IOANNIS AVENTINI ANNALIVM BOIORVM LIBRI VII. CVM DOCTISSIMORVM VIRORVM QVIBVSCVMQVE EDITIONIBVS COLLATI, EMENDATIVS AVCTIVSQVE EXCVSI, QVIBVS EIVSDEM AVENTINI ABACVS SIMVL CVM PERRARVS FRANCISCI GVILLIMANNI DE HELVETIA SEV REBVS HELVETIORVM TRACTATVS LECTORIS CVRIOSI COMMODO ACCESSERVNT, PRAEFATIONEM CVRANTE NICOLAO HIERONYMO GVNDLINGIO, I.V.D. SACRI TRIBVNALIS, QVOD IN DVCATV EST MAGDEBVRGICO, CONSILIARIO REGIO, ELOQVENTIAE, AC ANTIQVITATVM IN FRIDERICIANA PROFESSORE ORDINARIO. [Gap desc: illustration] CVM GRATIA ET PRIVILEGIO S.R.M. POL. ET EL. SAX. LIPSIAE, Sumptibus IOANNIS FRIDERICI BRAVNII, Anno MDCCX.

ILLVSTRISSIMO ATQVE EXCELLENTISSIMO DOMINO DOMINO WOLDEMARO L. BARONI A LOVVENDAL DYNASTAE IN ELSTERVVERDA ET HOLLDORF etc. etc. SERENISSIMI AC POTENTISSIMI POLONIARVM REGIS ET ELECTORIS SAXONIAE CONSILIARIO INTIMO AC CAMERAE PRAESIDI DOMINO MEO GRATIOSISSIMO

CVm notum omnibus ac peruulgatum sit, ILLVSTRISSIMAE TVAE EXCELLENTIAE inter tot publica negotia, litteras maxime curae cordique esse, ac illarum quoque assertores non exiguo TE

fauore complecti; hinc meum esse putaui, TIBI, DOMINE GRATIOSISSIME, Auentinum, rerum Boicarum scriptorem, et in terris nostris rariorem hactenus, ideoque nunc sumptu et curis meis denuo exscriptum, qua licet animi reuerentia offerre, idque ea mente, vt TIBI et mea in TE pietas, et promptus ad litteras iuuandas animus meus constare posset. Accipe itaque, DOMINE EXCELLENTISSIME, hoc chartaceum munus, Auentinum nempe, et non tam ipsum donum, quod datur, quam pium offerentis animum respice. Aliena nunc damus, in Bauaricis terris enata, sed credo, neque haec sunt iniucunda: saepe etiam fructus extra patriam emissos degustamus, et in vsus nostros convertimus. Neque enim me operam in hoc opere recudendo lusisse existimo: cum scriptor sit perelegans, latinissimo dicendi genere vsus, qui non tantum Bauariae, sed vniuersae Germaniae res ex reconditis monumentis erudite declarat, nulla habita ratione artium vel pontificis R. vel Cleri Boici. Quamuis istud non ago, vt Auentini laudes ostendere velim: mihi saltem magni beneficii loco erit, vbi hunc meum conatum ILLVSTRISSIMA TVA EXCELLENTIA gratiosa fronte acceperit. Quod si consequor, tanto alacrior ero in posterum, ad studia litterarum pro viribus mihi concessis promouenda. Quod superest, Deum assiduis precibus pro salute TVA, TVAEQVE ILLVSTRISSIMAE FAMILIAE omnis generis

felicitate implorabo. Seruet Numen Sanctum corporis et animi TVI vires integerrimas! Seruet TE REGI! Seruet TE Reipublicae!

NICOLAVS HIERONYMVS GVNDLINGIVS Lectori mansuetiorum litterarum cupido S

CReditum est ad haec vsque tempora neminem eruditorum mereri suffragia, nec ferre aetatem posse; nisi qui vel obscuri aliquid in Romana, vel impediti quidpiam in Graeca historia illustrasset, expediuissetque. Adeo in his rebus omnium liberalium disciplinarum numeros absolui, omnisque ingenuae eruditionis partes esse sitas plerique existimant. Cetera sicut acerbis sermonibus traducuntur; ita ad vitae dignitatem comparandam, sustinendamque decore, parum, aut nihil momenti, atque ponderis adserre putantur. Ego vero vt, quod sentio, ingenue fatear aliter animum induco, opinorque. Nam etsi illud doctrinaegenus sua non caret vtilitate, eaque industria nonnihil commodi ostendit: non ita tamen peregrinae antiquitatis amor me abripuit, vt inter Graiorum Quiritiumque domos atque tecta omnem concludi sapientiam vmquam sim arbitratus. Etenim quid aliud hoc iudicio tentatur, nisi vt ceterae gentes, ac nationes pro fungis atque barbaris habeantur; si iam omne punctum ferant isti, omnibusque confectis, atque expletis nihil faciundum aliis reliquerint? Et ita tamen plures argumentari constat; quamuis nec ipsi ratiocinationis suae vim plene peruideant, atque cognoscant. Verum tamen si quid etiam mihi veritatis adfulget, non pauca sane in patria restare historia credo, domesticisque rebus, quae nouam exspectent lucem, maioremque efflagitent attentionem, atque diligentiam. Diu enim est, cum illa orbis domina fastigio suo deturbata iis maxime populis Iudibrium debet, quos armis adorta est primum, iisque, coacta licet, seruit, quibus triste seruitutis iugum superbo imponere ausu constituit. LVITPRANDVS auctor est, Ottonis Augusti aetate Francos, Burgundiones, Sueuos, Longobardos, Saxones, Lotharienses, et Boioarios tam indignis modis exagitasse Romanos; vt quidquid ignobilitatis, quidquid auaritiae, libidinis, quidquid denique ignorantiae, ac vitiorum est, hoc Romanum dixerint: illudque, quod in Italia clarum, et illustre

habitum fuit, ignominiosa, atque opica Barbariei appellatione signauerint. Quod institutum, quamuis non omnino approbem; exinde tamen patere satis autumno, mutatam quadantenus esse scenam, eosque peruerso gradu incedere, qui peregrina extollant, supprimendo domestica; aliena collaudent, negligendo propria; externa euehant, gloriosa ciuium nostrorum facta reticendo. Quid enim iuuat, quaeso, si genus ac proauos Antonini, si Caracallae, ac Heliogabali prosapiam ad amussim scias; si de veterum lucernis, pileis, calcaribus, habitu, vestitu, mundo, ornatu, matulis exacte garrire, et fabulari noris; et in Germania interea veluti ignotus hospes oberres; variisque casibus circumactus, ac patriae fines praeteruectus peregrinis, ac alienis rebus mordicus adhaerescas? Et haec autem prurigo non nostrae tantum gentis, verum aliarum etiam regionum homines ita occupauit, vt rebus a maioribus suis gestis posthabitis aliorsum contenderint, ac Romanae potius ciuitatis pomoeria viamque Appiam, quam proprias populorum suorum sedes obseruauerint. Ex quo factum est, vt plerarumque nationum eruditi de tenebris patriae historiae nunc quidem conquerantur; et Eques TEMPELIVS Anglicanae, PETRVS DANIEL Francicae, NICOLAVS ANTONIVS Hispanicae, alii aliam gentis suae descriptionem, antiquorumque exemplorum copiosam, atque accuratam seriem anxie desiderent. Quod cum ob varias caussas, quas silentio praeterimus, in Germania sperare vix liceat, nolui sane honesto IOANNIS FRIDERICI BRAVNII conatui remoram iniicere, qui IOANNIS THVRMAIERI, hocest, ABVSINI [Note: Patria enim eius Abensberga fuit, quam Romani vocauerunt Abusinum, noster vero Auentinium. Sed falso. Quod iam ab Hieronymo Zieglero in Vita Ioannis Auentini, et Petro Lambecio Lib. II. Comment. Biblioth. Caesar. cap. VI. monitum est. Nos promiscue Abusini, et Auentini nomine eum insigniemus.] Boiorum Annales publicae luci denuo exponere decreuit. Neque enim, quod aliquibus videri posset, proletarius ille, et contemnendus; sed nobilissimus, et in Germanicis rebus longe praestantissimus scriptor est: vtpote quem BOECLERI [Note: Ita enim is in Bibliotheca Hist. Politico-curiosa: Aventini scriptoris nobilissimi, et in rebus Germanicis optimi Annales Boiici insigne opus. Fuit hic Auentinus vir non spernendae eruditionis, optimos enim quosque auctores diligenter eum euoluisse, plurimis e vestigiis apparet: magni praeterea iudicii incomparabilisque diligentiae, qui authentica vbique monumenta citat, ac eorum nomina singulis historiarum libris praemittit. Neque tantum res Bauariae hic contineri credendum est, verum totius plane Germaniae, vt omnino negligi non debeat rerum Germanicarum studiosis.] politus calamus, ac SAMVELIS RACHELII [Note: Otio Nouiomagensi cap. XI. p. 68.] docta commendatio iamdudum contra cicadarum insulsos strepitus in tuto collocauit. Nam vt ERICVS MAVRITIVS diuini, humanique iuris auctor celeberrimus, in ea, quam

eruditus HERTIVS [Note: Comment. atque Opuscul. Tom. II. p. 43.] vulgauit, epistola monuit, viginti certe et amplius manuscripti exstant Codices maiores, inque Monachiensi seruantur Bibliotheca; in quibus sicuti de vniuersa Bauaria, ciuitatibus, ac vniuersitatibus quibuscumque vasta rerum vtilium notitia maximam partem vernaculo sermone consignata inuenitur; ita eosdem pertinaci ABVSINVS industria collegit, operique, quod vides, sundamenti loco substrauit. Quo ipso eorum facile clamores retunduntur, qui nostri auctoris fidem eleuare, illumque in recentiorum scriptorum manipulis collocare audent. Nam qui secreta Principum tabularia, ac recondita veteris aeui monimenta cum iudicio excussit; eaque, quae sparsim vagabantur; in vnum Annalium corpus compegit: is sane inter viles atque nouitios scriptores sine calumniae macula, ac sinistrae interpre tationis suspicione nequit referri. Cui accedit, quod praesumtae admodum opinioni innitantur, qui nouum, et commentitium in eadem classe ponunt. Quotidie enim ingentem librorum suppellectilem in publicum protrudimus, eaque de caussa vulgamus, vt nostra legant vniuersi, aut saltem plurimi: et nemo tamen adeo erit ineptus, ac fortasse fatuus, qui vt pro nouo, ita pro deceptore, atque falsario velit reputari. Non timeo, Lector, ne amore AVENTINI inflammatus, cui hanc dissertationem praemitto, libentius haec dicere videar, quam verius. Etenim etsi cognosco, atque scio, quid CONRINGIVS [Note: In praefatione prima ad Tacitum de M. G.] iam olim, et post eum MORHOFIVS [Note: Unterricht von der T. Spr.] atque MEIBOMIVS [Note: Programmate peculiari, cum historiam ciuilem nouissimorum saeculorum auspicaretur.] in illo culpauerint, dum illepidas quasdam Boiorum cantiones pro veterum Germanorum carminibus sibi obtrudi esset passus: tamen non est istud tanti, vt in communi propterea odio paene aequaliter versari debeat. Errauit, non diffiteor, optimus AVENTINVS; cespitauit in antiquissimis; patriae etiam suae latinum nomen ignorauit; perperam se Auentinum vocauit, in hoc LAMBECII, BAELIIQVE censoriam virgulam meruit; reges Boiorum antiquos quamplurimos insuetis [Note: Haec Andreae Brunneri, simul ac Vorburgici perpetua de Auentino querimonia est.] nominibus signauit: Sed quis tamen laborem, quem suscepit, omnem, diligentiam, constantiam, libertatemque, quam saepe ostendit, singularem, vera, vtilia, sana, recta, quis indiscrete inquam, cuncta itemque singula despiciet, nihilique faciet? Certe inhumani sunt, et nostrae suaeque ipsorum conditionis immemores; qui praeclaris alias auctoribus, vbi dormitarunt parumper, et a via declinarunt paulisper,

nesciunt ignoscere. Quod si eo animo essent omnes, eaque severitate rationes subducerent, actum, credo, de Liuio, aliisque Romanae etiam historiae auctoribus foret. Iacobus PERISONIVS vir clarissimus in Animaduersionibus, quas edidit, historicis [Note: p. 4.] adfirmare non dubitauit, plerosque rerum latinarum scriptores insta ac vera hominum opinione singularis fidei, curae, diligentiae, ingenii, et iudicii nomine celebratissimos, tamen vel memoriae vitio, vel animi quadam incuria humani aliquando quid passos, et naeuulis istiusmodi hic illic occurrentibus liquido probasse, in scribendo se aeque ac alios potuisse falli, adeoque nihil esse humanarum rerum, quod non humanis erroribus appareat obnoxium, nullumue communis humani ingenii, ac imbecillitatis signum in attentos aliarum oculos ingerat. Stephanus Vinandus Pighius Valerium Maximum non raro in antiquis haesitantem, ac coecutientem in viam reduxit; et idem interea, quem honoris caussa nominaui, PERISONIVS cum Pighio aliquando, et Valerio simul depugnabit, vbi elaboratum cum cura, emaculatumque eiusdem opus, quod purgando Valerio Maximo destinatum est, lucem adspiciet. Et nihil tamen ea ratione, nec praecipue huius, illorumque, nec omnium veterum auctoritati derogabitur; nihil pretio eorumdem vero, atque honori decedet. Quo res enim sunt antiquiores, et ad primam originem accedunt propius, eo spissiori etiam caligine censentur obductae, maiorique difficultate videntur circumseptae. Habebit postrema semper aetas, quod corrigat, limet, poliat, expungat; posteaquam plura, quae olim cum blattis, tineisque certarunt, monumenta ruptis quasi repagulis in publicum exiuerunt; eaque, quae pro ignotis, et abstrusissimis fuere reputata, noua, itemque clarissima luce iam perfunduntur. Ita nequaquam difficile factu foret, librum de mendosa Germanorum historia conscribere, qualem in re Romana PAVLVS MANVTIVS olim esse videtur meditatus; quo nihil fuisset vtilius, nihil ad solidam eruditionem consequendam accommodatius. Quamobrem permitto plane, atque confiteor, peccasse nostrum haud mediocriter, dum Henricum Boiorum Ducem, qui in locum Cunegundae Reginae sratris successit, eiusdem Henrici filium, itidemque Augustae Nepotem, et Friderici Lothariorum Ducis fratrem nominauit. Vt enim posterius certum; ita prius a veritate prorsus

alienum est. Fuit equidem Henricus IV. ex Lucelburgica prosapia oriundus Cunegundae frater; at ille, quem Henricum V. appellant Boiici auctores, Fridericum patrem habuit, Augustae, ac Henrici IV. fratrem, Lucelburgi Comitem; vti ex antiqua charta ANDREAS QVERCETANVS in Genealogia, quam Gallico sermone scripsit, Lucelburgica clarum satis reddidit, ostendens simul Henricum Cunegundae fratrem seniorem; hunc autem Friderici filium, fratremque Lothariorum Ducis Friderici iuniorem in publicis monumentis fuisse dictum. Quod vt euidentius patescat, subiiciam schema ne post AVENTINVM, et CARIONEM alii imposterum impingant atque labantur.

In quo etsi IOANNES ADELZREITERVS cautius incessit, vtpote qui Henricum iuniorem Cunegundae Reginae ex fratre nepotem dixit; non est tamen ille ausus eiusdem genus, hoc est, patrem, fratremque luculentius describere; quod ex Hermanno Contracto, Guelphorumque historia, quam CANISIVS primum publicauit, commode fieri potuisset. Quibus si QVERCETANI chartas adiecisset, nihil, quod sciam, perfectam, et absolutam generis seriem deformasset. Sed aut parum ADELZREITERVS in antiquis emendauit; aut si quid correxit, in peius nonnunquam mutauit, praeter comtiorem stylum nihil peculiare ostentans; nihil quod magis excellat; nihil item quod maiorem libertatem indicet; quamquam et nonnulli inaequalitatem sermonis reprehenderint, ac inquinatum dicendi genus interdum obseruauerint. Quod ne frustra dicere ac sine caussa adfirmare videar, subiiciam exempla. Conradus, quem post Henricum Lothariorum Ducis fratrem Boioariae Regulum fuisse scimus, nudo ab AVENTINO nomine signatur. Non genus ille Conradi attingit; quippe quod sibi incompertum fuisse ingenue fatetur; nec praeter seditionem in Bauaria, fugamque ad Hungaros refert quidquam, optimo hoc, vt credo, consilio, ne quid falsi diceret, aut fidem aliorum sublestam secutus aliquid vero prorsus absimile adferret. At inserunt eum BRVNNERVS, itemque ADELZREITERVS ex Coelnero

scriptore neque antiquo, neque satis certo Schirensi, quae nunc regnat, familiae, quamvis posterior a GEVVOLDO variorum scriptorum auctoritate eam oppugnari sententiam addiderit. [Note: p. 254.] Nunc clarum est, expeditumque, fuisse eum Ludolphi Comitis Palatini ex Ezone, et Mathilda Ottonis III. Augusti sorore nati filium; Ezonem autem ad Hermannum paternam originem retulisse, qui ex Arnulphi Mali sangvine descendit, vnde Schirenses quoque prouenisse indubitatis testimoniis constat. Et hoc vero ex Brovvillerensi MS. quod publica luce PAPEBROCIVS donauit, TÖLNERVS [Note: Script. Rer. Brunsuic. p. 316.] primum in Palatina historia detexit; quem illustris postea LEIBNIZIVS in notulis ad Brovvillerensis scriptoris narrationem (c) secutus est; vir laudandus in tantum, quantum eruditio potest intelligi. Quae obseruatio ne memoria eorum, qui Boiorum annales cum cura legunt, atque versant, excidat vnquam, faciam vt Arnulphi progenies in vniversorum oculos ingeratur.

Alterum, quod notari meretur, illud est. Ignorauit ad nostram vsque aetatem doctorum virorum caterua Conradi Salici originem; quamquam eius vitam a VVIPPONE descriptam legerint multi, et AVENTINI Annales peruoluerint quamplures, qui omnium diligentiam, atque labores longo in hac caussa post se interuallo reliquit. Quid enim clarius, quid ad totam stirpem Augusti declarandam accuratius potuisset proferri; quam fuisse eum filium Henrici, Fratris Gregorii V. Pontificis Maximi, nepotem Ottonis Ducis, pronepotem Conradi occisi ab Vngaris, ac generi Ottonis Magni? At meras hic tenebras offudit incuriosus ADELZREITERVS; et nugas,

nescio quas, de Henrico Conradi patre, qui Boicam rexerit abdicato Henrico Rixoso, imperitis vendidit, itemque de Ottone auo, qui Bauariae simul, atque Sueuiae cum amplissima potestate ius dixerit, incondita multa, atque inficeta sine auctore in vulgus sparsit. De Conrado Franco vero Lotharingiae Duce, Luitgardis marito, Ottonis Saxonici genero plane siluit, ne cum AVENTINO, quem semel coepit spernere, in veritatis luce versaretur. Nunc, si vitam viueret, spiritumque traheret Censor, LAMBECIVS eum confundere, ac in ruborem dare posset; vtpote qui ex antiquo, et membranaceo Codice Conradi prosapiam, quam noster exactissima ratione descripsit, maiori robore, ac triplici, quod dicitur, aere firmauit. Credidit ANTONIVS PAGI [Note: Tom. IV. Crit. Hist. Chronol. in Baron. p. 125.] vir erudite laboriosissimus non sine caussa, AVENTINI recensionem propterea forte neglectam, paruique fuisse factam, quod auctores, vnde sua hauserit, generaliter tantum singulorum librorum fronti praefixerit; nec, quos sectatus sit, fontes speciatim indicauerit. Cui omnino consentio, illudque, quod putat, concedo; dummodo de BRVNNERO, atque ADELZREITERO vlterius ii, quorum interest, obseruent, teneantque, peculiares his viris odii in AVENTINVM caussas exstitisse. Nam cum ille Romanorum Pontificum artes, atque machinas liberiori spiritu, ac paulo erectiori ingenio carpsisset, ac Ludouici Bauari caussam acerbo admodum stylo defendisset, factum est, vt hi religionis feruore abrepti secessionem ab illo molirentur; eique in purgatoriis ac prohibitoriis indicibus iam comparenti procaci calamo, maleuolentissimoque animo haud raro insultarent, illuderentque. Quod eo lubentius commemoro, ne quis candorem ab eiusmodi scriptoribus exspectet, qui amore Romanae superstitionis occoecati obnixe omnia saciunt; vt in coelum sublata Maximi Pontificis auctoritas pondere suo ceterorum auctorum fidem, qui libere sentiunt, atque etiam scribunt in his terris deprimat, atque tegat. Illud maxime miror, non subpuduisse ADELZREITERVM, improbare fere omnia, atroque notare carbone, quae LVDOUICVS Caesar ad Romani Praesulis furores obtundendos legitur suscepisse, quaeque delicata oratione, nitidoque sermone et NICOLAVS BVRGVNDVS, et IOANNES GEORGIVS HERVVARTVS contra BZOVII ineptos susurros sub sapientissimi Principis MAXIMILIANI auspiciis pro virili sunt tutati. Quae cum attentioribus oculis perlustrassem, in eam, non diffiteor, opinionem cum aliis fere sum prolapsus, qui ADELZREITERI opus non tam status Administro, quam sacerdoti vana religione infatuato attribuerunt. Neque enim animo concipere, multo minus certo persuadere mihi potui,

hominem rerum publicarum non imperitum, et sui, et Principum suorum adeo quiuisse obliuisci, vt quam seueris modis vltum iuit Elector iniuriam, eam denuo fricaret ADELZREITERVS, nouoque ictu lacesseret FERDINANDVM Mariam, quem ab alienigena neque ferre MAXIMILIANVS pater, neque condonare vlla ratione voluit externo. Itaque Waerfugius Iesuita calamum libro admouit, et ADELZREITERVS tot publicis negotiis distentus nominis fortasse splendorem operi tantum commodauit; cum vero non videatur simile, virum regnandi artibus multo cumulatissimum tam absona, maleque cohaerentia litteris, memoriaeque prodidisse. Verum haec nihil ad AVENTINVM; qui summa libertate in Sacerdotum, Pontificumque mores inuectus satis sibi animi fuisse ostendit ad excutiendum dormitantibus somnum, occultorumque in sacris furtorum infamiam, atque vestigia detegenda. Quod ipsum in caussa fuisse videtur, quare is Abusini de improuiso e domo sororis suae abstractus a. M DC XXIX. raperetur in carcerem; nec dubium, quin multo acerbiora in eum Monachorum consilio fuissent statuta; nisi Ernestus Bauariae Princeps praeceptorem [Note: Vide Praesationem Hieronymi Ziegleri.] vinculis exemtum pristinae tranquillitati restituisset. Nam etsi praestantissimus existimauit BAELIVS, vix esse sperandum, vt caussa, ob quam atroci adeo iniuria est affectus, in publicum producatur; satis tamen illa e BILIBALDI PIRCKHEIMERI, quam in schedis aui mei reperi, ad BEATVM RHEANVM epistola patescit, quam lubens communico.

SCripsit ad me Weisenfelderus vir astutus, qui variis legationibus non sine Principum suorum vtilitate est functus, optimum Auentinum ob haereseos fraudem esse in vinculis. Doleo vicem eius, et opto, vt senex libertatem recuperet, numorumque maiorem copiam accipiat. Est enim plane eruditus, et in lectione patriae historiae versatus. Sed conflictatur cum paupertate, et Ecclesiasticis odio est. Monui te saepius, Beate, vt Antiquitatum Germanicarum libros relegeres, et Auentini consilio vtereris. Vidi eum ante decem annos Ingolstadii, vbi Ciceronis officia iuuentuti explicauit. Coelibem vitam agit, et fere philosophicam. Adiecit nuper Weisenfelderus, principem Ernestum fatigare fratrem Wilhelmum, vt carcere libetur. Quod vtinam fieret. Ego mori cupio, atque est nemo, qui me detineat. Timemus hic iras Caroli, isque Syndicum ciuitatis nostrae Parmae voluit asseruari. Vale et pro Bilibaldo tuo ad Deum preces funde. Norimbergae ex aedibus a. 1529. d. 20. Nouembris.

Atque haec ex testimonio candidissimi viri libuit proferre, vt partim cognoscatur, quod aliorum notitiam sugit; partim conspicuum fiat, quanti nobilissimum scriptorem fecerint homines summi, itemque clarissimi. Quod posteaquam insigni mentis alacritate suscepi,

incidi praeter opinionem in nouum laudis argumentum, quod Friderici Saxoniae Electoris, cognomento sapientis, benefica natura suppeditauit. Tanto enim hic Auentinum Princeps fauore est complexus, vt in Saxonicae historiae compositione, quam SPALATINO demandauerat, eiusdem vti consilio statueret; nonnullaque ex Germaniae monumentis eruenda commendaret. Excusas esse Augustae Vindelicorum an. M DC XVIII. illas Septemuiri litteras Illustris SECKENDOREIVS [Note: Comment. de Lutheranismo Lib. I. § XLII. Addit. II.] auctor est, qui ex carmine Sapphico, quod ipse Abusinus praescripsit, sequentia in gloriam Friderici attulit a nobis repetenda propterea, vt non humillimi spiritus Poetam Lector animaduertat.

Principem nullum similem sub orbe
Esse Romano videas; recondit
Nobiles magno pretio coemtos Vndique libros.
Ordinat longa serie, parentes
Quin et heroas prius obsoletos
Eripit stagnis Acherontis atri, Donat et aeuo.

Quid mirum est igitur, si huius viri opus Annalium immortale in hominum lucem denuo reponatur, quod in tabernis librariis quaeri coeptum est; elegantique charactere exeat prelo, quod haud parum venustatis, leporis, atque vtilitatis in sinu suo continet? Non vereor certe adfirmare, aut certare sponsione, esse hanc editionem omnium longe emendatissimam, simul atque vberrimam. Nam cum Poeticae apud Ingolstadienses Professor Hieronymus Zieglerus ipse olim inficias ire noluerit, fuisse nonnulla a se suppressa, expuncta, deleta, quae inuectiuarum in facerdotes speciem praebuissent; recte fecit Bibliopola, quod Nicolai Cisneri editionem vna cum Germanica, quam ipse Auentinus elaborauit, et in aliquibus auctiorem reddidit, simul adhiberi curauit; menda, quoad fieri potuit, corrigendo; libros in certa capita, et sectiones distinguendo; rerum conspectum praemittendo, adiecta asteriscis notando, quaeque in margine sine ordine vagabantur, affabre satis atque apposite collocando. Quae omnia, aut saltem pleraque cum in anterioribus editionibus deficiant, de huius sane pretio vnicuique non suspensa etiam hedera constabit. Atque haec quidem de AVENTINO sufficere possent; nisi eiusdem ABACVS, seu vetus illa supputandi ratio, quae certo digitorum gestu fiebat, nostrum adhuc iudicium, nostramque operam exposceret. Est enim a multis iam obseruatum, et Graecos, et Romanos ab vno

vsque centum sinistra manu numeros denotasse, a centesimo autem numero dextra [Note: Inde Nestor apud Iuuenalem Satyr. X. v. 249. - - - suos iam dextra computat annos. Vbi Grangaeum lege, atque Britannicum.] deinceps numerasse. Quod qua ratione fuerit effectum operose non tantum Venerabilis BEDA, [Note: Tractatu de Computo, seu Rat. temp.] verum etiam LILIVS GREGORIVS GIRALDVS [Note: Oper. Crit. Dialogo II.] descripsit, eodem prope tempore, quo Auentinus Abacum suum sub Lucae Bonfii auspiciis in publicum emisit. Sed nescio tamen an eiusmodi verba, quibus per digitos, articulosque numerandi formula exprimitur, tam clare intelligatur, atque distincte; quam si viuis coloribus ista gesticulatio in tabulasistatur, sensibusque, a quibus omnis euidentia initium sumit, exponatur? Et eam enim ob rem ipsas demum imagines, atque picturas Reginoburgi in Bibliotheca S. Emeramni repertas ligno nostrum incidi curasse existimo; ne quem lateret consuetudo, quae ex tot veterum testimoniis, locisque auctorum probatissimorum [Note: Collegit ea larga manu Petrus Coluius ad Apologiam Apuleii; ex quo ceteri sua fere descripserunt.] plane eluceat. Vnde mirum mihi semper est visum, non fecisse CASPAREM BARTHIVM Abaci Auentiniani mentionem in suis ad Claudianum notis; [Note: p. 1116.] cum tamen IACOBVM BOGARDVM nominauerit, qui ordinem supputandi a decem vsque ad mille millia aere insculptum Parisiis eleganter ad Bedae praescriptum anno M DC XLIV. expressisset. Forte enim probatu haud foret difficile hominem Gallum picturam Auentini, quae iam a. M DC XXXI. lucem vidit, in exemplum sibi proposuisse, illasque aere incidisse notas, quas ligno iste effingi interea voluerit. Itaque si non tam elegantia, quam prisca in his rebus vetustas spectetur; ego sane maius huic Abaco, quem BARTHIVS non habuit, pretium constituissem, quam inde expresso numerorum ordini IACOBI BOGARDI, quem is in conditoriis suis adseruari scripsit. Verum de hac re alibi forte plura.

Nunc de FRANCISCI GVILLIMANNI HELVETIA quaedam attexam, quae quasi alba auis perraro in lectissimorum hominum Bibliothecis videbatur. Natus is est in Heluetiis, quemadmodum ipse de se saepius memoriae prodidit; atque in Friburgensi Academia ingenuas litteras, historiamque non sine laudis quodam cumulo publice docuit; donec post Habsburgica, quae RVDOLPHO II. Imperatori Augusto consecrauerat, Consiliarii, ac Historiographi Caesarei insignia, titulosque Professioni adiiceret. Primus, quem emisit, liber in patriae antiquitatibus, eruendis, detegendisque

occupabatur, saniori, vt credo, consilio, quam si de rebus alienis, atque exoticis solicitus extra orbitam prosiluisset, et ad Asiae, Africaeque interiora delatus mores, atque consuetudines, quae ante pedes sunt, obliuioni tradidisset. Prodierunt enim Res Heluetiorum Friburgi primum a. M DC XCVIII. deinde Amiterni apud Italos a. M DC XXVII. media forma; tantaque auiditate ab omnibus lectae sunt, vt parce comparerent exemplaria, nec nisi magnis aetatum interuallis inuenirentur. Et placuit autem vniuersis, quod primus in Heluetiorum Historia desierit fabulari; nihilque ex vano haustum suis adsperserit, quo nimis alias scribentium animi inclinant, ac STVMPFIVS cumprimis, qui in antiquis Poeticae similem licentiam arripuit, et mentiendi, fingendique nullum fere modum tenuit. Quae consuetudo vt minus apta est veritati inueniendae, stabiliendaeue; ita eos cum maxime deterret, qui ad illa, quae narrantur potius, quam ad narrantes animum aduertunt; nec nominibus, titulisque librorum, sed rebus in iis traditis, quod fas est, ac decet, tribuunt. Neque tamen GVILLIMANNVS propterea origines, et progressus ciuitatium, ac rerumpublicarum omisit; sed Romanam historiam cum media, itemque Germanica connectens adeo sobrie, atque prudenter vbique versatus est; vt nescias fere, vtrum magis mirari conueniat in veterum monumentis euoluendis exactam industriam; an in diiudicandis tot difficillimis rebus prouidentissimum consilium cum mentis, ingeniique sollertia singulari coniunctum? Ad quod cum eloquentiae non modicae opes accessissent, augeri coepit GVILLIMANNI auctoritas, vtpote qui reliquis rebus non tantum esset ornatus, atque elegans, sed oratorum in numero merito haberetur. Memini, me a Clarissimo SAGITTARIO audiuisse aliquando, GVILLIMANNVM confusi, quod STVMPFIVS emisit, operis pertaesum Heluetiam suam eo potissimum fine adornasse; vt omnia scitu necessaria quasi in tabula legentibus offerrentur; et facta, conuersiones, pagi, foedera, socii, aliaque ad rempublicam pertinentia ex fastis, actisque publicis via compendiaria traderentur. Quod iudicium eo lubentius nunc quidem meum facio, quod istud videam cum re ipsa concordare, et SVIZERO, STAETLERO, atque SPRECHERO Helueticarum, ac Rhaeticarum rerum gnarissimis viris haudquaquam displicere. Quare quod socium AVENTINVS GVILLIMANNVM esset nactus, hoc erat, ut tales coniunctim prodirent libri, e quorum lectione condisceretur, quinam historiae Germanicae esset fructus, quae delectatio, quaeue per omnem denique vitam in publicis negotiis gerendis necessitas. Habsburgica vero, quae nostra memoria Ratisbonae noue fuerunt emissa, nunc quidem cum Helueticis copulare rebus supersedimus; non quod essent in iis vulgaria; sed quod raritatem, quam olim habuerunt, quodammodo deposuerint, inque multorum manibus versentur. Non est enim non fatendum, NOSTRVM de Habsburgicorum

Comitum origine multo verosimiliora, quam PETRVM LAMBECIVM aliosque attulisse, qui eosdem a Perleoniis, Perleonios autem ab Anicia stirpe vinculo male cohaerente deducunt. Libellum de Argentinensibus Episcopis, quem Friburgi a. M DC VIII. publici iuris esse factum memoria tenemus, omni equidem studio quaesiuimus, vt denuo recusus in eodem cum Helueticis volumine compareret; sed inueniri non potuit, quamquam non sit nobis incognitum, eum OBRECHTO olim in Prodromo rerum Alsaticarum conscribendo non inutilem fuisse. Simili fere fato tractatus singularis de origine et stemmate Conradi Salici Mediolani anno M DC IX. typis editus omnem diligentiam nostram effugit; tametsi varias Bibliothecas perreptantes; et oculis illum anxie quaereremus, et voce, et precibus ab amicis modeste posceremus. Est enim semel vmquam impressus, quodque pretium auget, extra Germaniam in Italiae solo, vnde haud ita crebro librorum vtilium Codices ad nos exportantur. Magni hunc librum doctissimus BLONDELLVS fecit, qui Ottonem, Conradi Salici auum ex Ludolpho Ottonis Magni filio descendisse perperam sibi cum GVILLIMANNO persuasit. Sed huic tamen facile ignoscent, qui Bernonis Augiensis Abbatis, scriptoris Conrado aequalis ambiguo eum testimonio fuisse deceptum considerabunt. Nam cum hic Conradi PROSAPIAM ex generoso Ottonis Augusti GERMINE deduxisset; putauit is Bernonem lineam paternam designasse, cum de materna loqueretur. Ex quo factum esse videmus, vt vir eruditissimus impingeret, non tam culpa sua, quam clariori veterum monumentorum luce destitutus. Forsitan alio tempore felicius nobis ad eiusmodi libellos inueniendos sidus adfulgebit, vtpote qui nihil magis in votis habemus, quam vt rari, et ad domesticam historiam facientes Codices, quibus alii superbiunt, iisque veluti dracones ouis suis incubant, perruptis claustris foras educantur; omniumque vsibus consecrati patescant. Vale Lector, atque his interea, quae raptim dedimus, scripsimusque, fruere. Halae Magdeburgicae VI. Kal. Aprileis M DC CCX.

* Fol. z. lin. 3. lege autumo pro autumno. et fol. 3. lin. 16. supellectilem pro suppellectilem.

VITA IOANNIS AVENTINI ex variis monimentis descripta auctore G. H. A.

NEquaquam illi operam ludunt, qui in conscribendis Historicorum vitis versantur, ac mores eorum, studia, fata, quo licet, studio exponunt. Ita enim vel monumentis ipsorum nondum inspectis, facile coniicere licebit, quid de vno alteroque scriptore sentiendum sit. Operae pretium est, nosse auctores, nosse quoque subsidia, quibus in historicis monimentis construendis vt plurimum sunt vsi. Nam qui praestanti doctrina, egregio iudicio et multo rerum vsu pollent, qui in aulis principum acregum versantur, aut ipsis rebus, quas describunt, interfuere, aut tabulas monimentaque publica inspexere; eos maiori longe in pretio haberi oportet, quam qui domi assidue apricantur, in pulvere atque vmbris desident, et quicquid vel communis fama tulit, vel anus domestica in aures insusurauit, praeter fidem commentariis suis inscribunt, documentis genuinis plane destituti. Largus vbique proventus historicorum est, fateor, nec vlla facile vrbs etiam mediocris fortunae in Germania reperitur, quae nacta praecones suos non sit, hoc est, de qua Annales siue chronici libri non prostent. At quotusquisque est scriptorum istorum, qui officio suo rite defunguntur? Hos, credo, Annalium libros vocabimus, in quibus nihil praeter niuem insolitam, tonitrua, grandines, aquarum eluuiones, ignis spolia, furtiuos amores, latrocinium, faeminarum foecunditatem, incantationes, caeterasque fabulas aniles legimus? contra si vrbis primordia ab vltima origine repetenda, sires praeclare gestae exponendae, si priuilegia caeteraque libertatis iura vindicanda sunt, si status ratio argumentis deducenda, turpi id silentio praetermittunt, et plures fore operis emptores augurantur, si non tam historiam quam nugarum corpus componant. Quae forte plebem et otiosos homines iuvare poterunt, sed qui solidioris historiae

cognoscendae studio ducuntur, ista omnia despiciunt ac penitus auersantur. Vnde fit, vt, cum largus sit Historicorum numerus, eorum tamen penuria grauiter laboremus. Albini, Peccensteinii, Brotuffii, Fabricii magna apud Saxones nomina sunt, et multum temporis historiae patriae impenderunt, sed argumenti vastitate, quod tractabant, impediti, multa incerta reliquerunt, aut sine veritatis fide nobis tradiderunt. Primus ille quidem a diligentia et rerum metallicarum cognitione magnopere commendandus, historiam antiquorum Saxonum non adeo excoluit, contentus a patribus acceptas fabulas posteritati transmisisse. Alter eodem in luto haesitauit, et grauius saepe Albino est lapsus: tertius omnem in inquirendis germanorum monimentis adhibuit operam, et exinde sua confecit, verum latinarum litterarum valde imperitus complura falso interpretatus est. Quod ad vltimum [Note: Ne putes haec frustra esse prolata, iuuat ipsum audire Fabricium in Epistola ad Wolfg. Meurerum: litteris humanioribus magis delector, quam scribendis Originibus, homo semper obscurus, nec ad vllius rei magnae consilium vnquam adhibitus, vt aliquando sit infamiae futurum magnis nostris oratoribus, qui mihi rem tantam commiserint.] attinet, praestabat doctrina, sed quod in schola plurimam vitae partem consumpserat, impar operi huic fuisse omnino creditur. Multum interest inter eos qui in luce publica versantur, et qui in vmbris delitescunt: qui apicibus, et qui neruis omnia metiuntur. Quae eo animo a me proferuntur, non vt lacessam viros de Saxonum gente egregie meritos, sed vt adpareat, quam difficile sit historiam ex certis monimentis collectam describere, et ad nepotes sine macula transferre. Sed e diuerticulo in viam nunc redeo, et quod argumentum tractare institui, exsequor. Vitam hic tibi historici accuratissimi Ioannis Auentini describemus, vtinam tanta eloquentia et tam prolixa argumentorum vbertate! Patres nostri parum rerum suarum curiosi paucissima de isthoc viro reliquerunt; ex quibus solus est Hieronymus Zieglerus, qui vitam huius viri ex parte repraesentauit, hunc itaque et nos sequemur, de nostris etiam nonnullas subiuncturi obseruationes.

IOANNES AVENTINVS diligentissimus annalium Boicorum scriptor natus est Anno M CCCC LXVI ex Abusina superioris Bauariae oppido, quod et vulgo Abensperg audit, oriundus. Pater illi erat vir optimus ac prisci saeculi exemplum Ioannes, cognomine Thurmair, eius oppidi Pandocheus, sed nomenillud gentilitium iunior prorsus reiecit. Notum est, crebras nominum inuersiones apud eruditos iuualuisse, et modo abiecisse, modo mutasse, modo refinxisse etiam nomina pro arbitrio suo: id quodiuniori non adeo displicuisse animaduertimus, qui reiecto nomine gentilitio, quod habebat, a patria Abensperg, siue vt in latinis tabulis est, Auentinio Aventinum se vocari maluit. Domi primis Grammaticae fundamentis imbutus, Ingolstadium de parentum consilio et auctoritate transmittitur, vbi cum in philosophiaac litteris humanioribus non mediocriter profecisset, Lutetiam Parisiorum abit, collectamque in patria diligentiae famam non tantum constantissime seruauit, sed et septem artium magisterii dignitatem ibidem adeptus multa honoris accessione adauxit. Florebant tum Parisiis complures litterarum elegantiorum Professores, inprimis Iacobus Faber Stapulensis et Iodocus Clichtoueus, qui etsi in intima musarum sacraria nequaquam penetrauerant, facile tamen pro temporis istius fortuna exteros in sui admirationem rapiebant: Nam qui prima saltim rudimenta deposuerat, pro oraculo diuino est habitus, iisque viris plus saepe famae quam doctrinae erat. Interim Auentinus hos duumuiros assidue audiuit, et scholas eorum saepe multumque frequentauit. Plurimis in ea vrbe doctrinae subsidiis instructus ex Galliis Anno MD III. in Germaniam contendit, ac Viennae primum sedem constituit, nequaquam, quamdiu versatus est, illic otiosus, sed in arte oratoria et poetica pueros priuatim instituit. Anno subsequenti Ratisbonam pergit, sed parum feliciter, qui in itinere in morbum incidit grauissimum, vt Ratisbonae per multum temporis spatium intra aedes se continere, nec vltra progredi auderet: quam primum vero ex morbo conualuit, et pes manusque ac caetera officium suum facere coeperunt, in patriam transmigravit, locique dulcedine non parum captus per integrum annum in patria moratus est. Quamuis Anno MD VI. Viennam placuit repetere Auentino, qui clarissimorum Virorum

fama Conradi Celtis, Ioannis Cuspiniani, Ioachimi Vadiani, Veloriani Pinderi, exsuscitatus illuc rediit, et quos partim vt praeceptores venerabatur, partim vt familiares habebat. A. MD VII. Cracouiam Polonorum adiit, ibique grammaticam graecam publice praelegit: vbitamen vacabat a tricis et nugis illis grammaticis, operam mathematicis studiis aliquantum impendit. Exhoc celebri loco per litteras auocatus Ingolstadium concessit, in somnio Scipionis et rhetorica Ciceronis ad Herennium publicae explicandis ingenium periditatus. Erat illius temporis facies longe tristissima, turpis rerum sacrarum et profanarum ignorantia, nullus humanitatis cultus aut studium, omnia barbarie plenissima. Pauci dabantur, qui ipsas litteras, siue graece siue latine siue alio idiomate expressae erant, legere poterant: sed longe pauciores, qui ad intelligendas aut aliis explicandas idonei habebantur. Memini in bibliotheca Argentoratensi publica adseruatum esse Psalterium Dauidis, Tullii et Cypriani notis latine conscriptum, quod cum forte olim in monachi cuiusdam oculos incidisset, nec litterum ductum intelligeret, eo tamen audaciae processit, vt libri tergo inscripserit: Psalterium in lingua Armenica perscriptum. Recte itaque de meo iudicio egit Auentinus, quod a somnio Scipionis publice auditoribus praelegendo auspicatus est, ideo forte, vt in altiorem [(transcriber); sic: altirem] ignorantiae somnum delapsos excitaret denuo, et veterno excusso alacriores ad litterarum studia redderet. Ranae coaxando melius rhetoricabantur eo tempore, quam isti litterarum rudes homunculi, voluptatibus tantum inseruientes, ac omni fere humanitatis sensu exuti. Sed fortuna ista, quae Auentino humaniores litteras Ingolstadii profitenti contigerat, minus diuturna fuit: siquidem ex illa vrbe Anno MD XII. Monachium arcessitus, studiis ac disciplinae illustrissimorum Principum Ludouici ac Ernesti, fratrum germanorum praeficiebatur. Nec poterat sane Auentinum huius nouae susceptae prouinciae poenituisse, cum paucos post annos iuniorem Principem Ernestum in Italiam abeuntem concomitaretur. Pulcherrima hic erat occasio cum in Romanorum veterum monimenta, statuas, tropaea, tum in Gothorum, Longobardorum aliarumque gentium incultarum fata et res gestas diligenter inquirere, et historiae suae, quam moliebatur, non exigua subsidia comparare. Hoc itaque itinere feliciter absoluto, cum et ante exterorum terras Galliam, Sarmatiam, Pannoniam et Germanorum fines multo cum vitae detrimento nec minori sumptu peragrasset, in patriam se recepit, non vt otio inerti ac silentio veluti pecora aetatem consumeret, sed vt studiorum ac diligentiae suae fructus, quos collegerat, cum publico communicaret. Hinc optimo consilio, nec infelici, vt creditur, successu dignissimum immortalitate opus Annales Baiorum [(perhaps: Boiorum)] scribere in animum induxit: id quod cum ad illustrissimorum Principum Ludouici ac Ernesti aures peruenisset, laeto acceperunt animo, nec conatum modo viri diligentissimi maximopere approbarunt, verum et multa ad opus illud conficiendum subsidia, diplomata, tabulas, instrumenta publica, caeteraque arcaniora monimenta fideliter communicarunt. An. MD XXIX. mense octobri ex Ratisbona patriam regressus est, vbi quam primum sororis suae aedes intrauerat, superiorum auctoritate captiuus eheu! in carcerem deducebatur. Cuius mutationis subitae caussa nostro etiam saeculo ignota est, et hoc ipso, quod Principes silentio id premi voluerint, Auentini innocentiam arguimus. Quin ipse venerandus senex paucos post dies ex carcere dimittebatur sine infamiae nota: quamquam hanc fortunae iniquioris sortem [(transcriber); sic: sorsortem] aegre tulit semper ac saepe apud amicos non immerito de fati inclementia conquestus est, factique insolentiam tacite accusauit, innocentiam quoque eius rei semel iterumque multis verbis contestatus. Quem inclementiorum casum cum altius animo immisisset, nec amicorum consilio eripi sibi illum pateretur, corpus graui iam aetate consumptum, nouis doloribus, angore et tristitia valde commacerauit. Sed isti malo remedium adhuc superesse videbatur. Auentinus nullis vnquam amoris stimulis etiam in florente aetate vexatus, a re vxoria prorsus abstinuit, nihilque illam mollium amorum matrem curauit, verum senio iam et multis curis confectus animum mutare, ac de vxore ducenda cogitare primum coepit. Enim vero res mortalium ita semper geri animaduertes, vt, cum facilis occasio est, negligamus, neglecta vero summo studio affectemus. Quamuis non est, vt senis innocentissimi amorem improbemus:

iam annum LXIV. agebat, itaque baculo opus erat, cui tuto inniti posset, viribus itidem et omni robore deficere coeperat, hinc conquirenda erat aliqua, quae exstinctum vitae calorem reuocaret, et dispersas hinc inde vires colligeret ac seruaret. At omiseram fortunam! o fatorum vim ineuitabilem! Duxit ille vxorem sed morosam, sed illepidam, et omnino pauperem, quae senium viri inquietum magis quam sedatum et tranquillum reddidit. Deceptus erat Auentinus ab anu quadam edentula, quae istam vt famulam saltim in domum deduxerat. Sed haec sunt eruditorum fata, vt saepe alant domestica animalcula, cum quibus acrius saepe disputare, interdum et manus conserere ac proeliari mascule necessum habent. Novimus quid Oporino, quid Salmasio, quid ipsi sapientissimo Socrati acciderit, quorum doctissima capita sandalio, vt alia taceamus, non raro mitigabantur. Memini nescio apud quem de imperatrice Auentini vxore haec legere me, quod et imperiosa in virum fuerit, ac stomachum illius latrantem boni tantum cibi odore oppleuerit. Interim non prorsus sterile coniugium fuit; Namque et filium ex ea suscepit nomine Carolum, in primo aetatis flore exstinctum, et filiam Gisalam, quae patrem mira vultus similitudine exscripsisse, deinde etiam Ludouico Lindauer Principis Alberti Secretario desponsata dicebatur. Post haec Anno M D XXXIII. Leonhardus ab Eck Auentinum euocabat Ingolstadium eo consilio, vt filium Osvvaldum in litteris et pietate instrueret formaretque, cuius voluntati lubens est obsecutus, tantoque ardentius hanc docendi prouinciam arripuit, quod ita familiarius cum Petro Appiano, quem ob egregium mathematices studium summopere laudabat, versari posset. Eodem anno circa Seruatoris natales rheda vectus Ratisbonam petiit, forte vt vxorem cum reliqua suppellectile Ingolstadium transportaret, sed in isthoc itinere grauissimo morbo correptus vbi Ratisbonam venisset, decumbere statim et indies peius habere coepit: ipse decretoriam mortis horam non procul abesse sensit, multa tamen praefatus est adstantibus amicis, in primis de Annalium opere, serioque exoptauit summum operi huic patronum et fautorem: monuit in simul, complura inquirenda esse in Boemia, Hungaria, Austria, quae vetus sint regnum Boiariae, sed neminem esse, qui id curet. Tandem complicatis manibus deuotissime, cum animam Numini sacro commendasset, similis dormienti exspirauit V. Idus Februarii M D XXXIV. annum aetatis agens sexagesimum octauum. Apud D. Haimeranum Ratisbonae sepultus iacet hoc Epitaphio decoratus:

Sed describamus caetera. Raro ille solebat prodire in publicum, et plus voluptatis sibi fore existimabat, si intra parietes domesticos se contineret, ac cum musis versaretur: maxime Horatianis carminibus, quae a sumpto cibo scite decantabat, plurimum se oblectauit; sub vesperam aliquando ad Danubium prodeambulabat: a coena etenim semper otiosus videbatur, tum vero ad mediam vsque noctem studia continuabat: erat praeterea parcissimi victus, inter edendum crebro bibens, sed quasi pitissando suprema tantum labra proluebat: plerumque non coenabat propter stomachum, quod eo repleto dormire minus poterat. Statura ipsi erat mediocris, obeso tamen corpore, barbamque crocei coloris, quam subter genas tantum aluit, habebat: in vestitu nec mollis nimium, nec etiam sordidus: videbatur tamen personam antiquioris philosophi referre. Breui: vir a doctrina, studiis et pietate commendatissimus, ac dignus omnium maxime, cuius laudes posteritas nobilissimo concelebret encomio. Varia ingenii monimenta reliquit, partim edita, partim inedita, partim affectata, et inchoata tantum. Ad priorem classem ex merito referentur

I. Annales Boiorum, opus praeclarissimum, quo gentis suae historiam ab vltima origine, eamque ad annum vsque M. CCCC LX. perduxit, atque in septem

libris absoluit. Primum Ingolstadii prodiit 1554. in forma maxima, quam secuta est Basileensis Anno 1615, et a Nicolao Cisnero aucta, quamuis constet in hac multa ad domum Bauaricam pertinentia desiderari. Prodiit et Francofurti 1627 in fol. Iidem Annales aliquoties Germanice versi prostant, et ipse Caspar Bruschius in Engelberto, se hos Annales Noribergae nescio quo anno germanice edidisse, ac vitam Auentini praefixisse fatetur. Illustris bibliotheca Guelferbytana [Note: Tenzelio in curiosa blibliotheca A. 1704. p. 440. id debemus. In Lipsiensis Senatus bibliotheca itidem alia nonnulla apographa adseruari dicuntur.] aliquos Annalium libros ipsius Auentini manu perscriptos seruat: nec non Annales integros manu exaratos sed Germanico idiomate expressos. E priori MSS. patet Auentinum hoc opus Anno 1519 feliciter auspicatum esse. Christophorus Gevvoldus in epistola nuncupatoria ad chronicon monasterii Reicherspergense impudenter finxit, Auentinum pleraque historica monimenta suppressisse, vt posteros fugeret, quibus ex fontibus res sententiasque multo vberrimas deduxisset. Si quid eorum periit, non id culpae aut negligentiae Auentini tribui poterit, sunt aliae caussae, eaeque innumerae, incendia, perpetuus squalor ac situs, manus nonnullorum rapaces, bella libros saepe consumunt, et ad paucitatem fatorum necessitate rediguntur.

II. Abacus atque vetustissima veterum latinorum per digitos manusque numerandi, (quin etiam loquendi) consuetudo, ex Beda cum picturis et imaginibus inuenta Reginoburgii s. Ratisbonae in bibliotheca D. Haemerani. Ratisbonae 1532 4. Liber hic cum rarissimus esset, bibliopola Annalibus huius novae editionis adiici et eleganter cum figuris exscribi curauit.

III. Rudimenta Grammaticae de octo partibus orationis et Constructionis, de graecorum declinatione, de figuris, quantitate, accentu, distinctionibus, pedibus, carminibus ex optimis quibusque auctoribus collecta. Augustae Videlic. 1519. 4. Sed plurima sunt, quae Auentinus scripsit aut notis illustrauit, nunquam, vt credimus, edita, quorum catalogum cum apud Gesnerum [Note: Editionis Tigurinae de A. 1545, quae genuina est, et multa continet in subsequentibus editionibus turpiter omissa.] in bibliotheca legerimus, pace lectoris hic repetemus. Sunt.

I. Chronicon emendatum de quatuor monarchiis orbis terrarum ad aemulationem Eusebii atque D. Hieronymi.

V. Pondera, mensurae, moneta, pedes, passus, perticae, stadia ad nostram formam redacta.

VI. Dialectica elegantissima ac admodum breuis. L. Apuleii item Aurelii Symachi.

VIII. Hymnus de caelesti sphaera correctus cum graecis, quae ante deerant, atque veris imaginibus.

IX. Claudianus poeta correctus, cum adnotationibus eruditis, simul cum Germania Cornelii Taciti.

XIII. Euricius discipulus Prisciani, maximus assertor analogiae de Coniugationibus.

XIV. Turcarum Origo et caussae cur ita invalescant, et quomodo pelli possint. Nisi fallor, puto hoc opusculum editum.

XV. Auentini poemata, quae adseruavit quondam Osvvaldus ab Eck, ad lyram Horatianam mire efficta.

XVI. Illustratae Germaniae libri X. multum eorum apud nos est desiderium et pro deperditis, cum nusquam gentium inueniri posint, habentur. Sunt tamen nonnulli, qui et annales Boiorum et illustratam Germaniam vnum idemque nomen esse existimant, hoc maxime argumento adducti, quoniam quae in Germania illustrata persequi voluit Auentinus, eadem in Annalibus quamquam diuerso ordine pertractentur. Nihil certi itaque statuimus, quamquam non diffitear, me eiusdem esse sententiae, et puto Annales Boiorum, qui exscripti sunt, ex Germania illustrata desumptos esse, iis recisis, quae parum ad rem videbantur. Germaniae illustratae sciagraphiam apud Gesnerum eodem in loco legimus, quae cum diuersa paululum sit ab ea, quam ipse Auentinus in Abaco suo sive arte numerandi dedit, placet ipsum potius auctorem quam Gesnerum sequi. En istam:

In Primo libro haec dicentur, de carminibus antiquis: quod vnum apud maiores nostros, quin etiam adhuc militum nostrorum memoriae et annalium genus est: quibus Cornelius Tacitus vsus est. Et quae Carolus Magnus auxit. Quidam recentiores corruperunt. Germaniae veteris, natura duce, descriptio ac chorographia, cum vetustis ac recentioribus regionum vocabulis. Quinque toparchiae, iuxta quinque maxima flumina. Atque ingentes sinus, prima ac vetera nomina, ex antiquis druidibus nostris admodum eruditis. Item ex clarissimis rerum scriptoribus graecis latinis, Diuo Iulio, Strabone Pomponio Mela, Plinio, Solino, Plutarcho, Ptolomaeo, Cornelio Tacito, [(transcriber); sic: ] Diuo Antonino Pio, Divo Theodosio, Diuo Iustinianae, vetustis diplomatibus imperatorum Regum et pontificum nostrorum. Istaevonum Heluetiorum Sycambrorum, Bathauorum, Mattiacorum, Chattvrum, Vsipiorum, Tencterorum, Bructerorum, Chamanorum, Angriuariorum, Tubantum Busactorum, Subleborum, Longobardorum, Ingrionum, Vargionum, Carythuorum, Cimbrorum, Mediterraneorunn, Nerorum, Neruiorum, Eburorum, Mediomatricum, Vbiorum, Nemetum, Tribochorum. Sedes atque origo, Belgas a Germanis ortos esse eam linguam, quam veteres Gallicam vocant eandem esse, quam nunc teutonicam appellant, Gallosque teutones esse, atque celtas nigram Syluam non esse becemin sed Heluetiorum, ex Caesare, Tacito, [(transcriber); sic: ] Ptolomaeo, Itidem Ingaevinum, Chaucorum, Cimbrorum (quorum pars Saxones fuerunt, Teutonum, Vandalorum, Burgundionum, Burgionum, Varinorum, Charinorum, Gutonum, simul et Boiorum, Hermionum, Hermundorum, Nariscorum, Chattorum, Cheruscorum, Sueuorum, item Peucinorum, Basternarum, Sarmatum situs antiquae Moesiae, Phrygiae, Historiae, Sueuiae eiusque populorum Rugionum Anglorum Angliorum, Angilorum, Senonum, Loncobardorum, Marcomanorum, Quadorum, Auionum, Abiorum Varinorum, Leuoniorum Suionum, Bogiorum, Teriscorum, Tauriscorum, Alanorum, Troiorum, Gotinorum, Burorum, Legionum, Estrorum, Sitonum, Fennorum, Dacorum, Getarum, Scytharum, regni Vanniani sedes et regiones, quomodo nunc haec loca et regiones, [(transcriber); sic: quomodo nunc haec loca] sed mutatis cultoribus vocentur. De Boemia quoties mutarit cultores, de primo Zechorum rege, de Venedis (qui sua lingua sunt Sclaui vt Antes) veteres et natiuae eorum sedes, de variis et veteribus Germaniae vocabulis, religio, leges, philosophia, astrologia, dies, menses, annus, festa, litterae, veteres sapientes, vates, Druides, Alirunae, Chyndegotae atque Sibyllae Germanorum. XX. primi heroes, dii atque reges maiorum nostrorum, quorum mentiorum faciunt Appianus Alexandrinus, Cornelius Tacitus, Berosus et Metasthenes, quomodo a proauis nostris vocantur, de Osiri et Iside, Lybio Hercule [(transcriber); sic: Hecule] Hispaniae, diis et heroibus Aegypti. Vt in Germaniam venerint, primae expeditiones maiorum nostrorum in alienas terras exterasque nationes, Eorum

res militaris, vera historia et origo Amazonum ex Horatio et nostris auctoribus, vernaculisque annalibus. Irruptionibus illorum in Asiam Scytharumque regna pariter cum Cimbris. De Alope vrbe, cuius mentionem Homerus et commentarii eius faciunt, atque inde Amazonas deducunt.

