NB: Greek words may not display properly on your browser (Sgreek Greek font installation required; see http://www.silvermnt.com/fonts.htm).

ILLVSTRISSIMO ATQVE EXCELLENTISSIMO DOMINO DOMINO WOLDEMARO L. BARONI A LOVVENDAL DYNASTAE IN ELSTERVVERDA ET HOLLDORF etc. etc. SERENISSIMI AC POTENTISSIMI POLONIARVM REGIS ET ELECTORIS SAXONIAE CONSILIARIO INTIMO AC CAMERAE PRAESIDI DOMINO MEO GRATIOSISSIMO

ILLVSTRISSIME ATQVE EXCELLENTISSIME DOMINE.

CVm notum omnibus ac peruulgatum sit, ILLVSTRISSIMAE TVAE EXCELLENTIAE inter tot publica negotia, litteras maxime curae cordique esse, ac illarum quoque assertores non exiguo TE

fauore complecti; hinc meum esse putaui, TIBI, DOMINE GRATIOSISSIME, Auentinum, rerum Boicarum scriptorem, et in terris nostris rariorem hactenus, ideoque nunc sumptu et curis meis denuo exscriptum, qua licet animi reuerentia offerre, idque ea mente, vt TIBI et mea in TE pietas, et promptus ad litteras iuuandas animus meus constare posset. Accipe itaque, DOMINE EXCELLENTISSIME, hoc chartaceum munus, Auentinum nempe, et non tam ipsum donum, quod datur, quam pium offerentis animum respice. Aliena nunc damus, in Bauaricis terris enata, sed credo, neque haec sunt iniucunda: saepe etiam fructus extra patriam emissos degustamus, et in vsus nostros convertimus. Neque enim me operam in hoc opere recudendo lusisse existimo: cum scriptor sit perelegans, latinissimo dicendi genere vsus, qui non tantum Bauariae, sed vniuersae Germaniae res ex reconditis monumentis erudite declarat, nulla habita ratione artium vel pontificis R. vel Cleri Boici. Quamuis istud non ago, vt Auentini laudes ostendere velim: mihi saltem magni beneficii loco erit, vbi hunc meum conatum ILLVSTRISSIMA TVA EXCELLENTIA gratiosa fronte acceperit. Quod si consequor, tanto alacrior ero in posterum, ad studia litterarum pro viribus mihi concessis promouenda. Quod superest, Deum assiduis precibus pro salute TVA, TVAEQVE ILLVSTRISSIMAE FAMILIAE omnis generis

felicitate implorabo. Seruet Numen Sanctum corporis et animi TVI vires integerrimas! Seruet TE REGI! Seruet TE Reipublicae!

ILLVSTRISSIMAE TVAE EXCELLENTIAE

Lipsiae d. I. Maii M DC CCX,

humillimus seruus

IOAN. FRIEDERICVS BRAVN, Bibliopola Lipsiensis.

NICOLAVS HIERONYMVS GVNDLINGIVS Lectori mansuetiorum litterarum cupido S

CReditum est ad haec vsque tempora neminem eruditorum mereri suffragia, nec ferre aetatem posse; nisi qui vel obscuri aliquid in Romana, vel impediti quidpiam in Graeca historia illustrasset, expediuissetque. Adeo in his rebus omnium liberalium disciplinarum numeros absolui, omnisque ingenuae eruditionis partes esse sitas plerique existimant. Cetera sicut acerbis sermonibus traducuntur; ita ad vitae dignitatem comparandam, sustinendamque decore, parum, aut nihil momenti, atque ponderis adserre putantur. Ego vero vt, quod sentio, ingenue fatear aliter animum induco, opinorque. Nam etsi illud doctrinaegenus sua non caret vtilitate, eaque industria nonnihil commodi ostendit: non ita tamen peregrinae antiquitatis amor me abripuit, vt inter Graiorum Quiritiumque domos atque tecta omnem concludi sapientiam vmquam sim arbitratus. Etenim quid aliud hoc iudicio tentatur, nisi vt ceterae gentes, ac nationes pro fungis atque barbaris habeantur; si iam omne punctum ferant isti, omnibusque confectis, atque expletis nihil faciundum aliis reliquerint? Et ita tamen plures argumentari constat; quamuis nec ipsi ratiocinationis suae vim plene peruideant, atque cognoscant. Verum tamen si quid etiam mihi veritatis adfulget, non pauca sane in patria restare historia credo, domesticisque rebus, quae nouam exspectent lucem, maioremque efflagitent attentionem, atque diligentiam. Diu enim est, cum illa orbis domina fastigio suo deturbata iis maxime populis Iudibrium debet, quos armis adorta est primum, iisque, coacta licet, seruit, quibus triste seruitutis iugum superbo imponere ausu constituit. LVITPRANDVS auctor est, Ottonis Augusti aetate Francos, Burgundiones, Sueuos, Longobardos, Saxones, Lotharienses, et Boioarios tam indignis modis exagitasse Romanos; vt quidquid ignobilitatis, quidquid auaritiae, libidinis, quidquid denique ignorantiae, ac vitiorum est, hoc Romanum dixerint: illudque, quod in Italia clarum, et illustre

habitum fuit, ignominiosa, atque opica Barbariei appellatione signauerint. Quod institutum, quamuis non omnino approbem; exinde tamen patere satis autumno, mutatam quadantenus esse scenam, eosque peruerso gradu incedere, qui peregrina extollant, supprimendo domestica; aliena collaudent, negligendo propria; externa euehant, gloriosa ciuium nostrorum facta reticendo. Quid enim iuuat, quaeso, si genus ac proauos Antonini, si Caracallae, ac Heliogabali prosapiam ad amussim scias; si de veterum lucernis, pileis, calcaribus, habitu, vestitu, mundo, ornatu, matulis exacte garrire, et fabulari noris; et in Germania interea veluti ignotus hospes oberres; variisque casibus circumactus, ac patriae fines praeteruectus peregrinis, ac alienis rebus mordicus adhaerescas? Et haec autem prurigo non nostrae tantum gentis, verum aliarum etiam regionum homines ita occupauit, vt rebus a maioribus suis gestis posthabitis aliorsum contenderint, ac Romanae potius ciuitatis pomoeria viamque Appiam, quam proprias populorum suorum sedes obseruauerint. Ex quo factum est, vt plerarumque nationum eruditi de tenebris patriae historiae nunc quidem conquerantur; et Eques TEMPELIVS Anglicanae, PETRVS DANIEL Francicae, NICOLAVS ANTONIVS Hispanicae, alii aliam gentis suae descriptionem, antiquorumque exemplorum copiosam, atque accuratam seriem anxie desiderent. Quod cum ob varias caussas, quas silentio praeterimus, in Germania sperare vix liceat, nolui sane honesto IOANNIS FRIDERICI BRAVNII conatui remoram iniicere, qui IOANNIS THVRMAIERI, hocest, ABVSINI [Note: Patria enim eius Abensberga fuit, quam Romani vocauerunt Abusinum, noster vero Auentinium. Sed falso. Quod iam ab Hieronymo Zieglero in Vita Ioannis Auentini, et Petro Lambecio Lib. II. Comment. Biblioth. Caesar. cap. VI. monitum est. Nos promiscue Abusini, et Auentini nomine eum insigniemus.] Boiorum Annales publicae luci denuo exponere decreuit. Neque enim, quod aliquibus videri posset, proletarius ille, et contemnendus; sed nobilissimus, et in Germanicis rebus longe praestantissimus scriptor est: vtpote quem BOECLERI [Note: Ita enim is in Bibliotheca Hist. Politico-curiosa: Aventini scriptoris nobilissimi, et in rebus Germanicis optimi Annales Boiici insigne opus. Fuit hic Auentinus vir non spernendae eruditionis, optimos enim quosque auctores diligenter eum euoluisse, plurimis e vestigiis apparet: magni praeterea iudicii incomparabilisque diligentiae, qui authentica vbique monumenta citat, ac eorum nomina singulis historiarum libris praemittit. Neque tantum res Bauariae hic contineri credendum est, verum totius plane Germaniae, vt omnino negligi non debeat rerum Germanicarum studiosis.] politus calamus, ac SAMVELIS RACHELII [Note: Otio Nouiomagensi cap. XI. p. 68.] docta commendatio iamdudum contra cicadarum insulsos strepitus in tuto collocauit. Nam vt ERICVS MAVRITIVS diuini, humanique iuris auctor celeberrimus, in ea, quam

eruditus HERTIVS [Note: Comment. atque Opuscul. Tom. II. p. 43.] vulgauit, epistola monuit, viginti certe et amplius manuscripti exstant Codices maiores, inque Monachiensi seruantur Bibliotheca; in quibus sicuti de vniuersa Bauaria, ciuitatibus, ac vniuersitatibus quibuscumque vasta rerum vtilium notitia maximam partem vernaculo sermone consignata inuenitur; ita eosdem pertinaci ABVSINVS industria collegit, operique, quod vides, sundamenti loco substrauit. Quo ipso eorum facile clamores retunduntur, qui nostri auctoris fidem eleuare, illumque in recentiorum scriptorum manipulis collocare audent. Nam qui secreta Principum tabularia, ac recondita veteris aeui monimenta cum iudicio excussit; eaque, quae sparsim vagabantur; in vnum Annalium corpus compegit: is sane inter viles atque nouitios scriptores sine calumniae macula, ac sinistrae interpre tationis suspicione nequit referri. Cui accedit, quod praesumtae admodum opinioni innitantur, qui nouum, et commentitium in eadem classe ponunt. Quotidie enim ingentem librorum suppellectilem in publicum protrudimus, eaque de caussa vulgamus, vt nostra legant vniuersi, aut saltem plurimi: et nemo tamen adeo erit ineptus, ac fortasse fatuus, qui vt pro nouo, ita pro deceptore, atque falsario velit reputari. Non timeo, Lector, ne amore AVENTINI inflammatus, cui hanc dissertationem praemitto, libentius haec dicere videar, quam verius. Etenim etsi cognosco, atque scio, quid CONRINGIVS [Note: In praefatione prima ad Tacitum de M. G.] iam olim, et post eum MORHOFIVS [Note: Unterricht von der T. Spr. ] atque MEIBOMIVS [Note: Programmate peculiari, cum historiam ciuilem nouissimorum saeculorum auspicaretur.] in illo culpauerint, dum illepidas quasdam Boiorum cantiones pro veterum Germanorum carminibus sibi obtrudi esset passus: tamen non est istud tanti, vt in communi propterea odio paene aequaliter versari debeat. Errauit, non diffiteor, optimus AVENTINVS; cespitauit in antiquissimis; patriae etiam suae latinum nomen ignorauit; perperam se Auentinum vocauit, in hoc LAMBECII, BAELIIQVE censoriam virgulam meruit; reges Boiorum antiquos quamplurimos insuetis [Note: Haec Andreae Brunneri, simul ac Vorburgici perpetua de Auentino querimonia est.] nominibus signauit: Sed quis tamen laborem, quem suscepit, omnem, diligentiam, constantiam, libertatemque, quam saepe ostendit, singularem, vera, vtilia, sana, recta, quis indiscrete inquam, cuncta itemque singula despiciet, nihilique faciet? Certe inhumani sunt, et nostrae suaeque ipsorum conditionis immemores; qui praeclaris alias auctoribus, vbi dormitarunt parumper, et a via declinarunt paulisper,

nesciunt ignoscere. Quod si eo animo essent omnes, eaque severitate rationes subducerent, actum, credo, de Liuio, aliisque Romanae etiam historiae auctoribus foret. Iacobus PERISONIVS vir clarissimus in Animaduersionibus, quas edidit, historicis [Note: p. 4.] adfirmare non dubitauit, plerosque rerum latinarum scriptores insta ac vera hominum opinione singularis fidei, curae, diligentiae, ingenii, et iudicii nomine celebratissimos, tamen vel memoriae vitio, vel animi quadam incuria humani aliquando quid passos, et naeuulis istiusmodi hic illic occurrentibus liquido probasse, in scribendo se aeque ac alios potuisse falli, adeoque nihil esse humanarum rerum, quod non humanis erroribus appareat obnoxium, nullumue communis humani ingenii, ac imbecillitatis signum in attentos aliarum oculos ingerat. Stephanus Vinandus Pighius Valerium Maximum non raro in antiquis haesitantem, ac coecutientem in viam reduxit; et idem interea, quem honoris caussa nominaui, PERISONIVS cum Pighio aliquando, et Valerio simul depugnabit, vbi elaboratum cum cura, emaculatumque eiusdem opus, quod purgando Valerio Maximo destinatum est, lucem adspiciet. Et nihil tamen ea ratione, nec praecipue huius, illorumque, nec omnium veterum auctoritati derogabitur; nihil pretio eorumdem vero, atque honori decedet. Quo res enim sunt antiquiores, et ad primam originem accedunt propius, eo spissiori etiam caligine censentur obductae, maiorique difficultate videntur circumseptae. Habebit postrema semper aetas, quod corrigat, limet, poliat, expungat; posteaquam plura, quae olim cum blattis, tineisque certarunt, monumenta ruptis quasi repagulis in publicum exiuerunt; eaque, quae pro ignotis, et abstrusissimis fuere reputata, noua, itemque clarissima luce iam perfunduntur. Ita nequaquam difficile factu foret, librum de mendosa Germanorum historia conscribere, qualem in re Romana PAVLVS MANVTIVS olim esse videtur meditatus; quo nihil fuisset vtilius, nihil ad solidam eruditionem consequendam accommodatius. Quamobrem permitto plane, atque confiteor, peccasse nostrum haud mediocriter, dum Henricum Boiorum Ducem, qui in locum Cunegundae Reginae sratris successit, eiusdem Henrici filium, itidemque Augustae Nepotem, et Friderici Lothariorum Ducis fratrem nominauit. Vt enim posterius certum; ita prius a veritate prorsus

alienum est. Fuit equidem Henricus IV. ex Lucelburgica prosapia oriundus Cunegundae frater; at ille, quem Henricum V. appellant Boiici auctores, Fridericum patrem habuit, Augustae, ac Henrici IV. fratrem, Lucelburgi Comitem; vti ex antiqua charta ANDREAS QVERCETANVS in Genealogia, quam Gallico sermone scripsit, Lucelburgica clarum satis reddidit, ostendens simul Henricum Cunegundae fratrem seniorem; hunc autem Friderici filium, fratremque Lothariorum Ducis Friderici iuniorem in publicis monumentis fuisse dictum. Quod vt euidentius patescat, subiiciam schema ne post AVENTINVM, et CARIONEM alii imposterum impingant atque labantur.

In quo etsi IOANNES ADELZREITERVS cautius incessit, vtpote qui Henricum iuniorem Cunegundae Reginae ex fratre nepotem dixit; non est tamen ille ausus eiusdem genus, hoc est, patrem, fratremque luculentius describere; quod ex Hermanno Contracto, Guelphorumque historia, quam CANISIVS primum publicauit, commode fieri potuisset. Quibus si QVERCETANI chartas adiecisset, nihil, quod sciam, perfectam, et absolutam generis seriem deformasset. Sed aut parum ADELZREITERVS in antiquis emendauit; aut si quid correxit, in peius nonnunquam mutauit, praeter comtiorem stylum nihil peculiare ostentans; nihil quod magis excellat; nihil item quod maiorem libertatem indicet; quamquam et nonnulli inaequalitatem sermonis reprehenderint, ac inquinatum dicendi genus interdum obseruauerint. Quod ne frustra dicere ac sine caussa adfirmare videar, subiiciam exempla. Conradus, quem post Henricum Lothariorum Ducis fratrem Boioariae Regulum fuisse scimus, nudo ab AVENTINO nomine signatur. Non genus ille Conradi attingit; quippe quod sibi incompertum fuisse ingenue fatetur; nec praeter seditionem in Bauaria, fugamque ad Hungaros refert quidquam, optimo hoc, vt credo, consilio, ne quid falsi diceret, aut fidem aliorum sublestam secutus aliquid vero prorsus absimile adferret. At inserunt eum BRVNNERVS, itemque ADELZREITERVS ex Coelnero

scriptore neque antiquo, neque satis certo Schirensi, quae nunc regnat, familiae, quamvis posterior a GEVVOLDO variorum scriptorum auctoritate eam oppugnari sententiam addiderit. [Note: p. 254.] Nunc clarum est, expeditumque, fuisse eum Ludolphi Comitis Palatini ex Ezone, et Mathilda Ottonis III. Augusti sorore nati filium; Ezonem autem ad Hermannum paternam originem retulisse, qui ex Arnulphi Mali sangvine descendit, vnde Schirenses quoque prouenisse indubitatis testimoniis constat. Et hoc vero ex Brovvillerensi MS. quod publica luce PAPEBROCIVS donauit, TÖLNERVS [Note: Script. Rer. Brunsuic. p. 316.] primum in Palatina historia detexit; quem illustris postea LEIBNIZIVS in notulis ad Brovvillerensis scriptoris narrationem (c) secutus est; vir laudandus in tantum, quantum eruditio potest intelligi. Quae obseruatio ne memoria eorum, qui Boiorum annales cum cura legunt, atque versant, excidat vnquam, faciam vt Arnulphi progenies in vniversorum oculos ingeratur.

Alterum, quod notari meretur, illud est. Ignorauit ad nostram vsque aetatem doctorum virorum caterua Conradi Salici originem; quamquam eius vitam a VVIPPONE descriptam legerint multi, et AVENTINI Annales peruoluerint quamplures, qui omnium diligentiam, atque labores longo in hac caussa post se interuallo reliquit. Quid enim clarius, quid ad totam stirpem Augusti declarandam accuratius potuisset proferri; quam fuisse eum filium Henrici, Fratris Gregorii V. Pontificis Maximi, nepotem Ottonis Ducis, pronepotem Conradi occisi ab Vngaris, ac generi Ottonis Magni? At meras hic tenebras offudit incuriosus ADELZREITERVS; et nugas,

nescio quas, de Henrico Conradi patre, qui Boicam rexerit abdicato Henrico Rixoso, imperitis vendidit, itemque de Ottone auo, qui Bauariae simul, atque Sueuiae cum amplissima potestate ius dixerit, incondita multa, atque inficeta sine auctore in vulgus sparsit. De Conrado Franco vero Lotharingiae Duce, Luitgardis marito, Ottonis Saxonici genero plane siluit, ne cum AVENTINO, quem semel coepit spernere, in veritatis luce versaretur. Nunc, si vitam viueret, spiritumque traheret Censor, LAMBECIVS eum confundere, ac in ruborem dare posset; vtpote qui ex antiquo, et membranaceo Codice Conradi prosapiam, quam noster exactissima ratione descripsit, maiori robore, ac triplici, quod dicitur, aere firmauit. Credidit ANTONIVS PAGI [Note: Tom. IV. Crit. Hist. Chronol. in Baron. p. 125.] vir erudite laboriosissimus non sine caussa, AVENTINI recensionem propterea forte neglectam, paruique fuisse factam, quod auctores, vnde sua hauserit, generaliter tantum singulorum librorum fronti praefixerit; nec, quos sectatus sit, fontes speciatim indicauerit. Cui omnino consentio, illudque, quod putat, concedo; dummodo de BRVNNERO, atque ADELZREITERO vlterius ii, quorum interest, obseruent, teneantque, peculiares his viris odii in AVENTINVM caussas exstitisse. Nam cum ille Romanorum Pontificum artes, atque machinas liberiori spiritu, ac paulo erectiori ingenio carpsisset, ac Ludouici Bauari caussam acerbo admodum stylo defendisset, factum est, vt hi religionis feruore abrepti secessionem ab illo molirentur; eique in purgatoriis ac prohibitoriis indicibus iam comparenti procaci calamo, maleuolentissimoque animo haud raro insultarent, illuderentque. Quod eo lubentius commemoro, ne quis candorem ab eiusmodi scriptoribus exspectet, qui amore Romanae superstitionis occoecati obnixe omnia saciunt; vt in coelum sublata Maximi Pontificis auctoritas pondere suo ceterorum auctorum fidem, qui libere sentiunt, atque etiam scribunt in his terris deprimat, atque tegat. Illud maxime miror, non subpuduisse ADELZREITERVM, improbare fere omnia, atroque notare carbone, quae LVDOUICVS Caesar ad Romani Praesulis furores obtundendos legitur suscepisse, quaeque delicata oratione, nitidoque sermone et NICOLAVS BVRGVNDVS, et IOANNES GEORGIVS HERVVARTVS contra BZOVII ineptos susurros sub sapientissimi Principis MAXIMILIANI auspiciis pro virili sunt tutati. Quae cum attentioribus oculis perlustrassem, in eam, non diffiteor, opinionem cum aliis fere sum prolapsus, qui ADELZREITERI opus non tam status Administro, quam sacerdoti vana religione infatuato attribuerunt. Neque enim animo concipere, multo minus certo persuadere mihi potui,

hominem rerum publicarum non imperitum, et sui, et Principum suorum adeo quiuisse obliuisci, vt quam seueris modis vltum iuit Elector iniuriam, eam denuo fricaret ADELZREITERVS, nouoque ictu lacesseret FERDINANDVM Mariam, quem ab alienigena neque ferre MAXIMILIANVS pater, neque condonare vlla ratione voluit externo. Itaque Waerfugius Iesuita calamum libro admouit, et ADELZREITERVS tot publicis negotiis distentus nominis fortasse splendorem operi tantum commodauit; cum vero non videatur simile, virum regnandi artibus multo cumulatissimum tam absona, maleque cohaerentia litteris, memoriaeque prodidisse. Verum haec nihil ad AVENTINVM; qui summa libertate in Sacerdotum, Pontificumque mores inuectus satis sibi animi fuisse ostendit ad excutiendum dormitantibus somnum, occultorumque in sacris furtorum infamiam, atque vestigia detegenda. Quod ipsum in caussa fuisse videtur, quare is Abusini de improuiso e domo sororis suae abstractus a. M DC XXIX. raperetur in carcerem; nec dubium, quin multo acerbiora in eum Monachorum consilio fuissent statuta; nisi Ernestus Bauariae Princeps praeceptorem [Note: Vide Praesationem Hieronymi Ziegleri.] vinculis exemtum pristinae tranquillitati restituisset. Nam etsi praestantissimus existimauit BAELIVS, vix esse sperandum, vt caussa, ob quam atroci adeo iniuria est affectus, in publicum producatur; satis tamen illa e BILIBALDI PIRCKHEIMERI, quam in schedis aui mei reperi, ad BEATVM RHEANVM epistola patescit, quam lubens communico.

Pirckheimerus Beato Rhenano suo S.

SCripsit ad me Weisenfelderus vir astutus, qui variis legationibus non sine Principum suorum vtilitate est functus, optimum Auentinum ob haereseos fraudem esse in vinculis. Doleo vicem eius, et opto, vt senex libertatem recuperet, numorumque maiorem copiam accipiat. Est enim plane eruditus, et in lectione patriae historiae versatus. Sed conflictatur cum paupertate, et Ecclesiasticis odio est. Monui te saepius, Beate, vt Antiquitatum Germanicarum libros relegeres, et Auentini consilio vtereris. Vidi eum ante decem annos Ingolstadii, vbi Ciceronis officia iuuentuti explicauit. Coelibem vitam agit, et fere philosophicam. Adiecit nuper Weisenfelderus, principem Ernestum fatigare fratrem Wilhelmum, vt carcere libetur. Quod vtinam fieret. Ego mori cupio, atque est nemo, qui me detineat. Timemus hic iras Caroli, isque Syndicum ciuitatis nostrae Parmae voluit asseruari. Vale et pro Bilibaldo tuo ad Deum preces funde. Norimbergae ex aedibus a. 1529. d. 20. Nouembris.

Atque haec ex testimonio candidissimi viri libuit proferre, vt partim cognoscatur, quod aliorum notitiam sugit; partim conspicuum fiat, quanti nobilissimum scriptorem fecerint homines summi, itemque clarissimi. Quod posteaquam insigni mentis alacritate suscepi,

incidi praeter opinionem in nouum laudis argumentum, quod Friderici Saxoniae Electoris, cognomento sapientis, benefica natura suppeditauit. Tanto enim hic Auentinum Princeps fauore est complexus, vt in Saxonicae historiae compositione, quam SPALATINO demandauerat, eiusdem vti consilio statueret; nonnullaque ex Germaniae monumentis eruenda commendaret. Excusas esse Augustae Vindelicorum an. M DC XVIII. illas Septemuiri litteras Illustris SECKENDOREIVS [Note: Comment. de Lutheranismo Lib. I. § XLII. Addit. II.] auctor est, qui ex carmine Sapphico, quod ipse Abusinus praescripsit, sequentia in gloriam Friderici attulit a nobis repetenda propterea, vt non humillimi spiritus Poetam Lector animaduertat.

Principem nullum similem sub orbe
Esse Romano videas; recondit
Nobiles magno pretio coemtos Vndique libros.
Ordinat longa serie, parentes
Quin et heroas prius obsoletos
Eripit stagnis Acherontis atri, Donat et aeuo.

Quid mirum est igitur, si huius viri opus Annalium immortale in hominum lucem denuo reponatur, quod in tabernis librariis quaeri coeptum est; elegantique charactere exeat prelo, quod haud parum venustatis, leporis, atque vtilitatis in sinu suo continet? Non vereor certe adfirmare, aut certare sponsione, esse hanc editionem omnium longe emendatissimam, simul atque vberrimam. Nam cum Poeticae apud Ingolstadienses Professor Hieronymus Zieglerus ipse olim inficias ire noluerit, fuisse nonnulla a se suppressa, expuncta, deleta, quae inuectiuarum in facerdotes speciem praebuissent; recte fecit Bibliopola, quod Nicolai Cisneri editionem vna cum Germanica, quam ipse Auentinus elaborauit, et in aliquibus auctiorem reddidit, simul adhiberi curauit; menda, quoad fieri potuit, corrigendo; libros in certa capita, et sectiones distinguendo; rerum conspectum praemittendo, adiecta asteriscis notando, quaeque in margine sine ordine vagabantur, affabre satis atque apposite collocando. Quae omnia, aut saltem pleraque cum in anterioribus editionibus deficiant, de huius sane pretio vnicuique non suspensa etiam hedera constabit. Atque haec quidem de AVENTINO sufficere possent; nisi eiusdem ABACVS, seu vetus illa supputandi ratio, quae certo digitorum gestu fiebat, nostrum adhuc iudicium, nostramque operam exposceret. Est enim a multis iam obseruatum, et Graecos, et Romanos ab vno

vsque centum sinistra manu numeros denotasse, a centesimo autem numero dextra [Note: Inde Nestor apud Iuuenalem Satyr. X. v. 249. - - - suos iam dextra computat annos. Vbi Grangaeum lege, atque Britannicum.] deinceps numerasse. Quod qua ratione fuerit effectum operose non tantum Venerabilis BEDA, [Note: Tractatu de Computo, seu Rat. temp.] verum etiam LILIVS GREGORIVS GIRALDVS [Note: Oper. Crit. Dialogo II.] descripsit, eodem prope tempore, quo Auentinus Abacum suum sub Lucae Bonfii auspiciis in publicum emisit. Sed nescio tamen an eiusmodi verba, quibus per digitos, articulosque numerandi formula exprimitur, tam clare intelligatur, atque distincte; quam si viuis coloribus ista gesticulatio in tabulasistatur, sensibusque, a quibus omnis euidentia initium sumit, exponatur? Et eam enim ob rem ipsas demum imagines, atque picturas Reginoburgi in Bibliotheca S. Emeramni repertas ligno nostrum incidi curasse existimo; ne quem lateret consuetudo, quae ex tot veterum testimoniis, locisque auctorum probatissimorum [Note: Collegit ea larga manu Petrus Coluius ad Apologiam Apuleii; ex quo ceteri sua fere descripserunt.] plane eluceat. Vnde mirum mihi semper est visum, non fecisse CASPAREM BARTHIVM Abaci Auentiniani mentionem in suis ad Claudianum notis; [Note: p. 1116.] cum tamen IACOBVM BOGARDVM nominauerit, qui ordinem supputandi a decem vsque ad mille millia aere insculptum Parisiis eleganter ad Bedae praescriptum anno M DC XLIV. expressisset. Forte enim probatu haud foret difficile hominem Gallum picturam Auentini, quae iam a. M DC XXXI. lucem vidit, in exemplum sibi proposuisse, illasque aere incidisse notas, quas ligno iste effingi interea voluerit. Itaque si non tam elegantia, quam prisca in his rebus vetustas spectetur; ego sane maius huic Abaco, quem BARTHIVS non habuit, pretium constituissem, quam inde expresso numerorum ordini IACOBI BOGARDI, quem is in conditoriis suis adseruari scripsit. Verum de hac re alibi forte plura.

Nunc de FRANCISCI GVILLIMANNI HELVETIA quaedam attexam, quae quasi alba auis perraro in lectissimorum hominum Bibliothecis videbatur. Natus is est in Heluetiis, quemadmodum ipse de se saepius memoriae prodidit; atque in Friburgensi Academia ingenuas litteras, historiamque non sine laudis quodam cumulo publice docuit; donec post Habsburgica, quae RVDOLPHO II. Imperatori Augusto consecrauerat, Consiliarii, ac Historiographi Caesarei insignia, titulosque Professioni adiiceret. Primus, quem emisit, liber in patriae antiquitatibus, eruendis, detegendisque

occupabatur, saniori, vt credo, consilio, quam si de rebus alienis, atque exoticis solicitus extra orbitam prosiluisset, et ad Asiae, Africaeque interiora delatus mores, atque consuetudines, quae ante pedes sunt, obliuioni tradidisset. Prodierunt enim Res Heluetiorum Friburgi primum a. M DC XCVIII. deinde Amiterni apud Italos a. M DC XXVII. media forma; tantaque auiditate ab omnibus lectae sunt, vt parce comparerent exemplaria, nec nisi magnis aetatum interuallis inuenirentur. Et placuit autem vniuersis, quod primus in Heluetiorum Historia desierit fabulari; nihilque ex vano haustum suis adsperserit, quo nimis alias scribentium animi inclinant, ac STVMPFIVS cumprimis, qui in antiquis Poeticae similem licentiam arripuit, et mentiendi, fingendique nullum fere modum tenuit. Quae consuetudo vt minus apta est veritati inueniendae, stabiliendaeue; ita eos cum maxime deterret, qui ad illa, quae narrantur potius, quam ad narrantes animum aduertunt; nec nominibus, titulisque librorum, sed rebus in iis traditis, quod fas est, ac decet, tribuunt. Neque tamen GVILLIMANNVS propterea origines, et progressus ciuitatium, ac rerumpublicarum omisit; sed Romanam historiam cum media, itemque Germanica connectens adeo sobrie, atque prudenter vbique versatus est; vt nescias fere, vtrum magis mirari conueniat in veterum monumentis euoluendis exactam industriam; an in diiudicandis tot difficillimis rebus prouidentissimum consilium cum mentis, ingeniique sollertia singulari coniunctum? Ad quod cum eloquentiae non modicae opes accessissent, augeri coepit GVILLIMANNI auctoritas, vtpote qui reliquis rebus non tantum esset ornatus, atque elegans, sed oratorum in numero merito haberetur. Memini, me a Clarissimo SAGITTARIO audiuisse aliquando, GVILLIMANNVM confusi, quod STVMPFIVS emisit, operis pertaesum Heluetiam suam eo potissimum fine adornasse; vt omnia scitu necessaria quasi in tabula legentibus offerrentur; et facta, conuersiones, pagi, foedera, socii, aliaque ad rempublicam pertinentia ex fastis, actisque publicis via compendiaria traderentur. Quod iudicium eo lubentius nunc quidem meum facio, quod istud videam cum re ipsa concordare, et SVIZERO, STAETLERO, atque SPRECHERO Helueticarum, ac Rhaeticarum rerum gnarissimis viris haudquaquam displicere. Quare quod socium AVENTINVS GVILLIMANNVM esset nactus, hoc erat, ut tales coniunctim prodirent libri, e quorum lectione condisceretur, quinam historiae Germanicae esset fructus, quae delectatio, quaeue per omnem denique vitam in publicis negotiis gerendis necessitas. Habsburgica vero, quae nostra memoria Ratisbonae noue fuerunt emissa, nunc quidem cum Helueticis copulare rebus supersedimus; non quod essent in iis vulgaria; sed quod raritatem, quam olim habuerunt, quodammodo deposuerint, inque multorum manibus versentur. Non est enim non fatendum, NOSTRVM de Habsburgicorum

Comitum origine multo verosimiliora, quam PETRVM LAMBECIVM aliosque attulisse, qui eosdem a Perleoniis, Perleonios autem ab Anicia stirpe vinculo male cohaerente deducunt. Libellum de Argentinensibus Episcopis, quem Friburgi a. M DC VIII. publici iuris esse factum memoria tenemus, omni equidem studio quaesiuimus, vt denuo recusus in eodem cum Helueticis volumine compareret; sed inueniri non potuit, quamquam non sit nobis incognitum, eum OBRECHTO olim in Prodromo rerum Alsaticarum conscribendo non inutilem fuisse. Simili fere fato tractatus singularis de origine et stemmate Conradi Salici Mediolani anno M DC IX. typis editus omnem diligentiam nostram effugit; tametsi varias Bibliothecas perreptantes; et oculis illum anxie quaereremus, et voce, et precibus ab amicis modeste posceremus. Est enim semel vmquam impressus, quodque pretium auget, extra Germaniam in Italiae solo, vnde haud ita crebro librorum vtilium Codices ad nos exportantur. Magni hunc librum doctissimus BLONDELLVS fecit, qui Ottonem, Conradi Salici auum ex Ludolpho Ottonis Magni filio descendisse perperam sibi cum GVILLIMANNO persuasit. Sed huic tamen facile ignoscent, qui Bernonis Augiensis Abbatis, scriptoris Conrado aequalis ambiguo eum testimonio fuisse deceptum considerabunt. Nam cum hic Conradi PROSAPIAM ex generoso Ottonis Augusti GERMINE deduxisset; putauit is Bernonem lineam paternam designasse, cum de materna loqueretur. Ex quo factum esse videmus, vt vir eruditissimus impingeret, non tam culpa sua, quam clariori veterum monumentorum luce destitutus. Forsitan alio tempore felicius nobis ad eiusmodi libellos inueniendos sidus adfulgebit, vtpote qui nihil magis in votis habemus, quam vt rari, et ad domesticam historiam facientes Codices, quibus alii superbiunt, iisque veluti dracones ouis suis incubant, perruptis claustris foras educantur; omniumque vsibus consecrati patescant. Vale Lector, atque his interea, quae raptim dedimus, scripsimusque, fruere. Halae Magdeburgicae VI. Kal. Aprileis M DC CCX.

* Fol. z. lin. 3. lege autumo pro autumno. et fol. 3. lin. 16. supellectilem pro suppellectilem.

VITA IOANNIS AVENTINI ex variis monimentis descripta auctore G. H. A.

NEquaquam illi operam ludunt, qui in conscribendis Historicorum vitis versantur, ac mores eorum, studia, fata, quo licet, studio exponunt. Ita enim vel monumentis ipsorum nondum inspectis, facile coniicere licebit, quid de vno alteroque scriptore sentiendum sit. Operae pretium est, nosse auctores, nosse quoque subsidia, quibus in historicis monimentis construendis vt plurimum sunt vsi. Nam qui praestanti doctrina, egregio iudicio et multo rerum vsu pollent, qui in aulis principum acregum versantur, aut ipsis rebus, quas describunt, interfuere, aut tabulas monimentaque publica inspexere; eos maiori longe in pretio haberi oportet, quam qui domi assidue apricantur, in pulvere atque vmbris desident, et quicquid vel communis fama tulit, vel anus domestica in aures insusurauit, praeter fidem commentariis suis inscribunt, documentis genuinis plane destituti. Largus vbique proventus historicorum est, fateor, nec vlla facile vrbs etiam mediocris fortunae in Germania reperitur, quae nacta praecones suos non sit, hoc est, de qua Annales siue chronici libri non prostent. At quotusquisque est scriptorum istorum, qui officio suo rite defunguntur? Hos, credo, Annalium libros vocabimus, in quibus nihil praeter niuem insolitam, tonitrua, grandines, aquarum eluuiones, ignis spolia, furtiuos amores, latrocinium, faeminarum foecunditatem, incantationes, caeterasque fabulas aniles legimus? contra si vrbis primordia ab vltima origine repetenda, sires praeclare gestae exponendae, si priuilegia caeteraque libertatis iura vindicanda sunt, si status ratio argumentis deducenda, turpi id silentio praetermittunt, et plures fore operis emptores augurantur, si non tam historiam quam nugarum corpus componant. Quae forte plebem et otiosos homines iuvare poterunt, sed qui solidioris historiae

cognoscendae studio ducuntur, ista omnia despiciunt ac penitus auersantur. Vnde fit, vt, cum largus sit Historicorum numerus, eorum tamen penuria grauiter laboremus. Albini, Peccensteinii, Brotuffii, Fabricii magna apud Saxones nomina sunt, et multum temporis historiae patriae impenderunt, sed argumenti vastitate, quod tractabant, impediti, multa incerta reliquerunt, aut sine veritatis fide nobis tradiderunt. Primus ille quidem a diligentia et rerum metallicarum cognitione magnopere commendandus, historiam antiquorum Saxonum non adeo excoluit, contentus a patribus acceptas fabulas posteritati transmisisse. Alter eodem in luto haesitauit, et grauius saepe Albino est lapsus: tertius omnem in inquirendis germanorum monimentis adhibuit operam, et exinde sua confecit, verum latinarum litterarum valde imperitus complura falso interpretatus est. Quod ad vltimum [Note: Ne putes haec frustra esse prolata, iuuat ipsum audire Fabricium in Epistola ad Wolfg. Meurerum: litteris humanioribus magis delector, quam scribendis Originibus, homo semper obscurus, nec ad vllius rei magnae consilium vnquam adhibitus, vt aliquando sit infamiae futurum magnis nostris oratoribus, qui mihi rem tantam commiserint.] attinet, praestabat doctrina, sed quod in schola plurimam vitae partem consumpserat, impar operi huic fuisse omnino creditur. Multum interest inter eos qui in luce publica versantur, et qui in vmbris delitescunt: qui apicibus, et qui neruis omnia metiuntur. Quae eo animo a me proferuntur, non vt lacessam viros de Saxonum gente egregie meritos, sed vt adpareat, quam difficile sit historiam ex certis monimentis collectam describere, et ad nepotes sine macula transferre. Sed e diuerticulo in viam nunc redeo, et quod argumentum tractare institui, exsequor. Vitam hic tibi historici accuratissimi Ioannis Auentini describemus, vtinam tanta eloquentia et tam prolixa argumentorum vbertate! Patres nostri parum rerum suarum curiosi paucissima de isthoc viro reliquerunt; ex quibus solus est Hieronymus Zieglerus, qui vitam huius viri ex parte repraesentauit, hunc itaque et nos sequemur, de nostris etiam nonnullas subiuncturi obseruationes.

