Euenere hactenus vobis coelesti ira, ob vitia vestra, sacrificuli errabundi, et caecutientes, qui et vos, et se fallere consueuerunt. Ingrati Deo, inuisi superis. Nullum hactenus discrimen inter sacris mitiatum et prophanum fuit. Sicut populus, sic et sacerdos iuxta toto errarunt coelo. Coecus coecum duxit: perierunt greges cum pastoribus. Ouili haud impar pecus fuit, dignumque patella operculum. Quamobrem hostes vestri vndique inualuere: vos vbique victi estis. Nec quicquam preculae sacerdotum inanes profecerunt, quibus pugnare non licet. Quo pacto victoriam sperare ausis, eo bello, quo sacerdos simul, et humano cruore, ac caede polluitur, et sacrosanctam hostiam impuris manibus sceleratiore mente contrectat? Sacerdoti, qui pastor est, arma non ferre, nedum quenquam bello occidere licet. Officium boni pastoris est, oues seruare, pascere: pecus vero, quod palans ab grege aberrat, ad ouile cogere. Hos qui Christiani sunt, seruato his qui Christiani non sunt, Christum praedicato, veritatemque adnunciato. Coelestis doctor et magister Mystis suis praecepit: Vos estis salterrae, quod sisal desipuerit, quonam condietur? Nihilvalet vltra, ne insterquilinium quidem vtile est, abiiciatur foras in lutum, et conculcetur pedibus.

Dum haec ita sunt (nempe veritas mentiri non potest) et tales suffertis sacerdotes, quales Ethnici non ferrent, hostes superiores fieri neccsse est. Huiusce modi sacerdotuli deo non litant, sed ipsum magis irritant: et superos ad iracundiam prouocant. Quomodo oues a lupis tutae erunt, si eas pastor destituerit? Proinde si Bonifacio dicto audientes eritis, et pios, castos ab omni Venere, ab omni labe mundos, immunes omnis homicidii, sacerdotes vobis delegeritis, quemadmodum iure diuino praescribitur, et nostro munere functus Bonifacius frater noster praedicat, omnibus formidolosi eritis Barbaris. Nulla natio conspectum vestrum ferre poterit, ferocissimae gentes, exortes veritatis, quae vndique armis circumfremunt, Arabes, Scenitae, Saxones, Hunni, Venedi, Auares, Abares, armis vestris succumbent. Simul et bene recte que viuetis, et in coelum posthanc vitam recepti, cum Deo Opt. Max. et superis, sempiterno perfruemini aeuo.

At vos charissimi fratres, qui estis veri Christi sacerdotes, perinde ac fidi ministri Christi, ac mysteriorum dei oeconomi, procuratores, et dispensatores, et administratores arcanorum eius, de quibus tanquam re aliena rationem reddituri estis, coelestis imperatoris negocium, non rem vestram agite. Veram sectamini disciplinam, quae nobis in sacrario, et sacrarum liter arum thesauro expressa est. Mores vestri etiam apud alienos a religione nostra inculpati existant. Vita vestra sit speculum, et exemplar viuum caeteris Christianis: ita et apud homines fama celebres vos consequetur. Adeo autem immortalitate donati, perpetuo felices in coelo viuetis. Quotannis conuentus cogatur, in quibus de concordia, et pace Christiana agatur. Si quid adversum fuerit, resecetur, quo templum deifirmum, ac immobile perstare possit. Data Calendis Aprilibus, Imperante domino piissimo Augusto Constantino, a Deo coronato, Anno vicesimo quarto Imperii eius, indictione vndecima: anno autem restituti orbis septingentesimo, quadragesimo tertio.

[Note: 20] Sub idem tempus diuus Vergilius, diuinarum, humanarumque rerum perquam peritus, in Germaniam cum Dabda Graeco sacerdote ad Carolomanum, et Pipinum duces accessit. Ob eruditionem,

et prudentiam singularem breui principibus insinuatus, in aula acceptissimus fuit: biennio ibi in summa authoritate versatus. Inde in Boiariam ad Vtilonem regulum dimissus, non minore in honore fuit. Ab eo, mortuo Ioanne, Iuvauensibus pastor datus est.

[Note: 21] Erat in Boiaria sacerdos quidam Latini sermonis ignarus, is candidatos religionis lustrarat hisce verbis: Baptizo te in nomine patria, et filia, et spiritus sancti. Diuus Bonifacius illos ceu prophanos abominabatur, et rursus aqua Iustrica tingendos censebat. Sidonius maximus Boiorum Pontifex (quem Archiepiscopum Laureacensem, et Episcopum Bathauensem nuncupabant) diuus quoque Vergilius dissentiebant, pugnantemque sententiam sectabantur, prohibebantque huiusmodi iterum lauacro sacro expiari. Nam pro Christianis rite lustratis eosdem habebant. [Note: Vide Magistrum in sententiis lib. 4. dist. 6. cap. 5.]

[Note: 22] Et cum Bonifacius non cederet, ad Zachariam Pontificem Romanum provocant. Hic Bonifacio rescripsit, Sidonii et Vergilii opinionem adprobat: tales tinctos esse declarat. Siquidem sacrificulus ille ob inscitiam Latinarum duntaxat literarum absque omni fraude ac dolo malo lapsus ita sit: nec aliquam fallaciam errori intenderit.

[Note: 23] Erat Vergilius etiam in disciplinis, quas Mathematicas vocamus, et in philosophia prophana magis quam tum Christiani mores ferebant, eruditus. Ex illiusmodi literarum scitis, contra opinionem vulgi, et D. Aurelii Augustini, et aliorum forte docuerat, id quod nostro seculo non argumentis inuestigandum, sed experimentis cognitum est, circumfundi terrae homines vndique, et conuersis inter se pedibus stare, vnde Antipodas Graeca nuncupat voce. Hoc ita acceptum est, quasi Vergilius alium mundum, alios sub terra homines, alium denique Solem, atque aliam Lunam esse adsereret. Bonifacius haec velut impia, et philosophiae diuinae repugnantia, refutar: Vergilium publice, priuatim arguit, ad recantandum has naenias prouocat, efflagitatque iure suo vt legatus Germaniae, ne ille huiusmodi deliramentis synceram, et simplicem Christi sapientiam polluat, atque contaminet.

[Note: 24] Diuus Vergilius (vt omnes homines sumus, et nihil est ex omni parte beatum) hac iniuria, ac contumelia lacessitus, animum Vtilonis reguli Boiorum, apud quem plurimum valebat, abalienare a Bonifacio, atque inter eos discordiam, et odium serere conatur. Iactabat etiam, a Romano Pontifice designatum episcopum, qui primus ex his quatuor, quos Bonifacius Boiis consecrarat, decessisset.

[Note: 25] Diuus Bonifacius id Zachariae Pont. Max. literis conqueritur. Zachariae quoque philosophia Vergilii suspecta esse coepit. Ipse igitur legatos cum mandatis, et literis ad Vtilonem ire iubet, partes suas Bonifacio commendat. Vergilium philosophum (si sacerdos sit, inquit,nescio) ab templo Dei, et Ecclesia depellito, sacerdotio in concilio abdicato, si illam peruersam doctrinam fuerit confessus. Sidonio quoque, et Vergilio comminatorias scripsit literas Romanus episcopus, postulauitque, vt Bonifacio obsequantur. Insuper regulo Boiorum denunciatum est, vt Vergilium Romam mittat, vbi Vergilius rationem reddat, ac a Pont. Romano examine comprobetur.

[Note: 26] Diuus Bonifacius post haec duos consecrauit Episcopos, diuum Burckhardum antiquae Franciae, iussu Carolomani dedit. Virtzburgi, Peoniae dicti, habitare iussit. div. Vuilibaldum consensu Vtilonis, et Suitogerionis praefecti Boiorum, qui proprie Alemani vocantur, Aichostadii collocauit, an. Christi DCCXLIII. Vrbs est Nariscorum, eam praeterfluit flumen Alemanus (a Ptolomaeo Alcimunium vocari inuenio, quanquam deprauatum esse nomen, ob inscitiam librariorum, et similitudinem Graecarum literarum, vti facillime fit, in huiusmodi codice praecipue) suspicer. Verarn esse lectionem Alimanum siue Alimomiam, verisimile est.

[Note: 27] Eodem tempore Carolomanus dux Francorum, imperii Franci administratione Pipino fratri derelicta, in ordinem priuatum se redigit. Romam profectus monachi vitam sectari, et in monte, quem Soracte adpellant, degere coepit. *Huius montis in lyricis hisce versibus Flaccus meminit:

Vide vt alta stat niue candidum
Sor acte, nec iam sustine ant onus

Syluae laborantes, geluque
Flumina constiterint acuto.

[Note: 28] Grypho frater Pipini, quod exclusus gubernaculis, minoris esset authoritatis, fratri rebellat, elapsusque ad Saxonas, perpetuos Francorum, et aliorum Germanorum Occidentalium hostes, gentem ferocissimam, bellicosamque, quae adhuc falsos deos colebat, haud difficulter contra Pipinum concitat: armaque sumere persuadet. Pipinus dux Francorum, et Vtilo vires coniungunt, ingenti comparato exercitu, aduersus Saxonas et Gryphonem procedunt.

[Note: 29] Grypho vbi Pipinum, et Vtilonem Saxoniae fines adtigisse, et feruere bellum animaduertit, in Boiariam clam diuertit. Exceptus benigne ab Hyldruda sorore sua, vxore Vtilonis, eam cum Thessalono infante in suam potestatem redigit, Suitogerionis ope, auxilio Landofridi ducis Sueuorum, ducatum Boiariae occupat, Boios in sua verba iurare cogit. Nonnulli Boiorum proceres Gryphoni fauebant, quod mater eius ex Boiaria oriunda erat, et sub iuuene feroce omnia sibi licere existimabant. Pipinus et Vtilo, vbi ista haec accepere, compositis rebus in Saxonia, propere arma in Boiariam mouent. Grypho et Landofridus capti in Franciam abducti sunt. Hyldruda et Thessalonus liberati, Vtilo Boiariam recipit. Grypho paulo post custodia elapsus, princeps inquietissimus, dum in Italiam fugam adornat, intersectus est a praefectis Pipini.

[Note: 30] Et dum hinc ab Orientis ora Saxones occiso Hyldegario Pontifice Agrippinensi: illinc ab Occiduo sole Baepharius dux Aquitaniae (quam Gasconiam, et Langodocam vocant) crebro, pace, foedereque soluto, in Francos, Gallosque incursant, praedas abigunt, captiuos veluti pecorum gregem abducunt, templa diripiunt, omnia ferro, flamma deuastant, Hyldericus rex in syluis Galliae venationibus, lasciuiae seruilibus Officiis intentus, inter sorices et tineas, quasi nihil harum rerum ad se adtineret, gaudiis corporis vacabat, Rempublicam omnino negligebat, supplicem audire, causam cognoscere nunquam in animum induxit. Nec domi, nec foris, nec in pace, nec in bello quicquam praeclari facinoris edidit. Nam nec consilio, nec manu valebat. Epistolae, et diplomata, tabellae eius nomine signabantur: porro omnia arbitrio ducis, praefectique praetorio confiebant. Nomen regis penes Hyldericum, ius autem omnis imperii penes Pipnum erat.

[Note: 31] Vitlo regulus Boiorum primus inter amicos mussitare coepit. Indignum vehementer, et iniquum, maximum denique esse dedecus toti Germaniae et Galliae tam ignauum hominem, tam diu ferri: qui melior monachus, quam rex esset. Principem ideo deligi a populo, vt domi et belli tanquam communis parens omnibus iuxta in commune consulat. Regem a regendo, lingua Romana: Franco vero sermone Chinigum, ab audendo, et prudentia gubernandi, peritia consulendi, dictum esse.

[Note: 32] Haec vbi in vulgus (alioquin rerum nouarum auidum) emanarunt, cuncti fremere, stomachari, Hyldericum floccifacere coeperunt. Nec a contumeliis temperatum est, ille vmbraticum, ille pupparum, alius puerorum regem cognominabant. Et vt est in vtramque partem immodica plebes, Piginum ad coelum vsque laudibus ferebant: illum solum scire, quidnam regium deceat abimum: in illo fortunam, vitamque omnium sitam esse praedicabant. Francones tantum a sius maioribus degenerasse, Hyldericum iniquiore accipiebant animo, quod ipsi tanti Imperii authores forent, et ante ducentos et nonaginta annos cum rege illo Hylderico Magno, cuius hic ignauus nomen ferret, Rhenum superassent, Romanis victis, pulsis, trucidatis, Gallias a seruitute dura liberassent, in Germaniamque transtulissent.

[Note: 33] Fit igitur conuentus Francophori primorum. Perplacuit omnibus, legatos ad Zachariam Pontificem Romanum percontatum ire, diutius ne tot viris fortibus eum regem tolerare liceret, qui nec corporis, nec animi viribus populo Christiano consulere posset: qui vmbra, et inani honore duntaxat dignitatis contentus esset, caeterum tanto oneri impar, nihil pensi haberet patereturque maiestatem. Imperii Francorum tot cladibus ab hostibus regni et religionis deuastari: ipse interim ocio obsolescens.

Missi sunt Romam Voloradus, vir admodum prudens, et eruditus, a sacris Pipini, et diuus Burchardus Pontifex Franciae antiquae, VVirtzeburgensem episcopum nos, literiones Herbipolensem nuncupant. Ipse adhuc Francorum dux est, et vocatur.

[Note: 34] Zacharias Pont. Max. vbi mandata Francorum audiuit, huiuscemodi verbis responsum dedit: In diuinarum literarum sacra historia populum, a rege ignavo et socordi, lasciuiaeque, spreto prudentium consilio, intento indulgente summa, ac aeterna illa Maiestate, defecisse: virumque prudentem a suo corpore Regem creasse inuenio. Regnum omne potestasque Dei Opt. Max. est, principes ministri duntaxat regnorum sunt. Duces populo ideo deliguntur, vt supremi Imperatoris in omnibus sectentur voluntatem: non pro libidine sua agant. Is demum verus rex, qui populum sibi a Deo creditum, iuxta diuinae legis praecepta, placitaque moderatur, quo simul felices confiant, et vitam adipiscantur beatam, princeps populo, cuius beneficio possidet, obnoxius est. Quaecunque enim habet, potentiam, gloriam, diuitias, honorem, dignitatem, a populo accipit: plebi accepta referat necesse est. Regem plebes constituit, eundem et destituere potest. Proinde fas est, et licet ipsis Francis Germanisque repudiato degenere monstro, eligere eum, qui belli, domi sapientia coniuges, liberos, parentes, omnium denique vitam, et fortunas tutari et defendere queat, et valeat.

[Note: 35] Haec vbi Zacharias dixit, diuo Bonifacio literis aperit, eidem partes suas in hac re committit. Huius epistolae finis: Data pridie Nonas Nouembris, Imperante domino piissimo Augusto Constantino Imperatore, imperii eius anno XXXIII. indictione quinta. Fuit is annus Christi DCCLII.

[Note: 36] Legati deinde in Germaniam reuertuntur, Moguntiaci, vbi proceres Francorum, et Germaniae frequentes convenerant, literas reddunt, sententiam Pontificis Max. patefaciunt. Indicitur igitur concilium Augustam Suessonum (Vessonum Ptolomaeus nominat) vrbs est Belgicae secundae in confinio Germaniae, et Galliarum, ibi Hylderico regium nomen communi omnium sufftragio abrogatur: Pipinus rex salutatur. Quem deductum in templum diuus Bonifacius Pontifex Moguntinus, ritu solenni, et more Christiano inungit. Quamobrem Moguntinus Archimystes tenet hactenus primas deligendi Imperatoris Germani, quem regem Romanum vocant.

[Note: 37] Hyldericus captus, tonsus in Monachorum ordinem, capite diminuto redigitur. Itidem et Gisala regina. Ambo traditi Vtiloni et Thessalono filio Vtilonis regulis Boiorum, ipsi eos in Boiariam deduxerunt. Hyldericus in Monasterium diui Hemerani Reginoburgii (caput est Boiorum) includitur. Gisala regina Cochiliam in contubernium sacratarum foeminarum, in superiore Boiaria, sub radicibus alpium, ad eiusdem cognominis lacum, relegatur. Vbi et vita defunctam, atque humatam esse et fama, et literis proditur. Etenim id Coenobium ab Vgris exustum est: nomen, pagus, aedes sacra superant: caetera aedificia solo aequata sunt, sicut quinto narrabimus libro. [Note: 38] Vtilo filium suum Thes salonum, qui iam adoleuerat, adiectis ei viris grauibus, aulam Pipini concomitari iussit. Erat Pipinus auunculus Thessaloni. Ipse Vtilo iussu Pipini regis, Venedis, qui Noricum infra Taurum montem, et superiorem Pannoniam, in confinio Dalmatiae, Lyburniae, Illyrici ad fontes Draui, et Saui amnium habitant, Chitomarum, in Boiaria a puero educatum, ducem dedit. Lupus pater Monachorum coenobii, quod in Chimino lacu [Note: Chimsee.] Noricorum maximo situm, Angiam, hoc est insulam vocitabat consuetudo, Chitomaro, quod eius Catechestes, hoc est compater erat, Maioranum nepotem, diuini iuris consultum a sacris esse iubet, qui vulgo Charinorum [Note: Kaernden.] (ita enim proprie illi Venedi dicuntur) sapientiam Christianam interpretaretur.

[Note: 39] Sub idem tempus Hathulphus rex Longobardorum Romam obsidet, omnia quae Imperatori parebant, igne, ferro depopulatur. Romani opem Constantini Copronymi, filii Leonis Cononis Isauri, Imperatoris sui implorant. Iam neglecta veteri Roma, Caesares Augusti Neoromae, vti nostro saeculo in Germania, habitare insueuerant. Constantinus ad

Pipinum proficisci iubet legatos, quorum princeps Stephanus episcopus Romanus. Ipsi maritimo in itinere cum muneribus ad Pipinum deuenere. Munera Imperatoris, quae a legatis deferebantur, erant instrumentum Musicae maximum, res adhuc Germanis et Gallis incognita, Organon adpellant. Cicutis ex albo plumbo compactum est, simul et follibus inflatur, et manuum, pedumque digitis pulsatur. Pontifex Rom. Legati Imperatoris Pipinum obtestantur, praemia pollicentur, vti a tergo Hatulphum adgrediatur, ab obsidione vrbis Romae ad sua tutanda auertat.

[Note: 40] At frater Pipini Carolomanus, qui iam monachum profitebatur, et ex Italia ad fratrem profectus fuerat, expeditionem Italicam, frustra tamen, fratri dissuadet. Pipinus cum vxore sua Bertha, illum Viennae Galliae, vbi et paucis post diebus morbo correptus, interiit, subsistere iubet. Ipse in Italiam arma mouet, in angustiis alpium occurrentem Hatulphum praelio superat, Ticinum repellit, atque ibi obsidione claudit.

[Note: 41] Vtilo quoque regulus Boiorum vallem Athesinam, [Note: Eischland] Venusticam vallem alii vocitant, Maias, Pisonium Colonias Boiorum, et reliqua castella, quae Litoprandus rex Longobardorum Boiis abstulerat, vi et armis recuperat. Tridentum insuper invadit, ac occupat, quod posthac semper Noricorum principibus, diuulsum Italia paruit.

[Note: 42] Hatulphus ad pacis conditiones quas hostis dixit, compulsus, iussus est obsides dare, erepta oppida atque castella Romanis reddere, et vt reddita nunquam repeterentur, facramento fidem facere. Pipinus victor domum in Franciam reuersus, maiorem partem exercitus inter redenndum intemperie coeli amisit. Hatulphus dum pacta omnia rescindere parat, in venatione percussus interiit. Succedit in regno Italiae, atque Longobardorum Desiderius, cuius filia Litopyrga Thessalono filio Vtilonis desponsa est.

[Note: 43] Eadem tempestate Turcarum primo audita sunt arma. Plinius et Pomponius Mela Sarmatiae Asiaticae fuisse incolas, vicinosque Budinis, Thyrsagetis, Gelonis, Thussagetis, Tanaim amnem incoluisse, vastas syluas occupasse, vsque ad solitudines saxosis conuallibus asperas, alimenta quaesisse venando. Alii Hunnorum sobolem, ac reliquias existimant: atque hi nunc Turci vocantur, et per continuos septingentos, sexaginta quinque annos, ad hanc vsque aetatem, ob scelera et flagitia nostra, adeo paulatim increuere, vt ab Euphrate totam Asiam, pulsis, trucidatis nostris, nuper et Aegyptum, debellatis Saracenis, Europam vsque ad Sauum amnem inuaserint, ac teneant, et possideant. Iam de possessione Germaniae, Pannoniae, et Italiae ambigunt, et nobiscum armis contendere parant: quotannis irruptionem minantur. Sola discordia hostium nos seruat. Rex enim Persarum Turcis quoque negocium facit. Deus omnipotentissimus auertat has pestes ab orbe Christiano. Faxit Christus Opt. Max. vt positis animis, stultitiaque, mortales non esse cogitemus: eoque studio aeterna, veraque bona prosequamur, quanto ardore pro diuitiis, potentia, gloria, rebus leuislimis, fluxis et fragilib. pugnis decertamus. Si vera sunt carmina et vaticinia diuae Hyltegardae, et Brigittae, Sibyllarum Germaniae, et Bardorum fatidicorum, qui ea quae nostro aeuo completa vidimns, longo ante tempore nobis cecinerunt, Agrippinensis Colonia, nolimus, velimus, Turcarum caput erit: sed ad Vtilonem Boiorum regulum redeo.

[Note: 44] Qui vbi triginta annos potitus est Boiaria, obiit mortem quintodecimo Calendas februarii, anno orbis seruati septingentesimo, sexagesimo quinto. Sepultus est in Austrauia [Note: Osterbofen.] vbi et regiam, praetoriumque principale fuisse reperio: ostenduntur ibi conditoria duo albo marmore extructa. Alterum esse aiunt (sicut et antiquissima literarum monumenta Vessorunnae ostendunt) Hyldrudae vxoris: alterum Vtilonis mariti Hyldrudae.

CAPVT X. Thessalonus III. cum filio Theodone VIII. Duces Boiariae a Carolo dignitate abdicantur. Carolus M. Rex Franciae.

1. Thessaloni natiuitas, educatio et iuramentum Pipino praestitum.

2. Thessalonus clam se de exercitu Pipini subducit et Boiariam mortuo parente occupat. Conuentus Prouincialis.

3. Capitulatio Statuum cum Thessalono.

4. Noui Conuentus Statuum Prouincialium.

5. Leges Boiorum veteres correctae nouaeque constitutae. Harum summa.

6. Thessaloni cura religionis in monasteriis extruendis. Narratio de filio ipsius Gunthero ab apro interfecto, a monachis excogitata.

7. Alia monasteria ab eo aucta et dotata, item eius consilio fundata. Praemonstratensium ordo.

8. Thessaloni Consiliarii Aribo et D. Virgilius moriuntur. Thessalonus iam Pipino formidolosus, pacem tamen et amicitiam cum eo colit.

9. Pipinus ex bello Aquitanico Victor redux haud procul a Lutetia moritur. Eius sepulchrum, Filii Carolomannus et Carolus regnum diuidunt.

10. Thessalonus Lytopyrgam, Carolus M. Irmogardam filias Regis Desideru in matrimonium ducunt. Carolus Irmogarda repudiata Hyldegardam sibi iungit.

11. Modestus iussu Thessaloni Episcopus Carinthiorum consecratus, cum presbyteris in Carinthiam mittitur, eoque mortuo Madoldus et Variomarus succedit.

12. Carinthii ob introductam Christianam religionem rebelles a Theodone ad officium rediguntur, mortuoque Chitomaro Valdungus ipsis Dux constituitur. Missionarii Carinthiorum.

13. Ingo Dux Carinthiorum vaframento et astu Carinthios nobiles ad Christum conuertit.

14. Carolomanno mortuo Carolus omni Francorum imperio potitur. Diaeta VVormatiae habita. Imperatoris et Pontificis Romani Legati aduersus Desiderium Regem Caroli auxilium implorant.

15. Legati a Carolo ad Thessalonum remissi de pace seruanda verba faciunt.

16. Thessalonus ad Carolum proficiscitur, datisque obsidibus pacem firmat.

17. Thessalonus auxilia cum filio Theodone Carolo mittit, et quaedam loca in feudum accipit, Hunni et Abares ad Anassum proficiscuntur, re infecta domum redeunt.

18. Caroli M. expeditio in Italiam. Desiderius cum vxore viuus captus. Carolus Romam peruenit, vbi Theodo VIII. baptizatur.

19. Carolus M. bellum Hispanicum et Saxonicum conficit, Romaeque filiam Ruthrudam Constantino despondet.

20. Vergilio et Aribone Consiliariis Thessaloni mortuis Lytopyrga Patrem Desiderium vlcisci, cupiens Thessaloni animum a Carolo abalienat.

21. Thessalonus cum Hunnis et Abaribus foedus contra Carolum init, iis qui pacem suadent, insidias struit.

22. Thessalonus Legatos ad Papam Hadrianum mittit, qui Carolum inculpant, et Pontificis consilium expetunt.

23. Pontifex apud Carolum expostulat, Carolus se purgat, totamque causam Papae arbitrio committit.

24. Hadrianus Papa renitentibus Legatis Thessaloni, frustra pacem tentat. Eius oratio, in qua b annum minitatur.

25. Carolus Thessalonum VVormatiam frustra citat. Thessalonus filium regni consortem declarat.

26. Carolus Boiariam tribus exercitibus inuadit. Thessalonus de suis male suspicans, Carolo supplex factus in gratiam recipitur. Carolus acceptis obsidibus in Franciam reuertitur.

27. Thessalonus periculo liberatus noua meditatur. Suspecta eius oratio.

28. Quidam emunctioris nasi subolentes Thessaloni intentionem Carolo rem deferunt.

29. Carolus status Boiariae Ingelhaimium conuocat. Comparet ibi et Thessalonus cum vxore Lytopyrga.

30. Boiorum Legati Thessasonum crimtnis laesae Maiestatis accusant.

31. Thessalonus totam causam confitetur, ex Lege Salica capitis damnatur, Carolo Boiaria adiudicatur.

32. Thessalonus supplex fit Carolo vitaque donatus cum filio et vxore in monasterium detruditur. Carolus Boiariam sibi subiecit.

33. Hunni et Abares Boiariam bis infestant, bisque praelio fusi domum repelluntur.

34. Carolus Reginoburgii a Boiaris homagium sibi praestari iubet Boiariae praesidem dat, et eam contra Hunnos munit.

35. Prodigia. Quae de Thessalono narrantur miracula, figmenta sunt. Liber de Caroli M. vita conscriptus idiomate Germanico.

[Note: 1] HOrum filius Thessalonus natus est anno restitutae salutis septingentesimo quadragesimo primo. Nactus annum duodecimum ab Vtilone parente, cum grauibus viris, quorum authoritate adolescens (ne quid temere per aetatem ageret) regeretur, in aulam Pipini regis auunculi sui missus est. Vbi duodecim annos versatus, omnibus bellis in Saxonia, Aquitania, Vasconia, Langodoca, Itatia, Galliis aduersus Baepharium ducem, et Hathulphum regem Longobardorum interfuit. In verba Pipini, et filiorum eius dextra in reliquis ossibus diui Dionysii, Gemani, Martini imposita, ipse et proceres eius iurarunt. Pipinus eius fidei, et tutelae Boiariam, Imperii Francorum valentissimam partem commisit.

[Note: 2] Verum certior factus de aegritudine parentis Thessalonus, non impetrato commeatu, insalutatoque auunculo, clam se de exercitu subducit, qui tum in Aquitaina contra Baepharium bellabat: domum se proripit, mortuo genitore, Boiariam accipit. Proceres Boiorum, episcopi, et monachorum praesules (vt mos gentis est) Aschaemis [Note: Astheim.] vicus est superioris Boiariae intra Oenum, et Isaram) conueniunt.

[Note: 3] Veteri consuetudine nouo principi administrandi leges praescribunt huiusmodi.

LEGES NOVI PRINCIPIS BOIORVM

SECVNDVM VETEREM CONSVETVDINEM.

Templa sacrosancta sunto. Vti Pontifices res Ecclesiastitas procurent. Monachi recte viuant. Omnes decimas tribuant sacerdotibus. Princeps iure suo operam dato, pupillos, viduas, inopes ab calumnia potentum defendito: pauperum et inopum querimonias ipse audito, et cognoscito. Magistratibus, praesidibus, praefectis, praetoribus, ne ciues, colonos, pauperes seruitute opprimant, demandato, neque illorum auaritiae inopes praedae esse sinito. Nec enim aequum est, vt illi de visceribus Reip. cum antea pauperes, et mendici fuerint, collocupletentur, et fortunis miserorum ditentur. Creditae sunt illis prouinciae, vt tanquam parentes consulant pauperibus, non vt diuites fiant, et luxurientur. Leges Boiorum vbique obseruato, ne qua fraus ipsis fiat, caueto. Incesta coniugia, adulteria cohibeto. Culpam supplicio recidito: primum ius, legesque exerceantur, deinde eas clementia lenire fas esto, et temperare. Quemadmodum Imperator coelestis per Mosen regi praecipit, omnibus cognitionibus, conuiuiis sacerdotem legis Christianae peritum adhibeto: quo omnis sententia, omnis serma principis diuino sale conditus siet. Ne quid temere, Christianae iustitiae aduersum fiat, aut committatur: quo Deus Opt. Max. ad iracundiam prouocetur. Neue iudices munera accipiant, et noxii (ita mores sunt) insontibus praeferantur.