Secundus liber narrabit res gestas maiorum, nostrorum ab excidio troiano vsque ad vrbem romanam conditam bellum Troianum. De Teuthrante rege et heroe Germaniae amico Herculis, eius filiis, nepotibus et vxore troiana, quomodo a maioribus nostris nuncupentur. De Pentesilea Hippolyte, Melanippe Amazonum reginis, quid veteres Germani in suis carminibus de hisce cantitent, ibidem nomina eorum vera germanica, quomodo germani sub imperio Babyloniorum ac Assyriorum vocitentur.

Tertii libri summa rerum, vetera nomina nomina Francorum et Gothorum, irruptiones Germanorum in Asiam, migrationesque in alienum solum, bella eorum aduersus magnos Persarum reges, qui tum maiores nostri atque Cyrus ab ipsis dicatur, de Rhaetis, quae sit Rhetia vindelicia, Noricum, Pannoniae, De Sycambria, Scythia, Troia Troisque atque Scitiis Noricorum Pannoniorum populis et vrbibus ac pagis, vnde quidam Francos deducunt. Ibidem verissima earum rerum explicatio de Rhaetobonna Tetrapoli siue vrbe quadrata Danubiana, quam veteres germaniae Druides atque vates graeca nominis interpretatione Raetopolin nominant, vulgus indoctum corrupto licentia vetustatis nonnihil (vt fit sono) Ratisbonam vocare solet, credit latinum esse vocabulum, cum sit barbarum ac semigermanum, quemadmodum Bendobonna Vindobonna ac Bonna vrbes Galliae ac Noricorum bella proauorum nostrorum aduersus Macedonum reges, Philippum, Alexandrum M. eorumque successores: quomodo Germani a Macedonibus vocentur, irruptio Germanorum rursus in Asiam, item bella adversus Romanos liberos: migratio in Gallias ac Hispanias, origo Brabantinorum Flandrorum, quomodo recens Germaniae vocabulum inuentum: Reges Germaniae a condita vrbe resque gestae vsque ad Div. Iulium.

Quartus liber habebit magnitudinem Romani Imperii cum vrbibus insignioribus. Rem militarem, reges Germaniae ac gentes, resque gestas cum romanis Imperatoribus vsque ad obitum Theodosii Magni; quae sit splendidissima Colonia Rhetiae, item ciuitas Hermundorum fida romanis: quisnam Albis fluuius, quem Tacitus olim inclytum et notum, nunc tantum audiri et apud hermunduros populos danubianos oppositos Rhaetis oriri commemorat: qui primi arcana pietatis Christianae in nostris regionibus aperuerint.

Quinto libro isthaec narrabuntur, Franciae (vsque ad Pipinum patrem Caroli M.) antiqui reges qui simul in Gallia et Germania imperarunt, Gallias in Germanias transtulerunt, quorum mentionem faciunt Claudianus et Sidonius. Maxima rerum mutatio, quae vbique periculit Christianos: irruptiones Germanorum in sacrosanctum Romanum Imperium, Sueuorum, Rugionum, Lancobardorum, Turogorum, Boiorum, Vandalorum, Saxonum, Scotorum, Angliorum, Ostrogetarum, Vestrobetarum, Burgundionum, Alanorum, Hunnorum, Auarorum, Abiorum, et Avionum, Burgundionum veteres sedes, quomodo ex Germania interiore atque Vistula amne ad Rhenum et Gallias migrarint, Vessogetarum migratio (ex regno vt nunc nominant Vngariae) per Italiam, Gallias in Hispaniam, item Sueuorum atque Vandalorum, Nauarrorum et Varinorum: Alanorum vsque in Africam irruptio, Ostrogetarum in Asiam, rursus in Europam, Noricum et Austriam Pannoniusque reditus: atque deinde simul et Rugionum ex Austria in Italiam migratio, Venedorum, (qui sua in lingua, vt diximus ante, Sclavi sunt) quos Iordanus noster, Ptolomaeus graecus, Tacitus Romanus, Albertus Sclauus describunt: irruptio in germaniam interiorem, et postea transito Danubio in Pannonias, Noricum, Liburniam, Dalmatiam. Nam e sinu Venedico extremisque Germaniae finibus egressi Illyricos vsque penetrarunt sinus, longe lateque omnia occuparunt,

potentissima regna condiderunt, Lancobardorum vera origo, situs Angliorum, quas nationes Sueuiae Tacitus et Ptolomaeus tribuunt, recentiores Saxonibus, qui Italiam, Britannias adhuc tenent, vtraque natio, teste Ptolomaeo: quomodo Longobardi siue Lancobardi dicti, Brabantiae vetusti reges ac duces, omnis nobilitas, reges principes italiae Galliarum, Hispaniarum ex Germania originem ducunt: quomodo Germania vetus vocabulum mutarit, Franciaque posthac dicta fuerit, teste etiam D. Hieronymo.

Sextus liber continebit reges ac Caesares Germaniae ac Galliarum, ex antiquis Franconibus prognatos vsque ad Honoricum primum, Austriae varia nomina. Excidium Hunnorum et Auarorum, adventum Vngarorum in regnum Moraviae et Boiariae ac regiones, quas nunc possident: bella eorum aduersus nostros Imperatores quos et tributarios fecerunt.

Septimo dicentur Imperatores nostri ex Saxonia oriundi, Vetus rursus Germaniae vocabulum obliterarum, nouumque receptum ab Imperatoribus Saxon.: Res gestae eorum, quomodo rursus Italiani Gallias recuperarint, Germania abs Vngaris asseruerint, Danorum regna domuerint cum Venedis.

Octauus liber habebit Francorum Imperatorum atque eorum augustam sobolem, Sueuos, bella sacra Germanorum expeditionesque Asiaticas Imperatorum et principum nostrorum, Tartarorum irruptiones in Poloniae, Boiemiae, Vngariae regna.

In Nono referentur imperatores nostri in Hollandia, Hispania, Anglia, Austria, Habsburgii, Lucilloburgii, Nassouiae Boiaria orti: Polonia quomodo regnum factum.

In Decimo commemorabuntur vsque ad nostram memoriam Imperatores nostri in Austria, Boemia, Vngaria, Hispania orti: irruptio turcarum in Europam, victique Imperatores, reges et Principes nostri: quinque bella infausta aduersus Boiemos ab Impp. et Principibus nostris gesta, noua nomina Germaniae praecipue militantium, quibus vulgo apud exteras nationes nuncupari solemus, complura alia, vulgo non protrita ex vetustis, recentioribus Imperatorum et pontificum nostrorum eruta diplomatibus: cognitu vtilissima, in hisce referentur Commentariis, quae hic indicare nihil operae pretium fuerit.

IOAN. AVENTINI ANNALIVM BOIORVM LIBER PRIMVS.

CAPVT I. Bauarorum varia denominatio.

6. Bauaros esse antiquos Boios, probatur testimoniis Scriptorum, diplomatibus et idiomate Germanico.

[Note: 1] BAVARVS nomen barbarum, obscoenum inauspicatumque, semidocto vulgo protricum, recens est, nuper ab imperitis vsurpari coeptum: nec Latinum, nec Germanicum. Nusquam apud veteres, nusquam in vetustis exemplaribus, monumentis, literis, Epistolis, legibus, tabulis, Diplomatibus, inuenio: quae omnia lingua Romana scripta sunt. Demum enim post FRIDERICI SECVNDI fata, Germania suum sermonem depingere literis Latinis didicit. Semper Boioarios, aliquando et Boioarios, scriptum lego.

[Note: 2] Babariae quidem vocabulum post CAROLVM MAGNVM, eiusque nepotes, apriuatis literatoribus. (vt sunt mores eorum) additum est. Et enim cum illi in ea regione (quae Anasso amni Orientem versus subiecta est, et nunc Austria vocari solet, tum Abaria atque Hunnia erat) ad internecionem Hunnos, quos Boii Abares cognominant, deleuissent, nomen etgentem penitus excidissent, colonias ibi Boiorum deduxerunt: Boiariaeque regno coniunxerunt, vt vna gens, vnus Ducatus posthac foret. Grammaticae tum tribus ex Boiis et Abaribus vocabulum composuerunt: quod et huiuscemodi rei monumentum esset, et vtramque regionem vno cognomine complecteretur: quemadmodum a Gotis et Alanis est Gotolania, et ex Celtis et Hiberis Celtiberia.

[Note: 3] Longo tamen tempore Babaria in ludo Declamutorum delituit. Equites, patresque semper Baioaria interim, et Boiaria, et scripserunt, et dixerunt: pedetentim vicit pertinacia Grammaticorum, Babaria paulatim irrepsit Baioariam, atque Boiariam extrusit, ac tandem

publice recepta est, sicuti monumenta publica, priuata ostendunt. Reginoburgii in templo Diui Haimerani Babariae vocabulum in saxo incisum existit.

[Note: 4] Bauarus vero post Imperatorem FRIDERICVM SECVNDVM demum natus est, cuius parentes si Boios et Auares dixero, fortassis non mentiar: quos enim Boii, et Graeci Abares, Romani Auares vocant: id forte sero a Grammatistis animaduersum est. Eo nomine proauos nostros, tanquam infausto omine, ignominiaeaue nota, quae et in proverbium cesserit, b nimirum, auaro additum, emptum a Boiis esse, abstinuisse, compertum habeo.

[Note: 5] Quod autem Boiarii apud maiores nostros Norici etiam cognominentur, non ideo fit, quod Boiarii sint Norici, sed quod Noricum pulsis Romanis (sicvti in tertio narrabimus libro) occuparint, atque possideant. Nam omnes gentes in Norico habitantes Austriaci, Styrii, (quorum caput [Note: Bairisch Gretz.] Graecium Boiorum cognominatur) Chariones, Tyrolii, Boiarii sunt, ab ipsis originem ducunt: vnus olim principatus, vnumque regnum fuit: pars Norici adhuc Boiaria cognominatur. Burckhausen, Traunstain, Reichenhall, Braunau, Scharding, Oetinga vrbes, et gentes Norici, nostris parent principibus. Kopfstain, Ratenburgium, et Kützpühel Imperator Maximilianus mea memoria abstulit Boiorum ducibus, Tyroliisque addixit.

[Note: 6] Quamuis omnia mihi ex publicis instrumentis exploratissima sint, tamen et operae precium est aliorum prius audire de Boiariis sententiam. Raimundus Lullius, (quem diuinitus omne ius humanum, diuinumque hausisse fama proditum est) Pius secundus Pontifex Max. Raimundus Marlianus, Conradus Celtis, Praeceptor meus, et plerique omnes nostrae tempestatis viri eruditi, harum rerum curiosi perserutatores, eos Boios esse autumant, quos vulgus literatorum Bauaros vocitat. Vitum quoque Arenpeckium (vt domestica adferam testimonia) horum sententiae esse video: seruatur in Bibliotheca Fruxinensium Pontificum. Item Tigurinorum, venerandae vetustatis codex literis Romanis scriptus, in quo inter caeteros Heroas Christianos, est vita Diui Eustasii, sub Luthario Magno Francorum Rege scripta, ibi haec ad verbum leguntur: Ad Boios, qui nunc Baioarii vocantur, tetendit. Vuigoleus pontifex Batauiensis vetus mihi exhibuit diploma, vbi Boiaria scriptum est, exemplar subieci: Hainricus Dei gratia dux Boiariae. Quemadmodum Chunradus pontifex Batauiensis, germanus noster deprecatus fuerat, ab curatione templi Diui Hippolyti, Albertum cognatum amoueo, abdicocque in celebri loco Anassi. Cuius rei testimonium hoc diploma esto. In rebus gestis Imperatoris Hainrici quarti, ducis vero Boiorum septimi, quae carmine Heroico perscriptae, venales circumferuntur, ii versus sunt in libro secundo.

Signa ducis sequitur inclyta gens Boiariorun,
Quam toties domitis celebrat victoria Parthis.
Et nunquam violata fides, bellisque probata,
Virtus Boiemicis, multisque superba triumphis.

Germanicum quoque, ac vernaculum nomen, longe magis adfine est Boiis, quam Bauaris. Nam vt Romanus, nobis est Romer, et Brennus Brenner, Venetus Venedier, Vngarus Vnger, Bergus apud Plinium Berger, Vandalus Vuandler, Steirius Steirer, et mille huiusmodi iuxta idioma et proprietatem sermonis nostri, VS in ER inuerso: ita Boius, Boier sit necesse est: ex quo quam facillime, sit Baier, vna duntaxat literula (vti fit crebro apud nos) voluptatis aurium gratia, immutata. Quin agricolae vel hodie Boier dicunt. Supra docuimus Rusticis nostris O esse, vbi Vrbanis A est. Quos itaque vulgus literatorum Bauaros, nostri scriptores Boioarios, et Boiarios: pruci Graeci et Latini Boios appellare solent. Eorum situm paucis quam verissime explicabo.

CAPVT II. Boiariae descriptio.

[Note: 1] BOIARIA est omnis divisa in tres parteis: quarum vnam incolunt Narisci, qui indigenae sunt: aliam quondam obtinuerunt Vindelici: Tertiam Norici, quemadmodum in secundo libro pluribus explicabo. Nariscos a caeteris Danubius diuidit: Imperatores et Reges nostri horum regionem Nordge, et Nardge nuncupare solent: quod Aquiloni subiecta sit: nam Nordge, Aquilonis terra valet. Quemadmodum in diplomatibus, et instrumentis Boiariae pars contraria, cis Danubium, Meridiem versus Sunderge, hoc est Meridionalis terra cognominaiur. Illam superiorem Narca vulgus diminute suo iure, adpellant: vnde a Cornelio Tacito Narisci dicti sunt: in multas ciuirate diuisi. Capita populorum nominasse sufficiat. Alemanos, Nariscos proprie dictos, Boethos, Chamabos, Sudinos, Ilisios: horum omnium meminit Ptolomaeus in descriptione septentrionalis, nomina retinent.

[Note: 2] Flumina memoratu digna, quae in Danubium feruntur. [Note: Alimübl.] Alemanus apud Kelhaim, [Note: Nab.] Nabus supra Reginoburgium, [Note: Die Reng.] Rignus infra, [Note: Die Iliz.] Ilissus Bathaviae: vnionum, gemmarum, aureorum granorum feraces sunt. In Maenum influit Bambergae [Note: Radnitz.] Rhedonessus. Vrbes liberae et Imperatoriae Norinberga, et Vueissenburgum. Pontificiae, Aichstadium, Bamberga. Nostrorum principum sunt Angilostadium, vbi coetus studia aemulantium, Diethfurth, [Note: Keblhaim.] Kelham, [Note: Stadt am Hofzu Regenspurg.] Suburbium oppidum Reginoburgii, quam Ripariam a vulgo literatorum reperio vocari: Deckendorff, Grauenau, [Note: Fürdt vor dem VVald.] Furdt. Maiorem tamen partem praefectus praetotio Rheni, vt Dux Boiorum, possidet. Caeterum et Nurenbergensibus, eorumque praefcto, hoc est Burggrauio, nunc Marchionibus Brandenburg. pleraque oppida parent. Hunc totum tractum a scriptoribus nostris cognominari vno nomine Boiariam veterem, et Franciae, compertum habeo. Eorum vna pars, quam Noricos obtinuisse dictum est, initium capit a flumine Oeno, vergit ad Orientem, et Austrum: actingit illinc Vgros, hinc Italiam. Haec in multos dissecta est Regulos. Vrbes in Alpibus Traunstain, Reichenhall: vbi salis fontes sunt: iuxra Oenum Braunau, Scharding. In ripa Iuuani Burckhausen oppidum, et arx Boiariae munitissima. Chimensis maximus Noricorum lacus, in ambitu millia passuum quadraginta complectens. Sub imperio nostrorum suntprincipum. Pontifices habet complures, Iuuanensem Archimysten opulentissimum: Sebonensem, qui est Brixinensis: Chimensem, Lauentinum, Secouiensem, Guricensem: Fauiensem, qui et Viennensis dicitur.

[Note: 3] Gentes valentissimae, quae suos tetrarchas habent, Austriaci, Stirii, Chariones, Tyrollii: qui omnes lingua, institutis, moribus, genere Boii sunt: sicvti omnia imstrumenta vetera, priuata, et publica testantur. Adferam tamen et externum locupletissimumque testem. Paulus Varnefridus Ticinensis, domesticus sacerdos Desiderii Regis Italiae, et imperatoris Caroli Magni, scribit in lib. tertio historiae Longobardae: Noricorum prouinciam inhabitare Baioariorum populum, habereque ab Occidente Sueviam: a Septentrione Danubium: ab Oriente Panuoniam: a Meridie Italiam. Vnus nimirum quondam princeps Boiorum (quem Graeci Monarchen vocant) sicuti

vni genti imperitauit. Sed in tertio, et sequentibus libris res ipsa magis manifesta erit.

[Note: 4] VINDELICIA, vnde mihi origo est, tota principibus nostris paret, continetur fluminibus altissimis, Lyco, Dauubio, Isara, Oeno: nec non et Alpibus, quas Ptolomaeus Penninas, nos Boias no minamus. Hanc potissimum describam.

[Note: 5] Lycus oritur ex Rhetis, Graiisque Alpibus, in sylua Brigantina, et monte Tanobergo haud procul a vetusto oppido Brigantio, vbi extra Alpes se euoluit campum per latissimum, millia passuum nonaginta expaciatur, [Note: Lethfeld.] campo ab eo cognomen inditum est: vbi Germania pugnatura copias fere cogit. Disterminat Rhetos a Vindelicis: alluit oppida Rhetorum, [Note: Clausen zu Ebrenberg.] Fauces siue Abusiacum, Diui Magni sepulchro insigne, [Note: Schöngau.] Schongiam (quae tamen Boiorum est) Augustam Rhetiae prouinciae splendidissimam (sicuti ait Tacitus) Coloniam. Vindelicorum vero Landspergiam, Fridbergiam, Rhain: a quo non longius millibus passuum tribus Danubio miscetur.

[Note: 6] Oenus (quem Strabo [Note: Sirabo lib. 4. in fine.] Athesinum vocat) apud Rhetos Engadinos effusus ex inaccessa praecipitique valle altissimi montis, quem accolae Vennonis, rerum scriptores Penninum cognominant: millibus passuum fere septuaginta, magno strepitu aquarum, spumans, et minabundus per subiecta cadit saxa, impatiens omnis nauigii: Riui complures in eum de celsissimis montium verticibus vtrinque praecipitantur: incolae superiorem [Note: Inihal.] vallem Oeni nuncupant. Separat Noricos Tyrollios dictos a Rhetis, quos Engadinos vulgo nuncupamus. Deinde circa vrbem Noricorum [Note: Oeniponium.] Oenobrigam nauigabilis, placidiorque: fer tur tamen intra Alpes adhuc millibus passuum pene quinquaginta. Consuetudo vallem Oeni inferiorem appellat. Praeterfluit oppida Noricorum, Hall, vbi coquitur sal, Schuuatz, Ratoburgium: ibi metalla argenti sunt, Kopfstain: Inde non longe alpes velut cornua, in duo iuga distendunmr, pars ad Orientem, pars in Occidentem. Austrum Versus ingenti flexu curuamr, atque surgit. Hinc Oenus per plana diffusus labitur, millibus passuum non minus centies tricies, circumiacentes campos rigat et foecundat. Vindelicos a Noricis dividit: Bathauiae in Danubium erumpit.

[Note: 7] Isara amnis, rapidissimus, inter hos medius incedit, profluit ex saltu [Note: in der Schaenitz.] Schiratio, (qui est in gremio Alpium Penninarum) ab alueo Oeni, non amplius millibus passuum quindecim Ratium patiens: complures arces, vrbes, vicos Vindelicorum alluit: Infra Deckendorff cum Danubio miscetur: vbi millia passuum centum, quinquaginta cursu suo compleuit: quae etiam ab hostiis Lyci ad hostia Oeni Vindeliciae longitudo est: quam nostra tempestate in superiorem inferioremque diuidimus Boiariam.

[Note: 8] Superior subdita est alpibus, Austro que: quamobrem Sunderge, hoc est, Meridionalis tena in diplomatibus edictisque Imperatorum nostrorum dicitur. Impedita crebris paludibus, lacubus ingentibus, flurninibus rapidis, syluis aspectu horridis: praeter vrsos, apros, caeterasque huiusmodi feras, centenarios ceruorum alit greges: quos absque consensu principis, venari crimen est. Pecuariis, pecoribusque pascendis, magis idonea est. Pomiferarum arborum foecunda: trimestris duntaxat frumenti, non tamen omnis, maxime ferax: rarius habitatur. Lacus qui nominantur sunt, [Note: Stapffelsec.] Staphelinus, [Note: Kochelsee.] Cochilius, [Note: VValdensee.] Valensis, [Note: Tegernsee.] Tigurinus, [Note: Schliersee.] Silurnus, [Note: Amersee.] Ambro, et [Note: VVirmbsee.] Verres omnium maximi: hic optimis abundat piscibus, longitudine millia passuum quindecim, altimdine quinque comprehendit: alter in longum mille passus decies, in latum ter patet. Amnes partim Oeno, partim Isarae, pars Danubio miscetur. Erumpunt in Danubium [Note: Barr.] Barius, [Note: Ilm.] Ilmus, [Note: Abst.] Absus: cum Isara confluunt [Note: Loysa.] Libusa per Cochiliensem lacum delatus. Mosa Fruxini. [Note: Amper.] Ambro lacui, per quem fertur, dans nomen, in hunc defluunt, [Note: Die VVirm.] Verres, ex eiusdem nominis lacu effusus, et [Note: Glan.] Gelonus. In Oenum fluit

[Note: Mangfalt.] Magnoualda ex Tigurino lacu profluens. Vrbes iuxta Lyoum supra dictae sunt. In Ambronis ripa cubat [Note: Vueilham.] Belaunorum oppidum vetustissimum, quo tractu fertilissima est surperior Boiaria. Barrius alluit Aicham, Schrobenhausen. Ilmus Pfassenhofen: Apsus vero [Note: Abensperg.] Abusinam, patriam meam, cuius meminit Imperator Antonius in Itinerario. Vrbes in Danubii ripa sitae Neoburgium, Ingolstadium, et Neostadium, olim Salingostadium dictum, patria Augustini Kolneri a Secretis principum nostrorum, et eorum Epistolarum Magistri. Isara interfluit Monachium splendidissimam praeclarissimamque vrbium earum, quae vulgo Ducales vocantur, tribus alveis: deinde Fruxinum adlabitur, id Episcopo paret suo. Iuxta Oenum Rosenhaim est, et Vuasserburgium, Müldorff pontificis Iuuanensis municipium. Vti superiorem Boiariam absolui, ita inferiorem describam.

[Note: 9] BOIARIA inferior fertilior est, crebrius frequentiusque habitatur, propter Danubium, Isaram, Lauarum amnes, vitium ferax. Flumina in Danubium [Note: Labar.] Lauarus, [Note: Vils.] Vilsus: In Isaram [Note: Die Sempia.] Seno: In Oenum [Note: Die Ism.] Iseniscus et [Note: Die Rod.] Rhodanus defluunt: a quibus pagis, tribubusque cognomina accolae fecerunt. Vrbes prope Danubium Reginoburgium caput Biorum, Caesari paret, pastophorio quoque Episcopi insigne est, Straubinga, Osterhofen, Vilishouia: vbi hostia Vilsi, vnde nomen vrbi. Bathauiae pontifex imperat. In Senonis ripa est [Note: Arding.] Ariodunum. Isarae contermina oppida sunt Moesburgium, Landeshuta, praetorium principum nostrorum, Landau, Dingelfing. Terra in vniuersum satis ferax, sale, frumento, pecore, piscibus, syluis, volucribus, pascuis, feris (in summa) omnibus, quae ad victum, cultum et vsum vitae spectant, satis superque abundat. Distrahuntur, diuendunturquein alienas regiones, et deferuntur, sal, pecudes, frumenta, vina aliunde conuehuntur, ex Italia, Histria, Rhetia, de Rheno, Nicro, Francia, Pannonia prima: nusquam melius victitatur, nusquam melius cubatur: id quod et vulgatissimo nobilitatum est prouerbio.

Venti Subsolanus, et Fauonius crebrius spirant, aedificando vt noxii obseruantur. Ille Boiariae serenus et tranquillus nubes et pluuias compescit: hic frigidus, humidus et nubilus hyemat. Dies longissimus septendecim fere horarum, breuissimus octo.

[Note: 10] Populi religiosi, simplices: agri, pecoris magis quam belli cultores: Baccho, et liberis operam dant. Inhumaniores paulo, proteruiores atque pertinaciores sunt, propterea quod domi consident, ac consenescunt, raro natale solum relinquunt. Mercaturae non multum dediti, minimeque ad eos saepe mercatores commeant. In omni autem Boiaria, eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore, genera tria sunt. Nam plebs in agris degit, agriculturae, pecuariaeque vacat: quae per se nihil audet, et nulli adhibetur consilio: haud tamen seruorum habetur numero. Nec enim in hanc eadem omnia iura, quae dominis in seruos: partem redituum, fructuumue, ac seruitutem rusticam Patronis debet: alioquin sui iuris, suae spontis: totos dies, praecipue festos, noctesque continuare potanao, saltationibus lasciuire, arma, ensem, venabulum ferre: effusissime indulgere dapibus in dedicationibus templorum, et epulo nuptiali, nulli fraudi, nulli probrum est. Sed de his tribus generibus vnum est Sacerdotum, siue mystarum, qui in collegia cooptantur. Altenun Equitum. Tertium Ciuitatum. Sacerdotes locupletissima, magnificaque possident templa, superiores opibus censentur: interdiu noctuque per statas horas rebus diuinis, propiciandae supremae Maiestatis gratia, a principibus instituta, intersunt: laudesque Superum [Orig: Superûm] perstrepunt. Equites venatibus, aucupibus aetatem transigunt: in agris, ruri exrra vrbeis habitant. Ciues Rempublicam ipsi, oppidaque curant, aut artifices, aut caupones, agricolaeue sunt: plerique ad vsum vitae necessaria venditant: tenuiores operas suas locant. Paucissimi suis vectigalibus contenti, in Patriciorum sunt numero. Principes de omnibus rebus reliquis consultant, omnia apud principes pertractantur.

Nisi quando aut bellum ineundum, vectigal nouum pendendum, censusue agendus sit: aut denique discordes principes fuerint. Quod si huiusmodi res, siue aliud inconsuetum inciderit, omnes ii iussi et vocati, die locoque praescripto coeunt, atque conueniunt: Equitum singuli, ex quaque ciuitate, vnus vel bini. Collegia sacerdotum eum, qui praeest, mittunt. In iisdem conciliis ex ordinibus, vt numerus placuit, eliguntur, penes quos est arbitrium decernendi. De Boiaria Vindeliciae, et eius Vrbibus ac incolis ad necessitatem rei satis dictum est, nunc vti res postulat, originem gentis, quam paucissimis aperiam.

CAPVT III. Boiorum origo.

1. Boios Alemanus Hercules condidit, quod probatur, et res a prima origine repetitur.

5. Multiplicatis hominibus Enos vrbs condita, quam gigantes tenuerunt, horum seelera,

7. Post diluuium Noah vrbem Sagalbinam condidit, et Armenia oppleta hominibus,

8. Orbem terrarum diuidit, posteros Tuisconis adoptat, et huic terras intra Rhenum et Tanaim sitas, quae ab Autoribus nomine Germaniae notantur, assignat.

[Note: 1] BOIORVM gentem (sicuti ego in Annalibus, et Bibliothecis Boiariae, publicis reperio) condidit ALEMANVS HERCVLES, vndecimus Rex Germaniae Magnae: quem maiores nostri coelesti nomenclaturae adscripserunt, belloque praefecerunt: et primum omnium virorum fortium ituri in praelia cecinerunt. Eius aereum signum in Richauia Coenobio Suevorum hactenus seruatum, Ioannes Stabius Historiographus iussu Imperatoris MAXIMILIANI Caesaris Augusti, nostra aetate transtulit Tyrollios: Regia est Noricorum in ripa Athesis. Manent adhuc in Boiaria vicus et arx Almostain pagus, et flumen Alemanus: cuius accolae se vetustissimos Boiorum praedicant: quemadmodum et vetusta diplomata ostendunt, quae mihi legenda exhibuit Gabriel pontifex Aichstatensis, Episcoporum Germaniae doctissimus. Est etiam proxime Reginoburgium Boiorum caput, mons, sylua Danubio imminens cognomine [Note: Ergle.] Hercules. Res ipsa hortari videtur (quoniam de Germania tempus admonuit) supra repetere, ac paucis situm exponere, nationes attingere, rem omnem a prima origine disserere, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint.

[Note: 2] Iam primum omnium satis constat, inter omnesque conuenit (etenim communis est animi sententia, et consensus gentium) illud quicquid est, summum, quod Deum vocamus, omnia posse, esse vnum, optimum, maximum, immensum, aeternum, infinitum. Nulli denique alii quam sibi satis notum: cuius vim et maiestatem neque mente concipere, nec verbis enarrare quisquam possit. Quia neque tantae intelligentiae lucem pectus humanum, neque explanationem tantae magnitudinis capit lingua mortalis. Proinde is certissime Deum noscit (quemadmodum a sapientibus pro confesso et indubitato habitum est) qui certissima comprobarit ratione fieri non posse, vt Deus intelligentia comprehendatur. Quem mundum hunc, et totam molem istam de nihilo in ornamentum maiestatis suae fecisse, et propter hominem machinatum esse, et ipsum propter se, tanquam diuini templi antistitem, spectatorem operum, rerumque coelestium: atque vniversa

sua potestate et prouidentia et gubernare, et administrare (explosa iam pridem falsa Philosophorum de perpetuitate mundi opinione) receptum est: sacrae literae docent: poetae fatentur: id quoque in arcanis sanctae religionis scripturis proditum est, Deum Opt. Maximum sibi innumerabiles procreasse ministros, quos Graeci Daemonas et Angelos: Romani, Genios, lares, nuncios vocare solent.

[Note: 3] Horum pars suapte arrogantia, suopte liuore, tanquam veneno infecta, ex bono ad malum transcendit: sua sponte corrupta, corruptior gens Daemonum euasit, condemnata a Deo cum generis authoribus, et eorum principe. Huius generis mali princeps, qui ex bono malus per se effectus est, ab Hebraeis Sathanas, a Graecis Antitheos cognominatur, tanquam hostis publicus, et Dei et hominum. Nuncupatur et Graece Diabolus, Latine criminator. De his in hymnis ita scripsimus:

Coeli perfidus est transfuga Iuppiter,
Desertrix superum est praua Deum cohors:
Nocturni Lemures sunt.
Pulsum et vulgus iners polo.
De coelo pepulit vana proteruitas:
Praedonum Furias, atque superbia.
Authores scelerumque,
Nunc mortalibus imminent.
Humanum capiunt mille modis genus.
Tendunt mille plagas, mille nocent modis,
Vanis pectora inescant,
Falsa capta cupidine.

Sunt nempe ii fallacissimi, nequissimique spiritus, supremae et venerandae illius Maiestatis carnifices, per quos et impii mulctantur, et mali puniuntur homines, (quibus coelum, vnde ipsi pulsi inuident) per horum saeuitiam quoque innocentes assidua vexatione ad virtutem exercentur: vt inuicta patientia purae, ac victrices animae ad Deum, id est, originem suam reuertantur: et de illis vt hostibus, defunctae hac terrestri militia, perpetuo triumphent. Nam et victoria constare sine certamine non potest: sic nec virtus quidem ipsa sine hoste. Torpens enim ocio et securitate perdit naturam suam: nulla virtus sit necesse est, si aduersarius desit. Verum de horum praestigiis praeclare scripsit Diuus Cyprianus Magus ex Antiochia oriundus, non ille Carthaginensis Episcopus vir eloquentissimus.

[Note: 4] Consummato (ad ordinem susceptae materiae redimus) mundo, rebusque omnibus mirabili dispositione compositis, vt vsui hominibus (quorum causa facta sunt omnia) esse possent: supremus illi opifex rerum, ex limo terrae postremo sigurauit hominem: quem immortalitate donaret. Poetae hoc in fabulam Promethei transferunt. Nemo mihi vitio det, quod poetarum vtar testimoniis: cum Diuus Paulus eloquentiae Christianae princeps, Poetas Prophetas vocet, eorum testimonia, et contra prophanos, et instituendis Episcopis vsurpet. Homo itaque recens factus, inductus est in hunc mundum, quasi in domum paratam, et instructam. Cumque supremum numen, marem primum finxisset, tum etiam foeminam configurauit, vt duo inter se permixti sexus, propagare sobolem possent, et omnem terram multitudine opplere. Posthac Deus hominem, qua dixi ratione genitum, posuit in Paradiso, id est, in horto foecundissimo et amoenissimo: quem in partibus Orientis omni genere ligni, arborumque conseuit vt ex earum variis fructibus aleretur, expersque omnium laborum Deo patri summa deuotione seruiret. Tum dedit ei certa mandata, quae si obseruasset, immortalis maneret: si transcendisset, morte adficeretur. Id autem praeceptum quidem fuit, vt ex arbore vna, quae fuerat in medio Paradisi, non gustaret. Tum criminator ille inuidens operibus Dei, omnes fallacias et calliditates ad decipiendum hominem intendit: vt ei adimeret immortalitatem. Et primo mulierem dolo illexit, vt vetitum cibum sumeret: et per eam ipsi quoque viro persuasit, vt transcenderet Dei legem. Quod posteaquam ausus est, illico poenas dedit. Nam quia Deo patri non paruit, ne ipse quidem sibi imperare potuit, sensit enim islico turbam affectuum pugnare cum ratione. Quamobrem pudere eum nuditatis suae coepit, abscondiditque se a facie Dei, quod antea non solebat. Tum Deus eiecit hominem de Paradiso, sententia in peccatores lata, vt victum sibi labore conquirerent. Ipsumque Paradisum

disum igni circumuallauit, ne homo posset accedere: qui perdita immortalitate morti obnoxius esse coepit, et variis tempestatum procellis iactari.

Macies, et noua febrium.
Terris incubuit cohors.
Semotique prius tarda necessitas.
Leti corripuit gradum.[Note: Hor. lib. 1 od. 3.]

Postea autem cum hominum numerus coepisset increscere, et orbis terrae oppletus esset hominibus, inualuere simul et scelera, simul cum hominum numero creuere vitia.

[Note: 5] Erat tum in Syria Damascena circa montem Libanum, Vrbs maxima nomine Enos, quam Gigantes tenebant, qui vniuerso imperitabant Orbi, immani corporum magnitudine, contemptu religionis, superumque [Orig: superûmque] insignes. Nihil pensi habebant, omnia voluptate et crudelitate metiebantur. Violentis ius omne in viribus, atque armis erat: freti robore, et corporis vastitate. Alios opprimebant, ac spoliabant: priuatim ac publice aliena invadebant, rapiebant, consumebant: caedis atque sanguinis auidissimis, gratissimus cibus, homines erant. Abortus medicaminibus procurabant, a quibus ne dentibus quidem abstinebant. Luxu perditi, pecudes, hominesque citra vllam sanguinis, aut sexus rationem, quo libido ferebat, inibant. Tum plerique omnes, quibus aequum et bonum cordi erat, crimina huiusmodi detestabantur, flagitia arguebant, scelera palam carpebant, imminens toti orbi exitium praecinebant, laterculis coctilibus imprimebant. Sed surdis canebatur, crabronesque irritabantur. Imo indies magis atque magis malitia gliscebat. Ipsi enim huiusmodi minas, tanquam aniles naenias, inania insanorum vatum terriculamenta, commentaque irridebant: magis in vitia, vetitumque praecipites ibant, et ruebant. Nec a vi temperassent, si non suprema illa Maiestas suos Vates praesenti ope seruasset.

[Note: 6] Cum ergo Deus Pater indulgentissimus, cuncta frustra tentasset, vulnusque immedicabile esse videret, ne latius vlcus ac lues huiusmodi serperet: neue impii scelus sceleri addentes peius sibi consulerent, statuit morburn ad viuum resecare, genusque humanum aquis perdere. Sed tamen ad multitudinem reparandam delegit vnum, quod corruptis omnibus singulare iustitiae supererat in Syria exemplum. Qui centesimo vigesimo ante diluuium anno, iussu Dei nauim in modum arcae fabricare coepit. Materiae caedendae, conuehendaeque quadraginta duos impendit annos. Reliquos vero septuaginta octo, opus, irridentibus atque illudentibus cunctis, confecit: in quod ipse (sicut ei praeceperat Deus) cum coniuge, ac tribus filiis, et cum totidem nuribus intrauit, occlusitque hostium, anno ab orbe condito millesimo, sexentesimo, quinquagesimo sexto. Porro impios solita licentia furentes, nec quicquam tale suspicantes, nihilque minus timentes, aequor et amnes coelesti ira aucti corripuerunt. Illuuies aquarum obrutas terras tenuit, omnes terrae mersae prosundo, vnda vniuersos altissimos montes operuit. Quicquid extra nauim erat, extinctum est. Ita expiatus lustratusque est orbis terrarum. Hanc rem poetae mysterio Deucalionis velarunt.

[Note: 7] Subsidentibus deinde aquis paulatim, nauis ipsa recubuit in vertice Gordei montis maioris Armeniae. Siccatoque orbe egressus Noas (ita enim ille vocabatur) Deo sacrificauit et litauit: Vrbeminde Sagalbinam (cuius Ptolomaeus quoque meminit (iuxta Araxim amnem maioris Armeniae condit. Vbi cum filiis habitare coepit. Incredibile memoratu est, quam breui numerus hominum increuerit, vt eam multitudinem vna regio ferre non posset: fauore quippe singulari numinis supremi, benignitate quoque recentis, necdum effoetae, languescentisque naturae. Gemini semper, frater, et soror coniuges vno partu edebantur: et nemo omnium interim morte absumebatur. Accedebat longinquitas aut spacium vitae longissimum mundo dum adolescente. Nam ante diluuium vniversum orbem terrarum, omnesque eius partes hominibus oppletas, habitatas, cognominaque sorritas esse, quae Noa seruauit, in tanto aevi spacio, et adolescente adhuc mundo, certum est: cum post diluuium, senescente

iam rerum natura in centum annis tantulo annorum spatio, refertus fuerit coloniis.

[Note: 8] Cum itaque Armenia oppleta esset hominibus, anno centesimo primo (id quod et Moses tradit, si diligentius consulueris, hoc anno Peleg natus est Hebro) posteaquam genus humanum in Armenia reparatum fuit, diuisit ipse Noas terram, seruatis antiquis nominibus (vti ante illuuiem fuerat aquarum in partes tres Asiam, Europam, Aphricam: et has filiis, vectus naui circum litora, ostendit, in regna dispartitur: principes et colonos designat, atque conscribit. Decimo deinde anno reuersus in Armeniam, Tuisconis (quem in Armenia genuerat) posteros adoptat, omen haud dubie Italiae, orbisque potiundi. Ipsum inde ex Armenia in Europam mittere constituit, et parat. Quicquid intra Rhenum et Tanaim amnes continetur, eidem adsignat: authores rerum Germaniam vocant, cuius situm ac gentes vt nunc sunt et vt pollicitus sum, pro necessitate expediam.

CAPVT IV. Germaniae diuisio.

8. Tacitus et alli de Germanis Scriptores antiqui ob immutatam rerum faciem attente legendi.

9. Digressio de populorum euersionibus et imminenti tunc temporis periculo a Turcis,

[Note: 1] GERMANIA terrarum Europae maxima, et pluribus distincta nominibus. Nam et Scythia, Getarumque regio, qua contingit Pontum, vocabatur: vltra Vistulam Orientem versus, Sarmatia: citra vero, et Galatia, et Gallia, et Celtica: eadem etiam nunc Alemania, Francia, et Teutonia. Separatur a Gallia Narbonensi, Celtisque, siue Gallia Lugdunensi (quam Francoreich, hoc est, Francorum Imperium Germani appellant) alpibus Diui Quintini, Rhemorum agro, et Campania: montibus Vogeso, et Iura: fontibus Matronae, Araris, Rhodani fluminum: Disterminatur ab Italia Verbano, Lario, Benaco lacubus maximis: agro Veronensi, et Aquileiensi. A Turcis Sao et Danubio fluminibus altissimis: ab Moschis, Asiaque, Tanai amne submouetur. Caetera Oceanus ambit, latus sinus insularum, peninsularumque immensa spacia incompertae magnitudinis complectens.

[Note: 2] Amnes in alias gentium exeuntium regiones (ait Mela) Danubius et Rhodanus: in Oceanum defluunt (refert Plinius) Amisius, Ptolomaeus Amasum, Tacitus Amisiam vocat, Visurgis, Albis, Vistula: clarissimi, Rhenus, Mosa, Gutallus qui et Sueuus, et Odera,

[Note: 3] Germanorum genera sunt: quatuor, TEVTONES, VENETI, CIMBRI, VGRI. Hi omnes lingua, institutis, religione, moribus differunt. Pictos, Hannonios, Luthareos, Burgundiones, Allobroges, Sabaudienses inter Germanos ne numeraverim, ambigo: medii sunt inter Celtarum, Germanorumque Imperia. Germanis parent Imperatoribus, primi semper in discordia, cuius vtrinque cura.

[Note: 4] TEVTONES a Celtis Alemani: a Venedis Nomades ac Nemetes a iaculando nominantur: ab Vgris Scythulae, siue Scythae, hoc est, Casei, ac lactis voraces: quos Graeci Tyrophagos, et Galactophagos nuncupant. Alii in superiores inferioresque diuidunt: cum reliquis omnibus mixtim habitant, vt ambiguum sit, quibusnam adscribas: maximam partem Germaniae, Galliarum non parvam, Rhetias, Vindelicum, non solum tenent, sed etiam implent. Eorum partes sunt Neruii, Flandri, Aduatici, Holandi, Ganinefates, Brabantini, Menapii

Geldrenses, Bathaui, Selandi, Frisii, Saxones, a quibus originem ducunt: Picti, Anglii, qui Britanniam incolunt. Pomerii, Mechaloburgii, Brandeburgenses, Theutones olim proprie dicti. Borusci, Gotones, et Gutones, Leuonii siue Hilleuiones sacratis Teutonum parent Equitibus. Ducatuum haec nomina sunt, Tungri, Agrippinenses, Eubrones, Ducatus Limburgesis, Iuliacensis, Cliuensis, Sicambri, Bestouali. Praefectura praetoriana Rheni in complures dissecta principes: Treuiri, Vestria, Mediomatrices, Mogontini, Vangiones, Borbetomagus. Nemetum Augusta Spira: Augusta Romandorum, Luciloburgium, Basilea, Augusta Rauracum, Tribochi, Elisatii, Argentoratum, Strassoburgium, Argentuaria, Colmaria: Suitones, [Note: Die aidgenossen.] quos Oedognotes, id est, confoederatos vocamus. Sibenburgenses Gaepidae in veteri Dacia: Silesii, Lusacii, ii tamen vt plerique alii, Venedis adscribi possunt: bilingues enim sunt. Lusatiorum terram quondam Sueui Senones tenuerunt. Austriaci, Norici, Stirii, Chariones, Carni, vtramque Venedam, et Teutonam linguam norunt.

[Note: 5] Tyrollii, Vindelici, Boii, Rheti, Sueui, Engadini, Curii, Franci, Catti, Hessi, Bochi, Turogi, Moesi, VENEDI nostro sermone, suo sunt Sclaui: bilingues fere sunt in multarum gentium capita divisi. Nam et Dalmatiam, Liburniam, Illyricum, Pannoniae Noricique partem, Iustiniano primo imperante, transito Danubio occuparunt, sicut ibi adhuc Sclauonia nominatur. Valentissimas nationes nominasse satis erit. Zechos sua, id est Boemos nostra lingua, Bolios, Massobios, Morauos, Bodolios, Roxalanos, Litauos.

[Note: 6] CIMBRORVM partes sunt Dani, Scandia, Selandia, Scandiauia: vbi Nordouici, et Nordmani, Suiones, qui et Suesii, et Suedi, Fenni, Goti, ab his sinus Codanus nomen habet. Graeci Getas, Latini Dacos vocare solent, Laruarum ibi ergastula, exiliumque, ipsi Trollos vocant. Lingua eorum cum Saxonibus communitatem habet. Nam ego ante tres annos, quam haec proderem, legi Epistolam missam a Christierno Rege Cimbrorum, ad Vuilhelmum principem nostrum, Saxonum fere sono perscriptam. Cimbros a tergo claudunt homines syluestres, quos Vuildenlappos, hoc est veros fatuos adpellamus, nobilissimarum pellium commercio notissimos: conspectus aduenarum vitant, fluminis vlteriore ripa merces positas, iuxta venalia, tollunt, si placeat permutatio. Horum et Tacitus mentionem facit.

[Note: 7] VGRI, qui ipsorum lingua Maegari vocantur, vna gens est, non in plures nationes diuisa, vt caeteri Germani: latissimum possident regnum, Venedis Teutonibus imperitant, aduenae sunt, origo eorum in quarto narrabitur volumine, incolunt Pannoniam, et eam partem Germaniae, quam laziges, Goti, Getae, Gepidae olim tenuerunt. Nec enim Hunni sunt. Nam Hunnis successere Venedi et Boii. Hos pepulere Vgri, quemadmodum in quarto referemus libro, in vita Imperatoris Arionulphi Caesaris Augusti. Pro necessitate suscepti operis satis diximus de Germania, quam diligentissime Cornelius Tacitus, et alii complures illustrarunt scriptis, vt hodie quaedam in suo quisque tractu ex eorum commentariis, qui nunquam eo accessere, verius noscat, quam indigenarum scientia.

[Note: 8] Verum accuratius, quam fieri solet, illi legi debent ob toties mutatam regionum fortunam, quae rebus humanis illudens ex libidine, et vocabula, et cultores variat. Maximarum vrbium, populorum potentissimorum nullae reliquiae, nulla vestigia supersunt: laborat annalium, diplomatumque fides, vt illos fuisse credamus. Nulla in Germania gens est, praeter Frisios, Nariscos, Francos, quae vel vetera cognomina, vel veteres suas sedes obtineat, quod a perquam paucis animaduerti, non vehementer mirari non possum.

[Note: 9] Eluuies quasdam gentium esse, doctissimi tradunt Philosophorum, quo fiat manifesta lex naturae: Nationibus etiam et regnis tempore et fine dicto, siue id fataliter, siue iuxta religionis nostrae, hoc est placita veritatis supremae, venerandaeque Maiestatis arbitrio, ob scelera hominum, contingat et fiat. Vrbes enim deleri, oppida subuerti, gentes excindi, xegna tota, quemadmodum mortales, quorum ne memoria quidem, aut

vllum vestigium extet, interire, Veterum exemplis probare minime opus est, quando Turcae in foribus funt, ceruicibusque nostris imminent, et tandem, nisi resipiscimus, vel ingratis iugum seruitutis (quemadmodum Macedoniae, Thraciae, Scythiae, Dalmaciae, Graeciae literarum parenti, Aegypto, Asiae, Illyrico, Liburnis, Moesis finitimis nobis) imponent grauissimum.

[Note: 10] Nec est quod nobis blandiamur de Christo seruatore nostro, cuius sanctissimam religionem iampridem polluimus ne dicam factis abnegamus. Nonnos (ait Diuus Ambrosius) nuda nomina, inanes tituli cassaeque cerimoniae fallant. Quamuis in Imperatoris nostri verba sacramento rogati iurauerimus, nihilo secius tamen authorem et principem nostrum deseruimus, fidem datam frangimus, ad hostes deficimus. Sunt complura publica literarum Gymnasia, sunt quoque complures omnis diuini humanique Iuris consulti: Verum enimuero magis lites quam literas amant. Adeo et pecuniae student, et ambitione in praeceps abeunt, Ventri Venerique veluti pecora seruiunt. Nomine duntaxat Christiani, reipsa quiduis aliud. Christiani fiunt: non nascuntur. Potest pater Omnipotens degeneres abdicare liberos, et adoptare atque procreare nouam ac germanam sibi sobolem. Attamen siquidem nostro saeculo alli non contigerint mores, jam diu ita viuitur, is status rerum est, vt nihil boni diuinet animus. Vanus sim precor augur, si non nostris premimur malis.

[Note: 11] Ecce dum haec scribo, imperator Maximilianus Caesar Augustus Terras reliquit, continuo Vlricus Dux VVirtenbergensis Reutlingam vrbem Caesaream obsidet, occupat: eius conatibus occursuri Sueui et eorum foederati, delectus agunt, arma parant, copias cogunt. VVilhelmium principem nostrum copiarum Imperatorem communi omnium suffragio declarant. Vldericus pulsus terra, omnibus oppidis, vicis, arcibus, vrbibus exutus est. Hostes eius regione potiuntur, principes qui eligendi Imperatoris sibi partes sumunt, vulgo male audiunt, quod interregnum tamdiu contra leges maiorumque instituta continuent, nec caput creent, quod huic vulneri mederi posset. Atque ego etiam, quamobrem id fiat haud scio, et sisciam dicere non ausim, verum longius quam volebam euagatus sum, dum me flagitiorum aetatis nostrae taedet pigetque, ad rem dimissam redeo.

CAPVT V. De Tuiscone primo Germanorum Rege.

1. Tuiscocum Scytha fratre et 20. ducibus in Europam venit, eamque maximam partem distribuit.

12.Leges quasdam circa aedificia, agros, educationem liberorum et matrimonia sancit.

[Note: 1] AB orbe restituto anno centesimo tricesimo primo, Nymbrothus regnum Babyloniorum, quod et Assyriorum, condidit. Cuius primordio Tuisco Gygas pater Germanorum, et Sarmatorum cum viginti Ducibus, Sami fratris sui nepotibus, ex Armenia venit in Europam: amnem Tanannque transgressus ibidem Orientem versus, eiusdem frater Scytha priscus tenuit. Ab hoc Germani Scythae adpellati sunt Quemadmodum Plinius quoque in libro quarto naturalis historiae prodidit. Pars Germaniae in confinio Austriae,

et Vngariae [Note: Auf der Schütt.] Scythiae nomen etiam nunc retinet. Porro Tuisco lustrato longe lateque tototractu, qui est inter Rhenum et Pontum Euxinum, et Tanaim, omnem ambitum in regna, Toparchias, et Tetrarchias diuisit, Regulis distribuit, Colonias vbique deduxit, regiones habitatoribus oppleuit, anno regni vicesimo quinto. Et ad retinendam memoriam rerum suarum montibus, fluminibus, regionibus nomina principum, indidit: quae forent certissima monumenta posteris. Id apud veteres perquam vsitatum fuit: vti etiam in penetralibus sanctae, historiae traditur. Ab illo Tuiscones etiam nunc adpellamur, Itala, et nostra nimirum Saxonum lingua, qua et inferiores Germani vtuntur. Extat in ripa Rheni e regione Aggrippinensis Coloniae ciuitas quondam, nunc vicus et coenobium, [Note: Tuitsch vicus.] eodem cognomine, accolae sicutincunabula gentis nostrae venerantur.

[Note: 2] Haud abs re fuerit Regulos huiusmodi Tuisconis, qui et in penetralibus sacraeveritatis a Moyse referuntur, ordine commemorare. Primus dux fuit Sarmata, vir armorum studiosus, et peritus rei benegerendae, amorisque popularium conciliandi. Ab eo apud priscos Sarmatae quoque nuncupamur. Claudius Ptolemaeus Cosmographorum haud dubie princeps, eam regionem, quae vltra Vistulam Eurum spectat, Sarmatiam vocat, quam nostro aeuo incolunt Venedorum nationes valentissimae, Bolii, Bodolii, Multauii, Borusci Leuonii, Litaui, Massobii, Roxalani, Moschi, siue Massagetae.

[Note: 3] Princeps secundus Dacus, qui et Danus, condidit Danos, quorum Rex nominatissimus est in Germania, et Latine vocatur Rex Dacorum, qui nobis est Danorum. Veteres Graeci et Latini Cimbros, Cimeriosque adpellarunt, ita Strabo, Diodorus Siculus, Stephanus Bizantius docent.

[Note: 4] Geta dux tertius, nostro sermone Getus est, a quo Gotolandia insula nomen retinet in sinu Venedico, e conspectu Vistulae amnis, cuius hostia ad Austrum spectant. Ab illo prognati sunt Getae et Goti: qui post aliquot annos (Hunno filio Herculis Alemani imperante Germanis) egressi, regibus Berico et Philomaro profecti sunt ad amnes Danubium, Tibiscumque, cui quartus Tetrarches nomen dedit: ibi nunc sunt Vngaria Magna, Septem castrenses, Valachia, Regnum Gotorum, plusquam bis mille annos mansisse, author est Iordanus Episcopus, genere Gotas. Ab Dano et Goto sinus Codanus nomensortitus est: ita Plinius et Mela nominant. Quicquid inter hostia Albis et Vistulam iacet, nos Osterse, id est Orientale mare nunc appellare solemus. Sinus est ingens Oceani Germanici, quem accolae Vuesterse, id est, occidentalem lacum nuncupant.

[Note: 5] Moesa quintus Regulus, inter Danubium et Sauum, pontumque Euxinum cum filiis Brigo, qui et Phrygus, Thyno, siue Bithyno, Moesos condidit: a quibus ex Europa transierunt in Asiam Phryges, siue Bryges, Mysi, Thyni, dicti Bithyni, Strabo docet, Plinius, recitat, et Claudianus, eius carmina subscripsi:

Gens vna fuere.
Tot quondam populi, priscum cognomen et vnum,
Appellata Phryges.
Thyni Thraces erant, quae nunt Bithynia fertur.

Moesias tenent Bosnenses, Serui, Bulgares, Turcis omnes seruiunt. Dalmata, Dalmatas genuit, nomen manet. Quondam subiecti. Boiorum praefectis ex Dachau, et Andechs oriundis, ita vetera testantur diplomata.