IOANNES AVENTINVS diligentissimus annalium Boicorum scriptor natus est Anno M CCCC LXVI ex Abusina superioris Bauariae oppido, quod et vulgo Abensperg audit, oriundus. Pater illi erat vir optimus ac prisci saeculi exemplum Ioannes, cognomine Thurmair, eius oppidi Pandocheus, sed nomenillud gentilitium iunior prorsus reiecit. Notum est, crebras nominum inuersiones apud eruditos iuualuisse, et modo abiecisse, modo mutasse, modo refinxisse etiam nomina pro arbitrio suo: id quodiuniori non adeo displicuisse animaduertimus, qui reiecto nomine gentilitio, quod habebat, a patria Abensperg, siue vt in latinis tabulis est, Auentinio Aventinum se vocari maluit. Domi primis Grammaticae fundamentis imbutus, Ingolstadium de parentum consilio et auctoritate transmittitur, vbi cum in philosophiaac litteris humanioribus non mediocriter profecisset, Lutetiam Parisiorum abit, collectamque in patria diligentiae famam non tantum constantissime seruauit, sed et septem artium magisterii dignitatem ibidem adeptus multa honoris accessione adauxit. Florebant tum Parisiis complures litterarum elegantiorum Professores, inprimis Iacobus Faber Stapulensis et Iodocus Clichtoueus, qui etsi in intima musarum sacraria nequaquam penetrauerant, facile tamen pro temporis istius fortuna exteros in sui admirationem rapiebant: Nam qui prima saltim rudimenta deposuerat, pro oraculo diuino est habitus, iisque viris plus saepe famae quam doctrinae erat. Interim Auentinus hos duumuiros assidue audiuit, et scholas eorum saepe multumque frequentauit. Plurimis in ea vrbe doctrinae subsidiis instructus ex Galliis Anno MD III. in Germaniam contendit, ac Viennae primum sedem constituit, nequaquam, quamdiu versatus est, illic otiosus, sed in arte oratoria et poetica pueros priuatim instituit. Anno subsequenti Ratisbonam pergit, sed parum feliciter, qui in itinere in morbum incidit grauissimum, vt Ratisbonae per multum temporis spatium intra aedes se continere, nec vltra progredi auderet: quam primum vero ex morbo conualuit, et pes manusque ac caetera officium suum facere coeperunt, in patriam transmigravit, locique dulcedine non parum captus per integrum annum in patria moratus est. Quamuis Anno MD VI. Viennam placuit repetere Auentino, qui clarissimorum Virorum

fama Conradi Celtis, Ioannis Cuspiniani, Ioachimi Vadiani, Veloriani Pinderi, exsuscitatus illuc rediit, et quos partim vt praeceptores venerabatur, partim vt familiares habebat. A. MD VII. Cracouiam Polonorum adiit, ibique grammaticam graecam publice praelegit: vbitamen vacabat a tricis et nugis illis grammaticis, operam mathematicis studiis aliquantum impendit. Exhoc celebri loco per litteras auocatus Ingolstadium concessit, in somnio Scipionis et rhetorica Ciceronis ad Herennium publicae explicandis ingenium periditatus. Erat illius temporis facies longe tristissima, turpis rerum sacrarum et profanarum ignorantia, nullus humanitatis cultus aut studium, omnia barbarie plenissima. Pauci dabantur, qui ipsas litteras, siue graece siue latine siue alio idiomate expressae erant, legere poterant: sed longe pauciores, qui ad intelligendas aut aliis explicandas idonei habebantur. Memini in bibliotheca Argentoratensi publica adseruatum esse Psalterium Dauidis, Tullii et Cypriani notis latine conscriptum, quod cum forte olim in monachi cuiusdam oculos incidisset, nec litterum ductum intelligeret, eo tamen audaciae processit, vt libri tergo inscripserit: Psalterium in lingua Armenica perscriptum. Recte itaque de meo iudicio egit Auentinus, quod a somnio Scipionis publice auditoribus praelegendo auspicatus est, ideo forte, vt in altiorem [transcriber, in the print: altirem] ignorantiae somnum delapsos excitaret denuo, et veterno excusso alacriores ad litterarum studia redderet. Ranae coaxando melius rhetoricabantur eo tempore, quam isti litterarum rudes homunculi, voluptatibus tantum inseruientes, ac omni fere humanitatis sensu exuti. Sed fortuna ista, quae Auentino humaniores litteras Ingolstadii profitenti contigerat, minus diuturna fuit: siquidem ex illa vrbe Anno MD XII. Monachium arcessitus, studiis ac disciplinae illustrissimorum Principum Ludouici ac Ernesti, fratrum germanorum praeficiebatur. Nec poterat sane Auentinum huius nouae susceptae prouinciae poenituisse, cum paucos post annos iuniorem Principem Ernestum in Italiam abeuntem concomitaretur. Pulcherrima hic erat occasio cum in Romanorum veterum monimenta, statuas, tropaea, tum in Gothorum, Longobardorum aliarumque gentium incultarum fata et res gestas diligenter inquirere, et historiae suae, quam moliebatur, non exigua subsidia comparare. Hoc itaque itinere feliciter absoluto, cum et ante exterorum terras Galliam, Sarmatiam, Pannoniam et Germanorum fines multo cum vitae detrimento nec minori sumptu peragrasset, in patriam se recepit, non vt otio inerti ac silentio veluti pecora aetatem consumeret, sed vt studiorum ac diligentiae suae fructus, quos collegerat, cum publico communicaret. Hinc optimo consilio, nec infelici, vt creditur, successu dignissimum immortalitate opus Annales Baiorum [perhaps: Boiorum] scribere in animum induxit: id quod cum ad illustrissimorum Principum Ludouici ac Ernesti aures peruenisset, laeto acceperunt animo, nec conatum modo viri diligentissimi maximopere approbarunt, verum et multa ad opus illud conficiendum subsidia, diplomata, tabulas, instrumenta publica, caeteraque arcaniora monimenta fideliter communicarunt. An. MD XXIX. mense octobri ex Ratisbona patriam regressus est, vbi quam primum sororis suae aedes intrauerat, superiorum auctoritate captiuus eheu! in carcerem deducebatur. Cuius mutationis subitae caussa nostro etiam saeculo ignota est, et hoc ipso, quod Principes silentio id premi voluerint, Auentini innocentiam arguimus. Quin ipse venerandus senex paucos post dies ex carcere dimittebatur sine infamiae nota: quamquam hanc fortunae iniquioris sortem [transcriber, in the print: sorsortem] aegre tulit semper ac saepe apud amicos non immerito de fati inclementia conquestus est, factique insolentiam tacite accusauit, innocentiam quoque eius rei semel iterumque multis verbis contestatus. Quem inclementiorum casum cum altius animo immisisset, nec amicorum consilio eripi sibi illum pateretur, corpus graui iam aetate consumptum, nouis doloribus, angore et tristitia valde commacerauit. Sed isti malo remedium adhuc superesse videbatur. Auentinus nullis vnquam amoris stimulis etiam in florente aetate vexatus, a re vxoria prorsus abstinuit, nihilque illam mollium amorum matrem curauit, verum senio iam et multis curis confectus animum mutare, ac de vxore ducenda cogitare primum coepit. Enim vero res mortalium ita semper geri animaduertes, vt, cum facilis occasio est, negligamus, neglecta vero summo studio affectemus. Quamuis non est, vt senis innocentissimi amorem improbemus:

iam annum LXIV. agebat, itaque baculo opus erat, cui tuto inniti posset, viribus itidem et omni robore deficere coeperat, hinc conquirenda erat aliqua, quae exstinctum vitae calorem reuocaret, et dispersas hinc inde vires colligeret ac seruaret. At omiseram fortunam! o fatorum vim ineuitabilem! Duxit ille vxorem sed morosam, sed illepidam, et omnino pauperem, quae senium viri inquietum magis quam sedatum et tranquillum reddidit. Deceptus erat Auentinus ab anu quadam edentula, quae istam vt famulam saltim in domum deduxerat. Sed haec sunt eruditorum fata, vt saepe alant domestica animalcula, cum quibus acrius saepe disputare, interdum et manus conserere ac proeliari mascule necessum habent. Novimus quid Oporino, quid Salmasio, quid ipsi sapientissimo Socrati acciderit, quorum doctissima capita sandalio, vt alia taceamus, non raro mitigabantur. Memini nescio apud quem de imperatrice Auentini vxore haec legere me, quod et imperiosa in virum fuerit, ac stomachum illius latrantem boni tantum cibi odore oppleuerit. Interim non prorsus sterile coniugium fuit; Namque et filium ex ea suscepit nomine Carolum, in primo aetatis flore exstinctum, et filiam Gisalam, quae patrem mira vultus similitudine exscripsisse, deinde etiam Ludouico Lindauer Principis Alberti Secretario desponsata dicebatur. Post haec Anno M D XXXIII. Leonhardus ab Eck Auentinum euocabat Ingolstadium eo consilio, vt filium Osvvaldum in litteris et pietate instrueret formaretque, cuius voluntati lubens est obsecutus, tantoque ardentius hanc docendi prouinciam arripuit, quod ita familiarius cum Petro Appiano, quem ob egregium mathematices studium summopere laudabat, versari posset. Eodem anno circa Seruatoris natales rheda vectus Ratisbonam petiit, forte vt vxorem cum reliqua suppellectile Ingolstadium transportaret, sed in isthoc itinere grauissimo morbo correptus vbi Ratisbonam venisset, decumbere statim et indies peius habere coepit: ipse decretoriam mortis horam non procul abesse sensit, multa tamen praefatus est adstantibus amicis, in primis de Annalium opere, serioque exoptauit summum operi huic patronum et fautorem: monuit in simul, complura inquirenda esse in Boemia, Hungaria, Austria, quae vetus sint regnum Boiariae, sed neminem esse, qui id curet. Tandem complicatis manibus deuotissime, cum animam Numini sacro commendasset, similis dormienti exspirauit V. Idus Februarii M D XXXIV. annum aetatis agens sexagesimum octauum. Apud D. Haimeranum Ratisbonae sepultus iacet hoc Epitaphio decoratus:

D. O. M.

IOAN. AVENTINVS SINGVLARI

ERVDITIONE FIDE

AC PIETATE PRAEDITVS PATRIAE

SVAE ORNAMENTO

EXTERIS ADMIRATIONI FVIT BOIORVM

ET GERMANIAE

STVDIOSISSIMVS RERVM ANTIQVARVM

INDAGATOR

SAGACISSIMVS VERAE RELIGIONIS

OMNISQVE HONESTI

AMATOR, CVI H. M. AD POSTER.

MEMORIAM P. MORTVVS EST

V. IDVS IAN. ANN. MD XXXIV.

Sed describamus caetera. Raro ille solebat prodire in publicum, et plus voluptatis sibi fore existimabat, si intra parietes domesticos se contineret, ac cum musis versaretur: maxime Horatianis carminibus, quae a sumpto cibo scite decantabat, plurimum se oblectauit; sub vesperam aliquando ad Danubium prodeambulabat: a coena etenim semper otiosus videbatur, tum vero ad mediam vsque noctem studia continuabat: erat praeterea parcissimi victus, inter edendum crebro bibens, sed quasi pitissando suprema tantum labra proluebat: plerumque non coenabat propter stomachum, quod eo repleto dormire minus poterat. Statura ipsi erat mediocris, obeso tamen corpore, barbamque crocei coloris, quam subter genas tantum aluit, habebat: in vestitu nec mollis nimium, nec etiam sordidus: videbatur tamen personam antiquioris philosophi referre. Breui: vir a doctrina, studiis et pietate commendatissimus, ac dignus omnium maxime, cuius laudes posteritas nobilissimo concelebret encomio. Varia ingenii monimenta reliquit, partim edita, partim inedita, partim affectata, et inchoata tantum. Ad priorem classem ex merito referentur

I. Annales Boiorum, opus praeclarissimum, quo gentis suae historiam ab vltima origine, eamque ad annum vsque M. CCCC LX. perduxit, atque in septem

libris absoluit. Primum Ingolstadii prodiit 1554. in forma maxima, quam secuta est Basileensis Anno 1615, et a Nicolao Cisnero aucta, quamuis constet in hac multa ad domum Bauaricam pertinentia desiderari. Prodiit et Francofurti 1627 in fol. Iidem Annales aliquoties Germanice versi prostant, et ipse Caspar Bruschius in Engelberto, se hos Annales Noribergae nescio quo anno germanice edidisse, ac vitam Auentini praefixisse fatetur. Illustris bibliotheca Guelferbytana [Note: Tenzelio in curiosa blibliotheca A. 1704. p. 440. id debemus. In Lipsiensis Senatus bibliotheca itidem alia nonnulla apographa adseruari dicuntur.] aliquos Annalium libros ipsius Auentini manu perscriptos seruat: nec non Annales integros manu exaratos sed Germanico idiomate expressos. E priori MSS. patet Auentinum hoc opus Anno 1519 feliciter auspicatum esse. Christophorus Gevvoldus in epistola nuncupatoria ad chronicon monasterii Reicherspergense impudenter finxit, Auentinum pleraque historica monimenta suppressisse, vt posteros fugeret, quibus ex fontibus res sententiasque multo vberrimas deduxisset. Si quid eorum periit, non id culpae aut negligentiae Auentini tribui poterit, sunt aliae caussae, eaeque innumerae, incendia, perpetuus squalor ac situs, manus nonnullorum rapaces, bella libros saepe consumunt, et ad paucitatem fatorum necessitate rediguntur.

II. Abacus atque vetustissima veterum latinorum per digitos manusque numerandi, (quin etiam loquendi) consuetudo, ex Beda cum picturis et imaginibus inuenta Reginoburgii s. Ratisbonae in bibliotheca D. Haemerani. Ratisbonae 1532 4. Liber hic cum rarissimus esset, bibliopola Annalibus huius novae editionis adiici et eleganter cum figuris exscribi curauit.

III. Rudimenta Grammaticae de octo partibus orationis et Constructionis, de graecorum declinatione, de figuris, quantitate, accentu, distinctionibus, pedibus, carminibus ex optimis quibusque auctoribus collecta. Augustae Videlic. 1519. 4. Sed plurima sunt, quae Auentinus scripsit aut notis illustrauit, nunquam, vt credimus, edita, quorum catalogum cum apud Gesnerum [Note: Editionis Tigurinae de A. 1545, quae genuina est, et multa continet in subsequentibus editionibus turpiter omissa.] in bibliotheca legerimus, pace lectoris hic repetemus. Sunt.

I. Chronicon emendatum de quatuor monarchiis orbis terrarum ad aemulationem Eusebii atque D. Hieronymi.

II. Ecclesiastica historia ab orbe Condito vsque ad tempora nostra.

III. Diomedes integer inuentus Reginoburgii in templo Haemerani.

IV. Vtraque ars Donati: Seruius de quantitate syllabarum.

V. Pondera, mensurae, moneta, pedes, passus, perticae, stadia ad nostram formam redacta.

VI. Dialectica elegantissima ac admodum breuis. L. Apuleii item Aurelii Symachi.

VII. Manlius Theodorus de metris.

VIII. Hymnus de caelesti sphaera correctus cum graecis, quae ante deerant, atque veris imaginibus.

IX. Claudianus poeta correctus, cum adnotationibus eruditis, simul cum Germania Cornelii Taciti.

X. Errores recentiorum in Cosmographiae et Astronomia.

XI. Imperatorum veterum moneta cum imaginibus et inscriptionibus.

XII. Dictionarium graecum et latinum iuxta ordinem litterarum dispositum.

XIII. Euricius discipulus Prisciani, maximus assertor analogiae de Coniugationibus.

XIV. Turcarum Origo et caussae cur ita invalescant, et quomodo pelli possint. Nisi fallor, puto hoc opusculum editum.

XV. Auentini poemata, quae adseruavit quondam Osvvaldus ab Eck, ad lyram Horatianam mire efficta.

XVI. Illustratae Germaniae libri X. multum eorum apud nos est desiderium et pro deperditis, cum nusquam gentium inueniri posint, habentur. Sunt tamen nonnulli, qui et annales Boiorum et illustratam Germaniam vnum idemque nomen esse existimant, hoc maxime argumento adducti, quoniam quae in Germania illustrata persequi voluit Auentinus, eadem in Annalibus quamquam diuerso ordine pertractentur. Nihil certi itaque statuimus, quamquam non diffitear, me eiusdem esse sententiae, et puto Annales Boiorum, qui exscripti sunt, ex Germania illustrata desumptos esse, iis recisis, quae parum ad rem videbantur. Germaniae illustratae sciagraphiam apud Gesnerum eodem in loco legimus, quae cum diuersa paululum sit ab ea, quam ipse Auentinus in Abaco suo sive arte numerandi dedit, placet ipsum potius auctorem quam Gesnerum sequi. En istam:

In Primo libro haec dicentur, de carminibus antiquis: quod vnum apud maiores nostros, quin etiam adhuc militum nostrorum memoriae et annalium genus est: quibus Cornelius Tacitus vsus est. Et quae Carolus Magnus auxit. Quidam recentiores corruperunt. Germaniae veteris, natura duce, descriptio ac chorographia, cum vetustis ac recentioribus regionum vocabulis. Quinque toparchiae, iuxta quinque maxima flumina. Atque ingentes sinus, prima ac vetera nomina, ex antiquis druidibus nostris admodum eruditis. Item ex clarissimis rerum scriptoribus graecis latinis, Diuo Iulio, Strabone Pomponio Mela, Plinio, Solino, Plutarcho, Ptolomaeo, Cornelio Tacito, [transcriber, in the print: ] Diuo Antonino Pio, Divo Theodosio, Diuo Iustinianae, vetustis diplomatibus imperatorum Regum et pontificum nostrorum. Istaevonum Heluetiorum Sycambrorum, Bathauorum, Mattiacorum, Chattvrum, Vsipiorum, Tencterorum, Bructerorum, Chamanorum, Angriuariorum, Tubantum Busactorum, Subleborum, Longobardorum, Ingrionum, Vargionum, Carythuorum, Cimbrorum, Mediterraneorunn, Nerorum, Neruiorum, Eburorum, Mediomatricum, Vbiorum, Nemetum, Tribochorum. Sedes atque origo, Belgas a Germanis ortos esse eam linguam, quam veteres Gallicam vocant eandem esse, quam nunc teutonicam appellant, Gallosque teutones esse, atque celtas nigram Syluam non esse becemin sed Heluetiorum, ex Caesare, Tacito, [transcriber, in the print: ] Ptolomaeo, Itidem Ingaevinum, Chaucorum, Cimbrorum (quorum pars Saxones fuerunt, Teutonum, Vandalorum, Burgundionum, Burgionum, Varinorum, Charinorum, Gutonum, simul et Boiorum, Hermionum, Hermundorum, Nariscorum, Chattorum, Cheruscorum, Sueuorum, item Peucinorum, Basternarum, Sarmatum situs antiquae Moesiae, Phrygiae, Historiae, Sueuiae eiusque populorum Rugionum Anglorum Angliorum, Angilorum, Senonum, Loncobardorum, Marcomanorum, Quadorum, Auionum, Abiorum Varinorum, Leuoniorum Suionum, Bogiorum, Teriscorum, Tauriscorum, Alanorum, Troiorum, Gotinorum, Burorum, Legionum, Estrorum, Sitonum, Fennorum, Dacorum, Getarum, Scytharum, regni Vanniani sedes et regiones, quomodo nunc haec loca et regiones, [transcriber, in the print: quomodo nunc haec loca] sed mutatis cultoribus vocentur. De Boemia quoties mutarit cultores, de primo Zechorum rege, de Venedis (qui sua lingua sunt Sclaui vt Antes) veteres et natiuae eorum sedes, de variis et veteribus Germaniae vocabulis, religio, leges, philosophia, astrologia, dies, menses, annus, festa, litterae, veteres sapientes, vates, Druides, Alirunae, Chyndegotae atque Sibyllae Germanorum. XX. primi heroes, dii atque reges maiorum nostrorum, quorum mentiorum faciunt Appianus Alexandrinus, Cornelius Tacitus, Berosus et Metasthenes, quomodo a proauis nostris vocantur, de Osiri et Iside, Lybio Hercule [transcriber, in the print: Hecule] Hispaniae, diis et heroibus Aegypti. Vt in Germaniam venerint, primae expeditiones maiorum nostrorum in alienas terras exterasque nationes, Eorum

res militaris, vera historia et origo Amazonum ex Horatio et nostris auctoribus, vernaculisque annalibus. Irruptionibus illorum in Asiam Scytharumque regna pariter cum Cimbris. De Alope vrbe, cuius mentionem Homerus et commentarii eius faciunt, atque inde Amazonas deducunt.

Secundus liber narrabit res gestas maiorum, nostrorum ab excidio troiano vsque ad vrbem romanam conditam bellum Troianum. De Teuthrante rege et heroe Germaniae amico Herculis, eius filiis, nepotibus et vxore troiana, quomodo a maioribus nostris nuncupentur. De Pentesilea Hippolyte, Melanippe Amazonum reginis, quid veteres Germani in suis carminibus de hisce cantitent, ibidem nomina eorum vera germanica, quomodo germani sub imperio Babyloniorum ac Assyriorum vocitentur.

Tertii libri summa rerum, vetera nomina nomina Francorum et Gothorum, irruptiones Germanorum in Asiam, migrationesque in alienum solum, bella eorum aduersus magnos Persarum reges, qui tum maiores nostri atque Cyrus ab ipsis dicatur, de Rhaetis, quae sit Rhetia vindelicia, Noricum, Pannoniae, De Sycambria, Scythia, Troia Troisque atque Scitiis Noricorum Pannoniorum populis et vrbibus ac pagis, vnde quidam Francos deducunt. Ibidem verissima earum rerum explicatio de Rhaetobonna Tetrapoli siue vrbe quadrata Danubiana, quam veteres germaniae Druides atque vates graeca nominis interpretatione Raetopolin nominant, vulgus indoctum corrupto licentia vetustatis nonnihil (vt fit sono) Ratisbonam vocare solet, credit latinum esse vocabulum, cum sit barbarum ac semigermanum, quemadmodum Bendobonna Vindobonna ac Bonna vrbes Galliae ac Noricorum bella proauorum nostrorum aduersus Macedonum reges, Philippum, Alexandrum M. eorumque successores: quomodo Germani a Macedonibus vocentur, irruptio Germanorum rursus in Asiam, item bella adversus Romanos liberos: migratio in Gallias ac Hispanias, origo Brabantinorum Flandrorum, quomodo recens Germaniae vocabulum inuentum: Reges Germaniae a condita vrbe resque gestae vsque ad Div. Iulium.

Quartus liber habebit magnitudinem Romani Imperii cum vrbibus insignioribus. Rem militarem, reges Germaniae ac gentes, resque gestas cum romanis Imperatoribus vsque ad obitum Theodosii Magni; quae sit splendidissima Colonia Rhetiae, item ciuitas Hermundorum fida romanis: quisnam Albis fluuius, quem Tacitus olim inclytum et notum, nunc tantum audiri et apud hermunduros populos danubianos oppositos Rhaetis oriri commemorat: qui primi arcana pietatis Christianae in nostris regionibus aperuerint.

Quinto libro isthaec narrabuntur, Franciae (vsque ad Pipinum patrem Caroli M.) antiqui reges qui simul in Gallia et Germania imperarunt, Gallias in Germanias transtulerunt, quorum mentionem faciunt Claudianus et Sidonius. Maxima rerum mutatio, quae vbique periculit Christianos: irruptiones Germanorum in sacrosanctum Romanum Imperium, Sueuorum, Rugionum, Lancobardorum, Turogorum, Boiorum, Vandalorum, Saxonum, Scotorum, Angliorum, Ostrogetarum, Vestrobetarum, Burgundionum, Alanorum, Hunnorum, Auarorum, Abiorum, et Avionum, Burgundionum veteres sedes, quomodo ex Germania interiore atque Vistula amne ad Rhenum et Gallias migrarint, Vessogetarum migratio (ex regno vt nunc nominant Vngariae) per Italiam, Gallias in Hispaniam, item Sueuorum atque Vandalorum, Nauarrorum et Varinorum: Alanorum vsque in Africam irruptio, Ostrogetarum in Asiam, rursus in Europam, Noricum et Austriam Pannoniusque reditus: atque deinde simul et Rugionum ex Austria in Italiam migratio, Venedorum, (qui sua in lingua, vt diximus ante, Sclavi sunt) quos Iordanus noster, Ptolomaeus graecus, Tacitus Romanus, Albertus Sclauus describunt: irruptio in germaniam interiorem, et postea transito Danubio in Pannonias, Noricum, Liburniam, Dalmatiam. Nam e sinu Venedico extremisque Germaniae finibus egressi Illyricos vsque penetrarunt sinus, longe lateque omnia occuparunt,

potentissima regna condiderunt, Lancobardorum vera origo, situs Angliorum, quas nationes Sueuiae Tacitus et Ptolomaeus tribuunt, recentiores Saxonibus, qui Italiam, Britannias adhuc tenent, vtraque natio, teste Ptolomaeo: quomodo Longobardi siue Lancobardi dicti, Brabantiae vetusti reges ac duces, omnis nobilitas, reges principes italiae Galliarum, Hispaniarum ex Germania originem ducunt: quomodo Germania vetus vocabulum mutarit, Franciaque posthac dicta fuerit, teste etiam D. Hieronymo.

Sextus liber continebit reges ac Caesares Germaniae ac Galliarum, ex antiquis Franconibus prognatos vsque ad Honoricum primum, Austriae varia nomina. Excidium Hunnorum et Auarorum, adventum Vngarorum in regnum Moraviae et Boiariae ac regiones, quas nunc possident: bella eorum aduersus nostros Imperatores quos et tributarios fecerunt.

Septimo dicentur Imperatores nostri ex Saxonia oriundi, Vetus rursus Germaniae vocabulum obliterarum, nouumque receptum ab Imperatoribus Saxon.: Res gestae eorum, quomodo rursus Italiani Gallias recuperarint, Germania abs Vngaris asseruerint, Danorum regna domuerint cum Venedis.

Octauus liber habebit Francorum Imperatorum atque eorum augustam sobolem, Sueuos, bella sacra Germanorum expeditionesque Asiaticas Imperatorum et principum nostrorum, Tartarorum irruptiones in Poloniae, Boiemiae, Vngariae regna.

In Nono referentur imperatores nostri in Hollandia, Hispania, Anglia, Austria, Habsburgii, Lucilloburgii, Nassouiae Boiaria orti: Polonia quomodo regnum factum.

In Decimo commemorabuntur vsque ad nostram memoriam Imperatores nostri in Austria, Boemia, Vngaria, Hispania orti: irruptio turcarum in Europam, victique Imperatores, reges et Principes nostri: quinque bella infausta aduersus Boiemos ab Impp. et Principibus nostris gesta, noua nomina Germaniae praecipue militantium, quibus vulgo apud exteras nationes nuncupari solemus, complura alia, vulgo non protrita ex vetustis, recentioribus Imperatorum et pontificum nostrorum eruta diplomatibus: cognitu vtilissima, in hisce referentur Commentariis, quae hic indicare nihil operae pretium fuerit.

IOAN. AVENTINI ANNALIVM BOIORVM LIBER PRIMVS.

CAPVT I. Bauarorum varia denominatio.

1. Bauarus nomen barbarum et recens.

2. Post Carolum Magmim Babariae nomen receptum, et vnde?

3. Inde Boiariae et Boioariae; et tandem

4. Post Fridericum II. Bauariae vox obtinuit.

5. Bauari vocabantur etiam Norici.

6. Bauaros esse antiquos Boios, probatur testimoniis Scriptorum, diplomatibus et idiomate Germanico.

[Note: 1] BAVARVS nomen barbarum, obscoenum inauspicatumque, semidocto vulgo protricum, recens est, nuper ab imperitis vsurpari coeptum: nec Latinum, nec Germanicum. Nusquam apud veteres, nusquam in vetustis exemplaribus, monumentis, literis, Epistolis, legibus, tabulis, Diplomatibus, inuenio: quae omnia lingua Romana scripta sunt. Demum enim post FRIDERICI SECVNDI fata, Germania suum sermonem depingere literis Latinis didicit. Semper Boioarios, aliquando et Boioarios, scriptum lego.

[Note: 2] Babariae quidem vocabulum post CAROLVM MAGNVM, eiusque nepotes, apriuatis literatoribus. (vt sunt mores eorum) additum est. Et enim cum illi in ea regione (quae Anasso amni Orientem versus subiecta est, et nunc Austria vocari solet, tum Abaria atque Hunnia erat) ad internecionem Hunnos, quos Boii Abares cognominant, deleuissent, nomen etgentem penitus excidissent, colonias ibi Boiorum deduxerunt: Boiariaeque regno coniunxerunt, vt vna gens, vnus Ducatus posthac foret. Grammaticae tum tribus ex Boiis et Abaribus vocabulum composuerunt: quod et huiuscemodi rei monumentum esset, et vtramque regionem vno cognomine complecteretur: quemadmodum a Gotis et Alanis est Gotolania, et ex Celtis et Hiberis Celtiberia.

[Note: 3] Longo tamen tempore Babaria in ludo Declamutorum delituit. Equites, patresque semper Baioaria interim, et Boiaria, et scripserunt, et dixerunt: pedetentim vicit pertinacia Grammaticorum, Babaria paulatim irrepsit Baioariam, atque Boiariam extrusit, ac tandem

publice recepta est, sicuti monumenta publica, priuata ostendunt. Reginoburgii in templo Diui Haimerani Babariae vocabulum in saxo incisum existit.

[Note: 4] Bauarus vero post Imperatorem FRIDERICVM SECVNDVM demum natus est, cuius parentes si Boios et Auares dixero, fortassis non mentiar: quos enim Boii, et Graeci Abares, Romani Auares vocant: id forte sero a Grammatistis animaduersum est. Eo nomine proauos nostros, tanquam infausto omine, ignominiaeaue nota, quae et in proverbium cesserit, b nimirum, auaro additum, emptum a Boiis esse, abstinuisse, compertum habeo.

[Note: 5] Quod autem Boiarii apud maiores nostros Norici etiam cognominentur, non ideo fit, quod Boiarii sint Norici, sed quod Noricum pulsis Romanis (sicvti in tertio narrabimus libro) occuparint, atque possideant. Nam omnes gentes in Norico habitantes Austriaci, Styrii, (quorum caput [Note: Bairisch Gretz.] Graecium Boiorum cognominatur) Chariones, Tyrolii, Boiarii sunt, ab ipsis originem ducunt: vnus olim principatus, vnumque regnum fuit: pars Norici adhuc Boiaria cognominatur. Burckhausen, Traunstain, Reichenhall, Braunau, Scharding, Oetinga vrbes, et gentes Norici, nostris parent principibus. Kopfstain, Ratenburgium, et Kützpühel Imperator Maximilianus mea memoria abstulit Boiorum ducibus, Tyroliisque addixit.

[Note: 6] Quamuis omnia mihi ex publicis instrumentis exploratissima sint, tamen et operae precium est aliorum prius audire de Boiariis sententiam. Raimundus Lullius, (quem diuinitus omne ius humanum, diuinumque hausisse fama proditum est) Pius secundus Pontifex Max. Raimundus Marlianus, Conradus Celtis, Praeceptor meus, et plerique omnes nostrae tempestatis viri eruditi, harum rerum curiosi perserutatores, eos Boios esse autumant, quos vulgus literatorum Bauaros vocitat. Vitum quoque Arenpeckium (vt domestica adferam testimonia) horum sententiae esse video: seruatur in Bibliotheca Fruxinensium Pontificum. Item Tigurinorum, venerandae vetustatis codex literis Romanis scriptus, in quo inter caeteros Heroas Christianos, est vita Diui Eustasii, sub Luthario Magno Francorum Rege scripta, ibi haec ad verbum leguntur: Ad Boios, qui nunc Baioarii vocantur, tetendit. Vuigoleus pontifex Batauiensis vetus mihi exhibuit diploma, vbi Boiaria scriptum est, exemplar subieci: Hainricus Dei gratia dux Boiariae. Quemadmodum Chunradus pontifex Batauiensis, germanus noster deprecatus fuerat, ab curatione templi Diui Hippolyti, Albertum cognatum amoueo, abdicocque in celebri loco Anassi. Cuius rei testimonium hoc diploma esto. In rebus gestis Imperatoris Hainrici quarti, ducis vero Boiorum septimi, quae carmine Heroico perscriptae, venales circumferuntur, ii versus sunt in libro secundo.

Item:

In libro tertio:

Signa ducis sequitur inclyta gens Boiariorun,
Quam toties domitis celebrat victoria Parthis.
Et nunquam violata fides, bellisque probata,
Virtus Boiemicis, multisque superba triumphis.

Germanicum quoque, ac vernaculum nomen, longe magis adfine est Boiis, quam Bauaris. Nam vt Romanus, nobis est Romer, et Brennus Brenner, Venetus Venedier, Vngarus Vnger, Bergus apud Plinium Berger, Vandalus Vuandler, Steirius Steirer, et mille huiusmodi iuxta idioma et proprietatem sermonis nostri, VS in ER inuerso: ita Boius, Boier sit necesse est: ex quo quam facillime, sit Baier, vna duntaxat literula (vti fit crebro apud nos) voluptatis aurium gratia, immutata. Quin agricolae vel hodie Boier dicunt. Supra docuimus Rusticis nostris O esse, vbi Vrbanis A est. Quos itaque vulgus literatorum Bauaros, nostri scriptores Boioarios, et Boiarios: pruci Graeci et Latini Boios appellare solent. Eorum situm paucis quam verissime explicabo.

CAPVT II. Boiariae descriptio.

1. Boiariae diuisio. Narisci. Nordge. Sunderge. Nariscorum populi.

2. Narisci flumina et vrbes.

3. Tetrarchiae Norici eiusdemque situs.

4. Vindeliciae descriptio.

5. Lycus flumen. Alpes Penninae.

6. Oenus. Vennonis mons.

7. Isara.

8. Boiariae superioris descriptio.

9. Boiariae inferioris descriptio.

10. Boiorum mores, genera hominum, comitia.

[Note: 1] BOIARIA est omnis divisa in tres parteis: quarum vnam incolunt Narisci, qui indigenae sunt: aliam quondam obtinuerunt Vindelici: Tertiam Norici, quemadmodum in secundo libro pluribus explicabo. Nariscos a caeteris Danubius diuidit: Imperatores et Reges nostri horum regionem Nordge, et Nardge nuncupare solent: quod Aquiloni subiecta sit: nam Nordge, Aquilonis terra valet. Quemadmodum in diplomatibus, et instrumentis Boiariae pars contraria, cis Danubium, Meridiem versus Sunderge, hoc est Meridionalis terra cognominaiur. Illam superiorem Narca vulgus diminute suo iure, adpellant: vnde a Cornelio Tacito Narisci dicti sunt: in multas ciuirate diuisi. Capita populorum nominasse sufficiat. Alemanos, Nariscos proprie dictos, Boethos, Chamabos, Sudinos, Ilisios: horum omnium meminit Ptolomaeus in descriptione septentrionalis, nomina retinent.

[Note: 2] Flumina memoratu digna, quae in Danubium feruntur. [Note: Alimübl.] Alemanus apud Kelhaim, [Note: Nab.] Nabus supra Reginoburgium, [Note: Die Reng.] Rignus infra, [Note: Die Iliz.] Ilissus Bathaviae: vnionum, gemmarum, aureorum granorum feraces sunt. In Maenum influit Bambergae [Note: Radnitz.] Rhedonessus. Vrbes liberae et Imperatoriae Norinberga, et Vueissenburgum. Pontificiae, Aichstadium, Bamberga. Nostrorum principum sunt Angilostadium, vbi coetus studia aemulantium, Diethfurth, [Note: Keblhaim.] Kelham, [Note: Stadt am Hofzu Regenspurg.] Suburbium oppidum Reginoburgii, quam Ripariam a vulgo literatorum reperio vocari: Deckendorff, Grauenau, [Note: Fürdt vor dem VVald.] Furdt. Maiorem tamen partem praefectus praetotio Rheni, vt Dux Boiorum, possidet. Caeterum et Nurenbergensibus, eorumque praefcto, hoc est Burggrauio, nunc Marchionibus Brandenburg. pleraque oppida parent. Hunc totum tractum a scriptoribus nostris cognominari vno nomine Boiariam veterem, et Franciae, compertum habeo. Eorum vna pars, quam Noricos obtinuisse dictum est, initium capit a flumine Oeno, vergit ad Orientem, et Austrum: actingit illinc Vgros, hinc Italiam. Haec in multos dissecta est Regulos. Vrbes in Alpibus Traunstain, Reichenhall: vbi salis fontes sunt: iuxra Oenum Braunau, Scharding. In ripa Iuuani Burckhausen oppidum, et arx Boiariae munitissima. Chimensis maximus Noricorum lacus, in ambitu millia passuum quadraginta complectens. Sub imperio nostrorum suntprincipum. Pontifices habet complures, Iuuanensem Archimysten opulentissimum: Sebonensem, qui est Brixinensis: Chimensem, Lauentinum, Secouiensem, Guricensem: Fauiensem, qui et Viennensis dicitur.