[Note: 4] Deinde celebrior conuentus Boiorum in inferiore Boiaria Dingulofini [Note: p) [transcriber: footnote missing] ] fuit, oppidum est in ripa Isarae. Interfuere sex episcopi, et Pontifices tredecim Monasteriorum rectores. Atque hi fuere episcopi, Mannus Neoburgensis, ea provincia et Dioecesis postea diuo Vdaldrico condonata, Augustam Rhetiae translata est. Almus Sabonensis, Diuus Vergilius Saleburgensis. Bisericus, Laureacensis Archiflamen, Pontifex Bathauensis Synebertus Reginoburgensis, Aribo Fruxinensis. Nomina Antistitum, qui coenobiis, ac contuberniis praefuerunt, haec sunt. Oportunus Menensis, VVolfprechtus Altaichii inferioris pater, Albertus Tigurinus, Ato Schiratius, qui iam ad Schlechdorff, et in templum ibi diuo Dionysio dedicatum demigrarat, relicto saltu Schiratio, Vto, qui et Ato, Ilmensis, Landofridus Burensis, Albanus Sandunensis, [Note: In Sandau.] Ruthardus VVessobrunnae praesul, Arionistus superioris Altaichii, Reginobertus Pfafomonasterii, VVolcardus Austrauiae Berichtoldus Chimensis, Segido VVeltenburgensis rector. Vice Reginoburgensium, Bathauensium: et Monachorum Iuuauensium functi sunt eorum Pontifices.

[Note: 5] In isthoc concilio leges Boiorum veteres correctae, emendataeque sunt, sicut in Bibliothecis adhuc extant. Consultum quoque patrum huiusmodi factum est. Sacerdotes sanctitatem., quam habitu, caluicie et nomine profitentur, moribus exhibeant. Euangelii, patrumque scita vita exprimant. Omnis plebes populusque Pontificibus pareat. Monachorum quisque in conclaui suo deliteat, iuxta vocabuli sui rationem: suam soliuscuram agat. Parochus contra maiorum placita nequaquam administret, foeminas sacratas nemo ducat. Nobilis tamdiu equestris ordinis censeatur, quam diu beneficia et praedia principis regnique possideat: quamdiu fidem principi suo seruarit et vtitis Reip. fuerit. Festo die Solis, ocio diuino intentus, prophanis negociis abstineto: qui hoc die vehiculariam, aut huiusmodi operam fecerit, iumenta cius publica sunto: si contumax perrexerit, Deum ad iracundiam, polluendo festum, irritare, in seruitutem redigatur. Alia pleraque huiuscemodi (quae nunc a nobis irrideri solent, et corruptis moribus ludibrio esse) decreta sunt, quae longum esset, taedioque plenum: commemorare. Ex pluribus haec quasi capita, delegi: ex quibus studium maiorum nostrorum in pietatem, Rempubl. et simplicitatem Christianam intelligatur. Quorum si parsimoniam, integritatem, omisso luxu et fastu, aemularemur, melius nobiscum ageretur, et minus discordiae, minus litium et contentionis inter nos esset.

[Note: 6] Thessalonum (illuc, vnde abii redeo) hunc regulum Boiorum fauisse rebus diuinis, religioinsque amantissimum, studiosissimumque fuisse inuenio. Templum maximum Iuuauiae, itidem Reginoburgii, et Bathauiae a fundamento construxit. Diuum Valentinum consilio Aribonis episcopi Fruxinensis, Tridento Bathauiam transtulit, et diuum Columbanum Maiis, [Note: Mais an der Etsch.] vrbs est Boiorum quam Athesis alluit, Fruxinum. Madieseum [Note: Mathsee.] Laurisaemos, quod D. Floriani collegium adpellatur, et Chremissae Monasterium, [Note: Chrembsmunster.] vbi Guntherus filius eius ab apro in venatione percussus periit, diuque quaesitus a cane proditur. Qui fame coactus, relicto cadauere, in aulam prorupit latratu praeter solitum crebro: quasi questubus dominum deplorans, similisque hortanti sua vestigia subsequi patrem, ad interfectum filium deduxit. Qui ad huiusce rei monumentum eodem in loco contubernium Monachis construxit. Ita quidam prodidere, mihi vero non fit verisimile. Nam in oratione, quam Thessalonus in eiusdem templi dedicatione habuit, Theodonis quidem filii sui mentionem facit, de Gunthero, et huiusmodi fabula ne verbum quidem offendes: profecto tantam rem ille non taciturus, si ita fuisset. Deprehendi ego Monachos, vt originem, principiaque templorum suorum augustiora vili plebeculae faciant, animos vulgi imperiti huiuscemodi fabellis ad quaestum confictis, allicere, et oblectare, solere.

[Note: 7] Intra Ambronem et Lycum amnes Pollionas, [Note: Polling.] et VVessobrunnam [Note: VVessesbrun.] auxit

locupletauitque Haudlonge ab hostiis Ilmi, supra patriam meam, Occiduum solem versus decem millia passuum, Monasterium dicauit, Monachorum [Note: Munchsmunster.] cognominant. Thessaloni ope, fauore Valdoricus sacerdos, equestris ordinis, decem millia passuumsupra Monachium in Pipinopago in ripaque Isarae diuo Dionysio construxit aedem: tradiditque Symmystis, et consecraneis diui Benedicti: a scapha [Note: Schleffilarn.] nunc cognomen, mutatis quoque caeremoniis habens. Nam candidati sunt, et divi Nordoperti Mystae, Praemonstratenses se nominant. Adalundus quoque Hyldeualda, Odacer, Garioualda, Antonius fratres, claris orti natalibus ad Sylurnum lacum [Note: Schliersee.] superioris Boiariae, intra Oenum, et Magnoualdam flumina, itidem Monachis atris templum aedificarunt, Aribo episcopus Fruxinensis dedicauit: Beritholdum iuris diuini consiltum, ipsis patrem dedit.

[Note: 8] Huius Aribonis, et diui Vergilii consiliis Thessalonus obsequens, optimum praestitit principem. Vbi primo Aribo, deinde D. Vergilius in sequenti anno superos petiit, prauis vsus consultoribus ambitione praeceps datus est, Lytopyrgae vxoris filiae Desiderii regis Italiae illecebris nimium deditus, Carolum Magnum prae se contemnere coepit Suasu eiusdem vxoris, et paucorum procerum scelere, a Carolo Magno desciuit. Quod principali alioquin optimo eiusque soboli, omnium calamitatum (imo, vt verius loquar, felicitatis suae, quippe quem Monachi deum faciant, coeloque locent) causa extitit. Nam et eius virtus, opesque iam Pipino suspectae, et formidolosae esse coeperunt. Pipinus VVormatiam Francorum proceres accersit, ibi de pace, amicitia, nunciis vltro citroque missis, summa diligentia actum, nihil praetermissum, quo res ad ocium et quietem deduceretur.

[Note: 9] Baepharius dux Aquitaniae rursus rebellat: Pipinus contra ipsum pergit armatus, eundem interficit, Remisponum patruum eius incrucemagit, Aquitania potitur. Victor in agrum Parisiorum revertitur: sex millia passuum a Lutetia ex hac vita migrat, tertio post mortem Vtilonis anno. Sepulchrum eius parentis Caroli Martelli conspexi in Coenobio diui Dionysii, vbi fere reges Celtarum, et plerique nostri sepulti sunt. Filii Pipini Carolomannus et Carolus cognomento Magnus, ex aequo Francorum partiuntur imperium.

[Note: 10] Thessalonus Lytopyrgam Desiderii regis Italiae filiam vxorem ducit. Bertha mater regum in Boiariam proficiscitur: inde ad Desiderium in Italiam a Thessalono abit. Irmogardam sororem Lytopyrgae secum abducit, Caroloque filio in matrimonium dat. Qui tamen eam paulo post, nescio quam ob causam, repudiavit, et Hyltegardam, Hylteprandi ducis Sueuorum, et Rugardae ex Boiaria oriundae, filiam sibi connubio iungit.

[Note: 11] Iussu Thessaloni Modestus a diuo Vergilio episcopus consecratur, cum Cothario, Latino, Battone, Reginoberto presbyteris, cum Richardo diacono, aliisque sacris initiatis, ad Charionas mittitur. Ipsi potestas templa consecrandi, sacerdotes cooptandi iuxta patrum, et maiorum consulta datur. Tum aedes sacrae in Solio [Note: Zu unser Frauen im Sall.] et Liburnia ciuitate extructa, atque a Modesto consecratae sunt. Modesto defuncto, D. Vergilius a Chitomaro Charinorum duce inuitatus, illuc Madoldum, Variomanum sacerdotes proficisci iubet. Ipse venire noluit ob seditionem et discordias Venedorum.

[Note: 12] Quorum primores Chitomaro principi rebellabant, quod explosa auita religione, quam feliciter maiores sectati fuissent, nouum ritum colendi deum accepisset. Thessalonus dux in Venedos arma mouet, parere Chitomaro cogit. Quo mortuo, Venedorum proceres iugum religionis Christianae excutiunt, sacerdotes in Boiariam exigunt. Thessalonus Boiorum regulus, in Charionum regionem infesto, intentoque exercitu procedit: Valdungum ducem Venedis imponit. Huic Vergilius Haemonem, Reginoualdam, Maioranum, Gotharium, Erchinobertum, Reginardum, Augustinum, et Guntharium sacerdotes, diuini, humanique iuris iuxta peritos, dedit, vt Venedorum vulgo mysteria religionis nostrae aperirent, philosophiamque Christiana, falsorum deorum superstitione explosa plebem Charinorum recipere persuaderent: a qua tribus procerum, equestris ordo omnino abhorrebat.

[Note: 13] Ingo Venedorum regulus, qui Baldungo fuccessit, isthoc vaframento, et astu nobilitatem Christo lucrifecit. Conuiuium scite exornat, vilem plebeculam simul cum Equestris ordinis proceribus inuitauit: atque pro foribus recumbere nobiles iussit, pane duntaxat cibario, et caruncula rancida pauit, vinumque fictilibus propinauit asperum. At agricolas intra coenationem mensae regiae adhibuit, ipsis in conspectu suo discumbentibus, coenam dubiam adposuit: vinum optimum, poculis aureis, argenteis, gemmatis administrauit. Stomachari tum nobilitas, bile feruescere ac fremere coepit: haec omnia in sui contemptum fieri interpretabatur. Ingo vbi satis lusit, tumidis ira infit: Agricolae vncti, lauti sunt coelesti lauacro: vos numinum sordibus squatentes, hircum impietatis oletis, nauseamque mihi, qui delicatiore sum stomacho, facitis. Hocque sale aspersi proceres Venedorum, certatim ad sacrum fontem properarunt.

[Note: 14] Inter haec Carolomanus quarto regni anno decedit: Galliae, Germaniaeque ad vnius deuoluuntur potestatem. Carolus omni Francorum imperio potitus, VVormaciam concilium procerum indicit: ad se omnes Senatorii ordinis, et qui aliquo numero et honore erant, venire iubet. Adsunt, et Imperatoris Romani, Hadrianique Pontificis Maximilegati, Formosus, et Damasus Episcopi. Hi Carolum aduersus Desiderium regem Longobardorum in Italiam inuitabat.

[Note: 15] Ipsos Carolus, cum Richulfo a sacris, et Eberhardo pincernarum praefecto, ad Thessalonum in Boiariam Reginoburgium legat. Thessalonus Diuum Vergilium, et Aribonem Episcopos, et caeteros amicos vocat: deinde legatos accersit, qui paucis mandata aperiunt. Amitini tui regum maximi (princeps Christianissime inquiunt) et amici tui, Hadriani Romani episcopi, viui illius supremae Maiestatis oraculi, cui refragari scelus mexpiabile est, oratores sumus, iidem postulant, vt societatem, quam iam pridemcum Pipino, filiisque eius, cognatis tuis, sacramento rogatus, verbis conceptis iniisti, re ipsa (vti te dignum est, et Christianum, et veri, supremique numinis cultorem decet) comprobes. Pax potior bello est. Nemo sapiens certa incertis mutat. Deus, et Imperator noster abiturus a nobis, ad superosque rediturus, nil aliud, quam pacem suam, sicuti maximum, quod abs deo immortati mortalibus condonari possit, nobis reliquit. Hanc tesseram, hoc signum militibus suis dedit. Proinde tibi regnoque tuo consule, florentes res tuas cum perditisne misceas.

[Note: 16] Ad ea Thessalonus consilio Diui Vergilii et aliorum Pontificum, satis placide benigneque verba fecit: Sibi nihil antiquius esse pace, et societate Regum Franciae, praecipue Caroli, cui sanguine proximus esset. Boiariae principes maiores suos, semper praetulisse authoritatem Francorum caeteris finitimis regibus, se quoque in potestate Caroli cognati sui fore. Proficiscitur deinde cum his legatis VVormaciam ad Carolum Magnum: fidem ei suam duodecim obsidibus adstringit. Hos Synobertus episcopus Reginoburgensis ad Carolum deduxit.

[Note: 17] Porro Thessalonus domum reuersus, auxiliares copias Carolo cum filio Theodone mittit. Carolus (sicut refert in legibus, quas Boiis tulit) Angilostadium, Lutheraniam [Note: Lauterhofen.] Nariscorum vrbem et vicum: quae tum Francorum regibus parebant, et auus occuparat, precario Thessalono concessit. Hunni et Abares ingenti exercitu tum ad Oenum amnem, quem Anassum vocant, processerant, castraque locarant: verum sine vllo maleficio domum reuersi sunt.

[Note: 18] Interim Carolus in Italiam arma movet, Desiderium regem cum vxore Gansa Ticini obsidet, et capit, Romam it: Vbi Theodo filius Thessaloni ab Hadriano episcopo Romano lauacro coelesti lustratus est. Rudogaudus Fori Iulii dux, viuus captus est, iussuque Caroli securi percussus. Rupertum alium Longobardorum ducem, praefecti Boiorum, et Thessaloni Gauinus, et Idovinus apud Pisonium, in valle Tridentina pugna deuictum, interficiunt.

[Note: 19] Carolus Magnus subacta Italia in Germaniam proficiscitur: contra Hispanos, Saxonas feliciter saepius dimicauit, plurima bella strenue gessit. Paucis post annis ad legatos Imperatoris Romani, qui tum Constantinopoli habitabat, Romam cum liberis suis, maribus, et foeminis transitum facit. Audita legatione Caesaris Augusti, Constantino, filio Imperatoris Leonis, et Irenae Augustae Ruthrudam filiam despondet.

[Note: 20] Iam D. Vergilius, et Aribo episcopi, iuxta eruditi, ac boni, sine quibus nihil Thessalonus agere insueuerat, terras reliquerant. Lytopyrga mulier imperiosa, et impotens sui (cuius licentia hactenus autnoritate talium virorum tanquam freno repressa erat) sero sibi persuadet, posse vlcisci parentes, fratres, et sorores, opibus mariti. Cum paucis igitur fumi venditoribus (quibus omnia chariora quam fides, et iusticia erant) conspirat. Neminem nisi suae factionis coniuratum authoritate apud Thessalonum inualescere permittunt. Itaque principis animum et superbia et amore aegrotum in deteriora impulerunt, a Carolo sensim abalienare pergunt. Crebro in vtramque aurem (sicuti patulae sunt assentatoribus aures principum) obganniunt, Pipinum et Carolum nouos reges non solum Germaniae ac Galliae paulatim duces omnes sustulisse, sed in suos quoque dominos, nobilissimos Francorum Imperatores, a quibus aulae praefecti fuerint, conspirasse, captos in carcere necasse: nec a fraterna caede, nec sororum sanguine libidine dominandi impias manus abstinuisse. Solum ex tot vetustissimis, clarissimisque ducibus vnum superesse Thessalonum, qui lenocinio speciosoque vocabulo amicitiae illectus, propediem fraudulenti, et omnia sibi seruire appetentis dolos, non sine malo suo sensurus sit. Adduntur his iniuriae in soceros et affines communes commissae: Memorem esse debere Thessalonum auitae libertatis, quam permanus a tot maioribus traditam, a patre accepisset: suppetere Boiis vires, pecuniam socios. Carolum tot hostes habere, quot vicerit.

[Note: 21] Haec atque huiusmodi saepe insusurrando nebulones illi, qui omnia vtilitate metientes, bellum in quo enitescerent, sibi fore vtilius pace arbitrabantur, Thessalono amicitiam Caroli suspectam fecerunt. Fit foedus aduersus Carolnm cum Hunnis, Auaribus et religionis, et Imperii Francorum inimicis et hostibus, Deinde his qui fidem seruandam, pacem bello praeferendam censebant (quorum maxima pars erat) insidiae struuntur, mortisque periculum intenditur. Praecipue Atoni Fruxinensi episcopo Thessalonus et Lytopyrga infestiores extiterunt: eundem plus fauere et fideliorem esse Francis, quam Boiis crimina bantur.

[Note: 22] Et vt tamen omnis culpa in Carolum (qui iam vt diximus Romae apud legatos Imperatoris erat) [Note: Abbas in Man.] transferretur, Arnonem episcopum Salisburgensem, Hainricum monachorum Menensium patrem, Romam ad Hadrianum Pontificem Max. proficisci iubet Rector Boius conquestum, regem Francum ebrium successu rerum parem ferre non posse, contra omnem sanguinis, et amicitiae necessitudinem arma minacissimum parare, expeditionemque aduerisus Boios menditari. Boios inuitos ad libertatem, liberos coniuges defendendos, in bellum trahi: petere Thessalonum a Pontifice Romano, sicuti communi orbis Christiani parente, vt fautor, atque consultor adsit.

[Note: 23] Haec vbi Romae a legatis Hadrianus, audiuit, apud Carolum expostulauit. Carolus nihil penitus harum rerum, quibus accusaretur, se sibi esse conscium adseuerat: atque vt omnem huiusmodi suspicionem a se procul amoueat, Pontificis arbitrio omnem causam permittit.

[Note: 24] Hadriano data sibi a Carolo potestate functuro, et pacis perpetuae leges promulgaturo, Arno, et Hainricus obstrepere, tergiuersari et vociferari coeperunt: Nequaquam istud sibi mandatum esse, nec idcirco Romam venisse. Rem magnam esse oportere Thessalonum praesentem adesse: nihil sine eius consensu ratum fore: se quidem isthaec domum ad principem suum relaturos. Sensit Pontifex dolos, et legatis ait: Ite ergo, et renunciate duci vestro vt fidem datam Carolo seruet, Quod si pacem exosus, sicut fraudulentus est, fidem fregerit, et Pientissimo regi necessitatem pugnandi imposuerit, viresque eius Lacessierit, stupra virginum, mulierum contumelias, excidia vrbium, egestatem populi, templorum direptiones, religionis contentptum, atque omnes huiusmodi pestes, quae bello sacra prophana polluendo grassari solent,

iram denique Dei Opt. Max. a milite Caroli in ipsum, solennibus suppliciis iure nostro auerto: ipsum diris, et sine fine devoueo. Caput ducis vestri execror, Carolum ego et milites eius crimine soluo. Ipse Thessalonus dux vester commissa luet: ipse pro hisce crudelitatibus Christo iustissimo iudici poenas dabit. Arno et Hainricus cum hisce mandatis in Boiariam Roma reuertuntur.

[Note: 25] At Carolus compositis Romae rebus, cum legatis Imperatoris Romani in Franciam VVormaciam (Rheni vrbs est nominatissima) rediit, vbi Fastorada coniux eius versabatur. Indicto ibi concilio, communi procerum consensu, huc Thessalonum citat. Thessalonus non solum non venit, sed ne responso quidem Regem dignatus est. Verum Theodonem filium consortem regni dedarat, renunciat.

[Note: 26] Carolus non verbis amplius, sed pugnis esse opus ratus, tribus erercitibus Boiariam inuadit. Antiqui Franci, Saxones, Turogi, duce Carolo, Caroli filio per Nariscos, nemine prohibente ad Danubium penetrant. In ripa Danubii in vico Phoro [Note: Pfering. infra Ingolstadium.] decem millia passuum a patria mea, castra locant. Pipinus cum ItalisTridentum, Pisoniumque vrbes Boiorum occupat. Ipse Carolus cum alia manu Boiariae fines adgreditur: extra moenia Augustae Rhetiae prope Lycum amnem qui Sueuos et Boios, Rhetos, et Vindelicos disterminat, cum exercitu considet, Thessalonus vndique hoste cinctus, cum videret Boios magis Carolo, quam sibi fauere, et pugnam detrectare, ab omnibus desertus, armis abiectis, ad Carolum Augustam in castra vltro, et supplex venit, se peccasse confitetur, errorem deprecatur, veniampetit: Boiariam cum sceptro, cui homo insculptus erat, Carolo tradit: clementiae Caroli, se coniugem et liberos dedit. Carolus, quod Thessalonum delicti poeniteret, et quod ipse sanguine proximus esset, gratiam facit, ipsum bono auimo esse iubet, eidem Boiariam reddit, verum tredecim obsides imperat, inter quos, et Theodo filius Thessaloni fuit. Carolus acceptis obsidibus, dimissis copiis, in Franciam proficiscitur: Angilemis [Note: Ingelhaim.] decemmillia passuum infra Mognntiacum, natalem Christi, et Paschalia ritu solenni celebrat.

[Note: 27] Thessalonus Reginoburgium in regiam suam rediit, solutusque metu, et periculo liberatus concione aduocata, huiusmodi orationem habuit: Ego a teneris vnguiculis vsque ad hoc aetatis (comites deuotissimi) dies noctesque, manibus ac pedibus, vt aiunt, nihil aliud conatus sum, et id solum dari mihi a Christo et Deo nostro optaui, et quaecunque facerem, vtilia, ac grata vobis essent omnia. Is enim mihi demum bonus rector esse videtur, qui omnia plebis vtilitate metitur, omnia ad commodum eorum, quibus praefectus est, refert, omnibus bonis prodesse studet: officere nemini. Qui denique pacem, quietem, quod iuuat, quod charum, quod iucundum est, popularibus comparat, relinquit atque concedit. Ipse sibi curas, laborem, pericula, sudorem, vigilias, puluerem, et alia talia viris epulis iucundiora, vindicat et seruat. Etenim haud aliam ob causam a coelorum summo principe, cuius praesides et legati sumus, Dii quoque adpellamur, qui bona, diuitias largiri cultoribus suis, ab his nihil praeter honorem, gloriam, et amorem postulare soliti sunt. Dum haec accurate ago, atque curo, et capitis periculum, dum prosim vobis, ade opaucorum scelere proditus verbum vulgo protritum, frangi necessitate ferrum, verissimum esse comperio, ac plane sentio. Ne vos hostium crudelitati exponerem, id quod necesse erat, facerc compulsi sumus. Deo displicere dicimus sacramenta, quae vi extorquentur, legibus solui huiusmodi prudentes respondent. An ego eos, qui et se, et coniuges, et liberos, atque fortunam suam mihi crediderunt, deseram? Aut vos fidei, et tutelae meae coelitus commissos ludibrio, hostibus esse, et in seruitutem redigi patiar? Non faciam profecto. Nemo mortalium mihi coeleste benefcium adimet, Simulac Imperator immortalis iusserit, non ante istud vna cum vita relinquam, aut moriar: et decem liberos potius amisero, aut libertatem, gemmis et quouis auro chariorem a maioribus nobis quasi per manus traditam retinebimus. Sunt opes, sunt inuictis simorum sociorum auxilia, quorum vultum nedum arma, dispeream si hostes nostri ferre possint. Vos igitur populares clarissimi, deumOpt. Max. diuum Haimer anum, custodem huius regionis et nostrum vener amini, et in tecta vestra discedite: ego vt in perpetua pace esse possitis, prouidebo.

[Note: 28] Imperitis haec fauorabiliter et populariter dicta erant: prudentioribus, qui pacem bello praeferebant, et quo isthaec spectarent, callebant, non perinde grata erant. At nec mutire nec hiscere contra ista audebant. In tempore tamen eorum opera fit certior Carolus.

[Note: 29] Nec mora, concilium Angilemos propere cogit, Pontifices maiores, minores, sacerdotes, prophanos, regulos, duces, tetrarchas, praefectos, ciues, oppidanos, ad se venire iubet: in re maxima eorum consilio opus esse. Nemo non paret: omnes certatim iussa capessunt. Nobiles, ignobiles, sacri, prophani, quicunque in aliquo numero aut honore erant, die dicto frequentes coeunt, atque conuemunt. Illuc quoque Thessalonus proficiscitur: quem etiam paucis post diebus Litopyrga vxor eius subsequitur. Praesto fuit et Boiorum, vt iussa erat, legatio.

[Note: 30] Posteaquam consedere Duces, oratores Boiorum introducti, in consessu procerum paucis ita locuti sunt: Non tam impudentes, nec tam obstinati sumus (patres consultissimi) vt ea, quae luce clariora sunt, omnibusque patent, more perditorum negemus: illud oramus, ne perpaucorum crimen in omnes diffundatur. Maxima pars adhuc syncera est. Quae dum iusticiae et aequitati omnes neruos intendit, et fidem regi optimo seruare connititur, capitis periculum adiuit Aut malos fieri necesse est, aut extorres patria sine pignore, sine lare, sine tribu errabimus, nisi quid vestra prouidentia prospiciat Linquenda tellus, domus, vxor, liberi. Esse fidum, nesas esse ducitur. Regi a Deo Opt. Max. coelitus demisso parere. crimen est. Pax exulat, arma parantur: cum hostibus crudelissimis foedus ictum est: amicis bellum indicitur. Bonorum omnium vita in extremo versatur discrimine. Dux et autor horum malorum, quo magis pudeat, foemina est: ille, quem prohibere oporteret, vxorius est, et nostra consilia asperuatur. Suasu coniugis suae Hunnos et Auares nostrae religionis acerrimos hostes, et sanguinis nostri auidissimos, aduersus pientissimum principem concitat. Huius amicis insidiae struuntur, mors denique intentatur: saeprius data fides regibus optimis, saepius (nullo nostro merito, nulla culpa, omnibus bonis dissuadentibus) fracta, nunqua servata est. Meliora forsitan speranda sunt. Illud vltimo, quod in concione omnes audivimus, praeterire non possumus, satius esse decem filios amittere, quam obsequium Regi praestare, in seruitutemque (ita appellat) redigi. Fallitur, egregio quisquis sub principe credit seruitium: nunquam libertas gratior extat, quam sub rege pio.

[Note: 31] Haec vbi dicta sunt, et Thessalonus ire inficias non potuit, quippe quae testibus praesentibus comprobata erant, ex codice lex recitata est, qua fidem regi non seruare, cum hostibus foedus aduersus regem inire, capitale erat. Secundum legem itaque Salicam ex veteri instituto, Thessalonus crimine laesae Maiestatis reus peractus, capitali supplicio condemnatur, Boiaria regi adiudicatur.

[Note: 32] Vbi haec sententia ritu solenni renunciata est, Thessalonus ad genua Caroli accidit. Carolus eundem tolli iubet, rogatque, quidnam facturus sit, si vita donetur, Ille se in contubernio monachorum omnem aetatem acturum, scelera sua atque crimina deprecaturum. Carolus igitur ipsum tonderi more religiosorum iubet, in monasterium diui Nazarii in Bergostrassa, VVormatiensium, agro situm, Laureacum literatores vocant, relegat. Vbi humatus tanquam diuus adhua colitur. Theodo filius Thessaloni sacris imitiatur: sacerdotum tribui cooptatur. Vxor Lytopyrga in sacratarum foeminarum coetu degere iussa est. Pauci Boiorum, qui cum Thessalono senserant, in exilium acti sunt. Caroli deinde praefecti, Gramatius, et Odacer, cum legatis Boiorum in Boiariam proficiscuntur. Reginoburgium, totam Boiariam nomuie et auspicio Caroli accipiunt. Boii certatim iussa capessunt.

[Note: 33] Dum haec in Francia geruntur Auares et Hunni coniurati Thessaloni, ex pacto fines Francorum duobus agminibus inuadunt, pars Venetiam, Forumque Iulii sibi deposcit: altera manus Boiariam petit, ad Anassum amnem, infesto et intento procedit exercitu. Boii correptis armis, ducibus Gramatio, et Odacre legatis Caroli, in hostes ruunt: Hunnos et Auares caedunt, fundunt, sternunt, paucos fuga seruauit. Hunni, et Abares, qui domi relicti fuerant, vindicaturi stragem suorum, exercitum cogunt, hostili animo in Boiariae terminos tendunt.