[Note: 6] Huic proximio Iader et Albanus, Liburniam quae et illyricum proprie, tenuerunt. Ibi fuit Iadera Colonia, cuius mentionem Plinius, et Ptolomaeus faciunt. Ibi quoque Albanenses populos enumerat Plinius: Germani [Note: VVindischmarck.] Venedicam Marchiam nominant, parent Austriacis Ducibus. Sauus vndecimus Tuisconis Comes clarissimo amni nomen fecit, qui Pannonias a Maesiis separat, oritur in alpibus Carnicis, supra Labacum, Carnorum caput est. Pannonem Pannoniam incoluisse cum fratribus Salone et Azalo, nemo omnium inficias ibit, qui Berosum, Ptolomaeumque legerit. Sunt Ptolomaeo in Pannoniis Sala vrbs, et Azalorum populus. Hister filius Ebri author condendae turris Babyloniae

eum Nymbroto, amnium Europae maximo, Histriaeque (quam quondam Boii principes ex Damasia oriundi possedere) celebre apud posteros nomen indidit, consedit inter flumina Draum et Oenum. Superiora Fauonium versus tenuit Adulas, cuius nomen adhuc mons altissimus inter Oenum et Rhenum refert. Eius meminit Ptolomaeus in descriptione Rhetiae. Diclas, Obalus, Epirus vbinam gentium consederint, vt incompertum mihi quidem praetereo

[Note: 7] Auno regni Tuisconis centesimo; duodeuicesimo, Belus Iuppiter filius Nembrothi Rex Babyloniorum secundus, naturae fatoque concessit. Ninus filius patri in regno succedens, seu vt diuina stirpe natus videretur, seu pietate motus, vt memoriam defuncti genitoris coleret, seu quod magis credam, instincta maliGensi parentem consecrat, pro Deo ab omnibus coli praecipit: eidem diuinos defert honores, ab omnibus deferri edicto publice iubet. Templum insuper addit (cuius Plinius meminit) in media Babylonia statuam ponit, atque dedicat, quae ab omnibus adoraretur. Ibi tum desertores lares, spiritus fallacissimi, diuinitatis adfectatores, vt huiusmodi errorem humano generi immitterent: atque ea pestis late longeque inualesceret, auocaretque a veri Dei notione, per quam solam potest morsaeterna vitari, illapsi huiusmodi potentissimorum regum simulachris, adsciuerunt eorum nomina. Mentitis itaque atque adsumtis eorum, nominibus, vt fallerent, responsa dederunt, et sub horum titulis, honores sibi Deorum vendicarunt: sub nominibus mortuorum delitescentes viuentibus plagas extenderunt. Humanas etiam hostias, ipsi hostes humani generis, excogitarunt, vt per quam multas, deuorarent animas. Ita deiiciendi hominis caussa se Deos mentiti sunt, et varios sibi cultus peruersa religione condiderunt: cumenim sint perditores hominum, custodes tamen se vocarunt, vt ipsi colerentur, Deus non coleretus. Quoniam cum sint spiritus tenues et incomprehensibiles, insinuabant se corporibus hominum, occulte valetudinem vitiabant, morbos citabant, somniis animos terrebant, mentes furoribus quatiebant, vt homines his malis cogerentur adeorum auxilia decurrere: prodesse putabantur, cum nocere desinebant, qui nihil aliud possunt, quam nocere: pluuias quas iam sentiebant, repromittebant, fallaciae eorum fuit aqua cribro gestata, cos nouacula discissa nauis cingulo promota, vt numina lapides crederentur, et Deus verus non quaereretur. In arcanis diuinarum literarum huiusmodi simulati ac commenticii dii vno nomine Bel, Baal, pro idiomate sermonis adpellantur.

[Note: 8] Cumque hactenus fines Imperii tueri magis quam proferri mos fuisset, infra suam cuique patriam regna finie bantur, primus hic omnium Ninus veterem et auitum gentium morem, noua Imperii auiditate commutauit, primus intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad resistendum populos, terminos vsque Libyae perdomuit, et totius Orientis gentes subegit. Cuius arma sugiens Sabatius Saga patruus eius Magnus, Rex et Pontifex Maximus Armeniorum, relicto ibi filio Berzane, quem etiam postea Ninus superauit, ad Tuisconem elapsus est. Vnde in Italiam ad Ianum, qui et Noas, post aliquot annos proficiscitur.

[Note: 9] Nam anno regni Tuisconis centesimo, tricesimo septimo Noas perlustrata Asia, Aphrica, in Europam transitum facit, in Italiaque in agro Viterbiensi consedit, Ethruscos Italiae indigenas condidit, dictus Ianus, id est Vini repertor: Iain Hebraei vinum vocare solent.

[Note: 10] Intelligens denique atque considerans ipse pater Germanorum, Sarmatarumque Tuisco sine iustitia, et absque religionis metu, neque Rempub. coalescere, neque licentiam hominum contineri posse, iura dedit, leges tulit, carminibusque complexus est, quae publice et priuatim cantarentur: ne aut obliuio obliteraret, aut ignorantia excusaret. Impune plerique peccant, praetextu ignorantiae, quae tamen onerat ac reuincit, licet excusare videatur. Nos huiusmodi Carmina adhuc leges vocare solemus, quemadmodum, et Graeci (vti est apud Aristotelem Stagiritam) nomos: etiam nunc leges, quas Moses a Deo immortali recepit, in templis patrio sermone canimus. Sacerdotibus

quidem duntaxat animaduertere, vincire, verberare permisit: non quasi in poenam, aut Ducis iussu, sed velut Deo imperante. Virorum fortium facta, quae exemplum posteris essent, carminibus celebrare instituit, quod adhuc apud nos vnum annalium genus existit.

[Note: 11] Caeterum lucos et nemora, in quibus res diuina rite perpetraretur, consecrauit. Arbitrabatur coeseste numen pro magnitudine sua ne parietibus cohiberi, nec in vllam humani oris, vultusue, fluxaeque rei speciem adsimulari debere. Cum secretum illud ab omni contagione fecis terrenae sola reuerentia videatur: cuius effigiem, formamque quaerere, imbecillitatis est humanae. Manent adhuc nobis a Luco, quem Vuald dicimus, VValfart, VVallen, VVallen gehn, denominata, deductaque vocabula: illud celebrem ob religionem conuentum, haec ad sacras aedes salutatum superos proficisci significant. Auspiciorum, sortiumque disciplinam edocuit, ex quorum obseruatione sacerdos publice prius Deum precatus, coelum suspiciens futuros euentus interpretabatur.

[Note: 12] Iussit et aedificia magis necessaria pro coeli iniuria vitanda, quam ambitiosa extruere, oppida condere parua, attamen munitis natura locis. Qui inter suos ius dicerent, Principes regionum atque pagorum constituit: controuersiasque minuere praecepit, nulli certum modum agri, aut fines proprios habere permisit: Sed Magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, qui vna coierunt: quantum eis, et quo loco visum erat, attribuebant agri, atque anno post, alio transiere cogebant, ne latos fines parare studerent, potentioresque humiliores possessionibus expellerent: neue accuratius ad frigora atque aestus vitandos aedificarent, ne qua oriretur pecuniae cupiditas, qua ex re factiones, dissensiones nascerentur, vt animi aequitate plebem continerent, cum suas quisque opes cum porentissimis aequari videret. Victum et amictum parabilem comparari iussit, vt quae in lacte, caseo, carne, pellibus, et paruis rhenonum regumentis consisterent. Adulteria praesenti poena cohibuit, nulla publicatae pudicitiae venia: ab paruulis duriciae ac labori studere sobolem praecepit: vt qui diutissime impuberes permanerent, maximam inter suos ferrent laudem: hoc ali staturam, ali hoc vires, neruosque confirmari putabat. Intra annum vicesimum foeminae noticiam habuisse, in turpissimis haberi iussit rebus, quo sera iuuenum aetas, eoque inexhausta pubertas foret: nec Virgines festinarentur, sed eadem iuuentus, similis proceritas, pares, validique miscerentur, vtrobora parentum liberi referrent.

[Note: 13] Tradunt quidam ipsum quoque literas inuenisse. Roxalani adhuc propriis vtuntur literis, non omnino dissimilibus Graecis. Venedi quoque qui Dalmatiam Liburniamque incolunt, (quae gentes omnes genere Germani sunt) et ex Germania velut officina gentium prodierunt. Seruatur Reginoburgii in templo Divi Haimerani vetustissimum diploma a Carolo Magno datum, Latino quidem sermone, aliis tamen literarum figuris scriptum, Longobardas quidam, alii Geticasarbitrantur: perquam similes Graecis sunt. Monumenta et tumulos quosdam literis Graecis inscriptos in consinio Germaniae Rhetiaeque extare lego apud Tacitum. Iulius Caesar refert [Note: Lib. 1. belli Gallici.] in castris Heluetiorum, Boiorumque qui procul dubio, teste Pomponio Mela, Germani sunt, tabulas (in quibus ratio nominatim confecta erat qui numero domo exissent, eorum qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes, mulieresque) repertas esse literis Graecis confectas, quas prisci Galatas vocant, et Graeciae intulisse referunt Cadmum circiter sexaginta ante captam Troiam annos. Eos Homerus poeta, patria Meon, consensutotius Graeciaea Troia capta anno quingentesimo emendauit. Noster profecto sermo praecipue Saxonum, literarum natura et potestate, diphthongorum vi et numero, syllabarum pronuntiatione, declamatu, articulis, accentu (quos et nostra lingua tonos vocamus) ratione loquendi, caeterisque huiusmodi dictionum proprietatibus, maximam habet communitatem: plurimum retinet commercii cum Graecorum lingua, rectiusque literis Graecis scribitur.

[Note: 14] Infinita sunt vocabula, quae nobis et Graecis idem valent. Nonnulla enumerare ad faciendam fidem perplacet. a priuatiua particula, Thyra [Note: ] hostium: [Note: ] Hyperthyron, superius limen. [Note: ] Kyssein osculari. Phorcion onus, Cemos frenum. Porneia, libido, lasciuia. Apo, ab. Hyper super. Meta, cum praepositio [Note: ] Amar vas vasis. Rhacos vestis. Hammata himation vestis. Thymos impetus. Thrasites confidentia. Euphraenein gaudere. Knaptos fullo. Knaptein laniare. Atmizein spirare. [Note: ] Atma spiritus. Politeia. Respublica. [Note: ] Bele (b pro consonante v pronunciando, vt ipsi Graeci faciunt) sagittae. Pneuma graece proferendo spiritus, anhelitus. [Note: ] Ge, Geia terra, rus. [Note: ] Boetos aduocatus, patronus. Boethia patrocinium (b more Graecorum efferendum, ac si v consonans esset) Lychnon, lucerna. Graein gloriari. [Note: ] Thronos, sedes. [Note: ] Argos piger, tardus, malus. [Note: ] Phaulos malos, piger, non bonus. Rhabdos virga. [Note: ] Echtros hostis publicus. Sizein stridere. Lysein soluere. [Note: ] Aethax lacerta. [Note: ] Ictis genus mustelae. Cacos malus. Despotes, dominus orientalib. Germanis: ita doma, domus. Vthar, vber. [Note: ] Loestos, vltimus. Cercos, cauda. Laccos, stagnum, palus. [Note: ] Zeugle vincula iumentorum. [Note: ] Zacotos litigiosus. Helos, ignauus. Mania, manos furiosus, Mogein pati. Mochtein facere. [Note: ] Mylon, Myle, inola. [Note: ] Heteros amicus: h in v mutata vt hesperus, vesperus. Schetlios infestus. Rhesso rumpo. [Note: ] Reissein rumpere Typhlos caccus. Ephialtes iucubus. Pithos dolium. Brotos cibus, panis. Astatos instabilis. Antios contrarius. [Note: ] Aethrios serenus. [Note: ] Blyssein fluere (b apud Graecos v consonantem valet) [Note: ] Boros edax. [Note: ] Echtein odio prosequi. Bremein fremere. [Note: ] Bonbos sonus. [Note: ] Graphein scribere, sculpere. Aglaezein splendere. Vnde glessum, id est, vitrum deducimus. Neos, Neon nouum, Demos populus, turba. Pyrgos turris, locus munitus. Tribos semita. Docos trabes. Pyr. Pyrnein ignis, ardere. Pege riuus, fons. Notis humor. Telos tributum. Telones publicanus. Eleos miseria, [Note: ] eleemosyna. Crypta locus subterraneus. Axine securis. Meneluna. Men menos mensis. Dokein videre. Qui diligentior fuerit, et doctior plura conquisiuerit. Vir doctissimus Ioannes Camerarius a Dalburgico, Vangionum pontifex, aliquot millia dictionum collegit, quae vtraque lingua Graeca et Teutonica idem significant. Haec obiter adnotasse festinanti ad Res gestas Boiorum sufficit.

[Note: 15] Ab orbe lustrato anno ducentesimo nonagesimo secundo natus est Abramus conditor Iudaeorum in Syria, quae quondam terrarum maxima, et plurib. distincta nominibus. Eadem et Assyria dicta, atque Mesopotamia, cuius pars Babylonia est, patria, nataleque solum. Abrami: in arcanis sacrae veritatis Vr Chaldaeorum vocatur. Ptolomaeus, Vrchoam, Plinius Vram adpellat. Fuit is annus centesimus, vicesimus primus regni Tuisconis.

[Note: 16] Qui cum bene sapienterque cum omnium amore et reuerentia maxima potestatis annos centum, septuaginta sex explesset. Nam vitae plusquam ducentos (vt tum erant mores et tempora) compleuit, ex hac vita migrauit, anno orbis ab aquis liberato supra, [Note: Alii sic habent, supra 347] trecentesimum septimo. Et quoniam ob merita suarum virtutum et munerum charus fuit, his quibus imperitauerat, magnum desiderium sui mortuus reliquit Quamobrem prisci ipsum communi omnium suffragio ob miraculum sapientiae et bonitatis, sicut indigetem et Dei interpretem ac nuncium (id enim nostra lingua. Tuisco valet) consecrarunt: eundemque pro Deo habere coeperunt. Matrem quoque eius Nertham, hoc est terram, ex qua editum crediderunt, numinibus asscripserunt, eam interuenire rebus hominum, invehi populis arbitrati sunt.

[Note: 17] Fuit is mos apud vetustatem vsitatissimus referendi bene merentibus principibus gratiam: quo per amorem meriti memoria coleretur, gratiaque referri bene meritis videretur, et successores eorum ad bene imperandum allicerentur. Nempe consecratio ex hominum nata est meritis: suscepit quippe vita hominum, consuetudoque communis, vt beneficiis excellentes viros in coelum fama et voluntate tolleret: acuendaeque

virtutis gratia, aut quo libentius Reip. causa periculum adiret optimus quisque Virorum fortium memoria, honore Deorum immortalium consecrata. Quemadmodum placuit etiam veteribus ex vtilitate publica, sub titulo gratiarum agendarum effusius efferre principes praesentes, vt futuri, non quasi a Magistro, sed tamen sub exemplo praemonerentur; qua potissimum via possent ad eandem gloriam niti: atque boni quae facerent, recognoscerent mali quae facere deberent. Nam praecipere qualis esse debeat princeps, pulchrum quidem, sed onerosum, ac prope superbum est. Laudare vero optimum principem, ac per hoc posteris velut e specula lumen, quod sequantur ostendere, idem vtilitatis habet, arrogantiae nihil.

CAPVT VI. De Regibus Germanorum post Tuisconem.

15. Isis, quae Ceres et Iuno est, in Germaniam venit, ibique frumenti, lanificii, olei et vini vsum docet.

24. Heluctius. Heluetiorum sedes. Caesaris commentarii non sunt integrae veritatis.

25. Boius quartus Herculis filius. Boiorum sedes antiquae intra Herciniam syluam. De Bohemia.

[Note: 1] TVISCONI successit filius MANVS: is potitus est rerum sexaginta sex annos. Cuius regni anno quadragesimo tertio Noas, qui et Ianus, in Italia mortem obiit, ab illuuie aquarum anno supra trecentesimum quinquagesimo. Imperauit ea tempestate Babyloniis Semiramis vxor Nini.

[Note: 2] Sub idem tempus Treuir condidit Treviros vrbem, ac gentem in Gallia Belgica, et ripa Mosellae. Quidam filium Nini, alii vero Mani huius fuisse tradunt, hos vt sequar, inclinat animus. Siquidem Cornelius Tacitus, qui quam diligentissime de Germaniae gentibus scripsit, Treuiros vltro ambitiosos esse in adfectatione Germanicae originis, literis mandauit. Ipsi quoque Galli Iulio Caesari referunt, Belgas a Germanis ortos esse.

Quin fama constantissima huc vsque manauit, Treuiros primos Germanos esse trans Rhenum, qui eriam nunc lingua, moribus, imperio Germani sunt. Eorum pontifex deligendi Imperatoris Romani non extrema tenet. Estque et vocatur Germani Principis scribarum praefectus, Archicancellariusque in Galliis. Complura supra recitauimus.

[Note: 3] Manum ob fortitudinem animi in numerum Deorum ataui nostri retulerunt. Hic filio alteri INGEUONI cognomine, regnum per manus tradidit, ab eo Ingeuones, alterum genus Germanorum cognominatum existic, proximi Oceano, sunt dicti, quod interiora Germaniae incolunt.

[Note: 4.] Maiores namque nostri, vti est apud Plinium, Cor. Tacitum, Pomponium Melam, Germaniam in quinque diuisere Toparchias, quas Oceano, Hercynia: amnibus maximis Rheno, Danubio, Vistula, Tyra, Hypani, Borysthene descripserunt, et determinarunt. Primam Vistula, et sinu Venedico (mare Suetiae vocat Cusa) inclusam, incoluere Vandali. Quorum pars iuxta Plinium et Ptolomaeum, et Tacitum Burgundiones Varrinae, Charmi, Guthones, Venedi, qui et Schlauini. Alteram proximo Oceano Ingeuones tenuerunt: hos nunc Selandos dicimus, eorum pars sunt Frisii, Cauei, Bremenses, Luneburgenses, Litorei Saxones, Cimbri, Dani, Teutones, Hamoburgenses, Lubicenses, Mechaloburgenses, Pomerani, Borusci. Proximi Rheno Isteuones sunt. Rheuenses dicimus. Hermiones medii sunt, contingunt Hercyniam syluam, spectant Danubium: Vltimi Germanorum Melae, pars eorum Sueui, Boii, Hermunduri, Narisci, Chatti, Cherusci, Cimbri, Mediterranei Plinio. Quinta pars Peucini et Basternae contermini Dacis, ad Tyram et Borysthenem, consederunt. Tyras Venedica lingua Danaster, Teutonum Nester vocatur. Borysthenes vero Danuber est, et Neper. In Iordani codice perperam Danubium excusum leges, tu repone Danubrum per r consonantem. Haec vera et antiqua sunt nomina Germaniae. Tempore Ingeuonis Abramus in Palaestina habitauit, Isacus quoque natus est.

[Note: 5.] Ipse Ingeuon posteaquam quinque et quadraginta annos regnauit, vita defunctus est, relicto auiti regni haerede filio Isteuone [(transcriber); sic: lsteuone] , qui tertium genus Isteuones, extrema Germaniae, vnde nomen, incolentes, condidit Hi proximi Rheno sunt, a quo nunc Rhenenses nominantur. Isteuone tribus et quinquaginta annis Germaniam administrante, natus est Iacobus Isaco, nepos Abrami.

[Note: 6] Praefuit deinde Germanis annos tres et sexaginta Herminon, qui et Hermion, Vir ferox armis, ait Berosus. Vnde et ipsi nomen; est enim vir exercituum: ab ipso inditum nomen Hermionibus, qui quartum genus Germanorum a Plinio, et caeteris rerum sriptoribus censentur. Eorum pars fuere Sueui, qui tum latissime imperitabant, Chatti, Hessi, Frauci, Hermunduri, qui Danubium accolunt: Sueui et Boii, Cherusci, Magdenburgenses, Braunschuigum.

[Note: 7] Disciplinam militarem Hermion apud Germanos instimit, remque militarem ita colere docuit. Quotannis aliquot millia armatorum bellandi causa suis ex finibus educebantur. Reliqui qui domi remanserant, se atque illos alebant Hi rursus inuicem anno post in armis erant: illi domi remanebant. Sic neque agricultura, neque vsus belli intermittebatur. Mercatoribus erat ad eos aditus magis eo, vt quae bello caeperant, quibus venderent, haberent, quam quo vllam rem ad se importari desiderarent Vinum ad se omnino importari non sinebant: quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines, atque effoeminari arbitrabantur, Sed quid non longa Dies mutat? Nunc apud caeteras nationes male audimus, vt qui omnes potando superemus, ebrietatemque vel quotidie inter seria exerceamus. De qua re in nos, nescio cuius, non omnino inelegans circumfertur distichon. Petrus Bolanbus Laudenburgensis presbyter est autor

Germani cunctos possunt tolerare labores:
O vtinam possent tam bene ferre sitim.

[Note: 8] Sed ad Hermionem redeo: qui ob virtutem in coelum sublatus a suis, cultusque pro Deo. Eius templum ac signum dictum Hermansal, hoc est, Hermionis; sala id est, aula. Carolus Magnus solo aequauit, et demolitus est, sicuti in quarto narraturi sumus libro. Dum Germania potitur Hermion, Osyris, qui et Apis, et Serapis, cum sorore,

eadem et vxore Iside in Aegypto regnauit, agriculturam docuit: Moses Mizraim vocat.

[Note: 9] Paruit deinde Germania annos sex et quadraginta MARSO, ab augmentando ita cognominato, eius opus Marsoburgium oppidum Misniae, progenies Marsi, et Marsigni Tacito et Straboni, terga Marcomannorum Boiemiam incolentium clauserunt: quidam maris accolas interpretatus, non longe ab Albis hostiis.

[Note: 10] Ad Marsum Osyris rex Aegypti profectus est, aratrum inuenit, et ferramenta, quibus terra coleretur: manibus prius hominum versa, ipsi primus iumenta iunxit, arbores, vites putare docuit, prata tondere, transferre stirpes, et plantare: pecuariam instituit, pastionesque villaticas. Zitum ex hordeo conficere Germani ab ipso didicere. Deinde in Italiam Osyris iter fecit, eam a Tyrannis liberauit. Fuit tum diluuium duos menses ih Achaia, quo tempote etiam Iosephus in Aegypto dominabatur, ad quem profectus est Iacobus parens eius, sicut et Diuus Aurelius Augustinus tradit.

[Note: 11] Marsum excipit GAMBRIVIVS, idem, sicuti ego existimo, CIMBRVS et CIMBREVS est, ob literarum adfinitatem, et varietatem linguae. A pugnando, exercitandoque dictus: eum, qui ad singulare certamen prouocat, proprie significat. Berosus virum ferocem interpretatur, et fuisse, literarum memoriae commendauit. Ab ipso Cimbri conditi sunt: qui nomen peninsulae dederunt, Cimbrica Chersonesus est, nuuc Danomarchiam vocamus. Quanquam Gambriuios Tacitus et Strabo separatim ponant, quos a Plinio Cimbros, Mediterraneos dici suspicari libet. Fuere Cimbri fortissuimi ferocissimique Germaniae populi, de quibus Homerus, Diod. Siculus, Strabo, Corn. Tacitus complura narrant, quae memoratu digna sunt.

[Note: 12] Sub idem tempus Osyris reuersus in Aegyptum, a fratre Typhone interemptus est. Typhonem Lybius cognomine Hercules, (qui in arcanis coelestium literarum est Lehabim) auxilio matris Isidis, genitoris sui necem vindicans, cum conseiis parricidii occidit. Totum inde peragrauit cum exercitu terrarum orbem, Tyrannos iniuste dominantes vbique sustulit, accessit et ad Gambriuium in Germaniam. Montes qui Hispanias et Gallias separant, conflagrarunt, vnde Pyrenei cognomen acceperunt: Pyrnein ardere Teutonibus significat, Runciuallem iam vulgo nominant, negligentia id pastorum acciderat, qui temere ignem fruticibus subiecerant.

[Note: 13] Post Gambriuium, qui quatuor et quadraginta annos regnauit, Germanis imperitasse SVEVVM inuenio annis duo de quinquaginta. Condidit hic Sueuorum gentem, quae quondam interiora Gremaniae, et maiorem partem obtinuit propriis nationibus et nominibus discreti, in communi Sueui dicti fuerunt, quorum Angili, secundum Ptolomaei discriptionem, ea loca incoluerunt, quae nunc Bochi, et Turogi Misnique possident: ab Hercynia sylua vsque ad medium Albis protensi. Inde ab Albi Sueui Senones (vbi nunc Lusacii sunt, et Silesii) vsque ad Sueuum ainnem tenuerunt, quem accolae nunc Oderam vocant.

[Note: 14] Marcomani pulsis Boiis, Boiemiam, et eum tractum ad Danubium habitarunt. Quadi, Marchoueltae, Rugi Suiones, Leuonii nomina seruant. Legii, Sitones Poloniam cis Vistulam tenuerunt, contermini ab Orientis ora Getis et Dacis: contigerunt Sueuum montem: quem Ptolomaeus Carpatum, nos Chremnizium, et Semnitzium nuncupamus. Haec capita Sueuorum. Ipsi post mortem Attilae, pars Theodosii Magni antea, auitis excessere sedibus, partim soli melioris gratia, partim pulsia Venedis, qui ea nuncloca mixti Saxonibus obtinent. Marcomani, Quadi, Hispanias occuparunt. Caeteri Rhetias, Galliam, Franciam: sed haec in sequenti volumine referentur.

[Note: 15] Lybius Hercules (Sueuo regnante) in Hispania, Isis mater eius regina Aegypti, post caedem mariti, interitumque filii, in. Germaniam ad Sueuum venit, frumenta temere incognita mortalibus inter caeteras herbas nascentia reperit, serere, molere, et terere, et inde panes conficere docuit: Lanificii, et olei, et vini vsum monstrauit, ob id Dea credita, Sueuique eam consecrarunt, atque pro Dea coluerunt. Signum eius in modum Liburnae figurarunt, quae doceret aduectam religionem, peregrinumque sacrum. Discessit inde Isis in Italiam, Ceres ibi, et Iuno cognominata. Hebraei tum mortuo Iosepho

[Note: 16] Potitur inde Germaniae regno annos vnum et quadraginta VANDALVS, author Vandalorum et Venedorum, quos primum genus Germanorum Plinius esse docet. Partes eorum Burgundiones, Varinae, Charini, Gutones: Ptolomaeo Phrugundiones, haud scio an corrupte: Auarini, Chariones, Gythones, dicti, trans Vistulam omnes habitarunt, in ora sinus Venedici: vbi nunc consident traus Vistulam Bolii, Borusci, Massobii et huiusmodi Venedorum gentes, quas et Tacitus, Ptolomaeus et Iordanus refert. Caeterum Vandali post mortem Theodosii Magni deuastatis Galliis, Hispaniis, Romanis Prouinciis, Aphricam Carthaginemque occuparunt: Burgundiones partem, Galliarum, quae adhuc retinet nomen.

[Note: 17] Decimus apud nos regnauit Teuto, Imperii eius anni sunt septem et viginti. Posteri vero Teutones et Teutoni, Ptolomaeus Teutonarios vocat proprium, ac peculiare olim nationis, nunc autem commune gentis vocabulum. Consederunt in litore sinus Codani, intra Albis et Vistulae hostia, quae loca nostro aeuo tenent Luneburgenses, Mechelburgenses, Pomerani, et Borusci cis Vistulam paulo post plura dehac natione narrabo. Quidam Teutonem esse Mercurium Germanorum interpretati sunt: cuius Corn. Tacitus mentionem fecerit. Ego vt incompertum mihi in medio relinquo. Eiustempore natus est in Aegypto Moses ille Dux Iudaeorum, et legifer nobilissimus, colloquio familiari Dei immortalis.

[Note: 18] Postremus regum Germaniae, quos Berosus enumerat, est Alemanus cognomento Hercules, conditor primus Boiorum. Insigne eius Leo fuit, causa cognominis: proinde alere Leones gentilitium est principibus nostris. Diuus Hieronymus et Eusebius primum fuisse Herculem autumant. De eo plura in superioribus explanauimus, quae hic repetere frustra est. Aleinanos proprie dictos, quae pars est, atque pagus, et flumen Boiorum, nomen etiam nunc retinens, procreauit. Celtae in commune omnes Germanos, Alemanos vocare solent.

[Note: 19] Sub idem tempus fuisse perhibetur diluuium illud Deucalionis trimestre, pöecis decantatissimum, proinde pueris vel in scholis notissimum. Amnes non solum crebris, ac continuis imbribus aucti, verum etiam obstructis hostiis, meatibusque planiciem camposque operuerunt, seu quodam iniquo fato, seu spiritu incluso, ac fumida caligine luctance, et ad libertatem exire nitente, intumefacta tellus est. Nam posteaquam venti peruicere eruperuntque, terra intremuit, apertis meatibus, flumina in pristinos alueos redierunt. Vnda quidem recubuit, sed grauius ignis saeuiit: nam exustione conflagrationeque terris insecuta, graui pestilentia quoque conflictatum est mortalegenus. Poetae incendium Phaetontis vocant.

[Note: 20] Ea etiam tempestate in Aegypto Hebraei intolerabili iugo seruitutis premuntur (eorum maiores sterilitate atque inopia laborantes transierant in Aegyptum rei frumentariae gratia) tum eorum misertus Deus, eduxit eos ac liberauit eos de manu Chencris regis Aegyptiorum, post annos ducentos quindecim duce Mose: in qua eductione ostendit virtutem suae Maiestatis Deus. Traiecit enim populum medio mari rubro, diuino iussu, vento noctu scidente aquam, vt populus per siccum gradi posset. Qua re audita Chencres Tyrannus Aegyptiorum cum magna suorum manu insecutus est: et mare adhuc patens temere ingressus, cöeuntibus aquis, cum exercitu deletus est. Hebraei vero egressi, in solitudine multa mirabilia viderunt. Nam cum sitem paterentur, ictu virgae rupe percussa, prosiliit fons aquae, populumque recreauit. Quo rursus esuriente, coelestis alimenti pluuia descendit: quin et am coturnices in castra eorum ventus induxit, vt non modo pane coelesti, sed etiam instructioribus epulis saturarentur. Pro his tam diuinis beneficiis honorem Deo non reddiderunt sed depulsa iam seruitute, iam siti, fameque deposita, in luxuriam prolapsi, ad profanos Aegyptiorum ritus animos transtulerunt. Cum enim Moses dux eorum ascendisset montem at que ibi quadraginta diebus moraretur, aureum caput Bouis, quem vocant ipsi Apin, quod eos signo praecederet, figurarunt. Quo peccato ac scelere offensus Deus impium et ingratum populum pro merito poenis

grauibus adfecit: placatus tandem, suppletis solennibusque precationibus, legem per Mosen dedit.

[Note: 21] Sea ad Herculem, vnde diuerti, redeo. Eidem complures adsignantur liberi. Noricus primo genitus, Hunnus, Heluetius, Boius minimus natu. Posteaquam mortuus est, fratres, vti fit, de regno contendunt. Rhomus, qui tum trans Rhenum in Gallia imperitabat, propter dissensionem fratrum regnum diuidit, terminos imperii singulis distribuit.

[Note: 22] Noricus inter amnes Danubium, Oenum, Draum, Italiamque: Noricos, antea Tauriscos dictos, a Taurisco rege, quem Hercules interemit, progenuit, a se dato nomine. Omnes eiusdem cardinis populos Herculeam esse prolem, Plinius literis mandauit. Quando autem plures fuisse Hercules pro vero constet, cuiusnam filius Noricus fuerit, ambigitur. Schritouinus et Freithulphus tribuunt eum Lybio Herculi Aegyptio, qui in Hispania interiit. Vitus Arenpeck Graecorum Herculi, vltimo Piratarum duci vendicat. Me haud poenitet eorum esse sententiae, qui ipsum ex Hercule nostro prognatum adfirmant. Opus Norici est Noreia vrbs Tauriscorum. De qua ita Strabo [Note: Strabo lib. 5.] narrat: Aquileia extra fines Venetiac est, flumine ab Alpibus descendente disterminatur, per quod sursum nauigatur stadia mille ducenta vsque Noreiam, vbi Cn. Carbo collatis adversus Cimbros signis, re infecta discessit: eandem a Boiis oppugnatam Caesar. interiisse Tauriscis Plinius refert. Quidam Goriciam esse autumant: quod neque affirmare neque refellere in animo est. Nerobergam quoque, quam diplomatibus et Caesaribus Noreioberga est, ab ipso conditam esse tradunt annales nostri: quam si interpreteris Noricimontem valet: quo nomine ab Ottonne pontifice Fruxinensi nominari solet.

[Note: 23] Hunnus Sarmatiam, Orientalemque Germaniam tenuit, Hunnos procreauit. Quorum sedes prima fuit (quemadmodum Ptolemaeus describit) intra montes Amadocum et Alanum, amnem Borysthenem, Maeotim paludem, interque Basternas atque Roxolanos. Ibi Tartariae nunc confinium caputque.

[Note: 24] Heluetius Isteuones possedit, a quo Helvetii dicti: qui inter Hercyniam syluam (quam Ptolomaeus Heluetiorum, accolae nunc Nigram vocant) inter Rhenumque et Maenum amnes (Tacitum sequor) tenuere sedes. Deinde transgressi Rhenum in Gallia Belgica Colonias deduxerunt (Pomponium Melam diligentius legito) [Note: Heluetium Auenticum, Schletstatt.] Heluetium, et Auenticum Vrbes condiderunt, quae in Antonini itinerario ex computatione passuum Silestadium, et Verona sunt. Ad Rnodanum flumen fines promouerunt, qui in longitudine millia passuum ducenta quadraginta (sicuti Caesar dimetitur) patebant: sub quibus secundum Strabonis etiam opinionem Tribochi, Vangiones, Nemetes continentur, qui haud dubie, inquit Cornelius Tacitus, Germaniae populi. Hercynia quoque, vt Caesar describit, oritur in finibus Heluetiorum, quam partem eius nunc, vt dixi, Nigram Syluam appellare solemus. Gessereque continua bella non cum Germanis, quemadmodum Caesar aliis temere credidit, sed cum Rhetis, vti Strabo longe diligentius Caesare narrat. Nam vti est apud Suetonium, Pollio Asinius commentarios Caesaris parum diligenter, parumque integra veritate compositos putat. Cum Caesar pleraque et quae per alios gesta erant, temere crediderit. Et quae per se, vel confulto, vel etiam memoria lapsus perperam ediderit, existimat rescripturum, et correcturum fuisse.

[Note: 25] Vlteriora Boius possedit: hic Alemanos a patre conditos, Hermionum non parvam partem, a se Boios nuncupauit. Manet adhuc, inquit Tacitus, Boiemi nomen, signatque loci veterem memoriam, quamuis mutatis cultoribus. Prima itaque Boiorum sedes fuit intra Hercyniam syluam, et extra, qua occidentem, Danubiumque spectat, Hercynia sylua eos pro natiuo muro in modum cordis, citharaeue muniuit. Quam regionem ab ipsis adhuc Boiemiam cognominamus, quasi tu dicas, Boiorum patriam, et domum: id enim nostro sermone Boiemia declarat. Condidit ibi Bubienum, siue Boiobinum Vrbem, quae et Marobudum postea fuit, nunc Praga est. Boioemia eiecerunt Boios Sueui, Marcomani proprie dicti, hos Zechi: natio est Venedorum, hoc est Sclauorum, adhuc Boiemliam possidens. Inferius plura enarrabimus in tertio volumine.

[Note: 26] Extra Hercyniam intra amnes Danubium, Alemanum, Rhedonessum contiguas sedes habuerunt Boii: vbi adhuc nunc consident, seque incunabula Boiorum incolere et tenere gloriantur. Quemadmodum a nobis supra quoque commemoratum est: ibi [Note: Baireuth] Boioritus et [Note: Barberg] Boiobergomum: hoc Boium montem, illud Boiorum nouale significat. Ibi [Note: Fichtelberg.] Vichto mons, a pinastris ita dictus. Insignis, partu quatuor fluminum, quos ad quatuor coeli cardines profundit. Sala Septentrionem petit, Maenus occidentem Solem, Aegra ad orientis oram fluit, Nabus meridiem versus. In confinio etiam Boioemiae Vindelicorum et Noricorum inter confluentes maximorum amniumDanubii, Oeni, Illissi, g Boiodurum, ab Boio conditum existit: Boiis id turrim valet, Romani Bathauiam nominarunt. Vtrunque retinet nomen, corrupro tamen licentia vsus, et vetustatis sono.

[Note: 27] Vitus Arenpekh, et quidam alii Boium, ac Heluetiun post inundationem terrarum profectos esse ex Armenia, scriptis prodiderunt, quos Moses pro idiomate Hebraei sermonis Heuilach et Iobab vocet: quemadmodum Lybium Lehabim, Osyrim Mizraim, Sarmatam Hazarmoth, Histrum Iactan, Saum Saba, Adulam Hadoram appellet: quisque pro ingenio suo demat, vel addat fidem. Nam quis rem tam veterem pro certo adfirmet? In huiusmodi rebus niti coniecturis satis est: id quod interpretibus sacrarum literarum in plerisque licere video. Hoc enim compertum habeo, imperitis facile imponere ambiguitatem, quod complura vno nomine nuncupentur, quae discernere, nisi peritissimis, in promtu non est. Multa proinde in vnum confundunt saepius imprudentes: quemadmodum cum accepissent a maioribus Boium fuisse tempore Diluuii Deucalionis, et imperitasse Hermionibus, similitudine nominum decepti, credidere diluuium primum, et Armeniam, vt notiora ipsis, fuisse. Itidem hallucinati sunt de Norico, et Hercule.

[Note: 28] Cuius filii dum Germania potiuntur, Moses fatiloquus, et veridicus Dei interpres, vir consultissimus omnis diuini humanique iuris, cum centum et viginti annos vixisset, ex hac vita migrat. Quem et Ethnicis scriproribus Beroso, Diodoro, Siculo, [Note: Dio. Sic. lib. 3. cap. 5.] Trogo, Pompeio, Iustino, Plinio, Straboni, Iuuenali, et plerisque aliis notum esse reperio. Mosi succedit Iesus, qui et Iosues (Hebrais Ioschuah est) praefuit Iudaeis XVII. annos. Hic Iudaeos vi et armis iussu diuino in Palestinam duxit, Reges vnum et triginta occidit, Vrbes solo aequauit, gentes excidit, regna subuertit, in homines pecudesque, et supellectilem citra omnem sexus, et aetatis rationem iure belli saeuitum est: mulieres cum infantibus deletae. Huic genti dati a suprema illa Maiestate quatuordecim praetores ad Samuelem et Saulum (vt est in arcanis sacrae historiae) per annos trecentos nouem, et triginra.

[Note: 29] Eadem tempestare Coritus rex Italiae nepos Lybyi Herculis, mortem obiit: inter filios eius Lasium in regno, et Dardanum maiorem natu, ante regnum natum, vt infida est societas regni, parricidiale oritur bellum. Dardanus interfecto fratre Iasio profugus in Asiam maiorem euasit. Vbi Dardaniam condidit, quam nos regnum Troianum vocare solemus ab restituto orbe anno octingentesimo duo de tricesimo, a primordio regni Germanici anno sexentesimo nonagesimo septimo:

[Note: 30] Tum etiam ex Godolandia sinus Venedici Insula (quae e regione Vistulae amnis sita, ab Aquilone Scandinauiam peninsulam spectar) Goti qui Dani, Daci et Getae sunt, rege Berico egressi ad Danubium, migrarunt in eas regiones, quas nostro aeuo Vgri Transdanubiani, Transsyluani Septemcastrensis, Valachi tenent. Regnatum ibi a Getis et Dacis, vsque ad Valentis Augusti annum quartum decimum. Hunni tum eos sedibus auitis eiecerunt. Getae a Romanis in Thracia collocati sunt: vbi auaricia Maximi praesidis, fame coacti rebellarunt, et Romanos deinde variis cladibus attriverunt

CAPVT VII. Continuatio Regum Germaniae et de prima Boiorum emigratione in Italiam.

1. Post Herculis filios regnauit Ingeramus Herminius et Adalgerio huius nepos.

4. Cimbri Gallo-Graecos et Venetos condunt, Tauricum occupant, Asiamque vectigalem reddunt.

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Probatur, Gallos, Galatas et Celtas Germanos fuisse.

[Note: 1] POst filios Herculis apud nos regnasse reperio INGERAMVM, cognomento HERMINIVM, filium Boii, eiusque nepotem ADALOGERIONEM. Ingeramus condidisse fertur Hermeniam oppidum inter confluentes Nabi, Danubii, et Rhegi: quae postea translata in aliam ripam, fit Reginoburgium. [Note: Adologeropagum, Allerspach.] Adalogeropagum praefecturam Boiorum in tabulis et instrumentis saepius reperio. Coenobium eodem nomine etiam nunc est in Boiaria (hodie Allerspach) cuius praesul VVolffangus Marius, Philosophus et Poeta, cui hos dedicauimus versiculos:

Tu bonis cantas auibus, Deumque
Concinis Vates meliore plectro:
Tu crucem nostri Domini, Deique. Rite salutas.
Possides templum per amoena prata,
Qua rigat Vilsus speciosa vallis
Arua, nec longe tenuis sub vndas, Perditur Istri.

Ingerami et Adalogerionis nomina frequentissime in fastis referuntur, ipsos more maiorum antiquis proaui celebrarunt carminibus, quae in Biblio thecis extant.

[Note: 2] Subsequuntur quos patrio sermone adhuc canimus, et Cornelius Tacitus [Note: in lib. de Germ. moribus.] enumerat, LAERTES et VLYSSES: Hic Vlsiburgium, vulgo Aschiburgium, in ripa Rheni a suo nomine adpellaut: in confinio Rhetiae, et Noricorum ostenduntur arma, Laertis fuisse incolae credi postulant. His imperantibus, Gedeon praetor Iudaeis ius dixit.

[Note: 3] Et Venedi, Cimbrique, qui etiam Cimmerii sunt (testibus Strabone, Plinio, Diodoro Siculo, Stephano Byzantino) seu ob inundationem Oceani, seu ad exonerandam turbam, praegrauantem regnum domi, siue vt alii scriptis mandarunt, latrocinandi more et cupidine praedae, rege Medo patriae relinquunt penates, nouarum sedium auidi, ab vltimis terrarum oris proficiscuntur, (Egesippus discipulus Apostolorum narrat Germanos olim, Imperium orbis agitasse) par in Hercyniam syluam Boiemiae fertilissimae, vbi tum Boii (sicuti ex Eratosthene, Possidonio, Corn. Tacito praediximus) habitabant, transitum faciunt. At Boii correptis armis, agmineque facto illos adoriuntur atque finibus suis exturbant.

[Note: 4] Cimbri a Boiis pulsi Danubium transmittunt, in Illyrico, Norico, Pannoniis, Gallograecos Venetos in Italia condunt. Alia vero manus Cimbrorum Sarmatis domitis ad oram Meotis lacus, Pontique porrexit: peninsulam Tauricam occupat, oppidum Cimmerium, quod et Cimbricum, autore Plinio, extruitur: ab ipsis et Cimmerius Bosphorus nomen retinet: ibi nunc Tartariae initium. Cimbrorum quoque vxores societate militandi viris coniunctae. Maiore Europae parte subiecta, Asiae quoque nonnullas Vrbes occupauere. Ibi Ephesum, multasque alias Vrbes condiderunt. Asiam deinde armis perdomitam vectigalem fecerunt.

[Note: 5] Erant inter illas sacerdotes diuinationis peritae, quas patrio sermone Alirunas nuncupant. Hae incinctae zonis nudae pedibus, canis capillis, linteaque tunica, et alba veste, quae subtus fibulis annexa erat, amictae: captiuis per castra strictis occurrebant ensibus, quos ad humum sternentes, ad aereum pertrahebant craterem, deinde eos in sublime tollendo iugulum ferro aperiebant, et profluente tum sanguine in craterem, euentum belli vaticinabantur. Aliae dissecto ventre ex intestinis victoriam interpretabantur. Inter praeliandum vero pelles ad carrucarum velamina extensas, crebris pultabant ictibus, ingens strepitus cum horrore edebatur. Mazonas nos, id est Viragines: Graeci Amazonas vocant.

[Note: 6] Referre operae precium est, quae Corn. Tacitus, quo nemo plura (qui quidem extet)de nobis scripsit, in libro de situ et moribus Germmiae, recitat, Germani (inquit) aliquid sanctum et providum inesse mulieribus putant, ad matres, ad coniuges vulnera ferunt, nec illae numerare, aut exigere plagas pauent, cibosque et hortamina bellantibus gestant. Memoriae proditur, quasdam acies inclinatas iam et labantes a foeminis restitutas. Dotem quinetiam non Vxor marito, sed maritus Vxori offert. Munera non ad delicias muliebres quaesita, nec quibus noua nupta comatur, sed Boues et frenatum equum, et scutum cum framea, gladioque. In haec munera Vxor accipitur: atque inuicem ipsa armorum aliquid Viro adfert, ne se mulier extra bellorum casus putet: Ipsis incipientibus matrimonium auspiciis admonetur, venire se laborum, periculorumque sociam: Idem in pace, idem in graelio passuram, ausuramque.

[Note: 7] Narrat etiam Lucius Florus in eo bello, quod Imp. Caesar Augustus cum Germanis, eorumque finitimis gessit, foeminas nostras deficientibus telis, infantes ipsos humo afflictos, in ora militum aduersa misisse. Nostro etiam aeuo mulieres castra sequuntur, militum numerum aliquando aequantes: damnosae magis, quam viri.

[Note: 8] De Cimbris, et eorum Vxoribus fabulosa multa confinxere Graeci, Poeticis magis decora fabulis, quam incor ruptis rerum gestarum monumentis. Notissimi enim sunt, celebratissimique Graecorum annalibus Cimbri, et eorum Vxores Amazones: quorum et Homerus omnium scriptorum Graeciae vetustissimus meminit, Cimbrisque Amazonas coniungit: quas et Euscbius, et Hieronymus, et Plimius, Pomponiusque Mela, Cimbris, Germanisque addicunt. Et Flauius Vopiscus in bello Germanico ab Aureliano captas Amazonas, et triumphatas narrat, qui Germanas fuisse aperte dicit, Cimbros alii Getas, Danosque alii Scytas, et Galatas, quisque notiore sibi vocabulo nuncupant. Id satis constat, collecticiam manum fuisse ex variis Germaniae Magnae nationibus, Cimber, nostra lingua pugnacem, [Note: Cimber, id est Kempfer] et latronem quoque valet.

[Note: 9] Post haec apud nos BRENNVS regnauit: de quo carmina vernaculo sermone facta legi in Bibliothecis. Bathauiae sepultum esse fama tenet: supra quam haud longe Brennobergomum [Note: Brenberg ein Schloss vor dem VVald.] castellum, atque gens perdurat, quasi tu dicas Brennonis montem.

[Note: 10] Huic filium assignant, qui vulgo sit Hiccar (frequens etiam nunc cognomen) in fastis Hichtar, scriptoribus Annalium Hector, cuius filius Franco, Franconas progenuit. Deprauatus apud Ciceronem in libr. 14. Epistol 6. ad Atticum, locus, cuius initium: Pridie Iduum Fundis accepi tuas literas, et c. in caussa fuit, vt haec scriberet Auentinus.

Nam vulgo legebant Sueui, Francones et c. Sed certum est, Francorum aut Franconum Ciceronem non meminisse, quin idtemporis nondum id nomen vsurpatum fuit. Quin nec Tacitus, nec Ptolomaeus Francorum meminerunt. qua de re alias pluribus. Itaque alii aliter lectionem emendant, vt et citato capite Beatus Rhenanus lib 2. rer. Germ. p. 103. Alii et ex his Paulus Manutius verba illa in suis editionibus prorsus sustuderunt. qua de re alias pluribus.* Ipsi a Cicerone cum Sueuis numerantur, postea et Galliis, et Roma potiti sunt. Eorum virtus Romanum Imperium in Germaniam transtulit. Varias esse propriorum nominum transmutationes, experientia rerum magistra, docet: et antea ex Strabone admonui.

[Note: 11] Tempore huius Franconis, quarto ante Samsonis praeturam anno, decem annos continenter ad Troiam belligeratum est, quo bello nihil notius vulgo etiam ignobili apud Germanos existit. Idcirco Reges Troianos paucissimis enumerare non pigebit: simul vt animaduertatur, nil humanorum certum esse: sceleraque nunquam impune abire: scelesto semper licetpede claudo comes est poena.

[Note: 12] Primus apud Troiam regnauit Dardanus annos vnum, et triginta: cui filius Erichthonius quinque et sexaginta annos successit. Ipum subsequitur Tros, aquo Troia nuncupata: qui posteaquam potestatis sexaginta expleuit annos, regnum auitum per manus tradidit Ilo, conditori Illi vrbis, quam Troiam vulgus nuncupat. Hic post quinque et quinquaginta annos Laomedonta nabuit successorem, patrem Priami: ille sex et triginta, hic quadraginta regnauit annis. Priami filius Alexander, qui et Paris violato iure hospitii, Helenam vxorem Menelai Regis Graeci, hospitis sui, rapuit

[Note: 13] Graeci principes decem annis oppugnatam Troiam, tandem dolo capiunt, igne vastant, atque delent. Alii duntaxat captam et direptam, non euersam tradunt. Ob vnius tum mulierculae stuprum Asia et Europa infestis concurrerunt armis: terra, marique varia praeliorum fortuna inuicem se trucidarunt: tot inuicem data, acceptaque damna, tot millia hominum perierunt: tantum sanguinis humani effusum est. Regnatum est apud Troiam a sex regibus annossupra ducentos septem et nonaginta.

[Note: 14] Scythas, Moesos, Amazonas, Germanos bello Troiano interfuisse, praeter vulgatissimam famam, et leges Imperatoris CAROLI QVARTI Caesaris Augusti, a quo prouocandi ius non est, authores habeo, quos sequar. Et vt conquirere fabulosa, ac fictis oblectare legentium animos, procul grauitate caepti operis crediderim, ita vulgatis traditisque demere fidem non ausim. Vera enim (vsi est apud D. Hieronymum) lex est historiae, vulgi opinionem exprimere.

[Note: 15] Mihi enimuero ad hoc opus conficiendum omnia experto, non adeo barbari maiores nostri fuisse videntur, quin immortalitati, famae, memoriaeque rerum, suo more, suisque monumentis consuluerint: quae si vestigiis et via, qua debent, accuratius inquirantur, ne hac quidem parte, aut Graecis, aut Romanis cedemus. Ita est profecto, quemadmodum scripsi ad Conradum Beuthingerum Iureconsultum, licet Reipublicae procellis obrutum, ista tamen sedulo curantem.

Foecunda vatum Roma fidem sibi
Tecisse fertur, si tua Beuthini
Virtus celebrasset parentes
Non taciti premerentur Orco.

** Quis porro tam animo communi lenique eri, qui non stomachetur, in tanta hominum ignauia, praecique eorum eorum, qui sibi literarum principatum sumunt, et rerum habenas mordicus tenent, cui non moueat socordia bilem, plerique cum nihil laude dignum gerant ipsi, laudari quoque ineptum putant, inuitus refero, veritas odium parit, dicam tamen. Proxime Ingelstadium, saxa Romanis literis inscripta effossa sunt ab agricolis, ab ipsis et seruantur et ostenduntur. Actum est etiam nomine Principum, cum his qui sibi Vrbis et Gymnasii proceres videntur, vti ea monumenta Ingolstadium deueherentur, in lustrique loco ac conspicuo conlocarentur: sed surdis cantauimus, qui etiam alio huiuscemodi lapide (qui cuiusdam opera in Damibio Ingolstadium vectus) vniuersis in humum literis priuati hominis ossa contegi permiserunt.

Adeo agricolis nostris plus cordi sunt virtutum praeclara monumenta, quam istis scholasticis, hoc est, vmbraticis declamatoribus, sordidisque pecuniae et aurae popularis mancipiolis. Mirum tamen est, cum omnia sibi permittant, quam in alienis libris ingeniosi sint, quamque obtrectatione alienae scientiae famam sibi aucupentur. Nemo de simplicitate mea conqueri potest, nisi qui de se ipso male senserit: sed longius a suscepti operis materia deuecti sumus. Ego omissis Vitilitigatoribus reliqua subnectam.**

[Note: 16] Quinam Reges post superiores Germaniae Boiariaeue imperitauerint, quaerere distuli. Nec enim fas est scire omnia. Apud authores, quos ego quidem euoluerim, nihil certi de Boiis, vsque ad Tarquinium Priscum Regem Romanorum scriptum reperio. Si quid praeclari gestum est, id in commune tum Galli, nunc Germani sibi vendicant. De quibus pro rei dignitate perscribere maius est, quam vires meae ferre possint. Et huiuscemodi sine exactissima Germaniae, partiumque eius perlustratione tentare insania est. Quae Graeci Latinique, licet hostes nostri rerum scriptores, de nostris maioribus literarum memoriae commendarint, quam paucissimis potero imagis indicabo, quam narrabo. Quod si quis ea duntaxat, quemadmodum referuntur, in librum transferre velit, maius profecto opus conficiet, memoratu digniora, certiora, verioraque afferet, quam quidam nostratium, vt ita dicam, Chronicariorum, qui ex professo hanc operam condicunt.

[Note: 17] At quoniam in Gallos incidimus, de ipsis, quid grauissimi sentiant authores, non fuerit alienum absoluere, in eoque paululum commorari. Prisci annalium scriptores, (sicut Ephoros, et Strabo, graves in primis authores in libro primo de situ orbis tradunt) omneis populos subiectos Aquiloni Scythas: occiduo vero soli, tum Gallos, Galatasue, tum Celtas, aut Celtoscythas in communi cognominauerunt. Quamobrem in Annalibus fere apud eos praecipue scriptores, qui ante Romanos Imperatores vixerunt, Germani haud aliter quam Celtae et Galli, Galataeue appellantur. Aristoteles Stagirita veritatis diligentissimus interpres, in libro secundo Meteorologicon Celtis Histrum, qui Germanorum est, attribuit. Diodorus Siculus in libro sexto regionem inter Rhenum, Danubium, Scythiae conterminam, vbi et Hercynium iugum est, Galatiam magnam, vti Ptolomaeus Magnam Germaniam, nuncupat. Teutonas, Cimbros, Boios, haud dubie Germaniae gentes Salustius, T. Liuius, Corn. Tacitus, Festus, Gallos: Appianus Alexandrinus Celtas nominat. Sextus quoque Ruffus, vir Consularis, qui ad Valentinianum Imperatorem scripsit, non aliter quam Gallos, Germanos vocare solet. Gallos quoque, qui Romam incenderunt, Delphicum templum spoliarunt, in Asiam profecti sunt, Teutonas Gerinanosque fuisie, authores habeo, Diodorum Siculum, Appianum Alexandrinum, Diuum Hieronymum, Gotofridum Viterbiensem, quemadmodum et vernaculis apud nos annalibus proditur, et carminibus antiquis celebramus.

[Note: 18] Compertum ego habeo Gallicam linguam eam vocari, quae modo est Teutonum. Cato, Plinius, Sextus Ruffus, Festus Pompeius, Diodorus Siculus Padum, Podincum, Bulgam, Bergomum, Cimbrum, Emporedum, Rhedam, Pyrenen, Ceruisiam, docent Gallica esse vocabula, et valere piceam, fundum, montanam vrbem, saccos, Scortres, latronem, equorum domitorem, currum siue rotas, combustum, potum ex hordeo, qui sit in Aegypro Zitum, in Hispania Celia, in Gallia Ceruisia. His omnibus vocabulis Teutones adhuc vtuntur, ipsisque valent, quemadmodum ab illis refertur scriptoribus. Adde quod omnia nomina propria populorum, Regum, Ducum (quos authores rerum Gallos vocant) Germanica Teuronicaque sunt, et adhuc vsurpantur. Sicuti Sigouesus, Bellouesus, Lutharius, Viridomarus, Britomarus, Brennus, Thessatonus, Tectosaces, Trocini, de quibus abunde supra in initio explanavimus.

[Note: 19] Libet docere, quod perquam paucis cognitum esse animaduerto, Ioannem Stabium, Conradum Celtem, Vates absque odio ostentationis vndecunque doctissimos, quos ob eruditionem Imperator Maximilianus Caesar Augustus in aulam vltro acciuit, in ea esse opinione, audiui quam referam. Quemadmodum

Belgae, pars Celtarum adhuc Germanice loquuntur, ita caeteros Gallos non alia lingua, quam Teutonum et Alemanorum (vti vocant) esse vsos.

[Note: 20] Huius rei haec maxima habent documenta, quod Strabo Germanos quasi legitimos fratres, cognatosque Gallorum, legibus, moribus, lingua interpretetur. Quod etiam Iulius Caesar narret, se per interpretem colloqui Gallis solitum: Ariouistum vero regem Germaniae vsum absque interprete esse Gallica lingua. Nostrates insuper Historici in treis diuidunt partes Galliam, Romanam, Teutonum, et Gallograecam. Narbonensis verius Italia est (ait Plinius) incolae se Italos etiam nunc esse contendunt. Celtae Aquitani ob longinquam seruitutem, qua a Romanis oppressi fuerunt, in Romanos ritus transformati, amplius propriae linguae memoriam non seruant, Romane corruptissimo tamen sono loquuntur. Teutones, Belgae et Germani sunt Cisrhenani. Gallograecia Illyricum, Pannonas, Noricos complectitur, quod proxima fuerit Graeciae. Nec me fugit quosdam aliter sentire de Gallograecis, sed ego domestica sequor testimonia.