[Note: 3] Gentes valentissimae, quae suos tetrarchas habent, Austriaci, Stirii, Chariones, Tyrollii: qui omnes lingua, institutis, moribus, genere Boii sunt: sicvti omnia imstrumenta vetera, priuata, et publica testantur. Adferam tamen et externum locupletissimumque testem. Paulus Varnefridus Ticinensis, domesticus sacerdos Desiderii Regis Italiae, et imperatoris Caroli Magni, scribit in lib. tertio historiae Longobardae: Noricorum prouinciam inhabitare Baioariorum populum, habereque ab Occidente Sueviam: a Septentrione Danubium: ab Oriente Panuoniam: a Meridie Italiam. Vnus nimirum quondam princeps Boiorum (quem Graeci Monarchen vocant) sicuti

vni genti imperitauit. Sed in tertio, et sequentibus libris res ipsa magis manifesta erit.

[Note: 4] VINDELICIA, vnde mihi origo est, tota principibus nostris paret, continetur fluminibus altissimis, Lyco, Dauubio, Isara, Oeno: nec non et Alpibus, quas Ptolomaeus Penninas, nos Boias no minamus. Hanc potissimum describam.

[Note: 5] Lycus oritur ex Rhetis, Graiisque Alpibus, in sylua Brigantina, et monte Tanobergo haud procul a vetusto oppido Brigantio, vbi extra Alpes se euoluit campum per latissimum, millia passuum nonaginta expaciatur, [Note: Lethfeld.] campo ab eo cognomen inditum est: vbi Germania pugnatura copias fere cogit. Disterminat Rhetos a Vindelicis: alluit oppida Rhetorum, [Note: Clausen zu Ebrenberg.] Fauces siue Abusiacum, Diui Magni sepulchro insigne, [Note: Schöngau.] Schongiam (quae tamen Boiorum est) Augustam Rhetiae prouinciae splendidissimam (sicuti ait Tacitus) Coloniam. Vindelicorum vero Landspergiam, Fridbergiam, Rhain: a quo non longius millibus passuum tribus Danubio miscetur.

[Note: 6] Oenus (quem Strabo [Note: Sirabo lib. 4. in fine.] Athesinum vocat) apud Rhetos Engadinos effusus ex inaccessa praecipitique valle altissimi montis, quem accolae Vennonis, rerum scriptores Penninum cognominant: millibus passuum fere septuaginta, magno strepitu aquarum, spumans, et minabundus per subiecta cadit saxa, impatiens omnis nauigii: Riui complures in eum de celsissimis montium verticibus vtrinque praecipitantur: incolae superiorem [Note: Inihal.] vallem Oeni nuncupant. Separat Noricos Tyrollios dictos a Rhetis, quos Engadinos vulgo nuncupamus. Deinde circa vrbem Noricorum [Note: Oeniponium.] Oenobrigam nauigabilis, placidiorque: fer tur tamen intra Alpes adhuc millibus passuum pene quinquaginta. Consuetudo vallem Oeni inferiorem appellat. Praeterfluit oppida Noricorum, Hall, vbi coquitur sal, Schuuatz, Ratoburgium: ibi metalla argenti sunt, Kopfstain: Inde non longe alpes velut cornua, in duo iuga distendunmr, pars ad Orientem, pars in Occidentem. Austrum Versus ingenti flexu curuamr, atque surgit. Hinc Oenus per plana diffusus labitur, millibus passuum non minus centies tricies, circumiacentes campos rigat et foecundat. Vindelicos a Noricis dividit: Bathauiae in Danubium erumpit.

[Note: 7] Isara amnis, rapidissimus, inter hos medius incedit, profluit ex saltu [Note: in der Schaenitz.] Schiratio, (qui est in gremio Alpium Penninarum) ab alueo Oeni, non amplius millibus passuum quindecim Ratium patiens: complures arces, vrbes, vicos Vindelicorum alluit: Infra Deckendorff cum Danubio miscetur: vbi millia passuum centum, quinquaginta cursu suo compleuit: quae etiam ab hostiis Lyci ad hostia Oeni Vindeliciae longitudo est: quam nostra tempestate in superiorem inferioremque diuidimus Boiariam.

[Note: 8] Superior subdita est alpibus, Austro que: quamobrem Sunderge, hoc est, Meridionalis tena in diplomatibus edictisque Imperatorum nostrorum dicitur. Impedita crebris paludibus, lacubus ingentibus, flurninibus rapidis, syluis aspectu horridis: praeter vrsos, apros, caeterasque huiusmodi feras, centenarios ceruorum alit greges: quos absque consensu principis, venari crimen est. Pecuariis, pecoribusque pascendis, magis idonea est. Pomiferarum arborum foecunda: trimestris duntaxat frumenti, non tamen omnis, maxime ferax: rarius habitatur. Lacus qui nominantur sunt, [Note: Stapffelsec.] Staphelinus, [Note: Kochelsee.] Cochilius, [Note: VValdensee.] Valensis, [Note: Tegernsee.] Tigurinus, [Note: Schliersee.] Silurnus, [Note: Amersee.] Ambro, et [Note: VVirmbsee.] Verres omnium maximi: hic optimis abundat piscibus, longitudine millia passuum quindecim, altimdine quinque comprehendit: alter in longum mille passus decies, in latum ter patet. Amnes partim Oeno, partim Isarae, pars Danubio miscetur. Erumpunt in Danubium [Note: Barr.] Barius, [Note: Ilm.] Ilmus, [Note: Abst.] Absus: cum Isara confluunt [Note: Loysa.] Libusa per Cochiliensem lacum delatus. Mosa Fruxini. [Note: Amper.] Ambro lacui, per quem fertur, dans nomen, in hunc defluunt, [Note: Die VVirm.] Verres, ex eiusdem nominis lacu effusus, et [Note: Glan.] Gelonus. In Oenum fluit

[Note: Mangfalt.] Magnoualda ex Tigurino lacu profluens. Vrbes iuxta Lyoum supra dictae sunt. In Ambronis ripa cubat [Note: Vueilham.] Belaunorum oppidum vetustissimum, quo tractu fertilissima est surperior Boiaria. Barrius alluit Aicham, Schrobenhausen. Ilmus Pfassenhofen: Apsus vero [Note: Abensperg.] Abusinam, patriam meam, cuius meminit Imperator Antonius in Itinerario. Vrbes in Danubii ripa sitae Neoburgium, Ingolstadium, et Neostadium, olim Salingostadium dictum, patria Augustini Kolneri a Secretis principum nostrorum, et eorum Epistolarum Magistri. Isara interfluit Monachium splendidissimam praeclarissimamque vrbium earum, quae vulgo Ducales vocantur, tribus alveis: deinde Fruxinum adlabitur, id Episcopo paret suo. Iuxta Oenum Rosenhaim est, et Vuasserburgium, Müldorff pontificis Iuuanensis municipium. Vti superiorem Boiariam absolui, ita inferiorem describam.

[Note: 9] BOIARIA inferior fertilior est, crebrius frequentiusque habitatur, propter Danubium, Isaram, Lauarum amnes, vitium ferax. Flumina in Danubium [Note: Labar.] Lauarus, [Note: Vils.] Vilsus: In Isaram [Note: Die Sempia.] Seno: In Oenum [Note: Die Ism.] Iseniscus et [Note: Die Rod.] Rhodanus defluunt: a quibus pagis, tribubusque cognomina accolae fecerunt. Vrbes prope Danubium Reginoburgium caput Biorum, Caesari paret, pastophorio quoque Episcopi insigne est, Straubinga, Osterhofen, Vilishouia: vbi hostia Vilsi, vnde nomen vrbi. Bathauiae pontifex imperat. In Senonis ripa est [Note: Arding.] Ariodunum. Isarae contermina oppida sunt Moesburgium, Landeshuta, praetorium principum nostrorum, Landau, Dingelfing. Terra in vniuersum satis ferax, sale, frumento, pecore, piscibus, syluis, volucribus, pascuis, feris (in summa) omnibus, quae ad victum, cultum et vsum vitae spectant, satis superque abundat. Distrahuntur, diuendunturquein alienas regiones, et deferuntur, sal, pecudes, frumenta, vina aliunde conuehuntur, ex Italia, Histria, Rhetia, de Rheno, Nicro, Francia, Pannonia prima: nusquam melius victitatur, nusquam melius cubatur: id quod et vulgatissimo nobilitatum est prouerbio.

Venti Subsolanus, et Fauonius crebrius spirant, aedificando vt noxii obseruantur. Ille Boiariae serenus et tranquillus nubes et pluuias compescit: hic frigidus, humidus et nubilus hyemat. Dies longissimus septendecim fere horarum, breuissimus octo.

[Note: 10] Populi religiosi, simplices: agri, pecoris magis quam belli cultores: Baccho, et liberis operam dant. Inhumaniores paulo, proteruiores atque pertinaciores sunt, propterea quod domi consident, ac consenescunt, raro natale solum relinquunt. Mercaturae non multum dediti, minimeque ad eos saepe mercatores commeant. In omni autem Boiaria, eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera tria sunt. Nam plebs in agris degit, agriculturae, pecuariaeque vacat: quae per se nihil audet, et nulli adhibetur consilio: haud tamen seruorum habetur numero. Nec enim in hanc eadem omnia iura, quae dominis in seruos: partem redituum, fructuumue, ac seruitutem rusticam Patronis debet: alioquin sui iuris, suae spontis: totos dies, praecipue festos, noctesque continuare potanao, saltationibus lasciuire, arma, ensem, venabulum ferre: effusissime indulgere dapibus in dedicationibus templorum, et epulo nuptiali, nulli fraudi, nulli probrum est. Sed de his tribus generibus vnum est Sacerdotum, siue mystarum, qui in collegia cooptantur. Altenun Equitum. Tertium Ciuitatum. Sacerdotes locupletissima, magnificaque possident templa, superiores opibus censentur: interdiu noctuque per statas horas rebus diuinis, propiciandae supremae Maiestatis gratia, a principibus instituta, intersunt: laudesque Superum [Orig: Superûm] perstrepunt. Equites venatibus, aucupibus aetatem transigunt: in agris, ruri exrra vrbeis habitant. Ciues Rempublicam ipsi, oppidaque curant, aut artifices, aut caupones, agricolaeue sunt: plerique ad vsum vitae necessaria venditant: tenuiores operas suas locant. Paucissimi suis vectigalibus contenti, in Patriciorum sunt numero. Principes de omnibus rebus reliquis consultant, omnia apud principes pertractantur.

Nisi quando aut bellum ineundum, vectigal nouum pendendum, censusue agendus sit: aut denique discordes principes fuerint. Quod si huiusmodi res, siue aliud inconsuetum inciderit, omnes ii iussi et vocati, die locoque praescripto coeunt, atque conueniunt: Equitum singuli, ex quaque ciuitate, vnus vel bini. Collegia sacerdotum eum, qui praeest, mittunt. In iisdem conciliis ex ordinibus, vt numerus placuit, eliguntur, penes quos est arbitrium decernendi. De Boiaria Vindeliciae, et eius Vrbibus ac incolis ad necessitatem rei satis dictum est, nunc vti res postulat, originem gentis, quam paucissimis aperiam.

CAPVT III. Boiorum origo.

1. Boios Alemanus Hercules condidit, quod probatur, et res a prima origine repetitur.

2. Deus nimirum condidit hoc vniuersum et ministros seu Daemones.

3. Ex quibus pars defecit, cuius Princeps et opera describuntur.

4. Hominis creatio et lapsus.

5. Multiplicatis hominibus Enos vrbs condita, quam gigantes tenuerunt, horum seelera,

6. quibus Deus motus diluuio mundum perdidit, Jeruato saltem Noacho in arca.

7. Post diluuium Noah vrbem Sagalbinam condidit, et Armenia oppleta hominibus,

8. Orbem terrarum diuidit, posteros Tuisconis adoptat, et huic terras intra Rhenum et Tanaim sitas, quae ab Autoribus nomine Germaniae notantur, assignat.

[Note: 1] BOIORVM gentem (sicuti ego in Annalibus, et Bibliothecis Boiariae, publicis reperio) condidit ALEMANVS HERCVLES, vndecimus Rex Germaniae Magnae: quem maiores nostri coelesti nomenclaturae adscripserunt, belloque praefecerunt: et primum omnium virorum fortium ituri in praelia cecinerunt. Eius aereum signum in Richauia Coenobio Suevorum hactenus seruatum, Ioannes Stabius Historiographus iussu Imperatoris MAXIMILIANI Caesaris Augusti, nostra aetate transtulit Tyrollios: Regia est Noricorum in ripa Athesis. Manent adhuc in Boiaria vicus et arx Almostain pagus, et flumen Alemanus: cuius accolae se vetustissimos Boiorum praedicant: quemadmodum et vetusta diplomata ostendunt, quae mihi legenda exhibuit Gabriel pontifex Aichstatensis, Episcoporum Germaniae doctissimus. Est etiam proxime Reginoburgium Boiorum caput, mons, sylua Danubio imminens cognomine [Note: Ergle.] Hercules. Res ipsa hortari videtur (quoniam de Germania tempus admonuit) supra repetere, ac paucis situm exponere, nationes attingere, rem omnem a prima origine disserere, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint.

[Note: 2] Iam primum omnium satis constat, inter omnesque conuenit (etenim communis est animi sententia, et consensus gentium) illud quicquid est, summum, quod Deum vocamus, omnia posse, esse vnum, optimum, maximum, immensum, aeternum, infinitum. Nulli denique alii quam sibi satis notum: cuius vim et maiestatem neque mente concipere, nec verbis enarrare quisquam possit. Quia neque tantae intelligentiae lucem pectus humanum, neque explanationem tantae magnitudinis capit lingua mortalis. Proinde is certissime Deum noscit (quemadmodum a sapientibus pro confesso et indubitato habitum est) qui certissima comprobarit ratione fieri non posse, vt Deus intelligentia comprehendatur. Quem mundum hunc, et totam molem istam de nihilo in ornamentum maiestatis suae fecisse, et propter hominem machinatum esse, et ipsum propter se, tanquam diuini templi antistitem, spectatorem operum, rerumque coelestium: atque vniversa

sua potestate et prouidentia et gubernare, et administrare (explosa iam pridem falsa Philosophorum de perpetuitate mundi opinione) receptum est: sacrae literae docent: poetae fatentur: id quoque in arcanis sanctae religionis scripturis proditum est, Deum Opt. Maximum sibi innumerabiles procreasse ministros, quos Graeci Daemonas et Angelos: Romani, Genios, lares, nuncios vocare solent.

[Note: 3] Horum pars suapte arrogantia, suopte liuore, tanquam veneno infecta, ex bono ad malum transcendit: sua sponte corrupta, corruptior gens Daemonum euasit, condemnata a Deo cum generis authoribus, et eorum principe. Huius generis mali princeps, qui ex bono malus per se effectus est, ab Hebraeis Sathanas, a Graecis Antitheos cognominatur, tanquam hostis publicus, et Dei et hominum. Nuncupatur et Graece Diabolus, Latine criminator. De his in hymnis ita scripsimus:

Coeli perfidus est transfuga Iuppiter,
Desertrix superum est praua Deum cohors:
Nocturni Lemures sunt.
Pulsum et vulgus iners polo.
De coelo pepulit vana proteruitas:
Praedonum Furias, atque superbia.
Authores scelerumque,
Nunc mortalibus imminent.
Humanum capiunt mille modis genus.
Tendunt mille plagas, mille nocent modis,
Vanis pectora inescant,
Falsa capta cupidine.

Sunt nempe ii fallacissimi, nequissimique spiritus, supremae et venerandae illius Maiestatis carnifices, per quos et impii mulctantur, et mali puniuntur homines, (quibus coelum, vnde ipsi pulsi inuident) per horum saeuitiam quoque innocentes assidua vexatione ad virtutem exercentur: vt inuicta patientia purae, ac victrices animae ad Deum, id est, originem suam reuertantur: et de illis vt hostibus, defunctae hac terrestri militia, perpetuo triumphent. Nam et victoria constare sine certamine non potest: sic nec virtus quidem ipsa sine hoste. Torpens enim ocio et securitate perdit naturam suam: nulla virtus sit necesse est, si aduersarius desit. Verum de horum praestigiis praeclare scripsit Diuus Cyprianus Magus ex Antiochia oriundus, non ille Carthaginensis Episcopus vir eloquentissimus.

[Note: 4] Consummato (ad ordinem susceptae materiae redimus) mundo, rebusque omnibus mirabili dispositione compositis, vt vsui hominibus (quorum causa facta sunt omnia) esse possent: supremus illi opifex rerum, ex limo terrae postremo sigurauit hominem: quem immortalitate donaret. Poetae hoc in fabulam Promethei transferunt. Nemo mihi vitio det, quod poetarum vtar testimoniis: cum Diuus Paulus eloquentiae Christianae princeps, Poetas Prophetas vocet, eorum testimonia, et contra prophanos, et instituendis Episcopis vsurpet. Homo itaque recens factus, inductus est in hunc mundum, quasi in domum paratam, et instructam. Cumque supremum numen, marem primum finxisset, tum etiam foeminam configurauit, vt duo inter se permixti sexus, propagare sobolem possent, et omnem terram multitudine opplere. Posthac Deus hominem, qua dixi ratione genitum, posuit in Paradiso, id est, in horto foecundissimo et amoenissimo: quem in partibus Orientis omni genere ligni, arborumque conseuit vt ex earum variis fructibus aleretur, expersque omnium laborum Deo patri summa deuotione seruiret. Tum dedit ei certa mandata, quae si obseruasset, immortalis maneret: si transcendisset, morte adficeretur. Id autem praeceptum quidem fuit, vt ex arbore vna, quae fuerat in medio Paradisi, non gustaret. Tum criminator ille inuidens operibus Dei, omnes fallacias et calliditates ad decipiendum hominem intendit: vt ei adimeret immortalitatem. Et primo mulierem dolo illexit, vt vetitum cibum sumeret: et per eam ipsi quoque viro persuasit, vt transcenderet Dei legem. Quod posteaquam ausus est, illico poenas dedit. Nam quia Deo patri non paruit, ne ipse quidem sibi imperare potuit, sensit enim islico turbam affectuum pugnare cum ratione. Quamobrem pudere eum nuditatis suae coepit, abscondiditque se a facie Dei, quod antea non solebat. Tum Deus eiecit hominem de Paradiso, sententia in peccatores lata, vt victum sibi labore conquirerent. Ipsumque Paradisum

disum igni circumuallauit, ne homo posset accedere: qui perdita immortalitate morti obnoxius esse coepit, et variis tempestatum procellis iactari.

Macies, et noua febrium.
Terris incubuit cohors.
Semotique prius tarda necessitas.
Leti corripuit gradum. [Note: Hor. lib. 1 od. 3.]

Postea autem cum hominum numerus coepisset increscere, et orbis terrae oppletus esset hominibus, inualuere simul et scelera, simul cum hominum numero creuere vitia.

[Note: 5] Erat tum in Syria Damascena circa montem Libanum, Vrbs maxima nomine Enos, quam Gigantes tenebant, qui vniuerso imperitabant Orbi, immani corporum magnitudine, contemptu religionis, superumque [Orig: superûmque] insignes. Nihil pensi habebant, omnia voluptate et crudelitate metiebantur. Violentis ius omne in viribus, atque armis erat: freti robore, et corporis vastitate. Alios opprimebant, ac spoliabant: priuatim ac publice aliena invadebant, rapiebant, consumebant: caedis atque sanguinis auidissimis, gratissimus cibus, homines erant. Abortus medicaminibus procurabant, a quibus ne dentibus quidem abstinebant. Luxu perditi, pecudes, hominesque citra vllam sanguinis, aut sexus rationem, quo libido ferebat, inibant. Tum plerique omnes, quibus aequum et bonum cordi erat, crimina huiusmodi detestabantur, flagitia arguebant, scelera palam carpebant, imminens toti orbi exitium praecinebant, laterculis coctilibus imprimebant. Sed surdis canebatur, crabronesque irritabantur. Imo indies magis atque magis malitia gliscebat. Ipsi enim huiusmodi minas, tanquam aniles naenias, inania insanorum vatum terriculamenta, commentaque irridebant: magis in vitia, vetitumque praecipites ibant, et ruebant. Nec a vi temperassent, si non suprema illa Maiestas suos Vates praesenti ope seruasset.

[Note: 6] Cum ergo Deus Pater indulgentissimus, cuncta frustra tentasset, vulnusque immedicabile esse videret, ne latius vlcus ac lues huiusmodi serperet: neue impii scelus sceleri addentes peius sibi consulerent, statuit morburn ad viuum resecare, genusque humanum aquis perdere. Sed tamen ad multitudinem reparandam delegit vnum, quod corruptis omnibus singulare iustitiae supererat in Syria exemplum. Qui centesimo vigesimo ante diluuium anno, iussu Dei nauim in modum arcae fabricare coepit. Materiae caedendae, conuehendaeque quadraginta duos impendit annos. Reliquos vero septuaginta octo, opus, irridentibus atque illudentibus cunctis, confecit: in quod ipse (sicut ei praeceperat Deus) cum coniuge, ac tribus filiis, et cum totidem nuribus intrauit, occlusitque hostium, anno ab orbe condito millesimo, sexentesimo, quinquagesimo sexto. Porro impios solita licentia furentes, nec quicquam tale suspicantes, nihilque minus timentes, aequor et amnes coelesti ira aucti corripuerunt. Illuuies aquarum obrutas terras tenuit, omnes terrae mersae prosundo, vnda vniuersos altissimos montes operuit. Quicquid extra nauim erat, extinctum est. Ita expiatus lustratusque est orbis terrarum. Hanc rem poetae mysterio Deucalionis velarunt.

[Note: 7] Subsidentibus deinde aquis paulatim, nauis ipsa recubuit in vertice Gordei montis maioris Armeniae. Siccatoque orbe egressus Noas (ita enim ille vocabatur) Deo sacrificauit et litauit: Vrbeminde Sagalbinam (cuius Ptolomaeus quoque meminit (iuxta Araxim amnem maioris Armeniae condit. Vbi cum filiis habitare coepit. Incredibile memoratu est, quam breui numerus hominum increuerit, vt eam multitudinem vna regio ferre non posset: fauore quippe singulari numinis supremi, benignitate quoque recentis, necdum effoetae, languescentisque naturae. Gemini semper, frater, et soror coniuges vno partu edebantur: et nemo omnium interim morte absumebatur. Accedebat longinquitas aut spacium vitae longissimum mundo dum adolescente. Nam ante diluuium vniversum orbem terrarum, omnesque eius partes hominibus oppletas, habitatas, cognominaque sorritas esse, quae Noa seruauit, in tanto aevi spacio, et adolescente adhuc mundo, certum est: cum post diluuium, senescente

iam rerum natura in centum annis tantulo annorum spatio, refertus fuerit coloniis.

[Note: 8] Cum itaque Armenia oppleta esset hominibus, anno centesimo primo (id quod et Moses tradit, si diligentius consulueris, hoc anno Peleg natus est Hebro) posteaquam genus humanum in Armenia reparatum fuit, diuisit ipse Noas terram, seruatis antiquis nominibus (vti ante illuuiem fuerat aquarum in partes tres Asiam, Europam, Aphricam: et has filiis, vectus naui circum litora, ostendit, in regna dispartitur: principes et colonos designat, atque conscribit. Decimo deinde anno reuersus in Armeniam, Tuisconis (quem in Armenia genuerat) posteros adoptat, omen haud dubie Italiae, orbisque potiundi. Ipsum inde ex Armenia in Europam mittere constituit, et parat. Quicquid intra Rhenum et Tanaim amnes continetur, eidem adsignat: authores rerum Germaniam vocant, cuius situm ac gentes vt nunc sunt et vt pollicitus sum, pro necessitate expediam.

CAPVT IV. Germaniae diuisio.

1. Germaniae denominatio et fines.

2. Flumina.

3. Diuisio Germanorum in Teutones, Venedos, Cimbros et Vgros.

4. De Teutonibus.

5. De Venedis.

6. De Cimbris.

7. De Vgris et Hunnis.

8. Tacitus et alli de Germanis Scriptores antiqui ob immutatam rerum faciem attente legendi.

9. Digressio de populorum euersionibus et imminenti tunc temporis periculo a Turcis,

10. item hypocrisi Christianorum, ex quo poenam instare Autor ominiatur,

11. Turbulentumque statum Germaniae asserit.

[Note: 1] GERMANIA terrarum Europae maxima, et pluribus distincta nominibus. Nam et Scythia, Getarumque regio, qua contingit Pontum, vocabatur: vltra Vistulam Orientem versus, Sarmatia: citra vero, et Galatia, et Gallia, et Celtica: eadem etiam nunc Alemania, Francia, et Teutonia. Separatur a Gallia Narbonensi, Celtisque, siue Gallia Lugdunensi (quam Francoreich, hoc est, Francorum Imperium Germani appellant) alpibus Diui Quintini, Rhemorum agro, et Campania: montibus Vogeso, et Iura: fontibus Matronae, Araris, Rhodani fluminum: Disterminatur ab Italia Verbano, Lario, Benaco lacubus maximis: agro Veronensi, et Aquileiensi. A Turcis Sao et Danubio fluminibus altissimis: ab Moschis, Asiaque, Tanai amne submouetur. Caetera Oceanus ambit, latus sinus insularum, peninsularumque immensa spacia incompertae magnitudinis complectens.

[Note: 2] Amnes in alias gentium exeuntium regiones (ait Mela) Danubius et Rhodanus: in Oceanum defluunt (refert Plinius) Amisius, Ptolomaeus Amasum, Tacitus Amisiam vocat, Visurgis, Albis, Vistula: clarissimi, Rhenus, Mosa, Gutallus qui et Sueuus, et Odera,

[Note: 3] Germanorum genera sunt: quatuor, TEVTONES, VENETI, CIMBRI, VGRI. Hi omnes lingua, institutis, religione, moribus differunt. Pictos, Hannonios, Luthareos, Burgundiones, Allobroges, Sabaudienses inter Germanos ne numeraverim, ambigo: medii sunt inter Celtarum, Germanorumque Imperia. Germanis parent Imperatoribus, primi semper in discordia, cuius vtrinque cura.

[Note: 4] TEVTONES a Celtis Alemani: a Venedis Nomades ac Nemetes a iaculando nominantur: ab Vgris Scythulae, siue Scythae, hoc est, Casei, ac lactis voraces: quos Graeci Tyrophagos, et Galactophagos nuncupant. Alii in superiores inferioresque diuidunt: cum reliquis omnibus mixtim habitant, vt ambiguum sit, quibusnam adscribas: maximam partem Germaniae, Galliarum non parvam, Rhetias, Vindelicum, non solum tenent, sed etiam implent. Eorum partes sunt Neruii, Flandri, Aduatici, Holandi, Ganinefates, Brabantini, Menapii

Geldrenses, Bathaui, Selandi, Frisii, Saxones, a quibus originem ducunt: Picti, Anglii, qui Britanniam incolunt. Pomerii, Mechaloburgii, Brandeburgenses, Theutones olim proprie dicti. Borusci, Gotones, et Gutones, Leuonii siue Hilleuiones sacratis Teutonum parent Equitibus. Ducatuum haec nomina sunt, Tungri, Agrippinenses, Eubrones, Ducatus Limburgesis, Iuliacensis, Cliuensis, Sicambri, Bestouali. Praefectura praetoriana Rheni in complures dissecta principes: Treuiri, Vestria, Mediomatrices, Mogontini, Vangiones, Borbetomagus. Nemetum Augusta Spira: Augusta Romandorum, Luciloburgium, Basilea, Augusta Rauracum, Tribochi, Elisatii, Argentoratum, Strassoburgium, Argentuaria, Colmaria: Suitones, [Note: Die aidgenossen.] quos Oedognotes, id est, confoederatos vocamus. Sibenburgenses Gaepidae in veteri Dacia: Silesii, Lusacii, ii tamen vt plerique alii, Venedis adscribi possunt: bilingues enim sunt. Lusatiorum terram quondam Sueui Senones tenuerunt. Austriaci, Norici, Stirii, Chariones, Carni, vtramque Venedam, et Teutonam linguam norunt.

[Note: 5] Tyrollii, Vindelici, Boii, Rheti, Sueui, Engadini, Curii, Franci, Catti, Hessi, Bochi, Turogi, Moesi, VENEDI nostro sermone, suo sunt Sclaui: bilingues fere sunt in multarum gentium capita divisi. Nam et Dalmatiam, Liburniam, Illyricum, Pannoniae Noricique partem, Iustiniano primo imperante, transito Danubio occuparunt, sicut ibi adhuc Sclauonia nominatur. Valentissimas nationes nominasse satis erit. Zechos sua, id est Boemos nostra lingua, Bolios, Massobios, Morauos, Bodolios, Roxalanos, Litauos.

[Note: 6] CIMBRORVM partes sunt Dani, Scandia, Selandia, Scandiauia: vbi Nordouici, et Nordmani, Suiones, qui et Suesii, et Suedi, Fenni, Goti, ab his sinus Codanus nomen habet. Graeci Getas, Latini Dacos vocare solent, Laruarum ibi ergastula, exiliumque, ipsi Trollos vocant. Lingua eorum cum Saxonibus communitatem habet. Nam ego ante tres annos, quam haec proderem, legi Epistolam missam a Christierno Rege Cimbrorum, ad Vuilhelmum principem nostrum, Saxonum fere sono perscriptam. Cimbros a tergo claudunt homines syluestres, quos Vuildenlappos, hoc est veros fatuos adpellamus, nobilissimarum pellium commercio notissimos: conspectus aduenarum vitant, fluminis vlteriore ripa merces positas, iuxta venalia, tollunt, si placeat permutatio. Horum et Tacitus mentionem facit.

[Note: 7] VGRI, qui ipsorum lingua Maegari vocantur, vna gens est, non in plures nationes diuisa, vt caeteri Germani: latissimum possident regnum, Venedis Teutonibus imperitant, aduenae sunt, origo eorum in quarto narrabitur volumine, incolunt Pannoniam, et eam partem Germaniae, quam laziges, Goti, Getae, Gepidae olim tenuerunt. Nec enim Hunni sunt. Nam Hunnis successere Venedi et Boii. Hos pepulere Vgri, quemadmodum in quarto referemus libro, in vita Imperatoris Arionulphi Caesaris Augusti. Pro necessitate suscepti operis satis diximus de Germania, quam diligentissime Cornelius Tacitus, et alii complures illustrarunt scriptis, vt hodie quaedam in suo quisque tractu ex eorum commentariis, qui nunquam eo accessere, verius noscat, quam indigenarum scientia.

[Note: 8] Verum accuratius, quam fieri solet, illi legi debent ob toties mutatam regionum fortunam, quae rebus humanis illudens ex libidine, et vocabula, et cultores variat. Maximarum vrbium, populorum potentissimorum nullae reliquiae, nulla vestigia supersunt: laborat annalium, diplomatumque fides, vt illos fuisse credamus. Nulla in Germania gens est, praeter Frisios, Nariscos, Francos, quae vel vetera cognomina, vel veteres suas sedes obtineat, quod a perquam paucis animaduerti, non vehementer mirari non possum.

[Note: 9] Eluuies quasdam gentium esse, doctissimi tradunt Philosophorum, quo fiat manifesta lex naturae: Nationibus etiam et regnis tempore et fine dicto, siue id fataliter, siue iuxta religionis nostrae, hoc est placita veritatis supremae, venerandaeque Maiestatis arbitrio, ob scelera hominum, contingat et fiat. Vrbes enim deleri, oppida subuerti, gentes excindi, xegna tota, quemadmodum mortales, quorum ne memoria quidem, aut

vllum vestigium extet, interire, Veterum exemplis probare minime opus est, quando Turcae in foribus funt, ceruicibusque nostris imminent, et tandem, nisi resipiscimus, vel ingratis iugum seruitutis (quemadmodum Macedoniae, Thraciae, Scythiae, Dalmaciae, Graeciae literarum parenti, Aegypto, Asiae, Illyrico, Liburnis, Moesis finitimis nobis) imponent grauissimum.

[Note: 10] Nec est quod nobis blandiamur de Christo seruatore nostro, cuius sanctissimam religionem iampridem polluimus ne dicam factis abnegamus. Nonnos (ait Diuus Ambrosius) nuda nomina, inanes tituli cassaeque cerimoniae fallant. Quamuis in Imperatoris nostri verba sacramento rogati iurauerimus, nihilo secius tamen authorem et principem nostrum deseruimus, fidem datam frangimus, ad hostes deficimus. Sunt complura publica literarum Gymnasia, sunt quoque complures omnis diuini humanique Iuris consulti: Verum enimuero magis lites quam literas amant. Adeo et pecuniae student, et ambitione in praeceps abeunt, Ventri Venerique veluti pecora seruiunt. Nomine duntaxat Christiani, reipsa quiduis aliud. Christiani fiunt: non nascuntur. Potest pater Omnipotens degeneres abdicare liberos, et adoptare atque procreare nouam ac germanam sibi sobolem. Attamen siquidem nostro saeculo alli non contigerint mores, jam diu ita viuitur, is status rerum est, vt nihil boni diuinet animus. Vanus sim precor augur, si non nostris premimur malis.

[Note: 11] Ecce dum haec scribo, imperator Maximilianus Caesar Augustus Terras reliquit, continuo Vlricus Dux VVirtenbergensis Reutlingam vrbem Caesaream obsidet, occupat: eius conatibus occursuri Sueui et eorum foederati, delectus agunt, arma parant, copias cogunt. VVilhelmium principem nostrum copiarum Imperatorem communi omnium suffragio declarant. Vldericus pulsus terra, omnibus oppidis, vicis, arcibus, vrbibus exutus est. Hostes eius regione potiuntur, principes qui eligendi Imperatoris sibi partes sumunt, vulgo male audiunt, quod interregnum tamdiu contra leges maiorumque instituta continuent, nec caput creent, quod huic vulneri mederi posset. Atque ego etiam, quamobrem id fiat haud scio, et sisciam dicere non ausim, verum longius quam volebam euagatus sum, dum me flagitiorum aetatis nostrae taedet pigetque, ad rem dimissam redeo.

CAPVT V. De Tuiscone primo Germanorum Rege.

1. Tuiscocum Scytha fratre et 20. ducibus in Europam venit, eamque maximam partem distribuit.

2. 3. 4. 5. 6.Nomina Ducum.

7.Regnante Tuiscone Nini auspiciis idololatria initium cepit,

8.nec non imperii auiditate bella orta sunt.

9.Noah siue Ianus in Italia consedit.

10.Tuisconis leges et de carminibus German.

11.Tuisco cultum diuinum in nemoribus et auspicia ordinat.

12.Leges quasdam circa aedificia, agros, educationem liberorum et matrimonia sancit.

13.Literas inuenisse probabiliter adstruitur

14.Graecae et Germanicae linguae conuenientia.

15.Regnante Tuiscone Abrahamus natus est.

16.Tuisco moritur et consecratur.

17.Consecratio ex quo nata. De laudibus Principum.

[Note: 1] AB orbe restituto anno centesimo tricesimo primo, Nymbrothus regnum Babyloniorum, quod et Assyriorum, condidit. Cuius primordio Tuisco Gygas pater Germanorum, et Sarmatorum cum viginti Ducibus, Sami fratris sui nepotibus, ex Armenia venit in Europam: amnem Tanannque transgressus ibidem Orientem versus, eiusdem frater Scytha priscus tenuit. Ab hoc Germani Scythae adpellati sunt Quemadmodum Plinius quoque in libro quarto naturalis historiae prodidit. Pars Germaniae in confinio Austriae,

et Vngariae [Note: Auf der Schütt.] Scythiae nomen etiam nunc retinet. Porro Tuisco lustrato longe lateque tototractu, qui est inter Rhenum et Pontum Euxinum, et Tanaim, omnem ambitum in regna, Toparchias, et Tetrarchias diuisit, Regulis distribuit, Colonias vbique deduxit, regiones habitatoribus oppleuit, anno regni vicesimo quinto. Et ad retinendam memoriam rerum suarum montibus, fluminibus, regionibus nomina principum, indidit: quae forent certissima monumenta posteris. Id apud veteres perquam vsitatum fuit: vti etiam in penetralibus sanctae, historiae traditur. Ab illo Tuiscones etiam nunc adpellamur, Itala, et nostra nimirum Saxonum lingua, qua et inferiores Germani vtuntur. Extat in ripa Rheni e regione Aggrippinensis Coloniae ciuitas quondam, nunc vicus et coenobium, [Note: Tuitsch vicus.] eodem cognomine, accolae sicutincunabula gentis nostrae venerantur.

[Note: 2] Haud abs re fuerit Regulos huiusmodi Tuisconis, qui et in penetralibus sacraeveritatis a Moyse referuntur, ordine commemorare. Primus dux fuit Sarmata, vir armorum studiosus, et peritus rei benegerendae, amorisque popularium conciliandi. Ab eo apud priscos Sarmatae quoque nuncupamur. Claudius Ptolemaeus Cosmographorum haud dubie princeps, eam regionem, quae vltra Vistulam Eurum spectat, Sarmatiam vocat, quam nostro aeuo incolunt Venedorum nationes valentissimae, Bolii, Bodolii, Multauii, Borusci Leuonii, Litaui, Massobii, Roxalani, Moschi, siue Massagetae.