Boii armati obuiam procedunt, manus conserunt cum hostibus: et hic victoria penes Boios fuit. Hostes in fugam vertunt, pars in Danubium, vbi pereunt, propelluntur a Boiis, reliqui cum ignominia, et maximo detrimento domum repulsi sunt.

[Note: 34] Carolus vbi haec accepit, in Boiariam pergit, Reginoburgium ad se venire, et in verba sua iurare iubet Boios. Nemo imperata detrectat, omnes parere student. Carolus Boiariam contra Hunnos et Auares firmis praesidiis munit: praesidem Boiis dat virum bonum, bellicosum, sapientem, Geroldum nomine. Hyldegardae vxoris suae fratrem, Hyldebrandi ducis Sueuorum, et Rugardae ex Boiaria oriundae filium. Facta sunt haec anno Christi septingentesimo, octopgesimo octauo.

[Note: 35] Superiore anno pleraque obtigere prodigia, monstraque. Sol defecit, sanguine pluit, sanguinis ex terra riui manarunt, cruces in vestimentis hominum apparuere. In agrum Funsingensium aere sereno et tranquillo, diuersi generis ligna de coelo ruisse, literis proditum est. De Thessalono complura fabulosa conficta reperio, quae magis somniis, visisque mente captorum, quam rebus gestis decora sunt. Nescio qua ratione vulgus imperitum, et plerique sapientum etiam, plus fabulis, quam veritate capiantur. An sicut domestica vilia sunt, atque sordent, et raritas conciliat rebus charitatem, atque venisse e longinquo, precium est: ita quae veregeruntur ceu vetera, vsitata: quae quotidie fiant, surda transimus aure. Nemo magnopere obseruat, aduertitque animum: at conficta velut noua, inconsueta, insolita, et mera miracula admiramur, aures arrigimus, labra mouemus, tenaciusque memoriae huiusmodi naeniae haerent. De Carolo quoque multa praeter historiae fidem, sed Poetico more, et patria lingua apud nosscripta sunt. Extat liber in Bibliothecis antiquis versibus, sermone Germanico, de vita Caroli, educatione, rebus gestis conscriptus. Ego in sequenti volumine ipsum Carolum, posteros eius, Imperatores, et reges Boiorum narrabo.

FINIS LIBRI TERTII ANNALIVM BOIORVM.

Subsequitur quartus autore Ioanne Auentino.

Continet Carolum Magnum, cum eiusdem posteritate, qui potiti sunt Boiaria, vsque ad Hainricum primum ducem, fratrem Ottonis Magni Caes. Augusti, tum Francis successere Saxones.

ANNALIVM BOIORVM LIBER QVARTVS.

PROOEMIVM.

1. Romani fortunae suae fabri Dum virtutes excoluerunt, magnum imperium acquisiuere, quod ob vitia postmodum ad Germanos translatum.

2. Cum Romano imperio in Germaniam vitia irrepserunt. Mores veterum et hodiernorum Germanorum, Studium pecuniae.

3. Diuitiae nihil ad felicitatem conserunt, Rebuspublicis periculosae vitiorumque elementa.

4. Leges multae istamala non curant, nisi moribus et artibus bonis homines imbuti sint.

5. Germania in plura capita diuisa non coibit, nisi Carolus V. discordiam, luxuriam, pecuniae studium, litiumque calumnias refrenet.

[Note: 1] SCITE admodum ait Appius, Fabrum esse quemque fortunae. Idcirco dum Romani iusticiam, vigilantiam, patientiam, arma, rem bellicam, disciplinam militarem, aequitatem in pace, in bello audaciam, atque fortitudinem coluerunt: et praeter caeteros mortales egregie eas artes, quibus imperia parantur, domi forisque consectati sunt: iisdem diuinum numen, quod omnium mortalium vitam inuisere solet, florentissimum, opulentissimum, ac secundum deorum opes maximum contulit Imperium. Nam neque bonum, neque malum facinus cuiusquam pronihilo habetur: sed ex natura diuersa praemia bonos, malosque sequuntur. Vbi pro labore desidia, pro continentia, et aequitate libido, atque superbia: pro paupertate auaritia, ac simul ambitio: pro parsimonia luxuria, atque voluptas inuasere victorem gentium populum, fortuna simul vna cum moribus immutata est. Amor sui iurgia, discordia, simultates, domesticae seditiones, bella plusquam ciuilia, inualuere. Vera consilia, gratia, timor, voluptas corruperunt. Opes imminutae, seruitus imposita est. Reges exacti, Consules, Tribuni plebis, Magistratus alii saepius per dissensiones, saepius discessiones Non semel leges et instituta, haud citra sanguinem commutata sunt. Exanguem et tot casibus agitatam, tot procellis fatigatam Rempublicam susceperunt Caesares. Deinde cum hi Asiatico luxu, Graecanico ocio Constantinopoli effoeminantur, Romam caput mun di fastidiunt. Vrbspotens, vrbs orbis domina, deserta, orba, effoeta, Germanos Carolumque Magnum acciuit, adoptauit: ciuitate et iure Quiritium donauit.

[Note: 2] Ita vna cum Aquilis, tantoque Imperio vti fieri solet, omnia quoque vitia obrepsere: quos arma Romanorum non fregerant, vitia vicerunt. Pecuniae, quae maxima pernicies est omnium, nullus vsus, nullum decus fuit apud maiores nostros. Ipsi aurum atque argentum perinde ac fictilia habuere. Vetuerunt vinum ad se inuehi, mercatoresque commeare: parco, parabilique victu, et rhenonibus suis, ad implenda naturae desideria contenti fuerunt. Viuebant lacte, caseo, auenaeque pulte. Vestitus erat pelles ferarum, luporumque, quas venatio subministrabat. Atqui nunc luxu cum quavis natione contendimus: omnia Venus Bachusque corrumpunt. Intempestiua conuiuia, et perpotandi peruigilandique insana cupido, adulteria, ludi, greges scortorum inuasere Germaniam, et gradum corripuere. Omnia in externum lapsa morem sunt. Exoticas vestes, Gallicasque sumpsimus: Non omen quidem veriti, quod a victoris populi insignibus, in deuictae gentis transimus habitum. Apud caeteras nationes male audimus, quod semper ebrii, nunquam sobrii simus Studium pecuniae, auri sacra fames

(quae diuo Paulo radix est omnium malorum, et simulachrorum cultus) Germanorum fidem ab hostibus etiam collaudatam, labefactare coepit. Quibusdam charior pecunia, quam fides est. Hique famae et integritati, postremo omnibus rebus commodum anteferunt. Patriae desertores nil aliud quam priuatam vtilitatem spectant. Cupiditas eosdem excaecauit.

O populis felix semper Germaniafidis
Syncera celebrata fideque:
Ecce tuus miles, longo quoque stemmate census,
Libertatem exosus auitam,
Francigenis seruit, Celtarum degener hospes
Te contra fert proditor arma,
Non pudet atque piget scelerum? Germania Celtis
Funesto venduntur auro.

[Note: 3] Illud pro vero constat, omnes victores diuitias contempfisse: victos concupiuisse. Quae per virtutem, ac inopes parta sunt, per opulentiam fere amittuntur. Virtus in mediocritate, quam auream Poeta vocat, consistit. Vitium est, quodcunque exuperat, aut excedit. Proinde quemadmodum Aristoteli (qui nihil non attingit, atque doctissime et simul verissime explicauit) placere video: Diuitiae multae magnaeque opes, nihil penitus ad felicitatem, beatitudinemque conferunt: immo officiunt magis. Idem censet, eos qui caeteros opibus antecellere connitantur, ad aequitatem in ordinemque, in bene praeclareque constituta Republica redigendos esse, ne scilicet, quando opes parant animos, insolescant: alios opprimant, et sibi servire postulent. Vnde inuidia, lites, odia, egestas, inde magnum pauperies opprobrium, iubet quiduis et facere et pati: virtutisque viam deseritarduae. Hinc squalens legum sylua, iuris callida interpretatio, latius quam Reipubl. vtile est, proserpit.

[Note: 4] Apud maiores nostros plus boni mores, quam alibi bonae leges valebant. Nil prosunt Senatusconsulta, aut plebiscita, nisi moribus, et bonis artibus homines imbuti fuerint. Sic sentit, et probat Stagirites, veritatis et maiestatis naturae fidissimus interpres, in libris, quos de Rep. inscripsit. Sic Flaccus poetarum sapientissimus, non minus vere quam eleganter in Lyricis docet, inquiens,

Quid tristes querimoniae?
Si non supplicio culpa reciditur.
Quid leges sine moribus
Vanae proficiunt?

Corruptam esse Rempublicam, vbi plurima decreta sunt, res verum esse docet, et, rerum omnium magister vsus. Vbi plurimi medici sunt, ibi plurimos morbos esse necesse est: ait diuinus ille Plato, et Strabo scriptorum grauissimus refert.

[Note: 5] Germania illa quondam nobilissimarum, et fortissimarum gentium alumna, officinaque, in septem regna, et totidem regulos: intot principes, tot Pontifices, tot dynastas dissecta, dilacerataque: nunquam in vnum corpus coiuerit, nisi Carolus Maximus Caesar et rex Hispaniarum, Asiae et Africae princeps, ex Norico, oriundus (cuius aduentum ex Hispaniis Germania faustis votis, solennibus supplicationibus desiderat, et expectat) authoritatem pecuniae aurisugis, mercatoribusque demat: concordiae bona firmet, discordiae mala expellat, luxuriae, sumptuumque licentiam refrenet: rapinarum et litium calumnias rescindat: pietatem et iustitiam, iam pridem terris depulsam, de coelo reuocet. Id demum fiet, si Germanica iuuentus accurate probitati, et industriae operam nauauerit. studium pecuniae, cupido diuitiarum sublata aut quoad fieri potest, diminuta fuerit. Aliter neque priuata res, neque publica regi potest,

Vel nos in mare proximum
Gemmas, et lapides, aurum inutile
Summi materiam mali
Mittamus. Scelerum sibi bene poenitet,
Eradenda cupidinis
Prauae sunt elementa, et tenere nimis
Mentes asperioribus
Firmandae studiis.

Longius abiui, in viam redeundum est.

CAPVT I. Caroli M. prosapia. Franciae descriptio et Francorum origo, vt et Caroli res gestae post mortem patris Pipini.

1. Carolus M. originem paternam ab Vtilone Bauaro ducit.

2. Genealogiae et imagines ob iniuriam temporum ac barbariem superiorum seculorum obscurae et incertae sunt.

3. Franciae diuisio in antiquam, nouam seu occidentalem, et Orientalem. Austrasia et Neustria.

4. Francia vetus alias Franconia dicitur. Flumen Salas. Franci Salii cognominantur.

5. Sala etiam aulam denotat. Lex Salica quando lata fuerit. Vocabula Germanica sub Latino incude formata et nomina Germanica Regum corrupta.

6. Franci gens perantiqua Germaniae magnae sub aliorum gentium magnitudine delituit.

7. Autor eius Franco ex Boiariae Principibus ortus. Nomen Francorum a libertate reducitur.

8. Franci saepe frustraneo successu Gallias occupare conati sunt, donec anno Christi 489. voti compotes facti.

9. Alemanni quinam fuerint.

10. Francia noua. Eius incolae minus recte Franci vocantur. Galli enim a Francis in Gallia distinguuntur.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Imperatoribus Romano-Germanicis titulus: Rex Franciae competit, quo etiam olim vsi sunt. Comprobatur id ex publicis documentis, et antiqua Franciae, Galliae et Saxoniae descriptione.

23. Cur Reges Galliae Reges Francorum dicantur.

24. Celtae siue Galli Francorum nomen sibi ambitiose arrogant. Omnes Galliarum incolae Germania oriundi.

25. Carolus M. in arce Boiariae, Carlsburg, anno Christi 742. nascitur.

26. Paulus Pisanus Caroli M. Praeceptor.

27. Carolus defuncto patre Pipino cum fratre imperium diuidit. Portio regni vtriusque competens.

28. Hunoldus Aquitaniae dux deficit. Lupus Vasconum Princeps noua molitur. Aquitaniae et Vasconiae descriptio.

29. Carolomannus fratri promissa auxilia non mittit. Fratrum simultates et ingenia. Aquitani in officium redacti. Hunoldi captiuitas et mors. Hunoldus Carolo subiicitur.

30. Conuentus Francorum VVormatiae habitus. Bertha mater Caroli intra fratres pacem seruat. Carolus Irmegardam ducit et repudiat.

31. Carolomannus moritur. Eius, vidua cum liberis et aliis in Italiam confugit. Reliqui Carolomanni subditi se Carolo dedunt.

[Note: 1] IMperator D. Carolus Magnus Caesar Augustus, sicut supra docui, genus originemque paternam ex vetustissimis Boiariae principibus ducit. Nam Vtilo frater Theodonis Magni reguli Boiorum, limiti inferioris Germaniae inter Scaldim, Mosam, Rhenumque amnes, et Oceanum aduersum impetus Danorum latrocinia tum agitantium, pyraticamque exercentium, a Theoderico primo rege Francorum praefectus, appellatus est Satrapa [Note: a) [transcriber: footnote missing] ] Antorffensis. Is Hugobertum, Hugobertus Asopertum genuit, qui ex Pluthylda filia Lotharii regis Francorum Arnulphum tulisse fertur. Is deinde diuum Arnulphum procreat, relicta Repub. in sacerdotum curiam ac Senatum adlegitur: capiturque pontifex Mediomatricum. Et vbi honestamorte defunctus est, in superum numerum refertur. Angilo et Begga filia Pipini superioris ortus, Pipinus inferior, Pipino Carolus Martellus, Carolo Martello Pipinus Francorum. Carolus Maguus inde Pipino rege et Bertha genitus, a patre accepto Imperio Francorum regnat.

[Note: 2] Equidem in stemmate proponendo, et imaginibus exequendis cum authores diuersa prodant, vt nulli duo concinant plura transcribo quam credo. Nam nec affirmare sustineo, de quibus dubito: nec subducere, quae accepi. Huiuscemodi generis elogia partim vetustas obliterauit, partim vt pleraque alia illustria literarum monumenta, iniuria temporum et Stoicorum, Mataeologorumque tyrannide et superstitione non solum neglecta, sed etiam misere accepta ac dilacerata sunt. Superioribus enim seculis istis Theologistis dominantibus, qui cultioribus literisbellum indixerant, nihil (quatenus ipsis licuit) nisi quod eorum barbariem, nugas et haeresim oleret, seruatum est.

[Note: 3] Verum gentis Francorum situm, res gestas, egregia facinora, genus, antiquitatem (vti tempus admonuit) paucis verissime indicabo. Francia (sicuti ego apud rerum scriptores, et in publicis instrumentis, actis, tabulis, diplomatibus Imperatorum, et regum nostrorum comperio) triplex est. Antiqua proprie dicta, quae et libera, noua, eadem Occidentalis. Orientalis ipsa est Germania atque Alemannia et Teutonia. Hanc Austriam Austrasiamque, illam Vestriam corrupte Neustriam, Germanicis appellant vocabulis.

[Note: 4] Vetus ex libera Francia, quam vulgus literatorum Franconiam: incolas vtramque Moeni ripam accolentes Franconas nuncupat, patrio sermone nos illam Francolandiam, id est Francorum patriam, incolas Francon, siue Franconas appellamus. Caput gentis Fransfordia, vrbsque primaria VVirzeburgium, quam et Paeoniam vocatam reperio. Eins Pontifex Francorum dux est et nominatur. Ibi quoque est flumen Salas, alius ab eo qui in Albim confluit, et Turogos a Sorabis atque Misnensibus separat. Ab illo Salios Francos cognominatos autumant.

[Note: 5] Porro Tuisconum lingua Sala Aulam Basilicamque significat. Vnde lex Salica, praedia Salica, clientes Salici, quae ad Aulam spectant dicti. Adhuc nobis in vsu est, oreque frequenti Salbuch, hoc est Salicuscodex, vbi praedia regia principalia, Ecclesiastica vectigalia redditusque praediorum describuntur. Extat passim in Bibliothecis. Lex Salica lata est ab antiquis Francorum regibus aliquot annos ante Iustinianum Imperatorem, qui Romana iura (vti nunc in vsu sunt) publicauit. In hac lege Salica, vbicunque legislatorem nomen Latinum, vt tum erant tempora, fugit: ibi ex Franco, hoc est Germanico sermone, vocabulum Romano incude formauit. Leges ibi: Sparuarium, Habichum, Forestam, Forestarium, Hauauarthum, Veltezunium, Campionem, Meracham, Trinumgeltum, Verageltum, Frilassum, Marcham: pro accipitre minore, maiore, saltu, saltuario, cane villatico, sepe aruorum, singulari certamine, aequa, tripli, quadruplique condemnatione, libertino, limite. Morgengaba quoque (quod vocabulum in conditionibus pacis, quae dictae sunt inter Gutramum, Hyldebertumque reges Francorum D. Gregorius explanat) pro matutina donatione vsurpatur: quae more Germanorum vltra dotem condonari solet sponsae virgini, cum mane, vnde nomen, ex thalamo surgit, veteres Iurisconsulti Graeca dictione Paraphernam (nisi fallor) vocant. Plus mille huiusmodi offendes semibarbara vocabula, quae omnia Teutonica adhuc in usu sunt. Nomina etiam regum, principum, foeminarum, marium Germanica funt: quae tamen Celtici scriptores ob inscitiam in Francae linguae corrumpunt.

[Note: 6] Francorum cum Sueuis Cicero quoque meminit, vbi de rebus gestis Iulii Caesaris cum Germanis agit et D. Hieronymus in vita Hilarionis, cuius verba operae precium est subiicere. Candidatus, inquit, Constantii Imper. rutilus coma et candore corporis indicans prouinciam, inter Saxones quippe et Alemannos: Gens eius non tam lata quam valida. Apud Historicos Germania, nunc vero Francia vocatur. Francorum enim nomen cum potestate) vt modo Suitonum) paulatim latius serpsit, et Germanias Galliasque occupauit. Germani a se inuento nomine Franci appellati sunt. Francones autem antiquissimi sunt Germaniae magnae populi, quod etiam vulgo adhuc protritum prouerbium in vsu crebrum contestatur. Solemus enim passim rem priscam ac nimis antiquam, Francam [Note: Altfranck.] vocitare. Ipsi obscuriores

fuere vsque ad Gallieni Augusti aetatem. Ab eo tempore hactenus semper praeclari rebus bellicis habiti: Graecorum etiam annalibus notissimi sunt. Antea partim sub Cattis et Turogis: partim sub Heluetiorum et Boiorum magnitudine delituerunt. Quemadmodum est apud Corn. Tacitum, Claud. Ptolomaeum, Gregoriumque Turonensem episcopum.

[Note: 7] Author et parens gentis est Francus, siue Franco, rex Germaniae, ex antiquissimis Boiorum regulis procreatus: si vernaculis rerum authoribus credere fas est. Hoc nomen crebrum est in fastis antiquis, deductum a libertate, quae Teutonum lingua Freihait, Freyhen, Freyhait und Freien dicitur: quod cognomen adhuc Franconibus nostris tribui solet. Vocitantur enim vulgo Die Freien Franken, hoc est, liberi Franci. Itidem nobiles Francones.

[Note: 8] Ipsi saepius Rhenum transiere: saepius Gallias adfectarunt. Saepius inde pulsi a Romanis, quemadmodum in secundo libro explicaui. Meroueus et filius eius Hyldericus cum popularibus suis auxiho fuere Romanis, cum Attilaque pugnavere anno Christianae aerae quadringentesimo quinquagesimo quarto. In eo bello periit Theodericus rex Vessogetarum, et Meroueus rex Francorum. Hyldericus filius eius commento, et fraude Aetii ducis Romani, obtentu salutis, in Germaniam magnam trans Rhenum fugatus est. Quem admodum idem Thurisomundum filium Theoderici ad Gotos, Romanis prouinciis extruserat. D. Gregorium Turonensem episcopum, et domestica sequor testimonia. Paucis post diebus anno restituti orbis 459. cum Romae Valentinianus Augustus occisus esset, Maximus Romae arriperet Imperium et Gensericus rex Vandalorum ex Africa traiiceret, et Maximo caeso, Romam diriperet: in Italiaque Maiorianus, in Galliis Auitus Caesaream purpuram induerent, inuicemque contenderent, Hyldericus cum Franconibus sexto Martiani Caesaris anno, et Ioanne Varrone Coss. Gallias inuadit: profligato Rom. milite, Gallias in Germaniam transtulit. Eoque magnitudinis Francones venere, vt et Galliae, et Germaniae in nomen Francorum cum Romanorum Imperio concesserint. Vtraque enim regna inde dicta sunt Francorum Imperium. In huiusce rei memoriam, monumentumque, etiam nunc solenne est, non alibi quam Francofordiae, quae vrbs primaria Francorum est, comitia Caesarea Imperatoriaque haberi.

[Note: 9] Quoniam de Alemannis res admonuit, de his compertum mihi paucissimis narrauero. Alemanos quidam in commune omnes Teutonas, alii duntaxat eos, qui Franci et Saxones non sunt, nuncupant. Imperatores et reges nostri, Alemanniam fere Sueuiam: interdum et flumen, pagumque Boiariae antiquae, quae trans Danubium Franconiae finitima est, adpellant.

[Note: 10] Franciam Occidentalem, Nouamque Francoricham: id est Francorum Imperium: incolas Franzosos, quasi tu dicas Francigenas, nominare solemus. Sunt qui eam Franciam Romanam dicant: quod Romana lingua, licet sono corrupto vtatur. Apud veteres erat Galliae Belgicae secundae pars, et Gallia Lugdunensis, Celticaque Pius secundus Pont. Max. Leopoldus Iureconsultus, episcopus Bambergensis, censent, Celtas non tam Francos, quam Francigenas nuncupandos esse. Neque ipsi vnquam vsquequaque Franci, aut eorum regio, Francia dicta est, nisi quatenus sub Imperio fuere Francorum. Franciam, Francosque semper Germanos, Gemaniamque intelligimus: et Imperium atque regnum Francorum, quod modo Teutonicum, ac Romanorum adpellatur. Ita etiam sentire video Ottonem episcopum Fruxinensem, filium D. Luipoldi principis Austriaci. D. Gregorius Thuronensis (qui sub Hyldeberto rege Francorum, et pronepotibus superioris Hylderici historias condidit, et saepius in Germanias legatus fuit) Germanias, Franciam Austriam nominare solet: caetera regna Galliarum. Et in vrbibus Galliae, vbique Gallos et Francos, in eodem oppido separat, ac vt diuersos recenset. Sicuti fit in prouinciis, quas armis externa gens occupat, vique tenet. Meminit idem et Coloniarum Saxonum in Gallia Lugdunensi. Zacharias item Pont. Max. in epistola commendaticia, quam D. Bonifacio dedit (supra enim in libro tertio offendes) itidem Imperatores Carolus, et Ludovicus in perpetuis edictis, quae in iure Pontificio referuntur, Gallos a Francis separant, per Francos Germanos intelligunt.

[Note: 11] Quamobrem rectius Imperatores nostri in titulis se reges Francorum adscriberent, quod eos fecisse inuenio. Haud alienum esse opinor, si publicorum instrumentorum Boiariae authoritatem secutus quorundam caput, exemplar, calcem, et descriptionem Franciae, Galliae, Saxoniae (quae in Bibliothecis Boiorum passim extat) ad fidem faciendam subsignauero. Ex actis coenobii Schaphalarensis, quod et Pipinopagus a veteribus cognominatur.

[Note: 12] Sacrosancto monasterio Sancti Dionysii, quod est constructum in regno Francorum in ducatu Boioariorum, super fluuium, qui dicitur Isara: Ego ipse Petto episcopus, et abbas, primum ob Dei amorem, seu pro peccatis meis muniendis, seu pro aeterna retributione, dono Hachingam, et Puelocham. Actum in Monasterio S. Dionysii, sub oppido villae, quae nuncupatur Skefftilari publice. Testis Orendil Comes, sexto Idus Augusti, anno sexto Imperii Domini nostri Caroli Magni Imperatoris, Regni eius in Francia tricesimo octauo.

[Note: 13] Duarum exempla tabularum, quas mihi Chilianus inferioris Altaichii antistes exhibuit, haec sunt. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia rex, Gotsbaldo Virzeburgensi episcopo, et rectori monasterii Divi Mauricii eiusdem monachis facio eligendi abbatis potestatem. Datae octauo Idus Martii, anno Christo propitio quintodecimo regni, domini HLudouici gloriosissimi regis in Orientali Francia, indictione nona. Signum domini HLudouici serenissimi regis. Regnibertus diaconus ad vicem Redleici recognovit. Actum Regensburg, ciuitate regia.

[Note: 14] Aliud ibidem.

IN nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia, Rex Baioariorum Gotsbaldo abbati perpetuo dono in villa Engolstat, duas Ecclesias, curtim dominicatam, cum aedificiis desuper positis. Signum domini HLudouici serenssimi regis: Ego Dominicus Notarius [Gap desc: unknown sign] id vicem Radleici recognoui, quinto decimo Kalendas Septembris, Anno Christo propitio, Domini HLudouici Pissimi regis septimo in Orientali Fran. actum Heliobrunno in palatio regio.

[Note: 15] VVigoleus Bathauensis pontifex, subsequentium inter alia mihi copiam fecit: In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia rex Reginario episcopo Bathauensi in regione Auarorum dono Chirchpach, terramque centum praediorum per circuitum vsque ad Chumenberg. Signum HLudouici gloriosissimi Regis Adalleodus Diaconus ad vicem Grimoldi recognouit XIII. Kalendas Martii, anno Christo propitio, tertio regni HLudouici in Orientali Francia, Indictione XIII. Actum Ostrohoua palatio regio, in Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 16] Aliud ibidem diploma, quod ad verbum exceptum a me, in historia Vtinensium publicatum, venale circumfertur. Caput hic et calcem duntaxat subnotabo. Karolus diuina fauente clementia Imperator Augustus, dono dat aliqua praedia Vtinensi templo. Datum VIII. Kal. Sept. anno incarnationis Domini DCCC. LXXXV. Indictione III. anno Imperii Piissimi Imperatoris Caroli in Italia quinto: in Francia quarto, in Gallia primo. Actum ad VVeibelingam. In Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 17] Extat eiusdem Imperatoris aliud diploma Reginoburgii, quod mihi exhibuit Catharina a Reduuitz, sacratarum foeminarum monasterii superioris Maxima. Eius initium est, quod tum fere in vsu fuit. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis, Karolus diuina fauente clementia Imperator Augustus, coenobium superius libertate, et immunitate donat, quod ibi mater sua Hemma sepulta sit, quae hoc ab Bathurico episcopo Reginoburgii acceperit anno salutis D. CCC. XXXI. eique reddiderit Moenoseum [Note: Mähnsee.] monachorum contubernium. Data XIIII. Kal. Martii, anno Dominicae incarnationis D. CCCLXXXVI. Indictione IIII. anno vero Piissimi Imp. Caroli, in Italia VI. in Francia V. in Gallia II. Actum in villa quae Rotuuilla vocatur. In Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 18] Huius quoque Imperatoris et alia tabula seruatur in Monasterio inferioris Boiariae, Metenam vocamus, Carolus Magnus condidit. Caput quod in superioribus, ad vmbilicum ita subscriptum erat: Datum IIII. Kal. Augusti, anno Christo propitio D. CCC. LXXXII. anno Augustali in Italia II. in Francia I. Actum Ascoba.

[Note: 19] Vessobrunnae in superiore Boiaria, isthoc mihi monstratum est instrumentum. Henricus episcopus Ratisbonensis, ob patrocinium sancti Michaelis, et meritum S. VVolffindis virginis scilicet, et Martyris, trado Ecclesiae de Risbach decimas omnes. Testis Henricus vicarius noster in pago Norico, anno ab incarnatione Domini M. C. XXXIX. anno regni Domini, Conradi serenissimi Regis Francorum secundo. Actum Ratisponae. Antequam reges nostri Romae consecrati fuerunt, vocati sunt Reges Francorum, vt nunc Romanorum.

[Note: 20] Nunc Franciae, Galliae, Saxoniae descriptionem ad verbum subiicio, ex venerandae vetustatis antiquissimo codice, Romanis literis in membranis exaratam. Vrbes regni Francorum, vbi habitabant episcopi Aquae Graneae, sedes regni Francorum. Moguntiacum, Agrippina, Treueri, Mediomatrices, Tullum, Verdunum, Vesontia, Basilea, Argentoratum, Spira, VVormatia, Tungri, Leodium, Traiectum, Cameracum, Vurtzburgium, quae et Herbipolis. Mons pauonis, qui Babenberch dicitur. Curia, Constantia, Salipolis vel Iuuauia, Ratispona, Frisinga, Aigistadium, vel Eistetem, Bathauia.