[Note: 21] Denique Philosophi Gallorum Bardi, Druydesque pulsi a Tiberio et Claudio Imperatoribus Romanis: ex Galliis in Germaniam Magnam trans Rhenum tanquam cognatam, et eiusdem sermonis gentem transmigrarunt. Caeterum Gallos atque Galatas a candore corporis dictos esse, quidam literis mandarunt. Inter quos est et D. Hieronymus in commentariis in Epistolam D. Pauli ad Galatas: Suae sententiae autores citat Lactantium, Sybillam, Marcum Varronem cunctarum antiquitatum diligentissimum perscrutatorem. Vnde poeta, Tum lactea colla, Auro innectuntur, etc. potuisset (inquit D. Hieronymus) dicere candida. Idem patrium Galatarum sermonem eum esse adfirmat, qui sit Treuirum, quos esse Germanos palam et manifestum est.

[Note: 22] Appianus vero Alexandrinus narrat, Germaniae et finitimis regionibus imperitasse quondam tres fratres Celtem, Gallum siue Galatam, Illyrium, qui Celtas, Gallos, Illyricos condiderunt. Adhuc nobis Galli nomen crebrum, sacrosanctumque est, vt qui eo nomine Diuum colamus, cui et [Note: S. Gallenvrbs.] Vrbem Coenobio insignem maiores nostri consecrarunt. Est et pagus et tribus in inferiori Boiaria, ad vtramque Danubii ripam in diplomatibus Caesarum Keltege, [Note: Keliege siue Kelzge.] hoc est, Celtis terra nuncupatur. Nomen vrbi etiam facit, et regiae sitae adhostia Alemani, vulgo Kelham, id est Celtae domus vocatur: patria Leonardi ab Eckh, Boiorum doctissimi Iureconsulti, et inter nobiles eloquentissimi, et inter eloquentes nobilissimi.

[Note: 23] Illud praeterire non debeo, Gallos plerosque ortos esse a Germanis, ita ipsi Galli apud Caesarem referunt, et Marcellinus ait, Gallos ex tractibus transrhenanis oriundos esse, indigenas quidem partem inhabitasse. Hoc satis quoque constat, quemadmodum post natum Christum longo tempore Germaniae coniuncta Gallia fuit, ex Germaniaque ortis Regibus paruit. Ita ante Christum natum Germanis obedisse principibus, vnumque regnum, vnum Imperium cum Germania fuisse, authores sunt. Nam et Romani (vti scribit Tacitus et Caesar) Galliam intrarunt vocati a Gallis contra Germanos. Pars Celtarum Belgae vero omnes, Burgundiones, Nordomanni, Franci ex Germania migrarunt, in Gallia sedes collocarunt, quas adhuc tenent, Germanicisque cognoininantur vocabulis. Sed ad rerum gestarum ordinem redeo.

[Note: 24] Eusebius et Diuus Hieronymus in Chronicis annotarunt, Cimbros et Amazonas coniunctis copiis arma Asiae intulisse post captam Troiam, tempore Sauli primi Regis Iudaeorum, quemadmodum ante captam Troiam partem magnam Europae, non paruam Asiae tributariam, vectigalemque fecerunt: vbi coniunctim eos enumerant rerum autores, id quod paulo ante narrauimus, in Asia Cimbros, et Amazonas condiderunt. Huiusmodi pleraque bella, poetico more velata mysteriis fabularum apud nos, patrio sermone, et numeris scripta leguntur. Populares nostri heroum Codicem, [Note: Heldenbuch.] quod Heroum Germaniae gesta contineat, cognominant. Versus sunt Ouidii:

Exit in immensum foecunda licentiavatum:
Alligat historica nec sua verba fide.

Mea quoque memoria Imperator Maximilianus Caesar Augustus more maiorum fabulis res gestas suas velauit, et omnem vitae seriem carminibus, et patriis et latinis nominibus confictis celebrandum curauit, [Note: Teurdanck.] Teurodancum vocant. Rursus coeptae rei seriem prosequar.

[Note: 25] Tarquinio Prisco Romae regnante Ligures, Insubres, Sueui, Senones, Sicambri, Cimbri, Chamani, aliaeque Galliae et Germaniae Magnae gentes, ductoribus Belloueso, Sigoueso, Medone, Helitonio alpes hactenus insuperabiles transgressi, Italiae sese superfundunt. Deinde Boii (quorum maxima pars erat) pulsi Boiemia, Hercyniaque a Marcomanis Sueuiae populis vestigia priorum, rege Ciconio, subsequuntur. Cum iam inter amnem Padum, alpesque omnia tenerentur, Pado traiecto ratibus, non Ethruscos modo, sed etiam Vmbros veteres colonos agris pellunt: Anconam vsque omnia occupant. Cis Apeninum se tamen tenuere.

[Note: 26] Condiderunt Mediolanum, Ticinum, Comum, Brixiam, Veronam, Bergomum, Tridentum, Vincentiam, Mutinam, Parinam, Bononiam, Laudem Pompeiam, et alia pleraque oppida instaurarunt. Boiorum tribus fuisse centum et duodecim, autor est Cato, Plinius recitat. Fluuius eorum Rubico finis, Ptolomaeo teste, est: tum Italiae Lacus Benacus, et Larius, qui Gardae et Comensis, et Rauenna sunt. Bononia caput fuit, ipsis Boiobonia dicta, sicut quidam literis scriptum reliquerunt. In Sueuorum vernaculis annalibus canitur, Brennum ducem suum centum, ac decem annos cum Romanis belligeratum: sex vrbes in Italia ab eo conditas esse Hochosenam, Teutonicam, Senam, Veronam, Brixiam, Ticinum, Mediolanum, eo tempore, quo Romae Capitolium conditum sit: alioqui in vetusto Sexti, Festi Pompei exemplari in membranis manuscripto Iego, Mediolanensem agrum Boiis attribui.

[Note: 27] Idcirco has gentes promiscue habitasse in Italia Cisappenina verisimile est. Nam et Plinius Laudem Pompeiam a Boiis trans alpes profectis conditam refert. Habitaruntque Boii Galliam Togatam, quae est sub Apenino, Padoque amne, a Placentia vsque Rauennam, atque Rubiconem flumen, vltro hoc Sueui Senones, quorum caput Senagallica.

[Note: 28] Causa in Italiam veniendi, sedesque nouas quaerendi, intestina discordia, et assiduae domi dissensiones fuerunt, quarum taedio in Italiam migrarunt. Traditur tamen quoque fama hanc gentem dulcedine frugum, maxime vini, noua tum voluptate captam, Alpes transisse: et inuexisse in Galliam et Germaniam vinum illiciendae gentis causa Aruntem Clusinum, ira corruptae vxoris, ab Lucumone (cui tutor is fuerat) ipso praepotente iuuene, et a quo expeti poenae (nisi externa vis quaesita esset) nequirent. Hic Aruns transeundi Alpes gentibus his dux et author fuit. Produnt alii hanc primam habuisse causam oppugnandae Italiae, quod Helico ex Heluetiis ciuis eorum fabrilem ob artem in Italia commoratus ficum siccam, et vuam, oleum, ac vinum remeans secum tulisset.

[Note: 29] Porro Thusci duce Rheto auitis sedibus amissis Alpes occupauere, et nomine Ducis Rhetiorum gentem condiderunt, quos loca ipsa efferarunt, ne quid ex antiquo praeter sonum linguae, nec eum incorruptum retinerent. De Rhetis plura in subsequenti volumine narrabuntur.

[Note: 30] Dum autem haec in Europa geruntur, in Asia, Hierosolyma Palestinae vrbs peculiariter Deo immortali consecrata, ob scelera et impietatem gentis a Rege Babylonio euersa sunt, Reges trucidati, oculis priuati, captiuique cum populo abducti sunt Babylonem. Regnatum est in Palestina post praetores annos quatuordecim supra quingentos.

CAPVT VIII. De regno Assyriorum, Persarum et Graecorum.

2. Regum Assyriae ex Semiramidis prosapia vltimus Sardanapalus obsessus se ipsum interimit.

6. Tribus Israel in Medos abductae Regnum Israeliticum. Causa malorum praui sacerdotes.

9. Post Assaradonem Merodach regnat. Legatio ad Ezechiam missa. Portentum circa solis cursum.

12. Rex Iudaeorum Ioakim trucidatur, templi Hierosolymitani spoliatio et vrbis sanctae expugnatio.

21. Regnum ad Asuerum et Artaxerxem seu Cambysem transfertur. Moeniorum Hierosolymitanorum reparatio interdicta.

24. Darius Meneon maritus Edissae, quae Hester est. Restauratio moeniorum vrbis sanctae. Artaxerxes Ochus.

31. Inuehitur in Germanos, quod ab auitis virtutibus deuii Turcis resistere non possint.

[Note: 1] QVoniam ad mentionem Babyloniorum ventum est, quos etiam Assyrios Reges cognominari reperio, altius horum primordia repetam, in gratiam eorum, qui recte in diuinis literis Philosophari percupiunt. Quatuor esse regna fatalia, summaque mundi Imperia (quas Graeco vocabulo Monarchias vocant) Assyriorum, siue Babyloniorum, Persarum, Graecorum, et Romanorum, in sanctae religionis annalibus traditur: quae quatuor metallis, auro, argento, aeri, ferro, comparantur. Rectores horum capere vrbes, nationes subigere, libidinem dominandi, causam belli habere, maximam gloriam in maximo Imperio putare. Caeteri Reges sine cupiditate vitam agitabant, sua cuique placebant. De quatuor ordine dicam.

[Note: 2] Regum Assyriae duo genera fuerunt. Primi illi proles Semiramidis sunt, et Nini, qui alio nomine Assur dictus est, et nepos fuit Nembroth, filius vero Beli, Assyrios, et Vrbem ibi Ninum condidit, haec a sacris vatibus Niniue vocari solet. Vbi regnatum est annos mille trecentos, quinquaginta duos. Postremus Nini regnauit Tonosconcoleros, qui et Graecis Sardanapalus, vir

muliere corruptior, cibo potuique immodice deditus: inter scortorum greges effaeminabatur, raro in publicum prodibat. Contra hunc Phulobelechus Babyloniorum Dux (quem Diodorus Belesum nominat) communicato consilio cum Arbacto siue Arbace, quem Rex Medis praefecerat, clanculum coniurat. Erat ille inter sacerdotes (quos Babylonii Chaldaeos vocarunt) inclytus iusticia, religioneque conscius futurorum, peritusque astrorum. Is tum exitium fatale Sardanapalo, vrbique imminere aperit, socios ad arma cohortatur, gentes ad defectionem solicitat. Vbi satis virium comparatum, Nini iuxta Euphratem Sardanapalus obsidetur: Desperataque salute inregia pyraextructa, reclusisque in medio pyrae vxoribus, et Eunuchis, se et diuitias vltro in incendium mittit, atque cum tota regia, et omni suppellectile conflagrat.

[Note: 3] Post haec Belochus cum Arbacto regnum, quod virtute sua partum erat, diuidit. Arbactum Persis praeficit, ipse Assyrios occupat, regnique sedem Babyloniae constituit. Posteri horum, alterum Regum Assyriae genus vsque ad Cyrum, Dariumque reges Persarum, annos quatuor supra trecentos potiti sunt rerum. Ipse Phulobelechus Palestinam, quae Samariae, hoc est Ifraelis Regibus parebat, graui admodum tributo attriuit. Ab ipso regnum mercatus est Manahes mille talentis argenti. Lege, si libet, sacrae historiae libros, quos Regum inscribere solent, vndehaec excepimus.

[Note: 4] Belocho, qui regnauit annos octo, et quadraginta succeditfilius Teglatophulassar annos quinque et viginti, euocatus in auxilium ab Achaz Rege Iudaeorum, regem Syriae interfecit, Galilaeam, partemque regum Samariae in Assyrios transtulit.

[Note: 5] Post hunc Salmanassar gubernacula tenet annos septemdecim, Samariam subiecit, decem Iudaeorum tribus ab ipso captiuae in Medos et Assyrios adductae sunt. Regnatum est in Samaria ducentis, vno et quinquaginta annis. Post fata Solomonis Regis Hebraeorum (vtpro necessitate sacrae historiae Reges Iudeae explicem) Hebraei in duas diuisi factiones, ex vno imperio duo fecere regna. Proles Iudae, Beniaminque filium Solomonis secuta est. Caeteri vero (vt quibus deprecantibus seruitutis iugum a patre impositum grauiora consilio adolescentum minatus fuerat) ab eo deficiunt, sui corporis Regem creant. Illud regnum Iudae, hos Samariae, siue Israelis posthac dictum est. Caput illius Hierosolyma, huius Samaria fuit. Nec temere offendes, vbi tanta rerum, fortunaeque vicissitudo: tam crebro reges mutati, cum stirpeque ob impietatem suam radicitus excisi sunt. Saepius fame, saepius pestilentia laboratum est, saepius hostis obtriuit. Clausa etiam coeli beneficia ingrato populo, pii vates, et sacerdotes (qui mandato Dei immortalis, patris indulgentissimi ad iustitiam, verumque cultum hortabantur) non solum non auditi, verum crudeliter interempti sunt.

[Note: 6] Causa horum malorum non minima praui sacerdotes fuerunt, qui sub praetextu religionis populum fallebant, legem interpretando (quemadmodum et nostro aeuo fieri solet) suis moribus aptam faciebant. Ad vltimum (plebes quae fere regenti similis est) capta in Medos Assyrios transmigrare iussa, poenas contemptae religionis dedit.

[Note: 7] Sennacheribus postea filius Salmanassaris regnum accipit, cuius Herodotus quoque mentionem facit. Isodio prosequebatur Hebraeos, contra Ezechiam Regem Iudae, principem pientissimum arma mouet, Hierosolyma expugnaturus. At nocte vna in exercitu eius centum octoginta quinque millia hominum diuinitus extincta sunt. Ipse turpi fuga domum elapsus septimo regni anno in templo a propriis filiis trucidatur.

[Note: 8] Regnat deinceps Assaradon, qui et Assenaphar decem annos, in Samariain Medos, Babylonios misit, qui terram colerent, nedeserta, habitationique hominum minus idonea redderetur, fieretque latibula ferarum.

[Note: 9] Excipit Assaradonem Merodachus cognomento Baladan, tenuit regnum annos duos, et quinquaginta: ad Ezechiam superiorem cum muneribus legatos mittit exploratum, quidnam portentum sibi vellet, quod tum acciderat. Ezechias laetaliter aegrotabat, cui desperanti salutem, complorantique

fatum suum Maiestas aeterna quindecim annos adiecit. Et diem praecer naturae legem haud scio qnothoris producit. Sed iussu autorisnaturae retrorsum Orientem versus tendens cursus iterat relictos, longissimum diem mortalibus ministrat. Id fama diuulgatum est, animaduersumue a Chaldaeis.

[Note: 10] Annos deinde vnum et viginti praefuit Babyloniae Benmerodachus. Is Manassen Regem Iudeae omnibus flagitiis, sceleribusque inquinatissimum (vt qui Esaiam Prophetam serra lignea confectum crudelissime necauerit) vinctum Babylonem duxit: vbi eidem post tot aduersitates resipiscenti, et adfirmanti, profitentique, se non amplius peccaturum, supremus Deus pater indulgentissimus (qui purgari homines a peccatis maxime cupit) non solum veniam omuium criminum donauit, verum rarsus quoque ad Imperii culmen ipsum euexit: quo foret illustre diuinae clementiae monumentum.

[Note: 11] Benmerodacho succedit in Assyria annos quinque et triginta Nabocodrosocus (ita enim Strabo [Note: Strabo l. 15.] eum adpellat, qui sacris literis est Nabuchodonosar) contra quem Nechao Rex Aegypti vsque Euphratem arma mouet: et Iosiam religiosissimum Iudae regem Babyloniis foederatum, occurrentem hostiliter praelio occidit. Deinde Ioachaz filium Iosiae, quem populus regem iusserat, vinctum cathenis in Aegyptum deportat. Centum talentis Aegypti, et talento auri terram mulctat: quod tributum viritim exactum est, regnumque vendidit fratri huius Iehoiakim, siue Heliakim, quem enim Hebraei Heliakim, Syri Heli, Aegypti Iehoiakim, vulgus Ioakim vocare solet. Verum rex Babylonius collectis copiis iuxta Euphratem Aegyptium caedit, fundit, regi Aegyptio maximam partem regni aufert: Palestinam deinde tributariam facit, victorque Babyloniam rediit, regnum per manus filio tradidit, qui Nabocodrosorus Magnus adpellatur, Herculique a Chaldaeis praefertur: potitus est rerum annos quinque et quadraginta.

[Note: 12] Ei Rex Iudeae cum Obedire detrectaret, ipse Palestinam inuadit, Hierosolyma expugnat Ioakim vinctum cathenis Babylonem missurus, mutato consilio, ante moenia vrbis trucidat. Templi instrumenta, Gazam omnem domum defert, in fano suo Babylone locauit. Interim Iehoiakim filius superioris Iehoiakim annos natus octodecim regnum inuadit Palestinae, tenetque menses tres, dies decem. Babylonius enim rex octauo regni anno copias rursus aduersus Palestinam mittit, coeptaque est vrbs Hierosolyma obsideri, subsecutus est et Rex cum nouo milite: sed Iehoiakim consilium secutus Hieremiae vatis diuini cum matre, et purpuratis Ezechiele Propheta, cum famulitio vltro sese victori permittit, qui omnes relegati sunt, cum Gaza regia Babylonem, in carcereque seruati. Caeterum Nabocodrosorus Palestinae regem dedit Sedechiam filium Iosiae patruum huius Iehoiachim, quem vulgus Ioachim vocat. Verum Sedechias domum redeuntibus Assyriis, immemor beneficii: Hieremiaeque legati Dei monita spernens, Babylonio regi seruire recusat, ab eoque deficit Nabocodrosorus vbi hoc accepit, continuo cum exercitu, hostilique animo in Iudaeam proficiscitur, Hierosolyma biennio circumsidet, tandem expugnat Sedechiam Regem luminibus priuat, Vrbem cum templo succendit, maenia dirui, solo aequari iubet, populus (praeter paucos admodum vinitores, et agricolas, et quos fuga seruauit) captus abductus Babylonem in exilium impietatis poenas graui seruitio pependit. Factum est id vndeuicesimo regni anno Nabocodrosori Magni. In Daniele Propheta, et Hieremia plura de hoc rege scripta offendes: me indicare huiusmodi satis superque est.

[Note: 13] Amilinus Euilomerodachus Nabocodrosoro parenti succedit. Primo regni anno Ioachimum e carcere eripit, in precioque habet, regiae mensae conuiuam adhibet: vitam proximam regiae Maiestati degere permittit, eidem annonam, et vestimenta tribuit: Neri tum ei cognomen populus indidit quod lucerna Dauidici generis, quae videbatur extinguenda, in ipso reaccensa

sit. Quamobrem hymnorum sacrorum carmen octauum et octogesimum factum est, gratiae immortali Deo actae, bonisque omnibus: et votis, precationibus etiam solennibus, celerior Messiae aduentus efflagitatus est.

[Note: 14] Discessit Amilinus regni anno tricesimo, tribus relictis filiis, qui Imperium tenuerunt annos non amplius quatuordecim. Primus Regassar nomine tres regnauit annos: alter Labassarodochus sex Balthasar tertius quinque.

[Note: 15] Tum Cyrus et Darius annos natus sexaginta duos fratres, filii Asueri Histaspis Medi, deuicto Apanda (Graecis est Astiages) rege Medorum, et Balthasare hoc interempto Imperium ad Persas transterunt: regnum Medorum, et Babyloniorum soluunt, qua tempestate Romae exacti reges sunt ob stuprum illatum Lucretiae Persarum Reges pro necessitate sacrarum literarum paucis commemorabo. Metasthenem Persam sequor, qui verissime de his, tempore Alexandri Magni prodidit. Cyrus et Darius autores regni Persarum ex aequo regnarunt in Perside annos duodecim, Babyloniae duos, mortuo tum Dario Cyrus solus annos duos et viginti. Ipsi primo anno, quo Babyloniam caeperunt, Hebraeos, qui iam septuaginta annos exularant, publico edicto, restituunt solo natali, templumque coelesti numini restaurari mandant: sumptus publice a Regibus ex fisco praebiti.

[Note: 16] Iudaei igitur duce Barachia, quem Zorobabel vocant, soluta captiuitate in Palestinam laeti migrant. Nec mora e vestigio aram, vbi sacrificarent aeternae Maiestati construunt. Cumque iam anno altero fundamenta templi iecissent, opusque surgeret, Darius Rex decedit.

[Note: 17] Finitimi ob gentile aduersus Iudaeos odium, eos ab incepto vi prohibuere. Longius aberat Cyrus, quam vt adiri posset, subacta enim Asia et vniuerso Oriente in potestatem redacto, Scythis bellum intulerat.

[Note: 18] Erat autem eo tempore Scytharum Regina Thomyris, quae non muliebriter aduentu hostium territa, cum prohibere eos finibus posset, vadum Araxis fluminis transire permisit. Itaque Cyrus traiectis copiis, cum aliquantisper in Scythiam processisset, castrametatus est.

[Note: 19] Deinde postera die cum simulato metu et refugiens, castra deseruisset, vinum affatim et ea quae erantepulis necessaria reliquit. Quod cum nunciatum Reginae esset, adolescentulum filium ad insequendum eum cum tertia parte copiarum mittit. Cum ventum ad castra Cyri esset, ignarus rei militaris adolescens, veluti ad epulas, non ad praelium venisset, omissis hostibus, insuetos Scythas vino se onerare patitur: priusque Scythae ebrietate quam bello vincuntur. Nam cognitis his, Cyrus reuersus per noctem saucios opprimit, omnesque Scythas, cum Reginae filio interfecit. Amisso tanto exercitu, et quod grauius dolendum, vnico filio Thomyris orbitatis dolore non lachrymas effundit. sed in vltionis solatia intendit.

[Note: 20] Quippe simulata diffidentia, propter vulnus acceptum, refugiens Cyrum advsque angustias perduxit. Ibi compositis in montibus insidiis ducenta millia Persarum, cum ipso rege trucidauit: in qua victoria etiam illud memorabile fuit, quod ne nuncius quidem tantae cladis superfuit- Caput Cyri amputatum, in vtrem humano sanguine repletum coniici iubet, cum hac exprobratione crudelitatis, Satia te sanguine, inquit, quem sitisti. Cyrus regnauit annos sex, et triginta, non initio tantum regni, sed continuo totius temporis successu mirabilis: vt de quo veridici Dei immortalis interpretes longo ante tempore, adiecto etiam proprio nomine, vaticinati sunt.

[Note: 21] Cyrum excepit neposex fratre Dario Asuerus Artaxerxes primus (in historia Iudithae Nabuchodonosor cognominatur, Graecis est Cambises) eius regni anno primo praesides Syriae (ob antiquam cum Iudaeis simultatem) grauiter Iudaeos Epistola accusant perfidiae, caedis, defectionis eosdem arguunt quamobrem Iesus Pontifex (demandata filio Heliakim, qui et Iehoiakim, interim prouincia pontificis) legatus crimina obiecta confutaturus Babylonem proficiscitur, ibi tum se Rex continebat: vlturusque caedem patrui meditabatur expeditionem aduersus Arpaxat, cuius fraude atque ope Cyrus perierat. Ipse quoque Medos, Persas,

et Assyrios occuparat. Cum itaque bellicis tumultibus Asuerus intentus esset, Iesus auditusnon est. Victortandem Asuerus, cum Holofernem ducem suum ab Hebraeis trucidatum accepisset, vetuit publice rescripto moenia vrbis et templum extrui. Tum Ioakim pontifex absente parente res gestas Iudithae memoriae commendauit. Tenuit gubernacula Artaxerxes annos viginti.

[Note: 22] Ipsi iuccedit filius Darius annos septem et triginta, cum fratre Cyro Artabane ob regnum contendit: deinde ad arma ventum est, ibi victor Darius, non solum acta parentis rescidit: sed votis nuncupatis quoque aedificari templum publice edicto praecepit. Anno regni eius primo Iesus pontifex rediit. Altero deinde anno adhortantibus Aggeo, et Zacharia nunciis Dei Opt. Max. Hebraei templum construunt, quarto demum anno perficiunt.

[Note: 23] Darius tertius cognomine Nothus postea Persis imperat annos vndeuiginti. Graeci haud scio quem sibi pro hoc Dario Xerxem fingant. Hic a patre acceptum regnum filio per manus dedit.

[Note: 24] Is est Asuerus Artaxerxes Magnus, Darius Meneon maritus Edissae, quae et Hester neptis Mardochei, qui vitae annos centum nonaginta octo expleuit. A quo per Epistolam admonitus, rogatusque Ioakim pontifex rem gestam literis mandauit: Anniuersariumque sacrificium instituit. Septimo huius regni anno Esdras sacerdos armarium diuinae legis in Palestinam migrauit: Vicesimo deinde anno pocillator Regis Neemias subsequitur, moenibus Hierosolyma cingit. Regnauit Artaxerxes annos quinque, et quinquaginta. Postea Artaxerxes Ochus filius Edissae tenet regnum annos sex et viginti: eius filius Arses quatuor.

[Note: 25] Postremus apud Persas regnauit annos sex Darius quartus Arsami filius Codomanus ante dictus praefectus Armeniorum bellum cum Alexandro Magno diu variante fortuna, magna virtute gessit. Postremo victus ab Alexandro, a cognatis occisus insidiis: vitam pariter cum regno Persarum finiuit, quod annos duntaxat (vt sunt omnia humana caduca) tres supra trecentos mansit: quemadmodum Arabarzanes quoque apud Q. Curtium, Alexandro literis aperuit.

[Note: 26] Sed longius ab incepto studium et necessitas sacrae historiae nos traxit. Nunc ad Europam, Germanosque reuertar, si prius admodum pauca de Imperio Macedonum, quod et Graecorum vocari solet, attigero. Alexander ille Magnus Imperii Graecorum author, acerrimi ingenii, literarum studiis eruditus fuit, exacta pueritia per quinquennium sub Aristotele doctore inclyto omnium Philosophorum creuit. Accepto deinde Imperio Regem se terrarum omnium, et mundi appellari iussit. Annos natus viginti, cum triginta duobus peditum millibus, equitum quatuor Asiam Persarumque regnum inuadit: Hac tam parua manu, vniuersum terrarum orbem, vtrum sit admirabilius, vicerit, an aggressus fuerit, incertum est.

[Note: 27] Cum ad tam periculosum bellum, exercitum legeret, non iuuenes robustos, nec primo flore aetatis, sed veteranos plerosque etiam emeritae militiae, qui cum patre, patruisque militauerant, elegit: non tam milites, quam magistros militiae electos putares. Ordines quoque nemo nisi sexagenarius duxit: vt si principia castrorum cerneres, Senatum te alicuius priscae Reipub. videre diceres. Illius amici eius virtutis erant, ac venerationis, vt singulos Reges putares. Quippe ea pulchritudo et proceritas corporis et virtutum, et sapientiae magnitudo in omnibus fuit, vt qui eos ignoraret, non ex vna gente, sed ex toto terrarum orbe electos iudicares: nec vlla gens vnquam tam clarorum virorum prouentu floruit, quos primum Philippus pater, mox Alexander tanta cura legerat: vt non tam ad societatem belli, quam in successionem regni electi viderentur. Quis igitur miretur talibus ministris, Orbem terrarum victum?

[Note: 28] Sed vt breui hos imperium coaluit, ita breui collapsum est. Cum Alexandro maiestas eius orta, cum eo pariter occidit. Ipse enim sublato hoste (vt sunt animi hominum nimia felicitate

mersi, impotentes sui) successu rerum elatus, impatiensque tantae fortunae, Deus adorari voluit. Nec iracundiae, nec voluptatibus temperare potuit: inter epulas ebrius suorum se sanguine aspersit: quorum ope potissimumvicerat, trucidauit crudelissime. Duodecimo tandem regni anno, insidiis petitus a suis, qui eius crudelitatem latius serpere metuebant, veneno in ipso flore aetatis Babylone extinctus.

[Note: 29.] Duces Alexandri declarato fratre eius Philippo Rege, primo specie alieni imperii procurandi ingentia inuadunt regna (sed aduersus immodicas cupiditates nullus stat terminus, et difficile est eo contentum esse, quod offert occasio, sordent prima, cum maiora sperantur) interfectis Alexandri vxoribus, liberis, matre, omnibus denique, quicunque Alexandrum etiam longinqua cognatione contigerant: reges se a populo appellari iubent, ita ex vno Imperio quatuor confecere regna, Asiae, Syriae, Macedoniae, Aegypti. Quodque Imperium sub vno stare potuisset, dum a pluribus sustinetur, corruit.

[Note: 30] Ipsi denuo in semetipsos arma vertunt, et cum ciuilibus bellis vires suas, seque confecissent, facilem praebuere victoriam Romanis. Qui regibus captis, trucidatis, pulsis, eorum regna in formam prouinciarum redegerunt. Paulus Aemilius Macedoniam, vno die duabus et septuaginta vrbibus direptis, ac venditis. L. Cornelius Scipio Asiaticus Asiam: Cn. Pom. Magnus Syriam: Imperator Caesar Augustus Aegyptum Romano subiecit Imperio.

[Note: 31] Hae nunc regiones omnes Turcarum seruiunt Imperatori, non sine maxima Christianorum principum infamia, iacturaque Reipub. Christianae: pudet, pigetque dicere, quam degeneres simus. Nos pessima, atque diuersa inter se vitia, luxuria, atque auaritia pessundant. Maiores nostri (apud quos pluris ferrum, quam aurum erat) lacte, et caseo, auenae pulte, parco ac parabili victu contenti, pellibus ferarum, et rhenonibus (quae venatio subministrabat) vestiti, Darium opulentissimum Persarum Regem (qui Graeciam debellauit, Macedoniam domuit, Iolas nauali praelio superauit) turpi ex Germania submouere fuga: ipse enim Germanorum Orientalium (quos Scythas et Getas vocare solent) regni Landino nomine bellum inintulit. Huius filiam Darius in matrimonium petierat. Landinus Persae adfinitatem amicitiamque spreuit. Darius ita se contemni non aequo ferens animo, ponte Danubium committit, armatis septingentis millibus hominum, Daciam, qui nunc Septemcastrenses sunt, ingressus est. Non facientibus hostibus pugnae potestatem, sero animaduertit interrupto ponte Histri, reditum sibi intercludi posse. Insidias igitur metuens, amissis nonaginta millibus hominum, trepide refugit quae iactura abundante multitudine inter damna numerata non est

CAPVT IX. De aliis Germanorum transmigrationibus.

9. Germani ea de re Romae queruntur, Legatorum deditionem poscunt, bellumque minitantur.

14. Senes trucidantur. Vrbis direptio et incendium, Capitolii obsessio. Venus Calua.

15. Obsidio soluitur. Germani pro mille pondo auripacem concedunt, interque accipiendum caeduntur.

22. Alexander in Germanos arma conuertere decernit, Legatorumque Germanicorum magnanima responsio.

23. Legatio Scytharum seu Germanorum Orientalium Legatorumque insolens oratio.

24. Alexander Germanos vlteriores lacessere declinat. Saxones et Sueui ipsi stipendia faciunt, Norici et Boii bellum indicunt.

26. Lysimachus a Getarum Rege captus, ipsique bellum stolide occupasse exprobratur.

37. Terrae motu et tempestate orta Germani prosternuntur, Brennus se interficit.

38. Num haec ita se habeant dubium movetur. Pars Germanici agminis novas sedes inuenit.

39. Exercitus a Brenno ad tuendos fines relictus, Antigono pacem venalem offert.

[Note: 1] REgnante deinde apud Persas Artaxerxe Magno, marito Edissae, quae et Hester, Germani seu ex veteri et antiquo gentis instituto, seu abundante domi multitudine, cum eos non caperent terrae, quae genuerant, trecenta millia hominum ad sedes nouas quaerendas velut peregrinatum miserunt. Alii scribunt latrocinandi studio, alienaque rapiendi, more prisco, caeteris contemptis, patrios deseruisse penates. Sunt qui tradant ab vltimis terrarum oris, cum omnia cingerentur Oceano, ingenti agmine profectos, cum iam media vastassent.

[Note: 2] Ex iis portio, duce Brenno filio Regis Angilorum (Sueuorum natio est) in Italia fauentibus (qui ante Alpes transgressi erant) Germanis consedit: quae et Vrbem Romam captam incendit: quemadmodum mox enarrabimus. Et portio Illyricos sinus per strages Barbaror um penetrauit, et in Pannonia consedit: ibi domitis Pannoniis per multos annos cum finitimis bella gessit.

[Note: 3] At in Italia M. Caeditius de plebe, nunciauit Tribunis, se noctis silentio audiuisse vocem clariorem humana, quae Magistratibus dici iuberet, Gallos (hoc est albos) et Teutonas, atque Germanos aduentare: Id (vt fit) propter autoris humilitatem spretum est,

[Note: 4] Brennus Sueuorum Regulus, legatos ad Dionysium Siciliae Regem (qui tum adversus Graecos eam partem Italiae incolentes, quae tum Magna Graecia dicebatur, vbi est Tarentum oppidum, bellum gerebat) mittit, societatem ac amicitiam petitum: gentem suam inter hostes eius positam esse, magno vsui ei futuram, vel in acie bellanti, vel de tergo intentis in praelium hostibus, aperuit. Grata legatio Dionysio fuit. Ita pacta societate, et Teutonum auxilio auctus, bellum velut ex integro restaurat.

[Note: 5] Germani quoque eius societate freti, Ethruscorum oppida, quae nondum expugnarant, sibi deposcunt, belloque lacessunt. Bon, qui ante ducentos annos in Italiam transcenderant, cum Senonibus (quos fuisse Sueuos inter illustres constat authores: et etiam nunc apud nos carminibus antiquis canitur) Melpum Vrbem opulentia praecipuam, euertunt, atque delent, author est Corn. Nepos. Brennus deinde Clusium obsidet, auxilio fuisse Boios Sueuis ex Plinio existimare licet.

[Note: 6] Romani tum Imperii radices Tiberino agro, Latioque antiquo millibus passuum quinquaginta finiebantur. Vicinae Vrbes, velut aemulae, vltro etiam bello lacessebant. Clusini nouo, et incognito hoste exterriti legatos Romam, qui auxilium a Senatu peterent, miserunt.

[Note: 7] De auxilio nihil impetratum, legati tres missi, qui Senatus et populi nomine agerent cum Germanis, ne socios populi Romani, atque amicos, a quibus nullam iniuriam accepissent, oppugnarent, Romanis eos bello quoque, si res cogat, tuendos esse. Legatis in concilio Germanorum respondetur: Quinam gentium sint Romani, nescimus: nec quicquam nobis cum ipsis rei est, Clusini partem agri, quem latius possident, quam colant, concedant, aliter pax impetrari non potest. Suscipientibus deinceps Romanis, atque quaerentibus, quidnam Germanis in Italia omnino rei, et quodnam ius id esset, agro possessores spoliare. Accensis inde vtrinque animis, primo ad iurgium ventum est, mox praelium conseritur.

[Note: 8] Legari quoque contra ius gentium arma capiunt, et fortiter ante signa Clusinorum pugnant. Quod vbi Germani agnouere, signo dato, per totam aciem receptui canunt. Omissa inde ira adversus Clusinos, in Romanos belli studium conuertunt. Erant qui extemplo Romam eundum censerent. Vicit seniorum sententia.

[Note: 9] Legati prius mittuntur questum iniurias, postulatumque, vt pro iure gentium violato, legati dederentur. Vbi mandata popularium Germani exposuerunt, Senatus cognitionem de postulatis ad populum reiicit. Vbi plus gratia, ac opes valuerunt, vltro honos habitus violatoribus iuris humani, Magistratus delari, ne dum mulcta indiceretur. Ipsi Tribuni militum consulari potestate creati sunt, tantum abfuit, vt dederentur, aut de eorum poena ageretur. Infensi Germani bellum propalam minitantes, ad suos redeunt, confestim citato agmine Romam versus tendunt.

[Note: 10] Vrbes alias raptim praetereuntes omnia tumultu complent. Romam se ire magno clamore significant. Fit fuga agrestium. Romani fama, nunciisque Clusinorum, aliorumque populornm exciti, ad vndecimum lapidem ab vrbo iuxta Alliam flumen hostibus occurrunt. Brennus Regulus Sueuorum, omissa multitudine, quae in aequo campi consederat, in subsidiarios, qui editum locum occuparant, impetum dat. Parum per illos tutatus est locus. Vbi loco pulsi, continuo omnes terga vertunt, fit fuga passim, pauci Romam, pars maxima Veios perfugit. In turba impedientium fugam, quid ad ripam Tiberis abiectis armis defugerant, magna strages facta: multos imperitos nandi, aut inualidos, hausere gurgites. Erat inter viam Salariam et Tiberim lucus permagnus, plerique victi ac fugientes e praelio se occultauerunt ibidem: vbi et quotannis festa inhoc luco posthac celebrant, lucariaque vocabant.

[Note: 11] Germani tam repentina victoria praeter spem potiti, haud multo ante Solis occasum ad Vrbem Romam perueniunt. Vbi cum Equites progressi, non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in

muris retulissent, noctem, insidiasque, et ignotae situm vrbis veriti, extra Vrbem consederunt. Romae vbi hostes adesse nunciatum est, qui tum ibi erant totam Vrbem lamentis implent rati reliquos omneis caesos esse.

[Note: 12] Iuuentus armata in arcem fugit. Caeteri qui inutiles bello, ex vrbe cum liberis, vxoribus effusi, per agros dilabuntur, vrbesque petunt finitimas: sacra in doliolis condita, Flamines ac Vestales virgines sacello defodiunt, cum caeteris quae ferre poterant, ex vrbe excedunt. Turba seniorum, qui amplissimis vsi erant honoribus, domos regressa, insignibus magistratuum, cultuque fortunae priscae amplissimo, in medio aedium, sellis eburneis sedens, hostium aduentum expectabat.

[Note: 13] Senones postero die apertam Vrbem inuadunt, primoque trepidabant, ne qui subesset dolus. Mox vbi solitudinem vident, Vrbem patente porta ingrediuntur, in forumque perueniunt acie instructa. Solitudine absterriti, suspectis locis praesidia collocant, ne quis in dissipatos impetus fieret. Caeteri dilapsi ad praedam patentes passim domos adeunt, vbi sedentes in sellis senes Augusto ornatu, habituque veluti simulachra Deorum venerabundi intuentur.

[Note: 14] Vnus ex senibus in caput Sueui barbam suam (vt tum omnibus promissa erat) permulcentis scipionem eburneum impegit: ab eo initium caedis ortum, omnes caeteri quoque in suis sedibus trucidantur. Tecta deinde diripiunt Germani, exhaustis faces admovent, totam. Vrbem igne, ferro vastant: sex menses circa arcem haerent, obsessi in Capitolio Romani ex mulierum capillis tormenta faciunt, inde aedem Veneri Caluae consecrarunt.

[Note: 15] Panis iactatus in Germanorum castra, vt desperarent inopia subigi posse Romanos. Pestilentia enim, famesque obsessos pariter et obsidentes vrgebat: induciae factae, obsidio soluta est. Mille pondo auri Romani redimunt pacem: inter accipiendum aurum Camillus collectis profugis ex praelio Romanis, Germanos imparatos, inopinatosque, et nihil mali suspicantes facile cecidit. Fugientibus, ne desperantibus rediret in praecordia virtus, non solum via data, sed et nauigia permissa, quibus Tiberim transirent, et commeatus, ita censente Senatu, praebiti sunt. [Note: Plinius de Viris Illust. cap. 23.] Capta Roma est quartodecimo, Calendas Augusti, ab V. C. anno supra trecentesimum quarto et sexagesimo. Hunc diem Roma fastis mandauit, aterque decreto pontificum iudicatus est.

[Note: 16] Cum reliquiis et aliis Italiam incolentibus subinde pugnatum est. Manlium Torquatum, M. Valerium Coruinum, aliosque Romanos duces cum his bellasse in Annalibus inuenio. Complura praelia tumultuaria latrocinantium more fuerunt. Ipsi enim ingenti saepius precio mercedeque conducti ab Ethruscis, Vmbris, aliisque Italiae populis infestis Romae velut in ceruicibus positae, Romanum peruaserunt agrum.

[Note: 17] Cum saepe alias, tum eo anno, quo Q. Fabius Maximus, quintum, P. Decius, quartum Coss. fuerunt, Teutonici tumultus praecipuus terror ciuitatem tenuit: Imperatoresque bello ambo delecti, Senones Sueui multitudine ingenti, rurfus ad Clusium (quod Carmas olim appellabant) venerunt, legionem Romanam, castraque oppugnatum. Scipio qui castris praeerat, loco adiuuandam paucitatem suorum militum ratus, in collem, qui intra Vrbem et castra erat, aciem erexit: sed vt in re solita, parum explorato itinere ad iugum perrexit, quod hostes ceperant, parte alia aggressi: ita caesa a tergo legio: atque in medio, cum hostis vndique vrgeret, circumventa: deletam legionem, ita vt nuncius non superesset, quidam authores sunt. Nec ante ad Consules, qui iam haud procul a Clusio aberant, eius cladis fama perlata est, quam in conspectu fuere Teutonici equites: pectoribus equorum (qui mos adhuc est Orientalium Germanorum) suspensa gestantes capita, et lanceis infixa. Congressi cum duobus Coss. cum equitatum Romanum infugam vertissent, Decium devotum Diis Manibus occidunt: superstitione magis deinde, quam virtute victi sunt, Iidem paruo post tempore, cum ipsis populus Romanus bellum ob violatos legatos indixisset, L. Coelium praetorem cum legionibus profligarunt.

[Note: 18] Haec ad Occidentem, et Meridiem cum gesta, in Oriente, et Aquilonis in ora, non minor tumultus fuit Philippus Macedonum Rex, pater Alexandri Magni, posteaquam multis vrbibus direptis, Graeciam domuerat, finitimos in potestatem redegerat, in eam Magnae Germaniae partem, quae Histro, Pontoque contermina est, Danubio traiecto, praedandi causa proficiscitur, more negociantium impensas belli alio bello refecturus.

[Note: 19] Mathaeas qui eo tempore erat Rex harum regionum, cum copiis occurrit. Cumque sui virtute, ac animo praestarent, astutia Philippi vincuntur. Capta pecoris magna vis, et viginti millia puerorum ac faeminarum, auri, argentique nihil. Sed reuertentem Philippum accolae Histri armis excipiunt. Philippus ita in femore vulneratus est, vt per corpus eius equus interficeretur, cum omnes occisum putarent, praeda amissa est.

[Note: 20] Nec impune nos Philippi filius Alexander magnus lacessiuit. Nam Zopyrion praefectus Ponti ab ipso relictus, ociosum se ratus, si nihil ipse gessisset, adunato triginta millium exercitu, maioribus nostris bellum intulit. Caesus cum omnibus copiis, poenas temere illati belli genti innoxiae luit.

[Note: 21] Ea quoque tempestate, Germanos in Asia militasse, praeter famam vulgatissimam, antiqua carmina, domestica videlicet testimonia, autorem habeo Q. Curtium, qui inter auxilia Darii Regis Persarum (quem variae gentes, ne fociis satis quidem notae sequebantur) Sueuos connumerat.

[Note: 22] Canitur apud nos Alexandrum Asia perdomita in Europam arma conuertere decreuisse, misisseque ad Germanos finitimosque quendam ex amicis, qui denunciaret ne Tanaim atque Histrum amnes iniussu Regis transirent: a latrociniis se continerent. Maiores nostri militiae facitis magni, ad verborum linguaeque certamina rudes, gladium Alexandro misere per legatos, quos conviuio adhibitos cum Alexander, quid nam maxime timerent, ratus se dicturos, interrogaret: Nihil aliud Rex praestantissime (inquiunt) quam ne coelum in nos corruat.

[Note: 23] Adfuerunt et Germanorum Orientalium (quos Sarmatas, et Scythas scriptores rerum, nos Venedos, ipsi se Sclauos vocant) oratores, hos ita locutos accepimus: Si Deus auiditati tuae par corpus dedisset, orbis terrarum te non caperet, alteramanu Orientem, aeltera Occidentem contingeres. Et hoc assecutus scire velles, vbi solis fulgor absconderetur. Sic quoque concupiscis quae non capis, ab Europa petis Asiam, ex Asia transis in Europam. Deinde si humanum genus omne superaueris, cum syluis, et niuibus, et fluminibus, ferisque bestiis bellum gesturus es. Arbores magnae, quae diu quidem crescunt, vna hora extirpantur: Leo quoque minimarum auium pabulum est, et ferrum rubigo consumit. Nihil tam firmum est, cui periculum non sit etiam ab inualido. Quid nobis tecum est? nunquam terram tuam attigimus, qui sis, vnde venias, licet ne ignorare in vastis sylvis, paludibusque viuentibus? Nec seruire vlli possumus, nec imperare desideramus. Gloriaris te ad latrones persequendos venire, omnium gentium quas adisti, latro es. Iam etiam ad pecora nostra auaras, et instabiles manus porrigis. Impone foelicitati tuae frenos, facilius eam reges: si Deus es, tribuere mortalibus beneficia debes, non sua eripere: si autem homo es, id quod es, semper esse te, cogita. Nos Asiae, et Europae custodes habes: vtrique imperio tuo finitimos, hostes an amicos velis esse considera. Contra Rex fortuna sua, et consiliis suorum se vsurum esse respondit: nam et fortunam cui confidat, et consilium suadentium ne quid temere, aut audacter faciat, se secuturum.

[Note: 24] Ita dimissis oratoribus Tanaim traiicit, ibi more veterum ducum aram, atque columnam in terminis posuit, meminit Ptolomaeus. Inde Alexandria in ripa Tanais condita, in Asiam reuertitur: satis et ad gloriam, et vtilitatem perfectum ratus, Germanos vlteriores lacessere declinauit. Alexander popularibus nostris etiam imperitis notior est, quam sui reges, et Imperatores: quorum ne nomina quidam norunt. Saxones, et Sueui tum se stipendia fecisse praedicant. Noricos, Boiosque eidem bellum indixisse antiquis canitur carminibus.

[Note: 25] Post mortem eius magna hominum vis, seu inopia agri, seu ipe praedae Germania, Pannoniaque migrarunt. Hortante deinde successu, diuisis agminibus alii Macedoniam patriam Alexandri Magni duce Belgio: Alii Graeciam ducibus Brennone, Euridano, et Thessalono: Pars Thraciam viginti millia hominum, cum Lomnorio et Luthario Regulis, ferro omnia proterens, petiuit. Circa Hemum castra locant: contra Cassandrum, et Lysimachum Reges Macedonum, cum valli gratia syluas cecidissent, fontes nati sunt decisa sylua, quos arborum alimenta consumebant.

[Note: 26] Dromichetes quoque Getarum Rex Lysimachum regem viuum capit inferentem sibi bellum: ostendens ei inopiam suorum, liberum dimisit: admonens opulenti populi ducem stolide aduersus inopes occupasse bellum: quod magis domi illi timendum sit: quod belli certamen anceps, praemia victoriae nulla, damna manifesta: cum diuite in hoste plura concupiscenda, vltro magis prodituros obuiam: proinde inquit, ne talibus bellum inferas, sed potius amicis vtere.

[Note: 27] Tantus deinde Germanici nominis terror erat, vt etiam reges non lacessiti: vltro pacem ingenti pecunia mercarentur. Solus Rex Macedoniae Ptolomaeus Ceraunos, frater Ptolomaei Philadelphi Regis Aegypti, aduentum horum intrepidus audiuit, iisque cum paucis occurrit.

[Note: 28] Belgius igitur ad tentandos Macedonum animos, legatos ad Ptolomaeum mittit, offerens pacem, si emere velit. Sed Ptolomaeus inter suos belli metu pacem Germanos petere gloriatus: nec minus ferociter se legatis, quam inter amicos iactauit. Aliter se pacem daturum negando, nisi principes suos obsides dederint. Non enim fidem, nisi inermibus habiturum: milites se habere, filios eorum, qui sub Alexandro rege stipendia toto orbe terrarum victores fecerint. Renunciata legatione risere Germani, vndique acclamantes breui sensurum, sibi, an illi consulentes pacem obtulerint.

[Note: 26] Interiectis diebus praelium conseritur, victi Macedones caeduntur, Ptolomaeus multis vulneribus saucius capitur, caput eius amputatur, et lancea fixum tota acie ad terrorem hostium circumfertur: paucos ex Macedonibus fuga seruauit: caeteri aut capti, aut occisi.

[Note: 30] Haec cum nunciata per omnem Macedoniam essent, portae Vrbium clauduntur, luctu omnia replentur. Desperantibus omnibus, Sosthenes vnus de Macedonum principibus, contracta iuuentute, et Germanos exultantes victoria compescuit, et Macedoniam ab hostili depopulatione defendit.

[Note: 31] Interea Brennus, quo duce portio Germanorum in Graeciam se effuderat, audita victoria suorum, qui Belgio duce Macedonas vicerant, indignatus parta victoria, opimam praedam, et Orientis spoliis onustam, tam facile relictam esse, centum quinquaginta millibus peditum, et quindecim millibus equitum in Macedoniam irrupit.

[Note: 32] Cum agros, villasque depopularentur, occurrit ei cum instructo exercitu Macedonum Sosthenes. Sed vincuntur Macedones, intra murosque se condunt. Victor Brenno, qui et Brennus, nemine prohibente, totius Macedoniae agros depraedatur.

[Note: 33] Inde animum ad delubra auro, argentoque ornata conuertit, dictitans aurum esse offensam religionis, locupletesque deos nullis opib. egere: vt qui eas largiri hominibus soleant. Statim igitur Delphos vertit iter. Vbi templum tum Apollinis erat positum in monte, rupe vndique impendente, orbi terrarum celebratissimum, locupletissimumque. Vbi et oracula edebantur, responsa ab insanis Vatibus dabantur consulentibus. Ciuitatem ibi fecerat hominum frequentia, qui vndique concurrebant. Multa ibi et opulenta regum, populorumque munera.

[Note: 34] Igitur Brennus cum in conspectu haberet templum, diu deliberauit, an confestim rem adgrederetur, an vero fessis de via militib. noctis spacium ad resumendas vires daret. Euridanus et Thessalonus duces, qui se ad praedae societatem iunxerant, amputari moras iubent, dum imparati hostes, et recens suus aduentus terrori esset. Interiecta nocte, et animos hostibus,

forsitan et auxilia accessura et vias quae nunc pateant, obstructum iri. Sed vulgus inconditum, ex longa inopia attenuatum, vbi primum vino, caeterisque commeatibus referta rura inuenit, non minus abundantia, quam victoria laetum per agros se sparserat, desertisque signis ad occupanda omnia, pro victoribus vagabantur. Prius itaque suam Vrbem Delphi viribus sociorum permuniuere, quam hostes vino velut praedae incubantes ad signa reuocarentur.

[Note: 35] Habebat Brennus lecta ex omni exercitu peditum quinque et sexaginta millia: Delphorum et sociorum non nisi quatuor erant millia. Quorum contemptu Brennus ad acuendos suorum animos praedae vbertatem omnibus ostendebat: statuasque cum quadrigis, quorum ingens copia procul videbatur, solido auro fusas esse, plusque in pondere, quam in specie habere praedae, adfirmabat. Hac asseueratione incitati Germani, simul et hesterno mero sau. cii, sine respectu periculorum in bellum ruebant. Contra Delphi plus in Apolline Deo suo, quam in viribus spem ponentes, cum contemptu hostium resistebant: scandentesque Germanos e summo montis vertice, partim saxis, partim armis obruebant.

[Note: 36] In hoc partium certamine, repente vniuersorum templorum antistites, simul et ipsi Vates cum insignibus et infulis, pauidi vecordiae suae in primam pugnantium aciem procurrunt. Aduenisse Deum clamant: eumque se vidisse desilientem in templum per culminis aperta fastigia: dum omnes opem Dei suppliciter implorant, iuuenem supra humanum modum insignis pulchritudinis, comitesque ei duas armatas Virgines, ex propinquis duabus Dianae, Mineruaeque aedibus occurrisse. Nec oculis tantum haec se perspexisse, audisse etiam stridorem arcus, ac strepitum armorum. Proinde ne cunctarentur Diis antesignanis hostem caedere, et victoriae Deorum socios se adiungere, summis obsecrationibus monebant. Quibus vocibus incensi omnes certatim in praelium prosiliunt.

[Note: 37] Terrae motu mox (seu natura seu praestigiis malorum geniorum id factum) portio montis abrupta; Germanorum strauit exercitum: et confertissimi cuncti hostium, non sine vulneribus dissipati ruebant. Insequuta deinde tempestas est, quae grandine, et fulgure saucios ex vulneribus absumsit. Dux ipse Brennus, cum dolorem vulnerum ferre non posset, pugione vitam finiuit. Haec Graeci scriptores de Brenno.

[Note: 38] An vero haec sint commenta sacerdotum, insanorumque Vatum et fallacissimorum spirituum praestigiae, inaniaque terriculamenta, haud facile dixerim. Maiores nostri inter caeteros heroas Germaniae Brennum antiquis celebrant carminibus: Sueuun fuisse, victoria et praemia potitum traditur. Comilitones quidem eius (quod sane constat) onusti auro et argento, per eadem vestigia, qua venerant, domum repetiuere. Pars Euridano duce ad confluentem Saui amnis sedes ceperunt, Scordisci posthac appellati sunt. Thessalonus vero non cum mediocri populo praedae dulcedine Illyricum repetiuit: spoliatisque Histris, in Pannoniae atque Norici confinio consedit. De bello superiore Brenni ita Propertius scribit:

Torrida sacrilegum testantur lumina Brennum,
Dum petit intonsi Pythia templa Dei.
At mons laurigero concussus vertice, duras
Gallica Parnassi sparsit in arma niues.

[Note: 39] Peditum vero quindecim millia, equitum tria, qui (cum Brennus proficisceretur in Graeciam) ad terminos gentis tenendos relicti fuerant, ne soli desides viderentur, fugatis Getarum, Triballorumque copiis, Macedoniae imminentes ad Regem Antigonum (qui Ptolomaeo, Sosthenique successerat) legatos mittunt, qui pacem venalem offerrent, simul et regis castra specularentnr.

[Note: 40] Quos Antigonus pro regali munificentia, ingenti apparatu ad coenam inuitauit. Sed Germani expositum grande auri, argentique pondus admirantes: atque praedae vbertate sollicitati, infestiores quam venerant, reuertuntur. Quibus Elephantes, velut

inusitatas ipsis formas Rex ostendi iusserat, naues onustas copiis demonstrari: ignarus, quod quibus ostentatione virium metum se iniicere existimabat, eorum animos, vt ad opimam praedam sollicitabat. Itaque Legati ad suos reuersi, omnia in maius extollentes, opes pariter, et negligentiam regis ostendunt: referta auro, et argento castra esse: et neque vallo, fossaue munita, et quasi satis munimenti in diuitiis haberent, ita eos omnia officia militaria intermisisse: prorsus quasi ferri auxilio non indigerent, quoniam abundarent auro. Hac relatione animi satis ad praedam incitabantur. Accedebat tum exemplum Belgii qui non magno ante tempore Macedonum exercitum cum rege trucidauerat.

[Note: 41] Itaque consentientibus omnibus, nocte castra Regis aggrediuntur, qui praesentiens tantam tempestatem, signum pridie dederat suis, vt omnibus rebus ablatis, in proximam syluam taciti se occultarent. Neque aliter seruata castra, quam deserta sunt. Siquidem Germani, vbi omnia vacantia, nec sine defensoribus modo, verum etiam sine custodibus vident, non fugam hostium, sed dolum arbitrantes, diu intrare portas timuerunt. Ad postremum integris et intactis munimentis scrutantes potivs, quam diripientes castra occupauerunt. Tunc ablatis quae inuenerant, ad littus conuertuntur: ibi dum naues, incautius diripiunt, a remigibus, et ab exercitus parte, quae eo cum liberis et coniugibus confugerat, nihil tale metuentes trucidantur.

[Note: 42] At Lomnorius, quem Strabo [Note: Strabo lib. 12.] Leonorium nominat, et Lutharius tertii agminis reguli (quos supra commemoraui) in Traciam iter auertunt. Ibi cum resistentibus pugnando, pacem petentibus stipendium imponendo, Byzantium (quae nunc Constantinopolis est) perueniunt: eam omnem oram vectigalem faciunt: Vrbes regionis eius obtinent, et aliquandiu possederunt.