[Note: 3] Princeps secundus Dacus, qui et Danus, condidit Danos, quorum Rex nominatissimus est in Germania, et Latine vocatur Rex Dacorum, qui nobis est Danorum. Veteres Graeci et Latini Cimbros, Cimeriosque adpellarunt, ita Strabo, Diodorus Siculus, Stephanus Bizantius docent.

[Note: 4] Geta dux tertius, nostro sermone Getus est, a quo Gotolandia insula nomen retinet in sinu Venedico, e conspectu Vistulae amnis, cuius hostia ad Austrum spectant. Ab illo prognati sunt Getae et Goti: qui post aliquot annos (Hunno filio Herculis Alemani imperante Germanis) egressi, regibus Berico et Philomaro profecti sunt ad amnes Danubium, Tibiscumque, cui quartus Tetrarches nomen dedit: ibi nunc sunt Vngaria Magna, Septem castrenses, Valachia, Regnum Gotorum, plusquam bis mille annos mansisse, author est Iordanus Episcopus, genere Gotas. Ab Dano et Goto sinus Codanus nomensortitus est: ita Plinius et Mela nominant. Quicquid inter hostia Albis et Vistulam iacet, nos Osterse, id est Orientale mare nunc appellare solemus. Sinus est ingens Oceani Germanici, quem accolae Vuesterse, id est, occidentalem lacum nuncupant.

[Note: 5] Moesa quintus Regulus, inter Danubium et Sauum, pontumque Euxinum cum filiis Brigo, qui et Phrygus, Thyno, siue Bithyno, Moesos condidit: a quibus ex Europa transierunt in Asiam Phryges, siue Bryges, Mysi, Thyni, dicti Bithyni, Strabo docet, Plinius, recitat, et Claudianus, eius carmina subscripsi:

Gens vna fuere.
Tot quondam populi, priscum cognomen et vnum,
Appellata Phryges.
Thyni Thraces erant, quae nunt Bithynia fertur.

Moesias tenent Bosnenses, Serui, Bulgares, Turcis omnes seruiunt. Dalmata, Dalmatas genuit, nomen manet. Quondam subiecti. Boiorum praefectis ex Dachau, et Andechs oriundis, ita vetera testantur diplomata.

[Note: 6] Huic proximio Iader et Albanus, Liburniam quae et illyricum proprie, tenuerunt. Ibi fuit Iadera Colonia, cuius mentionem Plinius, et Ptolomaeus faciunt. Ibi quoque Albanenses populos enumerat Plinius: Germani [Note: VVindischmarck.] Venedicam Marchiam nominant, parent Austriacis Ducibus. Sauus vndecimus Tuisconis Comes clarissimo amni nomen fecit, qui Pannonias a Maesiis separat, oritur in alpibus Carnicis, supra Labacum, Carnorum caput est. Pannonem Pannoniam incoluisse cum fratribus Salone et Azalo, nemo omnium inficias ibit, qui Berosum, Ptolomaeumque legerit. Sunt Ptolomaeo in Pannoniis Sala vrbs, et Azalorum populus. Hister filius Ebri author condendae turris Babyloniae

eum Nymbroto, amnium Europae maximo, Histriaeque (quam quondam Boii principes ex Damasia oriundi possedere) celebre apud posteros nomen indidit, consedit inter flumina Draum et Oenum. Superiora Fauonium versus tenuit Adulas, cuius nomen adhuc mons altissimus inter Oenum et Rhenum refert. Eius meminit Ptolomaeus in descriptione Rhetiae. Diclas, Obalus, Epirus vbinam gentium consederint, vt incompertum mihi quidem praetereo

[Note: 7] Auno regni Tuisconis centesimo; duodeuicesimo, Belus Iuppiter filius Nembrothi Rex Babyloniorum secundus, naturae fatoque concessit. Ninus filius patri in regno succedens, seu vt diuina stirpe natus videretur, seu pietate motus, vt memoriam defuncti genitoris coleret, seu quod magis credam, instincta maliGensi parentem consecrat, pro Deo ab omnibus coli praecipit: eidem diuinos defert honores, ab omnibus deferri edicto publice iubet. Templum insuper addit (cuius Plinius meminit) in media Babylonia statuam ponit, atque dedicat, quae ab omnibus adoraretur. Ibi tum desertores lares, spiritus fallacissimi, diuinitatis adfectatores, vt huiusmodi errorem humano generi immitterent: atque ea pestis late longeque inualesceret, auocaretque a veri Dei notione, per quam solam potest morsaeterna vitari, illapsi huiusmodi potentissimorum regum simulachris, adsciuerunt eorum nomina. Mentitis itaque atque adsumtis eorum, nominibus, vt fallerent, responsa dederunt, et sub horum titulis, honores sibi Deorum vendicarunt: sub nominibus mortuorum delitescentes viuentibus plagas extenderunt. Humanas etiam hostias, ipsi hostes humani generis, excogitarunt, vt per quam multas, deuorarent animas. Ita deiiciendi hominis caussa se Deos mentiti sunt, et varios sibi cultus peruersa religione condiderunt: cumenim sint perditores hominum, custodes tamen se vocarunt, vt ipsi colerentur, Deus non coleretus. Quoniam cum sint spiritus tenues et incomprehensibiles, insinuabant se corporibus hominum, occulte valetudinem vitiabant, morbos citabant, somniis animos terrebant, mentes furoribus quatiebant, vt homines his malis cogerentur adeorum auxilia decurrere: prodesse putabantur, cum nocere desinebant, qui nihil aliud possunt, quam nocere: pluuias quas iam sentiebant, repromittebant, fallaciae eorum fuit aqua cribro gestata, cos nouacula discissa nauis cingulo promota, vt numina lapides crederentur, et Deus verus non quaereretur. In arcanis diuinarum literarum huiusmodi simulati ac commenticii dii vno nomine Bel, Baal, pro idiomate sermonis adpellantur.

[Note: 8] Cumque hactenus fines Imperii tueri magis quam proferri mos fuisset, infra suam cuique patriam regna finie bantur, primus hic omnium Ninus veterem et auitum gentium morem, noua Imperii auiditate commutauit, primus intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad resistendum populos, terminos vsque Libyae perdomuit, et totius Orientis gentes subegit. Cuius arma sugiens Sabatius Saga patruus eius Magnus, Rex et Pontifex Maximus Armeniorum, relicto ibi filio Berzane, quem etiam postea Ninus superauit, ad Tuisconem elapsus est. Vnde in Italiam ad Ianum, qui et Noas, post aliquot annos proficiscitur.

[Note: 9] Nam anno regni Tuisconis centesimo, tricesimo septimo Noas perlustrata Asia, Aphrica, in Europam transitum facit, in Italiaque in agro Viterbiensi consedit, Ethruscos Italiae indigenas condidit, dictus Ianus, id est Vini repertor: Iain Hebraei vinum vocare solent.

[Note: 10] Intelligens denique atque considerans ipse pater Germanorum, Sarmatarumque Tuisco sine iustitia, et absque religionis metu, neque Rempub. coalescere, neque licentiam hominum contineri posse, iura dedit, leges tulit, carminibusque complexus est, quae publice et priuatim cantarentur: ne aut obliuio obliteraret, aut ignorantia excusaret. Impune plerique peccant, praetextu ignorantiae, quae tamen onerat ac reuincit, licet excusare videatur. Nos huiusmodi Carmina adhuc leges vocare solemus, quemadmodum, et Graeci (vti est apud Aristotelem Stagiritam) nomos: etiam nunc leges, quas Moses a Deo immortali recepit, in templis patrio sermone canimus. Sacerdotibus

quidem duntaxat animaduertere, vincire, verberare permisit: non quasi in poenam, aut Ducis iussu, sed velut Deo imperante. Virorum fortium facta, quae exemplum posteris essent, carminibus celebrare instituit, quod adhuc apud nos vnum annalium genus existit.

[Note: 11] Caeterum lucos et nemora, in quibus res diuina rite perpetraretur, consecrauit. Arbitrabatur coeseste numen pro magnitudine sua ne parietibus cohiberi, nec in vllam humani oris, vultusue, fluxaeque rei speciem adsimulari debere. Cum secretum illud ab omni contagione fecis terrenae sola reuerentia videatur: cuius effigiem, formamque quaerere, imbecillitatis est humanae. Manent adhuc nobis a Luco, quem Vuald dicimus, VValfart, VVallen, VVallen gehn, denominata, deductaque vocabula: illud celebrem ob religionem conuentum, haec ad sacras aedes salutatum superos proficisci significant. Auspiciorum, sortiumque disciplinam edocuit, ex quorum obseruatione sacerdos publice prius Deum precatus, coelum suspiciens futuros euentus interpretabatur.

[Note: 12] Iussit et aedificia magis necessaria pro coeli iniuria vitanda, quam ambitiosa extruere, oppida condere parua, attamen munitis natura locis. Qui inter suos ius dicerent, Principes regionum atque pagorum constituit: controuersiasque minuere praecepit, nulli certum modum agri, aut fines proprios habere permisit: Sed Magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, qui vna coierunt: quantum eis, et quo loco visum erat, attribuebant agri, atque anno post, alio transiere cogebant, ne latos fines parare studerent, potentioresque humiliores possessionibus expellerent: neue accuratius ad frigora atque aestus vitandos aedificarent, ne qua oriretur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones, dissensiones nascerentur, vt animi aequitate plebem continerent, cum suas quisque opes cum porentissimis aequari videret. Victum et amictum parabilem comparari iussit, vt quae in lacte, caseo, carne, pellibus, et paruis rhenonum regumentis consisterent. Adulteria praesenti poena cohibuit, nulla publicatae pudicitiae venia: ab paruulis duriciae ac labori studere sobolem praecepit: vt qui diutissime impuberes permanerent, maximam inter suos ferrent laudem: hoc ali staturam, ali hoc vires, neruosque confirmari putabat. Intra annum vicesimum foeminae noticiam habuisse, in turpissimis haberi iussit rebus, quo sera iuuenum aetas, eoque inexhausta pubertas foret: nec Virgines festinarentur, sed eadem iuuentus, similis proceritas, pares, validique miscerentur, vtrobora parentum liberi referrent.

[Note: 13] Tradunt quidam ipsum quoque literas inuenisse. Roxalani adhuc propriis vtuntur literis, non omnino dissimilibus Graecis. Venedi quoque qui Dalmatiam Liburniamque incolunt, (quae gentes omnes genere Germani sunt) et ex Germania velut officina gentium prodierunt. Seruatur Reginoburgii in templo Divi Haimerani vetustissimum diploma a Carolo Magno datum, Latino quidem sermone, aliis tamen literarum figuris scriptum, Longobardas quidam, alii Geticasarbitrantur: perquam similes Graecis sunt. Monumenta et tumulos quosdam literis Graecis inscriptos in consinio Germaniae Rhetiaeque extare lego apud Tacitum. Iulius Caesar refert [Note: Lib. 1. belli Gallici.] in castris Heluetiorum, Boiorumque qui procul dubio, teste Pomponio Mela, Germani sunt, tabulas (in quibus ratio nominatim confecta erat qui numero domo exissent, eorum qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes, mulieresque) repertas esse literis Graecis confectas, quas prisci Galatas vocant, et Graeciae intulisse referunt Cadmum circiter sexaginta ante captam Troiam annos. Eos Homerus poeta, patria Meon, consensutotius Graeciaea Troia capta anno quingentesimo emendauit. Noster profecto sermo praecipue Saxonum, literarum natura et potestate, diphthongorum vi et numero, syllabarum pronuntiatione, declamatu, articulis, accentu (quos et nostra lingua tonos vocamus) ratione loquendi, caeterisque huiusmodi dictionum proprietatibus, maximam habet communitatem: plurimum retinet commercii cum Graecorum lingua, rectiusque literis Graecis scribitur.

[Note: 14] Infinita sunt vocabula, quae nobis et Graecis idem valent. Nonnulla enumerare ad faciendam fidem perplacet. a priuatiua particula, Thyra [Note: ] hostium: [Note: ] Hyperthyron, superius limen. [Note: ] Kyssein osculari. Phorcion onus, Cemos frenum. Porneia, libido, lasciuia. Apo, ab. Hyper super. Meta, cum praepositio [Note: ] Amar vas vasis. Rhacos vestis. Hammata himation vestis. Thymos impetus. Thrasites confidentia. Euphraenein gaudere. Knaptos fullo. Knaptein laniare. Atmizein spirare. [Note: ] Atma spiritus. Politeia. Respublica. [Note: ] Bele (b pro consonante v pronunciando, vt ipsi Graeci faciunt) sagittae. Pneuma graece proferendo spiritus, anhelitus. [Note: ] Ge, Geia terra, rus. [Note: ] Boetos aduocatus, patronus. Boethia patrocinium (b more Graecorum efferendum, ac si v consonans esset) Lychnon, lucerna. Graein gloriari. [Note: ] Thronos, sedes. [Note: ] Argos piger, tardus, malus. [Note: ] Phaulos malos, piger, non bonus. Rhabdos virga. [Note: ] Echtros hostis publicus. Sizein stridere. Lysein soluere. [Note: ] Aethax lacerta. [Note: ] Ictis genus mustelae. Cacos malus. Despotes, dominus orientalib. Germanis: ita doma, domus. Vthar, vber. [Note: ] Loestos, vltimus. Cercos, cauda. Laccos, stagnum, palus. [Note: ] Zeugle vincula iumentorum. [Note: ] Zacotos litigiosus. Helos, ignauus. Mania, manos furiosus, Mogein pati. Mochtein facere. [Note: ] Mylon, Myle, inola. [Note: ] Heteros amicus: h in v mutata vt hesperus, vesperus. Schetlios infestus. Rhesso rumpo. [Note: ] Reissein rumpere Typhlos caccus. Ephialtes iucubus. Pithos dolium. Brotos cibus, panis. Astatos instabilis. Antios contrarius. [Note: ] Aethrios serenus. [Note: ] Blyssein fluere (b apud Graecos v consonantem valet) [Note: ] Boros edax. [Note: ] Echtein odio prosequi. Bremein fremere. [Note: ] Bonbos sonus. [Note: ] Graphein scribere, sculpere. Aglaezein splendere. Vnde glessum, id est, vitrum deducimus. Neos, Neon nouum, Demos populus, turba. Pyrgos turris, locus munitus. Tribos semita. Docos trabes. Pyr. Pyrnein ignis, ardere. Pege riuus, fons. Notis humor. Telos tributum. Telones publicanus. Eleos miseria, [Note: ] eleemosyna. Crypta locus subterraneus. Axine securis. Meneluna. Men menos mensis. Dokein videre. Qui diligentior fuerit, et doctior plura conquisiuerit. Vir doctissimus Ioannes Camerarius a Dalburgico, Vangionum pontifex, aliquot millia dictionum collegit, quae vtraque lingua Graeca et Teutonica idem significant. Haec obiter adnotasse festinanti ad Res gestas Boiorum sufficit.

[Note: 15] Ab orbe lustrato anno ducentesimo nonagesimo secundo natus est Abramus conditor Iudaeorum in Syria, quae quondam terrarum maxima, et plurib. distincta nominibus. Eadem et Assyria dicta, atque Mesopotamia, cuius pars Babylonia est, patria, nataleque solum. Abrami: in arcanis sacrae veritatis Vr Chaldaeorum vocatur. Ptolomaeus, Vrchoam, Plinius Vram adpellat. Fuit is annus centesimus, vicesimus primus regni Tuisconis.

[Note: 16] Qui cum bene sapienterque cum omnium amore et reuerentia maxima potestatis annos centum, septuaginta sex explesset. Nam vitae plusquam ducentos (vt tum erant mores et tempora) compleuit, ex hac vita migrauit, anno orbis ab aquis liberato supra, [Note: Alii sic habent, supra 347] trecentesimum septimo. Et quoniam ob merita suarum virtutum et munerum charus fuit, his quibus imperitauerat, magnum desiderium sui mortuus reliquit Quamobrem prisci ipsum communi omnium suffragio ob miraculum sapientiae et bonitatis, sicut indigetem et Dei interpretem ac nuncium (id enim nostra lingua. Tuisco valet) consecrarunt: eundemque pro Deo habere coeperunt. Matrem quoque eius Nertham, hoc est terram, ex qua editum crediderunt, numinibus asscripserunt, eam interuenire rebus hominum, invehi populis arbitrati sunt.

[Note: 17] Fuit is mos apud vetustatem vsitatissimus referendi bene merentibus principibus gratiam: quo per amorem meriti memoria coleretur, gratiaque referri bene meritis videretur, et successores eorum ad bene imperandum allicerentur. Nempe consecratio ex hominum nata est meritis: suscepit quippe vita hominum, consuetudoque communis, vt beneficiis excellentes viros in coelum fama et voluntate tolleret: acuendaeque

virtutis gratia, aut quo libentius Reip. causa periculum adiret optimus quisque Virorum fortium memoria, honore Deorum immortalium consecrata. Quemadmodum placuit etiam veteribus ex vtilitate publica, sub titulo gratiarum agendarum effusius efferre principes praesentes, vt futuri, non quasi a Magistro, sed tamen sub exemplo praemonerentur; qua potissimum via possent ad eandem gloriam niti: atque boni quae facerent, recognoscerent mali quae facere deberent. Nam praecipere qualis esse debeat princeps, pulchrum quidem, sed onerosum, ac prope superbum est. Laudare vero optimum principem, ac per hoc posteris velut e specula lumen, quod sequantur ostendere, idem vtilitatis habet, arrogantiae nihil.

CAPVT VI. De Regibus Germanorum post Tuisconem.

1. Tuisconi successit filius Manus.

2. Treuir, vnde Treuiri, Mani filius fuisse adstruitur.

3. A Mano filius Ingeuon regnum accepit.

4. Gerinaniae vetus diuisio.

5. Mortuo Ingeuone regno potitur filius Istevon.

6. Hunc Hermion excepit.

7. Hermion disciplinam militarem instituh, vinumque inuehi prohibuit.

8. Ipsi cultus diuinus exhibitus, De Templo Hermansal. Agriculturae inuentio.

9. Hermionem insequitur Marsus.

10. Osyris Germanos agriculturam et alias artes docet. Diluuium in Achaia.

11. Post Marsum regnauit Gambriuius, vnde Cimbri.

12. Osyris interficitur. Lybius Hercules. Montes Pyrenei conflagrant.

13. Sueuus post mortem Gambriuii Germanis imperat.

14. Sueuorum caput, habitationes et emigrationes.

15. Isis, quae Ceres et Iuno est, in Germaniam venit, ibique frumenti, lanificii, olei et vini vsum docet.

16. Vandalus nonus Rex Germanorum. Vandalorum sedes.

17. Teuto decimus Rex. Teutonum sedes.

18. Teutono Alemanus Hercules, Boiorum conditor, successit.

19. Diluuium Deucalionis et Phaetontis incendium.

20. Exitus Israelis de Aegypto, transitus maris rubri, Apis.

21. Herculis liberi, interque eos regni divisio

22. Noricus. An fuerit filius Herculis Alemani. Noreia et Neroberga conditae.

23. Hunnus alter Herculis filius Sarmatiam obtinuit et Hunnos procreauit.

24. Heluctius. Heluetiorum sedes. Caesaris commentarii non sunt integrae veritatis.

25. Boius quartus Herculis filius. Boiorum sedes antiquae intra Herciniam syluam. De Bohemia.

26. Sedes extra Herciniam syluam. Vichto mons.

27. An Boius et Heluetius ex Armenia prodierint?

28. Moses moritur. Iosua et Iudices Israelitici.

29. Regni Troiani initium.

30. Gotorum emigratio.

[Note: 1] TVISCONI successit filius MANVS: is potitus est rerum sexaginta sex annos. Cuius regni anno quadragesimo tertio Noas, qui et Ianus, in Italia mortem obiit, ab illuuie aquarum anno supra trecentesimum quinquagesimo. Imperauit ea tempestate Babyloniis Semiramis vxor Nini.

[Note: 2] Sub idem tempus Treuir condidit Treviros vrbem, ac gentem in Gallia Belgica, et ripa Mosellae. Quidam filium Nini, alii vero Mani huius fuisse tradunt, hos vt sequar, inclinat animus. Siquidem Cornelius Tacitus, qui quam diligentissime de Germaniae gentibus scripsit, Treuiros vltro ambitiosos esse in adfectatione Germanicae originis, literis mandauit. Ipsi quoque Galli Iulio Caesari referunt, Belgas a Germanis ortos esse.

Quin fama constantissima huc vsque manauit, Treuiros primos Germanos esse trans Rhenum, qui eriam nunc lingua, moribus, imperio Germani sunt. Eorum pontifex deligendi Imperatoris Romani non extrema tenet. Estque et vocatur Germani Principis scribarum praefectus, Archicancellariusque in Galliis. Complura supra recitauimus.

[Note: 3] Manum ob fortitudinem animi in numerum Deorum ataui nostri retulerunt. Hic filio alteri INGEUONI cognomine, regnum per manus tradidit, ab eo Ingeuones, alterum genus Germanorum cognominatum existic, proximi Oceano, sunt dicti, quod interiora Germaniae incolunt.

[Note: 4.] Maiores namque nostri, vti est apud Plinium, Cor. Tacitum, Pomponium Melam, Germaniam in quinque diuisere Toparchias, quas Oceano, Hercynia: amnibus maximis Rheno, Danubio, Vistula, Tyra, Hypani, Borysthene descripserunt, et determinarunt. Primam Vistula, et sinu Venedico (mare Suetiae vocat Cusa) inclusam, incoluere Vandali. Quorum pars iuxta Plinium et Ptolomaeum, et Tacitum Burgundiones Varrinae, Charmi, Guthones, Venedi, qui et Schlauini. Alteram proximo Oceano Ingeuones tenuerunt: hos nunc Selandos dicimus, eorum pars sunt Frisii, Cauei, Bremenses, Luneburgenses, Litorei Saxones, Cimbri, Dani, Teutones, Hamoburgenses, Lubicenses, Mechaloburgenses, Pomerani, Borusci. Proximi Rheno Isteuones sunt. Rheuenses dicimus. Hermiones medii sunt, contingunt Hercyniam syluam, spectant Danubium: Vltimi Germanorum Melae, pars eorum Sueui, Boii, Hermunduri, Narisci, Chatti, Cherusci, Cimbri, Mediterranei Plinio. Quinta pars Peucini et Basternae contermini Dacis, ad Tyram et Borysthenem, consederunt. Tyras Venedica lingua Danaster, Teutonum Nester vocatur. Borysthenes vero Danuber est, et Neper. In Iordani codice perperam Danubium excusum leges, tu repone Danubrum per r consonantem. Haec vera et antiqua sunt nomina Germaniae. Tempore Ingeuonis Abramus in Palaestina habitauit, Isacus quoque natus est.

[Note: 5.] Ipse Ingeuon posteaquam quinque et quadraginta annos regnauit, vita defunctus est, relicto auiti regni haerede filio Isteuone [transcriber, in the print: lsteuone] , qui tertium genus Isteuones, extrema Germaniae, vnde nomen, incolentes, condidit Hi proximi Rheno sunt, a quo nunc Rhenenses nominantur. Isteuone tribus et quinquaginta annis Germaniam administrante, natus est Iacobus Isaco, nepos Abrami.

[Note: 6] Praefuit deinde Germanis annos tres et sexaginta Herminon, qui et Hermion, Vir ferox armis, ait Berosus. Vnde et ipsi nomen; est enim vir exercituum: ab ipso inditum nomen Hermionibus, qui quartum genus Germanorum a Plinio, et caeteris rerum sriptoribus censentur. Eorum pars fuere Sueui, qui tum latissime imperitabant, Chatti, Hessi, Frauci, Hermunduri, qui Danubium accolunt: Sueui et Boii, Cherusci, Magdenburgenses, Braunschuigum.

[Note: 7] Disciplinam militarem Hermion apud Germanos instimit, remque militarem ita colere docuit. Quotannis aliquot millia armatorum bellandi causa suis ex finibus educebantur. Reliqui qui domi remanserant, se atque illos alebant Hi rursus inuicem anno post in armis erant: illi domi remanebant. Sic neque agricultura, neque vsus belli intermittebatur. Mercatoribus erat ad eos aditus magis eo, vt quae bello caeperant, quibus venderent, haberent, quam quo vllam rem ad se importari desiderarent Vinum ad se omnino importari non sinebant: quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines, atque effoeminari arbitrabantur, Sed quid non longa Dies mutat? Nunc apud caeteras nationes male audimus, vt qui omnes potando superemus, ebrietatemque vel quotidie inter seria exerceamus. De qua re in nos, nescio cuius, non omnino inelegans circumfertur distichon. Petrus Bolanbus Laudenburgensis presbyter est autor

Germani cunctos possunt tolerare labores:
O vtinam possent tam bene ferre sitim.

[Note: 8] Sed ad Hermionem redeo: qui ob virtutem in coelum sublatus a suis, cultusque pro Deo. Eius templum ac signum dictum Hermansal, hoc est, Hermionis; sala id est, aula. Carolus Magnus solo aequauit, et demolitus est, sicuti in quarto narraturi sumus libro. Dum Germania potitur Hermion, Osyris, qui et Apis, et Serapis, cum sorore,

eadem et vxore Iside in Aegypto regnauit, agriculturam docuit: Moses Mizraim vocat.

[Note: 9] Paruit deinde Germania annos sex et quadraginta MARSO, ab augmentando ita cognominato, eius opus Marsoburgium oppidum Misniae, progenies Marsi, et Marsigni Tacito et Straboni, terga Marcomannorum Boiemiam incolentium clauserunt: quidam maris accolas interpretatus, non longe ab Albis hostiis.

[Note: 10] Ad Marsum Osyris rex Aegypti profectus est, aratrum inuenit, et ferramenta, quibus terra coleretur: manibus prius hominum versa, ipsi primus iumenta iunxit, arbores, vites putare docuit, prata tondere, transferre stirpes, et plantare: pecuariam instituit, pastionesque villaticas. Zitum ex hordeo conficere Germani ab ipso didicere. Deinde in Italiam Osyris iter fecit, eam a Tyrannis liberauit. Fuit tum diluuium duos menses ih Achaia, quo tempote etiam Iosephus in Aegypto dominabatur, ad quem profectus est Iacobus parens eius, sicut et Diuus Aurelius Augustinus tradit.

[Note: 11] Marsum excipit GAMBRIVIVS, idem, sicuti ego existimo, CIMBRVS et CIMBREVS est, ob literarum adfinitatem, et varietatem linguae. A pugnando, exercitandoque dictus: eum, qui ad singulare certamen prouocat, proprie significat. Berosus virum ferocem interpretatur, et fuisse, literarum memoriae commendauit. Ab ipso Cimbri conditi sunt: qui nomen peninsulae dederunt, Cimbrica Chersonesus est, nuuc Danomarchiam vocamus. Quanquam Gambriuios Tacitus et Strabo separatim ponant, quos a Plinio Cimbros, Mediterraneos dici suspicari libet. Fuere Cimbri fortissuimi ferocissimique Germaniae populi, de quibus Homerus, Diod. Siculus, Strabo, Corn. Tacitus complura narrant, quae memoratu digna sunt.

[Note: 12] Sub idem tempus Osyris reuersus in Aegyptum, a fratre Typhone interemptus est. Typhonem Lybius cognomine Hercules, (qui in arcanis coelestium literarum est Lehabim) auxilio matris Isidis, genitoris sui necem vindicans, cum conseiis parricidii occidit. Totum inde peragrauit cum exercitu terrarum orbem, Tyrannos iniuste dominantes vbique sustulit, accessit et ad Gambriuium in Germaniam. Montes qui Hispanias et Gallias separant, conflagrarunt, vnde Pyrenei cognomen acceperunt: Pyrnein ardere Teutonibus significat, Runciuallem iam vulgo nominant, negligentia id pastorum acciderat, qui temere ignem fruticibus subiecerant.

[Note: 13] Post Gambriuium, qui quatuor et quadraginta annos regnauit, Germanis imperitasse SVEVVM inuenio annis duo de quinquaginta. Condidit hic Sueuorum gentem, quae quondam interiora Gremaniae, et maiorem partem obtinuit propriis nationibus et nominibus discreti, in communi Sueui dicti fuerunt, quorum Angili, secundum Ptolomaei discriptionem, ea loca incoluerunt, quae nunc Bochi, et Turogi Misnique possident: ab Hercynia sylua vsque ad medium Albis protensi. Inde ab Albi Sueui Senones (vbi nunc Lusacii sunt, et Silesii) vsque ad Sueuum ainnem tenuerunt, quem accolae nunc Oderam vocant.

[Note: 14] Marcomani pulsis Boiis, Boiemiam, et eum tractum ad Danubium habitarunt. Quadi, Marchoueltae, Rugi Suiones, Leuonii nomina seruant. Legii, Sitones Poloniam cis Vistulam tenuerunt, contermini ab Orientis ora Getis et Dacis: contigerunt Sueuum montem: quem Ptolomaeus Carpatum, nos Chremnizium, et Semnitzium nuncupamus. Haec capita Sueuorum. Ipsi post mortem Attilae, pars Theodosii Magni antea, auitis excessere sedibus, partim soli melioris gratia, partim pulsia Venedis, qui ea nuncloca mixti Saxonibus obtinent. Marcomani, Quadi, Hispanias occuparunt. Caeteri Rhetias, Galliam, Franciam: sed haec in sequenti volumine referentur.

[Note: 15] Lybius Hercules (Sueuo regnante) in Hispania, Isis mater eius regina Aegypti, post caedem mariti, interitumque filii, in. Germaniam ad Sueuum venit, frumenta temere incognita mortalibus inter caeteras herbas nascentia reperit, serere, molere, et terere, et inde panes conficere docuit: Lanificii, et olei, et vini vsum monstrauit, ob id Dea credita, Sueuique eam consecrarunt, atque pro Dea coluerunt. Signum eius in modum Liburnae figurarunt, quae doceret aduectam religionem, peregrinumque sacrum. Discessit inde Isis in Italiam, Ceres ibi, et Iuno cognominata. Hebraei tum mortuo Iosepho

in Aegypto lateres coquere coguntur annis centum et quadraginta quatuor.

[Note: 16] Potitur inde Germaniae regno annos vnum et quadraginta VANDALVS, author Vandalorum et Venedorum, quos primum genus Germanorum Plinius esse docet. Partes eorum Burgundiones, Varinae, Charini, Gutones: Ptolomaeo Phrugundiones, haud scio an corrupte: Auarini, Chariones, Gythones, dicti, trans Vistulam omnes habitarunt, in ora sinus Venedici: vbi nunc consident traus Vistulam Bolii, Borusci, Massobii et huiusmodi Venedorum gentes, quas et Tacitus, Ptolomaeus et Iordanus refert. Caeterum Vandali post mortem Theodosii Magni deuastatis Galliis, Hispaniis, Romanis Prouinciis, Aphricam Carthaginemque occuparunt: Burgundiones partem, Galliarum, quae adhuc retinet nomen.

[Note: 17] Decimus apud nos regnauit Teuto, Imperii eius anni sunt septem et viginti. Posteri vero Teutones et Teutoni, Ptolomaeus Teutonarios vocat proprium, ac peculiare olim nationis, nunc autem commune gentis vocabulum. Consederunt in litore sinus Codani, intra Albis et Vistulae hostia, quae loca nostro aeuo tenent Luneburgenses, Mechelburgenses, Pomerani, et Borusci cis Vistulam paulo post plura dehac natione narrabo. Quidam Teutonem esse Mercurium Germanorum interpretati sunt: cuius Corn. Tacitus mentionem fecerit. Ego vt incompertum mihi in medio relinquo. Eiustempore natus est in Aegypto Moses ille Dux Iudaeorum, et legifer nobilissimus, colloquio familiari Dei immortalis.

[Note: 18] Postremus regum Germaniae, quos Berosus enumerat, est Alemanus cognomento Hercules, conditor primus Boiorum. Insigne eius Leo fuit, causa cognominis: proinde alere Leones gentilitium est principibus nostris. Diuus Hieronymus et Eusebius primum fuisse Herculem autumant. De eo plura in superioribus explanauimus, quae hic repetere frustra est. Aleinanos proprie dictos, quae pars est, atque pagus, et flumen Boiorum, nomen etiam nunc retinens, procreauit. Celtae in commune omnes Germanos, Alemanos vocare solent.

[Note: 19] Sub idem tempus fuisse perhibetur diluuium illud Deucalionis trimestre, pöecis decantatissimum, proinde pueris vel in scholis notissimum. Amnes non solum crebris, ac continuis imbribus aucti, verum etiam obstructis hostiis, meatibusque planiciem camposque operuerunt, seu quodam iniquo fato, seu spiritu incluso, ac fumida caligine luctance, et ad libertatem exire nitente, intumefacta tellus est. Nam posteaquam venti peruicere eruperuntque, terra intremuit, apertis meatibus, flumina in pristinos alueos redierunt. Vnda quidem recubuit, sed grauius ignis saeuiit: nam exustione conflagrationeque terris insecuta, graui pestilentia quoque conflictatum est mortalegenus. Poetae incendium Phaetontis vocant.

[Note: 20] Ea etiam tempestate in Aegypto Hebraei intolerabili iugo seruitutis premuntur (eorum maiores sterilitate atque inopia laborantes transierant in Aegyptum rei frumentariae gratia) tum eorum misertus Deus, eduxit eos ac liberauit eos de manu Chencris regis Aegyptiorum, post annos ducentos quindecim duce Mose: in qua eductione ostendit virtutem suae Maiestatis Deus. Traiecit enim populum medio mari rubro, diuino iussu, vento noctu scidente aquam, vt populus per siccum gradi posset. Qua re audita Chencres Tyrannus Aegyptiorum cum magna suorum manu insecutus est: et mare adhuc patens temere ingressus, cöeuntibus aquis, cum exercitu deletus est. Hebraei vero egressi, in solitudine multa mirabilia viderunt. Nam cum sitem paterentur, ictu virgae rupe percussa, prosiliit fons aquae, populumque recreauit. Quo rursus esuriente, coelestis alimenti pluuia descendit: quin et am coturnices in castra eorum ventus induxit, vt non modo pane coelesti, sed etiam instructioribus epulis saturarentur. Pro his tam diuinis beneficiis honorem Deo non reddiderunt sed depulsa iam seruitute, iam siti, fameque deposita, in luxuriam prolapsi, ad profanos Aegyptiorum ritus animos transtulerunt. Cum enim Moses dux eorum ascendisset montem at que ibi quadraginta diebus moraretur, aureum caput Bouis, quem vocant ipsi Apin, quod eos signo praecederet, figurarunt. Quo peccato ac scelere offensus Deus impium et ingratum populum pro merito poenis

grauibus adfecit: placatus tandem, suppletis solennibusque precationibus, legem per Mosen dedit.

[Note: 21] Sea ad Herculem, vnde diuerti, redeo. Eidem complures adsignantur liberi. Noricus primo genitus, Hunnus, Heluetius, Boius minimus natu. Posteaquam mortuus est, fratres, vti fit, de regno contendunt. Rhomus, qui tum trans Rhenum in Gallia imperitabat, propter dissensionem fratrum regnum diuidit, terminos imperii singulis distribuit.

[Note: 22] Noricus inter amnes Danubium, Oenum, Draum, Italiamque: Noricos, antea Tauriscos dictos, a Taurisco rege, quem Hercules interemit, progenuit, a se dato nomine. Omnes eiusdem cardinis populos Herculeam esse prolem, Plinius literis mandauit. Quando autem plures fuisse Hercules pro vero constet, cuiusnam filius Noricus fuerit, ambigitur. Schritouinus et Freithulphus tribuunt eum Lybio Herculi Aegyptio, qui in Hispania interiit. Vitus Arenpeck Graecorum Herculi, vltimo Piratarum duci vendicat. Me haud poenitet eorum esse sententiae, qui ipsum ex Hercule nostro prognatum adfirmant. Opus Norici est Noreia vrbs Tauriscorum. De qua ita Strabo [Note: Strabo lib. 5.] narrat: Aquileia extra fines Venetiac est, flumine ab Alpibus descendente disterminatur, per quod sursum nauigatur stadia mille ducenta vsque Noreiam, vbi Cn. Carbo collatis adversus Cimbros signis, re infecta discessit: eandem a Boiis oppugnatam Caesar. interiisse Tauriscis Plinius refert. Quidam Goriciam esse autumant: quod neque affirmare neque refellere in animo est. Nerobergam quoque, quam diplomatibus et Caesaribus Noreioberga est, ab ipso conditam esse tradunt annales nostri: quam si interpreteris Noricimontem valet: quo nomine ab Ottonne pontifice Fruxinensi nominari solet.

[Note: 23] Hunnus Sarmatiam, Orientalemque Germaniam tenuit, Hunnos procreauit. Quorum sedes prima fuit (quemadmodum Ptolemaeus describit) intra montes Amadocum et Alanum, amnem Borysthenem, Maeotim paludem, interque Basternas atque Roxolanos. Ibi Tartariae nunc confinium caputque.

[Note: 24] Heluetius Isteuones possedit, a quo Helvetii dicti: qui inter Hercyniam syluam (quam Ptolomaeus Heluetiorum, accolae nunc Nigram vocant) inter Rhenumque et Maenum amnes (Tacitum sequor) tenuere sedes. Deinde transgressi Rhenum in Gallia Belgica Colonias deduxerunt (Pomponium Melam diligentius legito) [Note: Heluetium Auenticum, Schletstatt.] Heluetium, et Auenticum Vrbes condiderunt, quae in Antonini itinerario ex computatione passuum Silestadium, et Verona sunt. Ad Rnodanum flumen fines promouerunt, qui in longitudine millia passuum ducenta quadraginta (sicuti Caesar dimetitur) patebant: sub quibus secundum Strabonis etiam opinionem Tribochi, Vangiones, Nemetes continentur, qui haud dubie, inquit Cornelius Tacitus, Germaniae populi. Hercynia quoque, vt Caesar describit, oritur in finibus Heluetiorum, quam partem eius nunc, vt dixi, Nigram Syluam appellare solemus. Gessereque continua bella non cum Germanis, quemadmodum Caesar aliis temere credidit, sed cum Rhetis, vti Strabo longe diligentius Caesare narrat. Nam vti est apud Suetonium, Pollio Asinius commentarios Caesaris parum diligenter, parumque integra veritate compositos putat. Cum Caesar pleraque et quae per alios gesta erant, temere crediderit. Et quae per se, vel confulto, vel etiam memoria lapsus perperam ediderit, existimat rescripturum, et correcturum fuisse.