[Note: 21] Prema, Parthenopolis, vel vrbs Virginum, quae et Magdeburgium, Martipolis siue Mersoburgium, Cisa, Albarestadium, quae et Halberstat, Monasterium, Fons podoli, quae Padebrunnae, Mindina, quae et Misena, Hiltisheim, Osinoburgium, Brandeburgicum.

[Note: 22] Parisii Rhemi, Laudunum, Lugdunum, Lingones, Caenomani, Vienna, Aureliani, Ambrani, Senones, Andes, qui et Andegavi, Antisiodorum, Rhotomagus, Arelatae, Pictones, Turones, Suesiones, Tornacum, Valentia, Massilia, et complures aliae sedes Pontificum, quas enumerare nihil ad propositum. Exhis plane intelligimus, proprium ac genuinum regnum Francorum esse, quod modo Teutonicorum ac Alemannorum dicitur.

[Note: 23] Quod vero Occidentalis Galliae Reges Francorum adpellantur, fit propterea, quod non modo reges, verum etiam omnis nobilitas ex germana Francorum stirpe genus traxerint: et quidem vtrumque nostrae tempestatis Celtarum rectores ex Francia Orientali, Germaniaue oriundi sunt, nempe Saxonia. Vitechundus namque Saxonum mercede a Carolo Caluo conductorum dux contra Nordomannos accitus, e Germania in Galliam Lugdunensem migrauit: et Andibus, Andegauensibusue profectus est. Vitechundi filius Rupertus primorum fortissimus, ob rei militaris peritiam, Francorum dux ab Imperatore Carolo Caluo constitutus aduersus impetus Nordomannorum, ab ipsis praelio occiditur. Eius filius Otto ob merita parentis, iussu Arnulphi Augusti regnum Celtarum procurauit. Huius frater Rupertus, Hugonem Magnum Parisiorum principem procreauit. Is ex sorore Imperatoris Ottonis Magni Caesaris Augusti, Hugonem regem Francorum tulit. Ad quem nostrae tempestatis Galliarum reges paternam originem referunt.

[Note: 24] Celtarum tamen scriptores, maxime recentiores, Germaniam, Austriam, siue Austrasiam: Celtas vero, Francos, non tam vere, quam ambitiose nuncupant: cum nec a nobis, nec ab ipsis ita vernacula lingua nominentur, sed vtraque lingua Franzosi, hoc est Francigenae dicantur. Atqui vtcunque se adpellent, cognomen sortiti sunt a Francis Germaniae populis: sicut omnes Galliae incolae Germania oriundi sunt. Germanica cognomina retinent. Non solum Franci, sed Burgundiones quoque Nordomanni: Belgae olim et pars Celtarum ex Germania profecti, adhuc fere Teutonum vtuntur sermone, et nostris Imperatoribus parent. Satis superque pro necessitate rei Francis immorati sumus, ad Carolum reuertor.

[Note: 25] Natus est D. CAROLVS anno ab orbe seruato septingentesimo altero, et quadragesimo, quidem Angilaemis, [Note: Ingelhaim.] haud procul Mogontiaco genitum existimauerunt, secuti leuem coniecturam, quod ibi vestigia praetorii, nutrimentorumque eius adhuc locus ostendatur: quasi vero non constet inter authores rerum, Carolum iam rerum potientem, illas aedes Palatinas condidisse. Nec desunt, qui in Brabantia natum opinentur: decepti affinitate nominum. Quippe Carolomannos ibi regnasse, natosque fuisse conuenit inter scriptores Annalium. Sed vt apud nos canitur, certioresque tradunt, natus est in Carlsburg, [Note: Carlsbnrg am Vurmsee.] quae

arx est superioris Boiariae et inde hoc nomen retinet, religioseque adhuc colitur, ac monstratur. Supra plura in tertio libro retuli. Nam apud nos de ea re extat liber versibus antiquis more maiorum confectus. Educatum quidem apud Ingelhaim, non longe a Mogontiaco tenet opinio.

[Note: 26] Literis Latinis, et Graecis institutus est a Paulo Pisano, viro eiusdem tempestatis in vtraque lingua doctissimo.

[Note: 27] Quintum ac vicesimum agens annum, parentem amisit: vbi funeri patris iusta fecit, cum Carolomanno fratre, ex aequo Imperium Francorum apud Parisios partitus est. Carolomanaus Austriam, Belgas, Germanias accepit. Magnus Vestrium, et Occidentalia regna, Burgundiam, Narbonensem Galliam, Aquitaniam, Galliam Lugdunensem: et eius secundum Caesarem, vrbes, Mogontiacum, VVormatiam. Insuper Aquas Graneas, quo ipse profectus regio diademate decoratur. Frater eius Augustae Suessonum rex salutatur, septimo Idus Octobris.

[Note: 28] Eadem tempestate vbi mors Pipini regis euulgata est, Aquitani (sicut fieri solet, vbi qui imperia obtinuere, moriuntur) gens inquieta, rerumque nouarum auida a Carolo defecere. Hunoldus filius Baepharii patris arrogantiam sequutus, ingens excitauit incendium. Aquitaniam occupauit, depulsis Francorum praesidiis. Lupus quoque Vasconum princeps noua molitur. Estautem Aquitania pars Galliarum quarta, finitima Hispaniae: continetur Ligeri amne, montibusque Pyreneis. Authores duplicem faciunt, Vlteriorem, et Citeriorem. Haec Garunna et Ligeri fluminibus clauditur, proprieque Aquitania nuncupatur. Vlterior a Garumna amne ad Hispanias pertinet: eam proprie Vasconiam nominant, a Vessogotis hoc nomen esse detortum autumant. Nec me fugit, Vasconas in Hispania enumerari ab antiquioribus. Apud diuum Hieronymum, et eos qui Romanas descripsere prouincias, tertiam quoque Aquitaniam reperio. Ipsi nouem populorum adpellant: cohaeret Pyreneis montibus, Narbonensi, et Tolosatium agro continua, quae sunt vrbes Galliae prouinciae finitimae. Quidam Auscitanam prouinciam nunc esse tradunt. Vasconas Lupus, vti diximus, Hunoldus Aquitanos tenebat.

[Note: 29] Carolus in Hunoldum expeditionem indicit, accersitque auxiliares copias a fratre, quas is pollicitus erat. Verum prauis vsus consultoribus (qui etiam fratres germanos committere haud verentur, cum alioqui raro sit fida regni societas) auxilia Carolo non misit: Leodioque in Franciam redit. Erat huic ferox ingenium, quod pessimos nactum amicos, improbosque magistros, plerunque in deteriorem partem adplicabatur: aegreque concordia fratrum mansit. Caeterum Carolus natura beneuolentissimus, summopere cauit, ne locum simultati faceret: lenissime tulit contumaciam fratris, eiusque domesticorum minus sui reverentium licentiam astute dissimulauit. Et nihilominus in Aquitaniam cum exercitu processit: Aquitanos in obsequium redegit, Francorum imposito praesidio. Hunoldus cum vxore ad Vasconum principem Lupum, impar viribus Magni, fuga euasit. Haeret fugientis tergo Carolus, amneque Garunna, qui Vasconas ab Aquitanis diuidit, cum copiis transmisso, per legatos Hunoldum a Lupo repetit: nisi ille reddatur, omnem belli impetum se in Vasconas conuersurum minatur. Lupus seniorum obsequens consilio, non solum Hunoldum cum coniuge reddit, sed ipse quoque in verba Caroli iurat: ab eoque Vasconiam, siue Aquitaniam vlteriorem in fidem accipit. Hunoldus in Italiam relegatus, ibi lapidibus obrutus est.

[Note: 30] Subacta itaque tota Aquitania in Germaniam Carolus redit, VVormatiam conuentum Francorum indicit. Actum ibi de concordia fratrum. Bertha regum mater ad Carolomanum minorem natu profecta filios in pace continuit. Inde per Boiariam Romam supplicandi gratia pergit. Inter redeundum Irmogardam filiam Desiderii regis Italiae Germaniam secum abducit, Caroloque connubio iungit: quam ipse postannum, quod infoecunda vitio corporis et clinica erat, sententia Pontificum repudiauit.

[Note: 31] Moritur inter haec Carolomannus. Eius vxor cum liberis, et perpaucis, qui discordias inter fratres serere conati fuerant,

in Italiam ad Desiderium regem aufugit. Caeteri omnes Villaerius episcopus Sedunensis, Volradus et Vollocherus a sacris, Berinus, et Adolardus praefecti praetorio, cum aliis aulae proceribus Magno se dant. Quatuor circiter annos imperarunt hi fratres. Carolus Concilium Vvormatiam conuocat. Populi qui Carolomanno paruerant, in clientulos se Carolo commendarunt, atque in fidem dederunt.

CAPVT II. De Rebus gestis Caroli M. post mortem fratris, imprimis de dignitate Patriciatus et regno Longobardico acquisitis.

1. Carolus contra VVitekindum Ducem Saxoniae rebellem arma mouet, VVestphaliam vastat et templum Hermionis, Hermansaut destruit. Fani descriptio. Exercitus Caroli miraculo siti liberatur.

2. Saxones pacem petunt et impetrant.

3. Bellum Saxonicum ob ferocitatem hostium et opinionem de non seruanda fide hereticis atrox et diuturnum.

4. Saxones quotannis bello petiti, quot annis rebellant vrgente necessitate pacem amplectuntur, data occasione rursus eam exuunt.

5. Carolus quamuis simul variis bellis premebatur, tamen a Saxonibus semper poenas perfidiae sumsit. Eius magnanimitas.

6. Alexander Carolo inferior censendus.

7. Mortuo Constantino Copronymo succedit Leon IV. Desiderius Romae gravis totamque Italiam ad se trahere conatur.

8. Romani cum Pontifice per vias occultas Legatum ad Carolum mittunt, eumque in auxilium vocant.

9. Simultates inter Carolum et Desiderium, earumque causae.

10. Facta deliberatione de bello eiusque modo ineundo Carolus duobus exercitibus alpes repente transit.

11. Desiderius Francos Italiae aditu arcet, mox tamen claustra relinquere cogitur.

12. Carolus Ficini Desiderium obsidione cingit, obfestum tamen paschale Romam pergit.

13. Carolus fit Patricius Romanus omnium consensu.

14. Carolo eiusque successoribus ius constituendi Pontificem Romanum et Episcopos datur, et ab eo et Imperatoribus eum subsequentibus usque ad Heinricum IV. exercetur.

15. Sub Heinrico IV. et Gregorio VII. de hoc iure concertatur, obtinentibus Romanis Pontificibus.

16. Saxones rebellant, Hassiam vastant, subito tamen terrore perculsi domum revertuntur.

17. Carolus Roma reuertitur. Ticinum se dedit, Desiderius cum coniuge et filia capti in Germania moriuntur. Tota Italia se submittit.

18. Verona cum Carolomanni vxore et liberis capitur. Adalogisus Desiderii filius Constantinopolim confugit ibique moritur.

[Note: 1] APud Saxonas longe nobilissimus, ac ditissimus fuit Vitechundus. Is perfacile persuasit popularibus suis, vt Carolo rebellarent. Erant alieni a pietate Christiana virtute praestabant, et multitudine. Omnes reges Francorum veteres, et florentissimos quosque centum quinquaginta fere annis, et armis lacessi erant, praeliis ambigui, bello nunquam domiti. Carolus aduersum hosce arma induit: re frumentaria prouisa, auxiliis copiisque comparatis, Rhenum transit, Inter Rhenum et Visurgim amnes, vniuersam regionem Vestophalorum, hoc est Occidentalium

Saxonum, ferro, flamma depopulantur, agros depraedatur, Haeroburgium primo, impetu capit. Erat templum Hermionis, Saxonibus vetusta religione augustissimum, quo frequens populus coibat, et vota reddebat. Multa ibi opulenta regum, populorumque visebantur munera: ingens auri argentique ibi copia ostendebatur: quae vota reddentium grata voluntas congesserat. Saxones Hermanni Salam [Note: Irmensuel qui et Irmansaul idolum Martis in VVestphalia de quo Cranzius lib. 2. cap. 9. Saxoniae] vocabant: id est aulam, siue basilicam Hermanni, Hermionisue. Is fuit quintus. Germaniae Magnae Imperator, pronepos regis Manni, filii Tuisconis, parentis; et authoris nostri. Ipsum maiores nostri ob bellica facinora in numerum deorum retulerunt, pro numine, et belli praeside hactenus coluerant. Eius fanum Magnus diripit, militibus aurum et argentum, opes Hermioni consecratas distribuit. Delubrum militari manu incendit, diruit, et solo aequat, vt ne vestigium quidem eius appareret. Siti triduana laborante exercitu, subito torrens diuinitus, ita rumor dissipatus, iactabatur, largissime effluxit.

[Note: 2] Saxones post tot accepta damna, destituti etiam deo suo, primi de pace legatos mittunt ad Carolum: qui imperatis et acceptis duodecim obsidibus, in Franciam reuertitur. Heristallii hyemat.

[Note: 3] Hoc initium Saxonici belli, quo neque atrocius, neque diurnius vnquam Francorum regibusfuit. Magna vtrinque animorum contentione, maiore Saxonum, quam Francorum damno, continenter per tres et triginta annos belligeratum est. Saxones quippe, qui vt caeteri Germaniae, populi suapte natura feroces, bellorumque auidi, ferociores superstitio falsorum deorum reddebat: cultui multorum deorum obnoxiis, nostrarumque caeremoniarum hostibus fidem frangere, pacem (vt libitum fuit) exuere, diuina, humanaque polluere, nulla religio fuit. Confinia in plerisque locis non altitudine fluminum, neque iugis montium, nec sy luis aspectu horrendis, sed camporum planicie iungebantur, mutuoque metu separabantur. Nec quicquam obstabat, quin vt quaeque gens inualuerat, alterius agros inuaderet. In huiusmodi diuersorum imperiorum limitibus vti fit, crebro caedes edebantur: crebro praedae inuicem agebantur: quotidie tumultuariis decertabatur praeliis, Dolus frausque Saxonum hoc bellum protraxit tamdiu.

[Note: 4] Quotannis bello petiti sunt: quotannis rebellarunt. Haud facile dixerim, quotiens gens bellicosa, armorumque cupida victa sit: quoties auida libertatis ab imposito resiluerit iugo. Homines bellandi cupidi, vbi vri casas, excindi aedes, vastari agros, pecora abigi, rapi virgines, coniuges in captiuitatem abduci, pueros diuelli a complexu parentum, sarsa atque domos spoliari, caedem, incendia fieri. Postremo armis, cadaueribus cruore, atque luctu omnia compleri videbant, supplices manus dabant, imperata se facturos pollicebantur: absque omni cunctatione, obsides, qui imperabantur, exhibebant: legatos qui mitte bantur, audiebant. At vbi exercitus noster finibus excesserat, iam liberati periculo, gens quietis et ocii impatiens, deficiebant, armis correptis in Francorum patentes campos incursabant. Saepius ita adtriti sunt, vt se cultum numinum. explosuros, et Christianam philosophiam recepturos vltro pollicerentur. Non tam faciles ad isthaec acceptanda, quam leues ad ea rursus detrectanda: vbi periculo liberati fuerunt, ad negandum, an promittendum proniores essent, haud facile discerneres.

[Note: 5] Capax orbis terrarum animus Magni, quamuis simul variis locis bellis distineretur, et vndique circumstreperent arma, non passus est inultam abire gentis perfidiam. Continuo vbi pacem homines bellicosi exuerunt, de ipsis aut per praefectos, aut ipse poenas exegit, et rursus male obsequentes in ditionem redegit. Tot armorum procellis vndique ingruentibus parem fuisse Carolum haud mirabitur, si quis magnitudinem animi eius, et coeleste ingenium penitus considerauerit, perpetuae in aduersis, iuxta ac prosperis constantiae fuit. Nec secundis insolescebat, necangustis perditisque desperabat, aequo vtramque sortem animo compos mentis tolerabat. Viuax pectus eius ocium acinertiam, vt pestem deuitabat.

Vt ad bella suscipienda alacer, ac promptus erat animus, sic resistens, ac minime mollis ad calamitates perferendas mens eius erat.

[Note: 6] Maior profecto Alexandro illo Magno, cuius magis fortunam, quam virtutem laudaueris. Nempe huic cum imbellibus Asiae foeminisres fuit: nostro cum ferocissimis quibusque nationibus, quas ne attingere quidem Alexander ausus fuit. Pessimum boni principis exemplar, vtpote qui perpetuo successu rerum ebrius, impotensque sui, amicorum sanguine inter pocula, quibus tamen victorias acceptas referebat, sese polluerit. In caeteris animi dotibus ne vllo quidem pacto cum nostro comparandus est, excepta fortuna; quae peculiariter Alexandro perpetuo fauit. Quid obsecro in eo rege, praeter flagitia, libidinem, superbiam, parricidia et ea scelera, quae nominare mihi religio est, inuenies? De nostro vero quid attinet plura scrupulose dicere? cui virtutes et praeclara sua facinora coelum aperuerunt. Ipse in Superum senatum adlectus, adhuc religiose colitur. Alexandrum nemo non, nisi cui fibra est, execratur. Dispeream si Hircus ille Graeculus (ita enim a sacris vatibus nuncupatur) tum Saxonum immanitatem qui adhuc cruda carne, nempe suilla vesci solent, ferre potuisset. Sed ad seriem narrationis redeo.

[Note: 7] Hisce diebus Neoromae obiit mortem Imperator Constantinus Copronymus Caesar Augustus: Romanum Imperium per manus tradidit Leonti quarto filio suo. Desiderius rex Italiae Romanum infestat agrum, castella, oppida Romanis eripit, quasi supplicandi gratia Romam admissus, quosdam senatorum luminibus privat. Longobardi totam Italiam in suas partes trahere conabantur.

[Note: 8] Romani, et Pontifex ad Carolum Magnum auxilium postulatum, legatum ire iubent Petrum quendam, qui Romae nauem ingressus, mari delatus ad portum Massiliensem adpulit. Inde terrestri itinere ad Magnum Theodouiae [Note: Diettenhofen.] (quae vrbs in ripa Mosellae, in ducatu Lutzelburgium) hyemantem proficiscitur. Vbi defunctus legatione, qua venerat, rediit Romam. Nam Desiderius, et Longobardi omnes vias, omnia itinera, aditusque praecluserant.

[Note: 9] Erat non leuis simultas inter hos reges. Desiderio suspecta erat potentia Caroli generi quondam sui: ipseque ignominiam filiae repulsae impatienter ferebat. Carolo dolebat, quod perfugas de suo regno Desiderius reciperet: nepotesque ex tratre Carolomanno ad spem Imperii Francorum sollicitaret.

[Note: 10] Diu tractatum, deliberatumque est, armis ne alienis sese inuoluerent Franci. Tandem communi consensu procerum, Romanis opem ferendam esse decretum. Inde expeditio in Italiam paratur: omnes copiae ex diuersis regionibus Geneuae (extremum id oppidum Allobrogum, iam Sabaudiae, proximum Heluetiorum Suitonum) nunc coire iubentur. Eo quoque Carolus primo Maio venit: ibi de belli gerundi ratione consultatum: summam spem in celeritate sitam esse, copias in duo agmina partiri placuit. Pars Bernardum patruum Magni ducem, per Alpes Coccias, quas alii montem Iouis nominant, secuta est: cum reliquis Carolus per Cibennica iuga (Cinesium montem nuncupant) penetrauit. Superato itaque Alpium iugo, celerius nomine omnium, circa fauces, quae in Taurinum agrum ducunt, ambo exercitus conueniunt.

[Note: 11] Desiderius ibi armatus occurrit, claustra praecludit, aditu Italiae Francos arcet. Carolus locum castris capit: Interim clanculum cohortem cum expeditis delectisque militibus per montes in Italiam praemisit, qui a tergo inuaderent Longobardos. Vbi hoc Desiderius accepit, ne quid se absente animi suorum labascerent, concitus Ticinum, quod caput gentis erat, properat.

[Note: 12] Carolus incolumi vtroque exercitu per patentes Alpium angustias, nemine prohibente, ad plana Italiae discendit. Inde intento exercitu procedit, Ticinique Desiderium arcta obsidione claudit. Nec segnior rex Italiae in munienda vrbe fuit: diutius protracta est obsidio. Carolus natalem Christi in castris celebrauit: Paschalibus, dimissis copiis in obsidione, pietatis ergo Romam perrexit. Hoctum carmine eleganti, nunc incondito exceptus est. Ciues Apostolorum et domestici Dei aduenerunt hodie

portantes facem et illuminantes patriam: dare pacem gentibus, et liberare populum domini. Cantari adhuc solet in festis diebus Legatorum Christi.

[Note: 13] Carolus deinde ab Imperatore, Pontifice, Senatu, populoque Romano, lege data, Consul, Tribunus, Dictator perpetuus, Patriciusque dictus est. Seruatur Reginoburgii illaesum adhuc diploma a Carolo Coenobio D. Haimerani datum, cuius initium subtexo, et finem. CAROLVS Dei gratia rex Francorum, et Longobardorum, ac Patricius Romanorum donat quaedam Monasterio D. Haimerani, quod situm est (vt ait) extra muros ciuitatis nostrae Reganisburgensium. Datum VIII. Kal. Martii, regnorum nostrorum XXVI et XX in Francofurd.

[Note: 14] Adfuere eadem tempestate Romae centum quinquaginta tres episcopi, quos Hadrianus pontitex Romanus conuocarat: patrum consultum perpetuum, quod in libris. Pontificalibus refertur, factum est, in verbaque Caroli iuratum: Nullum posthac fore neque Romanum, neque aliorum templorum Antistitem, nisi quem Carolus, successoresque eius sciuerint et iusserint. Refragantes huiuscemodi patrum decreto, diris deuoti sunt, et nisi resipuerint, adiecta proscriptio. Defuncto igitur praesule quopiam, sacerdotes lituum cum annulo ad aulam mittebant, cui ea princeps solenni ritu tradebat, is eiusdem fani rector designatus erat. Ita obseruatum esse sine controuersia ad Henrici quarti Imperium legimus. Charissimi quique ac amplissimi viri, aduenae etiam vltro aulam frequentabant, spe dignitatis augendae et adipiscendi sacerdotii illecti, absque stipendio in omnibus principi dicto audientes erant: quemadmodum nostro aeuo Romae fieri solet.

[Note: 15] Sub Henrico quarto, et Gregorio septimo, cum maximo Reipublicae Christianae detrimento, de hoc aucupio armis, non citra sanguinem decertari coeptum. Imperatores veterem morem a tot sanctissimis pontificibus traditum, comprobatumque mordicus retinere: Max. Pontifices iam pares opibus Caesareis in se trahere conabantur: nec amplius ferre parem, ne dum superiorem, ditati ab Imperatoribus nostris, et ad id fastigii perducti, poterant. Esti omnino iniquum (Sicut ait Plinius) sed nobis quoque vsu iam receptum, quod honesta consilia vel turpia, prout male, aut prospere cedunt, ita aut probantur, vel reprehendunter. Inde plerunque eadem facta, modo superstitionis, modo pietatis, modo Christi, modo Antichristi, modo iustitiae, modo tyrannidis nomina accipiunt. Diutius in se Christiani principes, summa pietatis et religionis iactura debacchati sunt. Vicit tandem Romanorum flaminum fortuna. Sed haec omnia quam verissime in quinto volumine explicabo.

[Note: 16] Dum haec in Italia geruntur, Saxones ob absentiam regis desciscunt, arma corripiunt: continuos sibi Francorum fines, quos Hassos nuncupamus, inuadunt. Buriaburgium incolae aufugiunt. Saxones in casas vacuas, villas, et agros saeuiunt: cuncta ferro, flamma depopulantur. Dum templum a diuo Bonifacio consecratum, exurere nituntur, coelitus subito terrore perculsi terga vertunt, domumque pauidi reuertuntur.

[Note: 17] Carolus patriciatu, tribuniciaque potestate perpetua recepta, Roma Ticinum reuertitur: nihil omittit, quod ad expugnationem vrbis facere videbatur. Erat discordia inter ciues, pauci cum Desiderio sentiebant: pestis quoque in ciuitate grassabatur. Maxima pars pertaesi longinquae obsidionis, aperiendas esse portas Carolo censebant. Hique tandem intra moenia Magnum admisere, Ticinumque Francis tradiderunt. Captus Desiderius cum vxore Ansa et filia in Germaniam Leodium deportati sunt, ibique exules mortui sepeliuntur. Caeterae vrbes Italiae exemplum Tucinensium secutae, certatim se victori permisere.

[Note: 18] Verona capta est, in qua Antharicus Francus cum vxore Carolomanni, et liberis latitabat. Adalogisus filius Desiderii fuga sibi consuluit, in Graeciam elapsus Constantinopoli abiecta spe recuperandi perdita in summo secundum Augustum honore quem Patriciatum nominant, consenuit.

CAPVT III. De rebus gestis Caroli M. post adeptum Patriciatum et regnum Longobardicum imprimis de bello Saxonico.

1. Carolus Eparchatum Romanis restituit. Tres legiones Francorum Saxoniam infestant.

2. Carolus iterum Saxones petit animo eos aut extirpandi aut conuertendi, et cum parte exercitus usque ad Ouacrum tendit. Ostphali cum Angriuanis se dedunt.

3. Saxones Francorum ad Visurgim castra dolo ag gressi fugantur. Carolus VVestphaliam populatus acceptis obsidibus in Franciam serecipit.

4. Rudogaudes regnum Italiae affectans capitur et securi percutitur.

5. Saxones ob Caroli absentiam in Italia, rebellant, Haereburgium occupant, a Segiburgio pelluntur. Bructerorum et Cheruscorum fortitudo.

6. Carolus magna celeritate Saxoniam irrumpit. Saxones se submittunt et Christianam religionem amplectuntur.

7. Qui postmodum sacramento et sub poena libertatis amittendae fidem promittunt.

8. VVitekindus Danorum opem implorat. Carolus expeditionem Hispanicam aduersus Saracenos parat.

9. Hinc montes Pyreneos transit, Nauarram et Vascaniam superat, Pampelonis moenia diruit.

10. Vascones exercitui Victoris insidias struunt, et eius magnam partem per angustias transeuntem caedunt. Ludouicus Carolo ex Hildegarda nascitur.

11. VVitekindus Carolo in Hispaniis commorante Saxones concitat. Saxones. vsque ad Rhenum prorumpunt, omnia longe lateque vastant. Monachi Fuldenses aufugiunt.

12. Carolus Saxonibus superuenit eosque ad Adranam flumen fundit.

13. Hildebrandus Dux Spoleti se Carolo dedit. Carolus Saxones orientales et obsequium redigit, aunoque sequenti ad eos in fide continendos regni conueutum conuocat.

14. Saxones et Venedi ad Albim habitantes ad Christianam fidem adiguntur. Carolus deuotionis causa Romam proficiscitur.

15. Irena cum filio Constantino in imperio Orientali succedit. Pipinus et Gisala Caroli liberi baptizautur. Ludouicus Rex Aquitaniae, Comitia, Portenta.

16. Noua comitia Saxonica Pax cum Danis et Auaris.

17. Sorabes Thuringiam et Saxoniam infestant. VVitekindus Saxones de nouo ad defectionem concitat.

18. Carolinae copiae sub Adelgiso et Grilone aduersus Saxones mouent. Venit in auxilium Theodoricus. Adelgisus et Grilo inuidiam erga Theodoricum soli hostem ag gressi caeduntur.

19. Carolus maxima celeritate suis opitulatur, Saxones subigit. Autores rebellionis numero 4500. vno die et loco securi percutiuntur. VVitekindus fuga ad Cimbros elabitur.

20. Hyltganda Caroli coniux moritur. Saxones bis ad internecionem caesi. Carolus Saxoniam orientalem vastat.

21. Bertha Caroli mater obit. Carolus post nouum cum Fastrada coniugium denuo Saxoniam Orientalem vastat. Filius eius cum parte exercitus contra VVestphalos missus eos vincit et VVormatiam cum triumpho redit.

22. VVitekindus confisus opibus Regis Daniae iterum res nouas molitur. Carolus Saxoniam hyeme rigente petit eamque vs que ad Oceanum et Visurgim peragrat et vastat.

23. Carolus VVitekindo et Albioni pacem offert, eosque ad Christianam religionem perducit. Saxonia aliquot annos quiescit.

24. Hatorhardus contra Carolum conspirat. Conspiratio detecta reorumque poenae non capitales.

[Note: 1] MAgnus compositis rebus in Italia, erepta restituit Romanis: firmo Francorum praesidio Ticini relicto, praefecto Foro Iulii Rudoganso, in Franciam ad Ingelhaim se confert. Tres legiones aduersus Saxonas, citius quam ipsi Carolum rediisse suspicabantur, mittit. Omnia incendiis, rapina, direptionibus vastantur. Cuncti resistentes trucidati, cum ingenti praeda, acceptis obsidibus, Francus miles domum rediit.