[Note: 43] Cupido deinde eos in Asiam transeundi capit, cum audissent ex propinquo, quanta vbertas terrae eius esset. Lysimacha vrbe capta, Chersoneso omni armis possessa, ad Hellespontum descenderunt: ibi cum exiguo freto diuisam cernerent Asiam, multo magis animis incenduntur. Nuncios itaque ad Antipatrum praefectum de transitu mittunt. Quae res cum lentius spe ipsorum protraheretur, inter Regulos seditio orta est. Lomnorius retro, vnde venerat, cum maiore parte hominum repetit Byzantium. Lutharius Macedonibus (quos Antipater per speciem legationis ad speculandum miserat) duas tectas naues, et tres lembos adimit, his alios, atque alios, dies noctesque transuehendo intra paucos dies omnes copias traiecit. Haud ita multo post Lomnorius quoque Nicomede Rege Bithyniae adiuuante, Byzantio transmisit.

[Note: 44] Ex Europa itaque transgressi coeunt in vnum rursus Reguli, copiasque iungunt. Primo Ilium (quam Troiam vulgo dicunt) occupant, ibi se munire decreuerant. Verum cum sine moenibus esset, relinquunt. Deinde Nicomedi, qui aduersus Zyboeam: partem tenentem Bithyniae bellum gerebat, auxilia ferunt, Eorum opera deuictus Zyboea est, Bithyniaque omnis in ditionem Nicomedis decessit: cum quo Germani diuisere regnum. Profecti subinde ex Bithynia in Asiam processerunt, non plus ex viginti millibus hominum, quam decem armata manu erant: tamen tantum terrorem omnibus gentibus iniecerunt, vt quas adissent, quas non adissent imperio, parerent tributa penderet. Proindestipendia ipsi ex tota Asia eis Taurum montem exigebant.

[Note: 45] Denique neque Reges Orientis sine mercenario eorum exercitu, vlla bella gesserunt: neque pulsi regno ad alios quam ipsos conugerunt. Tantus terror Germanici nominis, siue armorum inuicta felicitas fuit, vt aliter neque maiestatem suam tutam, neque amissam recuperare se posse sine Teutonica virtute arbitrarentur. Teutonumque ea tempestate tantae foecunditatis iuuentus fuit, vt Asiam omnem velut examine aliquo implerent.

[Note: 46] Itaque (vt iam dixi) a rege Bithyniae in auxilium inuocati, regnum cum eo parta victoria diuiserunt, ad Halim amnem consederunt, eam regionem Galatiam, Gallograeciamque authores rerum nominant, ibid. quos Germanos fuisse, supra ex D. Hieronymo docui. Nam

et corpora procera, promissae, et rutilatae comae (quales Cn. Manlius Cos. apud T. Liuium refert) non aliam regionem, quam Germaniam indicant, quae tum quoque Gallia dicta fuit. Video et a tempestatis nostrae scriptoribus Carolos, Lotharios, Ludouicos, Carolomanos, Arionulphos, Godofridos, Baldouinos, Flandros, Brabantinos, reliquos Belgas, cum Germani sint, appellari tamen Gallos. De Galatis superioribus Claudianus Poeta, qui plurima de nobis scripsit, ita canit:

Nuper ab Oceano Gallorum exercitus ingens,
Illis, ante vagus, tandem regionibus haesit,
Pro Rheno poturus Halim, etc.

Ad hos D. Paulus scribit. Peculiaria gentis nomina Tholistobogi, quorum caput Pisinus, Voturi, Ambiati, Tectosages, Ancyra ciuitas, Teutobodiaci, Trogini, siue Trocini, quorum est Tauium. Sed ad Europam, Italiamque rursus redeo.

CAPVT X. De bellis Romanorum cum Boiis in Italia, et horum transmigratione secunda ad Tauriscos, Noricos et Danubium.

1. Marcus Claudius primus Apenninum transcendit. Boiorum clades. Viridomani mors.

19. Ipsos adhuc inquietos Romani ex Italia pellere decernunt. Boii ad Tauriscos et Noricos transmigrant.

[Note: 1] POst Tarentum, Pyrrhum Regem, Carthaginensque primo bello deuictos, sub, acta iam Italia, trans Apenninum primum promota sunt arma Romana: plurima deinde bella Romano populo cum Boiis, sociisque eorum fuere: plures de ipsis Triumphi, quam de toto orbe terrarum acti sunt, donec Boii, qui amplissimi erant, eiecti sunt, socii eorum deleti. Ante bellum igitur Punicum secundum M. Claudius Cos. primus Romanorum cum exercitu Apenninum montem, Padumque amnem transcendit: cum Boiis et sociis eorum manus conseruit, eos aliquot praeliis egregie fudit, ad pacis demum conditiones coegit. Nam Viridomarum Regem illorum, sua manu occidit, tertia post Romulum

opima spolia, quae dux duci detraxit, retulit. De hac victoria Propertius haec fecit carmina:

Claudius a Rheno traiectos arcuit hostes,
Belgica cum vasti parma relata ducis.
Virdomari genus hic Rheno iactabat ab ipso
Nobilis, etc.

[Note: 2] In agro illorum Coloniae deductae sunt Placentia et Cremona, velut claustra ad eorum tumultus opposita, Romano Colono oppletae sunt. Missus quotannis ab vrbe praetor cum exercitu, qui illos in officio, fideque contineret, ceruicibusque ipsorum immineret. Histriam quoque tum et Illyricos subiecere Romani.

[Note: 3] Non longo post deinde tempore Hannibal dux Carthaginensium, grauiter Italiam armis premit: ad Trasimenum lacum Germanis acerrime pro Romanis pugnantibus, deductis ordinibus facit abeundi potestatem, abeuntes sine suorum sanguine sternit. Deinde Romanum militem graui praelio ad vicum Cannas fudit.

[Note: 4] Eodem anno noua clade adfecta est Roma, alia super aliam cumulante in eum annum fortuna. L. Posthumius praetor consul absens tertium, cum Tito Sempronio Gracho creatus, cum exercitu a Boiis deletus est. Sylua erat circa Mutinam vasta (Litanam [Note: Litana sylua, an der Leitten.] vocabant) qua exercitum traducturus erat, eiu syluae dextra, laeuaque circa viam Boii arbores ita inciderunt, vt immotae starent, momento leui impulsae occiderent. Legiones duas habebat Posthumius, sociumque a supero mari conscripserat tantum, vt quinque et viginti millia armatorum in agros hostium induxisset. Boii oras extremae syluae cum circumsedissent, vbi intrauit agmen saltum, extremas arborum succisarum impellunt, alia in aliam instabilem per se, ac male haerentem incidentes, ancipiti strage arma, viros, equos obruerunt, vt vix decem homines effugerent. [Note: Liuius lib. 3 dec. 5.] Nam cum exanimati plerique essent arborum truncis, fragmentisque armorum, caeteram quocque multitudinem inopinato malo trepidam, Boii saltum omnem circumfedentes interfecerunt: paucis e tanto numero captis, qui fluminis pontem petentes, obsesso ante ab hostibus ponte, interclusi sunt.

[Note: 5] Ibi Posthumius omni vi ne caperetur reluctans, occubuit, spolia corporis, caputque ducis praecisum Boii ouantes, templo, quod sanctissimum apud eos erat, intulerunt. Purgato inde capite (vt mos tum erat Germaniae, quemadmodum et Plinius et Paulus Ticinensis produnt) caluam auro caelauerunt. Idque sacrum erat, quo solennibus libarent: poculumque idem sacerdoris esse, ac templi Antistitis. Vidi ego nostrates ex ossibus capitum humanorum bibere, diuorumque capitibus pro pateris vti. Praeda haud minor, quam victoria Boiis fuit.

[Note: 6] Hacclade nunciata Romae, in maximo pauore per multos dies Vrbs fuit: bellum id eo anno omissum, quamquam ira stimularet, de hoste Hannibale consultatum est. Quo superato, legati Placentinorum, Cremonensiumque Romae conqueruntur, ab accolis Boiis agrum suum incursari, et vastari, magnam partem Colonorum dilapsam esse, et frequentes fe Vrbes, agrum vastatum ac desertum habere.

[Note: 7] Cn. Seruilius Cos. contra Boios mittitur, sed nulla re memorabili gesta, patre Cn. Serruilio Triumuiro agrario, et C. Luctatio patruo ex seruitute post dextum decimum annum, receptis, qui ad vicum Canetum circa Mutinam capti fuerant. Hinc patre, illinc patruo latere circumdatus, priuato magis, quam publico decore Romam rediit.

[Note: 8] Facta deinde pace cum Carthaginensibus, P. Aelius Cos. cum audisset a Boiis incursationes in agros sociorum factas, duabus legionibus tumultus eius causa scriptis, additisque ad eas quatuor cohortibus de exercitu suo, C. Appium praefectum sociorum, tumultuaria hac manu, agrum Boiorum inuadere iussit: ipse eodem aperto itinere per montes duxit. Appius ingressus hostium fines, primo populationes satis prospere ae tuto fecit: delecto inde ad castrum Mutilum satis idoneo loco, ad demetenda frumenta (iam enim maturae erant segetes) profectus, neque explorato circa loco, nec stationibus satis firmis (quae inermes, ac operi intensos tuerentur) positis, irri

[Note: 9] Inde pauor, fuga etiam armatos coepit: ad septem millia hominum palantia per segetes sunt caesa, inter quos ipse C. Appius praefectus, caeteri in castra metu propulsi, inde sine certo duce, consensu militari, proxima nocte, relicta magna parte rerum suarum, ad Consulem per saltus prope inuios pervenere: qui (nisi quod populatus est Boiorum fines, et cum Liguribus foedus icit) nihil quod esset memorabile aliud in prouincia cum gessisset, Romam rediit.

[Note: 10] Continuo deinde Boii cum sociis Placentiam, ceruicibus suis impositam, de improuiso inuadunt, capiunt, diripiunt, ac magna ex parte incensa, vix duobus millibus hominum inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado, ad Cremonam diripiendam pergunt.

[Note: 11] Vicinae Vrbis audita clades spatium Colonis dedit ad claudendas portas, praesidiaque per muros disponenda, vt obsiderentur tamen prius, quam expugnarentur, nunciosque ad populum Romanum mitterent. L. Furius Purpurio, qui tum prouinciae praeerat circa Ariminum consulari exercitu, et sociali auxilio cum Boiis obsidentibus Cremonam, pugnam conseruit. Ancipiti praelio exceptus aedem Ioui vouit, si eo die hostes fudisset. Tandem cum vtrinque diu fortiter pugnatum esset, iam huc, iam illuc inclinante fortuna, caesi sunt tres Imperatores nobiles Boiorum. Ipsi Boii in fugam versi, castris exuti sunt. Laeta victoria Romae fuit literis allata, supplicatio in triduum decreta, Furius de Boiis triumphauit.

[Note: 12] Deinde Cn. Cornelius Cethegus, et 2. Minutius Ruffus Coss. in agrum Boiorum legiones ducunt, Iuoni in foro olitorio aedem vouent, si potiantur victoria: effusis populationibus peragrant fines hostium. Boii ob sociorum defectionem feacti animis, pugnam detrectant, relictis castris dilapsi, dissipati per vicos sunt, vt sua quisque defenderet. In sequenti anno L. Valerius Cos. circa Litanam syluam Boios fundit. Idem subsequenti anno proconsul circa Mediolanum cum Boiis, et sociis eorum, Dorulaco ipsorum Imperatore, signis collatis, pugnat: aliquot millia hostium caesa sunt.

[Note: 13] Eodem anno (deuicto iam Philippo Rege Macedoniae) florentissimis tum rebus Imperii, et augescentibus annis fortuna, victis potentissimis regibus, et Imperatoribus T. Sempronius Cos. in Boiorum agrum legiones ducit, Boiorum res tum Dorulacus Regulus eorum, cum duobus fratribus Britomaro, et Ariouisto gerebat, tota gente concitata ad rebellandum, castra locis apertis posuit, dimicaturus cum Consule. Qui vbi, quantae copiae, quanta fiducia esset hosti sensit, ad Cornelium Scipionem Aphricanum (qui Hannibalem vicerat) collegam nuncium mittit, vti maturaret venire, se tergiuersando in adventum eius rem extracturum.

[Note: 14] Contra Boii vbi consilium Romani Consulis intellexerunt, maturandum rati priusquam coniugerentur consulum copiae, per biduum steterunt parati ad pugnam, si hostis contra egrederetur. Tertia die vi vallum, castra ab omni parte aggressi sunt. Consul iubet efferre Romanos signa, sed in ipso exitu ita conserti stetere Boii, vt clauderent viam. Diu in angstiis pugnatum est, obnitebantur Romani, vt signa foras effersent: vrgebant corporibus, scutis Boii, vt aut ipsi castra penetrarent, aut exire Romanos prohiberent. Quorum duo inde primipili centuriones, signa adempta signiferis in hostes iecerunt. Dum milites repetunt enixe signum, erupere secundana porta commilitones. Iamque hi extra vallum pugnabant, alia ex parte Boii in portam Quaestoriam irruperant, L. Posthumium Quaestorem, duos praefectos, et ducentos ferme milites resistentes pertinacius occiderant, captaque ab ea parte castra, erant: sed ab aliis Romanis Boii, qui intra vallum erant, partim occisi, partim eiecti sunt.

[Note: 15] Tandem et Romani alii erupere castris: ita simul tria praelia circa castra locis distantibus erant, vsque ad meridiem aequis viribus pugnatum. Labor et aestus emollida et fluida corpora Boiorum, et minime patientia sitis, decedere pugna coegit. In paucos

restantes imperium faciunt Romani, fusosque compellunt in castra. Signum receptui a consule datum: ad quod maior pars receperunt se.

[Note: 16] Pars certaminis studio, et spe potiundi castris hostium perstitit ad vallum. Boii erumpunt ex castris, fusi deinde Romani, qui imperio Consulis parere noluerant. Ita varia hinc, atque illinc, nunc victoria, nunc fuga fuit. Boii sese receperunt in intima finium: Consul Placentiam legiones duxit Scipio alio exercitu iuncto cum collega per Boiorum agros populantes eunt, quoad syluae paludesque passae sunt.

[Note: 17] Post haec L. Cornelius Merula Cos. M. Marcellus, et T. Sempronius viri Consulares in Boiorum fines arma mouent, pugnatum diu vtrinque varia fortuna, donec sol ingenti ardore torrebat minime patientia aestus corpora Boiorum. Boii inde licet diu obstabant, demum terga dederunt, in fuga multi perierunt. Deinde L. Quintius Cn. Domitius Aenobarbus Coss. Boiorum agros duobus agminibus rursus. vastant. Equites pauci cum praefectis, deinde vniuersus senatus, postremo, quibus aut fortuna aliqua, aut dignitas erat, ad mille, ad Coss. transfugerunt.

[Note: 18] Ad vltimum dum M. Attilius Glabrio cum Antiocho Magno Rege Syriae, et Asiae (qui Dacos et Getas Germaniae magnae populos auxiliares habuit) bellum gerit. P. Cornelius Nasica, vir optimus a Senatu iudicatus, Cos. in agrum Boiorum legiones induxit, cum Boiorum exercitu signis collatis prospere pugnauit: Boios acie vicit, castris exuit. Cum tot millibus Boiorum, nemo Imperatorum ante Scipionem hunc conflixit. ingens bellum, magna victoria fuit, castra capta sunt. Boii post eam pugnam extemplo, nempe biduo dediderunt se: obsides dati a Boiis futurae pacis lignum. In deditionem itaque accepti, agri parte fere dimidia mulctati sunt, quo si vellet populus Romanus Colonias deduceret. Supplicatio eius victoriae causa decreta a senatu, victimaeque maiores caesae: Scipio de Boiis ingenti apparatu triumphauit.

[Note: 19] Nec sic quidem pax diuturna, legati Plaecentinorum et Cremonensium Romam veniunt, in Senatu queruntur inopiam colonorum, taedio accolarum Boiorum ipsas reliquisse Colonias, placuit omnino finibus, Italiaque depellere Boios. Boii aleam belli tentare amplius detrectantes, cedendum fortunae victoris gentium populi rati, ad Tauriscos, Noricosque, et vsque ad Histrum amnem, qui et Danubius, demigrant: inter amnes Danubium, et Draum Occidentem versus sedes capiunt, et omnem agrum, qui ad Illyricum pertinet, pascendis iumentis, pecoribusque idoneum occuparunt, vbi nunc pars Austriae Vngariaeque est. Bellum assidue contra Dacos, qui alteram ripam Danubii tum incolebant, gesserunt. Ita apud Strabonem, et in domcsticis libris inuenio. Tenuere Italiam annos quadringentos.

[Note: 20] Post eiectos Boios in eorum regionem Coloniae a Romanis deducuntur, Gallia Togata posthac dicta est, quae Ptolomaeo subiacet montibus Apennini, vsque ad Rauennam, et Rubiconem producta.

[Note: 21] Tertio itaque Calendas Ianuarias Bononiam, Latinam Coloniam ex Senatus Consulto L. Valerius Flaccus, M. Attilius Sarranus, L. Valerius Tappo Triumuiri deduxerunt, tria millia hominum sunt deducta, Equitibus septuagena iugera, caeteris Colonis quinquagena sunt data. Ager captus de Boiis, quorum Bononia fuerat. Boii Tuscos expulerant. Mutina quoque ac Parma Coloniae Romanorum ciuium deductae sunt. Bina millia hominum in agrum, qui proxime Boiorum, ante Tuscorum fuerat: octena iugera Parmae, quina Mutinae acceperunt. Diviserunt agros tres viri M. Aemilius Lepidus, T. Ebutius Carus, L. Quintius Crispinus. Aquileia quoque Latina Colonia deducta est in agro Boiorum: tria millia peditum, quibus data quingena iugera, centurionibus centena. Centena quadragena Equites receperunt. Deductae sunt et aliae complures, sicuti Rauenna, Ariminum, Pisaurum: quae si quis cognoscere velit, rerum scriptores euoluat. Nos breuitati suscepti operis satisfecimus.

[Note: 22] Refert Strabo in Tauriscis et Noricis ea tempestate Aurarias haud procul Aquileia

repertas, altitudine a solo duos duntaxat pedes: Aurumque fossile inventum in modum fabae, partim purum, partim decoquendum octaua parte. Itali adiuuabant Noricos, sed vbi in Italia triente carius vendi aurum Norici acceperunt, eiectis Italis soli vendiderunt.

[Note: 23] Eodem tempore post Antiochum Magnum deuictum Cn. Manlius Volsco cum Germanis Asiam incolentibus (quos Galatas, Gallograecosque vocant) quod inter auxilia Antiochi fuerant, bellum gessit, duobus praeliis fusos, fugatosque ad pacis conditiones pepulit: denuntiatum est, vt agrorum suorum terminis se continerent: morem vagandi cum armis finirent: pacem seruarent cum finitimis, caeterum liberi suis legibus viuerent. Negatus tamen est victori Triumphus, quia causam belli non adprobauit Senatus.

[Note: 24] Hic Manlius primus omni genere licentiae corrupit milites, luxuriae peregrinae origo ab exercitu Asiatico in vrbem inuecta est. Hactenus populus Romanus parsimoniae, paupertatis amator, Respublica magna, sancta, bonis exemplis diues, nullus opibus, nullus pecuniae honos fuit. Labente deinde paulatim disciplina, crescentibusque vitiis cum magnitudine Imperii auaricia, luxuria, studium pecuniae, laetalis ambitus cum intestinis seditionibus immigrarunt. Iustitia, fides cum sociis omnia venalia coepta haberi: Respublica bellis socialibus, seruilibus, gladiatoriis conflictata est.

CAPVT XI. Cimbri nouas sedes quaerunt.

2. Cimbri, Teutones et Ambrones Germaniae magnae populi per Illyricum in Italiam tendunt.

5. Heluetii Cimbris coniuncti Galliam occupant et Hispaniam, a Celtiberis tamen repelluntur.

10. Repulsi variis praeliis istos superant, quinque exercitus Romano populo auferunt.

13. Germani tripartito agmine alpes transgressi Marii castra frustra oppugnant.

18. Catulus a Cimbris fugatus hos circumvenit, occasionemque Athesim transeundi nanciscitur.

[Note: 1] CVm Germanis breuis sane, et quasi ad recipiendum spiritum, requies secuta est. Anno ab V. C. sexcentesimo, quadragesimo Cecilio Metello, et Cn. Papirio Carbone Coss. armorum crepitus, et tubae sonitus auditus e coelo futuras portendit calamitates.

vlularunt Cimbri, Teutones, Ambrones cum Regibus suis Celeo, Teutobocho, Bolo: transcendentes Rhenum multis mox cladibus Romanorum, suisque nobiles. Germaniae Magnae hi populi, qui ab Oceano Germanico ex his regionibus (quas nunc Saxones, Danique incolunt) in Illyricum prouinciam Romanam, seu spe praedae, seu inopia, egestateque agri cum copiis profecti fuerant, irrupturi in Italiam.

[Note: 3] Mitescentia hic alpium iuga, facilem in Italiam aditum praebent. Cn. Papirius Carbo Cos. ne quid Respublica detrimenti pateretur, cum armis, hostes aditu Italiae prohibiturus, circa Noreicam Vrbem supra Aquileiam Coloniam Romanam, occurrit, signis collatis re infecta discedit. Germani vexato Illyrico, Consulem iterum aleam belli, haud auspicato tentare cogunt. Ipsum cum exercitu fundunt, trucidant, delent.

[Note: 4] Deinde haud scio, quam ob causam ad Heluetios, plurimo quidem auro locupletes, verum in pace vitam agentes, iter fecerunt.

[Note: 5] Heluetii cum viderent Cimbrorum opes praeda partas, longe suis maiores esse, Cimbris Teutonisque, maxime Tigurini sollicitati ab ipsis, sese coniungunt. Coniunctis itaque viribus totam Galliam occupant, atque depopulantur. Transgressi Pyreneos montes Hispaniam inuadunt, magna illata calamitate, pulsi inde a Celtiberis in Gallias remigrant.

[Note: 6] Circa flumen Rhenum impedimenta, quae secum agere ac portare non poterant, deponunt: aliquot millia hominum ex suis custodiae ac praesidio relinquunt. Hi post illorum abitum a finitimis agitati, cum alias bellum inferrent, alias illatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta, intra Mosam, Oceanumque sibi locum domicilio delegerunt: condidereque Aduaticos et Neruios. Vltro in affectatione Germanicae originis (vt ait Corn. Tacitus) ambitiosos, nunc Brabantinos, Flandrosque nominamus.

[Note: 7] Caeterum Cimbri, Teutones, Ambrones, et Tigurini Diuicone principe, cum omnem Galliam occupassent, in Provinciam exire, atque inde in Italiam contendere parabant. In prouinciam igitur Romanorum recta tendunt: iter inde in Italiam facturi. Quacunque ibant late, longeque omnia deuastabant.

[Note: 8] Lucium Cassium Cos. in finibus Allobrogum, Sabaudienses sunt, cum exercitu caedunt. L. Pisonem legatum, auum L. Pisonis, soceri Iulii Caesaris, eodem praelio interficit. Milites qui ex clade supererant obsidibus datis, et dimidia rerum omnium parte vt incolumes dimitterentur pacti, sub iugum missi sunt.

[Note: 9] Mox Germani ad M. Iunium Syllanum alterum Consulem in castra legatos mittunt. Inde ad Senatum, petentes vt populus Romanus aliquid sibi agrorum terraeue daret, quasi stipendium: caeterum, vt vellet manibus atque armis suis vteretur. Senatus negauit.

[Note: 10] Repulsi igitur quod nequiuerant precibus, armis petere constituunt. Syllanum aggressi in fugam vertunt, castris exuunt, cum exercitu caedunt. Inde Aurelius Scaurus Legatus Cos. haud secundiore fortuna confligit, fuso eius exercitu ipse captus est: et cum in consilium ab hostibus euocatus, deterreret eos, ne alpes transirent Italiam petituri, eo quod diceret Romanos minime vinci posse, a Bolo rege feroci iuuene occisus est. Eodem fato a M. Manlio, Q. Seruilio Cepione proconsulibus male pugnatum est: victi praelio, fugati, binis castris exuti sunt: octoginta millia Romanorum caesa sunt, calonum et lixarum quadraginta. Germani itaque (sicuti est apud Tacitum) ea tempestate, Carbone, et Cassio, et Scauro Aurelio, et Seruilio Caepione, M. quoque Manlio fugatis et captis, quinque simul consulares exercitus populo Rom. abstulerunt, quo metu omnis Italia contremuit. Vouit Victor gentium populus ludos Ioui Opt. Max. si Rempublicam in meliorem statum vertisset.

[Note: 11] Actum erat de Imperio, nisi C. Marius illi saeculo contigisset. Is tum bellum prospere gerebat in Aphrica aduersus Iugurtham regem Numidarum. Absens contra legem, maiorumque instituta Consul factus: eique

[Note: 12] Ipse ergo Marius cum Quinto Catulo Cos. non ausus congredi itatim, militem tenuit in castris, donec inuictus ille ardor, et impetus consenesceret. Ad explorandam quoque Gallorum, et Ligurum fidem, literas eis mittit binas Consul, quarum primae prohiberent, ne interiores, quae signatae erant, ante certum tempus aperirent. Eas ante diem praefinitum repetit, reseratas reperit, hostilia agi intellexit.

[Note: 13] Germani cunctationem Marii metum interpretantes, tripartito agmine fiducia vrbis potiundae per Alpes, id est, claustra Italiae feruntur. Habebant Romani pro portento alpes ab ipsis exuperatas, quemadmodum antea ab Hannibale Teutones et Ambrones alpes emensi, summa vi castra Marii oppugnant: summa vi a Mario defenduntur.

[Note: 14] Lucius Marius Romanus Teutono prouocanti ad singulare certamen: respondit, si cupidus mortis esset, laqueo eum posse vitam finire Cumque demonstraret gladiatorem contemptae staturae, et prope exactae aetatis, dixit: si eum superasset, continuo cum victore congressurum.

[Note: 15] Marius deinde ne hostium copiae coniungerentur, occupatis compendiis, velocitate praeuenit: priores Teutonas sub ipsis alpium radicibus assequutus in loco Saluiorum, quem Aquas Sextias vocant, vbi pugnaturus postero die, Marcellum cum parua manu Equitum peditumque noctu post terga hostium misit. Et ad implendam iusti equitatus speciem agasones, lixas armatos simul ire iussit, et iumentorum magnam partem instratorum centunculis: qui, cum mane praelium iniretur, in terga hostium irruerunt Ita Marius duobus praeliis victos oppressit, in fugam vertit. Metatores Marii per imprudentiam ita castris locum ceperant, vt Germani vallem tenerent, Romanis nulla aquarum copia esset. Flagitante aquam exercitu, Viri (inquit Marius) estis, en illic habetis: itaque tanto ardore pugnatum est, eaque caedes fuit, vt flumen cruore flueret.

[Note: 16] Reliquias Teutonum, quia nox circumuenerat, circumsedens Marius sublatis subinde clamoribus per paucos suorum territauit, insomnem hostem detinuit. Ex eo consequutus, vt postera die irrequietum facilius debellaret.

[Note: 17] Teutobochus Rex, quaternos, senosque equos transilire solitus, proximo in saltu comprehensus insigne spectaculum fuit. Quippe vir proceritatis eximiae, super trophaea ipsa eminebat. Sublatis Teutonis et Ambronibus in Cimbros conuertitur.

[Note: 18] Hi repulso, fugatoque ab Alpibus, Q. Luctatio Catulo proconsule, qui fauces alpium insederat, et ad flumen Athesim castellum editum reliquerat. Ipse a Cimbris pulsus cum vnam spem salutis haberet, si flumen transisset, cuius ripam hostes tenebant. In proximo monte copias ostendit, tanquam castra positurus, praecepitque suis, ne sarcinas soluerent, aut onera deponerent: ne quis ab ordinibus, aut signis discederet. Et quo magis persuasionem hostium confirmaret, pauca tabernacula in conspectu erigi iussit, ignes fieri, vallum quosdam struere: quosdam lignatum ire, vt conspicerentur. Cimbri ista vere existimantes agi, ipsi etiam castris delegerunt locum: dispersi in proximos agros ad comparanda necessaria mansuris, dederunt Catulo occasionem traiiciendi fluminis.

[Note: 19] Fugientem igitur proconsulem, exercitumque per hyemem Tridentinis iugis in Italiam prosecuti, traiiciunt. Si statim infesto agmine Vrbem petiissent, grande discrimen fuisset. C. Marius et Q. Catulus coniunctis exercitibus cum soli, coelique clementia robur hostium elanguisset, eos vini dulcedine mitigatos, dolo in tempore aggrediuntur.

[Note: 20] Fuluius collatis cum hoste castris, Equites suos iussit succedere ad munitiones eorum. Lacessitis hostibus, simulata fuga, recessit, aliquot dies id facit. Auide insequentibus Cimbris, animaduertit castra eorum nudari per partem exercitus, consuetudine custodita post castra hostium consedit, atque coepit deserta castra.

[Note: 21] Diem deinde pugnae a Mario petunt Cimbri: ille proximum dat additque virtuti dolum. Primum namque diem

nebulosum nactus, hosti inopinatus occurrit: tum ventosum quoque, puluis in oculos et ora hostium ferebatur. Tum acie conuersa in Orientem, ex splendore galearum, ac repercusso quasi ardere coelum visum est. Scribunt alii Marium constituta die pugnaturum, firmatum cibo militem ante castra collocasse, vt per aliquantulum spacii, quo hostes aberant, exercitus potius hostium labore deuia profligaretur: fatigationi deinde eorum aliud incommodum addidisse, ordinata acie suorum vt aduerso Sole, vento, puluere hostium occuparetur exercitus. Cimbri itaque, et Teutones fusi, deletique sunt.

[Note: 22] Nec minor cum, vxoribus eorum pugna, quam cum ipsis fuit, cum obiectis vndique plaustris, atque carpentis, alte desuper, quasi de turribus, lanceis, contisque pugnarent. Desperata tandem salute, suffocatis, elisisque passim infantibus, suis, aut mutuis concidere vulneribus, aut vinculo e crinibus suis facto, ab arboribus, iugisque plaustrorum pependerunt. Canes quoque Cimbros defenderunt, caesis dominis eorum plaustris impositi. Celeus Rex in acie dimicans impigre, nec inultus occubuit

[Note: 23] Tertia Tigurinorum manus, quae quasi in subsidio Noricos insederat alpium tumulos, in diuersa lapsi fuga ignobili, et latrociniis euanuit eodem momento. Hunc tam laetum, tamque felicem libertatis Italiae, adsertique Imperii nuncium (autores sunt Plinius, et L. Florus) per Deos Castorem et Pollucem datis Praetori literis populus Romanus accepit.

[Note: 24] Factum hoc quoque, bellis illis populi Romani Quiritibus ostentum. Nuceriae in luco Iunonis Vlmus, posteaquam ei cacumen amputatum erat, quoniam in aram ipsam procumbebat, restituta est sponte, ita vt protinus floreret. A quo deinde tempore Maiestas populi Romani resurrexit, quae ante vastata cladibus fuerat. Illique et deinde vsque ad nostram memoriam) inquit Salustius) Romani sic habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum Germanis pro salute, non pro gloria certare.

[Note: 25] Marius totius consensu ciuitatis summo honore receptus est: pro duobus Triumphis, qui offerebantur, vno contentus fuit. Nobilitas quoque, quae novo homini (vt fit) inuidebat, veritate coacta est fateri, conseruatam ab eo Rempublicam.

CAPVT XII. De bellis, quibus Germani vel interfuerunt vel ipsi gesserunt, deque Boiorum transmigratione tertia et exilio in Germania et Sarmatia.

3. Durauit id 46. annis, variaque fortuna gestum. Mithridates se ipsum interficit.

7. Ariouistus Rex Germanorum Gallos praelio frangit. Germanorum in Italiam transmigratio.

8. Boii trans Rhenum habitantes ad Helvetios pergunt. Sylua nigra an sit Bacenis.

20. Germani ante nouam lunam praelium detrectantes vincuntur, Rhenumque tranatant.

21. Caesar Belgas in populi Romani redigit potestatem, Germanosque Gallia pellit.

22. Germanos a Gallis rebellantibus in auxilium vocatos denuo trans Rhenum pulsi. Caesaris minae ludibrio habentur.

23. Caesar transit in Germaniam, infecta tamen rebus post 18. dies reuertitur.

24. Treuiri imperio Caesaris non parent. Cingetorix Induciomarus. Caesar ob cladem Romanam ingenti dolore affectus.

28. Caesar Germanos auro sibi conciliat, eos milites conducit, quorum opera Galliam domat.

32. Seditiones pro honore Magistratuque inde grassatae nec corpus imperii nisi vnius ex nutu vniri non permiserunt.

35. Caesar Germanorum et Gallorum opera hostes fugit, omniaque ex voto consequitur ac finem Reipublicae facit.

36. Boerebista Rex Germaniae Orientalis Dacos et Getas laboriosos armorumque peritos reddit.

46. De inerementis et decrementis Imperii Romano-Germanici reiectio ad sequentes libros.

[Note: 1] VIx horum bellorum cruoribus expiatis, vncta arma erant. Mithridates Magnus Rex Ponti intonuit, duarum et viginti gentium Rex, totidem linguis iura dixit, pro concione singulos sine interprete affatus est. Maximus sua aetate Regum, in reliqua ingenii magnitudine, Medicinae peculiariter curiosus: ab hominibus subiectis, qui fuere pars magna terrarum, singula exquirens, quid quaeque radix polleret, ad quos vsus herbarum folia pertinerent: Scrinium commentationum harum, et exemplaria, et effectus in arcanis suis reliquit. Pompeius Regia praeda potitus, transferre ea-sermone Romano, Libertum suum Leneum Grammaticae artis doctissimum iussit.

[Note: 2] Hic igitur, de quo dixi, Mithridates, velut turbo Septentrionem Orientemque inuoluit armis aduersus Romanos. Ad Sarmatas Germanosque legatos mittit, variis beneficiorum muneribus illicit, Arsacem Regem Parthorum ad belli societatem inuitat, ad auxilium ferendum cohortatur: ad opprimendumque Romanos, gentium latrones, hostesque regum concitat. Tigranem quoque Regem Armeniae et Syriae sibi coniungit. Sic excitatis omnibus in bella Romana descendit.

[Note: 3] Tanta eius magnitudo fuit, vt non sui tantum temporis Reges, verum etiam superioris aetatis vicerit. Bella cum Romanis per sex et quadraginta annos varia fortuna gessit. Cum summis Imperatoribus res illi fuit, Sylla, Lucullo, Pompeio Magno: Asiam occupauit, iussu eius quicquid ciuium Romanorum in Asia fuit, vno die trucidatum est. Aquilio duci capto aurum in os infudit, Graeciam, Athenas coepit: ita victus, vt maior clariorque resurgeret: instaurando praelio, damnisque suis terribilior redderetur. Denique ad postremum non vi hostili victus, sed voluntaria morte, in auito regno, senex haerede filio decessit.

[Note: 4] Dum haec in Asia geruntur, et Graecia, Germani, et Galli seruili tumultu Granico

duce Italiam correptis armis vastant. CL. Pulchrum, P. Vorenum praelio vincunt: domiti tandem sunt a M. Crasso.

[Note: 5] Quoniam ad Armeniae mentionemvenimus, origo eius altius repetenda est. Nam eam nostratibus vulgo notam esse (vt in qua reparatum sit genus humanum postillam aquarum cladem decantatissimam) reperio. Armenia duplex est. maior, et minor: haec cis Euphratem est, ad septentrionem, Occidentemque, Cappadociam: ad Austrum vero Ciliciam spectat. Vrbes in ea Nicopolis) vbi Pharnaces filius superioris Mithridatis Romanas adflixit copias) Claudiopolis, Iuliopolis. Maior trans Euphratem ponticas gentes Medos, Assyrios, Mesopotamiam contingit: ciuitates Artaxata, caputgentis, Tigranocerta, Sagalbina in ripa Araxis fluminis, vbi Noas habitauit. In ea sunt montes Gordei, in quorum verticibus Nauis, qua vectus Noas, recubuit.

[Note: 6] Paruit Armenia Regibus Assyriorum, Persarum deinde Macedonum. Victo vero Antiocho Magno a Romanis, peculiares coepit habere reges. Regnarunt ibi Araxias, et Radriatas: post hunc Tigranes, quem primo Lucullus, deinde Pompeius deuicit captis Artaxatis. Eidem Syriam ademit: in Armenia supplicem regnare permisit. Tigranocerta Tigranes condidit: reliquit duos filios Tigranem, et Artabazum, quem vt proditorem M. Antonius Triumuir occidit. Imperator Caesar Augustus Armeniam in formam prouinciae redegit. Dati tamen a Romanis aliquando reges fuerunt. Pompeius (vnde digressus sum) Asiam extremam prouinciarum tum Romani Imperii mediam fecit, tanta felicitas vnius hominis valuit.

[Note: 7] Interim ad septentrionem Rex Germaniae Ariouistus (cuius vxor soror erat Voccionis Regis Noricorum) cum copiis Rhenum in Gallias transit. Galli semel atque iterum armis contendunt, pulsique magnam calamitatem acceperunt: omnem nobilitatem, omnem senatum amiserunt: fracti praeliis, calamitatibus, obsides dederunt. Centum viginti millia Germanorum in Gallias traducta sunt: agrique inter ipsos distributi sunt.

[Note: 8] Boiorum quoque (qui trans Rhenum incoluerant, inquit Caesar, et in agrum Noricum transierant, Noreiamque oppugnarant) triginta millia Rege Numeio ad Heluetios vicinos, et consanguineos suos, vtramque Rheni ripam longe lateque incolentes, pergunt. Nunc ea loca tenent Suitenses, Brisacii, Elisacii, et huiusmodi gentes, quae inter Rhenum, Moenumque amnes domicilia habent (Ptolomaeum, Tacitumque sequor) inter quas, et accolae syluae Nigrae, quam et Ptolomaeus, et Caesar Heluetiorum cognominant, magno errore illorum, qui eam Bacenim crediderunt, quum haec Sueuos, ac Cheruscos pro natiuo muro diuidat, ambaeque gentes accolae Albis fluminis fuerint: autores Claudianum, Lucanumque in tanta testium copia citasse sufficiat, quorum prior ita refert.

[Note: 9] Sed coeptam rem prosequar. Heluetii, et Boii coniunctis copiis, occupare Gallias, in prouinciam Romanam exire, atque inde in Italiam contendere, quemadmodum antea Teutonas, Cimbrosque fecisse nouerant, compositis necessariis ad huiusmodi expeditionem, meditabantur. Ad flumen igitur Rodanum, Geneuam oppidum extremum Allobrogum armati consident. Ex eo oppido pons ad Heluetios pertinebat.

[Note: 10] Diuitiacus Heduus Galliarum princeps profugus Romam ad Senatum auxilium postulatum venerat. Mittitur in Galliam a Romanis cum legionibus aliquot C. Iulius Caesar, vir Consularis, socer Cn. Pompei Magni. Is iter prohibiturus pontem, qui erat ad Geneuam, rescindere iubet.

[Note: 11] Boii cum Heluetiis retro pedem referunt ad Ararim flumen (Soanam vocant) in fines Heduorum (Burgundiones sunt) perueniunt: agros populantur, ratibus, lintribus iunctis flumen transeunt. Tres partes transierant, quarta fere pars circa flumen Ararim reliqua erat. Ad eam Caesar in auxilium vocatus ab Heduis peruenit. Eos impeditos inopinantesque adgressus, caedit, in fugam vertit: ponte deinde subito in Arari facto, exercitum traducit.

[Note: 12] Boii cum sociis repentino aduentu Romanorum commoti, Legatos ad Caesarem mittunt, cum de pacis conditionibus inter eos non conueniret, ancipiti praelio diu, ac acriter pugnatum est ab hora se ptima ad vesperam: inde ad multam noctem Boii cum sociis victi, castrisque exuti, supplices a Caesare, internunciis vltro citroque missis, pacem impetrarunt. Heluetii domum vnde venerant redire iussi sunt.

[Note: 13] Boios (petentibus Heduis) quod egregia virtute erant cogniti, vt in finibus suis collocarent Caesar concessit. Quibus illi Gergouiam oppidum, et agros dederunt: eosque postea in pacem iuris, liberatisque conditionem, atque ipsi erant, receperunt. Cum Romanis aequo iure foedus ictum est, quamobrem et a Plinio in descriptione Galliae Lugdunensis Boii foederati appellantur.

[Note: 14] De his Cor. Tacitus [Note: Cor. Tac. lib. 18. annalium.] ita: Marcius quidam e plebe Boiorum, inserere sese fortunae, et prouocare Romana arma simulatione numinis ausus est: iamque adsertor Galliarum, et Deus (nomen id sibi indiderat) concitis octo millibus hominum, proximos Heduorum pagos trahebat: tum grauissima ciuitas electa iuuentute, adiectisa Vitellio Caesare cohortibus, fanaticam multitudinem disiecit. Captus in eo praelio Maricus, ac mox feris obiectus: quia non laniabatur, stolidum vulgus inuiolabilem credidit, donec Vitellio inspestante interfectus est,

[Note: 15] Paulinus etiam ad Ausonium Poetam illorum mentionem facit, Theodosio rerum potiente. Versus eius hi sunt.

An tibi me, domine illustris, si scribere sit mens,
Qua regione habites placeat reticere nitentem
Burdigalam, et piceos malim describere Boios.

Borbonios nunc vocari autores habeo, vnde genus maternum Ludouicus Gibbosus vltimus Angilostadiensium princeps, auorum memoria duxit.

[Note: 16] Bello superiore Heluetiorum, Boiorumque confecto, totius Galliae legati ad Caesarem conueniunt: de Germanis conqueruntur, multa millia quotidie Rhenum transire, quibus locos, sedes, agros dare cogantur: futurum esse paucis annis, vti omnes e Galliae finibus pellerentur, atque omnes Germani Rhenum transirent. Deinde Gallis occupatis, vt ante Cimbri, Teutones fecissent in prouinciam exirent, atque inde in Italiam contenderent.

[Note: 17] Caesar Gallorum animos verbis confirmat, sibi eam rem curae fore respondit: Legatos ad Ariouistum Regem Germaniae mittit, qui ab eo postularent, vt aliquem locum medium vtriusque colloquio deligeret, velle se de Republica, et summis vtriusque rebus cum eo agere. Cum Legati imperio, mandatisque defuncti, vti veniret ad Caesarem; dicerent. Quis autem est Caesar? Ariouistus respondit. et si vult veniat: inquit, a me: si quid mihi a Caesare opus esset, venirem forsitan. Et quid ad illum, quid agat nostra Germania? Num ego me interpono Romanis? non satis mivari possum, quidnam in mea Gallia, quam bello vici, aut Caesari, aut omnino populo Romano negotii sit. Cum vult Caesar congrediatur, intellecturus est, quid inuicti Germani, exercitatissimi in armis qui intra quatuordecim annos tectum non subierum, virtute possint.

[Note: 18] Tantus itaque subito terror omnem exercitum Caesaris occupauit, vt testamenta passim in castris scriberentur, Galli, mercatoresque ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute, atque exercitatione in armis esse praedicabant: saepenumero sese cum his congressos, ne vultum quidem, atque oculorum aciem dicebant ferre potuisse. Quidam petebant a Caesare, vt eius voluntate a castris discedere liceret: et alius alia causa illata, quam sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret. Nonnulli renunciabant non fore dicto audientes milites, cum castra moueri iussisset.

[Note: 19] Caesar conuocato concilio, orationeque confirmatis militibus, a Vesontione Sequanorum maximo oppido Rhenum versus proficiscitur. Cum iter non intermittitur, septimo die quatuor et viginti millibus passuum a copiis

Ariouisti castrametatur. Ibi vltro citroque missis legatis, de pace frustra actum est Inde Ariouistus castra promouet, millibus passuum sex a Caesaris castris sub monte considet, a Rheno millia passuum quinque.

[Note: 20] Copias suas in castris continet, nec pugnandi copiam Romanis facit. Germanis tum nec consuetudo nec fas erat ante nouam Lunam decrescente lumine syderis, praelio contendere. Quod vbi Caesar intellexit, religione impeditos aggreditur, coacti Germani pugnant, post multa illata, acceptaque vulnera in fugam versi, ad flumen Rhenum perueniunt: ibi viribus confisi, Rhenum tranare contenderunt: aut lintribus inuentis salutem sibi petierunt, In his fuit Ariouistus, qui nauiculam ad ripam deligatam nactus, ea profugit. Reliquos Equites Romani consecuti interfecerunt.

[Note: 21] Belgae deinde (qui a Germanis orti sunt, sicut apud Caesarem [Note: Caesar lib. 2. de bello Gallico] Rhemi referunt, Rhenumque antiquitus traducti, propter loci fertilitatem ibi consederunt, Gallos qui ea loca incoluerant, expulerunt) communi omnium suffragio arma corripiunt, Germanis transrhenanis se coniungunt. Caesar Belgas aliquot praeliis victos in deditionem, potestatemque populi Romani redigit: Germanos transrhenanos Gallia expulit, inde in Illyricum proficiscitur.

[Note: 22] Galli rursus rebellant, in Germaniam pro auxilio mittunt. Redit Caesar Belgas superat, Aquitaniam subiicit, a Menapiis, qui Gelderenses sunt, et nunquam legatos ad Caesarem miserant, syluis, paludibus, et rempestatibus prohibitus est. Germani transrhenani rursus Rhenum vocati a Gallis transeunt: Non longe a mari, quo Rhenus influit. Inde late, longeque populantur: obuiam venit cum exercitu Caesar, in fugam eos vertit, caedit, trans Rhenumque pellit. Mittit et nuncios in Germaniam magnam, interminatur, ne posthac in Gallias veniant. Sed ingentes eius minae in ludibrium versae.

[Note: 23] Caesar vt Germanos terreret, haud procul infra eum locum, vbi nunc Agrippinensis Colonia est sita, pontem faciundum, licet summa difficultate: curat: opere omni effecto, exercitum traducit, relicto ad vtranque partem praesidio, Germani se in syluas abdiderant, ibique conueniebant frequentes. Caesar duo de viginti diebus trans rhenum consumptis, satis et ad laudem, et vtilitatem perfectum arbitratus, in Galliam se recepit, pontemque rescidit.

[Note: 24] Menapii rursus frustra tentati a Caesare: Treuiri quoque neque ad concilia Caesaris vocati veniebant, neque imperio parebant. Transrhenanos Germanos crebris legationibus sollicitabant, pecuniam pollicebantur. Duo de principatu Treuirorum inter se contendebant Induciomarus, inimico in Romanos erat animo: Cingetorix gener Induciomari Romanas sequebatur partes. Eburones Germani cisrhe nani inter Mosam et Rhenum, vbi nunc Iuliacensis ducatus est, Q. Titurium Sabinum, et L. Arunculeium Gottam legatos Caesaris, vnam legionem, cum quinque cohortibus in finibus, vt ait Suetonius, Germanorum insidiis interficiunt. Hac clade audita, Caesar adeo indoluit, vt barbam, capillumque submiserit.

[Note: 25] Tum quoque Belgae omnes, quos Caesar cisrhenanos Germanos vocat, ad arma concurrunt. Omnes suspecti praeter Heduos, et Rhemos erant. Induciomari igitur Treuirorumque nunciis impulsi Belgae, lignatoribus oppressis, Romana oppugnant castra. Magnam manum Germanorum conductam Rhenum transisse passim Galli praedicant, quorum terrore Romanos vincunt.

[Note: 26] Treuiri aperte rebellant, aliosque concitant. Menapii, qui vni ex Gallia, de pace ad Caesarem nunquam miserant, arma capiunt. Germani transrhenani flumen traiiciunt, hyberna oppugnant, quae summa vi et difficultate, maximoque periculo Q. Tullius frater Ciceronis defendit. Belgaeque non expectato auxilio Germanorum Romanos adgrediuntur, sed fusi, terga vertunt. Germani fuga Belgarum intellecta, domos reuertuntur. Romani interfecto Induciomaro Treuiros recipiunt. Senatores Treuirorum in Germaniam trans Rhenum profugiunt. Quietior posthac Gallia fuit.

[Note: 27] Caesar aegre ferens Germanos toties Rhenum traiicere, rursus ponte facto vbi nunc Agrippinensis Colonia est, Rhenum cum copiis transit. Germani in syluis delectus agunt. Caesar parte pontis, qua Germaniam attingebat recisa, in Galliam reuertitur. Nostrates vi pulsum esse, dixisseque referunt, Satis est, superque vidisse Germanos. Et Pompeius narrat apud Lucanum, fugisse Caesarem ex Germania.

Venit in mentem scitum illud Imperatoris Maximiliani dictum, qui Flamini Romano interroganti, num Caesaris commentaria legisset: respondit, Caesarem de rebus suis inflatius scripsisse, vt qui se victorem, cum victus sit, faciat.

[Note: 28] Caesar igitur cum compertum haberet, Germanos nullis aduersus Romanos auxilia denegare, nec minis, nec armis terreri, quin Rhenum transeant: neque Gallos, sine eorum fauore, et consensu in officio quietos contineri posse (Galli enim saepius animos tollebant, saepius rebellabant, inflati auxilio Germanorum, quorum vicinitas propinqua, et multitudo erat infinita) trans Rhenum in Germaniam mittit, Germanorum animos, quos ferro non poterat, auro sibi conciliat, muneribus allicit, stipendiis inuitat: ab ipsis Equites, peditesque accersit, quorum opera perdomitam Galliam (quae vniuersae communi omnium consensu libertatis vindicandae, et pristinae belli laudis recuperandae, coniurarat inflata quingentorum Equitum ex Germania aduentu) felicissime in ditionem ac obsequium redegit.

[Note: 29] Gallia itaque omni nouem annis deuicta, et in prouinciae formam redacta, supplicatio viginti dierum Romae decreta est. Galli posthac, vt Strabo refert, armis positis, agriculturae operam dare coacti sunt. Fecere deinde Romani in Gallia Belgica duas Germanias, Superiorem et Inferiorem, quae adhuc nomina retinent. Plinius, Tacitus, Ptolomacus, caeteri rerum scriptores explanant, nos in subsequens volumen relegamus.

[Note: 30] In bello deinde quoque Ciuili, Caesar opera Germanorum vsus est, in Graecia, Hispania, Europa, Aegypto, Asia, Aphrica, quemadmodum ipse Hircius narrat. Nam et Voccio Rex Noricorum in id bellum trecentos Caesari misit Equites. Apud Pompeianos etiam quingenti fuere Germani, quos antea Alexandriae reliquerat Aulus Gabinius praesidii causa apud Regem Ptolomaeuin, qui pulsus a suis Romam venerat, auxilium postulatum, et iussu Pompeii reductus est in Aegyptum.

[Note: 31] Causas huius belli, plusquam Ciuilis paucissimis aperiam, quae nisi in Republica Christiana peius saeuiant, mentiar; dispereamque. Sed ad Romanos stylum verto. Iam pene toto orbe iustitia, ac labore pacato, cuncta maria, terraeque patebant Romanis. Saeuire fortuna coepit (otium enim, ac secundae res animos sapientum fatigant, nedum mali licentiae temperent) creuit primo studium pecuniae, deinde libido dominandi: paulatim diuitiae honori esse coeperunt, et eas gloria, potentia sequebantur. Virtus hebescere, paupertas probro haberi coepta est. Ex diuitiis superbia, inuidia, luxuria, doli, fallaciae inuasere. Qui plurimum largiebatur, plurimum authoritate pollebat. Probitas plerisque paupertatis causa erat: fides, pietas, caeteraeque bonae artes subuertebantur. Omnia venalia erant. Plerique mortales inimicitias, amicitias ex commodo aestimabant. Omnia vtilitate metiebantur: aliud clausum in pectore, aliud promptum in lingua habebant.

[Note: 32] Magis vultum bonum, quam ingenium praestabant: discordiae, sediciones pro honore, Magistratibusque grassabantur, caedes impune edebantur: diuina humanaque commixta erant. vt fit, vbi ignobile vulgus, paucorumque potentia dominatur. Nunquam haud dubie coire aut consentire corpus Imperii potuisset, nisi vnius praesidis nutu, quasi anima et mente regeretur. Quod cum fieri non posset citra sanguinem, et absque bello Ciuili, cuius victoria fere cruentissima esse solet: acerrima quippe sunt proximorum odia.

[Note: 33] Inclinare coepit tandem fortuna ad C. Iulium Caesarem. Cuius proprium ac peculiare fuit clementiae insigne, qua vsque ad poenitentiam omnes superavit. Eius dictum refertur: Nihil sibi solennius esse, quam supplicibus ignoscere.

[Note: 34] At factio nobilitatis, cuius commune malum est superbia, Caesari inuidebant: eius victorias calumniabantur, fortunae ac felicitati oblatrabant. Ipsum vt, adfinem Marii procerum inimicissimum, et quem Sylla Dictator optimatium partibus cauendum, exitioque futurum praedixerat, criminabantur: spoliare eum exercitibus, inde in ordinem redigere, atque opprimere conabantur. Nam et amici Caesaris omnes vrbe pulsi sunt.

[Note: 35] Caesar vim vi pulsurus, accitis Germanis, et Gallis, tum legionibus, quibus Galliam subegerat, in Italiam transit, armata manu versus Romam contendit. Vbi omnis nobilitas metu perculsa, duce Cn. Pompeio vrbe, Italiaque profugit. Caesar Romam vacuam aduersariis intrat, Consulem seipsum facit. Republica Romae ordinata, aduersarios late per orbem terrarum palantes insequitur, feliciterque celerius opinione omnium, deuincit. Inde Romam reversus cuncta in suam vnius potestatem, arbitriumque trahit. Ita finis Reipubl. datus: mos vni parendi repetitus est.

[Note: 36] Sub idem tempus post Ariouistum in Germania, maxime Orientali, imperitasse reperio Boerobistam, genere Dacum, qui populares suos Dacos et Getas crebris hactenus et bellis et cladibus adtritos, victus sobrietate et obedientia recreandos curauit: et quotidiana armorum meditatione, laborumque patientia instruetos, eo promouit, vt facile caeteris Germaniae tum populis virtute anteirent. Vsus est auito more gentis, sacro consultore, vateque fatidico Diceneo quodam Mago, qui diu Aegypti oras peragrarat, sacerdotesque audierat. Huius persuasione vites excisae sunt, vitamque abstemiam sine vino agere decretum est.

[Note: 37] Denique Boerobistas his bonis suorum artibus fretus, latissimum intra paucos annos peperit Imperium: finitimis omnibus subiectis, audacter Danubium traiicit. Ipium Iulium Caesarem mundi domitorem, victoremque gentium populum, armis lacessere ausus est. Thraciam, Macedoniam, Illyricum prouincias Romanas ferro, flamma deuastauit. Vrbes diripuit, vicos incendit praeda ingenti potitus, impune vltro, citroque commeauit. Apuliam, inde Romam invadere parauit, maximum terrorem, et Iulio Caesari, et populo Romano incussit.

[Note: 38] Boios qui ad amnes Danubium, Arabonem, et Draum sedes centum quinquaginta annos tenuerant, posteaquam Italia pulsi, vti paulo ante narrauimus, eo transierant, in Gennaniam Magnam transduxit. Intra flumina Tyram et Borysthenem, et Vistulam, finitimasque regiones vicatim distribuit, vbi nunc Roxolani, Bolii [Note: Bolii vel Poloni.] Bodolii, Vngari, Moldauii, Valachi nominantur, habitarunt ibidem Boii commixti Basternis, Alanis, Gepidis, Vandalis, Quadis, Sarmatis, et dicto audientes fuerunt Regibus Dacorum, quos et Getas, et Scythas vocant. Nos Danos et Gotos adpellamus.

[Note: 39] Ipsi ne Boii posthac duces, Regesue habuerint, nemo tradit, nec ego facile dixerim. Apud scriptores, quos ego quidem hactenus euoluerim, ne nomen quidem Boiorum posthac inuenio. Quicquid gestum actumue est, vt notioribus, Gotis adtribui solet: quorum magnitudo Boios facile obscuriores reddidit. Atque haud scio anhi sint, quos Ptolomaeus, corrupte fortassis Boemos nuncupat, et gentem magnam dicit, superioribus nationibus confinem. Satis constat tria tum fuisse genera Boiorum. Tria et triginta millia ob virtutem a Iulio Caesare, in Gallia Lugdunensi, in oppido Gergonuia in monte sito, collocati sunt. Quidam Borbonios esse autumant.