[Note: 25] Vlteriora Boius possedit: hic Alemanos a patre conditos, Hermionum non parvam partem, a se Boios nuncupauit. Manet adhuc, inquit Tacitus, Boiemi nomen, signatque loci veterem memoriam, quamuis mutatis cultoribus. Prima itaque Boiorum sedes fuit intra Hercyniam syluam, et extra, qua occidentem, Danubiumque spectat, Hercynia sylua eos pro natiuo muro in modum cordis, citharaeue muniuit. Quam regionem ab ipsis adhuc Boiemiam cognominamus, quasi tu dicas, Boiorum patriam, et domum: id enim nostro sermone Boiemia declarat. Condidit ibi Bubienum, siue Boiobinum Vrbem, quae et Marobudum postea fuit, nunc Praga est. Boioemia eiecerunt Boios Sueui, Marcomani proprie dicti, hos Zechi: natio est Venedorum, hoc est Sclauorum, adhuc Boiemliam possidens. Inferius plura enarrabimus in tertio volumine.

[Note: 26] Extra Hercyniam intra amnes Danubium, Alemanum, Rhedonessum contiguas sedes habuerunt Boii: vbi adhuc nunc consident, seque incunabula Boiorum incolere et tenere gloriantur. Quemadmodum a nobis supra quoque commemoratum est: ibi [Note: Baireuth] Boioritus et [Note: Barberg] Boiobergomum: hoc Boium montem, illud Boiorum nouale significat. Ibi [Note: Fichtelberg.] Vichto mons, a pinastris ita dictus. Insignis, partu quatuor fluminum, quos ad quatuor coeli cardines profundit. Sala Septentrionem petit, Maenus occidentem Solem, Aegra ad orientis oram fluit, Nabus meridiem versus. In confinio etiam Boioemiae Vindelicorum et Noricorum inter confluentes maximorum amniumDanubii, Oeni, Illissi, g Boiodurum, ab Boio conditum existit: Boiis id turrim valet, Romani Bathauiam nominarunt. Vtrunque retinet nomen, corrupro tamen licentia vsus, et vetustatis sono.

[Note: 27] Vitus Arenpekh, et quidam alii Boium, ac Heluetiun post inundationem terrarum profectos esse ex Armenia, scriptis prodiderunt, quos Moses pro idiomate Hebraei sermonis Heuilach et Iobab vocet: quemadmodum Lybium Lehabim, Osyrim Mizraim, Sarmatam Hazarmoth, Histrum Iactan, Saum Saba, Adulam Hadoram appellet: quisque pro ingenio suo demat, vel addat fidem. Nam quis rem tam veterem pro certo adfirmet? In huiusmodi rebus niti coniecturis satis est: id quod interpretibus sacrarum literarum in plerisque licere video. Hoc enim compertum habeo, imperitis facile imponere ambiguitatem, quod complura vno nomine nuncupentur, quae discernere, nisi peritissimis, in promtu non est. Multa proinde in vnum confundunt saepius imprudentes: quemadmodum cum accepissent a maioribus Boium fuisse tempore Diluuii Deucalionis, et imperitasse Hermionibus, similitudine nominum decepti, credidere diluuium primum, et Armeniam, vt notiora ipsis, fuisse. Itidem hallucinati sunt de Norico, et Hercule.

[Note: 28] Cuius filii dum Germania potiuntur, Moses fatiloquus, et veridicus Dei interpres, vir consultissimus omnis diuini humanique iuris, cum centum et viginti annos vixisset, ex hac vita migrat. Quem et Ethnicis scriproribus Beroso, Diodoro, Siculo, [Note: Dio. Sic. lib. 3. cap. 5.] Trogo, Pompeio, Iustino, Plinio, Straboni, Iuuenali, et plerisque aliis notum esse reperio. Mosi succedit Iesus, qui et Iosues (Hebrais Ioschuah est) praefuit Iudaeis XVII. annos. Hic Iudaeos vi et armis iussu diuino in Palestinam duxit, Reges vnum et triginta occidit, Vrbes solo aequauit, gentes excidit, regna subuertit, in homines pecudesque, et supellectilem citra omnem sexus, et aetatis rationem iure belli saeuitum est: mulieres cum infantibus deletae. Huic genti dati a suprema illa Maiestate quatuordecim praetores ad Samuelem et Saulum (vt est in arcanis sacrae historiae) per annos trecentos nouem, et triginra.

[Note: 29] Eadem tempestare Coritus rex Italiae nepos Lybyi Herculis, mortem obiit: inter filios eius Lasium in regno, et Dardanum maiorem natu, ante regnum natum, vt infida est societas regni, parricidiale oritur bellum. Dardanus interfecto fratre Iasio profugus in Asiam maiorem euasit. Vbi Dardaniam condidit, quam nos regnum Troianum vocare solemus ab restituto orbe anno octingentesimo duo de tricesimo, a primordio regni Germanici anno sexentesimo nonagesimo septimo:

[Note: 30] Tum etiam ex Godolandia sinus Venedici Insula (quae e regione Vistulae amnis sita, ab Aquilone Scandinauiam peninsulam spectar) Goti qui Dani, Daci et Getae sunt, rege Berico egressi ad Danubium, migrarunt in eas regiones, quas nostro aeuo Vgri Transdanubiani, Transsyluani Septemcastrensis, Valachi tenent. Regnatum ibi a Getis et Dacis, vsque ad Valentis Augusti annum quartum decimum. Hunni tum eos sedibus auitis eiecerunt. Getae a Romanis in Thracia collocati sunt: vbi auaricia Maximi praesidis, fame coacti rebellarunt, et Romanos deinde variis cladibus attriverunt

CAPVT VII. Continuatio Regum Germaniae et de prima Boiorum emigratione in Italiam.

1. Post Herculis filios regnauit Ingeramus Herminius et Adalgerio huius nepos.

2. Quem subsequuntur Laertes et Vlysses.

3. Vendi Cimbrique nouas sedes quaerunt in Bohemia. Danubium transmittunt.

4. Cimbri Gallo-Graecos et Venetos condunt, Tauricum occupant, Asiamque vectigalem reddunt.

5. Alirunae Cimbrorum sacerdotes diuinationis.

6. Mulierum Germanorum mores et bellaudi studium ex Tacito.

7. Idem ex Floro.

8. Cimbrorum vxores, eaedem quae Amazoues.

9. Brennus Rex Germanorum sequitur Vlyssem in regimine.

10. Eius nepos Franco Francones condidit. Horum virtus bellica.

11. Belli Troiani origo.

12. Reges Troiani.

13. Obsessio vrbis Troiae.

14. Germani bello Troiano interfuerunt.

15. Germani sua facta memoriae mandarunt, quae tamen a nobis negliguntur.

16. Post Franconem Regum Germanorum nomina omissa.

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Probatur, Gallos, Galatas et Celtas Germanos fuisse.

24. Expeditio Cimbrorum et alia bella in Heldenbuch describuntur Theurdanck.

25. Boii emigrant in Italiam.

26. Vrbes ab ipsis conditae, et inter has Bononia.

27. Boiorum sedes.

28. Causae nouas sedes quaerendi.

29. Thuscorum nouae sedes et de Rhetis.

30. Hierosolymae euersio.

[Note: 1] POst filios Herculis apud nos regnasse reperio INGERAMVM, cognomento HERMINIVM, filium Boii, eiusque nepotem ADALOGERIONEM. Ingeramus condidisse fertur Hermeniam oppidum inter confluentes Nabi, Danubii, et Rhegi: quae postea translata in aliam ripam, fit Reginoburgium. [Note: Adologeropagum, Allerspach.] Adalogeropagum praefecturam Boiorum in tabulis et instrumentis saepius reperio. Coenobium eodem nomine etiam nunc est in Boiaria (hodie Allerspach) cuius praesul VVolffangus Marius, Philosophus et Poeta, cui hos dedicauimus versiculos:

Tu bonis cantas auibus, Deumque
Concinis Vates meliore plectro:
Tu crucem nostri Domini, Deique. Rite salutas.
Possides templum per amoena prata,
Qua rigat Vilsus speciosa vallis
Arua, nec longe tenuis sub vndas, Perditur Istri.

Ingerami et Adalogerionis nomina frequentissime in fastis referuntur, ipsos more maiorum antiquis proaui celebrarunt carminibus, quae in Biblio thecis extant.

[Note: 2] Subsequuntur quos patrio sermone adhuc canimus, et Cornelius Tacitus [Note: in lib. de Germ. moribus.] enumerat, LAERTES et VLYSSES: Hic Vlsiburgium, vulgo Aschiburgium, in ripa Rheni a suo nomine adpellaut: in confinio Rhetiae, et Noricorum ostenduntur arma, Laertis fuisse incolae credi postulant. His imperantibus, Gedeon praetor Iudaeis ius dixit.

[Note: 3] Et Venedi, Cimbrique, qui etiam Cimmerii sunt (testibus Strabone, Plinio, Diodoro Siculo, Stephano Byzantino) seu ob inundationem Oceani, seu ad exonerandam turbam, praegrauantem regnum domi, siue vt alii scriptis mandarunt, latrocinandi more et cupidine praedae, rege Medo patriae relinquunt penates, nouarum sedium auidi, ab vltimis terrarum oris proficiscuntur, (Egesippus discipulus Apostolorum narrat Germanos olim, Imperium orbis agitasse) par in Hercyniam syluam Boiemiae fertilissimae, vbi tum Boii (sicuti ex Eratosthene, Possidonio, Corn. Tacito praediximus) habitabant, transitum faciunt. At Boii correptis armis, agmineque facto illos adoriuntur atque finibus suis exturbant.

[Note: 4] Cimbri a Boiis pulsi Danubium transmittunt, in Illyrico, Norico, Pannoniis, Gallograecos Venetos in Italia condunt. Alia vero manus Cimbrorum Sarmatis domitis ad oram Meotis lacus, Pontique porrexit: peninsulam Tauricam occupat, oppidum Cimmerium, quod et Cimbricum, autore Plinio, extruitur: ab ipsis et Cimmerius Bosphorus nomen retinet: ibi nunc Tartariae initium. Cimbrorum quoque vxores societate militandi viris coniunctae. Maiore Europae parte subiecta, Asiae quoque nonnullas Vrbes occupauere. Ibi Ephesum, multasque alias Vrbes condiderunt. Asiam deinde armis perdomitam vectigalem fecerunt.

[Note: 5] Erant inter illas sacerdotes diuinationis peritae, quas patrio sermone Alirunas nuncupant. Hae incinctae zonis nudae pedibus, canis capillis, linteaque tunica, et alba veste, quae subtus fibulis annexa erat, amictae: captiuis per castra strictis occurrebant ensibus, quos ad humum sternentes, ad aereum pertrahebant craterem, deinde eos in sublime tollendo iugulum ferro aperiebant, et profluente tum sanguine in craterem, euentum belli vaticinabantur. Aliae dissecto ventre ex intestinis victoriam interpretabantur. Inter praeliandum vero pelles ad carrucarum velamina extensas, crebris pultabant ictibus, ingens strepitus cum horrore edebatur. Mazonas nos, id est Viragines: Graeci Amazonas vocant.

[Note: 6] Referre operae precium est, quae Corn. Tacitus, quo nemo plura (qui quidem extet)de nobis scripsit, in libro de situ et moribus Germmiae, recitat, Germani (inquit) aliquid sanctum et providum inesse mulieribus putant, ad matres, ad coniuges vulnera ferunt, nec illae numerare, aut exigere plagas pauent, cibosque et hortamina bellantibus gestant. Memoriae proditur, quasdam acies inclinatas iam et labantes a foeminis restitutas. Dotem quinetiam non Vxor marito, sed maritus Vxori offert. Munera non ad delicias muliebres quaesita, nec quibus noua nupta comatur, sed Boues et frenatum equum, et scutum cum framea, gladioque. In haec munera Vxor accipitur: atque inuicem ipsa armorum aliquid Viro adfert, ne se mulier extra bellorum casus putet: Ipsis incipientibus matrimonium auspiciis admonetur, venire se laborum, periculorumque sociam: Idem in pace, idem in graelio passuram, ausuramque.

[Note: 7] Narrat etiam Lucius Florus in eo bello, quod Imp. Caesar Augustus cum Germanis, eorumque finitimis gessit, foeminas nostras deficientibus telis, infantes ipsos humo afflictos, in ora militum aduersa misisse. Nostro etiam aeuo mulieres castra sequuntur, militum numerum aliquando aequantes: damnosae magis, quam viri.

[Note: 8] De Cimbris, et eorum Vxoribus fabulosa multa confinxere Graeci, Poeticis magis decora fabulis, quam incor ruptis rerum gestarum monumentis. Notissimi enim sunt, celebratissimique Graecorum annalibus Cimbri, et eorum Vxores Amazones: quorum et Homerus omnium scriptorum Graeciae vetustissimus meminit, Cimbrisque Amazonas coniungit: quas et Euscbius, et Hieronymus, et Plimius, Pomponiusque Mela, Cimbris, Germanisque addicunt. Et Flauius Vopiscus in bello Germanico ab Aureliano captas Amazonas, et triumphatas narrat, qui Germanas fuisse aperte dicit, Cimbros alii Getas, Danosque alii Scytas, et Galatas, quisque notiore sibi vocabulo nuncupant. Id satis constat, collecticiam manum fuisse ex variis Germaniae Magnae nationibus, Cimber, nostra lingua pugnacem, [Note: Cimber, id est Kempfer] et latronem quoque valet.

[Note: 9] Post haec apud nos BRENNVS regnauit: de quo carmina vernaculo sermone facta legi in Bibliothecis. Bathauiae sepultum esse fama tenet: supra quam haud longe Brennobergomum [Note: Brenberg ein Schloss vor dem VVald.] castellum, atque gens perdurat, quasi tu dicas Brennonis montem.

[Note: 10] Huic filium assignant, qui vulgo sit Hiccar (frequens etiam nunc cognomen) in fastis Hichtar, scriptoribus Annalium Hector, cuius filius Franco, Franconas progenuit. Deprauatus apud Ciceronem in libr. 14. Epistol 6. ad Atticum, locus, cuius initium: Pridie Iduum Fundis accepi tuas literas, et c. in caussa fuit, vt haec scriberet Auentinus.

Nam vulgo legebant Sueui, Francones et c. Sed certum est, Francorum aut Franconum Ciceronem non meminisse, quin idtemporis nondum id nomen vsurpatum fuit. Quin nec Tacitus, nec Ptolomaeus Francorum meminerunt. qua de re alias pluribus. Itaque alii aliter lectionem emendant, vt et citato capite Beatus Rhenanus lib 2. rer. Germ. p. 103. Alii et ex his Paulus Manutius verba illa in suis editionibus prorsus sustuderunt. qua de re alias pluribus.* Ipsi a Cicerone cum Sueuis numerantur, postea et Galliis, et Roma potiti sunt. Eorum virtus Romanum Imperium in Germaniam transtulit. Varias esse propriorum nominum transmutationes, experientia rerum magistra, docet: et antea ex Strabone admonui.

[Note: 11] Tempore huius Franconis, quarto ante Samsonis praeturam anno, decem annos continenter ad Troiam belligeratum est, quo bello nihil notius vulgo etiam ignobili apud Germanos existit. Idcirco Reges Troianos paucissimis enumerare non pigebit: simul vt animaduertatur, nil humanorum certum esse: sceleraque nunquam impune abire: scelesto semper licetpede claudo comes est poena.

[Note: 12] Primus apud Troiam regnauit Dardanus annos vnum, et triginta: cui filius Erichthonius quinque et sexaginta annos successit. Ipum subsequitur Tros, aquo Troia nuncupata: qui posteaquam potestatis sexaginta expleuit annos, regnum auitum per manus tradidit Ilo, conditori Illi vrbis, quam Troiam vulgus nuncupat. Hic post quinque et quinquaginta annos Laomedonta nabuit successorem, patrem Priami: ille sex et triginta, hic quadraginta regnauit annis. Priami filius Alexander, qui et Paris violato iure hospitii, Helenam vxorem Menelai Regis Graeci, hospitis sui, rapuit

[Note: 13] Graeci principes decem annis oppugnatam Troiam, tandem dolo capiunt, igne vastant, atque delent. Alii duntaxat captam et direptam, non euersam tradunt. Ob vnius tum mulierculae stuprum Asia et Europa infestis concurrerunt armis: terra, marique varia praeliorum fortuna inuicem se trucidarunt: tot inuicem data, acceptaque damna, tot millia hominum perierunt: tantum sanguinis humani effusum est. Regnatum est apud Troiam a sex regibus annossupra ducentos septem et nonaginta.

[Note: 14] Scythas, Moesos, Amazonas, Germanos bello Troiano interfuisse, praeter vulgatissimam famam, et leges Imperatoris CAROLI QVARTI Caesaris Augusti, a quo prouocandi ius non est, authores habeo, quos sequar. Et vt conquirere fabulosa, ac fictis oblectare legentium animos, procul grauitate caepti operis crediderim, ita vulgatis traditisque demere fidem non ausim. Vera enim (vsi est apud D. Hieronymum) lex est historiae, vulgi opinionem exprimere.

[Note: 15] Mihi enimuero ad hoc opus conficiendum omnia experto, non adeo barbari maiores nostri fuisse videntur, quin immortalitati, famae, memoriaeque rerum, suo more, suisque monumentis consuluerint: quae si vestigiis et via, qua debent, accuratius inquirantur, ne hac quidem parte, aut Graecis, aut Romanis cedemus. Ita est profecto, quemadmodum scripsi ad Conradum Beuthingerum Iureconsultum, licet Reipublicae procellis obrutum, ista tamen sedulo curantem.

Foecunda vatum Roma fidem sibi
Tecisse fertur, si tua Beuthini
Virtus celebrasset parentes
Non taciti premerentur Orco.

** Quis porro tam animo communi lenique eri, qui non stomachetur, in tanta hominum ignauia, praecique eorum eorum, qui sibi literarum principatum sumunt, et rerum habenas mordicus tenent, cui non moueat socordia bilem, plerique cum nihil laude dignum gerant ipsi, laudari quoque ineptum putant, inuitus refero, veritas odium parit, dicam tamen. Proxime Ingelstadium, saxa Romanis literis inscripta effossa sunt ab agricolis, ab ipsis et seruantur et ostenduntur. Actum est etiam nomine Principum, cum his qui sibi Vrbis et Gymnasii proceres videntur, vti ea monumenta Ingolstadium deueherentur, in lustrique loco ac conspicuo conlocarentur: sed surdis cantauimus, qui etiam alio huiuscemodi lapide (qui cuiusdam opera in Damibio Ingolstadium vectus) vniuersis in humum literis priuati hominis ossa contegi permiserunt.

Adeo agricolis nostris plus cordi sunt virtutum praeclara monumenta, quam istis scholasticis, hoc est, vmbraticis declamatoribus, sordidisque pecuniae et aurae popularis mancipiolis. Mirum tamen est, cum omnia sibi permittant, quam in alienis libris ingeniosi sint, quamque obtrectatione alienae scientiae famam sibi aucupentur. Nemo de simplicitate mea conqueri potest, nisi qui de se ipso male senserit: sed longius a suscepti operis materia deuecti sumus. Ego omissis Vitilitigatoribus reliqua subnectam.**

[Note: 16] Quinam Reges post superiores Germaniae Boiariaeue imperitauerint, quaerere distuli. Nec enim fas est scire omnia. Apud authores, quos ego quidem euoluerim, nihil certi de Boiis, vsque ad Tarquinium Priscum Regem Romanorum scriptum reperio. Si quid praeclari gestum est, id in commune tum Galli, nunc Germani sibi vendicant. De quibus pro rei dignitate perscribere maius est, quam vires meae ferre possint. Et huiuscemodi sine exactissima Germaniae, partiumque eius perlustratione tentare insania est. Quae Graeci Latinique, licet hostes nostri rerum scriptores, de nostris maioribus literarum memoriae commendarint, quam paucissimis potero imagis indicabo, quam narrabo. Quod si quis ea duntaxat, quemadmodum referuntur, in librum transferre velit, maius profecto opus conficiet, memoratu digniora, certiora, verioraque afferet, quam quidam nostratium, vt ita dicam, Chronicariorum, qui ex professo hanc operam condicunt.

[Note: 17] At quoniam in Gallos incidimus, de ipsis, quid grauissimi sentiant authores, non fuerit alienum absoluere, in eoque paululum commorari. Prisci annalium scriptores, (sicut Ephoros, et Strabo, graves in primis authores in libro primo de situ orbis tradunt) omneis populos subiectos Aquiloni Scythas: occiduo vero soli, tum Gallos, Galatasue, tum Celtas, aut Celtoscythas in communi cognominauerunt. Quamobrem in Annalibus fere apud eos praecipue scriptores, qui ante Romanos Imperatores vixerunt, Germani haud aliter quam Celtae et Galli, Galataeue appellantur. Aristoteles Stagirita veritatis diligentissimus interpres, in libro secundo Meteorologicon Celtis Histrum, qui Germanorum est, attribuit. Diodorus Siculus in libro sexto regionem inter Rhenum, Danubium, Scythiae conterminam, vbi et Hercynium iugum est, Galatiam magnam, vti Ptolomaeus Magnam Germaniam, nuncupat. Teutonas, Cimbros, Boios, haud dubie Germaniae gentes Salustius, T. Liuius, Corn. Tacitus, Festus, Gallos: Appianus Alexandrinus Celtas nominat. Sextus quoque Ruffus, vir Consularis, qui ad Valentinianum Imperatorem scripsit, non aliter quam Gallos, Germanos vocare solet. Gallos quoque, qui Romam incenderunt, Delphicum templum spoliarunt, in Asiam profecti sunt, Teutonas Gerinanosque fuisie, authores habeo, Diodorum Siculum, Appianum Alexandrinum, Diuum Hieronymum, Gotofridum Viterbiensem, quemadmodum et vernaculis apud nos annalibus proditur, et carminibus antiquis celebramus.

[Note: 18] Compertum ego habeo Gallicam linguam eam vocari, quae modo est Teutonum. Cato, Plinius, Sextus Ruffus, Festus Pompeius, Diodorus Siculus Padum, Podincum, Bulgam, Bergomum, Cimbrum, Emporedum, Rhedam, Pyrenen, Ceruisiam, docent Gallica esse vocabula, et valere piceam, fundum, montanam vrbem, saccos, Scortres, latronem, equorum domitorem, currum siue rotas, combustum, potum ex hordeo, qui sit in Aegypro Zitum, in Hispania Celia, in Gallia Ceruisia. His omnibus vocabulis Teutones adhuc vtuntur, ipsisque valent, quemadmodum ab illis refertur scriptoribus. Adde quod omnia nomina propria populorum, Regum, Ducum (quos authores rerum Gallos vocant) Germanica Teuronicaque sunt, et adhuc vsurpantur. Sicuti Sigouesus, Bellouesus, Lutharius, Viridomarus, Britomarus, Brennus, Thessatonus, Tectosaces, Trocini, de quibus abunde supra in initio explanavimus.

[Note: 19] Libet docere, quod perquam paucis cognitum esse animaduerto, Ioannem Stabium, Conradum Celtem, Vates absque odio ostentationis vndecunque doctissimos, quos ob eruditionem Imperator Maximilianus Caesar Augustus in aulam vltro acciuit, in ea esse opinione, audiui quam referam. Quemadmodum

Belgae, pars Celtarum adhuc Germanice loquuntur, ita caeteros Gallos non alia lingua, quam Teutonum et Alemanorum (vti vocant) esse vsos.

[Note: 20] Huius rei haec maxima habent documenta, quod Strabo Germanos quasi legitimos fratres, cognatosque Gallorum, legibus, moribus, lingua interpretetur. Quod etiam Iulius Caesar narret, se per interpretem colloqui Gallis solitum: Ariouistum vero regem Germaniae vsum absque interprete esse Gallica lingua. Nostrates insuper Historici in treis diuidunt partes Galliam, Romanam, Teutonum, et Gallograecam. Narbonensis verius Italia est (ait Plinius) incolae se Italos etiam nunc esse contendunt. Celtae Aquitani ob longinquam seruitutem, qua a Romanis oppressi fuerunt, in Romanos ritus transformati, amplius propriae linguae memoriam non seruant, Romane corruptissimo tamen sono loquuntur. Teutones, Belgae et Germani sunt Cisrhenani. Gallograecia Illyricum, Pannonas, Noricos complectitur, quod proxima fuerit Graeciae. Nec me fugit quosdam aliter sentire de Gallograecis, sed ego domestica sequor testimonia.

[Note: 21] Denique Philosophi Gallorum Bardi, Druydesque pulsi a Tiberio et Claudio Imperatoribus Romanis: ex Galliis in Germaniam Magnam trans Rhenum tanquam cognatam, et eiusdem sermonis gentem transmigrarunt. Caeterum Gallos atque Galatas a candore corporis dictos esse, quidam literis mandarunt. Inter quos est et D. Hieronymus in commentariis in Epistolam D. Pauli ad Galatas: Suae sententiae autores citat Lactantium, Sybillam, Marcum Varronem cunctarum antiquitatum diligentissimum perscrutatorem. Vnde poeta, Tum lactea colla, Auro innectuntur, etc. potuisset (inquit D. Hieronymus) dicere candida. Idem patrium Galatarum sermonem eum esse adfirmat, qui sit Treuirum, quos esse Germanos palam et manifestum est.

[Note: 22] Appianus vero Alexandrinus narrat, Germaniae et finitimis regionibus imperitasse quondam tres fratres Celtem, Gallum siue Galatam, Illyrium, qui Celtas, Gallos, Illyricos condiderunt. Adhuc nobis Galli nomen crebrum, sacrosanctumque est, vt qui eo nomine Diuum colamus, cui et [Note: S. Gallenvrbs.] Vrbem Coenobio insignem maiores nostri consecrarunt. Est et pagus et tribus in inferiori Boiaria, ad vtramque Danubii ripam in diplomatibus Caesarum Keltege, [Note: Keliege siue Kelzge.] hoc est, Celtis terra nuncupatur. Nomen vrbi etiam facit, et regiae sitae adhostia Alemani, vulgo Kelham, id est Celtae domus vocatur: patria Leonardi ab Eckh, Boiorum doctissimi Iureconsulti, et inter nobiles eloquentissimi, et inter eloquentes nobilissimi.

[Note: 23] Illud praeterire non debeo, Gallos plerosque ortos esse a Germanis, ita ipsi Galli apud Caesarem referunt, et Marcellinus ait, Gallos ex tractibus transrhenanis oriundos esse, indigenas quidem partem inhabitasse. Hoc satis quoque constat, quemadmodum post natum Christum longo tempore Germaniae coniuncta Gallia fuit, ex Germaniaque ortis Regibus paruit. Ita ante Christum natum Germanis obedisse principibus, vnumque regnum, vnum Imperium cum Germania fuisse, authores sunt. Nam et Romani (vti scribit Tacitus et Caesar) Galliam intrarunt vocati a Gallis contra Germanos. Pars Celtarum Belgae vero omnes, Burgundiones, Nordomanni, Franci ex Germania migrarunt, in Gallia sedes collocarunt, quas adhuc tenent, Germanicisque cognoininantur vocabulis. Sed ad rerum gestarum ordinem redeo.

[Note: 24] Eusebius et Diuus Hieronymus in Chronicis annotarunt, Cimbros et Amazonas coniunctis copiis arma Asiae intulisse post captam Troiam, tempore Sauli primi Regis Iudaeorum, quemadmodum ante captam Troiam partem magnam Europae, non paruam Asiae tributariam, vectigalemque fecerunt: vbi coniunctim eos enumerant rerum autores, id quod paulo ante narrauimus, in Asia Cimbros, et Amazonas condiderunt. Huiusmodi pleraque bella, poetico more velata mysteriis fabularum apud nos, patrio sermone, et numeris scripta leguntur. Populares nostri heroum Codicem, [Note: Heldenbuch.] quod Heroum Germaniae gesta contineat, cognominant. Versus sunt Ouidii:

Exit in immensum foecunda licentiavatum:
Alligat historica nec sua verba fide.

Mea quoque memoria Imperator Maximilianus Caesar Augustus more maiorum fabulis res gestas suas velauit, et omnem vitae seriem carminibus, et patriis et latinis nominibus confictis celebrandum curauit, [Note: Teurdanck.] Teurodancum vocant. Rursus coeptae rei seriem prosequar.

[Note: 25] Tarquinio Prisco Romae regnante Ligures, Insubres, Sueui, Senones, Sicambri, Cimbri, Chamani, aliaeque Galliae et Germaniae Magnae gentes, ductoribus Belloueso, Sigoueso, Medone, Helitonio alpes hactenus insuperabiles transgressi, Italiae sese superfundunt. Deinde Boii (quorum maxima pars erat) pulsi Boiemia, Hercyniaque a Marcomanis Sueuiae populis vestigia priorum, rege Ciconio, subsequuntur. Cum iam inter amnem Padum, alpesque omnia tenerentur, Pado traiecto ratibus, non Ethruscos modo, sed etiam Vmbros veteres colonos agris pellunt: Anconam vsque omnia occupant. Cis Apeninum se tamen tenuere.

[Note: 26] Condiderunt Mediolanum, Ticinum, Comum, Brixiam, Veronam, Bergomum, Tridentum, Vincentiam, Mutinam, Parinam, Bononiam, Laudem Pompeiam, et alia pleraque oppida instaurarunt. Boiorum tribus fuisse centum et duodecim, autor est Cato, Plinius recitat. Fluuius eorum Rubico finis, Ptolomaeo teste, est: tum Italiae Lacus Benacus, et Larius, qui Gardae et Comensis, et Rauenna sunt. Bononia caput fuit, ipsis Boiobonia dicta, sicut quidam literis scriptum reliquerunt. In Sueuorum vernaculis annalibus canitur, Brennum ducem suum centum, ac decem annos cum Romanis belligeratum: sex vrbes in Italia ab eo conditas esse Hochosenam, Teutonicam, Senam, Veronam, Brixiam, Ticinum, Mediolanum, eo tempore, quo Romae Capitolium conditum sit: alioqui in vetusto Sexti, Festi Pompei exemplari in membranis manuscripto Iego, Mediolanensem agrum Boiis attribui.

[Note: 27] Idcirco has gentes promiscue habitasse in Italia Cisappenina verisimile est. Nam et Plinius Laudem Pompeiam a Boiis trans alpes profectis conditam refert. Habitaruntque Boii Galliam Togatam, quae est sub Apenino, Padoque amne, a Placentia vsque Rauennam, atque Rubiconem flumen, vltro hoc Sueui Senones, quorum caput Senagallica.

[Note: 28] Causa in Italiam veniendi, sedesque nouas quaerendi, intestina discordia, et assiduae domi dissensiones fuerunt, quarum taedio in Italiam migrarunt. Traditur tamen quoque fama hanc gentem dulcedine frugum, maxime vini, noua tum voluptate captam, Alpes transisse: et inuexisse in Galliam et Germaniam vinum illiciendae gentis causa Aruntem Clusinum, ira corruptae vxoris, ab Lucumone (cui tutor is fuerat) ipso praepotente iuuene, et a quo expeti poenae (nisi externa vis quaesita esset) nequirent. Hic Aruns transeundi Alpes gentibus his dux et author fuit. Produnt alii hanc primam habuisse causam oppugnandae Italiae, quod Helico ex Heluetiis ciuis eorum fabrilem ob artem in Italia commoratus ficum siccam, et vuam, oleum, ac vinum remeans secum tulisset.

[Note: 29] Porro Thusci duce Rheto auitis sedibus amissis Alpes occupauere, et nomine Ducis Rhetiorum gentem condiderunt, quos loca ipsa efferarunt, ne quid ex antiquo praeter sonum linguae, nec eum incorruptum retinerent. De Rhetis plura in subsequenti volumine narrabuntur.

[Note: 30] Dum autem haec in Europa geruntur, in Asia, Hierosolyma Palestinae vrbs peculiariter Deo immortali consecrata, ob scelera et impietatem gentis a Rege Babylonio euersa sunt, Reges trucidati, oculis priuati, captiuique cum populo abducti sunt Babylonem. Regnatum est in Palestina post praetores annos quatuordecim supra quingentos.

CAPVT VIII. De regno Assyriorum, Persarum et Graecorum.

1. Quatuor monarchiae.

2. Regum Assyriae ex Semiramidis prosapia vltimus Sardanapalus obsessus se ipsum interimit.

3. Belochus regno potitur et illud cum Arbacto diuidit.

4. Belocho succedit Teglatophulassar;

5. Huic Salmanassar.

6. Tribus Israel in Medos abductae Regnum Israeliticum. Causa malorum praui sacerdotes.

7. Salmanassarem excipit Sennaherib, cuius clades et mors.

8. Hunc sequitur Assaradon.

9. Post Assaradonem Merodach regnat. Legatio ad Ezechiam missa. Portentum circa solis cursum.

10. Regno potitur post Merodach Ben Merodach. Manasse Rex Iudaeorum.

11. Nabocodrosorus seu Nauchodonosar.

12. Rex Iudaeorum Ioakim trucidatur, templi Hierosolymitani spoliatio et vrbis sanctae expugnatio.

13. Nabuchodonosari succedit Euilomerodachus,

14. Quo mortuo regnum ad filios peruenit.

15. Cyrus et Darius regnum Assyriorum ad Persas transferunt.

16. Iudaeorum in Palaestinam restitutio templique restauratio.

17. Cur restauratio templi a finitimis prohibita.

18. Bellum cum Scytharum Regina Thomyri.

19. Scythae dolo vincuntur.

20. Cyrus victus et occisus.

21. Regnum ad Asuerum et Artaxerxem seu Cambysem transfertur. Moeniorum Hierosolymitanorum reparatio interdicta.

22. Mortuo Artaxerxe succedit Darius. Templi restauratio ad finem perducta.

23. Darius Nothus.

24. Darius Meneon maritus Edissae, quae Hester est. Restauratio moeniorum vrbis sanctae. Artaxerxes Ochus.

25. Darius Codomannus ab Alexandro vincitur. Finis regni Persici.

26. Alexander Magnus.

27. Milites et Duces ipsius senes et emeriti.

28. Alexander a suis interemptus.

29. Alexandri regnum diuisum. Inde quatuor regna.

30. Ob diuisionem et bella ciuilia haec regna a Romanis facile extincta.

31. Inuehitur in Germanos, quod ab auitis virtutibus deuii Turcis resistere non possint.

[Note: 1] QVoniam ad mentionem Babyloniorum ventum est, quos etiam Assyrios Reges cognominari reperio, altius horum primordia repetam, in gratiam eorum, qui recte in diuinis literis Philosophari percupiunt. Quatuor esse regna fatalia, summaque mundi Imperia (quas Graeco vocabulo Monarchias vocant) Assyriorum, siue Babyloniorum, Persarum, Graecorum, et Romanorum, in sanctae religionis annalibus traditur: quae quatuor metallis, auro, argento, aeri, ferro, comparantur. Rectores horum capere vrbes, nationes subigere, libidinem dominandi, causam belli habere, maximam gloriam in maximo Imperio putare. Caeteri Reges sine cupiditate vitam agitabant, sua cuique placebant. De quatuor ordine dicam.

[Note: 2] Regum Assyriae duo genera fuerunt. Primi illi proles Semiramidis sunt, et Nini, qui alio nomine Assur dictus est, et nepos fuit Nembroth, filius vero Beli, Assyrios, et Vrbem ibi Ninum condidit, haec a sacris vatibus Niniue vocari solet. Vbi regnatum est annos mille trecentos, quinquaginta duos. Postremus Nini regnauit Tonosconcoleros, qui et Graecis Sardanapalus, vir

muliere corruptior, cibo potuique immodice deditus: inter scortorum greges effaeminabatur, raro in publicum prodibat. Contra hunc Phulobelechus Babyloniorum Dux (quem Diodorus Belesum nominat) communicato consilio cum Arbacto siue Arbace, quem Rex Medis praefecerat, clanculum coniurat. Erat ille inter sacerdotes (quos Babylonii Chaldaeos vocarunt) inclytus iusticia, religioneque conscius futurorum, peritusque astrorum. Is tum exitium fatale Sardanapalo, vrbique imminere aperit, socios ad arma cohortatur, gentes ad defectionem solicitat. Vbi satis virium comparatum, Nini iuxta Euphratem Sardanapalus obsidetur: Desperataque salute inregia pyraextructa, reclusisque in medio pyrae vxoribus, et Eunuchis, se et diuitias vltro in incendium mittit, atque cum tota regia, et omni suppellectile conflagrat.

[Note: 3] Post haec Belochus cum Arbacto regnum, quod virtute sua partum erat, diuidit. Arbactum Persis praeficit, ipse Assyrios occupat, regnique sedem Babyloniae constituit. Posteri horum, alterum Regum Assyriae genus vsque ad Cyrum, Dariumque reges Persarum, annos quatuor supra trecentos potiti sunt rerum. Ipse Phulobelechus Palestinam, quae Samariae, hoc est Ifraelis Regibus parebat, graui admodum tributo attriuit. Ab ipso regnum mercatus est Manahes mille talentis argenti. Lege, si libet, sacrae historiae libros, quos Regum inscribere solent, vndehaec excepimus.