[Note: 2] Subsequenti anno accitis ex tota Germania viribus Saxoniam petit Carolus, aut penitus excisurus gentem aut coacturus ipsam, vt philosophiam Christianam recipiat. Segiburgium, [Note: Siburg habet Cranzius lib. 2. c. 10.] vbi validum Saxonum praesidium erat, oppugnat, et vi capit: Haereburgium ab hoste destructum, reficit. Ad Visurgim amnem procedit. Brunonis Bergomi [Note: Brunsberg.] castra locat. Ibi manus Saxonum occurrit, a transitu fluminis nostros arcere conantur. Franci primo impetu Saxonas ripa deturbant. Rex amne traiecto quosdam ad custodiendum flumen relinquit, cum caeteris ad Ouacrum fluuium contendit. Ibi omnes Ostophali, id est orientales Saxones, cum duce Hessovino conueniunt, Carolo se dedunt, obsides dant, in verba Caroli iurant. Bruno quoque regulus Angriuariorum, quos inter Amisiam et Visurgim Tacitus locat, exemplum orientalium Saxonum secutus, Magno se permittit.

[Note: 3] Teutonico sermone et ornatu magna ex parte miles Caroli, atque adeo ipse Carolus vtebatur. Saxones igitur eiusdem cultus et linguae Francorum, qui ad Visurgim relicti custodes fuerant, pabulatoribus hora diei nona in castra revertentibus quasi commilitonibus suis sese commiscent: atque in castra Francorum irrepunt. Dormitantes ac semisomnes adoriuntur, plurimos trucidant, sed vigilantium fortitudine castris repulsi sunt, in fugamque versi. Quae vbi Magnus accepit, fugitantium terga insequitur, eosdem caedit, sternit, fundit. Occidentalium agros, VVestphalos nominamus, depopulatur: et hos dare obsides cogit, cum quibus et ingenti praeda in Franciam se recipit.

[Note: 4] Vbi certior fit, Rudogaudem, quem Foro Iulii praefecerat, noua moliri, et regnum Italiae affectare, iamque nonnullas vrbes ad illum defecisse, Carolus festinandum sibi ratus, Silestadii [Note: Schlet.] oppido Elisatii natalem Christi celebrat, strenuissimum quenque asciscit. Inde quam maximis potest itineribus in Venetiam contendit et Forum Iulii peruenit, Rudogaudem in potestatem redigit, securique percutit. Taufrisium ad caeteras vrbes praesidio Francorum firmat, his praeficit Henricum.

[Note: 5] Inter haec Saxones opportunitatem, vt ipsi rebantur nacti, quod longius Francorum Rector abesset, pacem exuunt, Haereburgium obsidione claudunt. Tandem pulso praesidio Francorum, expugnant, incendunt. Inde Segiburgium infesto tendunt exercitu. Nec mora, castrum admotis scalis adoriuntur: Franci qui intus erant, hostes incautius oppugnationi intentos, eruptione facta, a tergo inuadunt: plurimis interfectis, reliquos non solum ab oppugnatione repellunt, sed in fugam quoque vertunt: palantes dispersosque vsque Luppiam flumen persequuntur. Inter quem et Amisiam Cor. Tacitus Bructeros collocat: sicut inter Visurgim et Albim Cheruscos. Nos omnes huiuscemodi nostro aeuo gentes in communi Saxonas appellamus, quae cum Augusto, Tiberio, Claudio potentissimis Imperatoribus Romanis, bella quoque gessere. Nec deterruit, eas magnitudo Romani Imperii quo minus armis victorem gentium populum, rerumque dominos lacesserent, ex Germaniaque vi deturbarent.

[Note: 6] Carolo cum id nun ciatum esset, Saxones fidem denuo fregisse, expugnasse Haereburgium, maturat ex Italia proficisci, VVormatiamque properat. Ibi coactis ingentibus copiis, celeritate conatus hostium omnes praeuenit: fines Saxoniae absque cunctatione penetrat,

velut turbo omnia humi sternens, castella, oppida impetu vasto irrupit, cuncta obuia proterit. Saxones hisce perterriti ad Luppiae fontes conueniunt, supplices veniam praeteritorum orant, sese et omnia regi committunt: pietatis quoque Christianae iugum se subituros pollicentur. Rex Haereburgium instaurat, aliud castellum in ripa Luppiae constrati. Ibi Saxones lauacro coelesti lustrati sunt, obsidesque dederunt.

[Note: 7] Resectis caltellis, praesidioque imposito, Rex ih Franciam Heristallium reuertit. Vbi tum hyemem exegisset, primo vere Neomagum, inde in Saxoniam cum valida manu procedit: conuentum Saxonum Padebrunam Maio mense indicit. Omnes Saxones eo conuolarunt. Ibi fidem Carolo, eiusque filio dederunt, conceptis verbis Iurarunt se nunquam defecturos a Christianismo. Quod si atrogenio actitantum scelus commiserint, deminuto capite in seruitutem redigantur, extorres, lare, foco, patria in exilium extrudantur cum liberis et coniugibus: ius denique testandi succedendique amittant.

[Note: 8] VVitechundus occidentalium Saxonum primarius cum paucis Saxonibus in Nordomanniam ad Segifridum Danorum regem aufugit, auxiliumque contra Carolum petiuit. Ad quem in Saxonia agentem Ibinarabus et Iosephus cum multis Saracenis ex Hispania profecti sunt, deditionemque fecerunt. Idcirco compositis rebus Saxonicis, dispositis in confinio in praesidiis, expeditionem Hispanicam Magnus parat: et quam maximo potest apparatu innumeras copias vndique accersit. Ex Burgundia, Germania, Boiaria, pars etiam Longobardorum in auxilium venit.

[Note: 9] Superato itaque in Vasconum regione Pyreni iugo, Magnus Pompelonem Nauarrorum oppidum in deditionem accepit. Inde ad Iberum flumen castra mouet. Transmisso amne, Caesar Augustam maximam in his locis ciuitatem, quam veteres Numantiam vocarunt, accedit: ibi acceptis obsidibus a Saracenis, subactis Nauarris atque Vasconibus, Pompelonem victor reuertitur. Moenia eius ne rebellare posset, dirui iubet.

[Note: 10] In Pyreneis iugis transeundis perfidia Vasconum non mediocre vulnus accepit. Cogebatur ob angustias loci exercitus longa acie progredi: Vascones in verticibus montium in insidiis latebant. Sunt enim ibi syluae maximae, quarum opacis vmbris locus est opportunus insidiis. Hostes subito de editiore loco in extrema impedimenta tutantes impetum faciunt ac in subiectam vallem deturbant. Fit praelium impari fortuna: Vascones superioresloci situ, leuitate armorum, nostros graui armatura, et iniquitate loci oppressos, ad vnum omnes trucidant, impedimenta diripiunt, beneficio noctis, quae imminebat, protecti subito in locatuta ac nota absque periculo dilabuntur. Cecidere eo praelio Eckhardus regiae mensae, praepositus Anshelmus praetorio praefectus, Rulandus dux Britannici limitis, Naemus [Note: Naemus ab aliis Nainus.] Boiaricarum copiarum ductor, cum compluribus aliis. Nec haec tam insignis clades vindicari potuit, quia hostis adeo dispersus erat, vt ne vestigium quidem, vbi quaereretur, adpareret. Inter redeundum Hyldegarda regina geminos peperit, vnus duntaxat superstes fuit, cui Ludouico parentes dixere nomen.

[Note: 11] Iisdem diebus VVitechundus, vbi vidit regem in Hispania longius abesse, ex Dania regressus domum, Saxones, populares suos aduersus Carolum concitat: illique correptis armis, ad Rhenum promouent. Quem cum superare non possent, a Tuisconis oppido e regione Agrippinensis Coloniae, vsque ad confluentem Mosellae cuncta ferro, igne proterunt: sacra, profana omnia miscendo polluunt: nec aetatis, nec sexus rationem habent. Monachi Fuldenses Saxonum veriti crudelitatem, sumptis sacris de templo aufugiunt, in latebris Hercimae secondunt.

[Note: 12] Quod vbi nunciatum est, Carolus Heristallios cum caeteris copiis ad hyberna contendit: Franconas et Boios properare, et obuiam ire conatibus hostium demandat. Illiquam maximis possunt itineribus trans Rhenum contendunt. At Saxo vbi audiuit aduentare certissima semper regis auxilia, domum abire parat. Nostri vestigiis haerent, ad Adranam amnem, in pago Hassorum, consequuntur hostem, et mox caedunt, fundunt: paucissimi Saxonum incolumes euasere. Cornelius Tacitus in historia Augustali, Adranam flumen

Chattis tribuit, ipse nunc Hassorum est: seruat ibi antiquum praefectura, principatusque nomen.

[Note: 13] Carolus cum reliquis viribus Heristallios in hyberna concessit, natalem Seruatoris nostri et Paschalia ibidem ritu Christiano perpetrauit. Hyldebrandus dux Spoleti (vrbs est Italiae) in Germaniam profectus est, Carolo deditionem facit. Inde Magnus arma in Saxones mouet: omnesque Occidentales in ditionem cogit, in ripa Visurgis castra locat, Angriuarios, et Orientalis Saxoniae nationes ad obsequium redigit: acceptaque fide, et obsidibus imperatis, VVormatiae hyematurus in Franciam reuertitur. Sequenti quoque anno cum magno exercitu Saxonum fines intrat, ad fontes Luppiae considet: quo conuentum totius regni conuocarat, vt facilius Saxones magis victi, quam domiti in amicitia, et societate continerentur.

[Note: 14] Dimisso concilio, infesto intentoque exercitu ad Albim vsque procedit. Citeriorem ripam Saxones, vlteriorem tum Venedi, siue Sclaui inhabitabant. Plerique hostium, aqua coelesti lustrati sunt. Compositisque rebus Saxonicis, atque Venedis, Romam voti soluendi gratia, cum Hyldegarda vxore et liberis pergit. Natalibus Christianis rem diuinam Ticini fecit, Paschalibus Romae.

[Note: 15] Obierat tum Imperator Leon quartus Caesar Augustus Constantinopoli. Vxor eius Irena cum filio Constantino quinto, cui Rudruda [Note: Rotrudis.] filia Caroli despondetur, rerum Romanarum potitur. Pontifex Romanus Carolomannum filium Magni, lauacro sacro abluit, Pipinumque vocat. Ludouicus alter filius Caroli in cunis Romam gestatus, rex Aquitaniae salutatur. Inde Carolus Mediolanum proficiscitur, vbi filia eius Gisala fonte viuo lustratur. Carolus mense Maio, vti Francis tum solenne fuit, concilium totius regni VVormatiam indicit. Interfuit et Thessalonus tertius dux Boiorum, amitinus Caroli. Istoc anno cruces in vestibus adparuere, sanguine pluit, qui et e terra fluxisse traditur. Alia quoque multa prodigia narrata sunt.

[Note: 16] Carolus conuentum regni ad fontes Luppiae rursus cogit. Praesto fuere omnes Saxonum proceres, praeter VVitechundum rebellem. Adparuere legati exterarum gentium Aldodanus, et Hosomundus [Note: Hos legatos Crantzius [reading uncertain: print blotted] Alidem et Asmundum vocat. lib. 2. cap. 13. Sax.] Sigefridi regis Danorum, et Iugurri, Cacani Auarorum. De pace et amicitia actum est Francus rex rebus dispositis, in Franciam reuertitur VVormatiam.

[Note: 17] Interea Venedorum gens Sorabes dicti, qui inter Albim, et Salam considebant, nunc Moesii nominantur, in fines Turogorum et Saxonum, qui erant contermini, praedandi causa ingressi, igne, direptionibus quaedam loca vastant. VVitechundus quoque a Nordomannis, ad quos profugerat, in patriam reuersus, magna spe animos Saxonum erigit, ad defectionem concitat.

[Note: 18] Iam copiae Caroli ex antiqua Francia delectae ducibus Adelgiso, praefecto cubiculi, et Grilone magistro equitum, quem Magistrum stabuli nuncupamus, cum VVolrado aulae moderatore, fines Venedorum adtigerant, vbi audiuere deuectionem Saxonum, in hos armati contendunt. Venit his obuiam Theodoricus cognatus regis, qui raptim ex Ribuaria, vbi certior factus est hostem fidem datam fregisse, militem collegerat. Atque hi communicato consilio exploratores mittunt, vbinam gentium Saxones, et quid rerum agant. Consederant in Aquilonis ora circum montem quendam continuum Visurgi amni. Quod vbi per exploratores nostris renunciatum est, eo instructa acie tendunt. Theodericus citra cum suis castra locat: alii Visurgim traiiciunt, vt montem circumeant, et in altera ripa papiliones figant. Et veriti ne titulus victoriae Theoderico adscriberetur, si eundem socium certaminis adsciscerent, aut expectarent, sine illo Saxones adgredi statuunt, sine ordine. Incomposito itaque agmine, solutis ordinibus, inuidia coecutientes, correptis armis in Saxones ruunt, quasi ad praedam et non in acerrimum hostem, in acie consistentem, sed terga vertentem properant, quo quemque impetus equi tulit delatus. Saxones qui pro castris in acie stabant, fortiter Franconas magis festinantes, quam maturantes excipiunt: et dato loco circumueniunt: plerosque interficiunt. Paucissimi qui euasere ad castra Theoderici confugiunt. Legati duo Adelgisus, et Grilo cecidere: succubuere et quatuor principes, viginti nobiles, clarissimis orti natalibus, praeter caeteros, quos fama obscura recondit.

[Note: 19] Celeriter ad Carolum huius cladis fama perlata est, qui Saxonibus recenti victoria elatis, quam maturrime occurrendum putabat. Quam celerrime igitur coactis

copiis cum valida manu, magnis in Saxoniam contendit itineribus: ad confluentes Alarae, ac Visurgis, castris locum capit, ibi statiua habet, Saxones subigit: proceres omnes accersit, authores perfidiae diligentissime inquirit, atque tradi sine cunctatione iubet. Erant numero ad quatuor millia, et quingenti, omnes vno die, eodem in loco, iussu Magni securi percussi sunt. Horum clade facta, VVitechundus caput horum malorum ab omnibus accusabatur. At ipse vbi ventitare Carolum sensit, fuga sibi non praeter solitum consuluerat, ad Cimbros, siue Danos atque Nordomannos incolumis euaserat.

[Note: 20] His perpetratis, Carolus in Franciam ad Diottenhofen ad hyberna redit. Eodem tempore naturae concedit Hyltgarda [Note: Hyltgarda quae et Hildegardis obiit.] regina, pridie calendas Maii, atque adeo festi, quo Christus coelos conscendit. Carolus vbi inferias vxori dedit, in Saxoniam rursus rebellem copias ducit: cum hoste aperto Marte confligit, magnaque strage eundem adficit. Perpaucos hostium fuga saluauit. Parta victoria, Francus Padobrunnam reuertitur, castra ibi ponit: maiorem exercitum, quem de Francia antiqua acciuerat, operitur. Vbi haec cognouit, Saxonas delectus agere, omnes qui arma ferre possent, vnum in locum Hasae flumini conterminum convenisse, nic Francorum aduentum expectare, atque ibi decertare constituisse. Quod vbi, vt dixi, Carolus comperit, quam celerrime ad hostes properat: intrepidus toties rebelles, victosque adgreditur, fundit, trucidat, Eadem felicitas regem non deseruit. Caesa est infinita multitudo hostium, magnus captivorum numerus abductus, ingens praeda capta. Victor inde Visurgim exercitus traducit, ad Albim vsque et Orientales Saxonas procedit. Omnibus vicis, aedificiis incensis frumentisque succensis, se in fines Franciae recipit.

[Note: 21] Hisce diebus moritur Bertha mater Caroli, quarto Idus Iulii Carolus VVormatiae Fastradam [Note: Bastarda quae et Sestrada vxor Caroli.] filiam Rudolphi principis Franconiae vxorem ducit: confectisque nuptiis, ad reliquias belli Saxonici persequendas animum intendit. Nam non solum Saxones desciuerant, sed et Frisorum partem ad sua studia, armorumque societatem traxerant. Rex igitur Saxoniam orientalem totam peragrat, nemini parcit, omnia vsque Visurgim vastat. Illuuies aquanam ob iuges pluuias, Orientales, et Septentrionales Saxonas defendebat. Carolus cum parte exercitus filium Carolum contra VVesiphalos dimittit. Ipse per Turogum fines in campestria Saxoniae, quae Albi atque Salae fluminibus circumiecta sunt, deuenit. Depopulatis orientalium Saxonum agris ac villis, et casis combustis, ri Franciam redit. At Occidentales Saxones iuxta Luppiam copias cogunt: cum filio regis manus conserunt. Victoria penes Francos fuit. Victor Carolus filius VVormatiam ad genitorem cum triumpho reuertitur. Nulla quies abarmis dabatur optimo principi.

[Note: 23] Quemadmodum mea memoria Carolus dux Geldriae, ab Imperatore Maximiliano, eius liberis et nepotibus Philippo, Margaritha, Carolo et Ferdinando saepius victus, tamen sempera Francigenarum regerefectus, et concitatus hactenus rebellauit: sic tum VVitechundus confisus opibus regis Danorum nullo non anno a popularibus receptus, res nouas molitus est, negotiumque non mediocre Francis, exhibuit. Carolus iniquissimo ferens animo, gentem toties a se superatam non cessare ab armis, bruma rigente Saxoniae fines hostili animo intrat: in castris super Ambronem flumen natalem seruatoris et authoris nostri feriatur: ad Oceanum vsque, Visurgimque amnem cuncta terrarum peragrat, cum milite armato et ad obsequium redigit. Ab vlteriore Saxonia hyemis asperitas pluuiae crebrae prohibuere nostros, Magnus Hereburgium hybernatum concedit. Eo vxorem cum liberis accersit, per se, per duces continenter agros hostium incursat, praedas inde agit, pagos vastat, casas exurit, cuncta incendiis, et caedibus, implet. Tota Saxonia foedissime depopulata commeatus ex Francia adducti sunt.

[Note: 24] Subsequenti anno concilium vniuersae, Franciae Maio mense Badobrunam indicit. Dimisso conuentu, omnes Saxoniae fines perreptat, nullo penitus iam resistente. Missi deinde legati sunt, quorum princeps erat Amalouinus Franco, cuius authoritas plurimum in aula pollebat, cum Saxonibus ad VVitechundum et Albionem, qui in Saxonia transalbiana, exulabant. Ipsis gratiam Carolus faciebat: veniam praeteritorum

atque obliuionem, si resipiscerent, condonabat. VVitechundus et Albio igitur, acceptis obsidibus, quos petiuerant, fideque publica interposita, ad Carolum a legatis deducuntur, Christianamque religionem recipiunt. Ira Saxonia tota subacta aliquot annos quieuit, et armisque respirauit.

[Note: 24] Eadem tempestate Hartorhadus in Franconia cum sociis aduersus regem conspirauit, quod Carolus nimium deditus vxori imperiosae saeuius cum Francis ageret crudelitatique muliebri indulgens a sui ingenii benignitate: innataque clementia exorbitaret. Sed coniuratio detecta est, indicioque regi delata, authores partim in exilium acti sunt. Nemo vita mulctatus: tres duntaxat, qui se strictis gladiis ne comprehenderentur, defendedant, interfecti sunt.

CAPVT IV. De rebus gestis Caroli M. post conspirationem primam. Item de bello Saxonico.

1. Britanni in Gallia confidentes solitum tributum Carolo denegant et imperata facere detrectant post armis compescuntur. An gens ista ab Angliis ex insula pulsi.

2. Italia in Regnum Longobardicum et Exarchatum diuiditur. Carolus regno Longobardorum Ducatum Beneuentanum adiicere contendit. Quibus rationibus ad id permotus. Copiae Francorum acri hyeme in Italiam perducunt. Carolus Romae commoratur.

3. Haeregisus Dux Beneuentanus per filium Rumoldumse Carolo submittit. Pontificis Consilium.

4. Haeregisus de nouo pacem petit quam etiam Carolus contra Pontificis mentem sub promissione tributi annui concedit.

5. Amicitia et affinitas inter Carolum et Imperatores Orientis. Dux Beneuentanus moritur succedit filius. Rex Boiariae relatiue.

6. Hunni et Abares bis in Boiaria caeduntur.

7. Constantini Imperatoris copiae Ducatum Beneuentanum vastantes a Carolinis vincuntur.

8. Bellum Boiaricum sine sanguiue consummatum. Nouum monasterium Meten construitur.

9. Scotorum figmenta de gladio Caroli coelitus demisso.

10. Miracula monachorum picturis, et literis in saxum incisis contra documenta publica ne quicquam probant, causam talia excogitandi auaritia praebuit.

11. Sclauorum contra Carolum coniuratio. Eorum sedes VVisinaria et Meckelburgum.

12. Sinus Codonus eiusque accolae Nordmanni.

13. Carolus magnum exercitum colligit, Albim duobus pontibus iungit, Vilizos, Boiemos et Sclauos vincit.

14. Carolus vnum annum in quiete transigit. Aedes Palatinae VVormatiae comburunt.

15. 16. 17. Hunnorum legati cum Carolo de constitutione limitum tractant. Anassus limes Boiariae. Num Hunnia et Auaria inter se differant.

18. Auari ob litem de termino Boiariam depopulantur. Carolus ipsis bellum indicit.

19. Auari Landvveris regionem cingunt. Munimenti huius descriptio.

20. Bellum Auaricum post Saxonicum Francis grauissimum, in quo tamen maximas diuitias acquisiuerunt.

21. Carolus Reginoburgi copias et bello necessaria par at ieiunium indicit.

22. Exercitus eius diuisus. Pipinus duo munimenta occupat, omniaque ferro et igne atterit. Hostes terrore perculsi extra fines in abdita syluarum confugiunt.

23. Carolus regionem ab Auaris desertam occupat, munit, coloniasque Boiorum illuc deduci iubet. Austriae nomen vnde.

24. Expeditio Auarica Carolo incruenta. Equorum iactura Carolus Reginoburgum concedit.

25. Auares ob Caroli absentiam cum Boiis

pugnant, sed infeliciter, magnaque strage necantur. Eius belli per octo annos continuatio.

26. Irena a filio antea in ordinem redacta ipsum excoecat et imperio deturbat. Cum Francis pacem soluit ac Beneuentum vastat.

27. Pipinus et Ludouicus a Caroli missi imperatorias copias regno Longobardorum extrudunt.

28. Carolus Reginoburgi synodum cogit. Felicis sententia de Christo homine filio Dei adoptiuo et duplici eius persona damnatur et ab Authore reuocatur.

29. Alia in praedicto concilio damnata.

30. Regnatidi cupido omnia violat. Pipinus filius naturalis Caroli de patre e medio tollendo et regno caepessendo consilium cum quibusdam init.

31. Conspiratores occasionem sceleris exequendi nanciscuntur.

32. Conspiratio per monachum detegitur, rei in vincula coniiciuntur. Pipinus in monasterium detruditur.

33. Filii Caroli ex Italia reduces. Carolus Pipinum nothum de animaduer sione in conscios criminis per amicos consultat. Pipini responsio realis, consiliique executio, Inde coniurationis praemio afficitur, Pipinus alio transfertur.

[Note: 1] DVm haec in Germania geruntur, Britanni (qui ab Angliis, ac Saxonibus Britannia insula pulsi sunt, et traiecto mari in vltimis Galliarum finibus Venedorum, et Curiosolitarum consederant) hactenus tributarii regibus nostris vectigal inuiti pendebant, ab imposito iugo resilire conabantur, imperata detrectabant. Ad horum motus comprimendos Adolphus epularum curam habens, arege cum exercitu missus est. Qui celerius opinione, audaciam perfidae gentis compescuit: acceptos obsides cum proceribus ad Carolum in Vagionum vrbem deduxit. Ibi in verba Caroli iuratum. Britannos eotractu, vbi nunc nominantur, in Gallia Belgica Plinius quoque recenset, adeo vt superior opinio de Britannis ab Anglus pulsis, et tum demum in Gallia nominatis, dubia esse videatur: quanquam vtrumque verum esse possit. Et antea in Gallia quidem consedisse Britannos, et postea ab Angliis pulsos, ab insula ad illos in Galliam concessisse.

[Note: 2] Erat tum Italia in duos principatus diuisa. Quicquid ab Alpibus hinc vsque Rauennam, illinc vsque ad Vulturnum, amnem Neapolimque late porrigebatur, praeter Vrbem Romam, Longobardorum regnum erat. Caetera Romanis, et eorum Imperatori parebant. Pacata itaque Germania Galliaque, Curolus Beneuentanum ducatum Longobardici regni, vltra Romam, vbi nunc regnum Neapolitanum est, adiicere regno Italiae Longobardorumque decreuit. Turpissimum sibi, ac Reipublicae Francorum esse arbitrabatur, reliquum regni non adserere, cuius maximam partem, atque caput teneret. Periculosum esse videbat, tam propinquum habere ducem, qui dicto audiens non esset: neque sibi hominem ferum, bellandi cupidum, obtemperaturum existimabat, quin cum ansa praebita foret, res nouas moliretur, et pacem Francam interturbaret. Huiuscemodi rebus Carolus commotus, maturandum sibi existimauit, ne si Beneuentani cum Graecis coniungerentur, minus facile resisti posset. Itaque copiis Francorum quam celerrime potuit contractis, magnis itineribus acri hyeme, in Italiam contendit. Florentiae Tusciae vltimo Decembri feriis Christianis operatus est. Inde Romam maturat, vbi maximo honore exceptus est a Romanis, eorumque Pontifice: aliquot dies Romae versatus est.

[Note: 3] Haeregisus dux Beneuentanus metu perculsus, vbi se peti tanto rerum apparatu audiuit, Rumoldum filium, legatos item alios, cum ingentibus donis ire iubet placatum eundem muneribus, pacemque postulatum. Promittebat se potestate regis, ibique, vbi praescripserit is, futurum, et ea facturum, quae imperauerit Magnus admonente Pontifice Romanae praecauendum sibi homines fraudulenti dolos existimauit, retento itaque secum filio ducis, armatus fines ducatus Beneuentani ingreditur: ad Capuam, quam cepit, castra locat. Inde

omnem vimbelli in Beneuentanos conuersurus, At Haeregisus Beneuentum deserit, Salernum ausugit, ibique semunit.

[Note: 4] Nihilominus Grimoldum alterum filium suum ad Carolum legat, aurum obsides offert, pacem supplex petit. Vnum illud orat, vt timorisuo concedatur, ne in conspectum regis, aut cuiusquam Franci veniat- Caeterum in fide Francorum se, quoad vita suppetat, fore, persancte iurat. Carolus conuocato concilio suorum, sententias rogat. Pontifex Romanus bellum persequendum censet, sed sacerdotes caeteri et amici regis, nepauperes, et agri va starentur, sacri, prophani ad egestatem redigerentur, postulationem Haeregisi ab iusto nasci timore veniam petenti dandam, obsides accipiendos esse et munera, iudicant. Adsentitur his Carolus, Haeregisum in amicitiam et societatem accipit: duodecim obsides imperat, tertium decimum Grimoldum filium esse iubet. Quotannis quinque et viginti millia nummum aureorum tributum imponit. Beneuentani omnes in verba Caroli iurant: qui acceptis obsidibus, paschalibus Romam reuertitur.

[Note: 5] Adsunt legati Imperatoris Romani, de concordia principum, et connubio liberorum actum est. Mortuo hisce diebus Haeregiso duce, Beneuentanis a Rege filius illius Grimoldus praeficitur. Eadem tempestate Romae fuisse Thessaloni tertii, ducis Boiorum legatos, et quidactum sit, supra in tertio libro narraui, nec opus est hic repetere. Carolus Ticino in Germaniam redit. Longobardorum nobilissimum quemque secum ducit, in Franciamque relegat, VVormatiam conuentum regni indicit. Inde Boios triplici exercitu petit: pacefirmata cum Boiis, ad Ingelhaim inhyberna concedit. Eo in Maium mensem concilium indicit. Vbi Thessalonus regulus Boiorum cum vxore et filio dignitate mouetur: in ordinemque Monachorum, deminuto capite, redigitur. Boiaria Regi, sententia procerum, Pontificumque adiudicatur: quae omnia supra enarrauimus.

[Note: 6] At Hunni, et Auares, vti Thessalono promisere, duplici agmine inuadunt fines Boiorum infra Oenum amnem, vtroque male pugnant, et amissis multis, domum cum dedecore, atque maximo detrimento repulsi sunt. Quam iacturam velut vindicaturi, iterum Boios maioribus longe copiis impetunt. Sed in campo Iborae primo impetu a Boiis ad Danubium propelluntur: innumera caesa est multitudo: multi sibi fuga consulere, et tranare Danubium conati, submersisunt.