[Note: 40] Narisci (quos in initio commemoravimus) auitas nunquam amisere sedes, ab Oriente sole contingunt Boiemiam. Ex qua alia manus Boiorum profecta in Italiam. Inde ad Tauriscos in Noricum, et ad circumiectos Histro locos commigrarunt. Postremo taedio accolarum Romanorum, agrum omnem qui ad Illyricum pertinet, pascendis ouibus idoneum vicinis reliquerunt, in exilium

velut peregrinatum ad Getas secesserunt, cum quibus, et Hunnis militare posthac consueuerunt. Nam Hirros, Schiros, Buros haud dubie Boiorum nationes, inter illorum auxilia lego. Post mortem Attilae demum velut noua sobole aucti, vires recuperarunt. Sed isthaec in tertium differo librum. Harum rerum omnium testes non solum patrios Annales, verum et Iulium Caesarem, Strabonem, Franciscum Phileclphum, alios illustres scriptores habeo, qui de dubiis rogentur omnibus: in plerisque, fidem meam non adstringo.

[Note: 41] Regio autem quam reliquere Boii, in solitudinem penitus redacta est, quamobrem appellantur a rerum scriptoribus, Deserta Boiorum, Ptolomaeus Pannoniam superiorem more suo nominat: caeteri Noricis coniungunt. Operae precium est verba Plinii, [Note: Plius. lib. 3. cap. 24.] autoris grauissimi, subscribere: Noricis (inquit) iunguntur lacus Peiso, Deserta Boiorum, Iam tamen Colonia Diui Claudii Sabaria, et oppida Sarcabantia, Iulia habitabantur. Inde glandifera Pannoniae.

[Note: 42] Sabaria patria Diui Martini, nomen retinet: alii Graecium Boiorum, [Note: Bayrisch Grätz.] quod caput Stiriae est, esse arbitrantur. Vbi Diuus Quirinus Episcopus Siscianus sub Imperatore Galerio Maximiano pro religione Christiana se deuouit, molari ad collum eius ligato, in amnem Sabarum praecipitatus est e ponte: diutissime supernatat, populum docet, hortatur ad constantiam Christianae pietatis: vix tandem precibus a coeesti numine obtinuit, vt mergeretur. Meminit huius D. Hieronymus. Vitam eius carmine complexus est Prudentius, vir perquam eruditus, indignus qui a Christianis non magis legatur. Sabarum flumen quidam Litam, alii Muram interpretantur. Sacarbantiae abfuit a Sabaria iuxta Antonini Itinerarium millia passuum quatuor, et triginta: fuitque media inter Sabariam et Carnuntum, insignis olim sepulchro Diui Quirini, de quo iam diximus. Cum Germani eas regiones infestas redderent, incursarentque, Romani fugam capessunt, in Italiam profugiunt, ossa Diui Quirini Romam secum transferunt.

[Note: 43] Carnuntum, cuius Plimus, Diuus Hicronymus mentionem faciunt, fuit vrbs sub Danubio, in confinio Vgrorum, et Austriacorum, Hunnoburgium esse, sunt qui opinentur magis, quam sciant. Ibi Imperator M. Antoninus Philosophus mortuus, et Imperator Septimius Seuerus electus est. Ptolomaeo, et Graecis Carnus Carnuntis est.

[Note: 44] Extat et in eodem tractu adhuc oppidum Sempronium Oedeburgium, id est, desertam Vrbem nostrates nominant, ea lacui Peisoni nomen fecit, qui in longitudinem quinque et quadraginta millia passuum, quindecim in latitudine patet: ambitu comprehendens mille passus plus centies, effundit Arrabonem fluuium.

[Note: 45] IULIAM quidam esse arbitrantur vrbem Stiriae, quae nomen retinet. Alii Iulium Carnicum, Charionum oppidum nobile: et id nomen corrupto nonnihil sono (vt fit licentia vetustatis, et vulgi consuetudine) seruat. Ego, vt mihi incomperta in medio relinquo, nec adfirmare, nec refellere animus est. Deserta Boiorum, nunc Vgrorum sunt.

[Note: 46] Cum autem posthac ad Romanos Imperatores venturi sumus, et Romani Imperii nomen sacrosanctum Germaniae populis, sicuti tempus postulat, a prima origine radices eius, quam paucissimis in subsequenti volumine repetam: per quos caeperit, per quos adoleuerit, vt deinde paulatim, labente disciplina, consenuerit, donec ad hanc extremam, et decrepitam aetatem peruenit, qua apud Germanos animam agit.

Per nefas caeci ruimus, ruunt res
Imperi, florent minus, et minus iam,
Nilque nunc restat nisi vana magni
Nominis vmbra.

ANNALIVM BOIORVM LIBER SECVNDVS.

PROOEMIVM. De Germanorum potentia, dignitate, item de origine et regimine Romani Imperii vsque ad Iulium Caesarem

11. Latii Reges ex Aeneae prosapia; Tiberis fluuii et collis Auentini denominatio.

[Note: 1] HActenus quae a nobis ante Caesarum tempora gesta sunt, sicut apud illustres rerum autores inueni, breviter perstrinximus: nunc perquam paucis indicabo, quemadmodum Romanos, rerum dominos, maiores nostri armis vltro etiam lacessere ausi fuerint.

[Note: 2] Duos quippe perpetuos hostes Parthos atque Germanos (Romani Barbaros vocare solent) hinc Occidens, illinc Oriens Romanae Maiestati velut obices fataliter obdiderunt. Quod Vergilius rerum Diuinarum, humanarumque (etsi dissimulet magis, quam ostentet) doctissimus vates obiter, elegantissime tamen, vt omnia, hisce carminibus attigit.

Hinc mouet Euphrates, illinc Germania bellum, et
Ante pererratis amborum finibus exul.
Aut Ararim Parthus bibet, aut Germania Tigrim.

Quis Parthum (inquit) paueat? quis Gelidum Scythen
Quis, Germania quos horrida parturit
Faetus, incolumi Caesare.

[Note: 3] Ipsa quidem Germania saepius triumphata, nunquam tamen victa est. Multa inuicem damna data, acceptaque. Non Samnis (verbis vtor Taciti) non Poeni, non Hispani, Galliue, ne Parthi quidem saepius admonuere, quippe regno Arsacis acrior est Germanorum libertas. Nec impune C. Marius in Italia, D. Iulius in Gallia, Drusus ac Nero et Germanicus, in suis eos sedibus perculerunt.

[Note: 4] Nam vti scribit ad Constantinum Maximum Nazarius insignis Rhetor (cuius filia Eunomia CHRISTO virginitatem deuouit, et patrem eloquentia aequauit) Germanorum natio per se potens, et post Romanam magnitudinem secunda in terris, nunquam non operam, et foedera licitata est Romanis principibus. Quemadmodum quoque docet Claudianus Alexandrinus,

Illi terribiles, quibus ocia vendere semper
Mos erat, et foeda requiem mercede pacisci.

Et sicuti nostro aeuo Rex Celtarum Suitonibus et Germanis aliis rei bellicae peritis, dona muneraque quotannis distribuit, stipendia perpetua largitur: ab ipsis pacem, et foedus mercatur: Ita empta auxilia sunt Germanorum contra Germanos: etiam hostem hoste oppugnauit Romanos, quod idem Vates docethisce carminibus:

Vtitur auxiliis damni securus, et astu
Debilitat saeuum cognatis viribus Histrum
Et duplici lucro committens praelia, vertit
In se barbariem nobis vtrinque cadentem.

[Note: 5] Ferarum gentium velut examina Danubius, ac Rhenus in Romanum effudere solum: vrbs capta est, quae totum coepit orbem. Vandali Aphricam, Franci, Burgundiones Gallias occuparunt: Saxones Britanniam, Longobardi Italiam tenent: Sueui Rhetias: Boii Vindeliciam, atque Noricorum regna possident: Pannoniam Hunnus, Maesias Bulgares. Dalmatiam Illyricum Venedus inuasit.

[Note: 6] Quod tamen mirere, Roma gentium domina, haud aliis, quam Germanis, hostibus suis, Imperatorum suorum (sicuti nunc Pontificum) salutem, ac vitam credere ausa est. Constat enim consensu scriptorum, Germanorum cohortes a Caesaribus ad custodias corporis institutas, multis experimentis fidelissimas fuisse.

[Note: 7] Postremo omnium demum, ad Germanos gentem fidei commissae (sicuti ait Tacitus) patientiorem, terrarum Dea, gentiumque Roma, cui par est nihil, et nihil secundum, cum fascibus, et Aquilis commigrauit. Eius primordia, vt negocium postulare videtur, iamiam aperiam.

[Note: 8] Capta Troia, in caeteros saeuitum est Troianos, ab Aenea vetusti iure hospitii, et quia pacis reddendaeque Helenae semper author fuerat, omne ius belli Graeci abstinuerunt.

[Note: 9] Aeneas deinde variis casibus terra marique iactatus, in eam partem Italiae venit, quam tum Rex Latinus tenebat, qui filiam suam Lauiniam nomine in matrimonium Aeneae dedit. Aeneas vtramque gentem Latinos nominat, oppidum condit, ab vxoris nomine Lavinium appellat. Regnatum est ibi triginta fere annis.

[Note: 10] Ascanius filius Aeneae (qui patri successerat, et quem Iulum, Iulia gens autorem nominis sui nuncupat) Lauinium opulentam vrbem (vt tum res erant) matri, seu nouercae relinquit, nouam ipse aliam sub Albano monte condidit: quae ab situ porrectae in dorsum vrbis Longa Alba appellata.

[Note: 11] Syluius deinde regnat Ascanii filius, casu quodam in syluis natus. Is Aeneam Syluium creat: is deinde Latinum Sylvium. Mansit postea Syluius omnibus cognomen, qui Albae regnarunt: Latino Alba ortus, Alba Atys, Aty Capys, Capy Capetus, Capeto Tiberinus, qui in tractu Albulae amnis submersus, celebre ad posteros nomen flumini dedit. Agrippa inde Tiberini filius. Post Agrippam Romulus Syluius a patre accepto imperio regnat, Auentino, fulmine ictus ipse, regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo colle (qui nunc pars est Romanae vrbis) cognomen colli fecit. Proca deinde regnat, is Numitorem, atque Amulium procreat.

[Note: 12] Numitoris ex filia nepos Romulus, vrbem Romam, Romanumque condidit imperium: vndecimoque Kalendas Maii vrbis Romae natalis est. Vates aeternam fore praedixerunt. Res Albana secundum Titum Liuium, Iustinum, Virgiliumque Maronem, ter centum stetit annos.

[Note: 13] Sub septem deinceps regibus regnatum Romae: ab condita vrbe ad liberatam annos supra ducentos quatuor et quadraginta. Nec amplius, quam ad sextum decimum lapidem Romanum radices imperium egerat. Regium Imperium, nomenque (quod initio conseruandae, atque augendae Reipubl. fuerat) in superbiam, dominationemque se conuerterat. Reges exacti sunt, Regium nomen antiquatum, vt exosum, inuisumque: Romani iureiurando adacti, neminem passuros Romae regnaturum.

[Note: 14] Immutato more, annua imperia, binosque Imperatores sibi fecerunt, quos Consules, a consulendo dixerunt, eo modo minime putabant licentia insolescere animum humanum. Consulum ductu

[Note: 15] Domi, militiaeque boni mores colebantur, concordia maxima, minimaque auaritia erat. Domi parci, in amicos fideles erant: paupertati, ac parsimoniae honos maximus erat: quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat. Ius, bonumque non magis legibus, quam natura valebat. Disciplina militaris diligentissime colebatur: quae iam inde ab initiis vrbis tradita per manus, in artis perpetuis praeceptis ordinatae modum venerat, et a maioribus, quasi haereditario iure relinquebatur posteris.

[Note: 16] Reges proinde magni bello domiti: nationes ferae, et populi ingentes vi subacti, orbis terrarum victus est. Tota Europa, praeter Germaniam, Pannonias, Maesias, Noricum, Rhetias, Vindelicos in ditionem redacta. Aphrica cessit, posteaquam Carthago aemula Imp. Romani a stirpe interiit. Asia, Armenia, Syria, Cilicia, Palestina, Mesopotamia armis Romanis parere coactae: cum Regibus Parthorum, Aegyptique foedus ictum est. A regibus exactis ad Iulium Caesarem numerantur a Corn. Tacito anni quadringenti sex et quinquaginta: ab V. C. vero septingenti.

CAPVT I. De primo Imperatore Iulio Caesare.

3. Caesaris nomen gentilitium erat, non quod ex vtero materno sectus; nunc dignitatis nomen.

5. Fastorum seu Calendarii ignauia Pontificum corrupti correctio. Naeui tamen in illis adhuc reperiuntur.

7. Caesaris cura de iure ciuili in ordinem redigendo publicisque bibliothecis instruendis.

8. Magnitudo rerum gestarum, numerus praeliorum et in bellis exteris interfectorum.

[Note: 1] IMPERATOR C. IVLIVS CAESAR dictator perpetuus, deuictis optimatum partibus, popularem Reip. statum (ipsi libertatem vocant) sustulit ad vnius potestatem, principatumque Romanum coegit Imperium. Qui mos posthac per annos mille quingentos sexaginta quinque continenter obseruatus adhuc manet.

[Note: 2] Imperatoris commune eius cognomen, qui iussu populi exercitus ductabat (dictus, vt docet Varro ab imperio populi, qui eos, qui id attentassent, oppressit hostis) temporarium antea, praenomen perpetuum (quod reglum libero populo inuisum esset) factum, ad principes Romanos transit.

[Note: 3] Et Caesar, quod ante cognomen familiae fuerat, iam dignitas est, atque suprema potestas, sacrosancta Germanis. De tam celeberrimi nominis natura, et origine Plinius ita tradit: Auspicacius (inquit) enecta parente quidam gignuntur, sicut Scipio Aphricanus prior natus est: qua de causa et Caesones adpellati: simili modo natus et Manlius, qui Carthaginem cum exercitu intrauit. Nec me fugit Sextum Festum Pompeium, Aelium Spartianum aliter sentire, quibus non praeferre Plinium piaculum est. Caeteterum C. Iulio gentilicium est: nec enim ipse ita natus est. Cum Pontificatum Maximum petiit, praedixisse matri Aureliae fertur, domum nisi se Pontificem non reuersurum. Eam in Gallia bellum gerens, demum amisit. Pater quoque eius (Lucius ni fallor) Caesar dictus est.

[Note: 4] Ipse sane C. Iulius Caesar eloquentia, et eruditione (teste etiam Cicerone) nulli secundus fuit. Reliquis de analogia, quos ad Ciceronem scripsit, duos libros: et rerum suarum commentarios Gallici, Ciuilisque belli, qui eruditionem consensu multum probari solent.

[Note: 5] Fastos quoque correxit, iam pridem ignauia Pontificum, per intercalandi licentiam adeo turbatos, vt neque messium feriae aestati, neque vindemiarum autumno competerent. Ad cursum Solis annos singulos redegit, Sosigene perito eius scientiae adhibito, ad trecentos sexaginta quinque ipsorum annorum dies, adiecit etiamnum intercalarios diei, noctisque quadrantes, vt quarto quoque anno, sexto calendas Martii unus intercalaretur dies: quemadmodum hactenus vel a nobis obseruatum est.

[Note: 6] Verum quoniam Solis motus, scrupulorumque prope inexplicabilis ratio est, idem error obrepsit fastis nostris, ad quos emendandos Ioannes de Monte Regio, patrum memoria, Paulus Miltenburgensis nostra aetate, homines Germani, a maximis Pontificibus Romam adciti sunt. De qua re libri editi venales circumferuntur.

[Note: 7] Destinarat insuper Caesar, si per caedem licuisset, Ius Ciuile ad certum modum redigere: atque ex immensa, diffusaque legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros. Bibliothecas Graecas, et Latinas, quas maximas posset, publicare, data Marco Varroni cura comparandarum, digerendarumque Idem, vt clemens erat, nihil aliud efficere volebat (scribit Lactantius) etiam in ipso belli Ciuiles ardore, quam vt bene de Repub. mereri videretur, duobus optimis ciuibus Cicerone, et Catone seruatis.

[Note: 8] Rerum gestarum magnitudine omnes superauit. Signis collatis quinquagies bis dimicauit. Nam praeter ciuiles victorias, vndecies centum et nonaginta duo millia hominum occisa praeliis ab eo: quod ita esse confessus est ipse, bellorum ciuilium stragem non prodendo.

[Note: 9] Daci sub eo, caeteraeque Germaniae Orientalis gentes, Rege Schirio (quem et Scorium vocare reperio, Boerobistae successerat) in Thraciam Pontum se effuderant, Romanas prouincias late vastabant: et, vt ait Horatius, pene occupatam seditionibus deleuit vrbem Dacus.

[Note: 10] Contra quos dum expeditionem, inde in Parthos bellum meditatur, ob suspicionem adfectati Regii nominis, in curia sedens, a Senatu patriciisque invasus, tribus et viginti vulneribus in terram datus, caesusque est, aetatis anno sexto, et quinquagesimo: initae dictaturae quarto. Sic ille, qui terrarum orbem humano sanguine impleuerat, tandem ipse suo sanguine curiam impleuit.

CAPVT II. De Augusto et bellis Germanicis.

1. Octauius succedit Iulio auunculo, corporisque custodes Germanos circase habuit.

6. Augustus Germanos circa Danubium et versus Septentrionem sub ditionem redigere intendit.

7. Tiberius eum in finem Germanos ad oram Rheni habitantes muneribus et pollicitationibus conciliat.

10. Post in nationes ad Danubium arma conuersa, quae deuictae inque ditionem redactae.

13. Aliquot praeliis tamen ingentem stragem perpessi pene Romano imperio subiiciuntur.

15. Sicambri Romanos adoriuntur et profligant. XX. Centuriones crucibus affigunt.

20. Cur Augustus Drusum prohibuerit Albim transire. Spectrum Germanae foeminae.

21. Drusus varia munimenta militaria extruit, primusque Romanorum Septentrionalem nauigat Oceanum.

29. Hostes Macedoniam vastant, quicquid Romani nominis est, caedunt. Imminens Romae periculum.

30. Milites vndique conquiruntur. Tiberio bellum Germanicum et tribunitia potestas delegata.

33. Germani ob Quintilii Vari malos mores coniurant contra Romanos Arminio Autore. Proceres coniurationis.

34. Nonnulli Germanorum ad partes Romanorum transeunt. Coniuratio detecta a Varo contemnitur.

37. Signa et aquilae occupatae, fines ad Rhenum reiecti, atrocissimaque calamitate Romani affecti.

39. Augusti de tumultu auertendo cura, ipsius Romaeque consternatio et moestitia.

41. Germaniam repetit omniaque ibi adhibito concilio et exactissima cura agit.

44. Romam reuertitur Tiberius, triumphum agit Bathonique Pannonorum Duci gratiam refert.

[Note: 1] IMPERATOR C. OCTAVIVS (ita enim a Flacco, et Ausonio nuncupatur, quamuis apud hunc Octvianus quoque, metri necessitate forsan legatur) CAESAR AVGVSTVS, Accia nepte Iulii Caesaris genitus, adoptatus ab auunculo successit. Germanorum manus inter armigeros circa se habuit, partim in vrbis, partim in sui custodiam.

[Note: 2] Dum necem auunculi, parentisque vindicare, acta eius tueri summa vi conatur, rursus armis ciuilibus orbem Romanum concuti necesse fuit.

[Note: 3] Quibus dum duodecim fere annos conflictatur, distringiturque circa mala sua imperium, Daci, Getae, caeteri Germaniae magnae populi, Romanos dissidentes armis adoriri, et inuadere parabant. Vnus ducum, Scorio nomine, duos canes in conspectu popularium commisit, hisque accerrime inter se pugnantibus, Lupum ostendit: quem protinus canes omissa inter se rixa adgressi sunt. Ita ille non tam verbis, quam rebus hoc spectaculo admonuit, Romam mature ruituram, suisque viribus perituram, si hoste careat externo.

[Note: 4] Quo tempore et Octauianus Cotisoni Getarum regi (vt facilius Germani noua adfinitate continerentur) Iuiiam filiam despondit: sibi quoque inuicem filiam Regisinmatrimonium petiit.

[Note: 5] Finitis bellis ciuilibus, Republica in meliore statu confirmata, tractatum in Senatu est, an quia condidusset Imperium, Romulus vocaretur. Censentibus quibusdam ita eum appellari oportere, quasi et ipsum conditorem Vrbis, Munatii Planci oratoris, discipuli Ciceronis (qui rector Galliae Comatae Lugdunum extruxit) sententia praeualuit, vt AVGVSTVS potius vocaretur, non tantum nouo, sed etiam ampliore, sanctiore, reverentioreque cognomine: quod loca religiosa, et in quibus augurato quid consecretur, Augusta dicantur ab auium gestu, gustuue, id est, quia ab auibus significata sunt, et aues pastae id ratum fecere: sicut Ennius docet scribens:

Sacra vocant Augusta patres, Augusta vocantur
Templa sacerdotumrite dicata manu.
Huius et augurium dependet origine verbi
Et quodcunque sua Iuppiter auget ope.

[Note: 6] Conuersus inde Augustus ad gentes exteraque bella, inter alia totum Danubii tractum (Rheni oram, qua Galliam contingit, Iulius domuerat) pacare, in Romanam ditionem redigere neruos intendit, ferocissime ad Septentrionem conuersa plaga emicabat.

[Note: 7] In Galliam igitur Comatam Germanorum incursionibus et discordia principum inquietam, necdum frenis seruitutis adsuetam, cum exercitu CL. Tiberius Nero priuignus Augusti profectus est, (gloriatur ipse apud Tacitum, se nouies in Germaniam missum esse ab Augusto, pluraque consilio, quam vi perfecisse) muneribus animos Germanorum, et ingenti pollicitatione praemiorum sibi conciliauit. Sycambros, Chattos, Sueuos in ditionem accepit. Quadraginta eorum millia, qui se dediderant, in Galliam traduxit et traiecit: iuxtaque Rheni ripam in proximis Rheno agris, sedibus adsignatis collocauit.

[Note: 8] MAROBODVS quoque Rex Sueuorum magnitudine beneficiorum in foedus illectus est. Habitabant tum Sueui in Boiemia, Lusatia, et finitimis regionibus trans Albim: quemadmodum et Lucanus hisce docet versibus:

Is Marobodus a puero versatus Romae erat: fueratab Augusto magnas opes consecutus: cum domum rediit, maximum, latissimumque adeptus est regnum. Ipse Bubienum caput Boiomiae Marobodum a se cognominauit, quam nunc Pragam dicimus, id mihi ex Strabone Cor. Tacito, et Ptolomaeo ex. diligentissima segmentorum, et partium obseruatione compertum est.

[Note: 9] Cimbri quoque Lebetem, plurima sacrorum caeremonia consecratum Augusto dono misere, et amicitiam postularunt, deprecantes veteres iniurias, quibus adfecerant eorum parentes populum Romanum. Compotes voti facti domum remearunt.

[Note: 10] Deinde M. Lollio demandata custodia Rheni, arma ad Danubii tractum conuertuntur. Tiberius, Drususque Nerones fratres Germani, priuigni Augusti, Rhethos, Vindelicos, Noricos in ditionem redigunt Romanam. Sed de his paulo post plura dicam. Pannonios, qui trius fluminibus Sao, Drao, Danubio vallantur, Vibius, atque M. Vinicius domuit. Marcomani, Quadi, Varistae, Sueui incolae Boiemiae, de locisintra Draum et Danubium pulsi. Moesi ab Oriente, et Sao flumine Pannonios excipiunt, inde cum Danubio ad Pontum Euxinum, et confinia Asiae procurrunt. Hi per Marcum Crassum victi sunt.

[Note: 11] Vnus ducum ante aciem postulato silentio. Qui vos inquit estis? responsum inuicem, Romani rerum domini: et illi, ita (inquiunt) fiet si nos viceritis: et statim ante aciem immolato equo concepere vota, vt Caesarem ducum extis et litarent, et vescerentur.

[Note: 12] Daci, qui et Getae, et Goti, transdanubianus populus sub Cotisone rege agebant. quoties concretus gelu Danubius iunxerat ripas, decurrere solebant, et vicinia populari. Nacti quoque alias occasionem crebro incursiones in Romanas prouincias faciebant.

[Note: 13] Contra hos Augustus Lentulum cum quinquaginta millibus hominum misit, qui tribus eorum ducibus cum magna copia caesis, impetus repressit, vltra vlteriorem ripam pepulit, citra praesidia constituit. A ducentis millibus militum ad quadraginta millia eorum tum potentia contracta est: tot millia hominum eo bello trucidata sunt. Nec parum aberat, quin Romano omnino subditi fuissent Imperio, si non opibus caeterorum Germanorum freti se erexissent.

[Note: 14] Sic Dacia non victa sed submota, atque dilata est. Limes per Rhetias, Vindelicium, Noricum, Pannoniam, Moesias, inter Barbaros, et Romanos Danubius ab Augusto constitutus est, et ripa Romana praesidio militum firmata. De Dacis Horatii carmina subscribere libuit.

Mitte ciuiles super vibe curas
Occidit Daci Cotisonis agmen
Medus infestus sibi luctuosus.
Dissidet armis.

[Note: 15] Inter haec Sicambri, vbi nunc Bestofali habitant, duce Melone correptis armis subito, et de improuiso Romanos vi adoriuntur: M. Lollium cum copiis profligant: Aquila quintae legionis potiuntur, incremantque. In ignominiam populi Rom. viginti Centuriones crucibus adfigunt.

[Note: 16] Exinde alii quoque pacem soluunt, in armaque ruunt. Horum et Horatius Vates doctissimus meminit, his versibus:

Concines maiore poeta plectro
Caesarem, quandoque trahet feroces
Per sacrum cliuum, merita decorus
Fronde Sycambros.

[Note: 17] Caesar igitur Augustus sentiens se Gallias, et conterminas prouincias tuto, et quiete non posse tenere, quod crebro Germani in Romanas prouincias, facilem nacti occasionem, incurrerent, omnia inquietarent, igne, ferro, flamma cuncta vastando: simul et in honorem patris sui Caesaris, quem bis transvectum ponte Rhenum, bellum quaesisse sciebat, Germaniam facere prouinciam concupiuit.

[Note: 18] Curam atque onus Germanici belli CL. Druso Neroni delegat: ab Vrbe igitur ad ripam Rheni pergit. Ipse Germanicis bellis, quae per legatos administravit, aut interueniebat, aut non longe aberat: Rauennam, vel Mediolanum, vel Aquileiam vsque ab vrbe progrediens.

[Note: 19] Drusus Bonnae, Nouesiique Rhenum pontibus iunxit, classibusque firmauit. Chattos, Sycambros, Sueuos, Angilos, Cheruscos, id est, Hessos, Bestofalos, Thurogos, Saxones cis Albim, pariter adgressus, qui Sueuis trans Albim, et in Boiemia (quorum Rex Marobodus foederati erant.

[Note: 20] Caesar etiam Augustus Albim transgredi vetuit, ratus se facilius domiturum hos, si Transalbiani quieti essent, nec eos lacessisset. Species quoque mulieris Germanae habitu Drusum amplius tendere sermone latino prohibuit.

[Note: 21] Ipse Drusus in tutelam prouinciae, trans Rhenum praesidia, stationes militares disposuit, fossas noui, et immensi operis effecit, Drusianas vocant. Per Amisiam flumen, per Albim, per Visurgim, per Rheni quoque ripam, quinquaginta amplius castella extruxit. Primus Romanorum ducum Septentrionalem nauigauit Oceanum.

[Note: 22] Ipse tandem inter Rhenum et Salam flumina, cum belligeraret, equo super crus eius collapso, tricesimo, quam id acciderat die oppetiit, in Germaniaque (vt ait Plinius) periit in aestiuis castris. Tiberius Nero nocte ac die longissimum iter vehiculis tribus emensus festinauit ad Drusum fratrem aegrotantem in Germania, in ea fuerunt ducenta millia passuum. Claudianus de Druso ad Imperatorem Honorium:

Nobilitant Veteres Germanica foedera Drusos,
Marte sed ancipiti, sed multis cladibus empta,

Occidit exemplum iuuenis venerabile morum:
Maximus ille armis, Maximus ille toga.
Ille genus Sueuos acre, indomitosque Sycambros
Contudit, inque fugam barbara terga dedit.
Ignotumque tibi meruit Romane triumphum,
Protulitin terras imperiumque nouas.
Funera ducuntur Romana per oppida Drusi,
Heu facinus, per quae victor iturus erat:
Per quae deletis Rhetorum venerat armis,
Heu mihi quam dispar huic fuit illud iter?
Nec tibi deletos poterit narrare Sycambro,
Ensibus et Sueuos terga dedisse suis:
Fluminaque et montes, et nomina magna locorum,
Et si quid miri vidit in orbe nouo.
Facta ducis viuent, operosaque gloria rerum
Haec manet, haec auidos effugit vna rogos.
Stabis et in rostris tituli speciosus honore.
Causaque dicemur nos tibi Druse necis.
At tibi ius veniae superest Germania nullum,
Postmodo tu poenas Barbare morte dabis,
Spiritus ille minax, et Drusi morte superbus,
Carnifici inmoesto carcere dandus erit.
Aspiciam regum liuentia colla cathenis,
Duraque per seuas vincula nexa manus.

[Note: 23] Drusi monumentum [Note: Eichelberg nominari solet.] adhuc Moguntiaci monstratur, cuius et Diuus Hieronymus mentionem facit. Exercitus enim ei honorarium tumulum excitauit, circa quem deinceps, stato die quotannis miles decurreret, Galliarumque ciuitates publice supplicarent.

[Note: 24] Defuncto Druso fratre, Tiberius ab Augusto adoptatus, consorsque tribuniciae potestatis constiturus, in Germaniam mittitur. Nam intra Rhenum, Albimque Saxoniae gentes peragrauit cum exercitu, inde in Vrbem redit. C. Sentium Saturninum virum Consularem castris praeficit.

[Note: 25] Inde Noricum petit, Boiemiam, vbi tum Marcomani, Sueui genere, cum Marobodo rege habitabant, inuadere tentat, a tergo illis Sentium Saturninum imminere iubet. Fuitque tum sub Tiberio in Germania praefectus Equitum P. Velleius Paterculus scriptor historiarum.

[Note: 26] Tum Pannonia, Dalmatia rebellat. Idcirco Tiberius Marcomanis omissis Pannonias aggreditur. Paterculus Annalium scriptor quaestor partem exercitus a Roma traditi ab Augusto ad Tiberium perduxit, legatus deinde eius fuit. Orientis ab ora ferociter Danubius, Sausque saeuiunt, indignabantur, oppressis indigenis, ripas suas milite Romano custodiri.

[Note: 27] Totum Illyricum, quod inter Italiam regnumque Noricum et Thraciam, et Macedoniam, interque Danubium flumen, et signummaris Hadriatici patet, ab imposito Romanae seruitutis resiluit iugo.

[Note: 28] Gentes ferocissimae Moesi, Pannonii, rege Bathone rebellarunt: nemine dubitante, quin Germani iuncturi se Pannoniis fuerint, nisi prius Illyricum debellatum esset.

[Note: 29] Occupata armis Macedonia, pars in Italiam properare decreuerat. Oninia in omnibus locis igni, ferro vastata, oppressi ciues Romani, trucidati negociatores, magnus vexillariorum numerus ad internecionem caesus.

Audita in Senatu vox Augusti, decimo die, ni caueretur, posse hostem in vrbis Romanae venire conspectum.

[Note: 30] Senatorum Equitumque Romanorum exactae ad id bellum operae, habiti delectus: reuocati vndique omnes veterani, viri, foeminaeque ex censu libertinum coacti dare militem. Ad tutelamripae Rheni fluminis, item ad praesidium Coloniarum, Illyricum Danubiumque contingentium, serui Romanorum manumittuntur, militiaeque libertini sub proprio vexillo adscribuntur. Datur rursus Tiberio Neroni tribunicia potestas in qumquennium, delegatur et Germaniae pacandae status.

[Note: 31] Sed nunciata Illyrici defectione, transit ad curam noui belli: quod grauissimum omnium externorum bellorum post Punica, per quindecim legiones, parem auxiliorum numerum triennio gessit, in magnis rerum omnium difficultatibus, summa frugum inopia, saepius reuocatus perseuerauit, metuens, ne vicinis et praeualens hostis instaret vltro cedentibus.

[Note: 32] Cum Pannonii in aciem oriente Sole statim processissent, continuit suos, passusque est et hostem nebula, et imbribus, qui forte eo die crebri erant, verberari, ac demum, vt fessum stando, et pluuia, non solum animo sed lassitudine quoque deficere animaduertit, dato signo adortus superauit, perdomuit, ac in ditionem redegit.

[Note: 33] Sub idem tempus, dum haec in Illyrico geruntur, Germaniae magnae magis victae, quam domitae, Quintilius Varus ab Augusto praeficitur. Cuius auariciam, libidinem, atque superbiam, cum Germani, laeta bello gens, ferre non possent, proceres hi Libes sacerdos Chattorum, Segimundus filius Segesti, sacerdos Cheruscorum, Veromarus Chattus, Egimarus, et filius Sesithacus Cherusci, Berthorites frater superioris Melonis, cum filio Theodorico Sycambri, clanculum coniurant, autore Arminio filio Segimart ex Cheruscis oriundo: qui inter Visurgim et Albim habitant, et communi nunc vocabulo Saxones vocantur.

[Note: 34] Segestes soces Arminii, huiusque frater Flauius cum Romanis sentiebant. Varum detecta coniuratione frustra commonent, ipsi ad Romanam transfugiunt ripam. Varus fretus viribus, et multitudine militum rem huiusmodi contemnit, suspectos coniurationis ad tribunal citari iubet.

[Note: 35] Germani duce Arminio arma corripiunt, improuiso vndique inuadunt, opprimunt, trucidant resistentes, capita occisorum praefixa hastis ad vallum Arminius admoueri iubet. Castra inde expugnantur, diripiuntur: tres legiones, totidemalae, sex cohortes cum duce legatisque, et auxiliis omnibus, in saltu Teutoburgensi (vbi adhuc ciuitas et saltus nomen seruat, in ducatu Cleuensi, vbi quondam emporium, [Note: Duitsburg Duisburg] quod nunc Francofortum, fuisse fertur) deletae sunt, ante diem quartum Nonas Sextiles, quem decreto Pontificum inter atros referri placuit.

[Note: 36] Varia, miseranda caedes per syluas, per paludes fuit: patronis causarum crudelius insultatum, aliis oculi eruti, aliis manus amputatae. Vnius caput rescissa prius lingua in manu tenens Germanus inquit, Vipera, sibilare desiste.

[Note: 37] Signa, et Aquilae in manus hostium venere. Hacque clade sactum est, vt imperium, quod diu litore Oceani non steterat, in ripa Rheni fluminis staret. Atrocissima calamitas, qua nulla post Crassi in Parthis damnum, in externis gentibus grauior Romanis fuit. Exercitus omnium fortissimus, disciplina, manu, experientiaque bellorum inter Romanos milites princeps, ad internecionem more pecudum contrucidatus.

[Note: 38] Arminius itaque (sicut Tacitus [Note: Cor. Tacitus lib. 2. Annalium in fine.] narrat) liberator haud dubie Germaniae: et qui non primordia populi Romani, sicut alii Reges, ducesque, sed florentissimum Imperium lacessierit, praeliis ambiguus, bello nonvictus, Septem et triginta annos vitae, duodecim potentiae expleuit. Canitur adhuc apud Barbaras gentes, Graecorum annalibus ignotus, qui sua tantum admir antur, Romanis haud perinde celebris, dum vetera extollimus, recentium incuriosi.

[Note: 39] Hac strage Romae nunciata Augustus excubias per Vrbem indixit, nequis tumultus existeret, et praesidibus prouinciarum propagauit imperium contra leges, institutaque maiorum, vt a suetis et peritis socii continerentur. Vouit et ludos magnos Ioui Opt. Max. si Rempublicam in meliorem statum vertisset.

[Note: 40] Adeo namque consternatus fuit, vt per continuos menses barba, capillo submisso, caput interdum foribus illideret, vociferans, Quintili Vare, legiones redde, Diemque cladis quotannis maestum habuit, ac lugubrem.

[Note: 41] Sub idem tempus, cum hoc ad Occidentem, inter Rhenum Albimque geruntur, Tiberius tum victor Romam rediit, praetextatus, et laurea coronatus vrbem intrauit, triumphum tamen ipse distulit, maesta ciuitate clade Variana.

[Note: 42] Proximo deinde anno repetita Gormania, vacillantium cis Rhenum sitarum gentium animos, et Gallias confirmat. Quum animaduerteret, Varianam cladem temeritate et negligentia ducis ac cidisse, nihil non de concilii sententia egit (semper alias sui arbitrii, contentusque se solo) cum pluribus de ratione belli communicauit, curamque solito exactiorem praestitit. Traiecturus Rhenum, commeatum omnem ad certam formulam restrictum, non ante transmisit, quam consistens apud ripam explorasset vehiculorum onera, ne qua deportarentur, nisi concessa, aut necessaria.

[Note: 43] Trans Rhenum eum vitae ordinem tenuit, vt sedens in cespite nudo, cibum caperet: Saepe sine tentorio pernoctaret. Praecepta diei sequentis omnia, et si quid subiti iniungendum esset, per libellos daret: addita monitione, vt de quo quisque dubitaret, se nec alio interprete, quacunque vel noctis hora, vteretur. Disciplinam acerrime exegit, animaduersionem, et ignominiarum generibus ex antiquitate repetitis: atque etiam legato legionis quod paucos milites cum liberto suo trans ripam venatum misisset, ignominia notato.

[Note: 44] Vindicare, abolereque illatam ignominiam, non superare Germaniam, propositum erat: quam licet tanti putasset vincere Augustus, ipsa magis tamen turpiter amissa est, quam gloriose acquisita. Tiberius re prospere gesta, non multum abfuit, quin occideretur.

[Note: 45] Ex Germania in vrbem post biennium reuersus triumphum, quem distulerat, egit. Bathonem Pannoniorum ducem, ingentibus donatum praemiis Rauennam transtulit, gratiam referens, quod se quondam cum exercitu iniquitate loci circumclusum passus est euadere.

[Note: 45] Tum Germanicus Tiberius Caesar, filius Drusi, sub obitum fere Augusti in Germaniam, non subiiciendae gentis, sed vindicandae cladis acceptae causa cum exercitu perrexit: iacere enim adhunc insepultae reliquiae Varianae cladis ferebantur. Nunc (vt pollicitus sum) ad Rhetos, Vindelicos, Noricosque redeo.

CAPVT III. Rhetii, Vindeliciae et Norici descriptio.

15. 16. 17. 18. 19. eorumque regiones in provinciam redigunt. Cura et modus subiectos in fide retinendi.

21. Neque Imperatoribus permissum in Senatu alia quam Latina vocula vti, neque aliter testimonium dicere.

[Note: 1] OCcidentale Rhetiae latus (vti est apud CL. Ptolomaeum Cosmographorum haud dubie diligentissimum) Rheno: indeque ducta linea ad fontes Danubii includitur. Septentrionale Danubius, Orientale finit. Oenus in Alpibus. Lycus extra Alpes (Graias Ptolomaeus nominat) quae ab Austro Rhetiam ab Italia submouent.

[Note: 2] Eam nunc Sueui cis Danubium incolunt, Curenses, Engadini, Graopundi, Voltureni [Note: Veliliner.] super Comum: Ananici, Tridentini supra Veronam possident. Rhetorum partem Vindoligos esse docet Strabo, vbi imperiti, similitudine nominum decepti, Vindelicos legunt.

[Note: 3] Illorum oppida Brigantium, siue quod idem est, Bricantium [Note: Bregentz.] et Cambodunum [Note: Kempten.] nomina seruant. Augustam [Note: Augspurg.] (quam splendidissimam Rhetiae Coloniam Tacitus adpellat) nonnulli Drusomagum a Ptolomaeo vocari opinantur. Quidam falso Vindelicorum cognominant.

[Note: 4] Primus Rhetiam coluisse fertur Tuisconis Tetrarches nomine Adulas: a quo mons adhuc nomen retinet. Deinde longo post tempore Rhetus dux Ethruscorum, Italia pulsus eam occupauit, Rhetiamque a suo nomine adpellauit, Tarquinio Prisco tum Romae regnante. Demum Alemani Sueui, ea tempestate, qua Hyldericus primus, et Ludouicus apud Francos imperitauit, pulsis Romanis, sedes ibi collocarunt.

[Note: 5] Noricos tres amnes altissimi, Oenus, Danubius, Draus (qui in alpibus Noricis, vt ait Plinius, oritur) vallant. Nunc Boii, Austriaci, Stirii, Charini, Tyrollii Noricum tenent.

[Note: 6] Tuisco Germanorum, et Sarmatarum conditor, Histrum filium Ebri in hanc reg onem cum colonis misit, qui Danubio et Histriae celebre ad posteros nomen dedit. Post hos imperitasse reperio Tibilenum peculiarem Noricorum Deum, et Taurum, a quo mons Taurus adhuc nominatur.

[Note: 7] Subsequitur hunc Panno, a quo Pannonia, pars Norici dicta, nomen vetus retinet, paret Pontifici Iuuauensi, succedi Penno, vnde Penninae Alpes, et mons Penninus vocatus, vbi oriuntur Athesis, et Oenus, Venusticum (hoc est Venster mons) vulgo nominant, a Vennone successore Pennonis, et authore Vennonum, hi accolae sunt fontium Athesis, vocabulum vetus manet.

[Note: 8] Tauriscum Tyrannum, a quo Taurisci conditi, vicit. Hercules. Potitus est dehinc rerum Noricus filius Alemani Herculis, regis Germaniae magnae, vnde Noricum cognomen recepit.

[Note: 9] Tempore Iulii Caesaris paulo ante natum Christum Seruatorem nostrum, regem Noricorum fuisse reperio Voccionem, qui Caesari contra Pompeium in bello civili trecentos Equites in auxilium misit: Cuius etiam sororem duxit Ariouistus rex Germaniae magnae. Post hunc vltimus Rex Noricorum Critosirus, postea Noricum in Romanam prouinciam redactum est. Horum omnium Regum nomina crebro in fastis reperio antiquis.

[Note: 10] Medii inter hos Vindelici, a Rhetis Lyco, a Noricis Oeno, a Germania magna Danubio separantur: nostro aeuo superiorem, inferioremque Boiariam nominamus, vti supra in libro primo explanauimus. Ita quoque et inscriptio, et vetus monumentum comprobat Reginoburgii, quod caput Boiorum est, lapidis huius inscriptionem paulo inferius offendes.

[Note: 11] Quinam Vindelici fuerint, incertum diuersi faciunt authores. Porphirio Thracas fuisse, eiectos ab Amazonibus in exilium se contulisse, hisque regionibus insedisse commemorat. Verum Seruius Amazonum, Cimbrorumque sobolem testimonio Horatii, esse censet. Sunt qui a Vandalo Rege Germaniae conditos, et dictos velint. Alii a Vindis, et Lyco dictos esse opinantur. Sunt autem Vindi pagi Boiariae intra Isaram et Lycum. Nam fluuium Rhetiae, qui supra Augustam Lyco miscetur, quem vulgus Bertham, Latini et Fortunatus Virdonem vocant, quis vnquam Vindam dixerit? nisi qui sibi somnia fingunt, et grauissimos authores ad suae ignauiae patrocinium malunt erroris ridiculi accusare, quam operam dare, vt illos recte intelligant.

[Note: 12] Ego cum Rhetiam secundam hanc regionem et incolas a T. Liuio semigermanos vocari reperiam, facile in eam ducor coniecturam, vt Vindelicorum nomen, ab VNDEINLEC, Germanico vocabulo, quod infra Lycum declarat, elisis, commutatis, additisque literis (sicut consuetudo scriptorum est) detortum esse existimem: quemadmodum et in quibusdam antiquis lego exemplaribus, et etiam nunc Austria supra flumen Anassum, infraque, vsurpari solet.

[Note: 13] Fuere Vindeiici, Norici, Rheti, gentes ferocissimae, Italorum infestissimi hostes, crebro in Italiam incursationes factitabant, igne, ferro, flamma omnia vastabant, vrbes diripiebant. Cum vicum, aut oppidum caeperant, non modo puberes, verum etiam infantes trucidabant, Nec hisce contenti, faeminas etiam vterum ferentes necarunt, quascunque marem concepisse Vates, et sacrificuli sui diuinabant.

[Note: 14] Ad retundendam harum omnium gentium crudelitatem, anno ante natum CHRISTVM, viuentium regem, et Dominum mundi, quinto decimo, Claudius Tiberius et Drusus, Nerones, fratres Germani, priuigni Augusti a vitrico, cum legionibus et copiis missi sunt. Et, vt verbis Paterculi vtar, diuisis partibus, Rhetos, Vindelicosque adgressi, multis vrbium et Castellorum oppugnationibus, nec non delecta quoque acie feliciter functi, gentes locis tutissimas, aditu difficillimas, numero frequentes, feritate truces, maiore cum periculo, quam. damno Romani exercitus, plurimo cum earum sanguine, aestate vna, omnes huius cardinis populos perdomuerunt. Bis aperto Marte pugnatum est, multum sanguinis effusum est. Riui cruore humano colorein mutarunt. Mulieres deficientibus telis, infantes ipsos adflictos humo in ora militum aduersa miserunt. Horatius Flaccus Poeta Lyricus, quartum librum Carminum longo interuallo posteris iussu Augusti ad celebrandum hoc bellum conscripsit. Eius carmina haec sunt: [Note: Hor. lib. 4. Ode 4.] ociosis, et curiosis placuit subtexere.

Videre Rheti bella sub alpibus
Drusum gerentem, et Vindelici, quibus
Mos vnde deductus per omne
Tempus Amazonia securi
Dextras obarmet, quaerere distuli.
Nec scire fas est omnia, sed diu
Lateque vtctrices cateruae
Consiliis iuuenis reuicta, etc.

O qua sol habitabilis
Illustrat oras, maxime principum,
Quem legis expertes Latinae
Vindelici didicere nuper

Quid Marte posses, milite nam tuo
Drusus Gelonos, implacidum genus,
Brennosque veloceis, et arceis
Alpibus impositas tremendis
Deiecit acer plus vice simplici.
Maior Neronum mox graue praelium
Commisit, immaneisque Rhetos
Auspiciis pepulit secundis.
Spectandus in certamine Martio
Deuota morti pectora liberae.
Quantis fatigaret ruinis,
Vt barbarorum Claudius agmina
Ferrata vasto diruit impetu:
Primosque, et extremos metendo
Strauit humi sine clade victor.
Te copias, te consilium, et tuos
Praebente diuos, nam tibi: quo die
Portus Alexandria supplex
Et vacuam patefecit aulam.
Fortuna lustro prospera tertio
Belli secundos reddidit exitus,
Laudemque, et optatum peractis
Imperii decus arrogauit.

Fortuna arbitriis tempus dispendit vbique,
Illa rapit iuuenes, sultulit illa senes,
Quae tamen hoc vno tristis tibi tempore venit,
Saepe eadem rebus fauit amica tuis.
Quod spes implerunt, maternaque vota Nerones.
Quod pulsus totiens hostis vtroque duce.
Rhenus, et alpinae valles, et sanguine nigro
Decolor, infecta testis Itargus aqua.
Danubiusque capax, et Dacius orbe remoto
Appulus huic hosti per breue pontus iter.
Arineniusque fugax, et tandem Dalmata supplex,
Summaque dispersi per iuga Pannonii.
Consul, et ignoti victor Germanicus orbis,
Qui fuit, heu mortis, publica causa legor.

[Note: 15] Sed ordinem coeptum prosequar. Romani victores superiores regiones in formam prouinciae redegerunt, Colonias deduxerunt, Romanis, Italicis Colonis oppleuerunt. Arces, et munimenta locis editioribus, et natura munitis, condiderunt. Per omnem Danubii ripam nauigia excubitoria praesidia, stationesque militares, quae Germanos vado arcerent, dispositae, atque constitutae: exercitusque prouinciatim distributi, qui subiectos in fide continerent, et ab incursationibus Germanorum defenderent. Praedia stipendiaria (Parrochias vocabant) militibus, quemadmodum nostro aeuo sacerdotibus, assignata sunt. Custodiere Vindeliciam, praeter auxilia tres legiones, Martia Quarta, Quinta Bathaua, quae per ripam Danubii per suas stationes et cohortes collocatae sunt.

[Note: 16] Castra quoque sub dio, vallo, fossaque munierunt, aestiua et hyberna constituerunt, vbi militares copiae, legiones, et auxilia excubarent, seque tutarentur, si hostis inualuisser. Aestiua fuere in inferiore Boiaria, vbi est vicus Gisalerta. [Note: Gisaleria, Geyselberg.] Hibernorum vestigiamonstrantur in superiore Boiaria, supra Gisoueltas [Note: Geisenfeld.] vicum, et Coenobium sacratarum foeminarum, vulgus Vallum, fossasque et castra Romana nominant.

[Note: 17] Aurariae, et Ferrariae Noricorum, quas et Strabo, et Plinius Horatiusque memorant, Reipubl. fiscoque addictae sunt.

[Note: 18] Nobilitas, principes, sacerdotes (ne relin queretur materia bellandi) aut occisi, aut captiui Romam cum vxoribus, liberis abducti, cathenis collo, manibusque colligati, triumphati sunt. Deinde partim leonibus, apris, et huiusmodi besttiis in circo, harenaue obiecti, Rom. populo crudelissimum spectaculum, sanguinariamque praebuere voluptatem: pars in carcere necati, sublatique sunt: quemadmodum nostro aeuo Turcas factitare fama est.

[Note: 19] Plebes ademptis omnibus armis, agriculturae operam dare (vineas tamen, ac vites colere prohibita) tributa annua pendere iussa, amissis legibus patriis, linguaque paulatim in mores sermonemque transit Romanum.

[Note: 20] Non solum manu Roma gentium regina (vt ait Plinius) sed etiam lingua superauit gentes. Nec enim apud victorem, et Magistratus alia lingua, quam Romana (quae vsitatius latina dicitur) loqui, vel agere quicquam licebat: nedum rescripta, responsaque alio ederentur sermone.

[Note: 21] Legimus Imperatores ipsos in Senatu nominaturos etiam necessitate graeco vocabulo rem, veniam postulasse, quod sibi verbo graeco vtendum esset: atque etiam in decretis patrum, Graecam commutandam vocem consueuerunt, et pro peregrina latinam requirendam:

aut si non reperiretur, vel pluribus per ambitum verborum rem enuncian dam. Militem quoque graece testimonium interrogatum, nisi latine respondere, vetitum fuit. Data siquidem opera est (ita Diuus Aurel. Augustinus etiam scribit) vt imperiosa ciuitas non solum iugum, verum et iam linguam suam, domitis gentibus, per pacem societatis imponeret, per quam non desset, imo et abundaret etiam interpretum copia.

[Note: 22] Superiores regiones, quas dixi, praecipue Vindelicia (vbi nati, et cuius situm, gentesque describere polliciti sumus) Romanis paruerunt quingentos triginta quinque annos. Missus et datus est a Romano Imperatore rector (quem et praesidem, procuratorem, ducem, comitem, legutum vocabant) qui maius imperium in ea prouincia habebat secundum principem: et ne ille fines prouinciae, nisi soluendi voti causa, dumtamen non abnoctaret, excederet, lege cautum fuit. In suae prouinciae homines imperium tantum habebat, interdum et aduersus externos, si quid commisissient mali. Primus praeses fuit post Claudios Tiberium et Drusum Nerones, L. Piso vir Consularis.

[Note: 23] Praeterea Quaestores atque Procuratores, cum scriba, qui praedia Caesaris, et fisci bona curarent: item qui ius dicerent, singulis prouinciis dati sunt: Assidereque duntaxat in prouincia nati permissi sunt. Nec enim cuipiam, nisi in sua prouincia, Affessori esse licuit, ita lege sancitum erat.

[Note: 24] Non ingratum fore existimo lectori, si breuiter et in transcursu dicatur, quemadmodum princeps vrbium, caputque mundi Roma, numine coelesti electa, sparsa congregarit imperia: ritus mollierit, tot populorum discordes, ferasque linguas sermones commercio traxerit ad colloquia, humanitatem homini dederit, breuiter, vna cunctarum gentium in toto orbe patria facta fuerit, prius Claudiani [Note: Claudian. In laudem Stiliconis panegyrico. 3.] de tanta vrbe carmina subnectere libet.

Proxime Diis Consul, quae tantae prospicis Vrbi,
Qua nihil in terris complectitur altius aether,
Cuius nec spatium visus, nec corda decorem
Nec laudem vox vllacapit, quae luce metalli
Aemula vicinis fastigia conserit astris:
Quae septem scopulis Zonas imitatur olympi,
Armorum, legumque parens: quae fundit in omnes.
Imperium, primique dedit cunabula iuris.
Haec est, exiguis quae finibusorta, tetendit
Ingeminos axes, paruaque a side profecta
Dispersit cum sole manus: haec obuia fatis,
Innumeras vno generet cum tempore pugnas:
Hispanas caperet, Siculas submitteret vrbes,
Et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum.
Nunquam succubuit damnis, et territa nullo
Vulnere, post Cannas maior, Trebiamque fremebat.
Et cum iam premerent flammae, murumque feriret
Hostis, in extremos aciem mittebat Iberos:
Nec stetit Oceano, remisque ingressa profundum,
Vincendos alio quaesiuit in orbe Britannos.
Haec est in gremium victos quae sola recepit,
Humanumque genus communi nomine fouit
Matris, non dominae ritu: ciuesque vocauit
Quos domuit, nexuque pio longinqua reuinxit.
Huius pacificis debemus moribus omnes,
Quod veluti patriis regionibus vtitur hospes,
Quod sedem mutare libet, quod cernere Thulen,
Rursus, et horrendos quondam, penetrare recessus.
Quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem,
Quod cuncti gens vna sumus, nec terminus vnquam
Romanae ditionis erit: nam caetera regna
Luxuries vitiis, odiisque superbia vertit.

At nunc regina vrbium gentiumque domina non solum semidiruta, sed libertate etiam amissa Seruo seruit seruorum. Sed rem caeptam prosequar.

CAPVT IV. De statu Romani Imperii.

1. Militaris Romanorum disciplina et militum cura causa ampliandi imperii fuit.

8. Aerarium militare et sumptus bellici vnde depromebantur. Stipendia militaria, parochiae.

9. Cur agri ab hostibus capti militibus et emeritis donati, qui et ad heredes transibant.

18. De prouinciis pacatis, tributo a gentibus deuictis exacto, quid? de postis Romanorum.

42. Sicilia. Rex vltimus Conradinus iniuste occiditur, inde ipsius manibus per aliquot secula parentatum. Papa cur Reges inter se committat.

54. Quinta, sexta et septima. Regnum Arclatense Carolus IV. et Sigismundus Imperatores Romani Regis Franciae filio primogenito donauerunt.

87. Asia olim Christiana nunc Turcis seruit. De bellis sub religionis praetextu gestis.

[Note: 1] ROmani diligentissime omnium disciplinam militarem resque bellicas coluerunt, atque milites curarunt. Ita supergressi omnium penitus nationum regna, maximum latissimumque condidere imperium, id quod etiam caelestis Philosophiae penetralibus continetur.

[Note: 2] Vbicunque Romanus vicit (verba sunt Senecae) habitauit, Colonos in omnes provincias misit. Ad hanc commutationem locorum libens nomina dabat: et relictis aris suis, trans maria sequebatur Colonus senex. Posteaquam enim (narrat Seuerinus Boethius) Romanus hostilem terram obtinuit, deletis hostium ciuitatibus, denuo nouas vrbes constituit, dato Coloniae nomine, ciues interum ampliauit, milites Colonos fecit: vrbes prouinciarum exercitui adsignari iussit: propter subitas bellormn acies, non solum eas ciuitates demum cingere muris, verum etiam loca aspera et confragosa satis allegari praecepit.

[Note: 3] Nam huiusmodi agros (sicuti refert Tacitus) vligines paludum, inculta montium emeriti accipiebant, vt illis maxime propugnaculo esset ista loci natura: Id etiam docet Ouidius isthoc carmine:

[Note: 4] Ab hac agrorum noua dedicatione culturae, Coloniae appellatae, quae his victoribus, qui Reipublicae causa arma coeperunt, adsignatae sunt.

[Note: 5] Militares copias in duo diuiserunt genera, Legiones et Auxilia. Legiones ab eligendo dictae, ex propriis militibus, tanquam ordinariis et legitimis constitutae fuerunt: satius enim esse arbitrabantur, suos erudire armis, quam alios rnercede conducere. Nec cuiquam militare licuit, nisi is sacramento rogatus, solenni ritu in verba Imperatoris, praeeunte legato, iurasset. Hoc authoramento soluti, exauthorati vocantur.

[Note: 6] Pascebantur publica annona milites: et partem donatiui dimidiam apud signa deponere cogebantur, ne per luxum, et lasciuiam peculium castrense absumerent, aut temere ab signis, et fortius pro suo dimicarent.