[Note: 4] Belocho, qui regnauit annos octo, et quadraginta succeditfilius Teglatophulassar annos quinque et viginti, euocatus in auxilium ab Achaz Rege Iudaeorum, regem Syriae interfecit, Galilaeam, partemque regum Samariae in Assyrios transtulit.

[Note: 5] Post hunc Salmanassar gubernacula tenet annos septemdecim, Samariam subiecit, decem Iudaeorum tribus ab ipso captiuae in Medos et Assyrios adductae sunt. Regnatum est in Samaria ducentis, vno et quinquaginta annis. Post fata Solomonis Regis Hebraeorum (vtpro necessitate sacrae historiae Reges Iudeae explicem) Hebraei in duas diuisi factiones, ex vno imperio duo fecere regna. Proles Iudae, Beniaminque filium Solomonis secuta est. Caeteri vero (vt quibus deprecantibus seruitutis iugum a patre impositum grauiora consilio adolescentum minatus fuerat) ab eo deficiunt, sui corporis Regem creant. Illud regnum Iudae, hos Samariae, siue Israelis posthac dictum est. Caput illius Hierosolyma, huius Samaria fuit. Nec temere offendes, vbi tanta rerum, fortunaeque vicissitudo: tam crebro reges mutati, cum stirpeque ob impietatem suam radicitus excisi sunt. Saepius fame, saepius pestilentia laboratum est, saepius hostis obtriuit. Clausa etiam coeli beneficia ingrato populo, pii vates, et sacerdotes (qui mandato Dei immortalis, patris indulgentissimi ad iustitiam, verumque cultum hortabantur) non solum non auditi, verum crudeliter interempti sunt.

[Note: 6] Causa horum malorum non minima praui sacerdotes fuerunt, qui sub praetextu religionis populum fallebant, legem interpretando (quemadmodum et nostro aeuo fieri solet) suis moribus aptam faciebant. Ad vltimum (plebes quae fere regenti similis est) capta in Medos Assyrios transmigrare iussa, poenas contemptae religionis dedit.

[Note: 7] Sennacheribus postea filius Salmanassaris regnum accipit, cuius Herodotus quoque mentionem facit. Isodio prosequebatur Hebraeos, contra Ezechiam Regem Iudae, principem pientissimum arma mouet, Hierosolyma expugnaturus. At nocte vna in exercitu eius centum octoginta quinque millia hominum diuinitus extincta sunt. Ipse turpi fuga domum elapsus septimo regni anno in templo a propriis filiis trucidatur.

[Note: 8] Regnat deinceps Assaradon, qui et Assenaphar decem annos, in Samariain Medos, Babylonios misit, qui terram colerent, nedeserta, habitationique hominum minus idonea redderetur, fieretque latibula ferarum.

[Note: 9] Excipit Assaradonem Merodachus cognomento Baladan, tenuit regnum annos duos, et quinquaginta: ad Ezechiam superiorem cum muneribus legatos mittit exploratum, quidnam portentum sibi vellet, quod tum acciderat. Ezechias laetaliter aegrotabat, cui desperanti salutem, complorantique

fatum suum Maiestas aeterna quindecim annos adiecit. Et diem praecer naturae legem haud scio qnothoris producit. Sed iussu autorisnaturae retrorsum Orientem versus tendens cursus iterat relictos, longissimum diem mortalibus ministrat. Id fama diuulgatum est, animaduersumue a Chaldaeis.

[Note: 10] Annos deinde vnum et viginti praefuit Babyloniae Benmerodachus. Is Manassen Regem Iudeae omnibus flagitiis, sceleribusque inquinatissimum (vt qui Esaiam Prophetam serra lignea confectum crudelissime necauerit) vinctum Babylonem duxit: vbi eidem post tot aduersitates resipiscenti, et adfirmanti, profitentique, se non amplius peccaturum, supremus Deus pater indulgentissimus (qui purgari homines a peccatis maxime cupit) non solum veniam omuium criminum donauit, verum rarsus quoque ad Imperii culmen ipsum euexit: quo foret illustre diuinae clementiae monumentum.

[Note: 11] Benmerodacho succedit in Assyria annos quinque et triginta Nabocodrosocus (ita enim Strabo [Note: Strabo l. 15.] eum adpellat, qui sacris literis est Nabuchodonosar) contra quem Nechao Rex Aegypti vsque Euphratem arma mouet: et Iosiam religiosissimum Iudae regem Babyloniis foederatum, occurrentem hostiliter praelio occidit. Deinde Ioachaz filium Iosiae, quem populus regem iusserat, vinctum cathenis in Aegyptum deportat. Centum talentis Aegypti, et talento auri terram mulctat: quod tributum viritim exactum est, regnumque vendidit fratri huius Iehoiakim, siue Heliakim, quem enim Hebraei Heliakim, Syri Heli, Aegypti Iehoiakim, vulgus Ioakim vocare solet. Verum rex Babylonius collectis copiis iuxta Euphratem Aegyptium caedit, fundit, regi Aegyptio maximam partem regni aufert: Palestinam deinde tributariam facit, victorque Babyloniam rediit, regnum per manus filio tradidit, qui Nabocodrosorus Magnus adpellatur, Herculique a Chaldaeis praefertur: potitus est rerum annos quinque et quadraginta.

[Note: 12] Ei Rex Iudeae cum Obedire detrectaret, ipse Palestinam inuadit, Hierosolyma expugnat Ioakim vinctum cathenis Babylonem missurus, mutato consilio, ante moenia vrbis trucidat. Templi instrumenta, Gazam omnem domum defert, in fano suo Babylone locauit. Interim Iehoiakim filius superioris Iehoiakim annos natus octodecim regnum inuadit Palestinae, tenetque menses tres, dies decem. Babylonius enim rex octauo regni anno copias rursus aduersus Palestinam mittit, coeptaque est vrbs Hierosolyma obsideri, subsecutus est et Rex cum nouo milite: sed Iehoiakim consilium secutus Hieremiae vatis diuini cum matre, et purpuratis Ezechiele Propheta, cum famulitio vltro sese victori permittit, qui omnes relegati sunt, cum Gaza regia Babylonem, in carcereque seruati. Caeterum Nabocodrosorus Palestinae regem dedit Sedechiam filium Iosiae patruum huius Iehoiachim, quem vulgus Ioachim vocat. Verum Sedechias domum redeuntibus Assyriis, immemor beneficii: Hieremiaeque legati Dei monita spernens, Babylonio regi seruire recusat, ab eoque deficit Nabocodrosorus vbi hoc accepit, continuo cum exercitu, hostilique animo in Iudaeam proficiscitur, Hierosolyma biennio circumsidet, tandem expugnat Sedechiam Regem luminibus priuat, Vrbem cum templo succendit, maenia dirui, solo aequari iubet, populus (praeter paucos admodum vinitores, et agricolas, et quos fuga seruauit) captus abductus Babylonem in exilium impietatis poenas graui seruitio pependit. Factum est id vndeuicesimo regni anno Nabocodrosori Magni. In Daniele Propheta, et Hieremia plura de hoc rege scripta offendes: me indicare huiusmodi satis superque est.

[Note: 13] Amilinus Euilomerodachus Nabocodrosoro parenti succedit. Primo regni anno Ioachimum e carcere eripit, in precioque habet, regiae mensae conuiuam adhibet: vitam proximam regiae Maiestati degere permittit, eidem annonam, et vestimenta tribuit: Neri tum ei cognomen populus indidit quod lucerna Dauidici generis, quae videbatur extinguenda, in ipso reaccensa

sit. Quamobrem hymnorum sacrorum carmen octauum et octogesimum factum est, gratiae immortali Deo actae, bonisque omnibus: et votis, precationibus etiam solennibus, celerior Messiae aduentus efflagitatus est.

[Note: 14] Discessit Amilinus regni anno tricesimo, tribus relictis filiis, qui Imperium tenuerunt annos non amplius quatuordecim. Primus Regassar nomine tres regnauit annos: alter Labassarodochus sex Balthasar tertius quinque.

[Note: 15] Tum Cyrus et Darius annos natus sexaginta duos fratres, filii Asueri Histaspis Medi, deuicto Apanda (Graecis est Astiages) rege Medorum, et Balthasare hoc interempto Imperium ad Persas transterunt: regnum Medorum, et Babyloniorum soluunt, qua tempestate Romae exacti reges sunt ob stuprum illatum Lucretiae Persarum Reges pro necessitate sacrarum literarum paucis commemorabo. Metasthenem Persam sequor, qui verissime de his, tempore Alexandri Magni prodidit. Cyrus et Darius autores regni Persarum ex aequo regnarunt in Perside annos duodecim, Babyloniae duos, mortuo tum Dario Cyrus solus annos duos et viginti. Ipsi primo anno, quo Babyloniam caeperunt, Hebraeos, qui iam septuaginta annos exularant, publico edicto, restituunt solo natali, templumque coelesti numini restaurari mandant: sumptus publice a Regibus ex fisco praebiti.

[Note: 16] Iudaei igitur duce Barachia, quem Zorobabel vocant, soluta captiuitate in Palestinam laeti migrant. Nec mora e vestigio aram, vbi sacrificarent aeternae Maiestati construunt. Cumque iam anno altero fundamenta templi iecissent, opusque surgeret, Darius Rex decedit.

[Note: 17] Finitimi ob gentile aduersus Iudaeos odium, eos ab incepto vi prohibuere. Longius aberat Cyrus, quam vt adiri posset, subacta enim Asia et vniuerso Oriente in potestatem redacto, Scythis bellum intulerat.

[Note: 18] Erat autem eo tempore Scytharum Regina Thomyris, quae non muliebriter aduentu hostium territa, cum prohibere eos finibus posset, vadum Araxis fluminis transire permisit. Itaque Cyrus traiectis copiis, cum aliquantisper in Scythiam processisset, castrametatus est.

[Note: 19] Deinde postera die cum simulato metu et refugiens, castra deseruisset, vinum affatim et ea quae erantepulis necessaria reliquit. Quod cum nunciatum Reginae esset, adolescentulum filium ad insequendum eum cum tertia parte copiarum mittit. Cum ventum ad castra Cyri esset, ignarus rei militaris adolescens, veluti ad epulas, non ad praelium venisset, omissis hostibus, insuetos Scythas vino se onerare patitur: priusque Scythae ebrietate quam bello vincuntur. Nam cognitis his, Cyrus reuersus per noctem saucios opprimit, omnesque Scythas, cum Reginae filio interfecit. Amisso tanto exercitu, et quod grauius dolendum, vnico filio Thomyris orbitatis dolore non lachrymas effundit. sed in vltionis solatia intendit.

[Note: 20] Quippe simulata diffidentia, propter vulnus acceptum, refugiens Cyrum advsque angustias perduxit. Ibi compositis in montibus insidiis ducenta millia Persarum, cum ipso rege trucidauit: in qua victoria etiam illud memorabile fuit, quod ne nuncius quidem tantae cladis superfuit- Caput Cyri amputatum, in vtrem humano sanguine repletum coniici iubet, cum hac exprobratione crudelitatis, Satia te sanguine, inquit, quem sitisti. Cyrus regnauit annos sex, et triginta, non initio tantum regni, sed continuo totius temporis successu mirabilis: vt de quo veridici Dei immortalis interpretes longo ante tempore, adiecto etiam proprio nomine, vaticinati sunt.

[Note: 21] Cyrum excepit neposex fratre Dario Asuerus Artaxerxes primus (in historia Iudithae Nabuchodonosor cognominatur, Graecis est Cambises) eius regni anno primo praesides Syriae (ob antiquam cum Iudaeis simultatem) grauiter Iudaeos Epistola accusant perfidiae, caedis, defectionis eosdem arguunt quamobrem Iesus Pontifex (demandata filio Heliakim, qui et Iehoiakim, interim prouincia pontificis) legatus crimina obiecta confutaturus Babylonem proficiscitur, ibi tum se Rex continebat: vlturusque caedem patrui meditabatur expeditionem aduersus Arpaxat, cuius fraude atque ope Cyrus perierat. Ipse quoque Medos, Persas,

et Assyrios occuparat. Cum itaque bellicis tumultibus Asuerus intentus esset, Iesus auditusnon est. Victortandem Asuerus, cum Holofernem ducem suum ab Hebraeis trucidatum accepisset, vetuit publice rescripto moenia vrbis et templum extrui. Tum Ioakim pontifex absente parente res gestas Iudithae memoriae commendauit. Tenuit gubernacula Artaxerxes annos viginti.

[Note: 22] Ipsi iuccedit filius Darius annos septem et triginta, cum fratre Cyro Artabane ob regnum contendit: deinde ad arma ventum est, ibi victor Darius, non solum acta parentis rescidit: sed votis nuncupatis quoque aedificari templum publice edicto praecepit. Anno regni eius primo Iesus pontifex rediit. Altero deinde anno adhortantibus Aggeo, et Zacharia nunciis Dei Opt. Max. Hebraei templum construunt, quarto demum anno perficiunt.

[Note: 23] Darius tertius cognomine Nothus postea Persis imperat annos vndeuiginti. Graeci haud scio quem sibi pro hoc Dario Xerxem fingant. Hic a patre acceptum regnum filio per manus dedit.

[Note: 24] Is est Asuerus Artaxerxes Magnus, Darius Meneon maritus Edissae, quae et Hester neptis Mardochei, qui vitae annos centum nonaginta octo expleuit. A quo per Epistolam admonitus, rogatusque Ioakim pontifex rem gestam literis mandauit: Anniuersariumque sacrificium instituit. Septimo huius regni anno Esdras sacerdos armarium diuinae legis in Palestinam migrauit: Vicesimo deinde anno pocillator Regis Neemias subsequitur, moenibus Hierosolyma cingit. Regnauit Artaxerxes annos quinque, et quinquaginta. Postea Artaxerxes Ochus filius Edissae tenet regnum annos sex et viginti: eius filius Arses quatuor.

[Note: 25] Postremus apud Persas regnauit annos sex Darius quartus Arsami filius Codomanus ante dictus praefectus Armeniorum bellum cum Alexandro Magno diu variante fortuna, magna virtute gessit. Postremo victus ab Alexandro, a cognatis occisus insidiis: vitam pariter cum regno Persarum finiuit, quod annos duntaxat (vt sunt omnia humana caduca) tres supra trecentos mansit: quemadmodum Arabarzanes quoque apud Q. Curtium, Alexandro literis aperuit.

[Note: 26] Sed longius ab incepto studium et necessitas sacrae historiae nos traxit. Nunc ad Europam, Germanosque reuertar, si prius admodum pauca de Imperio Macedonum, quod et Graecorum vocari solet, attigero. Alexander ille Magnus Imperii Graecorum author, acerrimi ingenii, literarum studiis eruditus fuit, exacta pueritia per quinquennium sub Aristotele doctore inclyto omnium Philosophorum creuit. Accepto deinde Imperio Regem se terrarum omnium, et mundi appellari iussit. Annos natus viginti, cum triginta duobus peditum millibus, equitum quatuor Asiam Persarumque regnum inuadit: Hac tam parua manu, vniuersum terrarum orbem, vtrum sit admirabilius, vicerit, an aggressus fuerit, incertum est.

[Note: 27] Cum ad tam periculosum bellum, exercitum legeret, non iuuenes robustos, nec primo flore aetatis, sed veteranos plerosque etiam emeritae militiae, qui cum patre, patruisque militauerant, elegit: non tam milites, quam magistros militiae electos putares. Ordines quoque nemo nisi sexagenarius duxit: vt si principia castrorum cerneres, Senatum te alicuius priscae Reipub. videre diceres. Illius amici eius virtutis erant, ac venerationis, vt singulos Reges putares. Quippe ea pulchritudo et proceritas corporis et virtutum, et sapientiae magnitudo in omnibus fuit, vt qui eos ignoraret, non ex vna gente, sed ex toto terrarum orbe electos iudicares: nec vlla gens vnquam tam clarorum virorum prouentu floruit, quos primum Philippus pater, mox Alexander tanta cura legerat: vt non tam ad societatem belli, quam in successionem regni electi viderentur. Quis igitur miretur talibus ministris, Orbem terrarum victum?

[Note: 28] Sed vt breui hos imperium coaluit, ita breui collapsum est. Cum Alexandro maiestas eius orta, cum eo pariter occidit. Ipse enim sublato hoste (vt sunt animi hominum nimia felicitate

mersi, impotentes sui) successu rerum elatus, impatiensque tantae fortunae, Deus adorari voluit. Nec iracundiae, nec voluptatibus temperare potuit: inter epulas ebrius suorum se sanguine aspersit: quorum ope potissimumvicerat, trucidauit crudelissime. Duodecimo tandem regni anno, insidiis petitus a suis, qui eius crudelitatem latius serpere metuebant, veneno in ipso flore aetatis Babylone extinctus.

[Note: 29.] Duces Alexandri declarato fratre eius Philippo Rege, primo specie alieni imperii procurandi ingentia inuadunt regna (sed aduersus immodicas cupiditates nullus stat terminus, et difficile est eo contentum esse, quod offert occasio, sordent prima, cum maiora sperantur) interfectis Alexandri vxoribus, liberis, matre, omnibus denique, quicunque Alexandrum etiam longinqua cognatione contigerant: reges se a populo appellari iubent, ita ex vno Imperio quatuor confecere regna, Asiae, Syriae, Macedoniae, Aegypti. Quodque Imperium sub vno stare potuisset, dum a pluribus sustinetur, corruit.

[Note: 30] Ipsi denuo in semetipsos arma vertunt, et cum ciuilibus bellis vires suas, seque confecissent, facilem praebuere victoriam Romanis. Qui regibus captis, trucidatis, pulsis, eorum regna in formam prouinciarum redegerunt. Paulus Aemilius Macedoniam, vno die duabus et septuaginta vrbibus direptis, ac venditis. L. Cornelius Scipio Asiaticus Asiam: Cn. Pom. Magnus Syriam: Imperator Caesar Augustus Aegyptum Romano subiecit Imperio.

[Note: 31] Hae nunc regiones omnes Turcarum seruiunt Imperatori, non sine maxima Christianorum principum infamia, iacturaque Reipub. Christianae: pudet, pigetque dicere, quam degeneres simus. Nos pessima, atque diuersa inter se vitia, luxuria, atque auaritia pessundant. Maiores nostri (apud quos pluris ferrum, quam aurum erat) lacte, et caseo, auenae pulte, parco ac parabili victu contenti, pellibus ferarum, et rhenonibus (quae venatio subministrabat) vestiti, Darium opulentissimum Persarum Regem (qui Graeciam debellauit, Macedoniam domuit, Iolas nauali praelio superauit) turpi ex Germania submouere fuga: ipse enim Germanorum Orientalium (quos Scythas et Getas vocare solent) regni Landino nomine bellum inintulit. Huius filiam Darius in matrimonium petierat. Landinus Persae adfinitatem amicitiamque spreuit. Darius ita se contemni non aequo ferens animo, ponte Danubium committit, armatis septingentis millibus hominum, Daciam, qui nunc Septemcastrenses sunt, ingressus est. Non facientibus hostibus pugnae potestatem, sero animaduertit interrupto ponte Histri, reditum sibi intercludi posse. Insidias igitur metuens, amissis nonaginta millibus hominum, trepide refugit quae iactura abundante multitudine inter damna numerata non est

CAPVT IX. De aliis Germanorum transmigrationibus.

1. Germani quaerunt nouas sedes.

2. In Pannonia et sub Brenno in Italia consident.

3. Praesagium de eorum aduentu Romae spernitur.

4. Brennus cum Dionysio Rege Siciliae foedus init.

5. Brennus Ethruscos infestat. Boii Melpum delent. Clusii obsessio.

6. Clusini auxilium a Romanis deposcunt.

7. Legati Romanorum cum Germanis agunt de Clusinis non oppugnandis.

8. Legati Romanorum cum Clusinis contra Germanos pugnant.

9. Germani ea de re Romae queruntur, Legatorum deditionem poscunt, bellumque minitantur.

10. Romanorum ad Alliam clades. Lucariorum festorum origo.

11. Germanorum aduentus Romae.

12. Romanorum fuga. Seniores ex Senatu in vrbe permanent.

13. Germani Romam intrant.

14. Senes trucidantur. Vrbis direptio et incendium, Capitolii obsessio. Venus Calua.

15. Obsidio soluitur. Germani pro mille pondo auripacem concedunt, interque accipiendum caeduntur.

16. Varia cum Romanis praelia.

17. Senones varia fortuna pugnant.

18. Expeditio Philippi Macedonum Regis in Germanos.

19. Germani astutia victi. Philippus praedam amittit.

20. Alexandri M. exercitus a Germanis profligatus.

21. Germani in Asia sub Dario militant.

22. Alexander in Germanos arma conuertere decernit, Legatorumque Germanicorum magnanima responsio.

23. Legatio Scytharum seu Germanorum Orientalium Legatorumque insolens oratio.

24. Alexander Germanos vlteriores lacessere declinat. Saxones et Sueui ipsi stipendia faciunt, Norici et Boii bellum indicunt.

25. Germanorum noua transmigratio, decisa sylua fontes nascuntur.

26. Lysimachus a Getarum Rege captus, ipsique bellum stolide occupasse exprobratur.

27. Reges Germanorum pacem emunt.

28. Ptolomaei Legatis Germanis data responsio.

29. Macedones a Germanis vincuntur, Ptolomaeus captus occiditur.

30. Metus in Macedonia. Sosthenes Macedonum Princeps Belgiam repellit.

31. Brennus Macedoniam irrumpit.

32. Macedones sub Sosthene vincuntur, Germani Macedonum agros depraedantur.

33. Brennus ad spoliandum templum Apollinis se accingit. Templi descriptio.

34. Delphi praesidio muniuntur

35. Brennus suos hortatur et Delphos oppugnat.

36. Sacerdotes Apollinis suos ad resistendum incitant.

37. Terrae motu et tempestate orta Germani prosternuntur, Brennus se interficit.

38. Num haec ita se habeant dubium movetur. Pars Germanici agminis novas sedes inuenit.

39. Exercitus a Brenno ad tuendos fines relictus, Antigono pacem venalem offert.

40. Legati Germanorum ostentatione ad praedam inuitati.

41. Macedonum castra deserta occupantur. Germani trucidantur.

42. Lomnorius et Lutharius Thraciam et Bizantinum oram vectigalem reddunt,

43. Tendunt in Asiam, Hellespontum traiiciunt.

44. Troiam occupant, Nicomedi auxilium praestant, stipendia exigunt.

45. Terror armorum Germanicorum et iuuentutis foecunditas.

46. Gallograecia a Germanis fundata Galatarum nomina.

[Note: 1] REgnante deinde apud Persas Artaxerxe Magno, marito Edissae, quae et Hester, Germani seu ex veteri et antiquo gentis instituto, seu abundante domi multitudine, cum eos non caperent terrae, quae genuerant, trecenta millia hominum ad sedes nouas quaerendas velut peregrinatum miserunt. Alii scribunt latrocinandi studio, alienaque rapiendi, more prisco, caeteris contemptis, patrios deseruisse penates. Sunt qui tradant ab vltimis terrarum oris, cum omnia cingerentur Oceano, ingenti agmine profectos, cum iam media vastassent.

[Note: 2] Ex iis portio, duce Brenno filio Regis Angilorum (Sueuorum natio est) in Italia fauentibus (qui ante Alpes transgressi erant) Germanis consedit: quae et Vrbem Romam captam incendit: quemadmodum mox enarrabimus. Et portio Illyricos sinus per strages Barbaror um penetrauit, et in Pannonia consedit: ibi domitis Pannoniis per multos annos cum finitimis bella gessit.

[Note: 3] At in Italia M. Caeditius de plebe, nunciauit Tribunis, se noctis silentio audiuisse vocem clariorem humana, quae Magistratibus dici iuberet, Gallos (hoc est albos) et Teutonas, atque Germanos aduentare: Id (vt fit) propter autoris humilitatem spretum est,

et quod longinqua tum, eoque ignotior gens erat.

[Note: 4] Brennus Sueuorum Regulus, legatos ad Dionysium Siciliae Regem (qui tum adversus Graecos eam partem Italiae incolentes, quae tum Magna Graecia dicebatur, vbi est Tarentum oppidum, bellum gerebat) mittit, societatem ac amicitiam petitum: gentem suam inter hostes eius positam esse, magno vsui ei futuram, vel in acie bellanti, vel de tergo intentis in praelium hostibus, aperuit. Grata legatio Dionysio fuit. Ita pacta societate, et Teutonum auxilio auctus, bellum velut ex integro restaurat.

[Note: 5] Germani quoque eius societate freti, Ethruscorum oppida, quae nondum expugnarant, sibi deposcunt, belloque lacessunt. Bon, qui ante ducentos annos in Italiam transcenderant, cum Senonibus (quos fuisse Sueuos inter illustres constat authores: et etiam nunc apud nos carminibus antiquis canitur) Melpum Vrbem opulentia praecipuam, euertunt, atque delent, author est Corn. Nepos. Brennus deinde Clusium obsidet, auxilio fuisse Boios Sueuis ex Plinio existimare licet.

[Note: 6] Romani tum Imperii radices Tiberino agro, Latioque antiquo millibus passuum quinquaginta finiebantur. Vicinae Vrbes, velut aemulae, vltro etiam bello lacessebant. Clusini nouo, et incognito hoste exterriti legatos Romam, qui auxilium a Senatu peterent, miserunt.

[Note: 7] De auxilio nihil impetratum, legati tres missi, qui Senatus et populi nomine agerent cum Germanis, ne socios populi Romani, atque amicos, a quibus nullam iniuriam accepissent, oppugnarent, Romanis eos bello quoque, si res cogat, tuendos esse. Legatis in concilio Germanorum respondetur: Quinam gentium sint Romani, nescimus: nec quicquam nobis cum ipsis rei est, Clusini partem agri, quem latius possident, quam colant, concedant, aliter pax impetrari non potest. Suscipientibus deinceps Romanis, atque quaerentibus, quidnam Germanis in Italia omnino rei, et quodnam ius id esset, agro possessores spoliare. Accensis inde vtrinque animis, primo ad iurgium ventum est, mox praelium conseritur.

[Note: 8] Legari quoque contra ius gentium arma capiunt, et fortiter ante signa Clusinorum pugnant. Quod vbi Germani agnouere, signo dato, per totam aciem receptui canunt. Omissa inde ira adversus Clusinos, in Romanos belli studium conuertunt. Erant qui extemplo Romam eundum censerent. Vicit seniorum sententia.

[Note: 9] Legati prius mittuntur questum iniurias, postulatumque, vt pro iure gentium violato, legati dederentur. Vbi mandata popularium Germani exposuerunt, Senatus cognitionem de postulatis ad populum reiicit. Vbi plus gratia, ac opes valuerunt, vltro honos habitus violatoribus iuris humani, Magistratus delari, ne dum mulcta indiceretur. Ipsi Tribuni militum consulari potestate creati sunt, tantum abfuit, vt dederentur, aut de eorum poena ageretur. Infensi Germani bellum propalam minitantes, ad suos redeunt, confestim citato agmine Romam versus tendunt.

[Note: 10] Vrbes alias raptim praetereuntes omnia tumultu complent. Romam se ire magno clamore significant. Fit fuga agrestium. Romani fama, nunciisque Clusinorum, aliorumque populornm exciti, ad vndecimum lapidem ab vrbo iuxta Alliam flumen hostibus occurrunt. Brennus Regulus Sueuorum, omissa multitudine, quae in aequo campi consederat, in subsidiarios, qui editum locum occuparant, impetum dat. Parum per illos tutatus est locus. Vbi loco pulsi, continuo omnes terga vertunt, fit fuga passim, pauci Romam, pars maxima Veios perfugit. In turba impedientium fugam, quid ad ripam Tiberis abiectis armis defugerant, magna strages facta: multos imperitos nandi, aut inualidos, hausere gurgites. Erat inter viam Salariam et Tiberim lucus permagnus, plerique victi ac fugientes e praelio se occultauerunt ibidem: vbi et quotannis festa inhoc luco posthac celebrant, lucariaque vocabant.

[Note: 11] Germani tam repentina victoria praeter spem potiti, haud multo ante Solis occasum ad Vrbem Romam perueniunt. Vbi cum Equites progressi, non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in

muris retulissent, noctem, insidiasque, et ignotae situm vrbis veriti, extra Vrbem consederunt. Romae vbi hostes adesse nunciatum est, qui tum ibi erant totam Vrbem lamentis implent rati reliquos omneis caesos esse.

[Note: 12] Iuuentus armata in arcem fugit. Caeteri qui inutiles bello, ex vrbe cum liberis, vxoribus effusi, per agros dilabuntur, vrbesque petunt finitimas: sacra in doliolis condita, Flamines ac Vestales virgines sacello defodiunt, cum caeteris quae ferre poterant, ex vrbe excedunt. Turba seniorum, qui amplissimis vsi erant honoribus, domos regressa, insignibus magistratuum, cultuque fortunae priscae amplissimo, in medio aedium, sellis eburneis sedens, hostium aduentum expectabat.

[Note: 13] Senones postero die apertam Vrbem inuadunt, primoque trepidabant, ne qui subesset dolus. Mox vbi solitudinem vident, Vrbem patente porta ingrediuntur, in forumque perueniunt acie instructa. Solitudine absterriti, suspectis locis praesidia collocant, ne quis in dissipatos impetus fieret. Caeteri dilapsi ad praedam patentes passim domos adeunt, vbi sedentes in sellis senes Augusto ornatu, habituque veluti simulachra Deorum venerabundi intuentur.

[Note: 14] Vnus ex senibus in caput Sueui barbam suam (vt tum omnibus promissa erat) permulcentis scipionem eburneum impegit: ab eo initium caedis ortum, omnes caeteri quoque in suis sedibus trucidantur. Tecta deinde diripiunt Germani, exhaustis faces admovent, totam. Vrbem igne, ferro vastant: sex menses circa arcem haerent, obsessi in Capitolio Romani ex mulierum capillis tormenta faciunt, inde aedem Veneri Caluae consecrarunt.

[Note: 15] Panis iactatus in Germanorum castra, vt desperarent inopia subigi posse Romanos. Pestilentia enim, famesque obsessos pariter et obsidentes vrgebat: induciae factae, obsidio soluta est. Mille pondo auri Romani redimunt pacem: inter accipiendum aurum Camillus collectis profugis ex praelio Romanis, Germanos imparatos, inopinatosque, et nihil mali suspicantes facile cecidit. Fugientibus, ne desperantibus rediret in praecordia virtus, non solum via data, sed et nauigia permissa, quibus Tiberim transirent, et commeatus, ita censente Senatu, praebiti sunt. [Note: Plinius de Viris Illust. cap. 23.] Capta Roma est quartodecimo, Calendas Augusti, ab V. C. anno supra trecentesimum quarto et sexagesimo. Hunc diem Roma fastis mandauit, aterque decreto pontificum iudicatus est.

[Note: 16] Cum reliquiis et aliis Italiam incolentibus subinde pugnatum est. Manlium Torquatum, M. Valerium Coruinum, aliosque Romanos duces cum his bellasse in Annalibus inuenio. Complura praelia tumultuaria latrocinantium more fuerunt. Ipsi enim ingenti saepius precio mercedeque conducti ab Ethruscis, Vmbris, aliisque Italiae populis infestis Romae velut in ceruicibus positae, Romanum peruaserunt agrum.

[Note: 17] Cum saepe alias, tum eo anno, quo Q. Fabius Maximus, quintum, P. Decius, quartum Coss. fuerunt, Teutonici tumultus praecipuus terror ciuitatem tenuit: Imperatoresque bello ambo delecti, Senones Sueui multitudine ingenti, rurfus ad Clusium (quod Carmas olim appellabant) venerunt, legionem Romanam, castraque oppugnatum. Scipio qui castris praeerat, loco adiuuandam paucitatem suorum militum ratus, in collem, qui intra Vrbem et castra erat, aciem erexit: sed vt in re solita, parum explorato itinere ad iugum perrexit, quod hostes ceperant, parte alia aggressi: ita caesa a tergo legio: atque in medio, cum hostis vndique vrgeret, circumventa: deletam legionem, ita vt nuncius non superesset, quidam authores sunt. Nec ante ad Consules, qui iam haud procul a Clusio aberant, eius cladis fama perlata est, quam in conspectu fuere Teutonici equites: pectoribus equorum (qui mos adhuc est Orientalium Germanorum) suspensa gestantes capita, et lanceis infixa. Congressi cum duobus Coss. cum equitatum Romanum infugam vertissent, Decium devotum Diis Manibus occidunt: superstitione magis deinde, quam virtute victi sunt, Iidem paruo post tempore, cum ipsis populus Romanus bellum ob violatos legatos indixisset, L. Coelium praetorem cum legionibus profligarunt.

[Note: 18] Haec ad Occidentem, et Meridiem cum gesta, in Oriente, et Aquilonis in ora, non minor tumultus fuit Philippus Macedonum Rex, pater Alexandri Magni, posteaquam multis vrbibus direptis, Graeciam domuerat, finitimos in potestatem redegerat, in eam Magnae Germaniae partem, quae Histro, Pontoque contermina est, Danubio traiecto, praedandi causa proficiscitur, more negociantium impensas belli alio bello refecturus.

[Note: 19] Mathaeas qui eo tempore erat Rex harum regionum, cum copiis occurrit. Cumque sui virtute, ac animo praestarent, astutia Philippi vincuntur. Capta pecoris magna vis, et viginti millia puerorum ac faeminarum, auri, argentique nihil. Sed reuertentem Philippum accolae Histri armis excipiunt. Philippus ita in femore vulneratus est, vt per corpus eius equus interficeretur, cum omnes occisum putarent, praeda amissa est.

[Note: 20] Nec impune nos Philippi filius Alexander magnus lacessiuit. Nam Zopyrion praefectus Ponti ab ipso relictus, ociosum se ratus, si nihil ipse gessisset, adunato triginta millium exercitu, maioribus nostris bellum intulit. Caesus cum omnibus copiis, poenas temere illati belli genti innoxiae luit.

[Note: 21] Ea quoque tempestate, Germanos in Asia militasse, praeter famam vulgatissimam, antiqua carmina, domestica videlicet testimonia, autorem habeo Q. Curtium, qui inter auxilia Darii Regis Persarum (quem variae gentes, ne fociis satis quidem notae sequebantur) Sueuos connumerat.

[Note: 22] Canitur apud nos Alexandrum Asia perdomita in Europam arma conuertere decreuisse, misisseque ad Germanos finitimosque quendam ex amicis, qui denunciaret ne Tanaim atque Histrum amnes iniussu Regis transirent: a latrociniis se continerent. Maiores nostri militiae facitis magni, ad verborum linguaeque certamina rudes, gladium Alexandro misere per legatos, quos conviuio adhibitos cum Alexander, quid nam maxime timerent, ratus se dicturos, interrogaret: Nihil aliud Rex praestantissime (inquiunt) quam ne coelum in nos corruat.

[Note: 23] Adfuerunt et Germanorum Orientalium (quos Sarmatas, et Scythas scriptores rerum, nos Venedos, ipsi se Sclauos vocant) oratores, hos ita locutos accepimus: Si Deus auiditati tuae par corpus dedisset, orbis terrarum te non caperet, alteramanu Orientem, aeltera Occidentem contingeres. Et hoc assecutus scire velles, vbi solis fulgor absconderetur. Sic quoque concupiscis quae non capis, ab Europa petis Asiam, ex Asia transis in Europam. Deinde si humanum genus omne superaueris, cum syluis, et niuibus, et fluminibus, ferisque bestiis bellum gesturus es. Arbores magnae, quae diu quidem crescunt, vna hora extirpantur: Leo quoque minimarum auium pabulum est, et ferrum rubigo consumit. Nihil tam firmum est, cui periculum non sit etiam ab inualido. Quid nobis tecum est? nunquam terram tuam attigimus, qui sis, vnde venias, licet ne ignorare in vastis sylvis, paludibusque viuentibus? Nec seruire vlli possumus, nec imperare desideramus. Gloriaris te ad latrones persequendos venire, omnium gentium quas adisti, latro es. Iam etiam ad pecora nostra auaras, et instabiles manus porrigis. Impone foelicitati tuae frenos, facilius eam reges: si Deus es, tribuere mortalibus beneficia debes, non sua eripere: si autem homo es, id quod es, semper esse te, cogita. Nos Asiae, et Europae custodes habes: vtrique imperio tuo finitimos, hostes an amicos velis esse considera. Contra Rex fortuna sua, et consiliis suorum se vsurum esse respondit: nam et fortunam cui confidat, et consilium suadentium ne quid temere, aut audacter faciat, se secuturum.

[Note: 24] Ita dimissis oratoribus Tanaim traiicit, ibi more veterum ducum aram, atque columnam in terminis posuit, meminit Ptolomaeus. Inde Alexandria in ripa Tanais condita, in Asiam reuertitur: satis et ad gloriam, et vtilitatem perfectum ratus, Germanos vlteriores lacessere declinauit. Alexander popularibus nostris etiam imperitis notior est, quam sui reges, et Imperatores: quorum ne nomina quidam norunt. Saxones, et Sueui tum se stipendia fecisse praedicant. Noricos, Boiosque eidem bellum indixisse antiquis canitur carminibus.

[Note: 25] Post mortem eius magna hominum vis, seu inopia agri, seu ipe praedae Germania, Pannoniaque migrarunt. Hortante deinde successu, diuisis agminibus alii Macedoniam patriam Alexandri Magni duce Belgio: Alii Graeciam ducibus Brennone, Euridano, et Thessalono: Pars Thraciam viginti millia hominum, cum Lomnorio et Luthario Regulis, ferro omnia proterens, petiuit. Circa Hemum castra locant: contra Cassandrum, et Lysimachum Reges Macedonum, cum valli gratia syluas cecidissent, fontes nati sunt decisa sylua, quos arborum alimenta consumebant.