[Note: 7] Dum isthaec in Boiaria fiunt, Constantinus Imperator Romanus suspectam habens potentiam Caroli, Theodorum Siciliae praefectum fines Beneuentanorum vastare iubet. Hyldebrandus dux Spoletanus, Grimoldus qui patri Haeregiso in ducatu Beneuentano successerat, Vinogisus legatus Caroli, cum Francis, et Longobardis in Calabria copias Imperatoris vincunt Longobardorumque regno eiiciunt: cum ingenti praeda, captiuorumque numero ad castra reuertuntur.

[Note: 8] Porro Carolus Reginoburgium, quod caput Boiorum est, proficiscitur. Gravissimum cum Thessalono regulo Boiorum bellum fore metuebatur, citra tamen sanguinem (ait Eginhartus Magister Epistolarum Caroli) confectum est Boiariaque absque armis in potestatem regis Francorum deuenit. Erant duo sacerdotes Diuus Amalbertus, et Vto in Boiaria inferiore, caeteris pietate, et eruditione antestabant. His Magnus, et eorum symmystis templum magnifice construxit supra hostia Isarae, vbi riuus Metena, qui nomen Monasterio facit, in Histrum fertur. Illi adhuc ibidem religiose coluntur. Rector Francorum compositis rebus in Boiaria, limitum praesidiis collocatis, praeside Geroldo dato, ad Aquas Graneas in hyberna concedit.

[Note: 9] Atque Carolum Magnum, cum Reginoburgensibus, tum alienis a religione nostra, conflixisse, superos atque genios pugnae interfuisse, coelitus gladium Carolo demissum esse, ipsum Boios oppugnasse, sub iugum religionis Christianae misisse, vrbem vi cepisse, locum castrorum in templum, quod a Diuo Petro consecratum sit, cernentibus noctu in tenebris nescio quibus Scotis, vertisse, falsum esse confidenter

existimare debemus: fabulae sunt impostorum, ad quaestum confictae, qui praedam (vtait Hieronymus) putant religionem. Nos veritatem in tertio libro supra verissime simul et copiose enarrauimus.

[Note: 10] Commenta, atque imperitorum deliramenta praetereo: acta, fastos, diplomata ego sequor. Huiuscemodi ineptias atque naenias noctuis relinquo: quarum oculi lucem solis ferre nequeunt Huiuscemodi nebulones, figmentis, merisque miraculis rudes vilis plebeculae animos oblectare, et in admirationem sui rapere solent. Egetenim (teste diuo Hieronymo) falsitas multa operositate persuadendi, vt vera videatur. Quamobrem vultures illi, cadauerum appetentisiimi, vulgi indocti simpliciati nugis suis, et superstitionibus imponunt, pecuniaeque plagas tendunt. Reginoburgii quidem sacra quotidie fieri, atque hisce a coelesti auxilio triumphoque cognomina indita esse, vulgo iactare non negauerim. Ad populum phaleras: ego te intus, et in cute noui: fateor et hoc, et video. Imperitissimorum nebulonum fabulae depictae, suspensae, trophaeis erectis, saxo literis incisae, contra publicam instrumentorum, vrbis, patriae, et regum authoritatem impudentissime confictae leguntur, et spectantur: sed quas ipsimet, qui commenti sunt, eradunt, et quotidie emendare conantur. Adeo inuicta est veritas, licet tot insidiis circumuenta, tamen elucet. Nullum tam impudens mendacium est, quod teste careat: ingeniosissima est auaritia ad fraudes, ima summis confundit. Coelum ipsum fabulasque inanes sibi seruire cogit. Deos infimos, medioximos, supremos stipendiarios facit. Istae vulpeculae fretae rudiate vulgi imperiti, praetexunt mendacio suo religionem: dulci melle venena oblita propinant. Ducentos ante annos, quam Carolus nasceretur, Christiani fuimus. Rupertos, Ingenuinos, Columbanos, Eustasios, Haimeranos, Erhardos, Hyldulphos, Altonas, Corbinianos, Bonifacios, VVillebaldos, Vergilios, Sympertos, Ertrudas, Regintrudas, VValpurgas, Thessalonos, tot sanctissimos martyres, pontifices, doctores, principes tot sanctarum virginum, sacratorum virorum examina, popularium que greges in coelum praemisimus, et nondum Carolus Boiaria, potiebatur, ne dicam natus erat. Isti fallaciarum fabri, mendaciorum loquacissimi, male de ciuitate, quae non modo Boiariae, sed Germaniae Magnae quoque clarissima est, peius de Boiis merentur: quorum tot ciues egregios, tot maiores, affines, cognatos, amicos principesque optimos, monachos, sacerdotes, nota impietatis, perfidiaeque inurunt: et de coelo ad inferos deturbant. Pessime de Christo seruatore nostro sentiunt: cuius vires lacessere non erubescunt, cum ei infinita millia deditiorum subtrahunt, in partesque hostium trahunt. Sed ad historiam reuertar.

[Note: 11] Cum esset Carolus in hybernis ad Aquas Graneas, crebrirumores ad eum adferebantur, literisque item certior fiebat, omnes Sclauos antiquissimos, valentissimos Germaniae Magnae populos, quos Venedos Romani, et Teutones nuncupant, contra se, atque Francos coniurasse, Abroditarum fines incursare. Hi amici erant, et Saxonibus continuabantur trans Albim, in orasinus Codani sedebant. Eorum vrbs VVismariam, ac Mechelburgium fuisse, sunt qui tradant.

[Note: 12] Sinus quidem in compertae magnitu dinis, ab Septentrionali oceano, qua Germaniam Magnam alluit: a Fauonio Eurum versus, ab Albi flumine ad Vistulam, et vltra protenditur, citra, rerum authores Sinum Codanum, vltra, Venedum nuncupant. Hunc ferocissimae nationes circumsident. Dani siquidem, et Suiones, quos in commune Nordinannos Franca ac Teutonum lingua, hoc est, Septentrionales viros vocamus, Aquilonis litus, et omnes in eo insulas complent. At Australem oram tenebat Aestiorum gens, succinum, acglesum legens. Deinde aliae Venedorum nationes ferocissimae (capita enumerasse sufficiat) Sorabes, Boiemi, Abroditae soederati: his continuabantur Veletabi, et Vilizi: atque hi authoritate et hominum numero valebant: maximeque feri inter illos habebantur. Plaerique huiuscemodi Venedis successere

Saxones, qui sub Saxonum Imperatoribus ad ea loca translati sunt.

[Note: 13] Carolus in Agrippinensi Colonia ingentes copias ex Saxonibus Francis, Frisiis comparat, Ludouicum quoquefilium regem Aquitaniae in auxilium accersit. Rhenum inde exercitus transit per Saxonum fines ad Albim procedit. Ibicastris positis, Magnus flumen duobus pontibus coniungit, quos vtrinque, qua ripam contingebant, vallo, turribus ligneis, limo oblitis, firmo relicto praesidio, communit. Inde ductore Bizone Abroditarum principe, qui amici et socii erant, in Vilizorum fines deueuit. Agros vastat, vicos, aedificia incendit, cum Vilizis, Boiemis ferro decernit. Hisque deuictis, caeteri Venedorum fine pugna se tradiderunt. Dragouitus hisce coactus malis rex Sclauorum vlrrose, obsides et fidem dedit. Magnus subactis ferocissimis nationibus vsque ad Vistulam amnem in Saxoniam rediit.

[Note: 14] Absolutis rebus Saxonicis se in hyberna VVormatiam recipit, ibi natalibus et Paschalibus omissa armorum tempestate, post habita rerum profanarum bellicarumque sollicitudine, et cura, sicut religiosissimi mos erat principis, coelo duntaxat intentus, votis et suppliciis solennibus, auxilium supremi numinis sibi parabat. Bellicoso regi hoc anno ab armis quies data est. Ipse intoga absque Marte VVormatiae versatus, rebus ciuilibus operam nauauit. Et ne ocio torpesceret, Moeno nauigat ad Salizam, [Note: siue Salza.] praetorium id celeberrimum regum regum Franciae in Germania Magna, iuxta Salam flumen extructum. Inde qua venerat in Moeno VVormatiam Vangionum vrbem reuertitur. Vbi Palatinae aedes nocturno incendio conflagrarunt.

[Note: 15] Huc eodem anno venere legati Hunnorum. De confiniis, constitutione limitum duorum regnorum Boiariae, et Auariae actum est. Nam Hunni (quos etiam Auaros, et Auares a rege quodam ita cognominatos Annalium scriptores, nostri vero Abares, Abarosque adpellant) Boiis contermini erant. Certus notusque limes duarum gentium flumen Anassus fuit. Supra ad Fauonium vergens Boiaria erat: infra Hunnia, eadem et Auaria: sicut docet Eugenius secundus Pont. Max. scribens ad Pontifices regni Boiariorum, nimirum ad Rathefredum Fauiensem, qui nunc Viennensis, Methodium Auguturensem, siue Iuliomontanum, Olomontiumque, Alchouinum Nitrauensem, Annonem Vetuariensem, et ad Tutundum, et Moemarum regulos Morauorum, vt obtemperent Vrolpho archiflamini Laureacensi, Episcopo Bathauensi, pastori et parenti eorum Ecclesiastico. Ego vero in diplomatibus quibusdam Imperatorum nostrorum, maxime Caroli Magni, et eius filii Ludouici Pii, quae datatemplis Boiariae extant, supra Cecium montem qui Caluus [Note: Calnberg.] est, reperio Hunniam proprie nominari, infra Auariam. Nam ab illis in Hunnia Celsenmrus, [Note: Ceisnmaur.] Traisma, Tullana, VVachovve, Spica, Chremissa. In Auaria, Liza, Circopagus, Comagenus mons, Comobergi enumerantur.

[Note: 16] Carolus tamen Magnus in alio diplomate, quod Vrolpho praesuli Altaichii inferioris dedit, Bylachum fluuium, qui infra Melicum Danubio iungitur, Auariae tribuit. Eius instrumenti initium hoc est: In nomine patris, et filii, et spiritus sancti. Karolus Serenissimus Augustus a Deo coronatus, Magnus, pacificus Imperator, Romanum gubernans Imperium, qui et permisericordiam Dei, rex Francorum et Longobardorum. Inde calce subscriptum est: Datum VI. Kal. Dec. Anno-Christo propitio Imperii XII. Regni in Francia XLXIV. in Italia XXXVII. Actum Aquisgram palatio regio.

[Note: 17] At filius Magni Imperatoris Ladouicus Pius in tabulis, quas Reginerio Bathauensi episcopo consignauit, flumen Erlaphum, qui supra Melicum in Danubium profluit, Hunniae adscribit. Captus eius instrumenti: In nomine Dei et saluatoris nostri IESV CHRISTI, HLudouicus diuina ordinante gratia Imperator Augustus, etc. Aera vero: Data Anno incarnationis DCCCXXIII. indictione prima, IV. Kal. Iulii regnante dommo HLudouico annos decem feliciter Amen. Actum Francofurd in Dei nomine. Erasmus Mintzius D. Haimerani praesul ostendit mihi Reginoburgii diploma, cuius initium: in nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis, Otto diuina

fauente clementia Imp. AVG. Refert, Volfgangum Reginoburgensis aedis, quae D. Perro, et D. Haimerano dedicata est, episcopum in Auaria, inter Erlaphum maiorem, et minorem Ibissum amnes, qui locuslongo tempore desertus fuerit, Colonias Boiorum deduxisse: dathis castelli construendi, muniendique aduersus Vgros potestatem. Datum pridie Idus Octobris, Anno Christi DCCCC. LXXIX. Anno regni Ottonis secundi XV. Imperii IX. Actum Reginae. Proinde promiscue, ac sine discrimine haec vocabula in commune rerum authores vsurpant, tanquam pro vna gente, et pro eo tractu Norici, qui infra Anassum amnem Orientem spectat, ad vtramque Danubii ripam. Possedere quidem pleraque etiam Boii infra eum fluuium, quae mutuo metu ab Auaribus et Hunnis separabantur.

[Note: 18] Cum itaque de limitibus Boiis, et Auaris non conueniret: et Auari gens efferatissima, infestisiimaque Boiis templa, oppida, vicos, agros Boiorum in confinus crudeliter depopularetur, Carolus illis bellum indicit, anno ab orbe seruato septingentesimo super nonagesimum. Ipsos Hunnos, siue Auares, Boiis, cum hi adhuc multos deos colerent, societate militandi coniunctos fuisse, et pulsis Romanis Noricum inter se diuisisse, supra narrauimus. [Note: 19] Porro Auari portionem suam nouem segmentis et circulis, quos Rhingos et Landuueras dicimus, tutandi causa cinxerant. Distabant inter se huiusmodi tutelae circiter millia passuum quadraginta, vnaquaeque circuitu millia passuum quinquaginta amplectebatur: et septa erat aggere militari sine fossa, qui murus a Varrare, a Teutonibus Haga, Heccaque [Note: Ein hag und heccen.] vocari solet. Cuius ratio ita instituta fuit. Crebri stipites, truncique abiegni, querni, fagini in orbem in terra defixi erant. His item contrarii iungebantur e regione, vicenum pedum interuallo: id vbi aut salicibus constratum, limoue completum erat, cespitibus integris contegebatur. Latitudo itaque huiuscemodi sepimenti extendebatur viginti pedibus totidem altitudo eminebat. Obferi solebat vtrinque intus et extra hoc genus valli salicibus maioribus, vlmis, albis populis atque arboribus, quae putatae, propagine sarciunt locum senescentium. Hae enim vbi pullularunt vel maxime fructuosae sunt, sustinent sepem, frontem iucundissimam pecori, atque bubus ministrant. Virgas praebent sepibus, ligna foco, ac furno. Tam inexuperabile munimentum perangusta, velut a latrocinantibus adibatur porta. Intra hosce aggeres, vici et villae quantum vox humana hauritur, distabant: extra vero illa septa, praedia, et aedificia ita quoquo versum dispofita, sitaque erant, vt in vnoquoque quoduis signum tuba datum, in altero audiretur. Proximi inuicem quiritari poterant: ne proculrepetendum esset mutuum auxilium. In haec tutissima siue castra siue latibula adpellari libeat, per trecentos ferme annos omnium gentium latrones, opes orbis congesserant. Ipsi interim intacti omnino ab exteris populis.

[Note: 20] Grauissimum hoc bellum secundum Saxonicum, quod vnquam gessere reges Francorum, apparuit. Ideo istud Carolus maiore apparatu, fortitudine, et audacia gessit. Vnam expeditionem per se, alias per legatos, praefectos, duces, et filium Pipinum fecit. Octo annis magnitudine sua tractum est: incruentum pene militi nostro fuit. Duo duntaxat Francorum proceres desiderati sunt: Geroldus dux limitis Boiorum, et Henricus praefectus foro Iulii. Non extiterat in memoria hominum bellum, vbi tantum auri, argenti, et diuitiarum Franci comparassent. Antea pauperes fuerant, bellum Hunnicum ditissimum militem Francum reddidit. At e diuerso hostium omnis nobilitas periit, plurima edita sunt praelia, multum sanguinis effusum est. Omnis gloria, qua longo tempore Hunni clarissimi extiterant, extincta gaza, thesauris, praeda omni nostri potiti sunt. Terra ita ferro, caedibus, flamma adtrita, vt ne vestigium quidem regiae adpareret: nomen Auarorum, Hunnorum simul cum gente excisum euanuit.

[Note: 21] Hisce igitur cum Carolus, vt dixi, bellum indixisset, VVormatia, vbi hyemaverat, soluit, Reginoburgium, caput Boiorum est, cum vxore Fastrada, cum liberis, et filiis Pipino atque Ludouico, Caroloque cum omni aulico famulitio migrat. Huc vndique copias contrahit, quae vtilia fore tantae expeditioni putabat, comparat:

pontem naualem, quo huc bello vteretur, et flamina traiiceret, confecit: is anchoris, et funibus ita cohaerebat, vt et iungeretur et dissolueretur, quemadmodum tempus postulabat. Refrumentaria prouisa commeatu vndique confecto, dimissis coniuge, liberis, filio Ludouico Reginoburgii, cum omnibus copiis ad Anassum Magnus proficiscitur. Primis ibi castris locatis, supplicatio trium dierum decreta, militum ieiunium inductum est, aeternae maiestatis perlitandae gratia, vt omnia ex sententia succederent.

[Note: 22] Partito deinde exercitu, Theodericus nothus Caroli, et Magofridus cubiculi praefectus, cum Saxonibus et Frisiis, in Aquilonari ripa: altera parte ipse cum Franconibus et Sueuis in medio Danubio Pipinus cum Boiis, ac classiariis, qui annonam deuehebant, secunda aqua vectus, infesta, intentaque, acie, pulsis praesidiis hostium ad fines Hunnorum vsque ad Auarorum munimenta procedunt: vnum super Cambum fluuium, haud procul ab vrbe Chremsa Septentrionem spectabat: alterum iuxta Comagenos oppidum in monte Camenberg ad Austrum vergens, vallo firmissimo (vti paulo ante explicauimus) erat cinctum: fusis hostium praesidiis, huiuscemodi munimentis captis, excisis, omnia ferro, igne adteruntur: cuncta caedibus et cadaueribus complentur. Caeteri Auares vbi conspicati sunt vtraque ripa exercitus, et medio Histro classem, terrore subito ingenti, diuinitus velut dono Dei (sicuti eius tempestatis scriptores credi volunt) exanimati ac stupefacti fuga comparata, finibus suis vltra Arabonem [Note: Rab. fl.] fiuuium excedunt, seque in solitudinem, ac syluas abdunt, notasque latebras quaerunt.

[Note: 23] Carolus incolumi milite, nemine resistente, vsque ad Arabonem, et ad confluentem eius, et Danubii, cum triplici exercitu castra mouet. Ibi aliquot dies statiua habet. Et cum non essent, qui vincerentur, eam regionem, quam Marte cepit, praesidiis validis firmat. Hostes vallis fixis, congestis aggeribus excludit. Deinde Boiorum colonias Geroldum Boiariae praesidem deducere iubet, templa extrui imperat, agros, prata, vineas inter praefectos, equites, monachorum magistros, Pontificesque Boiariae, sicut vetera testantur diplomata, distribuit: in ditione ecclesiastica Bathauensi subdit episcopo. Eaque regio Austria, hoc est, Orientalis Boiariae limes tum vocata, adhuc nomen retinet. Peculiaribus iam subdita principibus, progenitrix regum et Imperatorum nostrorum. Eaque pars Norici nuncupatur a Romanis Noricum Ripense: Deinde Rugilandia, a Rugiis, Longobardia a Longobardis: eadem Hunnia, et Auaria, post Orientalis Boiaria, id est nostro sermone, Austria dicta. Saepius mutatis cultoribus, varia cognomina accepit. Plura infra referentur.

[Note: 24] Incruenta haec expeditio Carolo fuit: equorum iacturam fecit. Nam lues in iumenta saeuiit. Decimus quisque equus de tot millibus aegre superstes fuit. Caeterum Magnus dimissis legionibus, Saxones, et Frisios cum legatis Theoderico, et Maegefrido per Boiemiam domos redire iubet. Ipse Sabaria Reginoburgium in hyberna ad vxorem, liberos, filium Ludouicum concedit vltimo Decembri: Paschalibusque rite more Christiano, perlitat.

[Note: 25] Auares vbi audiuere Carolum procul abesse, ex latebris prodeuut, cum Boiis pugnam conserunt: sed victoria penes Boios fuit. Hostes in traiectu Danubii intercepti, caesi, fusi, magna strage necati sunt. Continenter per octo annos belligeratum est a Boiis aduersus hanc gentem ferocissimam.

[Note: 26] Sub idem tempus Irena Augusta Imperatorem Constantinum quintum, filium suum, a quo a gubernaculis deturbata, in ordinemque redacta fuerat, luminibus priuat, solaque mulier habenas Roni arripit Imperii, mordicusque tenet, pacem cum Francis exuit. Eius milites Beneuentanos agros foede vastant. Qui ducatus olim Longobardorum, tum vero Francorum erat.

[Note: 27] Rex Pipinum, Ludouicumque filios, cum exercitu e Reginoburgio in Italiam mittit. Ipsi coniunctis copiis vicere Imperatorias partes: Italiaeque regno, quod et Longobardorum, extrudunt.

[Note: 28] Carolum in Boiaria eodem tempore Reginoburgiique biennio toto habitasse, eo concilium sacerdotum, rerum diuinarum, Ecclesiasticarumque procurandi

gratia, eiusdem iussu congregatum fuisse reperio. Orgellorum vrbs est in Pyreneis saltibus, huius episcopus Felix, consultus ab Eliprando Toletano pontifice, Christum dominum, deumque nostrum quatenus is homo est, filium dei Opt. Max. esse adoptivum, literis ad superiorem episcopum scriptis censebat: editis quoque libris id ratiocinatiunculis probare connitebatur. Contra scita maiorum religionis nostrae, in Christo seruatore nostro, sicuti duas naturas, ita duplicem personam asserebat, nimirum personam filii veri, et personam filii adoptiui. Quamobrem deductus in Boiariam ad Carolum, Reginoburgii in conuentu celebri Pontificum, quos ex omni Germania, Italia, Gallia rex conuocarat, impietatis condemnatus, recantauit errorem. Libri eius combusti sunt. Ipse deinde Romam missus per Engelbertum quendam monachorum praesulem eo deductus, coram Hadriano Pont. Max. in aede diui Petri denuo herbam porrigit, ceditque opinioni pest ferae.

[Note: 29] Pleraque (quae si bene dicuntur, vti est apud diuum Hieronymum, pura confessio est) velut impia patrum decreto explosa lego, ob fraudem decipulasque nebulonum pestilentissimorum: latebat sub melle venenum. Huiuscemodi namque impostorum genus fraudulentissimum, simul arrogantissimum, captiosis nominum ambiguitatibus insidiari, retia tendere mentibus hominum solet, verborum strophis simplicitati Christianae, eiusque professoribus, quasi fatuisac pueris illudere gestit.

[Note: 30] Olere partim Nestorium, partim Arrium videtur error superior. Eum enim qui adoptiuus est filius, aliquando non fuisse filium, vt adoptaretur, necesse est. Quemadmodum nos cum nascimur filii irae, fimus per fidem et adoptionem filii Dei: at Christus seruator noster nunquam non fuit filius Dei. Et sicut idem diuinitate est filius virginis, ipsaque Theodocos, hoc est, Deipara vocatur, natura et nexu vnionis, non adoptione: eodem pacto Christus secundum humanitatem filius dei, non propter adoptionem, sed ob vnitatem personae in duabus naturis. Verum isthaec nihil ad historiam: licet quaedam (authore Hieronymo Romanorum doctissimo) cum Paulo ignorare: et scientiae dei concedere, secreta secrete, sancta sancte tractentur. Gregorius Nazianzenus inquit: Cum omnibus mysteriis silentii fides debeatur, sacris literis proditum est, perscrutator Maiestatis opprimetur a gloria. Proinde sanctius, et reuerentius est credere, et suscipere, quam temere inquirere facta supremae illius Maiestatis.

[Note: 31] Quae nisi regem seruasset, pessimum facinus Reginoburgii isthac aestate patratum foret. Adeo nihil pensi is habet, quem cupido regni per praeceps abire cogit, et violare iustitiam, pietatem flocci facere impellit. Non est cuiquam mortalium credibile, quae animus imperii auidus, ambitioneque ebrius moliatur. Erat Carolo filius naturalis, pulcher quidem facie, gibbo tamen deformis, nomine Pipinus, natu maximus. Is simulata aegritudine, contra parentem coniurat cum quibusdam proceribus Francorum, qui regem vxorium esse, neque se iam impotentis naturae foeminae imperia iniusta, superba, crudelia, barbara, saeua perpeti posse causabantur. Consilium igitur opprimendi regis cepere, Pipinumque rebus imponere antea decreuerant.

[Note: 32] Magnus iam dimissis copiis, conuentuque Ecclesiastico soluto, securus sui cum paucis agebat. Aula mulierculis duntaxat referta erat, quae obsequia reginae, filiabusque et liberis regis praestabant, et pro officio apparebant. Ea prorsus opportuna coniuratis videbantur. Nocte igitur quae praecessit diem parricidio destinatum, coniurati omnes in templum diui Petri conueniunt, obsecrandi gratia pro salute regis filiorumque se frequentes coire simulabant, verum de modo inuadendi regis consultant.

[Note: 33] Forte fortuna sacrificulus quidam, genere Longobardus, egenus, ipsi nomen Fardulpho [Note: Fardulphus qui a P. Aemilio Rhaudulphus dicitur.] erat, haud scio quamobrem, forsan ibi (vt mos gentis est) dormitarat, in anguto templi delitebat. Is vbi intelligit, quantum periculum regi immineat, propere nocte intempesta ad praetorium se proripit (id fuit in Orientali vrbis parte, pone coenobium D Clarae, vbi adhuc platea regia

portaque, obstructa tamen, nominatur) crebris ictibus pulsat fores: aegre vtpote ignotus, praecipue id temporis ad regem admissus, tragoediam conspirationis detegit. Mox conscii sceleris, nil mali suspicantes, in vincula coniiciuntur. Pipinus nothus in ordinem monachorum redigitur, ad Sueuos in coenobium D. Galli deportatur.

[Note: 33] At Pipinus rex Italiae, et Ludouicus rex Aquitaniae, vbi audiuere de coniuratione, ex Italia in Boiariam reuertuntur: Salisburgii a parente excipiuntur, inde Reginoburgium cum patre diuertunt, ibi aestatem, autumnum et hyemem exigunt. Paucis in diebus Carolus, posteaquam indicium de se delatum est, interrogatum de animaduersionis in conscios sceleris genere, quosdam amicos ad Pipinum nothum proficisci iubet. Qui hunc, hortum forte repurgantem, steriles herbas eligentem, excrementa, et gramina vellentem, quo seges adolescat, offendunt: statim mandata parentis aperiunt. Quibus auditis, subiungit Pipinus: Si rex me meumque consilium sectatus fuisset, ego hac aerumna, hocque crimine carerem: nihilque aliud prorsus respondit. Oratores eius dicti ambiguitatem non intelligebant: instant, vrgent, ne se absque responso ad genitorem dimittat. Commotus Pipinus cum stomacho, nil opus est verbis (inquit) herbas inutiles radicitus extirpo, vt fruges bonae crescant. Ite et renunciate regi quae ego facio. Illi reversi ad Carolum, superbiam Pipini accusant: Nihil respondisse referunt: quae egerit, sicut ipse iusserat, narrant. Carolus astutior, mentem filii intellexit: continuo de coeteris coniuratis supplicium sumptum est: partim capite mulctati, partim in cruces acti sunt. Vnum, qui in Francia celsissimum sibi collem ad habitandum, vnde longe lateque omnia prospiceret, delegerat, eodem in monte, in altissima trabe, suspendi Rector Francorum iussit. Index huiusce coniurationis coenobio diui Dionysii praefectus, isthocque praemio remuneratus est. Pipinus deinde ad Prumiam ditissimum tum monachorum templum in agro Treuerensium situm, vt lenius foret exilium, transfertur.

CAPVT V. De rebus gestis Caroli M. post secundam conspirationem, imprimis de bello Auarico.

1. Carolus Danubium cum Rheno coniungere, fortuna et solo renitente frustra tentat. Prodigia.

2. Saxones qui octo annis armis abstinuerant ab obsequio et religione deficiunt. Saraceni Galliam incursant.

3. Synodus Francofurtana in quo Elipandi et Felicis hereses, vt et cultus imaginum damnatur. Caroli coniux moritur.

4. Expeditio contra Saxones feliciter peragitur, Saxonibus fidem dantibus et religionem simulantibus.

5. Carolus ad Saxones in officio continendos eorum finibus propinquus in ripa Moeni comitia habet, ad Albim castra facit.

6. Bizo ad Carolum tendens a Saxonibus interficitur. Thudunus Auarorum Rex deditionem et fidem Christianam per legatum offert. Lis inter Attonem Episcopum Fruxinensem et Meginhardum Abbatem a Tegernseede decimis.

7. Carolus Saxones conscios caedis in Bizone commissae punit, pluresque obsides recipit.

8. Hadrianus Pontifex Roman. moritur. Leo successor per Legatos se Carolo submittit et iuramentum cum Romanis praestat.

9. Expeditio a Pipino contra Auaros vltra Arabonem inter se dissidentes feliciter suscipitur. Thudunus se dedit et cum suis baptizatus.

10. Reliquiae Auarorum postquam nouum Regem creassent praelio decertantes vincuntur. Pipinus eorum regionem

subigit et qui se dedere recusant vltra flumen Teissam pellit.

11. Zatunus Barcinonam dedit. Ludouicus Caroli filius in Hispaniam expeditionem feliciter suscipit. Carolus omnes Saxoniae nationes subigit, et regionis angulos perreptat.