[Note: 7] Auxilia serius recepta ab exteris, etiam ab hostibus contra hoftes accersita, emptaque mercede sunt: et tanquam leuis armaturae in acie legionibus adiungebantur, vt in his praeliandi magis adiumentum, quam principale subsidium foret. Vtrique ordines, prouinciatim distributi sunt.

[Note: 8] Praeterea aerarium militare, prouinciae, oppida, praedia stipendiana (Parrochias vocabant, quemadmodum apud nos Ecclesiastica mistis, et sacerdotibus) militibus constituta sunt, vt perpetuo sine difficultate suppeterent sumptusad tuendos, prosequendosque milites. Quicquid vbique militum fuit, ad certam stipendiorum, praemiorumque formulam adstrictum est, definitis pro gradu cuiusque, et temporibus millitiae, et commodis missionum, ne aiu aetate, aut inopia post missionem ad res nouas sollicitari possent.

[Note: 9] Agri capti de hostibus, donati militibus fuerunt, addita iumenta et serui, vt possent colere quod acceperant, ita vt ad haeredes quoque, si militarent, nec vnquam ad paganos, transirent: quo diligentius pro Repub. bellicis muneribus operam nauarent, si sua rura defenderent. Emeritis, maxime tribunis, ducibus, praefectis, agri, villae, oppia, quae necessaria quoad viuerent, suppeditarent, dabantur: illis quoque liberos, si vtiles imperio forent, succedere aliquando permissum est.

[Note: 10] Praeter haec ab Imperatore accipiebant praesides prouinciarum argenti pondo vicena, phialas senas, mulos binos, equos binos, vestes forenses binas, domesticas singulas, aureos centenos, cocos singulos. Et si vxores non haberent, singulas concubinas, quod sine his esse non possent. Reddituri deposita administratione mulos, mulas, equos, muliones, et cocos: caetera sibi habituri si bene egissent: in quadruplum reddituri, si male. Ante Legatum quoque decem milites soliti sunt semper ambulare.

[Note: 11] In demortuorum vero militum, sive missorum, siue aliam quandam ob causam abeuntium, locum, singulis pene mensibus Tyrones suffecti sunt, quos armis, ad scutum, ad palum, punctim, caesim feriendo: notando, gradiendo, saltando, equitando, sagittis, missilibus, iactu lapidum, et huiusmodi praeexercitamentis accuratissime Tribuni exercuerunt. Vnde Tyrocinia dicta sunt, quae vulgus literatorum Torneamenta vocare solet.

[Note: 12] Penes quemque Imperatorum breuiarium totius Imperii fuit, quantum militum vbique sub signis essent: quantum pecuniae in aerario, et fiscis, et vectigalium residuis, adiectis eorum nominibus, a quibus rario exigi posset. Milites quoque suos vt scirent, vbique Imperatores in cubiculo habuere breves, in quibus nomina, dignitates, tempora, et stipendia conscripta, cum soli erant, haec recensebant, de promouendisque cogitabant, et annotabant.

[Note: 13] Classis etiam Rauennae et altera Miseni, ad tutelam superi, inferique maris collocata fuit. Nunc mare Venetum Longobardorumque vulgo appellatur. Vnde commode ad Asiam, Aphricam, Graeciam ad omnes partes, membraque Imperii, si quid noui accideret, nauigari posset.

[Note: 14] ORBEM autem terrarum, qui Romanis paruit, Reges, Pontifices, Tetrarchae tenuerunt: quam vero ipsi habuerunt, prouinciam vocarunt. Praefectos et Quaestores in eam misere. Fuerunt etiam nonnullae ciuitates liberae conditionis. Aliae ab initio per amicitiam, aliae ab ipsis honoris causa libertate donatae hae secundum patrias leges viuebant, sociae, foederataeque nuncupabantur.

[Note: 15] Quinque oppidorum genera fuisse apud Plinium lego, Colonias, Municipia, vrbes foederatas, liberas, Stipendiarias. Hae stipendia militibus contribuebant. Aerario quoque militari vectigales erant. Foederatae certis quibusdam pactis, quae foedere expressa fuerant, constringebantur. Liberas, nemini obnoxias, nemini quicquam praestitisse, sui iuris, suae spontis fuisse vocabulum indicat. Municipiis concessum erat (sicut Gellius docet) vt ciuitatis Romanae honorem quidem caperent, sed negotiis tamen, atque oneribus vacarent.

[Note: 16] Et Municipes fuerunt ciues Romani suo rure, et suis legibus vtentes, muneris tantum cum populo Romano participes, a quo munere capessendo adpellati videntur, nullis aliis necessitatibus, neque vlla lege Po. Ro. adstricti. Coloniae suis radicibus non vtuntur, sed ex ciuitate quasi propagatae sunt, et iura institutaque omnia populi Romani, non sui arbitrii habent: quae tamen conditio, cum sit magis obnoxia, et minus libera, potior tamen et praestabilior existimabatur, propter amplitudinem maiestatemque populi Romani, cuius istae Coloniae, quasi effigies paruae, simulacraque esse quaedam videbantur. Nam, vt D. Aurelius, Augustinus ait. Ciuitates a maioribus ciuitatibus, velut populorum examinibus conditae, Coloniac nuncupantur.

[Note: 17] Prouinciarum duo genera erant, Validiores, quae militum praesidio indigebant, vt gentibus nec dum subactis finitimae, steriles, et cultu difficiles erant: et quas annuis magistratuum imperiis regi nec facile nec tutum erat, Caesares susceperunt, administratoresque in eas miserunt, quos Legatos, Praesides, Rectores, Procuratores, Duces vocari apud rerum scriptores reperio. Reges quoque ac Pontifices, et Tetrarchae ad ius Caesarum semper spectarunt.

[Note: 18] Caeteras quae pacatae fuerunt, et facile sine armis retinebantur: populo Ro. ipsi Caesares concesserunt, proconsulibus, et praetoribus sortito permiserunt. Gentibus victis, teste Plinio, semper argentum, non aurum in tributo populus

Romanus imperauit. Et quo celerius, ac sub manu adnunciari, cognoscique posset, quid in prouincia quaque gereretur, iuuenes primo modicis interuallis per vias militares, dehinc vehicula disposita sunt: commodius id visum est, quod idem qui in loco proferebat literas, si quid res exigat, interrogari poterat.

[Note: 19] Operae precium fecisse videor, si perquam paucis magnitudinem Romani Imperii indicauero: prouincias cum insignioribus vrbibus, in breui quasi tabella depinxero, simul vt intelligatur, plane nihil earum rerum (quas tantopere mortales admirantur, et pro quibus acerrime armis diuina, humanaque miscendo dimicant) saluum, certumque fore, cum Romanum petierit Imperium, quod omnium florentissimum, potentissimum, et secundum Deorum opes (vt ait Liuius) maximum fuerit.

[Note: 20] Italia illa quondam altrix victoris omnium gentium populi, omnium terrarum alumna, eadem et parens, violati orbis poenas nec dum expiata, adhuc luit, pro qua, tanquam re derelicta, pugnis decertant saeuissime iampridem Pontifex Romanus, Germani, Franci, Galli, Celtae, Hispani. Eandem tanquam dubiae possessionis in medio positum solum, provt quisque viribus inualuit, trahunt, vexant, lacerant, vastant. Sed festinanti ad res Boiorum, quod pollicitussum, modo aperiendum est altiusque repetendum.

[Note: 21] Romani ex vna ciuitate profecti, belli, pacisque artibus omnium mortalium quondam clarissimi, primo totam Italiam, deinde proxima quaeque Italiae, postremo Europam, Aphricam, Asiam, armis et virtute sibi parere coegerunt. Cum Oceano, Gallico, Hispanico, mare Mediterraneum omne, quacunque latissime diffunditur, cum Insulis omnibus in obsequium redegerunt.

[Note: 22] Terrarum orbis vniuersus in tres diuiditur partes Europam, Asiam, Aphricam. Origo ab occasu Solis, et Caditano freto, qua irrumpens Oceanus Atlanticus in maria interiora diffunditur. Hinc intranti dextera Aphrica est, laeua Europa, ante has Asia est, Termini, Tanais et Nilus.

[Note: 23] Europam totam tenuerunt Romani, praeter eas partes, quae inter Danubium, Rhenum et Tanaim amnes, Septentrionalem Oceanum continentur, ita Strabo docet. Danubius enim, ac Rhenus extremam Ro. Imperii (sicuti Plinius nominat) marginem alluerunt. Id quidem eleganter Claudianus describit. Versus eius hi sunt.

Prominet Hercyniae confinis Rhetia syluae,
Quae se Danubii iactat, Rhenique parentem:
Vtraque Romuleo praetendens flunima regno.

[Note: 24] Danubii ripam, qua Rhetos, Vindelicos, Noricos, Pannonias, Moesos praefluit, Legiones viginti, Rheni vero oram Gallicam duo exercitus, superior, inferior custodierunt. In vno quoque quatuor fuere legiones exercitu, cognomina earum apud Tactum leguntur.

[Note: 25] Atque hi amnes cum aucti aquis erant, ab omnibus, qui oram Galliae, Rhetiarum, Vindelicorum, Noricorum, Pannoniae, Moesiarum, incolebaut, diis honor habitus, gratiaeque actae. Quod si defecissent, aut siccitate decreuissent, aut denique glacies ripas coniunxisset, omnis tum aetas, atque sexus, viri, mulierculae, iuuenes, senes, pueri, puellae publice, et priuatim indixere iusticium: ab auguribus, sacerdotibus, sacrificulis feriae conceptae, supplicationes decretae, circa omnia puluinaria deorum supplicatum est: hostiae maiores, minores mactatae, et peculiaribus caeremoniis, sacris solennibus, votis, et comprecationibus Ioui Elicio operati sunt. Pontifices minores, et maximi Flamines, vt impetrarent pluuiam, inundationemque horum fluminum, ne Germanis pateret transitus. Meminit et Claudianus.

Alta nec incertis mentimur flumina votis
Excidio latura moram, non poscimus amnes
Vudosam seruare fidem, nubesque fugaces,
Aut coniuratum querimur splendere serenum.

[Note: 26] Aphrica ora, quae nobis ex aduerso est, tota Ro. paruit, vsque Aethiopas. Nam reliqua vel inhabitabilis et sterilis est, ob harenarum tumulos, vela pastoribus incolitur.

[Note: 27] Asia quoque quae ad nos vergit, tota Romano subiecta fuit imperio, praeter Scythas, Parthos, Persas, Indos. A quibus tamen semper aliquid quotidie demere solebant. Termini Tigris, Caucasus mons, mare Rubrum, et Pontus Borealis.

[Note: 28] Europam, quatenus paruit Romanis, in sex diuiserunt partes, quarum vnamquamque prouinciis rursus determinarunt. Nomina illarum haec sunt: Italia, Hispania, Gallia, Illyricum, Thracia, Graecia.

[Note: 29] Italia patet longitudine, vbi longissima est, decies centena, et viginti millia passuum. Latitudo varia est. Vbi latissima, quadringenta millia passuum explet: aliquibus locis centum triginta quinque non excedens. Italiam Imperator Caesar Augustus in vndecim diuisit regiones, quibus adiectae sunt sex provinciae, Sicilia, Sardinia, Corsica, Rhetia prima, Rhetia secunda, Alpes Graiae, Penninae.

[Note: 30] Prima Italiae regio incipit a Tyberi, terminatur Vulturno amne, continet Latiam, Campaniam, Picentinos: antiquum Latium a Tyberi Circeios seruatum, millia passuum quinquaginta longitudine. Deinde processit ad Lirim amnem, ibi Roma terrarum caput. Anxur, quae et Terracinae Volscorum, Tibur, Praeneste, Ardea, Fidenae, Formiae, Sinuessa: extremum in adiecto Latio Campania est a Sinuessa ad Surrentum promontorium, in ea sunt Sarnus amnis, Vulturnus amnis: oppida, Capua, Aquinum, Cumae, Misenum, vbi Classis Romana, Puteoli, Neapolis, Nola, Lacus Auernus. Nunc regnum est Neapolitanum, varios sortitum dominos pro libidine Romanorum Pontificum. Conradum vltimum Sueuorum ducem Celtae interfecerunt: hos pepulerunt Hispani. Picentini a Surrento promontorio, ad Silarum amnem triginta millia passuum procedunt. Oppidum eorum Salernum.

[Note: 31] Secunda amplexa est Hirpinos, Calabriam, Pediculos, Apuliam, Salentinos. Hirpinorum fluuius Aufidus, Beneuentum, Cannae, nobiles clade Romana. Calabriae oppida, Brundusium, Hidrus, Hidruntum. Pediculorum, Ruhdia, Egnatia, Barium quodante Iapyx. Apuliae vrbes sunt, Salapia, Sipus, Sipontum, vbi Nicolaus Perotus Pontifex fuit, vir de lingua Latina bene meritus. Est et in Apulia Garganus mons. Salentinorum oppidum Galleopolis.

[Note: 32] Tertia Italiae regio complectitur a Silaro amne Lucaniam, Brutiam, Magnam Graeciam. Lucanorum oppida, Pestum, Velia, Brutiorum Regium. Magnae Graeciae, Locri, Tarentum, Petilia, Croton, Metopontum, quo tertia Italiae regio finitur.

[Note: 33] In quarta sunt Frentani a Tiferno flumine, Anaxini, Carentini, Peligni quorum oppidum Sulmo. Marsi, Fucinus lacus, Vestini. Equiculorum, Cliterni Carseoli. Sannites qui et Sabelli, Sabini vbi amnes Nar, et Anio, et ortus Tyberis.

[Note: 34] Quinta regio continet Picentes, Picenosque, Hadriam Coloniam, et Anconem terminum quintae, sextaeque initium. Haec complectitur Vmbriam, agrum Gallicum, circa Ariminum. Ab Ancone Galtica ora incipit, Togata Gallia cognomine. Oppida in ea sunt Senogallia, Pisaurum.

[Note: 35] Septima regio sub Apennino est a Macra fluuio ad Tyberim, continet Hetruriam, (eadem et Tuscia est) sunt in ea Luna primum Hetruriae oppidum (vbi portus Veneris nominatur) Senae, Pisae, Luca, Pistorium, Florentia, Aretium, Perusia.

[Note: 36] Octaua regio determinatur Arimino, Pado, Apennino, in ea sunt Gallia Togata Ariminum, Rubico fluuius, vt ait Ptolomaeus Boiorum quondam finis Italiae, Rauenna, Bononia, Felsina vocata cum esset princeps Hetruriae, Mutina, Parma, Placentia, Forum Clodii, Popilii, Cornelii Licinii, Fauentia. In hoc tractu interierunt Boii (quorum tribus centum, et duodecim fuisse autor est Cato) et Senones, qui caeperant Romam.

[Note: 37] Nona est Liguria, sub Alpibus inter amnes Varum, et Macram, qui Liguriae finis Apenninus, Nicea, Albigaunum, Vada Sabacia, Genua, Dertona, Pollentia, Asta, Alba Pompeia.

[Note: 38] Decima complectitur Venetiam, Carnos, Histros. Lacus in hac regione inclyti, Larius, Verbanus, Benacus qui sunt

Gardae, Oppida Venetiae sunt, Tridentum, Vicentia, Athesis ex Tridentinis iugis ortus, Patauium. Caenomanorum Brixia, Cremona, Mantua, Verona. Carnorum, Iulienses, Foroiulienses, Taurisani, Aquileia, Tergeste. Histriae, Parentium, Pola.

[Note: 39] Vndecima regio Italiae, secundum descriptionem Augusti Transpadana vocatur, in qua sunt Augusta Taurinorum, Salassiorum, Augusta praetoria, Eporedia, Vercellae Libitiorum, Nouaria, Ticinum, Laus Pompeia, Insubres, Mediolanum, Bergamum, Comum.

[Note: 40] Italiae regionibus hae prouinciae coniunctae fuerunt, Italicaeque cognominatae Sardinia, Corsica, quae et Cirnos, Sicilia. Insulae hae primum praetoriae fuerunt, postea singulae a praesidibus rectae sunt. Alpini omnes populi, e supero ad inferum mare (Venetum, et Longobardum nos vocamus) Rhetia prima, Rhetia secunda, quae et Vindelicum, de qua mox plura. Rhetia et Vindelicia, cum alpium parte, a Boiis et Sueuis, pulsis Italis possidentur.

[Note: 41] Italis praeter Romam, Imperio ablata fuit, per Longobardos gentes Germanas, a quibus Italiae adhuc cognonienmanet. Carolus Magnus, qui primus Germanorum potitus est Romanarum rerum, rursus Imperio coniunxit.

[Note: 42] Sicilia vt prima omnium prouinciarum fuit, ita vltimo praerepta est Romanis Imperatoribus, non sine detrimento Reipubl. Christianae, occiso crudelissime CONRADO adolescente, vltimo Sueuorum duce. Cuius manibus amplius ducentos annos continenter mutua Celtarum, Hispanorum, Germanorumque caede parentatur, velut paria Sacerdotibus Romanis committentibus, quibus opulentissimus quisque regum, maxime formidolosus existit. Paret nunc Sicilia CAROLO, Imperatoris MAXIMILIANI nepoti, regum nominis Christiani potentissimo.

[Note: 43] Hispaniarum prouinciae septem erant, Betica, et Lusitana Consulares fuerunt, Plebi Senatuique Romano adtributae, in alias praesides a Caesaribus missi sunt. Nunc tota Hispania, praeter Lusitaniam, potitur CAROLVS superior Imp. MAXIMILIANI Caesaris Augusti ex filio nepos, etc.

[Note: 44] Tarraconensis prima prouincia Hispaniae, citerior quoque adpellata Hispania, ad Pyrenea iuga cubat, quae Runciuallem vocamus: Nunc est Nauarrae Castiliaeque regnum.

[Note: 45] Carthaginensis secunda est, a Carthagine noua ita nuncupata, Gotolaniam, Cataloniamque vocant.

[Note: 46] Betica tertia prouincia, Granatae est regnum, vlterior dicta quondam Hispania, in qua sunt Gades, Hispalis, Cartheia, quae et Tartessos, Corduba, Calpe mons.

[Note: 47] Quarta Hispaniae prouincia, veteribus Lusitania, nobis est Portugallia. Caput eius et emporium nobilissimum Vlyssippo.

[Note: 48] Calleciam, siue Callecos quintam provinciam, Galliciam nominat vulgus, D. Iacobi sepulchro insignem, quo frequens susceptis votis Germaniae populus proficiscitur.

[Note: 49] Sexta est Tingitana, Mauritania dicta, trans fretum in terra Aphricana, eadem et Bogudiana, inter Calpem Hispaniae extimum montem, et Abylam Aphricac: ius petere in Betica iussa, idcirco et Hispaniae addicta: ibi Atlas mons fabulosissimus.

[Note: 50] Vltima Hispaniarum prouincia, Baleares sunt Insulae, Maioricas adpellant. Hispanias pulsis Romanis, post mortem Theodosii Magni occuparant Germaniae magnae populi Goti, Alani, Sueui, Nauarri: quorum progenies huc vsque regnauit.

[Note: 51] In Galliis fecerunt Romani sexdecim prouincias, quarum haec nomina sunt: Germania secunda habuit vrbes, et copiosas, et amplissimas. Agrippinensem Coloniam, et Tungros: Amnis Scaldis Plinio terminus fuit.

[Note: 52] Germania prima, praeter alia municipia complectitur Araris fontes secundum Marcellinum, Argentoratum, Nemetum, Augustam, Vangionum ciuitatem, Borbetomagum, Moguntiacum.

[Note: 53] Belgicae primae vrbes sunt Treuerorum Augusta, domicilium Augustorum, Mediomatrici, Leucorum vrbs Tullum, Verodunum, haec tota Imperatoribus nostris dicto audiens est. Belgicae secundae oppida Rheni, Suesiones, siue Vessonum Augusta, Veromandui, Attrebates, Ambiani, Cathalauni, Turnacum, Cameracum vrbs Imperatoria, Morini, Bononia Flandrorum, pars Germanis paret, pars Francis Occidentalibus.

[Note: 54] Sequanorum (quae quinta est prouincia Galliarum) vrbes sunt Vesontio, Auenticum, caput Heluetiorum Verona est, Basiliensium ciuitas, Vindonissa, Argentuaria (Colmaria est) Rauracorum Augusta, subdita Germanis: sunt quos Francos Orientales quondam vocarunt. Alpes Cottiae a rege Cotto dictae habent Segusionem oppidum clarum sepulchro Cotti, Centronum Tarantasiam. Viennensis prouincia amplectitur Viennam, Geneuam, Valentiam, Arclaten, Massiliam, regnum Arelatense olim dictum, nunc Delphinatus vocari solet. Carolus quartus, filius eius Sigismundus, Imperatores Romani, primogenito Regis Francorum dono dederunt. Tabulas legi Luteciae Parisiorum in Coenobio Diui Victoris, dum ibi adolescens studium Philosophiae sectabar, pars Caesaris adhuc clientes sunt.

[Note: 55] Narbonensis primae oppida Narbo, Martius, Tolosa, Nemausum, Agatha: Secundae, Aquae sextiae, Apta Iulia, forum Iulii Antipolis. Lugdunensis primae Prouinciarum Galliae decima continet Lugdunum, Heduos, Lingonas, Cabillonem.

[Note: 56] Lugdunensis secundae sunt Rothomagus, Turoni, Constantia. Tertiae vero Senones Carnutum, Trecasses, Aureliani, Lutecia castellum quondam Parisiorum, nunc vrbium maxima, caputque Celtarum. Aquitania prima complectitur Burdegalam, patriam Ausonii Poetae, Santhonas, Pictonas, Petrogorios.

[Note: 57] In secunda Aquitania numerantur Auerni, Rutheni, Cadurci, nouem populorum prouincia, cuius et Hieronymus meminit. Eius vrbes Ausci, Elusates, Conuennae, et Consoranni, meminit et Marcellinus. Britannia prima, secundaque, nunc sunt Anglia, et Scotia. Gallias praeripuere Romano Imperio Franci, Burgundiones, Nordomani ex Germania profecti: Britannias Angli, Scoti, Saxonum, Sueuorumque soboles, ingentia ibi regna condiderunt, quae adhuc nominantur.

[Note: 58] Illyrici decem erant prouinciae. Noricum Ripense, iuxta Danubium est: Ripensum enim Danubium a Romanis vocari, autor est Metellius Tigurinus in Lyricis. Inde et Riparii, Ripariolique dicti milites, qui Danubium limitem custodiebant, Austria est. Noricum mediterraneum primum, siue superius, Boii trans Oenum, et Tyrolii possident. Noricum Mediterraneum inferius, atque secundum, Stirios, Carionas vocamus. Valeria quarta prouincia Illyrici, quondam pars Pannoniac, inter Drauum, Danubiumque, Occidentem versus continetur, a Valeria filia Imperatoris Diocletiani ita cognominata, pars est Austriae, et Vngariae.

[Note: 59] Pannonia inter amnes, Draum, Saum, Danubiumque, nunc est Vngaria, Carnique: in ea fuit Sirmium, vbi Bacontius flumen in Sauum fluit, et Almus mons, quem vitibus Aurelius Valerius Probus conseuit. Ipse enim primus Gallos, Hispanos, Illyricos, prouincialesque omnes Europae vineas colere, vinaque exprimere permisit, anno Christi ducentesimo, octogesimo secundo. Nominantur adhuc in Vngaria vina Sirmensia. Inde quadraginta quinque millia passuum Taurunum, Graeca Alba est: vbi Danubio miscetur Sauus.

[Note: 60] Pannoniae iungitur prouincia, quae Maesia adpellatur. Incipit a confluente supradicto, ad Pontum vsque decurrit. Duas fecere Romani, superiorem, inferioremque: tenuerunt illam Triballi, nunc Seruii et Bulgares vocantur: hanc, Scythae minores, et inferiores, Valachi sunt, et Bulgares.

[Note: 61] Inter has fuit Dacia Ripensis, octaua prouincia, quam Romani cis Danubium amissa Dacia Danubiana, fecerunt. In Liburnia, Illyricum proprie dicta, Iadera Colonia est, Sclauoniam vocant.

[Note: 62] Vltima prouinciarum Illyrici fuit Dalmatia, vrbes sunt Salona, Epidaurus, quae et Regusium. Praeter Noricum, et Pannonios, quos tamen continuis lacessit armis, caeteras prouincias nunc possidet Rex Turcarum. Terminus inter Christianos, et Turcas Sauus est fluuius. Noricum Boii, Pannonias Vgri tenent.

[Note: 63] Thracia inter valentissimas Europac gentes, sex amplexa est prouincias. Hemimons est prima, ibi Mesigetae, et Scythae: deinde Ponti ora, cuius vrbes Mesembria, Apollonia, Sythonii. Inde Rodope tertia Thraciae prouincia, clara est Philippopoli, quae antea Peneropolis, et a situ Termontium dicta. Hadrianopolis praetorium est Regis Turcici.

[Note: 64] Quarta Europa proprie dicta, et praetura Vrbana, Constantinopolim caput Turciae continet. Quinta est Propontidis ora, cuius vrbes sunt Selimbria, Perinthus, Heraclea, Bisalta. Chersonesus sexta inter prouincias Thraciae, et vltima habet vrbes Seston et Callipolim. Hae prouinciae omnes iam pridem explosa Philosophia Christiana, Turcis serviunt.

[Note: 65] Thraciae coniungitur Graecia, quam in septem prouincias diuisere Romani. Quarum prima Macedonia erat, inclyta Alexandro Magno regum fortunatissimo terrarumque imperio. Eius pars Poeonia, vrbes Dyrrachium, Neapolis, Philippi, Amphipolis, Apollonia, Thessalica, Beroena, quibus omnibus D. Paulus religionis nostrae mysteria aperuit.

[Note: 66] Thessalia cohaeret Magnesiae. In ea sunt Larissa Peneus flumen, Pharsalia, Tempe. Epyrus tertia, prouinciarum, nunc Romania est, continet Chaoniam, Pindum montem, Molossos, Actium, Nicopolim, Acarnaniam, Acheloum flumen. Huic coniuncta est Hellas, quae et proprie Graecia a Rom. dicta est. Haec habet Aetholos, Naupactum, Locros, Phocida, Delphos, Parnassum montem, Opunta, Castalium fontem, Dorida, Beotiam, Thebas, Helicona montem. Attica, in qua Athenae vrbs quondam nullius indiga praeconii amplius, tanta claritas superfluebat, ne nomen quidem nunc auditur.

[Note: 67] Peloponesus quinta prouincia Graeciae, Pelasgia antea dicta, nunc Morea vocatur, peninsula est, angustiae vnde procedit Isthmos adpellata: ibi Corynthus et Cenchreae. Achaiae nomen prouinciae ab Isthmo incipit, in qua sunt Patrae Colonia, vbi Diuus Andreas pro pietate Christiana se deuouit, Messenia, Helis, Pisa, Lacones, Sparta, Amiclae, Argolica, Inachus fluuius, Argos, Mycenae, Epidaurus. Arcadia mediterranea Peloponesi tenet: Palantium ibi oppidum: vnde Palatium Romae nunc commune praetorii vocabulum vulgo vsurpatum. Euboea insula, nunc Nigropontus vulgo vocatur, in ea vrbs Calcis, haec sexta est Graeciae prouincia.

[Note: 68] Septima est Creta insula, eadem et Candia, Graeciae (vnde claritas non solum literarum, sed religionis nostrae quoque effulsit) omnes prouincias possidet Turca, occisis Christianis in ditionem redegit, dum nos inanibus consultationibus tempus trahimus, et intestinis bellis maiestatem Reipublicae Christianae, Imperiique foede sugillamus.

[Note: 69] Quicquid in Aphrica altera orbis terrarum parte possederunt Romani, in duo diuiserunt membra Aphricam proprie dictam, et Aegyptum. Deinde vtramque in suas prouincias. Aphrica Graecis est Lybia.

[Note: 70] Aphricae sex fuerunt prouinciae. Prima proconsularis, in qua Carthago, Romani olim Imperii pertinax aemula, et Vtica morte Catonis clara. Prouincia secunda erat Bizantium, Lybiphenicia quoque dicta: regio eximiae fertilitatis. Oppida in ea sunt Leptis primum, Adruntum, Ruspa, quae et Ruspina. Hinc ab Occidente connectuntur prouincia Tripolitana praesidialis, in qua Leptis patria Septimii Seueri Imp. Rom. et Numidia Consularis: haec has habet vrbes: Cirtham, Siccam, Hypponem, Regium.

[Note: 71] Mauritaniae duae erant, Siticensis, et Caesarea, eadem et Bochi, in hac numerantur Caesarea, castra Germanorum. Has prouincias interceperant Vandali, gens Germanica, post mortem Imperatoris Theodosii Magni. Restituit Iustinianus primus. Saraceni Imperatori Heraclio, eiusque nepotibus, et religioni Christianae abstulerunt, et adhuc possident.

[Note: 72] Aegyptus, Cereris horreum Romani populi fuit: ex qua maxima habuere tributa Romani Caesares. Custodierunt eam legiones tres, vndecim cohortes, praeter auxilia. Distributa fuit in sex prouincias. Prima erat Alexandria, in qua Alexandri vrbs nomen retinet. Canopos, huic connexa est Augustana, in qua fuerunt Pelusium, Bubaste. Tanis, vbi Moses miracula fecit. Memphis, cui propinquum erat castellum Babylon nomine, nunc Alchairam vocant, praetorium regis Aegypti, vulgus Sultanum vocat. Thebais tertia Aegypti provincia, contermina Aethiopiae, complectitur Diospolim Magnam, quae et Thebae, centum portarum fama nobilis.

[Note: 73] Quarta prouincia Aegypti, Romanis Lybia sicca, Graecis est Marmarica: in ea sunt Paretonium, Mareotis, Catabathmos oppidum, et vallis repente conuexa. Cyrenaica eadem et Pentapolitana, regio quinta fuit: continet Psyllos gentem, insignis maxime quinque vrbibus Beronice, Arsinoe, Ptolemaide, Apollonia, Cyrenae. Inde extima Romanorum prouincia in Aegypto Ammoniaca dicta: in ea fuerunt Alexandri statio, Ammon, Syene castrum, finis, vt ait Plinius, Ro. Imperii.

[Note: 74] Aegyptum, victo Imperatore Heraclio, deletis Romanis, pietate Christi exsibilata, occuparunt Saraceni: quam ad nostram vsque aetatem tenuerunt. Ab hinc triennium Selimus Turcarum Rex Saracenis praelio victis, victor Memphim intrauit. Greges olim Monachorum, et Heremitarum examina aluit Aegyptus.

[Note: 75] ASIAM tertiam orbis terrarum partem (quae maior Europa, et Aphrica est) ab occidente totam possederunt Romani. Termini ab Oriente Tygris a Septentrione Pontus et Caucasus mons, Caucasiaeque portae: a meridie mare Rubrum fuit: vbi instituta classis a Romanis Imperatoribus erat, vti per eam Indiae fines vastarentur.

[Note: 76] Diuisere Romani Asiam in quatuor membra, Asiam proprie dictam, quae et minor, Pontum, Syriam, Insulas. Vnaquaeque pars suas habuit prouincias.

[Note: 77] Asiae minoris prouinciae fuerunt duodecim. Mysia minor, quae Eolis ante dicta: adiacet Helesponto, continet Lampsacum, Abydum, Parium. Hanc sequitur Phrigia minor, quae et Troias: in ea sunt vrbes Troas, eadem Alexandria, Colonia Romanorum, Assum, Ilium, quam Troiam vulgo nuncupant. Mysia maior, tertia minoris Asiae prouincia, continet oppida Adramytum, et Pergamum. Quarta prouincia est Lydia, quae et Maeonia olim, et Phrygia: in ea sunt Hierapolis, vbi Diuus Philippus cum filiabus honorifice sepultus, Thiatira, Sardi, Philadelphia. Huic subiecta est quinta Ionia, cuius sunt Smyrna. Colophon, Ephesus. Sexta huic cohaeret cognomine Caria, et Doris, vbi Miletus, Halicarnassus, Gnidus, Loadicia. Lyciae septimae Asiae minoris prouinciae sunt Patera, et Myrrha Galatiae octauae Pepinus, Ancyra, Claudiopolis. In Pisidiae nouae prouinciae verticibus quondam Solymi fuerunt: quorum Colonia Caesarea, eadem et Antiochia.

[Note: 78] Pisidiae connectitur Isauria, quam Calicadnus amnis secat mediam, oppida Seleucia, Claudiopolis colonia. Decima Asiae minoris prouincia Pamphiliae nominatur, Mesopia ante dicta, in qua sunt Attilia, et Perge. Lycaoniae vndecimae sunt Iconium, ciuitatum quatuordecim, vrbs celeberrima, Listra, Derbe. Duodecima Asiae minoris prouincia est Cilicia, vrbes in ea Tharsus, patria Diui Pauli, Pompeiopolis, Philadelphia, Epiphania Augusta.

[Note: 79] Ponti fuerunt vndecim prouinciae. Prima Bosphorana est, continet Chalcedona, Nicomediam. Deinde est Bithynia, cuius vrbes sunt, Nicea, Prusa, Iuliopolis, Bithynis, quae et Claudiopolis. Paphlagonia tertia est: oppida in ea sunt Pompeiopolis, Hieropolis, Germanopolis. Inde Pontus est Amasiae, qui et Galaticus: vrbes eius sunt Amasia, et Sebastopolis. Sequitur Pontus Polemoniacus, cuius sunt Caerasus, et Trapezus, Neocaesarea.

[Note: 80] Cappadocia sexta prouincia subiicitur Ponto Polemoniaco, ante Leucosyri dicti, quorum sunt Thyana, Mazaca, eadem et Caesarea, Thermodoon flumen, hanc ab Oriente excipiunt Armeniae duae. In minori sunt Satala, Iuliopolis, Claudia, Melitina, Nicopolis. In Armenia maiori numerantur Albanopolis, vbi D. Bartholomaeus obiit, Artaxata, Tigranocerta, Sagalbina, quam Noas post inundationem terrarum condidit, amnis Araxes, Gordaei montes, vbi Noas nauim, qua seruatus est, reliquit. Colchica regio, Iberia, Albania tres prouinciae subduntur Ponto, et Caucaso monti, qui eas a Sarmatia Asiae disterminat.

[Note: 81] Colchi insignes sunt Phasi amne, et vrbe Dioscoriade, quondam adeo clara, vt in eam trecentas nationes, quae dissimilibus linguis loquerentur, descendisse proditum sit: postea a Romanis centum et triginta interpretibus negocia ibi gesta sunt. In Hyberia sunt portae Caucasiae, quae in Sarmatiam tendunt: ingens opus naturae, montibus interruptis,

fores obditae, ferratis trabibus subter medias amne fluente: caece illi erant, qui eas Caspias vocare solent, longissime inde distantes, vix vllopropter adpositos montes aditu ad Caspium mare. Caspiae portae in Media sunt, tendunt ad Parthos. Albaniae oppida sunt Cabalacha, et Albania.

[Note: 82] Syria terrarum maxima, pluribus distincta nominibus, decem Romanorum prouincias complexa erat. Prima Palaestina communi vocabulo adpellata, comprehendit Idumaeam, Palaestinam proprie dictam, Iudaeam, Galilaeam, Samariam, Arabiam: cuius oppida Bostia, Gerasa, Philadelphia, Saracenos, Mare Rubrum, in quo classis Romana. Vrbes Palaestinae Azotus, Ascalo, Caesarea, ante turris Stratonis, Lydda, Assaron, Ioppe, antiquior inundatione terrarum. Hierosolyma quondam fuere clarissima vrbium Orientis.

[Note: 83] Inde secunda prouincia erat Syria Damascena, quae et Decapolitana, continet Damascum, Scitopolim, Philadelphiam: Tetrarchias regnorum instar singulas.

[Note: 84] Phoenicia tertia prouinciarum inclyta Tyro, et Sydone, Berito, Sareptaque oppidis, et monte Carmelo. Antiochia quarta pars est, Ciliciam contingit; clara est Antiochia, quae ante Epidaphne cognominata, Oronte amne diuiditur. Vbi primum Christianum nomen ortum est. Comagena, quae et Augustofratensis: Syria citra montem Taurum est, vbi Samosata, sedes quondam Comageni regni clarissima. In hanc vergit Sophena, Taurumque montem transit.

[Note: 85] Adiabenen septimam prouinciam Tigris, et montes cingunt: eius capur est Antiochia, quae et Nisibis vocatur. Assyriorum ibi initium, quorum vrbs est Ctesiphon. Coelesyriae connumerantur Eaessa, Epiphania, Salamis, Constantia. Antiochia separatur a Cilicia Amano monte, Iturea, Traconitis, Palmyra, Paradysus, Seleucia. Mesopotamia inter Euphraten et Tigrim est: Vrbes sunt Charrae, Edissa: huic coniungitur Babylonia, Syriae vltima prouincia.

[Note: 86] Insularum nominatissimae Cyclades, Rhodos, et Cypros. In Rhodo humatus est Christophorus Dux Boiorum, patruus nostrorum principatuum. In Cypro obiit mortem VVelpho primus, Dux Boiorum.

[Note: 87] Vniuersas Asiae prouincias legati Christi, et potissimum Diuus Paulus dux et antesignanus religionis nostrae peragrauit, et Imperatori Seruatorique nostro subdidit. Vnde velut ex fonte ad nos veritas defluxit. Verum paulatim Romano Imperio armis, vique ablatae, explosa Philosophia Christiana, Turcis seruiunt. Nos crebris parricidiis (nam dicere bellis, mihi religio est) pro opibus, gloria, potentia, rebus fluxis, et fragilibus, sub religionis obtentu saeuius grassamur, et aeterna bona profligamus. Bona verba quaeso, olim dictum est: Omnis homo mendax: et vitia erunt, donec homines erunt. Qui vitia odit, homines odit. Ego ad Vindelicos redeo, vnde Imperii Romani contemplatio me abduxerat.

CAPVT V. De Vindelicia secundum descriptionem Romanorum.

23. Vrbes in via regia: Regium, Abusina, ibique extans turris, castra Romana et Vallatum.

25. Vrbes iuxta Isaram: Inutrium, Cambodunum, Fruxinum, Tollusium, Augusta Vindelicorum, campus Perlacha.

26. Oppida Romanorum ad Oenum sita: Medullum, Carnodunum, Carnoburgum. Lapides.

29. Norici oppida iuxta Danubium: Aredata, Laureacum, Claudouium, Cecium, Fauium.

[Note: 1] VIndelicorum gentes Tunicates, Consuanetae, Belauni, Senones, Brenni, Geloni, Lycatii, a Ptolomaeo, Plinio, L. Floro, Flacco Horatio commemorantur: eas ordine paucis absoluam.

[Note: 2] Tunicates Septentrionalem oram iuxta Danubium tenuerunt, vulgo Tunca vocari solet. Imperatoribus, et regibus nostris est Tonage, hoc est, Danubii terra, siue pagus. Apud Ptolomaeum corrupte legitur Runicates.

[Note: 3] Habitarunt inde Leuni, quos Horatius Gelonos adpellas. In superiore Boiaria inter amnes Isaram, et Ilmum adhuc nominantur flumen, et Pagus Glan, et. Glaneck hoc est Geloni cornu.

[Note: 4] Sub his fuerunt Consuanetae, siue Consuanetes, quos a Floro Senones vocari inuenio: inter Isaram, Oenumque tribubus, et flumini nomen fecerunt (Esuindau et Senta) consuetudo ob commoditatem dicendi, vti fit, t, literam addit.

[Note: 5] Belaunorum vrbs antiquissima, ita incolae referunt in ripa Ambronis, non longe ab eiusdem nominis lacu, adhuc extat. Ibi superior Boiaria fertilissima est. Inde haud procul in sylua disiecta visitur pyramis, ingenti mole saxorum constructa cum hac inscriptione:

[Note: 6] Brennos Horatius, et Florus adpellant, quos Ptolomaeus, Breunos, quarta litera V vocalis est, quod inscitia librariorum factum esse apparet. Inter Oenum, et Isaram ad radices alpium, adhuc ostenditur arcis dirutae vestigium, et sylua, quibus Brennus [Note: Brennus, der Brenner.] nomen manet: quamvis eodem nomine mons sit Noricorum nominatissimus, quem a Cassiodoro Breonum, ab Aristotele, Plinio, Ottone nostro Pyreneum vocari compertum est. Ambo vocabula idem valent, a comburendoque deducta sunt.

[Note: 7] Lycatii ab Occidente claudunt Vindeliciam, accolae Lyci sunt, vernacula lingua a nobis, Lechrainer, quod ripam Lyci insedeant, dicti.

[Note: 8] Pergamus nunc ad vrbes, et arces, aliaque munimenta a Romanis in Vindelico exstructa, quae celebrati authores prodidere: et ego missus a principibus nostris ad haec commentanda, indagaui: quorum omnium vestigia, et vocabula, sono tamen nonnihil, licentia, consuetudine et vetustatis iurecorrupto, manent, et demonstrantur. Vbi numismata, aurea, argentea, aerea, varia supellex instrumenta domus, saxa, effodiuntur passim quotidie Romanis literis inscripta. Quamuis lapidum, atque huiusmodi monumentorum maxima pars partim confracta, et in calcem soluta, coactaque sit, partim obstructa, infossa, tectorioque oblita, et literis inuersis, intrinsecus ad humum, parietemue legi non possit: in quibusdam iniuria coeli imbriumque elisae sunt literae. Quae extant et legi possunt referam, atque primum ab hostiis Lyci, ad hostia Oeni Danubium sequar.

[Note: 9] Lycostoma [Note: Lechsgemünd.] arx, nunc semidiruta, olim celebratissima, principes suos habuit, qui Coenobia Schoenofeld et Caesaream [Note: Kaisheim.] condidere. Ibi hostia sunt Lyci, qui

ibi in Danubium erumpit. Vnde nomen loco, et patrio sermone, quemadmodum Graeco Lechesmond, hoc est Lyci os, vocari integre solet: corrupte, vulgi (vt fit) vsus effert Lechsgmund. Lapis hic repertus subscribitur.

[Note: 10] Inde ad octauum lapidem, occidentem versus, supra Neoburgum vrbem, ostenduntur, et visuntur duarum arcium vestigia, Calatinum, siue Galeodunum, et Atilia: illam Calatin, atque Caesarisburgium, hanc Altoburgium accola nunc adpellat. Vetusti lapides, qui ibi fuere, Neoburgium translati sunt.

Sunt adhuc ibi complures huiusmodi lapides, sed legere nemo potest: partim fracti, partim obstructi sunt literis introrsum versis.

[Note: 11] Infra Neoburgium deinde quinque circa millia passuum, in ripa Germaniae cubat Aureatum [Note: Aureatum Nassenfels.] nunc vicus, et regia Episcopi Aichstatensis, qui et se Aureatensem cognominare solet Pontificem, Nassofelissum, quod ibi palustris locus sit, vulgi sermone adpellatur. Ibi praeter numismata, calcaria, fictilia, Samia, et huiusmodi instrumenta, quae mihi Gabriel Pontifex Aichstatensis ostendit, tria monumenta reperta sunt, Aichstadiumque transuecta: ita mihi idem retulit Pontifex. Inscriptiones illorum subnotabo.

[Note: 12] A Lyci hostiis, vnde caepimus, ripa Danubii clementioribus quidem collibus, crebris tamen, et syluosis adtollitur, Aureati paulatim subsidere, extendique incipit. Labitur inde Danubius maxime per plana, ad tricesimum ferme lapidem, et qua Germaniam contingit planicies, agrique iacent fertilissimi, feraces Zeae, quinque millia passuum in latitudine patent. Ad arcendos Germanos duxere a tergo Romani vallum, aggeremque superioris longitudinis: alta praeterea fossa munierunt, in quam immisere paludem, cuius supra mentionem iam fecimus: vestigia adhuc videmus. Quidam falso veterem Danubii alueum esse arbitrantur: accolae suo more corrupto sono Pfal, hoc est vallum adpellant, Romanorum esse aiunt. Extat enim nunc ibi mons cognomine Romanus. A tergo huius munimenti syluae aspectu horridae, Hercinei saltus particulae apparent versus Septentrionem, Alemanumque fluuium vergunt. Supra Neostadium finitur huiusmodi vallum, vbi rursus ora Germaniae, vastis iugis, informis saltibus, abruptis ripis, tristi aspectu, et cultu: vsque ad hostia Oeni insurgit, adeo vt nobis etiam qui in altera ripa Vindelicum incolimus, horrorem incutiat.

[Note: 13] Proxime Ingolstadium in ripa Schutari, vestigia munimenti visuntur: ibi hic lapis ostenditur.

[Note: 14] Inde Caesarea vicus, et regia contingit vallum superius, tanquam porta, abest ab Aureato quindecim, ab Angilostadio quinque millium passuum interuallo. Vulgus breuitati simul, et commoditati dicendi, vt solet, studens, Kesching nuncupat. In diplomate Diui Hainrici Imperatoris, quod mihi Reginoburgii in inferiori sacratarum foeminarum Coenobio demonstratum est, integre Keschring, hoc est Caesarea vocatur. Isthaec ibi existunt monumenta.

[Note: 15] Distat ab hac ad decimum lapidem Epona, et ipsa tanquam porta contingens valli extrema. In campis, aruoque prope Phering [Note: Photon, Phering.] vicum Danubianum, et Oetolingonas [Note: Otling.] arcem, vbi Celsus [Note: Die Keliz.] oritur, vestigia extant, Pinoburgium [Note: Ponburg, it. Lymburg.] accolae vocant, in instrumentis est Epinaburgium scriptum: ibi reperi lapides Romanis literis inscriptos.

[Note: 16]Artobriga minor, quae et Cenum: maior, quae et Valentia, duobus millibus passuum distant, nomina seruant, Artzberg vernacula lingua in instrumentis Pontificum et Principum vocantur. Absunt ab Epona, itidem patria mea Abusina, quinque, supra Reginoburgium viginti millium passuum interuallo: vtraque Danubii ripam contingit. Illa iuxta pagum Enning, haec iuxta Coenobium VVeltenburgium. Extant fossa pars moenium, agger, loco edito, et natura munitissimo: extenduntur in Peninsulam, quam Alemanus, et Danubius efficiunt, latitudine duo fere millia pasuum patent, in longitudine quatuor, vsque ad ripam Alemani, qui non longe in Danubium euoluitur. Praeruptae ibi rupes, vtrinque

Alemanum, et Danubium cohibent: accolae Romanam Salam nuncupant. Lapidem reperi ibidem, in quo sculpta est Minerua, et altera parte ara, vbi ritu solenni Taurus Mineruae immolatur, cui subiectae sunt hae literae in eodem monumento incisae.

His Coss. vti Cassiodorus prodit Imperator Septimius Seuerus mortuus est in Britannia, fuit is annus Christianae salutis ducentesimus, atque tertius decimus.

[Note: 18] Abudiacum Danubii (Abach est) vicus, et arx supra Reginoburgium ad decimum lapidem: incunabula Diui Hainrici Imperatoris Romani, ipse pontifici Bambergensi, vbi humatus est, dono dedit. Diuus Otto eiusdem vrbis Episcopus Coenobio, quod extra Reginoburgium condidit, in ripa Danubii donauit: destructaque arx est, ne ab auaris occuparetur principibus, Ludouicus primus, dux Boiorum, praefectus quoque praetorio Rheni, vicum occupauit, arcem instaurauit, alia largitus Coenobio praedia, satisfecit Monachis. Haud procul treis offendi lapides cum hac inscriptione.

[Note: 19] Inde Quartanorum Vrbs, a quarta legione ita dicta, habitatur, eadem et Augusta ab Imperatore Tiberio cognominata, nunc Reginoburgium, vernacula lingua adpellamus: sicut Leo iii Pontifex Max. narrat. Atque haud scio, quamobrem vulgus literatorum Ratisbonam vocet. Ego in diplomatibus Imperatorum nostrorum Reginoburgium, aliquando et Reginam vocari reperio. Ita eam Diuus VVilibaldus quoque, primus Aichstadiensis Pontifex, sua tempestate eloquentissimus nuncupat: vt quemadmodum Augusta Augspurg, Iulia Iulenburg, Noreia Noremburg, Valentia VVeitenburg est, sic et Regina Regenspurg, Grammatistae odiosi ingeniorum ostentatores, quod Reng Germanis imbrem, Burg ciuitatem valeat, nunc Graeco vocabulo Hyetopolim: nunc semilatino, semigrae coquelmbripolim fecerunt. Sunt qui nugari non desinant Germana fornace, et Graeca Reginopolim conflarunt. Sicuti et nostro aeuo Angilostadium, hic Auripolim, alius Chrisipolim: ille Angelipolim licenter ambitioseque, ne dicam inepte, atque inerudite faciunt. Hyetos Graecis est pluuia, polis ciuitas, Chrysos aurum. Sequor ego Carolum Magnum Imperatorem Romanum, qui ex Rengspurg barbaro vocabulo, Reniburgium, Romana incude haud infeliciter format. Quod nomen accepita Reginopyrga vxore Theodonis primi, qui pulsis Romanis et occisis (sicuti in III. narrabimus libro) Boios ibi collocauit. Saxa quae integra sunt adhuc, et leguntur, illaec sunt.

[Note: 20] Ab Reginoburgio ad exorientem solem quintodecimo lapide, Vetera [Note: Pfeter vocant.] castra in villas abierunt. Haud procul inde aestiua sunt Romana: effossa ibi sunt ossa Gygantis, Strubingamque translata, ad Albertum, parentem principum nostrorum. Ex illorum ossium mensura, secundum membrorum na turalem inter se rationem, magnitudo picta Gygantis Strubingae ostenditur.

[Note: 21] A quo quinque millia passuum Occidentem versus abest Mocenia, [Note: Montzing.] pagus est, nomen manet. Hostia ibi Lauari amnis. Augusta Acilia: Azalburg, vetusque vrbs est (ita vocare solent) extra Straubingam, nouum celebre inferioris Boiariae oppidum, Regia quondam acpraetorium principum Boiariae, Selandiae, Holandiae, Phrysiae, Hannoniae, quorum ibi ostenditur Mausoleum. Inde decem millibus passuum extat Pisonium: agger, portae, moenia integra sunt, intus villae cubant, incolae Bischelburg adpellant: referunt ponte marmoreo ibi Danubii ripas coniunctas fuisse, fornicumque bases adhuc conspici, cum aqua plus solito breuior est. Quintanorum vrbs supra Vilsi hostia, ad octauum lapidem, in villas abiit, nomen pago fecit, Kyntzen et Kyntzge suo sermone incola vocat: insignis est sepulchro Diui Syluani, qui tempore Attilae vixit. Diuus quoque Seuerinus Noricus post mortem Attilae versatus est ibi. Visuntur vestigia putei Salinarii. Eugypius, et Antoninus mentionem faciunt.

[Note: 22] Baiodurum, Bathauia est: vtrumque nomen manet. Tria ibi flumina (vnde cognomen Bathauiac inditum) confluunt: ab Occidente Danubius, Meridie Oenus, Septentrione Ilissus. Baiodurum, et Artobrigam Ptolomaeus quoque ponit sub Danubio vrbes. Baioduri lapis vetus existit, in quo insculptae sunt Romanae literae, quas hic notabo.

[Note: 23] Haec sunt monumenta, vrbes, arces, quae iuxta Danubium possedere Romani. In via, qua a Strubinga Augustam Rhaetiae pecora agi, butyri oleum, et huiusmodi deuehi solent, Regium pagum alluit Lauarus amnis, quindecim millia passuum a Reginoburgio Austrum versus, Bockingam vsus, Imperator Hainricus secundus Rogingam nuncupat. Quidam falso Reginoburgium esse arbitrati sunt. Inde Abusina, patria mea, Regia, et oppidum ad Apsum amnem sita, extat turris quadro sectoque lapide extructa, vt incolae ferunt, a Romanis. Visuntur in agro Abusino vestigia Castrorum, Italica vulgus adpellat. Haec quondam suis inclyta fuit praefectis, quos Comites vocant, me puero defecerunt. Hinc ad vigesimum lapidem Vallatum, pagus est, et sylua, ibi Hyberna fuisse Romanorum fama proditum est: fossam Romanam, et Pfal, hoc est vallum consuetudo nuncupat.

[Note: 24] Ab eo millia passuum quindecim Sumuntorium, Hochouartum, hoc est, alta specula vocatur: vicus et coenobium faeminarum est: olim arx munitissima, vnde quam latissime quoque versum patuit prospectus: ipsa nobilitata quoque suis principibus fuit. Hinc oriunda est mater Diui Conradi Constantiensis Pontificis. supplicandi gratia adhuc frequens coit populus. Multa hic Diuorum ossa condita sunt.

[Note: 25] Iuxta Isaram haec fuere oppida: Inutrium, nunc Mittenuald nominant, vicus est non longe a fontibus Isarae. Lapidem inscriptum Romanis literis imperator Maximilianus Caesar Augustus Oenobrigam inde deuehi iussit. Cambodunum, [Note: Strabo l. 4.] iuxta lacum Tigurinum fuit, compluribus pagis hoc nomen manet. Ita Fruxinum, et Tollusium vetera retinent vocabula. Inter haec fuit Augusta Vindelicorum, iuxta traditionem Ptolomaei [Note: Ptol. lib. 2. cap 13.] exactissimi Cosmographorum, ad quindecimum fere lapidem supra Monachium, proxime VVolfrazhusium vicum et arcem, claram olim potentissimis principibus, qui Dalmatia, Histria, Norico, Vindelicia, Francia, Burgundia potiti sunt. Condita fuit Augusta, vt reliqua subnectam, ad Pontes Scaphonios, [Note: Schoeffilar.] vbi duo rapidissimi amnes Lusa, et Isara ex alpibus confluunt. Contigit viam, quae strata a Romanis ab Oeno ad Lycum adhuc monstratur, Boius Hochostrassam adpellat. Proximus est Verres lacus Vindelicorum maximus: et campus Perlacha, in quo Theod. Magnus legiones Romanas secundo praelio fudit. Pagi haud procul absunt, quibus nomen vetus manet, vbi et monumentum extare dicitur.

[Note: 26] Nunc Oeni oram prosequar, Medullum prope Myldorff fuit, extant vestigia arcium nomina retinentium: Habuere suos praesides, qui instituere Mystis D. Aurelii Augustini duo collegia Garzum, et Augiam. Carnodunum supra VVasserburgium extitit: vbi nunc Aital Coenobium et Hochunum quondam vrbs fuit: quae olim et suis nobilitata erat principibus, VVasserburgium translata est. Cubat adhuc in ripa Oeni vicus et arx, Carnoburgium appellamus, quondam praefectis limitum inclyta, quos Marchionas vocant: duos ibi inueni lapides, qui has continent literas:

His Consulibus fuit Imperator Septimius Seuerus, et vti Cassiodorum, Hieronymum que legenti palam est, fuit is annus ab orbe seruato ducentesimus.

[Note: 27] Inde ab Carnoduno abest ad quintum lapidem Aurisium, nobis Roed, Coenobium, diuo Benedicto dedicatum: olim praetorium, insigne etiam peculiaribus praefestis atque Comitibus. Ingentis molis hic columnae, pilaeque e saxo integro excisae, quae templi cameram sustinent.

[Note: 28] Abudiacum proxime Rosenhaim, et hostia Magnoualdae fluminis in villas abiit Happinga agricolae vocant, lapis hic ibi demonstratur.

Connumeratur in Itinerario Antonini Iseniscus [Note: Iser.] flumen, et vicus est, vbi collegium sacerdotum, Pontifici paret Fruxinensi. Vti et Parthanum in alpibus Penninis. Ambro flumen, et pagus in superiore Boiaria, nomen vetus seruat. Haec est Vindelicia cum vrbibus, oppidis, vicis, arcibus et regiis, secundum descriptionem Romanorum.

[Note: 29] Vindelicis extra alpes, intra vevo Rhetis iunguntur Norici, quorum oppida iuxta Danubium sunt Aredata, Laureacum, ibi Archymistes quondam, Bathauiam nunc translatus est, infra Lyncium vici sunt nostro aeuo Ardacar, et Larc vocamus. Claudonium, Plinius Claudiam nuncupat: dimetienti circulos, et segmenta, Peclara [Note: Pechlern.] Pontificis Reginoburgensis mumcipium esse videtur. Cecii, Patria Diui Floriani, ad radices montis eiusdem cognominis, in villas abiit, Ceisamuram incola vocat. Fauium ab Eugipio Norico, Eugenio secundo Pont. Max. nuncupatur. In codicibus Plinianis Flauium legitur, nunc Vienna est. Austriae: Noricorum vrbs maxima, clarissimaque.