[Note: 26] Dromichetes quoque Getarum Rex Lysimachum regem viuum capit inferentem sibi bellum: ostendens ei inopiam suorum, liberum dimisit: admonens opulenti populi ducem stolide aduersus inopes occupasse bellum: quod magis domi illi timendum sit: quod belli certamen anceps, praemia victoriae nulla, damna manifesta: cum diuite in hoste plura concupiscenda, vltro magis prodituros obuiam: proinde inquit, ne talibus bellum inferas, sed potius amicis vtere.

[Note: 27] Tantus deinde Germanici nominis terror erat, vt etiam reges non lacessiti: vltro pacem ingenti pecunia mercarentur. Solus Rex Macedoniae Ptolomaeus Ceraunos, frater Ptolomaei Philadelphi Regis Aegypti, aduentum horum intrepidus audiuit, iisque cum paucis occurrit.

[Note: 28] Belgius igitur ad tentandos Macedonum animos, legatos ad Ptolomaeum mittit, offerens pacem, si emere velit. Sed Ptolomaeus inter suos belli metu pacem Germanos petere gloriatus: nec minus ferociter se legatis, quam inter amicos iactauit. Aliter se pacem daturum negando, nisi principes suos obsides dederint. Non enim fidem, nisi inermibus habiturum: milites se habere, filios eorum, qui sub Alexandro rege stipendia toto orbe terrarum victores fecerint. Renunciata legatione risere Germani, vndique acclamantes breui sensurum, sibi, an illi consulentes pacem obtulerint.

[Note: 26] Interiectis diebus praelium conseritur, victi Macedones caeduntur, Ptolomaeus multis vulneribus saucius capitur, caput eius amputatur, et lancea fixum tota acie ad terrorem hostium circumfertur: paucos ex Macedonibus fuga seruauit: caeteri aut capti, aut occisi.

[Note: 30] Haec cum nunciata per omnem Macedoniam essent, portae Vrbium clauduntur, luctu omnia replentur. Desperantibus omnibus, Sosthenes vnus de Macedonum principibus, contracta iuuentute, et Germanos exultantes victoria compescuit, et Macedoniam ab hostili depopulatione defendit.

[Note: 31] Interea Brennus, quo duce portio Germanorum in Graeciam se effuderat, audita victoria suorum, qui Belgio duce Macedonas vicerant, indignatus parta victoria, opimam praedam, et Orientis spoliis onustam, tam facile relictam esse, centum quinquaginta millibus peditum, et quindecim millibus equitum in Macedoniam irrupit.

[Note: 32] Cum agros, villasque depopularentur, occurrit ei cum instructo exercitu Macedonum Sosthenes. Sed vincuntur Macedones, intra murosque se condunt. Victor Brenno, qui et Brennus, nemine prohibente, totius Macedoniae agros depraedatur.

[Note: 33] Inde animum ad delubra auro, argentoque ornata conuertit, dictitans aurum esse offensam religionis, locupletesque deos nullis opib. egere: vt qui eas largiri hominibus soleant. Statim igitur Delphos vertit iter. Vbi templum tum Apollinis erat positum in monte, rupe vndique impendente, orbi terrarum celebratissimum, locupletissimumque. Vbi et oracula edebantur, responsa ab insanis Vatibus dabantur consulentibus. Ciuitatem ibi fecerat hominum frequentia, qui vndique concurrebant. Multa ibi et opulenta regum, populorumque munera.

[Note: 34] Igitur Brennus cum in conspectu haberet templum, diu deliberauit, an confestim rem adgrederetur, an vero fessis de via militib. noctis spacium ad resumendas vires daret. Euridanus et Thessalonus duces, qui se ad praedae societatem iunxerant, amputari moras iubent, dum imparati hostes, et recens suus aduentus terrori esset. Interiecta nocte, et animos hostibus,

forsitan et auxilia accessura et vias quae nunc pateant, obstructum iri. Sed vulgus inconditum, ex longa inopia attenuatum, vbi primum vino, caeterisque commeatibus referta rura inuenit, non minus abundantia, quam victoria laetum per agros se sparserat, desertisque signis ad occupanda omnia, pro victoribus vagabantur. Prius itaque suam Vrbem Delphi viribus sociorum permuniuere, quam hostes vino velut praedae incubantes ad signa reuocarentur.

[Note: 35] Habebat Brennus lecta ex omni exercitu peditum quinque et sexaginta millia: Delphorum et sociorum non nisi quatuor erant millia. Quorum contemptu Brennus ad acuendos suorum animos praedae vbertatem omnibus ostendebat: statuasque cum quadrigis, quorum ingens copia procul videbatur, solido auro fusas esse, plusque in pondere, quam in specie habere praedae, adfirmabat. Hac asseueratione incitati Germani, simul et hesterno mero sau. cii, sine respectu periculorum in bellum ruebant. Contra Delphi plus in Apolline Deo suo, quam in viribus spem ponentes, cum contemptu hostium resistebant: scandentesque Germanos e summo montis vertice, partim saxis, partim armis obruebant.

[Note: 36] In hoc partium certamine, repente vniuersorum templorum antistites, simul et ipsi Vates cum insignibus et infulis, pauidi vecordiae suae in primam pugnantium aciem procurrunt. Aduenisse Deum clamant: eumque se vidisse desilientem in templum per culminis aperta fastigia: dum omnes opem Dei suppliciter implorant, iuuenem supra humanum modum insignis pulchritudinis, comitesque ei duas armatas Virgines, ex propinquis duabus Dianae, Mineruaeque aedibus occurrisse. Nec oculis tantum haec se perspexisse, audisse etiam stridorem arcus, ac strepitum armorum. Proinde ne cunctarentur Diis antesignanis hostem caedere, et victoriae Deorum socios se adiungere, summis obsecrationibus monebant. Quibus vocibus incensi omnes certatim in praelium prosiliunt.

[Note: 37] Terrae motu mox (seu natura seu praestigiis malorum geniorum id factum) portio montis abrupta; Germanorum strauit exercitum: et confertissimi cuncti hostium, non sine vulneribus dissipati ruebant. Insequuta deinde tempestas est, quae grandine, et fulgure saucios ex vulneribus absumsit. Dux ipse Brennus, cum dolorem vulnerum ferre non posset, pugione vitam finiuit. Haec Graeci scriptores de Brenno.

[Note: 38] An vero haec sint commenta sacerdotum, insanorumque Vatum et fallacissimorum spirituum praestigiae, inaniaque terriculamenta, haud facile dixerim. Maiores nostri inter caeteros heroas Germaniae Brennum antiquis celebrant carminibus: Sueuun fuisse, victoria et praemia potitum traditur. Comilitones quidem eius (quod sane constat) onusti auro et argento, per eadem vestigia, qua venerant, domum repetiuere. Pars Euridano duce ad confluentem Saui amnis sedes ceperunt, Scordisci posthac appellati sunt. Thessalonus vero non cum mediocri populo praedae dulcedine Illyricum repetiuit: spoliatisque Histris, in Pannoniae atque Norici confinio consedit. De bello superiore Brenni ita Propertius scribit:

Torrida sacrilegum testantur lumina Brennum,
Dum petit intonsi Pythia templa Dei.
At mons laurigero concussus vertice, duras
Gallica Parnassi sparsit in arma niues.

[Note: 39] Peditum vero quindecim millia, equitum tria, qui (cum Brennus proficisceretur in Graeciam) ad terminos gentis tenendos relicti fuerant, ne soli desides viderentur, fugatis Getarum, Triballorumque copiis, Macedoniae imminentes ad Regem Antigonum (qui Ptolomaeo, Sosthenique successerat) legatos mittunt, qui pacem venalem offerrent, simul et regis castra specularentnr.

[Note: 40] Quos Antigonus pro regali munificentia, ingenti apparatu ad coenam inuitauit. Sed Germani expositum grande auri, argentique pondus admirantes: atque praedae vbertate sollicitati, infestiores quam venerant, reuertuntur. Quibus Elephantes, velut

inusitatas ipsis formas Rex ostendi iusserat, naues onustas copiis demonstrari: ignarus, quod quibus ostentatione virium metum se iniicere existimabat, eorum animos, vt ad opimam praedam sollicitabat. Itaque Legati ad suos reuersi, omnia in maius extollentes, opes pariter, et negligentiam regis ostendunt: referta auro, et argento castra esse: et neque vallo, fossaue munita, et quasi satis munimenti in diuitiis haberent, ita eos omnia officia militaria intermisisse: prorsus quasi ferri auxilio non indigerent, quoniam abundarent auro. Hac relatione animi satis ad praedam incitabantur. Accedebat tum exemplum Belgii qui non magno ante tempore Macedonum exercitum cum rege trucidauerat.

[Note: 41] Itaque consentientibus omnibus, nocte castra Regis aggrediuntur, qui praesentiens tantam tempestatem, signum pridie dederat suis, vt omnibus rebus ablatis, in proximam syluam taciti se occultarent. Neque aliter seruata castra, quam deserta sunt. Siquidem Germani, vbi omnia vacantia, nec sine defensoribus modo, verum etiam sine custodibus vident, non fugam hostium, sed dolum arbitrantes, diu intrare portas timuerunt. Ad postremum integris et intactis munimentis scrutantes potivs, quam diripientes castra occupauerunt. Tunc ablatis quae inuenerant, ad littus conuertuntur: ibi dum naues, incautius diripiunt, a remigibus, et ab exercitus parte, quae eo cum liberis et coniugibus confugerat, nihil tale metuentes trucidantur.

[Note: 42] At Lomnorius, quem Strabo [Note: Strabo lib. 12.] Leonorium nominat, et Lutharius tertii agminis reguli (quos supra commemoraui) in Traciam iter auertunt. Ibi cum resistentibus pugnando, pacem petentibus stipendium imponendo, Byzantium (quae nunc Constantinopolis est) perueniunt: eam omnem oram vectigalem faciunt: Vrbes regionis eius obtinent, et aliquandiu possederunt.

[Note: 43] Cupido deinde eos in Asiam transeundi capit, cum audissent ex propinquo, quanta vbertas terrae eius esset. Lysimacha vrbe capta, Chersoneso omni armis possessa, ad Hellespontum descenderunt: ibi cum exiguo freto diuisam cernerent Asiam, multo magis animis incenduntur. Nuncios itaque ad Antipatrum praefectum de transitu mittunt. Quae res cum lentius spe ipsorum protraheretur, inter Regulos seditio orta est. Lomnorius retro, vnde venerat, cum maiore parte hominum repetit Byzantium. Lutharius Macedonibus (quos Antipater per speciem legationis ad speculandum miserat) duas tectas naues, et tres lembos adimit, his alios, atque alios, dies noctesque transuehendo intra paucos dies omnes copias traiecit. Haud ita multo post Lomnorius quoque Nicomede Rege Bithyniae adiuuante, Byzantio transmisit.

[Note: 44] Ex Europa itaque transgressi coeunt in vnum rursus Reguli, copiasque iungunt. Primo Ilium (quam Troiam vulgo dicunt) occupant, ibi se munire decreuerant. Verum cum sine moenibus esset, relinquunt. Deinde Nicomedi, qui aduersus Zyboeam: partem tenentem Bithyniae bellum gerebat, auxilia ferunt, Eorum opera deuictus Zyboea est, Bithyniaque omnis in ditionem Nicomedis decessit: cum quo Germani diuisere regnum. Profecti subinde ex Bithynia in Asiam processerunt, non plus ex viginti millibus hominum, quam decem armata manu erant: tamen tantum terrorem omnibus gentibus iniecerunt, vt quas adissent, quas non adissent imperio, parerent tributa penderet. Proindestipendia ipsi ex tota Asia eis Taurum montem exigebant.

[Note: 45] Denique neque Reges Orientis sine mercenario eorum exercitu, vlla bella gesserunt: neque pulsi regno ad alios quam ipsos conugerunt. Tantus terror Germanici nominis, siue armorum inuicta felicitas fuit, vt aliter neque maiestatem suam tutam, neque amissam recuperare se posse sine Teutonica virtute arbitrarentur. Teutonumque ea tempestate tantae foecunditatis iuuentus fuit, vt Asiam omnem velut examine aliquo implerent.

[Note: 46] Itaque (vt iam dixi) a rege Bithyniae in auxilium inuocati, regnum cum eo parta victoria diuiserunt, ad Halim amnem consederunt, eam regionem Galatiam, Gallograeciamque authores rerum nominant, ibid. quos Germanos fuisse, supra ex D. Hieronymo docui. Nam

et corpora procera, promissae, et rutilatae comae (quales Cn. Manlius Cos. apud T. Liuium refert) non aliam regionem, quam Germaniam indicant, quae tum quoque Gallia dicta fuit. Video et a tempestatis nostrae scriptoribus Carolos, Lotharios, Ludouicos, Carolomanos, Arionulphos, Godofridos, Baldouinos, Flandros, Brabantinos, reliquos Belgas, cum Germani sint, appellari tamen Gallos. De Galatis superioribus Claudianus Poeta, qui plurima de nobis scripsit, ita canit:

Nuper ab Oceano Gallorum exercitus ingens,
Illis, ante vagus, tandem regionibus haesit,
Pro Rheno poturus Halim, etc.

Ad hos D. Paulus scribit. Peculiaria gentis nomina Tholistobogi, quorum caput Pisinus, Voturi, Ambiati, Tectosages, Ancyra ciuitas, Teutobodiaci, Trogini, siue Trocini, quorum est Tauium. Sed ad Europam, Italiamque rursus redeo.

CAPVT X. De bellis Romanorum cum Boiis in Italia, et horum transmigratione secunda ad Tauriscos, Noricos et Danubium.

1. Marcus Claudius primus Apenninum transcendit. Boiorum clades. Viridomani mors.

2. Cremona et Placentia ad Boios in officio tenendos conditae.

3. Bellum Carthaginense.

4. Exercitus Romanus cum Posthumo a Boiis deletus.

5. Posthumi caput praescinditur, calua paterae loco adhibetur.

6. Pauor Romae exortus. Boiorum incur sitiones.

7. Cn. Seruilius contra Boios missus re infecta Romam redit.

8. Romani Boiorum agros populantur et frumenta demetunt.

9. Inde in fugam coniiciuntur.

10. Placentia a Boiis capitur.

11. Obsessio Cremonae. Boii caeduntur, de iisque triumphus.

12. Boii puguam detrectant, bis funduntur.

13. Dorulacus totam Boiaricam gentem convitat.

14. Boii Romanornm castra aggrediuntur.

15. 16. Praelia circa castra tria. Varia pugna et victoria.

17. Boii a Lucio Cornelio Merula profligantur,

18. Tandemque a P. Nasica denuo fusi se dedunt, agri parte multantur.

19. Ipsos adhuc inquietos Romani ex Italia pellere decernunt. Boii ad Tauriscos et Noricos transmigrant.

20. Gallia togata.

21. Coloniae Latinae. Agri Boiarici inter milites diuisio.

22. Aurariae in Tauriscis et Noricis inventae.

23. Germani Asiatici siue Gallograeci a Romanis praelio fusi.

24. Luxuriae aliorumque vitiorum apud Romanos origo.

[Note: 1] POst Tarentum, Pyrrhum Regem, Carthaginensque primo bello deuictos, sub, acta iam Italia, trans Apenninum primum promota sunt arma Romana: plurima deinde bella Romano populo cum Boiis, sociisque eorum fuere: plures de ipsis Triumphi, quam de toto orbe terrarum acti sunt, donec Boii, qui amplissimi erant, eiecti sunt, socii eorum deleti. Ante bellum igitur Punicum secundum M. Claudius Cos. primus Romanorum cum exercitu Apenninum montem, Padumque amnem transcendit: cum Boiis et sociis eorum manus conseruit, eos aliquot praeliis egregie fudit, ad pacis demum conditiones coegit. Nam Viridomarum Regem illorum, sua manu occidit, tertia post Romulum

opima spolia, quae dux duci detraxit, retulit. De hac victoria Propertius haec fecit carmina:

Claudius a Rheno traiectos arcuit hostes,
Belgica cum vasti parma relata ducis.
Virdomari genus hic Rheno iactabat ab ipso
Nobilis, etc.

[Note: 2] In agro illorum Coloniae deductae sunt Placentia et Cremona, velut claustra ad eorum tumultus opposita, Romano Colono oppletae sunt. Missus quotannis ab vrbe praetor cum exercitu, qui illos in officio, fideque contineret, ceruicibusque ipsorum immineret. Histriam quoque tum et Illyricos subiecere Romani.

[Note: 3] Non longo post deinde tempore Hannibal dux Carthaginensium, grauiter Italiam armis premit: ad Trasimenum lacum Germanis acerrime pro Romanis pugnantibus, deductis ordinibus facit abeundi potestatem, abeuntes sine suorum sanguine sternit. Deinde Romanum militem graui praelio ad vicum Cannas fudit.

[Note: 4] Eodem anno noua clade adfecta est Roma, alia super aliam cumulante in eum annum fortuna. L. Posthumius praetor consul absens tertium, cum Tito Sempronio Gracho creatus, cum exercitu a Boiis deletus est. Sylua erat circa Mutinam vasta (Litanam [Note: Litana sylua, an der Leitten.] vocabant) qua exercitum traducturus erat, eiu syluae dextra, laeuaque circa viam Boii arbores ita inciderunt, vt immotae starent, momento leui impulsae occiderent. Legiones duas habebat Posthumius, sociumque a supero mari conscripserat tantum, vt quinque et viginti millia armatorum in agros hostium induxisset. Boii oras extremae syluae cum circumsedissent, vbi intrauit agmen saltum, extremas arborum succisarum impellunt, alia in aliam instabilem per se, ac male haerentem incidentes, ancipiti strage arma, viros, equos obruerunt, vt vix decem homines effugerent. [Note: Liuius lib. 3 dec. 5.] Nam cum exanimati plerique essent arborum truncis, fragmentisque armorum, caeteram quocque multitudinem inopinato malo trepidam, Boii saltum omnem circumfedentes interfecerunt: paucis e tanto numero captis, qui fluminis pontem petentes, obsesso ante ab hostibus ponte, interclusi sunt.

[Note: 5] Ibi Posthumius omni vi ne caperetur reluctans, occubuit, spolia corporis, caputque ducis praecisum Boii ouantes, templo, quod sanctissimum apud eos erat, intulerunt. Purgato inde capite (vt mos tum erat Germaniae, quemadmodum et Plinius et Paulus Ticinensis produnt) caluam auro caelauerunt. Idque sacrum erat, quo solennibus libarent: poculumque idem sacerdoris esse, ac templi Antistitis. Vidi ego nostrates ex ossibus capitum humanorum bibere, diuorumque capitibus pro pateris vti. Praeda haud minor, quam victoria Boiis fuit.

[Note: 6] Hacclade nunciata Romae, in maximo pauore per multos dies Vrbs fuit: bellum id eo anno omissum, quamquam ira stimularet, de hoste Hannibale consultatum est. Quo superato, legati Placentinorum, Cremonensiumque Romae conqueruntur, ab accolis Boiis agrum suum incursari, et vastari, magnam partem Colonorum dilapsam esse, et frequentes fe Vrbes, agrum vastatum ac desertum habere.

[Note: 7] Cn. Seruilius Cos. contra Boios mittitur, sed nulla re memorabili gesta, patre Cn. Serruilio Triumuiro agrario, et C. Luctatio patruo ex seruitute post dextum decimum annum, receptis, qui ad vicum Canetum circa Mutinam capti fuerant. Hinc patre, illinc patruo latere circumdatus, priuato magis, quam publico decore Romam rediit.

[Note: 8] Facta deinde pace cum Carthaginensibus, P. Aelius Cos. cum audisset a Boiis incursationes in agros sociorum factas, duabus legionibus tumultus eius causa scriptis, additisque ad eas quatuor cohortibus de exercitu suo, C. Appium praefectum sociorum, tumultuaria hac manu, agrum Boiorum inuadere iussit: ipse eodem aperto itinere per montes duxit. Appius ingressus hostium fines, primo populationes satis prospere ae tuto fecit: delecto inde ad castrum Mutilum satis idoneo loco, ad demetenda frumenta (iam enim maturae erant segetes) profectus, neque explorato circa loco, nec stationibus satis firmis (quae inermes, ac operi intensos tuerentur) positis, irri

prouiso impetu Boiorum cum frumentaroribus est circumuentus.

[Note: 9] Inde pauor, fuga etiam armatos coepit: ad septem millia hominum palantia per segetes sunt caesa, inter quos ipse C. Appius praefectus, caeteri in castra metu propulsi, inde sine certo duce, consensu militari, proxima nocte, relicta magna parte rerum suarum, ad Consulem per saltus prope inuios pervenere: qui (nisi quod populatus est Boiorum fines, et cum Liguribus foedus icit) nihil quod esset memorabile aliud in prouincia cum gessisset, Romam rediit.

[Note: 10] Continuo deinde Boii cum sociis Placentiam, ceruicibus suis impositam, de improuiso inuadunt, capiunt, diripiunt, ac magna ex parte incensa, vix duobus millibus hominum inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado, ad Cremonam diripiendam pergunt.

[Note: 11] Vicinae Vrbis audita clades spatium Colonis dedit ad claudendas portas, praesidiaque per muros disponenda, vt obsiderentur tamen prius, quam expugnarentur, nunciosque ad populum Romanum mitterent. L. Furius Purpurio, qui tum prouinciae praeerat circa Ariminum consulari exercitu, et sociali auxilio cum Boiis obsidentibus Cremonam, pugnam conseruit. Ancipiti praelio exceptus aedem Ioui vouit, si eo die hostes fudisset. Tandem cum vtrinque diu fortiter pugnatum esset, iam huc, iam illuc inclinante fortuna, caesi sunt tres Imperatores nobiles Boiorum. Ipsi Boii in fugam versi, castris exuti sunt. Laeta victoria Romae fuit literis allata, supplicatio in triduum decreta, Furius de Boiis triumphauit.

[Note: 12] Deinde Cn. Cornelius Cethegus, et 2. Minutius Ruffus Coss. in agrum Boiorum legiones ducunt, Iuoni in foro olitorio aedem vouent, si potiantur victoria: effusis populationibus peragrant fines hostium. Boii ob sociorum defectionem feacti animis, pugnam detrectant, relictis castris dilapsi, dissipati per vicos sunt, vt sua quisque defenderet. In sequenti anno L. Valerius Cos. circa Litanam syluam Boios fundit. Idem subsequenti anno proconsul circa Mediolanum cum Boiis, et sociis eorum, Dorulaco ipsorum Imperatore, signis collatis, pugnat: aliquot millia hostium caesa sunt.

[Note: 13] Eodem anno (deuicto iam Philippo Rege Macedoniae) florentissimis tum rebus Imperii, et augescentibus annis fortuna, victis potentissimis regibus, et Imperatoribus T. Sempronius Cos. in Boiorum agrum legiones ducit, Boiorum res tum Dorulacus Regulus eorum, cum duobus fratribus Britomaro, et Ariouisto gerebat, tota gente concitata ad rebellandum, castra locis apertis posuit, dimicaturus cum Consule. Qui vbi, quantae copiae, quanta fiducia esset hosti sensit, ad Cornelium Scipionem Aphricanum (qui Hannibalem vicerat) collegam nuncium mittit, vti maturaret venire, se tergiuersando in adventum eius rem extracturum.

[Note: 14] Contra Boii vbi consilium Romani Consulis intellexerunt, maturandum rati priusquam coniugerentur consulum copiae, per biduum steterunt parati ad pugnam, si hostis contra egrederetur. Tertia die vi vallum, castra ab omni parte aggressi sunt. Consul iubet efferre Romanos signa, sed in ipso exitu ita conserti stetere Boii, vt clauderent viam. Diu in angstiis pugnatum est, obnitebantur Romani, vt signa foras effersent: vrgebant corporibus, scutis Boii, vt aut ipsi castra penetrarent, aut exire Romanos prohiberent. Quorum duo inde primipili centuriones, signa adempta signiferis in hostes iecerunt. Dum milites repetunt enixe signum, erupere secundana porta commilitones. Iamque hi extra vallum pugnabant, alia ex parte Boii in portam Quaestoriam irruperant, L. Posthumium Quaestorem, duos praefectos, et ducentos ferme milites resistentes pertinacius occiderant, captaque ab ea parte castra, erant: sed ab aliis Romanis Boii, qui intra vallum erant, partim occisi, partim eiecti sunt.

[Note: 15] Tandem et Romani alii erupere castris: ita simul tria praelia circa castra locis distantibus erant, vsque ad meridiem aequis viribus pugnatum. Labor et aestus emollida et fluida corpora Boiorum, et minime patientia sitis, decedere pugna coegit. In paucos

restantes imperium faciunt Romani, fusosque compellunt in castra. Signum receptui a consule datum: ad quod maior pars receperunt se.

[Note: 16] Pars certaminis studio, et spe potiundi castris hostium perstitit ad vallum. Boii erumpunt ex castris, fusi deinde Romani, qui imperio Consulis parere noluerant. Ita varia hinc, atque illinc, nunc victoria, nunc fuga fuit. Boii sese receperunt in intima finium: Consul Placentiam legiones duxit Scipio alio exercitu iuncto cum collega per Boiorum agros populantes eunt, quoad syluae paludesque passae sunt.

[Note: 17] Post haec L. Cornelius Merula Cos. M. Marcellus, et T. Sempronius viri Consulares in Boiorum fines arma mouent, pugnatum diu vtrinque varia fortuna, donec sol ingenti ardore torrebat minime patientia aestus corpora Boiorum. Boii inde licet diu obstabant, demum terga dederunt, in fuga multi perierunt. Deinde L. Quintius Cn. Domitius Aenobarbus Coss. Boiorum agros duobus agminibus rursus. vastant. Equites pauci cum praefectis, deinde vniuersus senatus, postremo, quibus aut fortuna aliqua, aut dignitas erat, ad mille, ad Coss. transfugerunt.

[Note: 18] Ad vltimum dum M. Attilius Glabrio cum Antiocho Magno Rege Syriae, et Asiae (qui Dacos et Getas Germaniae magnae populos auxiliares habuit) bellum gerit. P. Cornelius Nasica, vir optimus a Senatu iudicatus, Cos. in agrum Boiorum legiones induxit, cum Boiorum exercitu signis collatis prospere pugnauit: Boios acie vicit, castris exuit. Cum tot millibus Boiorum, nemo Imperatorum ante Scipionem hunc conflixit. ingens bellum, magna victoria fuit, castra capta sunt. Boii post eam pugnam extemplo, nempe biduo dediderunt se: obsides dati a Boiis futurae pacis lignum. In deditionem itaque accepti, agri parte fere dimidia mulctati sunt, quo si vellet populus Romanus Colonias deduceret. Supplicatio eius victoriae causa decreta a senatu, victimaeque maiores caesae: Scipio de Boiis ingenti apparatu triumphauit.

[Note: 19] Nec sic quidem pax diuturna, legati Plaecentinorum et Cremonensium Romam veniunt, in Senatu queruntur inopiam colonorum, taedio accolarum Boiorum ipsas reliquisse Colonias, placuit omnino finibus, Italiaque depellere Boios. Boii aleam belli tentare amplius detrectantes, cedendum fortunae victoris gentium populi rati, ad Tauriscos, Noricosque, et vsque ad Histrum amnem, qui et Danubius, demigrant: inter amnes Danubium, et Draum Occidentem versus sedes capiunt, et omnem agrum, qui ad Illyricum pertinet, pascendis iumentis, pecoribusque idoneum occuparunt, vbi nunc pars Austriae Vngariaeque est. Bellum assidue contra Dacos, qui alteram ripam Danubii tum incolebant, gesserunt. Ita apud Strabonem, et in domcsticis libris inuenio. Tenuere Italiam annos quadringentos.

[Note: 20] Post eiectos Boios in eorum regionem Coloniae a Romanis deducuntur, Gallia Togata posthac dicta est, quae Ptolomaeo subiacet montibus Apennini, vsque ad Rauennam, et Rubiconem producta.

[Note: 21] Tertio itaque Calendas Ianuarias Bononiam, Latinam Coloniam ex Senatus Consulto L. Valerius Flaccus, M. Attilius Sarranus, L. Valerius Tappo Triumuiri deduxerunt, tria millia hominum sunt deducta, Equitibus septuagena iugera, caeteris Colonis quinquagena sunt data. Ager captus de Boiis, quorum Bononia fuerat. Boii Tuscos expulerant. Mutina quoque ac Parma Coloniae Romanorum ciuium deductae sunt. Bina millia hominum in agrum, qui proxime Boiorum, ante Tuscorum fuerat: octena iugera Parmae, quina Mutinae acceperunt. Diviserunt agros tres viri M. Aemilius Lepidus, T. Ebutius Carus, L. Quintius Crispinus. Aquileia quoque Latina Colonia deducta est in agro Boiorum: tria millia peditum, quibus data quingena iugera, centurionibus centena. Centena quadragena Equites receperunt. Deductae sunt et aliae complures, sicuti Rauenna, Ariminum, Pisaurum: quae si quis cognoscere velit, rerum scriptores euoluat. Nos breuitati suscepti operis satisfecimus.

[Note: 22] Refert Strabo in Tauriscis et Noricis ea tempestate Aurarias haud procul Aquileia

repertas, altitudine a solo duos duntaxat pedes: Aurumque fossile inventum in modum fabae, partim purum, partim decoquendum octaua parte. Itali adiuuabant Noricos, sed vbi in Italia triente carius vendi aurum Norici acceperunt, eiectis Italis soli vendiderunt.

[Note: 23] Eodem tempore post Antiochum Magnum deuictum Cn. Manlius Volsco cum Germanis Asiam incolentibus (quos Galatas, Gallograecosque vocant) quod inter auxilia Antiochi fuerant, bellum gessit, duobus praeliis fusos, fugatosque ad pacis conditiones pepulit: denuntiatum est, vt agrorum suorum terminis se continerent: morem vagandi cum armis finirent: pacem seruarent cum finitimis, caeterum liberi suis legibus viuerent. Negatus tamen est victori Triumphus, quia causam belli non adprobauit Senatus.

[Note: 24] Hic Manlius primus omni genere licentiae corrupit milites, luxuriae peregrinae origo ab exercitu Asiatico in vrbem inuecta est. Hactenus populus Romanus parsimoniae, paupertatis amator, Respublica magna, sancta, bonis exemplis diues, nullus opibus, nullus pecuniae honos fuit. Labente deinde paulatim disciplina, crescentibusque vitiis cum magnitudine Imperii auaricia, luxuria, studium pecuniae, laetalis ambitus cum intestinis seditionibus immigrarunt. Iustitia, fides cum sociis omnia venalia coepta haberi: Respublica bellis socialibus, seruilibus, gladiatoriis conflictata est.

CAPVT XI. Cimbri nouas sedes quaerunt.

1. Noui belli Germanici portentum.

2. Cimbri, Teutones et Ambrones Germaniae magnae populi per Illyricum in Italiam tendunt.

3. Romani iis adituin prohibituri caeduntur praelito.

4. Cimbri ad Heluctios iter faciunt.

5. Heluetii Cimbris coniuncti Galliam occupant et Hispaniam, a Celtiberis tamen repelluntur.

6. Brabantinorum et Flandrorum origo.

7. Cimbri cum sociis in Italiam iter faciunt,

8. Romanos variis praeliis fundunt.

9. Germani a Romanis aliquid agrorum petunt.

10. Repulsi variis praeliis istos superant, quinque exercitus Romano populo auferunt.

11. Marius vnica spes populi Romani bello contra Germanos praeficitur.

12. Marius moras nectit, Gallorumque et Ligurum fidem explorat.

13. Germani tripartito agmine alpes transgressi Marii castra frustra oppugnant.

14. Teutonus Marium ad singulare certamen prouocat, huiusque responsio.

15. Marii victoria contra hostes.

16. Reliquiae hostium astu debellati.

17. Teutobochus eximiae proceritatis capitur,

18. Catulus a Cimbris fugatus hos circumvenit, occasionemque Athesim transeundi nanciscitur.

19. Cimbri fugientes prosequuntur.

20. Romani Cimbrorum castris potiuntur.

21. Cimbri praelium aduerso sole, vento et puluere committentes caeduntur.

22. Vxores et canes Cimbrorum pugnaunt. Foeminarum desperatio.

23. Tertium Germanorum aginen vltronea fuga dissoluitur.

24. Ostentum de victoria contra Cimbros.

25. Marius summo honore receptus.

[Note: 1] CVm Germanis breuis sane, et quasi ad recipiendum spiritum, requies secuta est. Anno ab V. C. sexcentesimo, quadragesimo Cecilio Metello, et Cn. Papirio Carbone Coss. armorum crepitus, et tubae sonitus auditus e coelo futuras portendit calamitates.

[Note: 2] Ab eo enim tempore horribili Marte

vlularunt Cimbri, Teutones, Ambrones cum Regibus suis Celeo, Teutobocho, Bolo: transcendentes Rhenum multis mox cladibus Romanorum, suisque nobiles. Germaniae Magnae hi populi, qui ab Oceano Germanico ex his regionibus (quas nunc Saxones, Danique incolunt) in Illyricum prouinciam Romanam, seu spe praedae, seu inopia, egestateque agri cum copiis profecti fuerant, irrupturi in Italiam.

[Note: 3] Mitescentia hic alpium iuga, facilem in Italiam aditum praebent. Cn. Papirius Carbo Cos. ne quid Respublica detrimenti pateretur, cum armis, hostes aditu Italiae prohibiturus, circa Noreicam Vrbem supra Aquileiam Coloniam Romanam, occurrit, signis collatis re infecta discedit. Germani vexato Illyrico, Consulem iterum aleam belli, haud auspicato tentare cogunt. Ipsum cum exercitu fundunt, trucidant, delent.

[Note: 4] Deinde haud scio, quam ob causam ad Heluetios, plurimo quidem auro locupletes, verum in pace vitam agentes, iter fecerunt.

[Note: 5] Heluetii cum viderent Cimbrorum opes praeda partas, longe suis maiores esse, Cimbris Teutonisque, maxime Tigurini sollicitati ab ipsis, sese coniungunt. Coniunctis itaque viribus totam Galliam occupant, atque depopulantur. Transgressi Pyreneos montes Hispaniam inuadunt, magna illata calamitate, pulsi inde a Celtiberis in Gallias remigrant.

[Note: 6] Circa flumen Rhenum impedimenta, quae secum agere ac portare non poterant, deponunt: aliquot millia hominum ex suis custodiae ac praesidio relinquunt. Hi post illorum abitum a finitimis agitati, cum alias bellum inferrent, alias illatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta, intra Mosam, Oceanumque sibi locum domicilio delegerunt: condidereque Aduaticos et Neruios. Vltro in affectatione Germanicae originis (vt ait Corn. Tacitus) ambitiosos, nunc Brabantinos, Flandrosque nominamus.

[Note: 7] Caeterum Cimbri, Teutones, Ambrones, et Tigurini Diuicone principe, cum omnem Galliam occupassent, in Provinciam exire, atque inde in Italiam contendere parabant. In prouinciam igitur Romanorum recta tendunt: iter inde in Italiam facturi. Quacunque ibant late, longeque omnia deuastabant.

[Note: 8] Lucium Cassium Cos. in finibus Allobrogum, Sabaudienses sunt, cum exercitu caedunt. L. Pisonem legatum, auum L. Pisonis, soceri Iulii Caesaris, eodem praelio interficit. Milites qui ex clade supererant obsidibus datis, et dimidia rerum omnium parte vt incolumes dimitterentur pacti, sub iugum missi sunt.

[Note: 9] Mox Germani ad M. Iunium Syllanum alterum Consulem in castra legatos mittunt. Inde ad Senatum, petentes vt populus Romanus aliquid sibi agrorum terraeue daret, quasi stipendium: caeterum, vt vellet manibus atque armis suis vteretur. Senatus negauit.

[Note: 10] Repulsi igitur quod nequiuerant precibus, armis petere constituunt. Syllanum aggressi in fugam vertunt, castris exuunt, cum exercitu caedunt. Inde Aurelius Scaurus Legatus Cos. haud secundiore fortuna confligit, fuso eius exercitu ipse captus est: et cum in consilium ab hostibus euocatus, deterreret eos, ne alpes transirent Italiam petituri, eo quod diceret Romanos minime vinci posse, a Bolo rege feroci iuuene occisus est. Eodem fato a M. Manlio, Q. Seruilio Cepione proconsulibus male pugnatum est: victi praelio, fugati, binis castris exuti sunt: octoginta millia Romanorum caesa sunt, calonum et lixarum quadraginta. Germani itaque (sicuti est apud Tacitum) ea tempestate, Carbone, et Cassio, et Scauro Aurelio, et Seruilio Caepione, M. quoque Manlio fugatis et captis, quinque simul consulares exercitus populo Rom. abstulerunt, quo metu omnis Italia contremuit. Vouit Victor gentium populus ludos Ioui Opt. Max. si Rempublicam in meliorem statum vertisset.

[Note: 11] Actum erat de Imperio, nisi C. Marius illi saeculo contigisset. Is tum bellum prospere gerebat in Aphrica aduersus Iugurtham regem Numidarum. Absens contra legem, maiorumque instituta Consul factus: eique

decretum bellum Germanicum. Ea tempestate spes, atque opes Vrbis in illo sitae.

[Note: 12] Ipse ergo Marius cum Quinto Catulo Cos. non ausus congredi itatim, militem tenuit in castris, donec inuictus ille ardor, et impetus consenesceret. Ad explorandam quoque Gallorum, et Ligurum fidem, literas eis mittit binas Consul, quarum primae prohiberent, ne interiores, quae signatae erant, ante certum tempus aperirent. Eas ante diem praefinitum repetit, reseratas reperit, hostilia agi intellexit.