12. Abdella Caroli opem implorat- Legatus Irenae. Vrbs Herestallum condita. Auari et Hunni cum donis apparent.

13. Abdella cum Ludouico in Hispaniammittitur. Hispania in quantum Francis paruerit. Iberia. Carolus Saxonibus imminet.

14. Alfonsi Regis Galliciae legatio. Saxonum Nordolitorum tumultus contra iudices a Carolo constitutos. Desertores ad officium rediguntur.

15. Paxcum Irena firmatur. Insulae Baleares Carolum aduersus Mauros et Saracenas implorant. Alfonsus capta Lissabona dona mittit.

16. Carolus supremum aliquod iudicium in Italia Romaque ordinat.

17. Archiepiscopatus Bathauensis et Laureacensis in Iuuanensem seu Salisburgensem transfertur anno 798. Lites ex inde natae.

18. Tumultus Romae exoritur anno Christi 799. Leo Potifex captus genis incisis in vincula coniicitur, qui tandem fuga euadit.

19. Carolus more solito ex hybernis in Saxoniam transit. Pontifex cum Senatoribus Romanis ad eum contendit, et per Commissarios restituitur. Carolus ad aquas Graneas cum copiis se recipit. Legatus Imperatricis Irenae.

20. Auari desciscunt. Geroldus Dux Boiariae et alii ex insidiis pereunt. Hunni et Auari caeduntur. Boiorum fines vsque ad Drauum extensi Venedorum Boiorum coloniae istuc deductae.

21. Fines Boiariae contra Auaros praesidiis muniti. Duces Boiorum et Venedorum. Venedi post Duces Boiorum nobilitati committuntur.

22. In Prouinciis ex quibus Auari exacti, iurisdictio Ecclesiastica Archi Episcopo Salisburgensi concessa, qui ibidem suffraganeum constituit.

23. Nomen Prouinciae occupatae Austria nunc est, et vnde.

24. Terrae infra Litham olim pars Austriae fuerunt, nunc ad Hungariam spectant, et quare.

25. Insulae Baleares ab incursatione Maurorum per Caroli praesidium vindicatae. Britannia in Galliis rebellis ad officium redigitur. Legatus Hierosolymitanus cum magno pecuniarum numero pro egenis remittitur. Osca Hispaniae vrbs se dedit.

26. Classis contra Nordmannos mittitur. Luitgarda Caroli coniux diem supremum obit.

27. Pruina mense Iulio ex rore generatur, sine detrimento tamen frugum.

28. Carolus profectionem in Italiam Romamque parat. Pontifex cum Senatoribus obuiam factus eum splendide excipit.

29. 30. Apparatus in vrbe Roma in honorem Caroli.

31. Carolus in aedem D. Petri concionem aduocat, causasque aduentus, aperit.

32. Pontifex accusatores suos prouocat.

33. Cum nemo praesto et iuramento innocentiam firmat et se a criminationibus purgat.

34. Pontifex Hierosolymitanus Carolo claues et hastam signa vrbis et monumentorum Christi mittit.

35. Causae quae Pontificem Senatum populumque Romanum permouerunt, vt imperium in Carolum transferre vnanimi consensu decernerent.

36. Carolo in vigilia natiuitatis Christi, anno 800. diadema Caesareum applaudente populo imponitur, ipsique vtpote Imperatori solitus honor exhibetur.

37. Adoratio quid sit, eiusque modi varii.

38. Carolus Imperatoris Romani titulum assumit et imperium ad Germanos transfert. Causae quod sub his iterum decreuerit.

[Note: 1] CVm talia inBoiaria fierent, quidam regi adseuerabant, fieri posse, vt a Danubio in Rhenum nauigaretur, si inter Rhedonessum, [Note: Rednitz.] et Alemannum, [Note: Altmiil.] flumina Nariscorum, vbi vligo palustris erat, fossa duceretur, quae navium capax foret, in quam palustres aquae subsidentes vtrinque flumini committerentur. Nam Rhedonessus [Note: ab aliis Regnesus.] Bambergae Maeno, hicque Rheno Mogontiaci miscetur. Alemannus vero millia passuum octo a patria mea, in Danubium profluit, iuxta oppidum Kelham, patriam Leonhardi Eckii, qui licet claris crepundiis ortus sit, iureconsultorum facundissimus, et eloquentissimorum iureconsultissimus est. Fit igitur iussu regis, ab maximo Boiorum, Francorum, Sueuorum numero fossa lata trecentos pedes, longa millia passuum duo. Totum autumni tempus in tam praeclarum opus, vtileque absumptum est, quod a pago ad pagum Graben, inde VVeissenburgium versus tendebat. Sed inuidit fortuna labori, qui inuito coelo coeptus erat: prodigiis, portentisque iram suam natura rerum ostendit. Immensi acerui frumentorum, et omnis generis granorum reperti in campis, quae si pecus gustarat, euestigio peribat: farina inde facta sub manibus euanescebat. Noctibus auditae sunt voces mugientium, et lasciuientium, confusi strepitus circum superiorem fossam Accedebant continui imbres, in loco alioqui palustri. Ideo quicquid terrae interdiu egerebatur, noctu homo relabente subsidebat. Nemini mortalium fortuna perpetuo bona est.

[Note: 2] Saxones inter haec, qui octo iam annis ab armis, quasi respirandi gratia abstinuerant, deleto Theoderico cognato Caroli iuxta Visurgim cum copiis, quas per Frisiam ducebat, ab obsequio et religione Francorum deficiunt, ad auitum deorum cultum reuertuntur. Saraceni quoque fines Septumanorum, quae et Gothia, pars Galliae Narbonensis, vbi Rhodanus cum mari confluit, incursant, caesis limitum ducibus, multisque Francorum interemptis vastata regione, cum ingenti praeda incolumes domos redeunt.

[Note: 3] Quamobrem Carolus Decembri Reginoburgium exit Saloueltas [Note: Salfelden.] et ad fossam superiorem nauibus per terram tractis progreditur. Inde nauibus in Regneso delatus in Maenum: VVirtzeburgium (caput est antiquae Franciae D. Kiliani sepulchro insigne) vltimo Decembri pervenit. Vnde Francfordiam migrauit, ibique reliquum hyemis exegit. Huc frequentes coire Pontifices Galliarum, Italiae, Germaniae imperat. Adfuere Romani Pontificis legati Theophylactus et Stephanus episcopi. Tertio ibidem condemnata est haeresis Feliciana, Elipandanaque de adoptione filii dei. Omnes subscribere sacerdotes, Elipando agnoscenti errorem venia, itidem Felici, data: dignitas ambobus seruata. Scita Graecorum de Imaginibus adorandis rescissa sunt. Fastrada regina quarto Idus Augusti tum fato concessit, humata est Mogontiaci in templo D. Albani.

[Note: 4] Carolus post haec bino exercitu Saxoniam, quam quietam octo fere annos habuerat, adoriri parat. Eius filius Carolus Agrippinae Rhenum copias traducit, et ab occasu Saxones inuadit. Magnus per Turogorum fines ab Austro in hostile solum tetendit. Conuenerat omnis Saxonum multitudo, omnes puberes armati quodam in loco, vbi Caroli aduentum expectare, et cum ipso aperto Marte confligere, decreuerant. Francorum Imperatores pater et filius coniunctis copiis, eo infestis signis propere castra promouent. Comprobat consilium fortuna. Hostes deterriti maiestate regis, et quod duobus exercitibus interceptos se esse videbant, armis abiectis, satisfaciundi causa legatos ad Carolum mittunt. Is cum omnes proceres ad se venire praecepisset, dicto audientes fuerunt: Christianam simularunt religionem, fidemque regi dederunt.

[Note: 5] Magnus hisce peractis in hyberna ad Aquas Graneas exercitum deducit. Cumque compertum haberet Saxonum ferocissimam gentem non facile in officio contineri, et temere arma resumere, ex vsu Reipublicae fore putauit, ad eorum fines quam proxime accedere. Ex hybernis igitur mature prodit, ac se Mogontiacum confert: ibi traiecto Rheno, e Regione vrbis in pago Ruefstain, in ripa Moeni amnis conuentum totius regni vernum

(vti tum solenne Francis erat) agit mense Maio. Inde in Saxoniam arma promouet: ad Albim flumen castra facit.

[Note: 6] Bizo Abroditarum (Mechelburgensem ducatum esse quidam tradunt) regulus, dum ad regem contendit, in traiectu Albis fluuii a Saxonibus interceptus interficitur. Zotan, Thuduni maximi Auarorum rector, deditionem gentis Carolo facit, in philosophia Christiana institui, et imbui petit. Hoc anno, qui fuit Christianae salutis septingentesimus quintusque nonagesimus, Atto Fruxinensis episcopus, Meginhardum, Tigurinorum monachorum praesulem ob quatuordecim decimas interceptas in ius trahit ad regem. Dictus vtrique dies in contubernium Tigurini [Note: Tegernsehe.] lacus: Arno Salisburgensis episcopus, et Elenandus primarius sacerdos iudices a Carolo dati: cognita causa, iussere mona chos templa, decimasque suo Pontifici reddere.

[Note: 7] Porro Magnus grauiter adflictis Saxonibus qui conscii caedis erant, accepto maiore obsidum numero, in Franciam remigrat, in vrbem inferioris Germaniae, quam Aquas Graneas nuncupant, et vbi Imperatores nostri sacro oleo inungi solent.

[Note: 8] Eadem tempestate Hadrianus episcopus Vrbis Romanae decessit, terrasque cum vita reliquit. Leo tertius genere Romanus in demortui locum communi sacerdotum, populique Romani suffragio cooptatur. Is continuo Legatos ad regem nostrum proficisci iubet: eidem claues sacras, insigne Pontificiae dignitatis, et Aquilam, signum sacrosancti Romani Imperii, Vrbisque terrarum dominae mittit: se et Romam caput mundi in eius fidem commendat: postulatque vt aliqui vicissim Romam legentur, qui populi Romani fidem sacramento Carolo adstringant. Missus est Engelbertus praesui D. Richarii.

[Note: 9] Interea Pipinus filius cum Boiis, Bonomarus Venedus Tribunus Henrici, quem Rex Foro Iulii praefecerat, iunctis copiis arma in Auaros, qui vltra Arrabonem ad Eurum vergebant, et inter se quoque tumultuabantur, ac ciuili bello dissidebant, promouent. Iringus et Iugurro Cacani, hoc est Hunnorum reguli, interempti sunt, Rhingus praetorium eorum, et caput Abarum muntissimum, vbi gaza regia, captum, direptum, solo aequatum est. Thudunus rex Auarum, vti superiore anno pollicitus erat, se nobis dedit cum magno popularium numero, et ingenti thesauro ad Carolum ire iussus, coelesti lauacro cum omnibus lustratus est: amplissimisque acceptis muneribus, in Hunniam infra Arabonem remittitur. Paulo post tamen fidem frangit, sed statim a Pipino et Boiis, qui firmis praesidiis prouinciam tenebant, pugna interficitur. Is Thudunus vltra Danubium in ea regione, quam Ptolomaeus [Note: Lib. 3. cap. 7. Geographiae Gormanum a Ptolomaeo,] Iazigas habitare tradit, supra Tibiscum amnem Occidentem versus regnauit: eius regionis caput Bormanon [Note: Clesenburgum. a nonnullis] praetorium Thuduni, qui et ibidem sepultus est, haud ita procul ab Agria. [Note: Agria, Erla in Vngaria.]

[Note: 10] Auares qui reliqui erant, rursus viresreparant, Chaiam quendam regem creant. Qui postquam videt copiis hostium seclausum, neque fugae, neque praesidii vllam spem fore, optimum factu ratus, aut vincere, aut succumbere: statuit fortunam belli tentare, atque quam primum cum Pipino, et Geroldo praeside pugnis contendere. Animis igitur suorum ad praelium concitatis, erectisque in aciem procedit. Nec nostri certamen detrectant. Acriter vtrinque et diu ancipiti praelio conflictatum est Hunni tandem, amisso rege terga vertunt. Victor Pipinus et Boii omnia ab Arabone, et Peisone, siue lacu Odenburgensi, vsque ad Draui fluenta, et ad eiusdem, atque Histri confluentes, vi et armis subigunt: cuncta in ditionem et obsequium cogunt, resistentes caedunt, Auaros fugientes, qui se tradere recusabant, vltra flumen Tissam submouent, reliquias in fidem accipiunt, firmissimis valentissimisque Boiorum, Venedorumque praesidiis prouinciam muniunt.

[Note: 11] At Carolus vastata eodem anno Saxonia, ad Aquas Graneas solito more hyematum reuertitur. Quo et Pipinus victor ex Auaria, Boiariaque cum ingenti thesauro et praeda se recipit. Huc quoque Zatunus [Note: Zatunus.] ex Hispania venit Barcinen, [Note: Barcinona Barcilona Barchina.] in limite Hispanico, coloniam quondam Romanorum Fauentiam nomine, dedit Carolo, quam alii Barcinona, vulgo sunt qui Barcilonam vocitant, Pomponio Melae, Claudio Ptolomaeo Barchino est. Ludouicus inde filius Caroli cum exercitu in Hispaniam contendit, Oscam [Note: Osca. Ptol. lib. 2. Geog.] vrbem, cuius Ptolomaeus meminit, obsidet, et capit, multa praeclara ibi gerit.

Pipinus quoque in Boiariam, atque Hunniam reuertitur. Ipse Carolus cum nauibus maximis per terram tractis in Saxoniam proficiscitur: omnes recessus, omnes angulos perreptat, paludes, invia loca, saltus, flumina, vsque ad Oceani oram superat, atque penetrat. Omnes Saxonum nationes ad obsequium officiumque cogit: inde ad Aquas Graneas redit, vt legatos exterarum gentium audiret, qui ibi eius adnentum operiri nunciabantur.

[Note: 12] Inter quoserat Abdella Saracenus, filius Ibinomaugae regis, a fratre regno pulsus et profugus, a rege opem poscens, Theoctiscus etiam Nicetae, Siciliam tum auspicio Romani Imperii procurantis legatus, cum literis Irenae Augustae, quae filium, vt dixi, excaecarat, adfuit. Auditis igitur legationibus, rebusque omnibus compositis, Carolus mense Nouembri, hyemandi caussa cum copiis in Saxoniam contendit, ad Visurgim amnem, castris, simul vrbi condendae locum capit, iubetque nuncupari Haerestallum, quod est Franca, et Teutonum lingua exercituum siatio, siue statiua, atque stabulum. Reuocat eo ad se ex Hispania Ludouicum filium, Pipinum ex Italia. Ibi Auari quoque, ac Hunni cum muneribus adparent.

[Note: 13] Inde Abdella Saracenus cum filio Ludouico in Hispaniam mittitur: parebat Hispania citerior Francis, Germanoque regi vsque ad Iberum amnem, quem propter vniuersas Hispanias Graeci adpellarunt Iberiam Pipinus ad Boiariae Orientalem limitem, et postea in Italiam perrexit. Magnus totam hyemem ad domitandam ferocissimam gentem, in Saxonia iisdem castris resedit: ibi natalem, et triumphum Seruatoris nostri, sacris ritu Christiano perpetratis, concelebrauit.

[Note: 14] Hisce diebus Callecorum, id est, Galleciae, et Asturum rex Haldefonsus nomine, per Florum legatum suum, Papilione praeciosae artis, antea apud nos incognito, regem donat. Saxonum quoque natio quaedam, trans Albim sedem tenens (Nordolitos, hoc est Aquilonares populos nuncupant) consultos Caroli, iuri dicundo intentos, tumultu commoto in vincula coniiciunt, quosdam occidunt, quosdam tanquam salutis pignora, quibus connitentibus facilius veniam commissorum impetrarent, seruant. Reliqui fugam ad Carolum in castra capessunt, Qui continuo motis castris Haeristallo in desertores bellum et arma convertit. Nil intactum ferro, et igni citra Albim relinquit: vltra Trasacho Venedorum Abroditarum regulus, Heborisus Magni legatus Nordolitos inuadunt, trucidant: caeteri obsides nobilissimi cuiusque liberos vltro offerunt, pacem supplices petunt, et impetrant.

[Note: 15] Hisce rebus confectis rex Francus ad Aquas Graneas se recipit. Legatos Irenae Augustae (cuius filius Imperator Constantinus Quintus ex vulnere mortem iam obierat) Michaelem Phrygiae praesidem patricium, et Theophilum a sacris audit, epistolam legit, et pacem ac amicitiam, vt petebatur, cum Augusta Romarum rerum gubernatrice ex veteri more confirmat. Sisinnium etiam fratrem Tharasii Neoromae episcopi captum pridem in Italia, diusculeque apud se captivum detentum, libere redire in patriam permittit. Insulas Baleares, quas Maioricas, Minoricasque vocant, Mauri et Saraceni foede, crudeliterque depopulantur. Insulani, oratores opem postulatum ad Carolum in Franciam proficisci iubent. Haldefonsus rex, cuius iam supra mentionem fecimus, Vlisypponem, quam nos Lisibonam, maximum Europae emporium, quo Indiae, Austri atque Orientis merces conuehuntur, Saracenorum tum caput, cepit, diripuit. Septem mulos, totidem Mauros captiuos, et loricas ad Aquas Graneas, dono regi nostro, gratificandi causa, per Froiam, et Basiliscum, amicos suos mittit.

[Note: 16] Magnus duodecim proceres, iuris divini prudentes in Italiam, Romamque legat, qui controuersias cognoscant, supplices audiant, causas absoluant, lites dirimant, iusque dicant. Illorum principes erant, Paulinus Aquileiae, Arno Salisburgensis Pontifex.

[Note: 17] Cumque eo tempore Valdoricus archimyltes Laureacensis, qui et Bathauensis episcopus vita defunctus: et (sicut Agapetus secundus Pontifex Max. Geroldo [Note: qui et VValreich et Baldericus.] secundo Bathauensi Episcopo literis refert)

Boiorum regnum Apostolico Vicario orbatum esset, Leo Pontifex Romanus iussu Caroli Arnonem [Note: quem et Author alibi Aquilam nominat Aar enim Germanis quila est.] Iuuauensem, eiusque successores perpetuo archiflamines posthac fore Boiariae sanxit, pallio Christiani philosophi insigni decorauit. Ita Archiepiscopus de Bathauia, Laureacoque, vbi aprimordio Christianismi hactenus sedem tenuerat, Iuuauiam anno restitutae salutis septingentesimo, nonagesimo octauo translatus est, vbi adhuc existit. Verum maximum inde discordiae incendium paucis post annis inter hosce sacerdotes suscitatum exarsit: quod vix per Romanos Pontifices, et Imperatores, non sine ruina et detrimento Boiariae extinctum est.

[Note: 18] Anno subsequenti Romae tumultuatum est, vbi solenne est in demortui Episcopi amicos saeuire: itidem vicissim hosce inuidere successori. Cognati Hadriani Leonem Pontificem criminantur, scelerumque scaena insimulant, et excitata vulgi mobilis turba, eundem in supplicatione septimo Calendas Maii capiunt, genas nouacula incidunt, et in D. Erasmi monasterio in cathenas coniiciunt. Verum Leo Albini cubicularii Ope liberatus, noctu per moenia dimissus ad Virundum praesulem, et Vigisum Spoletanorum ducem legatos Caroli, qui tum forte ad templum D. Petri diuerterant, fuga euasit.

[Note: 19] Inter haec Carolus more solito ex hybernis in Saxoniam cum copiis transitum facit, Badobrunnae, quo concilium regni indixerat, et Ludouicum filium ex Aquitania euocarat, considet. Carolum filium cumparte exercitus circumire Saxoniam, et ad Albim ad conuentus Saxonum, Venedorumque agendos, progredi iubet. At episcopus Romanus cum Vrbis Senatoribus amplius ducentis in Boiariam venit Reginoburgium, vbi adhuc templa monstrantur, quae tum dicarit. Inde per Nariscos, Norinbergamque in Saxoniam ad Magnum contendit: Pontifex, Senatusque Romanus Magnum Romam inuitant: nunquam a malis hominibus quietum fore caput mundi conqueruntur, nisi Carolus. Vrbis aeternae Consul, et Tribunus perpetuus, praesens operam det, ne quid ipsa detrimenti capiat, et authoritate sua statum Reipublicae componat. In foemina nullum praesidium fore, quae rebus Romanis incubaret: tantum Imperium capite orbum esse. Rex benigne respondit, se quamprimum per hostes liceat fieri, Romam profecturum pollicetur. Pontificem, et patres conscriptos mandato eius Hylpoldus Hyldeualda archiflamen Palatinus, et Arno archi-episcopus Salisburgensis per Boiorum rursus fines in Itatiam domum deducunt, Romamque restituunt. Magnus Badobrunnae aduentum filii operitur, qui cum compositis rebus Saxonicis, Venedicisque ad parentem rediisset, Imperator Francorum, comitatus duobus filiis regibus ad Aquas Graneas cum copiis se recipit: ibi Danielem legatum Michaelis Siciliae praefecti, Augustaeque audiuit, atque absoluit.

[Note: 20] Eadem tempestate Auarorumfortissima natio magis victa, quam domita, et tot antea triumphis clarissima ab imposito resilit iugo, desciscit ab Imperio Francorum gens bellandi cupida, hactenus leges dare, non accipere, nemini parere, sed aliis imperare consueuerat. Armis igitur correptis, contractisque suorum copiis confligere cum nostris decernunt. Eo tumultu Geroldus signifer, et intimus Magni, Boiariae praeses, frater Hylderici reguli Sueuorum, et Hyldegardae reginae, quae fuerat vxor prima Caroli, dum aciem instruit cum Hunnis desertoribus pugnaturus, ac obequitans, strenuissjimum quemque nominatim hortatur in perfugas, incertum a quo missa sagitta cum duobus comitibus interfectus est. Hainricus quoque, quem rex Venetiae et Histriae praefecerat, insidiis hostium succubuit. Geroldi cadauer in Richauiam [Note: Reichenauu.] Sueuiae monasterium, quod ipse multum collocupletauerat, defertur, ibique humatur, et pro martyre colitur (ita apud Strabonem nostrum lego.) Arno archimystes Iuuauensis, qui iam ex Italia redierat: et Pipinus filius Magni, iuissu Regis cum exercitu in Orientalem Boiariae limitem, quam maturrime infesta intentaque acie contendunt, Hunnos ac Auares vlciscuntur, gentem excindunt, nomen delent, et reiectis Auaribus,

fines Boiariae vsque ad Draui fluenta promouent: ibi Colonias Boiorum, Venedorumque deducunt.

[Note: 31] Coepere itaque in eo tractu, vnde Hunni extrusi fuerant, multiplicari Boii, atque Venedi: qui adhuc ibi mixti Vgris habitant. Atque is Boiariae Orientalis limes firmis praesidiis vtriusque gentis munitur. Boiorum praefecti fuere Goteramus, VVernerus, Albericus, et Godofridus. Sed Venedorum ex ipsis rectores fuere Primislaus, Cemicas, Stomarus, Odogerion. Post hos duces, et huiusmodi Venedorum natio, et qui inter fontes Saui, Drauique consident, cum finitimis gentibus, Boiariae nobilitati commissa est.

[Note: 32] Porro in rebus diuinis, religioneque procurandis, eam omnem prouinciam a Drauo flumine Anasum versus, vnde Hunnos, et Auares exactos diximus, Arnoni pontifici Iuuaneusi, eiusque successoribus perpetuo addixit Carolus. Idcirco ab Arnone sacrificulus creatur Theodericus, qui in ista nuper parta regione, templa quidem dedicet, sacerdotes cooptet, populum instituat, rerum coelestium curam gerat, ritus colendi summum Deum, eiusque voluntatem condoceat. Verum ipse tamen subditus sit, et pareat Pontificibus Iuuauensibus.

[Note: 33] Confectum itaque est octauo tandem anno bellum Auarorum, quod et Hunnorum adpellant: non sine magno (vt verbis D. Ludouici Pii Caesaris Augusti, filii Magni quae refert Reginerio Bathauensi episcopo, vtar) praeliorum labore. Boiariaeque regnum vsque ad Drauum flumen, eiusque hostia prolatum est. Vnde ea regio Osterricha, Austriaque, id est Orientale Boiorumregnum, ac limes posthac cognominata est. Cuius etiam pars nunc supra Litham flumen ad occiduum solem vrgens, Teutonice Osterricha, et facto nomine Austria latine vocari solet. Peculiaribus subiecta principibus, qui iam diu Romano potiuntur Imperio.

[Note: 34] Infra Litham, nunc pars Vngariae est. D. enim Henricus secundus Caesar Augustus, regulus Boiorum tertius, Stephano regi, Gisalae sororis suae marito, quo facilius gens effera religionem nostram reciperet, quasdam vrbes Boiorum, reguique Boiariae, quae infra Litham sitae sunt, quasi dotis nomine tradidisse legitur: Nempe Posonium, Vratislaburgium, Sempronium, Oedenburgium, et alia huiusmodi oppida: alioqui Vgri, in principio quoque regnum Boiariae inuaserant, ibique sedes locarant. Isthaec omnia ex vetustis Imperatorum, et Pontificum nostronum diplomatibus, et epistolis excepimus. Maxime D. Pilegrini Laureacensis archimystae, et Imperatoris Ottonis secundi. Complura in subsequentia relego volumina, vbi commodior fuerit narrandi locus.

[Note: 35] Sub idem tempus Insulae Baleares in Hispanico mari sitae, imperato et recepto abs rege nostro praesidio, a Maurorum incursitione defensae, et liberatae: signa adempta hostibus in certamine, Carolo exhibita sunt. Vido quoque dux limitis Britannici Britannorum totam regionem quae noua moliebatur, et rebelles sumserat spiritus, inditionem cogit: arma ducum inscripta ipsorum nominibus, regi ad Aquas Graneas mittit. Vbi adfuit cum sacris plerisque orator ab Hierosoly mitano Patriarcha: et Azanus Ostae vrbis Hispaniae praefectus, claues oppidi, et munera regi Franco misit. Qui anno ab orbe restituto octingentesimo hybernis ad Aquas Graneas peractis, et Palaestino legato absoluto, ac Zacharia a sacris, cum magno pecuniarum, quae egenis, ac pauperibus distribuerentur, numero Hierosolyma misso, mense Martio Aquis Graneis exit: progressus omnem Oceani Gallici oram perlustrando percurrit.

[Note: 36] Classes aduersus Nordomannos instituit. Hi Piraticam exercebant, Gallicumque litus infestum reddebant. Paschalibus deinde rem diuinam in coenobio D. Richarii facit. Inde iterum litus Oceaniperagrandi Rhodomagum peruenit. Ibi Sequana amne transmisso, comprecandi gratia ad Diuum Martinum in vrbem Turonum pergit. Vbi aliquot dies commoratur ob aduersam Luitgardae coniugis suae valetudinem, quae pridie Nonas Iunii defuncta ibidem humatur. Post haec Magnus per agrum Aurelianorum, atque Lutetiam Parisiorum, ad Aquas Graneas reuertitur pridie Nonas Iulii.

[Note: 27] Item septimo Idus eiusdem Mensis, contra aestatis naturam, proprietatemque pruina ex rore gelidissimo genita fuit, citra iniuriam tamen, praeterque damnum frugum, et aruorum, alioquin perniciosior, vt quae Iapsa persidet, gelatque. Ne aura quidem vlla omnino depellitur: quia non fit Aristoteli (quod et experimur quotannis) nisi immoto aere, et sereno.

[Note: 28] Mense Augusto Mogontiaci Rector Germanus totius regni conuentum, delectumque agit, exercitum lustrat, profectionem in Itatiam, Romamque parat. Ad se Ludouicum filium ex Aquitania euocat, sed rursus missis obuiam nunciis, nequid absentibus regibus in limite occiduo turbae excitaretur, domum redire iubet. Filius interim in Hispaniam vsque Oscam vrbem vi et armis penetrauit. Parens vero cum aliis filiis, Pipino et Carolo Mogontiaco profectus, Rauennam peruenit. Ibi septem dies commoratus, Anconam transitum facit. Ibi dimisso Pipino, et in Beneuentum Campaniamque partem exercitus ducere iusso, cum altero filio Carolo Romam versus iter facit. Cui pridie, quam eo venit, duodecimo ab Vrbe lapide ad Nomentum oppidum, Leo primarius sacerdos Vrbis, Senatores occurrunt, venientemque regem nullo non honoris genere adhibito, vti gentis mos est, excipiunt. Ipsi vicissim regio conuiuio accipiuntur.