[Note: 13] Germani cunctationem Marii metum interpretantes, tripartito agmine fiducia vrbis potiundae per Alpes, id est, claustra Italiae feruntur. Habebant Romani pro portento alpes ab ipsis exuperatas, quemadmodum antea ab Hannibale Teutones et Ambrones alpes emensi, summa vi castra Marii oppugnant: summa vi a Mario defenduntur.

[Note: 14] Lucius Marius Romanus Teutono prouocanti ad singulare certamen: respondit, si cupidus mortis esset, laqueo eum posse vitam finire Cumque demonstraret gladiatorem contemptae staturae, et prope exactae aetatis, dixit: si eum superasset, continuo cum victore congressurum.

[Note: 15] Marius deinde ne hostium copiae coniungerentur, occupatis compendiis, velocitate praeuenit: priores Teutonas sub ipsis alpium radicibus assequutus in loco Saluiorum, quem Aquas Sextias vocant, vbi pugnaturus postero die, Marcellum cum parua manu Equitum peditumque noctu post terga hostium misit. Et ad implendam iusti equitatus speciem agasones, lixas armatos simul ire iussit, et iumentorum magnam partem instratorum centunculis: qui, cum mane praelium iniretur, in terga hostium irruerunt Ita Marius duobus praeliis victos oppressit, in fugam vertit. Metatores Marii per imprudentiam ita castris locum ceperant, vt Germani vallem tenerent, Romanis nulla aquarum copia esset. Flagitante aquam exercitu, Viri (inquit Marius) estis, en illic habetis: itaque tanto ardore pugnatum est, eaque caedes fuit, vt flumen cruore flueret.

[Note: 16] Reliquias Teutonum, quia nox circumuenerat, circumsedens Marius sublatis subinde clamoribus per paucos suorum territauit, insomnem hostem detinuit. Ex eo consequutus, vt postera die irrequietum facilius debellaret.

[Note: 17] Teutobochus Rex, quaternos, senosque equos transilire solitus, proximo in saltu comprehensus insigne spectaculum fuit. Quippe vir proceritatis eximiae, super trophaea ipsa eminebat. Sublatis Teutonis et Ambronibus in Cimbros conuertitur.

[Note: 18] Hi repulso, fugatoque ab Alpibus, Q. Luctatio Catulo proconsule, qui fauces alpium insederat, et ad flumen Athesim castellum editum reliquerat. Ipse a Cimbris pulsus cum vnam spem salutis haberet, si flumen transisset, cuius ripam hostes tenebant. In proximo monte copias ostendit, tanquam castra positurus, praecepitque suis, ne sarcinas soluerent, aut onera deponerent: ne quis ab ordinibus, aut signis discederet. Et quo magis persuasionem hostium confirmaret, pauca tabernacula in conspectu erigi iussit, ignes fieri, vallum quosdam struere: quosdam lignatum ire, vt conspicerentur. Cimbri ista vere existimantes agi, ipsi etiam castris delegerunt locum: dispersi in proximos agros ad comparanda necessaria mansuris, dederunt Catulo occasionem traiiciendi fluminis.

[Note: 19] Fugientem igitur proconsulem, exercitumque per hyemem Tridentinis iugis in Italiam prosecuti, traiiciunt. Si statim infesto agmine Vrbem petiissent, grande discrimen fuisset. C. Marius et Q. Catulus coniunctis exercitibus cum soli, coelique clementia robur hostium elanguisset, eos vini dulcedine mitigatos, dolo in tempore aggrediuntur.

[Note: 20] Fuluius collatis cum hoste castris, Equites suos iussit succedere ad munitiones eorum. Lacessitis hostibus, simulata fuga, recessit, aliquot dies id facit. Auide insequentibus Cimbris, animaduertit castra eorum nudari per partem exercitus, consuetudine custodita post castra hostium consedit, atque coepit deserta castra.

[Note: 21] Diem deinde pugnae a Mario petunt Cimbri: ille proximum dat additque virtuti dolum. Primum namque diem

nebulosum nactus, hosti inopinatus occurrit: tum ventosum quoque, puluis in oculos et ora hostium ferebatur. Tum acie conuersa in Orientem, ex splendore galearum, ac repercusso quasi ardere coelum visum est. Scribunt alii Marium constituta die pugnaturum, firmatum cibo militem ante castra collocasse, vt per aliquantulum spacii, quo hostes aberant, exercitus potius hostium labore deuia profligaretur: fatigationi deinde eorum aliud incommodum addidisse, ordinata acie suorum vt aduerso Sole, vento, puluere hostium occuparetur exercitus. Cimbri itaque, et Teutones fusi, deletique sunt.

[Note: 22] Nec minor cum, vxoribus eorum pugna, quam cum ipsis fuit, cum obiectis vndique plaustris, atque carpentis, alte desuper, quasi de turribus, lanceis, contisque pugnarent. Desperata tandem salute, suffocatis, elisisque passim infantibus, suis, aut mutuis concidere vulneribus, aut vinculo e crinibus suis facto, ab arboribus, iugisque plaustrorum pependerunt. Canes quoque Cimbros defenderunt, caesis dominis eorum plaustris impositi. Celeus Rex in acie dimicans impigre, nec inultus occubuit

[Note: 23] Tertia Tigurinorum manus, quae quasi in subsidio Noricos insederat alpium tumulos, in diuersa lapsi fuga ignobili, et latrociniis euanuit eodem momento. Hunc tam laetum, tamque felicem libertatis Italiae, adsertique Imperii nuncium (autores sunt Plinius, et L. Florus) per Deos Castorem et Pollucem datis Praetori literis populus Romanus accepit.

[Note: 24] Factum hoc quoque, bellis illis populi Romani Quiritibus ostentum. Nuceriae in luco Iunonis Vlmus, posteaquam ei cacumen amputatum erat, quoniam in aram ipsam procumbebat, restituta est sponte, ita vt protinus floreret. A quo deinde tempore Maiestas populi Romani resurrexit, quae ante vastata cladibus fuerat. Illique et deinde vsque ad nostram memoriam) inquit Salustius) Romani sic habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum Germanis pro salute, non pro gloria certare.

[Note: 25] Marius totius consensu ciuitatis summo honore receptus est: pro duobus Triumphis, qui offerebantur, vno contentus fuit. Nobilitas quoque, quae novo homini (vt fit) inuidebat, veritate coacta est fateri, conseruatam ab eo Rempublicam.

CAPVT XII. De bellis, quibus Germani vel interfuerunt vel ipsi gesserunt, deque Boiorum transmigratione tertia et exilio in Germania et Sarmatia.

1. Mithridates sua aetate Regum maximus, eiusque libri medici,

2. Bellum contra Romanos ab ipso susceptum,

3. Durauit id 46. annis, variaque fortuna gestum. Mithridates se ipsum interficit.

4. Bellum seruile.

5. Armeniae diuisio.

6. Eius Reges.

7. Ariouistus Rex Germanorum Gallos praelio frangit. Germanorum in Italiam transmigratio.

8. Boii trans Rhenum habitantes ad Helvetios pergunt. Sylua nigra an sit Bacenis.

9. Heluetii cum Boiis per Galliam in Italiam iter parant.

10. Iulius Caesar Gallis auxilio venit Helvetiorumque pontem rescindit.

11. Heluetii Soanam transeunt, Caesar ponte facto exercitum traducii.

12. Boii et Heluetii ancipiti praelio victi pacem faciunt.

13. Boiis in Galliasedes omniaque iura conceduntur.

14. Maricus fanaticus quidam seditiosus.

15. Burbonii ex Boiis descendunt.

16. Galli de Germanorum transitu queruntur.

17. Caesaris ad Ariouistum Legatio. Ariouisti responsio.

18. Terror Romani Exercitus.

19. De pace frustra agitur.

20. Germani ante nouam lunam praelium detrectantes vincuntur, Rhenumque tranatant.

21. Caesar Belgas in populi Romani redigit potestatem, Germanosque Gallia pellit.

22. Germanos a Gallis rebellantibus in auxilium vocatos denuo trans Rhenum pulsi. Caesaris minae ludibrio habentur.

23. Caesar transit in Germaniam, infecta tamen rebus post 18. dies reuertitur.

24. Treuiri imperio Caesaris non parent. Cingetorix Induciomarus. Caesar ob cladem Romanam ingenti dolore affectus.

25. Belgae Romana castra sparso rumore feliciter oppugnant.

26. Treuiri contra Caesarem arma capiunt; in gratiam tamen recipiuntur.

27. Caesar Rhenum traiicit, ibique eum fusum esse credibile.

28. Caesar Germanos auro sibi conciliat, eos milites conducit, quorum opera Galliam domat.

29. Gallia fit prouincia. Duae Germaniae in Gallia Belgica.

30. Germani in bello ciuili, Europa, Asia et Africa stipendia faciunt.

31. Causae belli ciuilis.

32. Seditiones pro honore Magistratuque inde grassatae nec corpus imperii nisi vnius ex nutu vniri non permiserunt.

33. Fortuna in Caesarem, Principem clementem inclinat.

34. Nobiles inuident Caesari, eumque supprimere conantur.

35. Caesar Germanorum et Gallorum opera hostes fugit, omniaque ex voto consequitur ac finem Reipublicae facit.

36. Boerebista Rex Germaniae Orientalis Dacos et Getas laboriosos armorumque peritos reddit.

37. Eius successus bellici.

38. Boii ad Danubium considentes in Germaniam magnam migrant.

39. An Boii post haec tempora Duces habuerint. De tribus Boiorum generibus.

40. Boiorum alia manus ex Bohemia in Italiam, post ad Getas secedit.

41. Deserta Boiorum.

42. Sabaria. Diuus Quirinus Martyr Sacarbantia.

43. Caruntum.

44. Oedenburgum.

45. Iulia.

46. De inerementis et decrementis Imperii Romano-Germanici reiectio ad sequentes libros.

[Note: 1] VIx horum bellorum cruoribus expiatis, vncta arma erant. Mithridates Magnus Rex Ponti intonuit, duarum et viginti gentium Rex, totidem linguis iura dixit, pro concione singulos sine interprete affatus est. Maximus sua aetate Regum, in reliqua ingenii magnitudine, Medicinae peculiariter curiosus: ab hominibus subiectis, qui fuere pars magna terrarum, singula exquirens, quid quaeque radix polleret, ad quos vsus herbarum folia pertinerent: Scrinium commentationum harum, et exemplaria, et effectus in arcanis suis reliquit. Pompeius Regia praeda potitus, transferre ea-sermone Romano, Libertum suum Leneum Grammaticae artis doctissimum iussit.

[Note: 2] Hic igitur, de quo dixi, Mithridates, velut turbo Septentrionem Orientemque inuoluit armis aduersus Romanos. Ad Sarmatas Germanosque legatos mittit, variis beneficiorum muneribus illicit, Arsacem Regem Parthorum ad belli societatem inuitat, ad auxilium ferendum cohortatur: ad opprimendumque Romanos, gentium latrones, hostesque regum concitat. Tigranem quoque Regem Armeniae et Syriae sibi coniungit. Sic excitatis omnibus in bella Romana descendit.

[Note: 3] Tanta eius magnitudo fuit, vt non sui tantum temporis Reges, verum etiam superioris aetatis vicerit. Bella cum Romanis per sex et quadraginta annos varia fortuna gessit. Cum summis Imperatoribus res illi fuit, Sylla, Lucullo, Pompeio Magno: Asiam occupauit, iussu eius quicquid ciuium Romanorum in Asia fuit, vno die trucidatum est. Aquilio duci capto aurum in os infudit, Graeciam, Athenas coepit: ita victus, vt maior clariorque resurgeret: instaurando praelio, damnisque suis terribilior redderetur. Denique ad postremum non vi hostili victus, sed voluntaria morte, in auito regno, senex haerede filio decessit.

[Note: 4] Dum haec in Asia geruntur, et Graecia, Germani, et Galli seruili tumultu Granico

duce Italiam correptis armis vastant. CL. Pulchrum, P. Vorenum praelio vincunt: domiti tandem sunt a M. Crasso.

[Note: 5] Quoniam ad Armeniae mentionemvenimus, origo eius altius repetenda est. Nam eam nostratibus vulgo notam esse (vt in qua reparatum sit genus humanum postillam aquarum cladem decantatissimam) reperio. Armenia duplex est. maior, et minor: haec cis Euphratem est, ad septentrionem, Occidentemque, Cappadociam: ad Austrum vero Ciliciam spectat. Vrbes in ea Nicopolis) vbi Pharnaces filius superioris Mithridatis Romanas adflixit copias) Claudiopolis, Iuliopolis. Maior trans Euphratem ponticas gentes Medos, Assyrios, Mesopotamiam contingit: ciuitates Artaxata, caputgentis, Tigranocerta, Sagalbina in ripa Araxis fluminis, vbi Noas habitauit. In ea sunt montes Gordei, in quorum verticibus Nauis, qua vectus Noas, recubuit.

[Note: 6] Paruit Armenia Regibus Assyriorum, Persarum deinde Macedonum. Victo vero Antiocho Magno a Romanis, peculiares coepit habere reges. Regnarunt ibi Araxias, et Radriatas: post hunc Tigranes, quem primo Lucullus, deinde Pompeius deuicit captis Artaxatis. Eidem Syriam ademit: in Armenia supplicem regnare permisit. Tigranocerta Tigranes condidit: reliquit duos filios Tigranem, et Artabazum, quem vt proditorem M. Antonius Triumuir occidit. Imperator Caesar Augustus Armeniam in formam prouinciae redegit. Dati tamen a Romanis aliquando reges fuerunt. Pompeius (vnde digressus sum) Asiam extremam prouinciarum tum Romani Imperii mediam fecit, tanta felicitas vnius hominis valuit.

[Note: 7] Interim ad septentrionem Rex Germaniae Ariouistus (cuius vxor soror erat Voccionis Regis Noricorum) cum copiis Rhenum in Gallias transit. Galli semel atque iterum armis contendunt, pulsique magnam calamitatem acceperunt: omnem nobilitatem, omnem senatum amiserunt: fracti praeliis, calamitatibus, obsides dederunt. Centum viginti millia Germanorum in Gallias traducta sunt: agrique inter ipsos distributi sunt.

[Note: 8] Boiorum quoque (qui trans Rhenum incoluerant, inquit Caesar, et in agrum Noricum transierant, Noreiamque oppugnarant) triginta millia Rege Numeio ad Heluetios vicinos, et consanguineos suos, vtramque Rheni ripam longe lateque incolentes, pergunt. Nunc ea loca tenent Suitenses, Brisacii, Elisacii, et huiusmodi gentes, quae inter Rhenum, Moenumque amnes domicilia habent (Ptolomaeum, Tacitumque sequor) inter quas, et accolae syluae Nigrae, quam et Ptolomaeus, et Caesar Heluetiorum cognominant, magno errore illorum, qui eam Bacenim crediderunt, quum haec Sueuos, ac Cheruscos pro natiuo muro diuidat, ambaeque gentes accolae Albis fluminis fuerint: autores Claudianum, Lucanumque in tanta testium copia citasse sufficiat, quorum prior ita refert.

Ingentesque Albim liquere Cherusci, Alterius versus hi sunt.

Fundit ab extremo flauos Aquilone Sueuos Albis.

[Note: 9] Sed coeptam rem prosequar. Heluetii, et Boii coniunctis copiis, occupare Gallias, in prouinciam Romanam exire, atque inde in Italiam contendere, quemadmodum antea Teutonas, Cimbrosque fecisse nouerant, compositis necessariis ad huiusmodi expeditionem, meditabantur. Ad flumen igitur Rodanum, Geneuam oppidum extremum Allobrogum armati consident. Ex eo oppido pons ad Heluetios pertinebat.

[Note: 10] Diuitiacus Heduus Galliarum princeps profugus Romam ad Senatum auxilium postulatum venerat. Mittitur in Galliam a Romanis cum legionibus aliquot C. Iulius Caesar, vir Consularis, socer Cn. Pompei Magni. Is iter prohibiturus pontem, qui erat ad Geneuam, rescindere iubet.

[Note: 11] Boii cum Heluetiis retro pedem referunt ad Ararim flumen (Soanam vocant) in fines Heduorum (Burgundiones sunt) perueniunt: agros populantur, ratibus, lintribus iunctis flumen transeunt. Tres partes transierant, quarta fere pars circa flumen Ararim reliqua erat. Ad eam Caesar in auxilium vocatus ab Heduis peruenit. Eos impeditos inopinantesque adgressus, caedit, in fugam vertit: ponte deinde subito in Arari facto, exercitum traducit.

[Note: 12] Boii cum sociis repentino aduentu Romanorum commoti, Legatos ad Caesarem mittunt, cum de pacis conditionibus inter eos non conueniret, ancipiti praelio diu, ac acriter pugnatum est ab hora se ptima ad vesperam: inde ad multam noctem Boii cum sociis victi, castrisque exuti, supplices a Caesare, internunciis vltro citroque missis, pacem impetrarunt. Heluetii domum vnde venerant redire iussi sunt.

[Note: 13] Boios (petentibus Heduis) quod egregia virtute erant cogniti, vt in finibus suis collocarent Caesar concessit. Quibus illi Gergouiam oppidum, et agros dederunt: eosque postea in pacem iuris, liberatisque conditionem, atque ipsi erant, receperunt. Cum Romanis aequo iure foedus ictum est, quamobrem et a Plinio in descriptione Galliae Lugdunensis Boii foederati appellantur.

[Note: 14] De his Cor. Tacitus [Note: Cor. Tac. lib. 18. annalium.] ita: Marcius quidam e plebe Boiorum, inserere sese fortunae, et prouocare Romana arma simulatione numinis ausus est: iamque adsertor Galliarum, et Deus (nomen id sibi indiderat) concitis octo millibus hominum, proximos Heduorum pagos trahebat: tum grauissima ciuitas electa iuuentute, adiectisa Vitellio Caesare cohortibus, fanaticam multitudinem disiecit. Captus in eo praelio Maricus, ac mox feris obiectus: quia non laniabatur, stolidum vulgus inuiolabilem credidit, donec Vitellio inspestante interfectus est,

[Note: 15] Paulinus etiam ad Ausonium Poetam illorum mentionem facit, Theodosio rerum potiente. Versus eius hi sunt.

An tibi me, domine illustris, si scribere sit mens,
Qua regione habites placeat reticere nitentem
Burdigalam, et piceos malim describere Boios.

Borbonios nunc vocari autores habeo, vnde genus maternum Ludouicus Gibbosus vltimus Angilostadiensium princeps, auorum memoria duxit.

[Note: 16] Bello superiore Heluetiorum, Boiorumque confecto, totius Galliae legati ad Caesarem conueniunt: de Germanis conqueruntur, multa millia quotidie Rhenum transire, quibus locos, sedes, agros dare cogantur: futurum esse paucis annis, vti omnes e Galliae finibus pellerentur, atque omnes Germani Rhenum transirent. Deinde Gallis occupatis, vt ante Cimbri, Teutones fecissent in prouinciam exirent, atque inde in Italiam contenderent.

[Note: 17] Caesar Gallorum animos verbis confirmat, sibi eam rem curae fore respondit: Legatos ad Ariouistum Regem Germaniae mittit, qui ab eo postularent, vt aliquem locum medium vtriusque colloquio deligeret, velle se de Republica, et summis vtriusque rebus cum eo agere. Cum Legati imperio, mandatisque defuncti, vti veniret ad Caesarem; dicerent. Quis autem est Caesar? Ariouistus respondit. et si vult veniat: inquit, a me: si quid mihi a Caesare opus esset, venirem forsitan. Et quid ad illum, quid agat nostra Germania? Num ego me interpono Romanis? non satis mivari possum, quidnam in mea Gallia, quam bello vici, aut Caesari, aut omnino populo Romano negotii sit. Cum vult Caesar congrediatur, intellecturus est, quid inuicti Germani, exercitatissimi in armis qui intra quatuordecim annos tectum non subierum, virtute possint.

[Note: 18] Tantus itaque subito terror omnem exercitum Caesaris occupauit, vt testamenta passim in castris scriberentur, Galli, mercatoresque ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute, atque exercitatione in armis esse praedicabant: saepenumero sese cum his congressos, ne vultum quidem, atque oculorum aciem dicebant ferre potuisse. Quidam petebant a Caesare, vt eius voluntate a castris discedere liceret: et alius alia causa illata, quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret. Nonnulli renunciabant non fore dicto audientes milites, cum castra moueri iussisset.

[Note: 19] Caesar conuocato concilio, orationeque confirmatis militibus, a Vesontione Sequanorum maximo oppido Rhenum versus proficiscitur. Cum iter non intermittitur, septimo die quatuor et viginti millibus passuum a copiis

Ariouisti castrametatur. Ibi vltro citroque missis legatis, de pace frustra actum est Inde Ariouistus castra promouet, millibus passuum sex a Caesaris castris sub monte considet, a Rheno millia passuum quinque.

[Note: 20] Copias suas in castris continet, nec pugnandi copiam Romanis facit. Germanis tum nec consuetudo nec fas erat ante nouam Lunam decrescente lumine syderis, praelio contendere. Quod vbi Caesar intellexit, religione impeditos aggreditur, coacti Germani pugnant, post multa illata, acceptaque vulnera in fugam versi, ad flumen Rhenum perueniunt: ibi viribus confisi, Rhenum tranare contenderunt: aut lintribus inuentis salutem sibi petierunt, In his fuit Ariouistus, qui nauiculam ad ripam deligatam nactus, ea profugit. Reliquos Equites Romani consecuti interfecerunt.

[Note: 21] Belgae deinde (qui a Germanis orti sunt, sicut apud Caesarem [Note: Caesar lib. 2. de bello Gallico] Rhemi referunt, Rhenumque antiquitus traducti, propter loci fertilitatem ibi consederunt, Gallos qui ea loca incoluerant, expulerunt) communi omnium suffragio arma corripiunt, Germanis transrhenanis se coniungunt. Caesar Belgas aliquot praeliis victos in deditionem, potestatemque populi Romani redigit: Germanos transrhenanos Gallia expulit, inde in Illyricum proficiscitur.

[Note: 22] Galli rursus rebellant, in Germaniam pro auxilio mittunt. Redit Caesar Belgas superat, Aquitaniam subiicit, a Menapiis, qui Gelderenses sunt, et nunquam legatos ad Caesarem miserant, syluis, paludibus, et rempestatibus prohibitus est. Germani transrhenani rursus Rhenum vocati a Gallis transeunt: Non longe a mari, quo Rhenus influit. Inde late, longeque populantur: obuiam venit cum exercitu Caesar, in fugam eos vertit, caedit, trans Rhenumque pellit. Mittit et nuncios in Germaniam magnam, interminatur, ne posthac in Gallias veniant. Sed ingentes eius minae in ludibrium versae.

[Note: 23] Caesar vt Germanos terreret, haud procul infra eum locum, vbi nunc Agrippinensis Colonia est sita, pontem faciundum, licet summa difficultate: curat: opere omni effecto, exercitum traducit, relicto ad vtranque partem praesidio, Germani se in syluas abdiderant, ibique conueniebant frequentes. Caesar duo de viginti diebus trans rhenum consumptis, satis et ad laudem, et vtilitatem perfectum arbitratus, in Galliam se recepit, pontemque rescidit.

[Note: 24] Menapii rursus frustra tentati a Caesare: Treuiri quoque neque ad concilia Caesaris vocati veniebant, neque imperio parebant. Transrhenanos Germanos crebris legationibus sollicitabant, pecuniam pollicebantur. Duo de principatu Treuirorum inter se contendebant Induciomarus, inimico in Romanos erat animo: Cingetorix gener Induciomari Romanas sequebatur partes. Eburones Germani cisrhe nani inter Mosam et Rhenum, vbi nunc Iuliacensis ducatus est, Q. Titurium Sabinum, et L. Arunculeium Gottam legatos Caesaris, vnam legionem, cum quinque cohortibus in finibus, vt ait Suetonius, Germanorum insidiis interficiunt. Hac clade audita, Caesar adeo indoluit, vt barbam, capillumque submiserit.

[Note: 25] Tum quoque Belgae omnes, quos Caesar cisrhenanos Germanos vocat, ad arma concurrunt. Omnes suspecti praeter Heduos, et Rhemos erant. Induciomari igitur Treuirorumque nunciis impulsi Belgae, lignatoribus oppressis, Romana oppugnant castra. Magnam manum Germanorum conductam Rhenum transisse passim Galli praedicant, quorum terrore Romanos vincunt.

[Note: 26] Treuiri aperte rebellant, aliosque concitant. Menapii, qui vni ex Gallia, de pace ad Caesarem nunquam miserant, arma capiunt. Germani transrhenani flumen traiiciunt, hyberna oppugnant, quae summa vi et difficultate, maximoque periculo Q. Tullius frater Ciceronis defendit. Belgaeque non expectato auxilio Germanorum Romanos adgrediuntur, sed fusi, terga vertunt. Germani fuga Belgarum intellecta, domos reuertuntur. Romani interfecto Induciomaro Treuiros recipiunt. Senatores Treuirorum in Germaniam trans Rhenum profugiunt. Quietior posthac Gallia fuit.

[Note: 27] Caesar aegre ferens Germanos toties Rhenum traiicere, rursus ponte facto vbi nunc Agrippinensis Colonia est, Rhenum cum copiis transit. Germani in syluis delectus agunt. Caesar parte pontis, qua Germaniam attingebat recisa, in Galliam reuertitur. Nostrates vi pulsum esse, dixisseque referunt, Satis est, superque vidisse Germanos. Et Pompeius narrat apud Lucanum, fugisse Caesarem ex Germania.

Dant animos (inquit) Rheni gelidis quod fugit ab vndis.

Venit in mentem scitum illud Imperatoris Maximiliani dictum, qui Flamini Romano interroganti, num Caesaris commentaria legisset: respondit, Caesarem de rebus suis inflatius scripsisse, vt qui se victorem, cum victus sit, faciat.

[Note: 28] Caesar igitur cum compertum haberet, Germanos nullis aduersus Romanos auxilia denegare, nec minis, nec armis terreri, quin Rhenum transeant: neque Gallos, sine eorum fauore, et consensu in officio quietos contineri posse (Galli enim saepius animos tollebant, saepius rebellabant, inflati auxilio Germanorum, quorum vicinitas propinqua, et multitudo erat infinita) trans Rhenum in Germaniam mittit, Germanorum animos, quos ferro non poterat, auro sibi conciliat, muneribus allicit, stipendiis inuitat: ab ipsis Equites, peditesque accersit, quorum opera perdomitam Galliam (quae vniuersae communi omnium consensu libertatis vindicandae, et pristinae belli laudis recuperandae, coniurarat inflata quingentorum Equitum ex Germania aduentu) felicissime in ditionem ac obsequium redegit.

[Note: 29] Gallia itaque omni nouem annis deuicta, et in prouinciae formam redacta, supplicatio viginti dierum Romae decreta est. Galli posthac, vt Strabo refert, armis positis, agriculturae operam dare coacti sunt. Fecere deinde Romani in Gallia Belgica duas Germanias, Superiorem et Inferiorem, quae adhuc nomina retinent. Plinius, Tacitus, Ptolomacus, caeteri rerum scriptores explanant, nos in subsequens volumen relegamus.

[Note: 30] In bello deinde quoque Ciuili, Caesar opera Germanorum vsus est, in Graecia, Hispania, Europa, Aegypto, Asia, Aphrica, quemadmodum ipse Hircius narrat. Nam et Voccio Rex Noricorum in id bellum trecentos Caesari misit Equites. Apud Pompeianos etiam quingenti fuere Germani, quos antea Alexandriae reliquerat Aulus Gabinius praesidii causa apud Regem Ptolomaeuin, qui pulsus a suis Romam venerat, auxilium postulatum, et iussu Pompeii reductus est in Aegyptum.

[Note: 31] Causas huius belli, plusquam Ciuilis paucissimis aperiam, quae nisi in Republica Christiana peius saeuiant, mentiar; dispereamque. Sed ad Romanos stylum verto. Iam pene toto orbe iustitia, ac labore pacato, cuncta maria, terraeque patebant Romanis. Saeuire fortuna coepit (otium enim, ac secundae res animos sapientum fatigant, nedum mali licentiae temperent) creuit primo studium pecuniae, deinde libido dominandi: paulatim diuitiae honori esse coeperunt, et eas gloria, potentia sequebantur. Virtus hebescere, paupertas probro haberi coepta est. Ex diuitiis superbia, inuidia, luxuria, doli, fallaciae inuasere. Qui plurimum largiebatur, plurimum authoritate pollebat. Probitas plerisque paupertatis causa erat: fides, pietas, caeteraeque bonae artes subuertebantur. Omnia venalia erant. Plerique mortales inimicitias, amicitias ex commodo aestimabant. Omnia vtilitate metiebantur: aliud clausum in pectore, aliud promptum in lingua habebant.

[Note: 32] Magis vultum bonum, quam ingenium praestabant: discordiae, sediciones pro honore, Magistratibusque grassabantur, caedes impune edebantur: diuina humanaque commixta erant. vt fit, vbi ignobile vulgus, paucorumque potentia dominatur. Nunquam haud dubie coire aut consentire corpus Imperii potuisset, nisi vnius praesidis nutu, quasi anima et mente regeretur. Quod cum fieri non posset citra sanguinem, et absque bello Ciuili, cuius victoria fere cruentissima esse solet: acerrima quippe sunt proximorum odia.

[Note: 33] Inclinare coepit tandem fortuna ad C. Iulium Caesarem. Cuius proprium ac peculiare fuit clementiae insigne, qua vsque ad poenitentiam omnes superavit. Eius dictum refertur: Nihil sibi solennius esse, quam supplicibus ignoscere.

[Note: 34] At factio nobilitatis, cuius commune malum est superbia, Caesari inuidebant: eius victorias calumniabantur, fortunae ac felicitati oblatrabant. Ipsum vt, adfinem Marii procerum inimicissimum, et quem Sylla Dictator optimatium partibus cauendum, exitioque futurum praedixerat, criminabantur: spoliare eum exercitibus, inde in ordinem redigere, atque opprimere conabantur. Nam et amici Caesaris omnes vrbe pulsi sunt.

[Note: 35] Caesar vim vi pulsurus, accitis Germanis, et Gallis, tum legionibus, quibus Galliam subegerat, in Italiam transit, armata manu versus Romam contendit. Vbi omnis nobilitas metu perculsa, duce Cn. Pompeio vrbe, Italiaque profugit. Caesar Romam vacuam aduersariis intrat, Consulem seipsum facit. Republica Romae ordinata, aduersarios late per orbem terrarum palantes insequitur, feliciterque celerius opinione omnium, deuincit. Inde Romam reversus cuncta in suam vnius potestatem, arbitriumque trahit. Ita finis Reipubl. datus: mos vni parendi repetitus est.

[Note: 36] Sub idem tempus post Ariouistum in Germania, maxime Orientali, imperitasse reperio Boerobistam, genere Dacum, qui populares suos Dacos et Getas crebris hactenus et bellis et cladibus adtritos, victus sobrietate et obedientia recreandos curauit: et quotidiana armorum meditatione, laborumque patientia instruetos, eo promouit, vt facile caeteris Germaniae tum populis virtute anteirent. Vsus est auito more gentis, sacro consultore, vateque fatidico Diceneo quodam Mago, qui diu Aegypti oras peragrarat, sacerdotesque audierat. Huius persuasione vites excisae sunt, vitamque abstemiam sine vino agere decretum est.

[Note: 37] Denique Boerobistas his bonis suorum artibus fretus, latissimum intra paucos annos peperit Imperium: finitimis omnibus subiectis, audacter Danubium traiicit. Ipium Iulium Caesarem mundi domitorem, victoremque gentium populum, armis lacessere ausus est. Thraciam, Macedoniam, Illyricum prouincias Romanas ferro, flamma deuastauit. Vrbes diripuit, vicos incendit praeda ingenti potitus, impune vltro, citroque commeauit. Apuliam, inde Romam invadere parauit, maximum terrorem, et Iulio Caesari, et populo Romano incussit.

[Note: 38] Boios qui ad amnes Danubium, Arabonem, et Draum sedes centum quinquaginta annos tenuerant, posteaquam Italia pulsi, vti paulo ante narrauimus, eo transierant, in Gennaniam Magnam transduxit. Intra flumina Tyram et Borysthenem, et Vistulam, finitimasque regiones vicatim distribuit, vbi nunc Roxolani, Bolii [Note: Bolii vel Poloni.] Bodolii, Vngari, Moldauii, Valachi nominantur, habitarunt ibidem Boii commixti Basternis, Alanis, Gepidis, Vandalis, Quadis, Sarmatis, et dicto audientes fuerunt Regibus Dacorum, quos et Getas, et Scythas vocant. Nos Danos et Gotos adpellamus.

[Note: 39] Ipsi ne Boii posthac duces, Regesue habuerint, nemo tradit, nec ego facile dixerim. Apud scriptores, quos ego quidem hactenus euoluerim, ne nomen quidem Boiorum posthac inuenio. Quicquid gestum actumue est, vt notioribus, Gotis adtribui solet: quorum magnitudo Boios facile obscuriores reddidit. Atque haud scio anhi sint, quos Ptolomaeus, corrupte fortassis Boemos nuncupat, et gentem magnam dicit, superioribus nationibus confinem. Satis constat tria tum fuisse genera Boiorum. Tria et triginta millia ob virtutem a Iulio Caesare, in Gallia Lugdunensi, in oppido Gergonuia in monte sito, collocati sunt. Quidam Borbonios esse autumant.

[Note: 40] Narisci (quos in initio commemoravimus) auitas nunquam amisere sedes, ab Oriente sole contingunt Boiemiam. Ex qua alia manus Boiorum profecta in Italiam. Inde ad Tauriscos in Noricum, et ad circumiectos Histro locos commigrarunt. Postremo taedio accolarum Romanorum, agrum omnem qui ad Illyricum pertinet, pascendis ouibus idoneum vicinis reliquerunt, in exilium

velut peregrinatum ad Getas secesserunt, cum quibus, et Hunnis militare posthac consueuerunt. Nam Hirros, Schiros, Buros haud dubie Boiorum nationes, inter illorum auxilia lego. Post mortem Attilae demum velut noua sobole aucti, vires recuperarunt. Sed isthaec in tertium differo librum. Harum rerum omnium testes non solum patrios Annales, verum et Iulium Caesarem, Strabonem, Franciscum Phileclphum, alios illustres scriptores habeo, qui de dubiis rogentur omnibus: in plerisque, fidem meam non adstringo.

[Note: 41] Regio autem quam reliquere Boii, in solitudinem penitus redacta est, quamobrem appellantur a rerum scriptoribus, Deserta Boiorum, Ptolomaeus Pannoniam superiorem more suo nominat: caeteri Noricis coniungunt. Operae precium est verba Plinii, [Note: Plius. lib. 3. cap. 24.] autoris grauissimi, subscribere: Noricis (inquit) iunguntur lacus Peiso, Deserta Boiorum, Iam tamen Colonia Diui Claudii Sabaria, et oppida Sarcabantia, Iulia habitabantur. Inde glandifera Pannoniae.

[Note: 42] Sabaria patria Diui Martini, nomen retinet: alii Graecium Boiorum, [Note: Bayrisch Grätz.] quod caput Stiriae est, esse arbitrantur. Vbi Diuus Quirinus Episcopus Siscianus sub Imperatore Galerio Maximiano pro religione Christiana se deuouit, molari ad collum eius ligato, in amnem Sabarum praecipitatus est e ponte: diutissime supernatat, populum docet, hortatur ad constantiam Christianae pietatis: vix tandem precibus a coeesti numine obtinuit, vt mergeretur. Meminit huius D. Hieronymus. Vitam eius carmine complexus est Prudentius, vir perquam eruditus, indignus qui a Christianis non magis legatur. Sabarum flumen quidam Litam, alii Muram interpretantur. Sacarbantiae abfuit a Sabaria iuxta Antonini Itinerarium millia passuum quatuor, et triginta: fuitque media inter Sabariam et Carnuntum, insignis olim sepulchro Diui Quirini, de quo iam diximus. Cum Germani eas regiones infestas redderent, incursarentque, Romani fugam capessunt, in Italiam profugiunt, ossa Diui Quirini Romam secum transferunt.

[Note: 43] Carnuntum, cuius Plimus, Diuus Hicronymus mentionem faciunt, fuit vrbs sub Danubio, in confinio Vgrorum, et Austriacorum, Hunnoburgium esse, sunt qui opinentur magis, quam sciant. Ibi Imperator M. Antoninus Philosophus mortuus, et Imperator Septimius Seuerus electus est. Ptolomaeo, et Graecis Carnus Carnuntis est.

[Note: 44] Extat et in eodem tractu adhuc oppidum Sempronium Oedeburgium, id est, desertam Vrbem nostrates nominant, ea lacui Peisoni nomen fecit, qui in longitudinem quinque et quadraginta millia passuum, quindecim in latitudine patet: ambitu comprehendens mille passus plus centies, effundit Arrabonem fluuium.

[Note: 45] IULIAM quidam esse arbitrantur vrbem Stiriae, quae nomen retinet. Alii Iulium Carnicum, Charionum oppidum nobile: et id nomen corrupto nonnihil sono (vt fit licentia vetustatis, et vulgi consuetudine) seruat. Ego, vt mihi incomperta in medio relinquo, nec adfirmare, nec refellere animus est. Deserta Boiorum, nunc Vgrorum sunt.

[Note: 46] Cum autem posthac ad Romanos Imperatores venturi sumus, et Romani Imperii nomen sacrosanctum Germaniae populis, sicuti tempus postulat, a prima origine radices eius, quam paucissimis in subsequenti volumine repetam: per quos caeperit, per quos adoleuerit, vt deinde paulatim, labente disciplina, consenuerit, donec ad hanc extremam, et decrepitam aetatem peruenit, qua apud Germanos animam agit.

Per nefas caeci ruimus, ruunt res
Imperi, florent minus, et minus iam,
Nilque nunc restat nisi vana magni
Nominis vmbra.