[Note: 29] Posteaquam mensae, epulaeque remotae, eodem die Pontifex Romam praecedit: postridie eius diei summus sacerdos per vicos, regiones, per omnia loca, qua iter foret, subornat non solum ciuium, sed peregrinorum quoque choros, qui aduenienti regi laudes dicant: virtutes, triumphosque eius canant, et Romano more faustis acclamationibus prosequantur: parietes, pauimenta, solum omne, auro, ostro, tapetibus contegi atque insterni iubet. Ipse cum episcoporum, flaminum, sacerdotum, sacrificulorum cohortibus, cumque praesulum et monachorum gregibus ante fores aedis D. Petri aduentum Magni praestolatur. Porro Martia Roma triplex equitatu, plebe, Senatu, populus, Equitesque, patresque certatim obuiam procedunt. Vrbis aeternae signa sacra, diuinas effigies, sacrorum geruli progerunt: passim plateae, regiones, fora, templa occupantur: pueri, puellae, foeminae gratulantes tanto hospiti obuiam exeunt. Exceptus itaque est Caroli aduentus octauo Calendas Decembris, nunc pridie Diuae Catharinae ferias, incredibili honore, atque amore. Nihil relinquebatur, quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum omnium, qua rexiturus erat, excogitari posset: cum liberis omnis multitudo praecedebat.

[Note: 30] Carolus expectatissimus tanta magnificentia opulentorum, et cupiditate humiliorum ad fanum D. Petri iter capessit: hicque equo descendens a Pontifice Maximo, Curiaque mystarum et sacerdotum, caeremonia, rituque solenni reuerenter excipitur. Summus sacerdos, de literis, de libro, fausta, laeta praefatus, et lustricis supplicamentis bene precatus, cuncta prospera principi Magno ominatur. Ipsum in templum, sacricolis diuina carmina perstrepentibus: et populo quod felix, bonum siet, adclamante, deducit. Gratiae deinde superis actae, gratesque habitae Deo Opt. Max. per omnium fanorum puluinaria supplicatum est.

[Note: 31] At Carolus septem diebus Romae consumptis, in aedem D. Petri concionem aduocat, caussas aduentus sui aperit, ostenditque sibi placere de controuersiis iure apud se potius, quam inter se armis disceptare. Nihil sibi charius, antiquius esse refert, quam vt sua opera, vrbsterrarum Dea, cuius Consul, et patricius, ac dictator perpetuus sit, pristinam recuperet maiestatem, bonaque concordiae colat: discordiae mala, quibus huccine imbecillitas pessundata sit, eradicet, atque pastorem animorum diuinitus datum, vt nuncium supremae maiestatis, veneretur et obseruet: quo religionis nostrae, diuinaeque sapientiae Autistes mundum pascat coelesti pabulo absque impedimento: et fretus tranquillitate summa, ac securus, oues ad ouile aeternum per virtutum calles deducat. Proinde si quid perperam actum est (inquit) iure licebit agatur, testibus, comprobetur; nos iudicium reddemus, iusque dicemus. Turpe est in ea Vrbe, quae Orbis domina, et legum parens est, quicquam temere per tumultuni, et seditionem, quemadmodum apud Barbaros fieri solet, committi. Sapienti et prudenti viro omnia patienda sunt,

quoadspes sibi aliqua relinquitur, iure potius disceptandi, quam belli gerendi, aut tumultus excitandi.

[Note: 32] Post haec Episcopus Romanus, in quem nefanda crimina improbi quidam confinxerant, adparet, legitime, et sub Carolo de sceleribus sibi obiectis sese purgaturus, et iure disceptaturus cum accusatoribus rationemque omnium actorum redditurus.

[Note: 33] Cum autem nemo omninm praesto esset, qui negocium Pontifici exhiberet, aut accusationem intenderet, Pontifex Maximus huiuscemodi verba (sicut ex tant in Bibliothecis, et pars in iure Pontificio refertur) fecit: Audistis, opinor, fratres, nempe longe, lateque per complures regiones fama diuulgatum est, quas turbas quidam pessimi mortalium aduersus me concitarint: atque vt me sugillare conati fuerint, et grauissimis criminibus falso insimularint. Ob quod negotium cognoscendum, iste clementissimus, ac illustrissimus princeps, et Dominus rex Carolus cum sacerdotibus, et purpuratis suis hancce Vrbem accessit, et celebre concilium in augustissimam orbis terrarum aedem congregari iussit. Atque hic locus, hic dies, ac conuentus, huic rei constitutus est. Vbi ego a nemine iudicatus, nec coactus, sed vltro ac sponte, volensquc praesto sum in conspectu vestro. Coram Deo, cui patemus, et cuius oculis conscientia nostra peruia est: coram Diuo Petro, in cuius templo consistimus: coram omnibus denique superis, a quibus desuper, quasi in theatro omnibus momentis spectamur, me iuramenti sacramento de sceleribus falso mihi ab improbis obiectis expedio, persancteque deiero, nihil mihi conscium esse: eaque facinora, quae in me falso conficta sunt, neque commisisse, neque iussisse. Aliud siscirem, quo firmare meam apud vos possem fidem, sanctius quam iusiurandum, id pollicerer, nos insontes esse. Testis est Deus, qui omnia scit, in cuius conspectus viuimus: cui nihil absconditum, nihil potest esse secretum: qui et iudex et testis ipse futurus, cui rationem vitae exposcenti, actus suos inficiari non licebit. Atque isthaec facio, vt imperitos errore, me suspicione exoluam, non quodius, fasque siet: aut quo necessitatem cuiquam actuum suorum rationis reddendae cuilibet sycophantae, imponam. Lege naturae, iureque ciuili sancitum est, actori in cumbere probationem, et accusatore non probante, nedum nusquam gentium quopiam, qui accuset, existente, reum absolui oportere.

[Note: 34] Eodem die Zacharias domesticus sacerdos Caroli, et duo monachi legati Pontificis Hierosolymitani Romam ad regem veniunt, et adferunt claues, et hastam, signa, Vrbis monumentorum Christi autoris, et seruatoris nostri, quae honoris, et boni ominis caussa missa Carolo, ipsi omnia patescere, subdique cuncta, significabant. Monachos aliquot menses secum detinuit Magnus: Aprili demum eos, amplissime remuneratos domum dimisit: ipse Romae hyemauit.

[Note: 35] Incubabat per idem tempus Romano Imperio foemina, adeo virtus Italica, Romaque victorque gentium populus, rerum domini, degenerarant. Per trecentos amplius annos, Imperatores omnes neglecta Romat, sacrario Imperii, Augustorumque parente, apud Graecos Constantinopoli consederant, Occidentis Principes titulotenus vocabantur, quo fere Carolus, inclytus iustitia, virtutibusque regiis ad vnguem praeditus, bene de Republica Romaba, et religione meritus potiebatur. Eius maiores, popularesque Germani, gens simplex, aperta, fidei patientior, bertatis auida, armorum studiosa, Europam, Africam, Imperatoribus Romanis, adhuc inualidiores abstulerant: Romam saepius ceperant, vastarant, diripuerant, tum cum florentissima, potentissimis domicilium esset Augustis. Hisce causis permoti, Pontifex, Senatus, Populusque Romanus, et iam offerendum vltro rati, quod forsitan omissuri erant, Imperium transferre, iure suo in Germanos Carolumque tacito Senatus consulto, plebiscitoque decernunt.

[Note: 36] Cum igitur octauo Calendas Ianuarii, Augustissimo Christianorum festo Rector Francorum Magnus in templo D. Petri ad aram, quose supplicandi gratia inclinarat, consisteret, eius capiti, dum nihil minus speraret, Pontifex Maximus diadema Caesareum imponit, cuncto populo Romano adclamante (quae consuetudo Italiae est) CAROLO, AVGVSTO ADEO CORONATO, MAGNO ET

PACIFICO IMPERATORI ROMANORVM, VITA ET VICTORIA. Posthaec ab eodem Pontifice vt caeteri veterum principum, more maiorum adoratus est Magnus, subsequentibus aliis. Statuae eius ante aram D. Petri conlocatae. Praetereuntes capite adaperto genua submittebant. Statuas enim et imagines Imperatorum adorari solitas, refert diuus Hieronymus.

[Note: 37] Adorare autem longe aliud, ac vulgus putat Grammaticorum, valet. Nec ab ore compositum est, estque praestare honorem magiscorporis gestu, quam aut animo, aut verbis. Agere enim veteribus significabat, teste Festo. Et iuxta Marcellum ab Ador, id est farre venit, siue Adorea, quod gloriam significat. Gloriam ipsam a farris honore veteres Romani Adoream adpellabant. Nam ador atque far, epulis et immolationibus sacris adhibebant. Varius vero adorandi mos apud diuersas nationes fuit. Persae in humum corpora sternebant, mentoque osculoue solum contingebant, quemadmodum monachos quosdam facere vidi. Romae capite velato adorantes circumuertebant se, deinde procumbebant. Antiquiores in adorando dextras ad osculum referebant, totumque corpus circumagebant: quod in laeuam fecisse Galliae religiosius credebant. Solum nunc Pontificem Romanum accidendo eius pedibus hosque osculando adoramus. Caeteris principibus adoperto capite, poplite flexo duntaxat inclinamur, et porrigentes dextram, aut si quid aliud ad osculum prius referimus.

[Note: 38] Sed ad Carolum redeo. Qui abdicato patricii nomine, quo antea vsus est, Imperator et Augustus Romanorum adpellatus est. De hac re ita Hadrianus quartus Potinfex Maximus in Epistola, quam supra in tertio libro citaui, ad Archiepiscopos Germaniae hisce refert verbis. Ipsum Teutonicum Regnum dum esset minimum omnium regnorum, abs Romano Pontifice promeruit, vt vocaretur et esset regnum Romanorum, et caput omnium regnorum. Ideo Imperium a regno Graecorum translatum est in Alemannos, vt rex Teutonicorum, non antequam a Pontifice Romano consecraretur, Imperator vocaretur, et esset Augustus: Pontifex Romanus promouit Carolum, fecit ei nomen grande, vt esset Imperator. Et vt ab eo vsque tempore posthac perpetuo rex Teutonicorum foret Imperator, et patronus sedis Apostolicae. In pontificialibus decretis scriptum quoque legimus, Imperium Romanum a Graecis translatum esse ad Germanos per Carolum Magnum. Potiti sumus Roma annos septingentos, vndeuiginti. A Carolo enim Magno, vsque in seculum nostrum tot numerantur anni. Quibus partim inertia Caesarum ignauiaque principum, partim, si dicere fas est, factione Romanorum flaminum, quasi consenuit atque decoxit tantum Imperium, nisi quod sub Carolo Maximo moturum lacertos speratur. Sub quo vtinam senectus Reipublicae Christianae, quasi reddita iuuentute, reuirescat.

CAPVT VI. De rebus gestis Caroli M. postquam is Imperator Romanus salutatus.

1. Mira vicissitudo rerum, dum Roma orbis caput ad suos hostes infensissinos et barbarostransiit, Musaeque Parnasso derelicto in Hercynia sylua consederunt.

2. Carolus magnum auri argentique summam et coronam Deo consecrat, pauperibusque amplas eleemosynas distribuit.

3. Carolus inquirit contra autores superioris tumnultus eosque poena afficit.

4. Terrae motus et pestis. Legati Regis Persiae et Africae cum donis adueniunt.

5. Res in Hispania et Italia feliciter geruntur. Carolus sibi Principes iuramento de nouo obstringit, Commissariosque delegat, qui per totum imperium lites dirimant. Saxones ob absentiam Imperatoris rebelles ad officium redacti.

6. Irena Caroli amicitiam ambit, cuius Imperator connubium petit, quae tamen mox a Graecis, imperio deturbata in monasterium detruditur.

7. Nicephori Imperatoris Graeci ridicula erga Legatos Caroli ostentatio.

8. Horum de sanctitate et continentia Pontificis Constantino politani erga Imperatorem Graecum suaue iudicium.

9. Elephantus cum aliis donis a Persarum Rege transmissus exhibetur. Franci Ortonam Graecis eripiunt. Dux Beneuentanus vrbis rectorem a Carolo datum capit, mox poenitentia ductus dimittit et se dedit.

10. Boii cum Venedis Daciam feliciter inuadunt et vsque ad Saui hostia cuncta terrarum sibi subiiciunt. Huunorum rex se dedit et baptizatur.

11. Carolus terras a Boiis occupatas perlustrat, ibique Archi - Episcopo Salisburgensi iurisdictionem Eccle siasticam concedit. Cur Carolus a Bulgaribus arma abstinuerit.

12. Transactio inter Carolum et Imperatorem Orientis, in qua Carolus Imperator Romanus Occidentis agnoscitur, limitesque vtriusque imperii constituti, Roma cum Italia Carolo addicta, transactio a Pontifice subscripta.

15. Carolus in Boiaria venationi vacat. Lis inter Episcopum Fruxinensem et monachos Benedictini ordinis de bonis nonnullis Ecclesiasticis, a Carolo per commissarios deciditur.

14. Saxones solicitati per Cimbrorum Regem ad Danos deficiunt. Nordomanni Caroli potentiam suspectam habent.

15. Gotofredus Rex Germaniae septentrionalis potentissimus regnum Germaniae asserit, Carolum degenerem a patriis manibus et religione arguit.

16. Carolus in Saxoniam properat viresque cum filiis coniungit. Saxones Transalbini in Gallias transferuntur, sedibus eorum Mecklenburgensibus et Venedis addictis.

17. Origo, solennia, abusus et emendatio iudicii VVestphalici. Constitutio Friderici III.

18. Saxones ope istius iudicii in officio continentur. Bellum Saxonicum, quamvis triginta tribus annis durauerit, bis tamen saltem et vno quidem men se aperto Marte pugnatum est.

19. Gotofredus cum classe et magnis viribus aduenit. Pacis tractatio. Colloquium inter Carolum et Gotofredum huius amici dissuadent.

20. Carolus pacis conditiones offert. Foedus tandem factum.

21. Sanguis Christi repertus Mantuae.

22. Auaris a Carolo licentia datur habitandi inter Boiaros et sedes priores mutandi. Mortuo Theodoro Auarum Duci succedit Abrahamus, qui baptizatus in Ducatu confirmatur.

23. Carolus iunior Bohemiam debellat.

24. Comitia Dietenhofensia. Dalmatia Graecorum regiminis pertaesa Carolo per legatos se dedit.

25. Carolus Magnus imperium post mortem suam distribuit.

26. Eiusdem dispositio de casu cum filii sine prole masculina decesserint. Leges et inonita Caroli ad concordiam inter fratres conseruandam conducentia. Dispositio de filiarum sustentatione et dote.

27. Diuisio imperii in casum deficientis vnius ex filiis. Pontifex totam dispositionem in scripturam redactam subscribit.

[Note: 1] QVis non, Deus bone, obstupescat, qui tantam rerum vicissitudinem considerarit? Terrarum domina potiuntur Germani. Gens infestissima quondam Romano nomini, et perpetui Italiae, vel ex professo hostes, quos Romani barbaros, infami apud se cognomine, vocitare solent: tamque Barbariei obnoxios fuisse referunt, vt pacem non intelligerent, adpellabant olim et Romanos Graeci Barbaros. At nunc Tiberis in Rhenum, Danubiumque fluxit. Nostro aeuo Apollinem cum Musis Heliconem, Parnassumque deseruisse, et amoenos Herciniae saltus occupasse videmus.

Migrauit Graecia in Germaniam. Epicurus haec casui, fortunaeque tribuit, Stoici fato: astrorum periti, siderum conuersioni, fluxuique astrorum adscribunt: nos maiestati aeternae, cui cuncta accepta fieri oportet. Breues et mutabiles vices rerum sunt. Deus Opt. Max. ita ordinauit, vt Romanum Imperium, quod secundo cursu per mille et centum annos, ad summum vastigium euexerat, adeo vt aeternum, ac firmum fore putaretur, deinde varietate fortunae iactatum, magno motu concuteret, ac quadringentos annos Constantinopoli adfligeret, et demum in Germaniam transferret. Nos admonet pater indulgentissimus huiuscemodi rerum florentissimarum casu et ruina, fragilitatis humanae, cuius nimia in rebus prosperis est obliuio. Non forte casuque rectores terris dantur, sed diuinitus a supremo numine constituuntur. Neque occulta fatorum potestate principes hominibus imponuntur: abs Deo Opt. Max. sicuti D. Panlus Christianae philosophiae antesignanus docet, eliguntur. Virtutis ergo Germani Carolusque aucti sunt iure Quiritium.

[Note: 2] Ipse Carolus natali Christi seruatoris nostri, dona dei fecit auri puti, purique pondo quingenta. Item Calendis octauoque Idus Ianuarii, quos festos dies nos Circumsectionem et Epiphaniam vocare solemus, in templo coronam auream librarum quinquaginta variis et preciosissimis distinctam gemmis dedicauit: quae tholo cathenis, adfixa ante aram Diui Petri, pependit. Item ad monumentum consecrauit tres calices, duos pro liberis, vnum pro se, librarum binum quadragenum [Orig: quadragenûm] , cum operculo, quod duo et viginti pondo ponderasse, in literas relatum est. Egenis vero, ac pauperibus libras argenti ter mille elargitus est.

[Note: 3] Paucis posthaec diebus in ius vocat eos, qui in Pontificem conspirarant. Quaestio de ipsis habita, vt participes sceleris indicare cogerentur. Ipsi iuxta legum Romanarum scita crimine laesae maiestatis condemnati, supplicia luerunt. Capita et autores factionis Paschalis, Nomenclator, Sacellarius, Campulus Securi percussi sunt. Caeteri quos trecentos fuisse quidam produnt, deprecatore Leone salutem impetrant ab Imperatore. Vita quidem donati, in exilium acti sunt.

[Note: 4] Compositis itaque Romanis Italicisque rebus, diuinis atque humanis negotiis rite confectis, misso rursus filio Pipino cum exercitu in Beneuentanum agrum, Magnus septimo Calendas Maii Roma excedit, in Spoletum peruenit. Dum ibi versatur, pridie Calendas Maii, hora noctis secunda terra grauiter tremuit. Tectum Diui Petri Romae corruit. In Italia, Germania, Gallia circa Rhenum, vrbes pleraeque, et villae adflictae sunt. Ob hyberni temporis clementiam subsecuta est pestilentia. Imperator Spoleto relicto, Rauennam contendit: aliquot ibi diebus consumptis, Ticinum pergit. Vbi certior fit, Legatos Amaromurmuli regis Persarum, et Abraami Admirati Saracenorum, hoc est regis Africae, in portu Pisano appulisse, quos missis continuo nunciis, qui eos deducerent, inter Vercellas et Eporediam sibi occurrere iussit. Hi nunciarunt Isacum Iudaeum, quem antea quadriennium Caesar ad regem Persarum cum Landfrido, et Segifrido legarat, reuerti cum Elephanto, et amplissimis muneribus, Landefridum, et Segifridum naturae concessisse. Donum adferunt Persae Simias, Cercopithecos, Nardum, Opobalsamum, odoramenta exotica. Afri Leonem Marmaricum, Vrsum Numidicum, ferruginem Hiberum, Tyrium muricem, peculiares Aegypti et Africae opes. Carolus auditis oratoribus externis, Erchinoualdam scribam ad Liguriam ad comparandas naves, quibus elephantus, et dona Persica, Africanaque subueherentur, proficisci iubet. Ipse solstitium aestiuum Eporediae egit. Deinde Alpes transgressus, in Gallias diuertit.

[Note: 5] Hac aestate in Hispania, Italiaque res prospere gestae sunt. Barcinon Hispaniae biennio et amplius circumsessa a nostris capta est. Zatuno vrbis praefectus alii, complures Saraceni in vincula coniecti sunt. In Italia, Rheate vrbs quartae regionis Italiae, in ora sinus Hadriatici, a Caroli milite incensa est. Rothelinus, qui vrbis imperium obtinuerat, captus. Caetera castella, quae huic parebant, recepta sunt. Zatuno, et Rothelinus vno die

ad Magnum deducti, ambo in exilium deportati sunt. Mense Octobri Isacus Iudaeus cum gaza Persica, de Africa in portu Veneris adplicuit. Vercellis totam hyemem consumpsit: niues Alpes transire prohibebant. At Imperator ad Aquas Graneas hyemauit: eoque cpnuentum principum conuocauit, sacramenta renouauit, annum totum ibidem commoratus est. Oratores qui ius dicerent, aequitatem administrarent, controuersias cognoscerent, lites diminuerent, omnia Imperii membra perlustrare, et peragrare iubet. Saxonas quoque transalbianos, qui dum Carolus Romae abest, rebelles spiritus sumpserant, per duces et legatos ferro, flamma deuastat, ad obsequium redigit, in officio continere nititur.

[Note: 6] Inter haec Irena, quae Graecorum, et Orientis principatum obtinebat, vbi a Romanis Carolum Augustum salutatum esse accepit, metuens ne et Orientem is adsereret, sibique praeriperet, ad eundem legatos, ad amicitiam, ac pacem confirmandam Leontem militiae praefectum mittit, cum quo Caesar et suos Iessem episcopum Ambianensem, et Helmogaudum purpuratum proficisci iubet, qui connubium Irenae peterent, vt simul cum occidente oriens (qui quadringentos annos diuulsus fuerat, coniungeretur) atque Romani Imperii prisca maiestas resurgeret. Irena quidem benigne legationem audiuit, annuitque postulatis: verum Graeculi suspectam habentes potentiam Caroli, autore Aetio patricio Irenam capiunt, Imperio abdicant, in Lesbon insulam relegant: in ordinemque sacratarum foeminarum redigunt: Nicephorum rebus Orientis imponunt. Atque haec omnia facta sunt, dum adhuc legati Caesaris Romani Constantinopoli commorantur.

[Note: 7] Quos Constantinopolitanus princeps vbi audiuit, eosdem deinceps rogat, quid nam rerum Carolus filius suus agat: et num satis pacatum regnum eius siet. Cui princeps legationis Helinogaudus respondet: Abunde pacata sunt omnia: vna duntaxat Germaniae natio, quam Saxonas vocant, crebris latrociniis fines Francorum infestat. Suscipit Imperator Orientalis: Cur filius meus contra hostes paucos numero, virtute et fama ignobiles frustra tanto tempore laborat? Ego qui Imperium orbis terrarum teneo, et coelesti numine electus, rerum sum dommus, ac quos volo, ex humillimo loco ad summam dignitatem, iure meo perduco, te Ducatu harum gentium dono. Quod cum Helmogaudus reuersus domum in Franciam Imperatori renunciaret, is subridens ait: Melius tecum actum fuisset, si te foeminalibus rex Graecus condonasset.

[Note: 8] Idem legatus cum autumno Neoromam venisset, et hospitio, iussu rectoris Graecia quodam episcopo, cuius parsimonia temperantiaque, iustitia, sanctitasque ab omnibus praedicabatur, exceptus esset, ac per totam hyemem, crebris ac intempestiuis ieiuniis, Pontifice indulgente, fame, ac inedia pene extinctus esset, vere ad Nicephorum admissus, ab eoque quidnam de pietate tanti patris referret, interrogatus: Sanctissimus est vester pontifex (inquit) quatenus aduerso Deo fieri licet. Admiratus ambiguitatem dicti Graecus princeps, rogat, qui nam fieri possit, vt quispiam sanctus absque numine coelesti siet? Literis sacris, ait ille, proditur: Deus est charitas, cuius istum episcopum omnino expertem esse nostro periculo sensimus.

[Note: 9] Eadem tempestate tertiodecimo Calendas Augusti peruenit ad Aquas Graneas Isacus Hebraeus cum elephanto, et donis Medorum, Persarum, Saracenorum, et Africanorum, eaque Imperatori exhibuit: nomen beluae Abulabaz erat. Ortona tum vrbs Italiae maritima, in sinu Hadriatico cubans, in secunda regione Italiae pulsis Graecis expugnata, validoque Francorum praesidio firmata. Vinogisus praefectus Spoletanus vrbi rector datus, et Francis praepositus est, quem aduersa valetudine laborantem Grimoldus Longobardus, Beneuentanus regulus, regii adfectator nominis, nec nostris, nec Graecis fidus, obsedit, in potestatem que coegit. Verum animo voluens, quodnam incendium suo periculo excitasset: et quas vires haud impune incessisset, mutato rursus animo, vt in pace bellum, ita in bello pacem quaesiuit, Vinogisum incolumem Imperatori honorifice reddit, seque et omnia Carolo dedit, annua tributa pendit.

[Note: 10] Inter haec Boii Auarorum regionem inter se partiuntur, iunctique Venedis,

Danubio proximis, et Noricum incolentibus, Pannoniam, quae inter Danubium, Sauum, Drauumque amnes iuxta Romanam descriptionem includitur, inuadunt, et in Daciam, alteram ripam Danubii pertinentem, arma hostili animo mouent: Auarum Hunnorumque reliquias caedunt, fundunt, superant, in deditionem cuncta terrarum, vsque ad Saui hostia subigunt. Colonias ibi Boiorum, Venedorumque deducunt: vtramque prouinciam, vtriusque gentis firmis praesidiis muniunt. Regnum Boiorum vsque ad Sauum amnem promouent. Atque hae gentes adhuc commixti Vgris in hisce regionibus habitant. Capanus Hunnorum Auarorumque rex se cum suis dedit: sacroque fonte ablutus, Theodorus cognominatus, et in fidem acceptus est aerae Christianae anno octingentesimo super tertium.

[Note: 11] Imperator Carolus Caesar Augustus, de Aquis Graneis ex hybernis progressus Mogontiaco, in Boiariam Reginoburgium peruenit: vnde in limitem Boiariae orientalem contendit: ad Sauum vsque amnem et hostia eiusdem fluminis percurrit: cuncta perlustrat, eumque omnem tractum Boiorum nobilitati in fidem ac tutelam tradit. Rem diuinam Arnonem archimysten Iuuauensem ibidem procurare iubet. A VVulgaribus arma abstinuit, qui trans Sauum in Maesiis habitabant. Excisis enim Hunnis, atque Auaribus (vt ait Eginhardus scriba) VVulgares quietos fore existimabat, ninilque Francis nocituros opinabatur, cum Graeciae, et Orientalis principis ceruicibus imminerent. Ordinatis itaque et compositis diuinis, humanisque negotiis, Salisburgium, quae et Iuuauia quondam Romulae genti dicta fuit, mense Octobri reuertitur.

[Note: 12] Ibi Michael episcopus, Petrus monachorum magister, Calistus candidatus, legati Nicephori Constantinopolitani Imperatoris, et Georgii Hierosolymitani patriarchae, praesto fuere. Actum est de pace, et foedere inter vtrumque Imperatorem. Atque ita inter eos tandem conuenit, atque haec diuisio facta est. Decretum est, vt Carolus, eiusque successores perpetuo sint et adpellentur posthac Romani, Latini, Occidentales que Imperatores. Nicephorus cum posteris vero Constantinopolitanus, Graecorum, et Orientis Caesar vocitetur. Caputmundi Roma, tota Italia ad Aufidum, Vulturnumque amnes (quorum hic in inferum, ille in superum mare profluit) et vsque ad terminos, vt nunc vocant, Ducatus Calabriae, et regni Neapolitani, Romano Imper atori, quam alioqui tenebat, addicta est. Possidet idem Pannonias, Daciam, Histriam, Liburniam, Dalmatiam, praeter perpaucas vrbes maritimas, quae Orientali Imperatori ob amicitiam, traditae et concessae sunt. Norici, Vindeliciae, Rhetiarum, Boiorum, Sueuorum, Germaniae, Galliarum, Insularum Balearicarum, Hispaniae ad Hiberum amnem, principatum iam pridem nostri reges, Carolusque tenebant. Caetera Europae Orientem, et Meridiem spectantia, Constantinopolitanus Imperator retinuit. Haecque societatis conditiones, Imperiique diuisio tab ulis inscriptae, et a Leone pontifice Romano subsignatae sunt.

[Note: 13] Hisce perfectis, Rector Romanus e Salisburgio, Vtinum Boiariae oppidum, Oeno conterminum, aucupiis, piscationibus, venationibusque maxime opportunum, concessit, ibique aliquandiu commoratus visco, amite, laqueis, retibus, hamo, auibus, piscibus, insidiatus est. Syluas indagine cinxit, vulpes, lynces, lepores, ceruos, meles, canibus vrget, et manet sub Ioue frigido, seu visa est catulis cerua fidelibus, seu rupit teretes Boiusaper plagas. Sub idem tempus Atto Fruxinensis pontifex Litofridum collegii monachorum D. Benedicti magistrum (quod Augiam, intra Chiminum lacum Noricorum, Boiariaeque maximum, situm vocabant) apud Carolum accusat, in iusque trahit, tria templa sibi intercepta a monachis conquerebatur. Imperator rem Arnoni pontifici Salisburgensi, Erchinoualdae [Note: Erchinoualda, qui et Ernhold. Aibling.] praefecto, Otberto, et Albrico praetoribus committit. Hique in conuentu celebri, quem in superiore Boiaria in vicum Amblicorum inter Isaram Oenumque amnes, vbi fiscus publicus, aerariumque regium erat, iubente Carolo coegerant: monachos Chiemenses auaritiae condemnant: tres aedes sacras instructas, nimirum Villicam, [Note: VVilling.] Hegiolam, [Note: Hegling.] Bergen [Note: Berg.] pontifici Fruxinensi reddunt.