[Note: 30] Longe a Danubio absunt Celeia, patria Diui Maxiliani, Archymistae Laureacensis, et Petauio, quemadmodum apud Plinium, Ptolomaeum, Diuum Ambrosium, et Marcellinum leguntur, nomina retinent, iuxta Oenum fuere pontes Oeni. Vtinum est Regia, et Mausoleum Regum Boiariae, celebre verusto Deiparae Virginis templo. Vbi contria

Gallus: Hispanus, Tiberisque Potor
Hister, et Rhenus coeunt frequentes
Votaque reddunt.

In angustiis alpium sunt Sabona, arx est, nomen seruat, imminet Clusio oppido. Pontifice insignis erat, qui nunc Brixiam incolit. Ibi via manufacta interruptis angusto transitu iugis, ita vt vix singula meent plaustra, longitudine decem ferme millia passuum, dextra, laeuaque impendent scopuli, patet vallis altissima, incessaque. In qua [Note: Eisack.] Isacus amnis praeceps, spumansque cum magno strepitu per faxa fertur subiecta. Monumenta quae ibi inueni, haec sunt. Columna marmorea iussu Imperatoris Maximiliani seruata, hanc habet inscriptionem.

[Note: 31] Iulium Carnicum, sunt qui Villacum esse arbitrentur. Iuuauia nunc Salisburgium est, Poedicum Ptolomaeo (ita vetera diplomata ostendunt) pagus ibidem nomen seruat: Archiflamini, et Legato Romano perpetuo paret. Iuuauus flumen praeterfluit, Saltzam nominamus. Monumenta subscribo.

IVLIAE PROCILIAE *q [transcriber: [?], perhaps: Theta nigrum, that means defunctus] AN

[Note: 32] Aguntum, siue Agontum, Plinius, Ptolomaeus, Antoninus, Paulus Longobardus, Fortunatus commemorant. Ibi Gariovalda [Note: Gerboldus.] dux Boiorum cum Venedis et Sclauis pugnauit: vestigia extare circa Iuuauim aiunt: ego nec adfirmo, nec refello. Quatuor quidem illic reperti sunt lapipes, ad Seumque [Note: Seum Monasterium, Sein.] Monasterium translati. Inscriptiones hic libuit notare.

His consulibus occisus est Macrinus, qui Imperium occuparat, sicut est apud Cassiodorum, fuit annus a nato Christo Domino, et Deo nostro ducentesimus, et vicesimus. Ita Eusebius et D. Hieronymus adnotarunt in Chronicis.

[Note: 33] Iuxta radices Caruancae montis, ad Chiminum lacum Noricorum maximum, Teurina, et Berunum, siue (quod idem esse quidam opinantur,) Virunum, quondam celebres fuere vrbes: quarum et Plinius, et Ptolomaeus mentionem faciunt: nunc sunt pagi, villaeque morientium reliquiae, quibus nomina manent. Sub dio visuntur, pauimenta constrata ex tessellis marmoreis, varii coloris, varias rerum facies simulantia. Multiplex ibi effoditur supellex, praeter Romana numismata. Hoc monumentum ibi extat.

TINVS [transcriber: reg: PRESENTINVS] PARENTIBVS OPTYMIS [transcriber: sic; perhaps: OPTVMIS vel OPTIMIS] FECERVNT.

[Note: 34] Tridentum a Strabone Rhetis, a Ptolomaeo Venetiae attribuitur, nunc Noricorum est, auctae Germaniae terminus. Theodericus Rex Gotorum moenibus cinxit contra Boios. In tertiumlibrum plura consulto differo. Oppida Noricorum Vianam, Aemoniam, Soluense, quae Plinius: et Gamanodurum, Gebodunum, Badacum, Vacorium, Pedicum, Idunum, Sianticum, quae Ptolomaeus recenset, praetereo: ad alios, qui diligentius indagent, relego. Animus est ea duntaxat studiosius persequi, quae ad Vindeliciam, genitale solum, spectent. Romana monumenta, quae in Boiaria Noricorum Brunduni [Note: Braunau.] Burckhusii, Styracii, subscribam.

CAPVT VI. Augusti historia continuatur.

12. 13. 14. 15. Conciliatio Euangelistarum circa genealogiam Christi. Nomen Christi est appellatiuum, idemque quod Hebraeis Messias.

[Note: 1] SAtis euagati sumus, ad narrationem redeo. Augustus (inde enim diuerti) annos LVII. M. VI. potestatis expleuit, cum M. Antonio duodecim anni, solus quatuor et quadraginta Rempublicam administrauit. Princeps belli, pacisque artibus iuxta clarissimus, versu, prosa, Graece, Latine valuit. Ingenia seculi sui omnibus modis fouit, recitantes benigne, patienterque audiuit Plurimum dilexit Horatium, Vergiliumque Poetas.

[Note: 2] Genus loquendi secutus est elegans, et temperatum: vitatis sententiarum ineptiis: atque concinnitate, et reconditorum verborum (vt ipse dicebat) faetoribus, praecipuam curam duxit, sensum animi quamapertissime exprimere, quod quofacilius efficeret, aut nec vbi lectorem, vel auditorem obturbaret, ac moraretur: neque praepositiones verbis addere, neque coniunctiones saepius iterare dubitauit: quae detractae adferunt aliquid obscuritatis, etsi gratiam augent, Cacozelos (id est nimis anxie supersticioseque loquentes, stylumque morositate quadam obscurantes) item antiquarios, vt diuerso genere viciosos, pari fastidio spreuit. Orthographiam, hoc est formulam, rationemque scribendi agrammaticis institutam, non adeo custodiuit: secutus potius eorum opinionem, qui perinde scribendum, ac loquamur existimant.

[Note: 3] Adepistolas omnes, horarum quoque momenta, nec diei, sed et noctis, quibus datae significarentur, addebat. In euolvendis vtriusque linguae authoribus, nihil aeque sectabatur, quam exempla et praecepta publice, vel priuatim salubria: eaque ad verbum excepta, aut ad domesticos, aut ad exercitum, prouinciarumque rectores, aut ad Vrbis Magistratus, plerumque mittebat, prout quique monitione indigerent. Etiam librostotos et Senatui recitauit, et populo notos per edictum fecit saepe: quo magis persuaderet rem non a se primo animaduersam, sed antiquis iam tum curae fuisse.

[Note: 4] Annum a Iulio ordinatum, sed postea negligentia Pontificum conturbatum, ad pristinam rationem redegit. Fastos correxit, et motu Lunae tum sua opera invento, adnotauit. Orbem terrarum diligentissime descripsit, Vrbi spectandum proposuit, porticum quae huiusmodi rem complecteretur, perfecit. Dionysium orbis terrarum situs authorem, tum recentissimum ad commentanda omnia in orientem, vnde oriundus erat, praemisit, ituro in Armeniam ad Parthicas Arabicasque res maiore filio.

[Note: 5] Eius dicta memoraru digna sunt isthaec: Satis celere fieri, quicquid fiat bene. Aureoque hamo eum piscari, quibella temere susciperet, vbi maior damni, quam emolumenti spes esset. Domini appellationem, vt maledictum, et opprobrium semper exhorruit. Cuius modestiam vtinam Deus faxit, vt Christiani sequamur, edicto dominumque se posthac appellari vetuit, ne a liberis quidem, aut nepotibus suis, vel serio, vel ioco passus est: atque huiusmodi blanditias etiam inter ipsos prohibuit. Non temere vrbe, oppidoue vllo egressus, aut quopiam ingressus, nisi vespere, aut noctu, ne quem officii causa

inquietaret. Marmoream (vt ipse dicebat) Romam reliquit, quam latericiam acceperat.

[Note: 6] Eius felicitas caeteris postea optata est Imperatoribus. Ipsis enim acclamari solitum, felicior Augusto, melior Traiano. Omnes sibi illatas graues ignominias, cladesque duas omnino, nec alibi, quam in Germania accepit, Lollianam et Varianam: sed Lollianam maioris infamiae, quam detrimenti: Varianam pene exitiabilem, quae foeda maiestatis eius (ait Plinius) sugillatio fuit.

[Note: 7] Mortuus est quarto decimo Kal. Sept. hora diei nona, septuagesimo et sexto aetatis anno, diebus quinque et triginta minus, duobus Sextis, Pompeio, et Apuleio Coss.

[Note: 8] Imperante Augusto crebro, et passim plus solito, pleraque ostenta, prodigiaque in coelo, et in terra visa sunt. Consulti Altrologi, Vates, sacrificuli, ipsa etiam deorum oracula responderunt, principem, Dominumque terrarum naturam parturire. Romani id ad Augustum referebant, prudentiores de Christo viuentium Rege, et Domino mundi interpretabantur: qui altero, et quadragesimo Imperii Augusti anno natus est, octauo Kalendas Ianuarias: quo die tum (vti Plinius ait) bruma erat, literatores hyemale solstitium vocant. Ea potissimum tempestate posthac omnia oracula conticuisse, atque defecisse, cultores etiam Deorum teftes sunt, Strabo, Plutarchus, et alii plerique omnes. Christi Seruatoris gentis humanae auos, proauosque, et totius generis seriem, pro necessitate sacrarum literarum, vti tempus postulat, subnectam.

[Note: 9] Huius mundi aetates, in coelestis scripturae sacrario, senario numero (vt Mathematici docent) pleno, esse definitas comperio: quas tamen non annorum multitudine, sed prole, nepotumque numero demetimur, et stirpis successione. Duodecima sobole, tres reliquae quarta decima determinantur. Vterque numerus, alius aliam ob causam Philosophis, Vatibus, et Theologis sacrosanctus est. Prima aetas est ab orbe condito, ad eundem aquis obrutum annis mille sexcentis, sex et quinquaginta. Ab orbe ab aquis restituto ad Abrami conditoris Iudaeorum natalem numerantur anni ducenti nnaginta duo, qui sunt secunda aetas. Inde ad regnum Dauidis tertium est seculum, continet annos noningentos, vnum et quadraginta. Quarta aetas a Dauide ad exilium, dum a cultoribus summi Dei Babylonem migratum est, complectitur annos tres et septuaginta supra quadringentos. Ab exilio Babylonico ad natum Christum anni sunt sexcenti, quatuor minus, quae est aetas quinta: Christi sexta, et vltima est: cuius dies, et annos scit nemo. Eandem Philosophi quidam, Sybillae, et Poetae praedixerunt futuram, qua de coelo rediret, depulsa olim terris iustitia.

[Note: 10] De hac et Virgilius Maro (authorem habeo Diuum Aurelium Augustinum) Poetarum nobilissimus ex sententia Sybillae ita cecinit:

Vltima Cumaei venit iam carminis aetas.
Iam noua progenies coelo demittitur alto.
Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna.

[Note: 11] Anni itaque ab orbe condito ad secundum, et tricesimum annum regni Herodis primi, quo natus est Christus, secundum Philonem sunt ter mille, noningenti, quinquaginta octo. Et quantum est a primordio mundi ad Abramum, tantundem pene ab eo ad Christum, ademptis duobus et sexaginta annis: quibus populus Dei, quasi vita defunctus, capite diminuto seruiuit Regi Babylonio.

[Note: 12] Propago generis ante Dauida clara, manifestaque est, posthunc nonnihil scrupulorum atque nodi habere videtur, sed illustribus fretus scriptoribus omnia eximam, dissoluamque. Imperator Iulianus Caesar Augustus, et Porphyrius Phoenix philosophus, rabidi aduersus Christum canes, calumniantur Euangelistas nostros, quasi duos genitores vni tribuant filio: cum tamen Matthaeus proauos contexat ipsius Ioseph, partim legales a Salomone ad Ioram, cuius filius Ozias, non quidem gradu sanguinis, sed lege et successione fuerit: inde naturales subtexat. Lucas vero describit genus Deiparae Virginis, cuius maritus Iosephus, ipsius Heli (qui et Ioakym vulgo est pater Mariae) filius erat, non quidem natura, sed, vt ait D. Hieronymus, lege matrimonii. Lege sancitum erat apud Hebraeos, quae iubebat defuncto fratri absque liberis, posteros instauraret viuentem: et ita natus duos habebat parentes, vnum natura, alterum lege, et successione, in cuius

(nimirum mortui) nomen et familiam adoptatus, haereditatem ipsius defuncti quoque adibat.

[Note: 13] Ita in regia familia quoque constitutum est. Dauida enim complures habuisse filios, inter eosque regno certamen esse ortum, ipso adhuc viuente, constat: donec Dauid lege cauit, et edicto declarauit, Salomonem nimirum natu fore regem, atque eius nepotes: tum proximum illi aetate fratrem Germanum, Nathan nomine, eiusque posteritatem regiae domus praefectos perpetuo esse iussit. Ex quibus et regia progenies, si Salomonis deficeret, instauraretur. Quamobrem Ahiasarim, et Mathatim, Hebraeo sermone hi dicti sunt fratres principis, et donati successione regia. Ipsi enim tanquam regiae sobolis restitutores cum filiis regum educabantur, eratque praefecti praetorio, palatiique et Aulae rectores: tribum possidebant Beniamin: quemadmodum proles Salomonis tribum Iudae.

[Note: 14] Intercidit autem genus Salomonis in Ochozia Rege. Qui cum vnum regnasset annum occisus est, nec liberos reliquit. Mater eius Athalia, videns filium suum interfectum esse absque liberis, conata est delere omnem prolem Regiam. Interfecti itaque sunt omnes posteri Nathan, quorum ius erat recuperare et restituere regiam stirpem, quae in Salomonis sobole defecerat. Attamen diuinae Maiest. nutu, et opera sororis Ochoziae vxoris Pont. vnus infans a Nathan octaua soboles, seruatus, subtractusque periculo in templo clanculum educatus est. Is septimo deinde anno, interfecta Athalia, Rex a populo creatur, appellaturque Ioas Symeon, primus Rex de progenie Nathan, cum iam Salomonis genus intercidisset. Fuere posthac omnes Reges binomines, aliqui et trinomines. Vt autem omnia facilius intelligantur, rudiuscule, pinguique Minerua rem subiiciam oculis, stemmaque proponam.

REGES. PRAEFECTI DOMVS REGIAE. Salomon annos 40. regnat. Nathan. Roboam 17. Mathatan. Abia 3. Menna. Asa 41. Heliachim. Iosaphat 25. Iona. Ioram 8. Iudas. Ioachas. Ioas. [Note: Rex primus de sobole Nathan, vnde prognata Deipara Virgo: regnat annos 40. interfecta Athalia.] Ochozias. Symeon Azarias. [Note: In hoc defecit progenie Salomonis positata rerum annos 95. Mater huius Athalia succedit, septem regnat annos: interfecit prolem regiam.] Amasas. Leui 29. Ozias. Mathat. 52. Ioatham. Iorem 16. Achas. Heliezer 16. Ezechias. Iesus 29. Manasses. Her 55. Amon. Helmadan 2. Iosias. Ohosan 31. Iechonias. Neri. Ioachim [Reg: Ioachin] . [Note: Regnauit tres menses, dies decem, migrauit Babylonem, vltro se Chaldaeis tradidit.] Iehoiachim [Reg: Ioachim] . [Note: Duces inde pro Regibus fuerunt. Regnat 11. annos occisus a Chaldaeis.] Mesezabel. Schealthiel. Iechonias. Melchi. Heliachim. Ioakym. Iehoiakym. Ioachas. [Note: Tres menses regnat captiuus abductus in Aegyptum.] Addi.

Babylone natus est, vulgo Salathiel dicitur, genuit et ipse Babyloniae Barachiam, cognomento Zorobabel.

BARACHIAS Zorobabel Dux. [Note: A Babylone reuersus Hierosolyma, fuit dux annos 58.]

Remsa. Abiud. [Note: Progenies Iosephi Paral. lib. 1. cap. 3.] Mosolla. [Note: Moenia aedificat Neem. 3.] Ananias. Moscholla 66. Eliakim. Iohannaben. Azor. Resa 53. Sadoch. Iudas primus 14. [Note: Hircanus cognomine tempore Alexandri Magni.] Achim. Iosephus primus 7. Eliud. Semei. Eleasar. Abner 11. Mathan. Mathathias. Iacob. Elyh 12. Ioseph. [Note: Filius Heli non natura, sed lege matrimonii.] Maath. Asar 9. Hagge. Artaxat 10. Hesli. Agai. 8. Naum. Maslot 7. Amos. Syrach 14. Mathathias. Siloa 10. Iosephus iunior. [Note: Familiaris fuit Ptolomaeo Euergetae tertio, Regi Aegyptio.] Arses 60. Ianne secundus. [Note: Eusebius et Philo.] [Note: Ab Ptolomaeo quinto Epiphane honore magno exceptus est, ei Iudas Machabaeus Pontifex praeripuit ducatum, quod magnarum calamitatum Iudaeis causa extitit.] Hircanus. Melchi. Leui. Mathat. Heli. [Note: Hic Hebraeis est Heliakym, Aegyptiis Iehoiakym, vulgo Ioakym, pater Deiparae Virginis, auus Christi secundum carnem.] Maria.

[Note: 16] CHRISTVS (vt nominis rationem propter ignorantium errorem exponam) non proprium nomen est, sed nuncupatio potestatis et regni: sic enim Iudaei Reges suos adpellant. Erat Iudaeis ante praeceptum, vt sacrum conficerent unguentum, quo perungi possent hi, qui vocabantur ad sacerdotium, vel ad regnum. Et sicut Romanis indumentum purpurae erat insigne (vt nunc Aquila est) Regiae dignitatis, sic illis vnctio sacri vnguenti nomen ac potestatem regiam conferebat. Maschach Hebraeis vnxit est, et inde Messias. Graeci etiam veteres , vngi dicebant. Ob hanc rationem nos eum Christum nuncupamus, id est vnctum, qui Hebraice Messias dicitur: vtroque nomine Rex significatur. Non quod ille regnum terrenum fuerit adeptus, fragile nimirum, et caducum atque fluxum: sed quod coeleste, ac sempiternum est.

[Note: 17] Proprium eius nomen est IESVS, Hebraeis IEHOSCHVAH, quod seruatorem valet. Nos eum communi nomine regis, tanquam natura immortalem, vnum, solum, verum Regem, regiaeque potestatis mancipem adpellare solemus. Caeteri Reges vmbratici sunt, voluntate et arbitrio vulgi et creantur, et abdicantur, nascuntur, et intereunt vt caeteri mortalium.

[Note: 18] Perplacet inscriptiones numismatum, quae Imperatorum Romanorum nota signata sunt, quod haec res iucunda lectoribus, et studiosis vtilis esse soleat, subscribere: eorum duntaxat, quae in prouinciis, quas Boii nunc possident, inueni, et comparaui. Nam passim in agris, vti supra commemini, agricolae.

CAPVT VII. Tiberius.

2. Germani, qui Custodes Imperatori aderant cum Druso contra Romanas Legiones in Illyricum mittuntur. Frisii.

3. Germanicus ab Augusto ad vindicandam cladem Varianam missus, Chattos et Cheruscos fundit.

6. Arminius cum bello vinci non poterat metu, ne reliquos Germanos irritaret, totam Germaniam relinquit, omnesque copias exinde reuocat.

8. Segestus quamuis filia Thosuelda et nepos Thumelicus in triumpho ducerentur, in pompa simul procedit.

12. His qui cum Merobodo et Catoualda ad Romanos transierant, nouae sedes cum Rege Vannio dantur. Regnum Vannianum.

13. Druidae a Tiberio Gallia pulsi vltra Rhenum migrant, ibique philosophiam suam profitentur. Terriculamenta nocturna et calcei Druidarum.

14. Tiberius ambobus filiis veneno interemptis, tanquam sinex et orbus, a Gemanis flocci penditur, qui Romanum imperium vastant.

16. Artificium vitrum flexibile reddendi Tiberius suppressisse magis dicitur, quam vere creditur.

17. Tiberius liberales artes et affectatum dicendigenus amat. Scripsit de cometis.

19. Eiusdem rescriptum Praesidibus datum qui de nouis tributis imponendis consilia suggerebant.

21. Pontius Pilatus pro conscientia Christianus, Caesari miracula et vitam Christi significat.

22. Caesar a Senatu frustra praetendit, vt Christus in Romano unperio pro Deo habeatur, cui iam votum suum dederat. Persecutio Christianorum.

23. Caesar in sententia perinanet, mortemque accusatoribus Christianorum minitatur.

25. Discipuli Christi mundum peragrantes, Christianam religionem propagant, idololatriamque infestant.

26. Crescens in Gallia et Germania, Titus in Dalmatia, Thomas in Germania et Scythia Euangelium praedicant.

27. Sacerdotes in singulis oppidis electi, quibus post Patriarcha Aquileiensis et Archiepiscopus Laureacensis praefectus.

[Note: 1] CLAVDIVS TIBERIVS Nero, tristissimus (vt ait Plinius) hominum, coepit anno Christi quintodecimo imperare, cum filiis Germanico adoptiuo, et Druso naturali.

[Note: 2] Sub initium Imperii eius, robora Germanorum (inquit Tacitus) qui tum custodes Imperatori aderant, mittuntur cum Druso filio in Illyricum ad Pannonicas legiones sedandas, quae exitiabilitumultu fremebant. Frisii quoque Transrhenani sub idem tempus pacem exuunt, milites Romanos cruci adfigunt: clarum inde inter Germanos Frisium nomen.

[Note: 3] Germanicus sub Augusti pene mortem missus in Germaniam ad vindicandam cladem Varianam, recipiendaque signa cum Varo amissa, aliquot praeliis Chattos, et Cheruscos fudit.

[Note: 4] Varia belli fortuna cum Arminio, authore stragis Varianae pugnauit. Vxor Arminii Thosuelda nomine capta est cum Thumelico filio trimulo. Sesithacus etiam, et Rhamis vxor eius, filia Harpi Chattorum principis capti sunt.

[Note: 5] Inter auxilia Romana Chauci (Germana genserat) Marsorum quoque dux Malouendus fidus Romanis, et Flauius Arminii frater Romanus erat miles. Segestes praeterea, cuius filiam Arminius rapuerat, initio a genero dissentiens, ad Romanos transfugerat. Sueui insuper cum Rege Marobodo, Romanis faederati erant.

[Note: 6] Arminius tamen bello non victus, praeliis ambiguus, bellum continuauit, donec Imperator Tiberius Caesar Augustus, praesidia, exercitus, copias Romanas omnes, citra Rhenum in Galliam Belgicam deduci iussit: ne hostes conciret, neue caeteri Germani, qui hactenus quieti fuerant, et faedus seruarant, irritarentur, et iunctis viribus Romanum inuaderent Imperium.

[Note: 7] Germanicus post sextum cladis annum, anno Seruatoris nostri vndeuigesimo, Imperii vero Tiberii quarto, septimo Kalendas Iunias triumphauit, Aquilas tamen duas, aliquaque signa (sicut narrat Florus) sua adhuc aetate Germani detinebant, id fuit sub Traiano.

[Note: 8] Segestus cum cognati sui triumpharentur, adfuit, honorifice habitus, incedebat in pompa.

[Note: 9] Reddita libertate Germaniae, pulsisque Romanis, Armenii fauor apud omnes gliscit: passim vt adsertor Germaniae, more

gentis canitur. Marobodi Regis nomen inuisum, ipse proditor, et desertor patriae nuncupatur, vt qui fugax in latebris Hercyniae latitauerit.

[Note: 10] Non solum Cherusci, et socii eorum, vetus Armenii miles, bellum sumunt, sed e regno Marobodi quoque, Senones, ac Longobardi Sueui genere deficiunt. Pulsus Marobodus secedit, inuocatque Romanos: transgressus Danubium, qua Noricam prouinciam praeterfluit, Rauennae duodeuiginti annos consenuit.

[Note: 11] Catoualda quoque, qui Marobodo pulso, eius regnum occuparat, viribus Hermundorum, a Viuilo Germania deturbatur. Ipse ad Romana itidem confugit arma. Ductus est Forum Iulii, Narbonensis prouinciae.

[Note: 12] Vtrunque comitati confinio Morauiae Austriacorum, Vgrorumque intra Marum, et Cusum flumina collocantur, dato Rege Vannio gentis Quadorum: Huius regni Vanniani meminit et Plinius.

[Note: 13] Druidas quoque Gallorum Philosophos, et vates Imperator Tiberius exegit omni Gallia, succisa eorum sylua, ipsu in Germaniam trans Rhenum demigrarunt. In syluis, et sub quercubus de natura rerum, et Deorum Philosophati sunt. Terriculamenti nocturni genus, calciamentum Philosophicum, figura Mathematica, apud nos adhuc ab his nomina seruant.

[Note: 14] Defunctis ambobus filiis, iam senem, orbumque Imperatorem Tiberium, Germani floccifaciunt, ruptis limitibus Imperii, Rheno atque Danubio, Gallias, Pannonias, Moesias ferro flamma, praeda deuastant. Vicos diripiunt, incendunt, pecora, captiuos abigunt, impune vltro citroque commeant: magno dedecore (teste Suetonio) Imperii, nec minori discrimine.

[Note: 15] Obiit Tiberius octauo et septuagesimo aetatis anno: tertio et vicesimo Imperii, septimo decimo Kalendas Aprilis, Cneo Acerronio Proculo, Cuio Portio Nigro Coss. Rector Vindelicorum tempore Tiberii et Caii Caesaris fuit Fabianus, ita Annales patrii produnt.

[Note: 16] Ferunt Tiberio excogitatum vitri temperamentum, vt flexibile esset, et totam officinam artificis eius abolitam, ne aeris, argenti, auri metallis precia detraherentur: eaque fama diu crebrior, quam certior fuit.

[Note: 17] Ipse Tiberius studiosissime artes liberales vtriusque generis coluit, sed adfectatione, et morositate nimia stylum obscurabat: vt aliquanto ex tempore, quamcura, haberetur praestantior. Carmen Lyricum compofuit: fecit et Graeca Poemata. De Cometis praeclaro carmine perscripsit.

[Note: 18] Aduersus conuitia, malos rumores, famosa de se carmina (quae vel hodie in Pontifices Romae eduntur) subinde iactabat: in ciuitate libera, linguam, mentemque liberas esse debere.

[Note: 19] Praesidibus onerandas tributis prouincias suadentibus, rescripsit, boni pastoris esse tondere pecus, non deglubere.

[Note: 20] Eius Imperii anno duodeuicesimo, Dominus mundi, Deusque nbster Cruci adfixus est a Iudaeis, duobus Geminis Coss. octauo Kalendas Aprilis: quo tum die Vernum erat aequinoctium.

[Note: 21] Eadem tempestate Pontius Pilatus, et ipse iam pro conscientua sua (inquit Florens) Christianus, legatus Iudaeae, atque Hierosolymorum, omnem vitam, miraculaque Christi Tiberio Caesari per literas aperit: violentia suffragiorum a Iudaeis sibi extortum, vt in Crucem eundem dederit, eadem annunciat epistola.

[Note: 22] Caesar rem ad Senatum cum praerogatiua suffragii sui, vt Christus pro Deo reciperetur. Senatus respuit, quod ad se Pilatus non scripserat. Legum enim vetus erat decretum, ne quis Deus ab Imperatore consecraretur, nisi a Senatu probaretur. Senatus itaque consulto vrbe eliminantur Christiani.

[Note: 23] Caesar in sententia permansit, comminatus mortem edicto accusatoribus Christianorum.

[Note: 24] Cum autem Christi Comites, Legatique iussu praeceptoris, et magistri sui post reditum eius in coelum, veritatem (quae mordax est, et odium parere solet) Iudaeis Hierosolymis primum adnunciarent, ira simul et inuidia flagrantes Iudaei non solum coelestem Philosophiam ipsis, tamen longo ante tempore per sacros Vates ab immortali Deo promissam non receperunt, sed et Doctores variis calamitatibus adfectos neci dediderunt. Iacobum fratrem Ioannis securi

percutiunt. Stephanum lapidibus obrutum interimunt. Vulgus Christum professum praediis, agro, peculio, pecunia spoliant: bonis eorum publicatis. Diuus Petrus in vincula coniectus, diuinitus liberatus euasit crudelitatem Iudaeorum.

[Note: 25] Caeteri auditores Christi per prouincias dispersi, fundamenta Ecclesiae vbique posuerunt, multa per orbem terrarum, variaque a Iudaeorum genere perpessi sunt: quemadmodum in sacra continetur historia. Diuus Paulus Tharsensis, saeuissimus antea hostis, de coelo tactus deuictus est, et ab imperatore nostro militiae nostrae armamentarius coelesti oraculo designatus, constitutus est. Qui vt ipse fatetur, ab Hierosolymorum vrbe exorsus, per circumiectas quoquo versum regiones longe lateque vsque ad Illyricum et Danubium amnem, cultoribus deorum primus arma militiae Christianae intulit. Et labefactatis deorum viribus, ducis nostri immortale signum vbique fixit.

[Note: 26] Eius commilito et cognatus Lucius Cyrenensis in Vindelicia, et Rhaetiis, provinciisque Histro conterminis, Christianae pietatis sementem fecit, quae paulatim radices egit, ac succreuit occulto velut arbor aeuo Crescens in Galatiam, hoc est Gallias, Germaniasque: Titus in Dalmatiam, ita D. Paulus narrat, profectus est. Thomam Germanis, et Scythis praedicasse testis est Sophronius.

[Note: 27] Oppidatim tum communi omnium suffragio delecti sunt sacerdotes, qui populum quisque suum docerent. Verum postea ob discordiam, et impostorum fraudem, qui sub obtentu ceremoniarum religionem nundinabantur, complacitum est caput, et vnum, qui caeteris praeesset, constituere. Maiorum itaque ciuitatum Pontifices Aquileiae Patriarches, Laureaci Archimystes, creatus est.

[Note: 28] In actis Diuorum et Pontificum Laureacensium scriptum lego, Diuum Marcum, quem D. Paulus Collegam suum vocat, eiusque mentionem et in Epistola ad Timotheum, et Philemonem scripta facit, in Norico Laureaci Philosophiae nostrae mysteria interpretatum fuisse.

[Note: 29] Archimystae Laureacensi (qui ab Vtilone Duce Boiorum Bathauiam, inde a Carolo Magno Salisburgium translatus est) [Note: 30] duo et viginti Pontifices minores, dicto audientes fuisse fama, et literis proditur. Pannoniam superiorem, et inferiorem: Noricum, et Vindeliciam, eidem olim addictas fuisse, vetera Romanorum Pontificum diplomata, quae extant, testantur, vrbium haec fuere nomina, quae etiam apud celebratos authores reperiuntur, complurium nomina manent, quarundam vestigia mihi quidem incerta sunt. [(transcriber); sic: ] In Pannonia (nunc Vngaria) interiore Siscia, Bolentium, Vetuaria, nisi Vesoprinum sit, instauratum ab Gisala Regina, ex Boiaria oriunda. Teutoburgium, iam quinque Ecclesias vocant. Nitraua nomen retinet vetus: ita et Iulii mons, quod et Auguturium, in Germaniae ripa, et Morauia. Arrabo, siue Gaurinum adhuc nominatur in Pannonia. In Noricorum regno, in Stiria Petanio atque Petauio, et Celeia extant: Pictauiensis, et Austuris reliquiae ostenduntur: apud Charionas Tiburniae, Solii, et Liburniae vestigia superesse, periti regionis adfirmant. Iuuauia nunc Salisburgium, Sabona, Brixina, atque Clusium est in alpibus Noricis, Austriae sunt Fauonium, nunc Vienna, et Valentia, [Note: VVelss.] vocabulum retinens vetustum, corrupto, vt fit, non nihil sono. Vindelicorum et Boiariae. fuisse reperio Bathauiam, Aureatum in vicum abiit, Augusta Vindelicorum interiit, reliquiae tamen monstrantur. Plures ab aliis adduntur, ego aliis investigandas relinquo.

CAPVT VIII. Caligula.

3. Vt eos terreat sinum maris inter thermas Baias et vrbem Puteolos latitudine pene vnius milliaris existentem ponte iunxit.

4. Innumeris et acerbissime delectis copiis Rhenum tendit, sed sine re vlla gesta.

5. Germani in Gallias prorumpunt. Galliam titubantem Galba coercet, ipsique ob id facta remuneratio.

6. Germani metum simulantes in syluas se recipiunt Romanis insidias struentes.

7. Caligula trans Rhenum per angustias curru iter faciens ridiculo metu perculsus per manus et captia hominum fugam capessat.

9. Germani Romanas legiones fundunt. Caligula vlteriorem fugam trans mare instituit, eiusque solatium. Pacem a Germanis emit.

14. Senatus Romani de abolenda Caesarum potestate statuque Reip. mutando consultatio.

15. Claudius Caligulae Patruus latitans a Germano milite protrahitur inque castra defertur.

16. Senatus conatur Claudio quaedam persuadere. Claudius ad culmen impetrii euehitur.

[Note: 1] CAIVS CAESAR CALIGVLA, cognomen a castrensi loco traxit, quia manipulario habitu inter milites educabatur. De hoc ita Ausonius:

Post hunc Castrensis Caligae cognomine Caesar.
Successit saeuo saeuior ingenio.

Fax fuit generis humani. De eo dictum est, nec seruum meliorem vllum, nec detenorem dominum fuisse.

[Note: 2] Contra Germanos, qui sub Tiberio, vt diximus, Maesias, Gallias, Pannonias, caeterasque prouincias Romanas depopulati [(reading uncertain: page demaged)] fuerant ingenti conatu, et minacissimus bellum instruxit.

[Note: 3] Quos vt alicuius immensi operis fama territaret, sinum medium Baiarum, et Puteolanas moles trium millium et sexcentorum fere passuum interuallo, ponte iunxit: contractis vndique onerariis nauibus, et ordine duplici ad anchoras locatis, superiecto aggere terreno ac directo in Appiae viae formam, aemulatione Xerxis, qui non sine admiratione Hellespontum aliquanto angustiorem contabulauerit.

[Note: 4] Inde impetum Germanicae expeditionis caepit, legionibus, auxiliis, quantum antea nunquam vndique accitis: delectus vbique acerbissime egit. Innumeras ex omnibus prouinciis contraxit copias, et omnis generis commeatum. Eo apparatu ad Rhenum profectus, nihil penitus gessit: ingentes eius minae in ludibrium versae, frustra omnis conatus fuit.

[Note: 5] Germani Gallias vsque proruperant, Galliae quoque defecissent, nisi Sergius Galba, qui post imperauit, coercuisset. Quamobrem ipse ornamenta triumphalia accepit, et sacerdotium triplex, inter Quindecim viros, sodales Titios, item Augustales cooptatus.

[Note: 6] Germani Caligulae imperitiam insaniamque hominis ridentes, metu simulato in tutis locis in insidiis delitescebant, vt hostem in intima, et ignota perinde iniqua pertraherent loca.

[Note: 7] Cum autem ipse Caligula trans Rhenum inter angustias, densumque agmen iter faceret, dicente quodam, non mediocrem consternationem, sicunde hostis appareret.

Equum illico conscendit, ac propere versus ad Pontes, vt eos calonibus, et impedimentis stipatos reperit, impatiens morae, per manus, ac super capita hominum translatus est, turpique fuga Romam rediit.

[Note: 8] Conuersus inde ad curam Triumphi, Gallorum procerissimum quemque legit, ac seposuit ad pompam: cogitque non tantum rutilare, et submittere, comam, sed et sermonem Germanicum addiscere et nomina Germanica ferre.

[Note: 9] Germani interea Romanas inuadunt legiones, fundunt, pellunt. Ipse malae pugnae nuncio perterritus, fugam et subsidia fugae, classis adparauit. Vni solatio acquiescens, transmarinas sibi superfuturas prouincias, si victores alpium iuga, vt Cimbri, veletiam vrbem, vt Senones, occuparent. Verum pecunia pacem emit a Germanis.

[Note: 10] Vixit annos duodetriginta: imperavit triennio, et decem mensibus, diebusque octo, occisus est a suis triginta vulneribus, anno Christi altero et quadragesimo.

[Note: 11] Ad primum tumultum in auxilium adcurrerunt Germani custodes corporis: discurrunt gladiis strictis defensuri Caesarem: ac nonnullos ex percussoribus, quosdam etiam senatores, inter quos Asprenas, Norbanus, et Atteius, innoxias interemerunt. In Theatrum inde procurrunt, populum Romanum sese ad internecionem deleturos occisurosque comminantur. Verum suppliciter rogati certioresque facti, Caium mortuum esse pro mortuo, qui eorum pericula remunerari non posset, amplius pugnare detrectant: itaque desistunt infestare Romanos.

[Note: 12] Eloquentiae Caligula plurimum attendit, quantumuis facundus, et promptus, peroranti verba et sententiae suppeditabant. Lenius et comptius genus dicendi contempsit; Senecam tum maxime placentem, commissiones meras componere, et arenam esse sine calce dixit.

[Note: 13] Sub eo Matthaeus primus, octauo postquam Christus in coelum redierat anno, Euangelium in Iudaea scripsit. Ioannes in Graecam linguam transtulit: et Pontius Pilatus multis calamitatibus obnoxius sibi mortem consciuit.

[Note: 14] Occiso Caligula, Senatus in asserenda libertate consensit, censuitque nomen, et memoriam Caesarum abolendam: diruendaque templa odio crudelitatis. Consules cum senatu et cohortibus Vrbanis, forum Capitoliumque occuparunt, asserturi communem libertatem: biduo de mutando Reipublicae statu haesitatum est.

[Note: 15] Claudius, patruus Caligulae, quinquagenarius, rumore caedis nepotis sui exterritus, prorepsit ad solarium proximum, interque praetenta foribus vela se abdidit: latentemque discurrens forte Germanus miles, nomine Gratus, [Note: Gratus miles Germanus, der Gratt dictus.] animaduersis pedibus, e studio sciscitandi, quis nam esset, agnouit: extractumque, et ad genua sibi accidentem adpraehendens, sequentibus, ait, iste est Germanus, eum imperatorem salutemus. Hinc ad commilitones alios adhuc frementes, perduxit. Ab his (quia sui defugerant) vicissim succollantibus, in castra delatus est tristis et trepidus: miserante obuia turba quasi ad poenam raperetur insons. Receptus intra vallum, inter excubias militum pernoctauit, minore spe quam fiducia. Vbi Gratus superior his verbis consolatus est, et hortatus: Noli de salute tua meticulosus esse, fortis, magno, altoque sis animo, vt Imperatorem decet, ac potius Imperium cogitato.

[Note: 16] Accitus deinde ipse per Tribunum plebis in curiam ad persuadenda quae viderentur, vi se, et necessitate teneri respondit. Verum postero die, et senatu segniore in exequendis conatibus per taedium diuersa censentium, et multitudine, quae circumstabat vnum rectorem, et nominatim exposcente, armatos pro concione iurare in nomen suum passus est: promisitque singulis ingentem pecuniam. Primus Gaesarum fidem militis etiam praemio pignoratus.

CAPVT IX. Claudius.

6. Cherusci Regem Italum postulant, qui post regno pulsus ope Longobardorum restituitur.

7. Chauci Galliam Belgicam incursant. Eorum Dux Gannasso dolo captus interficitur.

9. Chatti superiorem Germaniam depraedantes vino oppressi caeduntur. Captiui in clade Variana liberantur.

10. Vannius a Romanis Imperatoribus Rex consitutus regno pellitur. Claudius, quamuis a Vannio imploratus, se immiscere non vult.

11. Vannius cum parua sua ex Sarmatis et Iazibus constante manu funditur. Cum suis in Pannonia locatur.

14. 15. 16. Quod Petrus sub Claudio Romam non venerit, variis adstruitur argumentis.

[Note: 1] TIBERIVS CLAVDIVS DRVSVS caepit anno Christi altero, et quadragesimo imperare. Imperauit annos tredecim, menses nouem, dies octo et viginti: occisus est boleto venenato ab vxore Agrippina, matre Neronis priuigni sui, tertio Idus Octobris, Asinio Marcello et Acilio Ausola Coss. quarto et sexagesimo aetatis anno, imperii quartodecimo.

[Note: 2] Omnibus liberalibus studiis pertinaciter deditus, nec infacundus, nec indoctus fuit. Historiam scripsit hortante Tito Liuio. Item Ciceronis defensionem aduersus Asinii Galli libros satis eruditam. Maxima cura Graeca studia secutus est. Nouas commentus est literas tres numero [(reading uncertain: page damaged)] , quasi maxime necessarias, X antisigina pro ps. Diagamma Aeolicum F [transcriber: letter written upside down and mirror inverted] pro v consonante, non inutiliter, vt ait Quintilianus. Extat talis scriptura, quam in titulis lapidum legi, ita, Fale F [transcriber: letter written upside down and mirror inverted], Fita F [transcriber: letter written upside down and mirror inverted]. Sed post imperium eius euanuere, nemine audente veterem scripturam mutare.

[Note: 3] Quaerente eo de fisci exiguitate, non absurde dictum, abundaturum si a duobus libertis in societatem reciperetur.

[Note: 4] Druidarum religionem apud Gallias aboleuit, excisa sylua, in qua docere Druides consueuerant: ipsos in Germaniam aufugisse supra admonuimus.

[Note: 5] Germanos coluit, et muneribus prosecutus est. Legatis eorum in Orchestra (locus est in Theatro, vbi Senatus spectabat ludos, a saltando dictus) sedere permisit: simplicitate, et fiducia eorum motus, quod in popularia deducti (cum animaduertissent Parthos et Armenios sedentes in senatu) ad eadem loca sponte transierant: nihilo deteriorem virtutem, aut conditionem suam praedicantes. Britanias Orchadesque insulas per Vespasianum, qui postea potitus est rerum, auxilio Germanorum Romano adiecit Imperio. [Note: 6] Cheruscorum etiam gens regem Romae petiuit, amissis nobilibus per interna bella: et vno reliquo stirpis regiae, qui apud Vrbem habebatur, nomine Italus: patemum huic genus e Flauio fratre Arminii, maternum e Cathomaro principe Chattorum. Caesar Claudius auctum pecunia, additis stipatoribus, misit, pelli ceptus paulo post a nobilibus, Longobardorum opibus refectus, vicit. Pater eius Flauius, patruus Arminius, auus Cathomarus fuit, clarissimi tum Germamae Principes.

[Note: 7] Chauci eadem tempestate Germaniam inferiorem, quae est in Gallia Belgica, incursant, dux gentis Gannasco, qui

leuibus nauigiis praedabundus Gallorum maxime oram vastabat, non ignarus dites et imbelles esse, dolo insidiisque interceptus a Romanis interficitur.

[Note: 8] Nece eius Chaucorum mentes inuadere Romanum imperium summis viribus destinabant: sed defiderabatur dux tanto conatui non impar. Claudius ne hostem conciret, aduersaque in Remp. casura mala, nouam vim in Germanias prohibuit et referri cis Rhenum in Galliae ripam praesidia, copiasque Romanas iussit.

[Note: 9] In superiore quoque Germania trepidatum est iisdem temporibus, aduentu Chattorum latrocinia agitantium: sed per luxum vino et somno vsi, oppressi sunt a Romanis. Quidam e clade Variana quadragesimum post annum servitute exemti sunt.

[Note: 10] Vannius etiam a Romanis, et Druso Caesare filio Tiberii Imperatoribus Sueuis impositus, authoribus Viuilo, rege Hermundorum, Vandone et Sidone sorore Vannii genitis, pellitur regno. Claudius saepe oratus non arma interposuit certantibus Germanis, tutum Vannio perfugium promittens, si pelleretur: scripsitque P. Attilio Histro, qui Pannoniae praesidebat, legionem, ipsaque e Pannonia lecta auxilia pro ripa, subsidio victis, ac terrori aduersus victores, ne fortuna elati Romanam quoque pacem turbarent.

[Note: 11] Nam vis innumera Legii, aliaeque gentes aduentabant, fama ditis regni, quod Vannius per triginta annos praedationibus et vectigalibus auxerat: ipsi manus propria, pedites, Eques ex Sarmatis, Iazibusque erat, impar multitudini hostium. Legius, Eumondurus (Suevorum genera sunt) ingruerat, praelio funditur Vannius, ad classem in Danubio opperientem perfugit, secuti mox clientes, acceptis agris in Pannonia, desertisque Boiorum locati, Vando et Sido inter se partiti sunt regnum.

[Note: 12] Agrippina coniunx Claudii, mater Neronis, in Vbiorum oppidum, in quo genita erat, Veteranos, Coloniamque deduci imperat, cui nomen Agrippinonsis Coloniae inditum est ex vocabulo ipsius. Auus M. Agrippa gener Augusti, eam gentem in suam fidem acceperat Rhenum transgressam. Claudio principe legatus Vindelicorum fuit M. Antonius.

[Note: 13] Philippus auditor Christi Hierapoli (civitas est Asiae) lapidibus obrutus, crucique affixus est. Felix quoque tum praeses Iudaeae fuit, apud quem D. Paulus vinctus perorat causam suam.

[Note: 14] Sub idem tempus Imperii Claudiani anno secundo, quidam Petrum Romam venisse credunt. Quod mihi non fit verisimile: maxime cum Diuus Paulus narret Galatis, se duodeuigesimo post suam conuersionem anno Hierosolymis Petrum adisse: qui fuit annus imperii Claudiani decimus, Christi vero alter et quinquagesimus.

[Note: 15] Ibidem refert post haec Petrum Antiochiam adiisse. Hoc satis quoque constat, tertio Neronis anno, Paulum et Lucam Romam deductos, biennio ibi commoratos fuisse. Vnde D. Paulus nomine suo, et Timothei ad plerosque scripsit, quos obscurissimorum quoque Romae degentium verbis solicite et anxie salutat. Atque neque Paulus neque Lucas vllam mentionem Petri faciunt, profecto non praetermissuri, si tum ipse Romae fuisset.

[Note: 16] Denique cum Paulus in Epistola data Corinthi ad Romanos, vltimo Imperii Claudii anno (quod curiosius inquirenti sacram historiam, perpalam fiet) ex via properans Hierusalem, iubeat ignobiles Romae salutari: tantum ducem, legatum Christi, nunquam silentio praeteriret. Praeterea in secunda ad Timotheum Epistola, dum secundo tribunali sisteretur, et gladius Neronis capiti eius immineret, conqueritur se ab omnibus derelictum, solum Lucam secum esse. Cum itaque non incelebrati authores sint, eodem quidem die, verum non eodem anno Petrum et Paulum a Nerone Romae occisos fuisse, suspicantur alii Petrum, Nerone principe, et post caedem Pauli, demum Romam commigrasse.

[Note: 17] Quamuis non desint, qui ipsum Romae viuum quidem fuisse omnino pernegent: quod Paulo (quemadmodum est in arcanis sacrarum literarum) provincia docendi cultores Deorum (quorum caput Roma) demandata suerit a Christo, Petro Hebraeos duntaxat instituendi copia facta: quamobrem ipse et Babyloniae (vbi tum multi Iudaei, vt Iosephus

scribit, erant: adeo vt potentissimum regem Persarum bello lacessiuerint) et ad Iudaeos Christi sectatores scripserit. Has ego pugnas ad contentiosos in palaestram relego, coniecturas humanas, certi nihil adferre possem. Nam Babyloniam ab Petro, sicut a Ioanne Romam adpellari, authores sunt: alii Babyloniam Aegypti intelligunt: quae nunc est Alchairum, antiquis Memphis.

CAPVT X. Nero.

2. Frisii a Nerone agros petunt, dumque ipsis Boiocalus assistit, voti compotes fiunt, Legatique ciuitate Romana donantur.

5. Iosephus captus vaticinio sibi imminens mortis periculum auertit, et honore afficitur. Eius commentarii. Iudaei bis praelio funduntur.

6. Gallia rebellat, quae Germanorum opera recuperatur, rebellionisque caput ad mortem compellitur.

7. Exercitus et Prouinciae post Hispaniae defectionem rebellant, et Galbam Caesarem salutant.

9. Post Magicis artibus deditus, quas tamen iterum dereliquit. Magiae falsitas.

12. Defectio militum et prouinciarum. Nero Tribunos et Centuriones frustra in partes suas trahere tentat.

13. Post varia de conciliandis Romanis et de morte acceleranda cogitatione Roma ad libertum tecto capite fugit.

14. Eius in itinere pauor; occasione cadaveris agnoscitur. Dimissis equis per inuia et vepretes ad libertun aegre euadit.

15. Per cauernam subterraneam quadrupes in villam penetrat, ibique sepulchrum parat.

16. Gemoniae scalae quid? Nero mortem sibi inferre tentat, mox tamen propositum differt.

19. Quidam Christianorum eum alicubi detineri, et Anti Christum futurum, somniarunt.

20. Nero initio regiminis Christianis fauisse probatur, quos tamen post suppliciis afflixit.

21. Plebis super eius morte contestata laetitia. Legatus Romanus in Vindelicia.

23. Christiam hodierni a Christianorum primitiuae Ecclesiae moribus deficiunt, dum opes et felicitatem temporalem sectantur.

28. Haec ansam praebuit, vt Christiani infanticidii, incestus et aliorum scelerum rei fierent. Pabulum Iudae.

29. Christiani sine vlla inquisitione in veritatem criminis aut eius probatione ex sola professione nominis condemnabantur.

31. Philosophi contra eos scribunt, Principes Constitutiones et Rescripta, Iure-Consulti disputationes de poenarum generibus Christianis irrogandis, promulgant.

33. Sacerdotes infidelium saepe causam persecutionis praebent. Signo crucis fugantur Dii Ethnicorum, ne futura in extis depingant.

34. 35. Principes in furorem contra Christianos aguntur. Immensa cruciatuum et mortis genera. Tortura per biennium.

36. Crudelitas numerum Christianorum auxit, Christianis sine distinctione sexus et aetatis vltra cruciatus et mortem appetentibus.

37. 38. 39. 40. 41. Causae cur Christiani persecutionibus magis creuerint praeter afflatum diuinum aliae ciuiles enarrantur.

44. Scholasticorum inanis doctrina de salute ex Aristotele haurienda. Numismata.

[Note: 1.] DOMITIVS NERO AENOBARDVS in Germanos perquam munificus fuit: ipsisque (vt ait Tacitus) plurimum confidit. Qui in Armenia, Britannia, quae defecerant, recuperandis, tutandaque Syria, sedulo ei operam nauarunt. Milite quoque Germano in Agypto, Hiberia, Albania in expeditione, quam ad Caucasias portas parauit, vsus est.

[Note: 2] Frisii gens Germaniae Magnae, agris vacuis ripae proximis, militum vsui sepositis, tum insedere, authore Verrito, et Malorige. Hi profecti Romam ad Neronem dixere, nullos mortales armis, aut fide ante Germanos esse. Aderat iis Boiocalus, vinctum se Cherusca rebellione iussu Arminii, referens mox Tiberio, et Germanico, ducibus stipendia quinquaginta annorum obsequio meruisse. Nero vtrumque ciuitate donauit.

[Note: 3] Percrebuerat oriente toto vetus et constans opinio, esse in fatis, vt eo tempore in Iudaeam profecti, rerum potirentur. Plerique de Romano Imperatore (vt exitus probauit) interpretati sunt: prudentiores ad Christum reterunt. Iudaei (quorum caput Hierosolyma: nam caeteri sub Agrippa, et Regibus amicis in obsequio quieti permanserunt) ad se hoc vaticinium trahentes, cum et Caestii Flori praesidis auaritiam ferre non possent, caeso praeposito, rebellant. Legatum insuper Syriae consularem, suppetias ferentem rapta Aquila in fugam vertunt.

[Note: 4] Contra rebelles Flauius Vespasianus praefectus militiae, vt industriae expertae, nec metuendus vllo modo ob humilitatem generis ac nominis, cum maiore filio legato mittitur a Nerone cum copiis. Et huic expeditioni miles Germanus interfuit.

[Note: 5] Aliquot vrbes Iudeae captae sunt. Flavius Iosephus scriptor historiarum, dux belli Iudaeorum, victus captusque in vincula coniectus a Vespasiano vt interficeretur, constantissime adseuerauit fore, vt ab eodem breui solueretur, verum iam Imperatore. Mortem quoque Neronis praedixit. Ob hoc viuere permissus a Vespasiano Imperatore, deinde libertate donatur: in nomen et familiam adoptatur. Bellum et antiquitatem Iudaicam, et alia pleraque scripsit. Vespasianus duobus praeliis Iudaeos superatos intra moenia Hierosolymorum compulit.

[Note: 6] Dum haec in Palaestina geruntur, Galliae tumultuantur, et Iulio Vindice duce, qui eas pro praetore obtinebat, rebellant. Acciti a Nerone Germani, viginti fere millibus Gallorum occisis, Vindicem ad mortem compellunt, Gallias Neroni restituunt.

[Note: 7] Sed Hispaniae quoque a Vindice antea sollicitatae, desciscunt, Sergium Galbam Tarraconensis Hispaniae rectorem, Imperatorem salutant. Vbi hoc diuulgatum, caeteri exercitus, et prouinciae rebellant ob hominis scelera, factum sequuntur Hispanorum, in verba Galbae iurant.

[Note: 8] Quinquennio quidem nemo melius Nerone imperauit Remque publicam administrauit: teste etiam Traiano, Principe omnium optimo, qui dicere solitus fuit: Omnes principes longe abesse a quinquennio Neronis.

[Note: 9] Postea in omne facinus flagitiumque erupit, magicae vanitati, artium fraudulentissimae deditus: cuius species plures essent: namque et ex aqua et Sphaeris, et ex aere et stellis, et lucernis, ac peluibus securibus quoque ac multis aliis modis, diuina promittit. Praeterea vmbrarum, inferorumque colloquia: quae omnia Nero, vana falsaque comperit. Primum imperare diis concupiuit: nec quicquam generosius voluit. Nemo vnquam illi arti validius fauit: omnia suppetebant, quae huic solennia esse finguntur prauae superstitioni. Immensum, et indubitatum exemplum est falsae artis, quam dereliquit Nero. Proinde autem (ait Plinius) persuasum sit, intestabilem, irritam,

inanem esse, habentem tamen quasdam veritatis vmbras, sed in iis veneficas artes pollere, non magicas.

[Note: 10] Attamen Senatus ille Romanus, ordo amplissimus, Symonem Magum statua et inscriptione sancti Dei inauguravit: credo ut ob persecutionem in nostros motam, blandiretur Mago Neroni: cui homines immolare gratissimum.

[Note: 11] Ipse enim Vitricum Claudium, a quo adoptatus fuerat, et Britannicum fratrem veneno sustulit: vxorem Octauiam, matrem Agrippinam ferro occidit: Lucanum Poetam, eius patruum Senecam, praeceptorem suum mori coegit. Optimum quemque trucidauit, virtutes ipsas penitus excindere connitebatur. Nulli delegauit officium, vbi non adiiceret, scis quid mihi opus sit: et hoc agamus, ne quis quicquam habeat. Vrbem Romanam incendit, et lusitabunduse turri prospectauit. Pessimum omnium, et hostem generis humani fuisse vulgus etiam imperitum apud nos praedicat, adeo vt nomen eius ad Tyrannos adhuc transeat.

[Note: 12] Talem principem paulo minus quatuordecim annos perpessus terrarum orbis, tandem destituit. Statio militum discessit, custodes cubiculi direptis stragulis diffugerunt. Nunciata defectione exercituum, prouinciarumque literas prandenti redditas, concerpsit, mensam subuertit, Chrystallinos scyphos duos gratissimi vsus, solo inlisit. Desertus itaque ab omnibus, vrbis et orbis consensu, per libertorum fidissimos tentauit Tribunos, Centurionesque de societate fugae: sed partim tergiuersabantur, partim aperte detrectabant. Vnus vero etiam proclamabat, vsque adeo ne mori miserum?

[Note: 13] Varia deinde agitauit, cogitauitque, Galbam ne supplex peteret, an atratus prodiret in publicum, proque rostris quanta posset maxima miseratione veniam praeteritorum precaretur, ac si animos flexisset: vel Aegypti praefecturam concedi sibi oraret. Sed deterritus est ne priusquam in forum perueniret, discerperetur, sic cogitationem hanc in posterum distulit diem. Ad mediam fere noctem excitatus, prosiluite lecto, misit circum amicos: et quia nihil a quopiam renunciabatur, ipse cum paucis hospitia singulorum adiit: verum omnium fores clausae erant, nullus penitus respondebat. Ita rursus domum in cubiculum rediit, percussorem, cuius manu periret, requisiuit: et nemine reperto, Ergo ego (inquit) nec amicum, nec inimicum habeo: procurritque quasi praecipitaturus se in Tiberim, sed reuocato rursus impetu, vt nudo pede erat, atque tunicatus, penulam obsoleti coloris superinduit, adopertoque capite, et ante faciem obtenso sudario, equum conscendit, ad suburbanum Liberti sui circa quartum miliarium ab Vrbe fugam capessit.

[Note: 14] Statim tremore terrae, et fulgure aduerso pauefactus, audiit e proximis castris clamorem militum, et sibi adversa, et Calbae prospera ominantium. Etiam ex obuiis viatoribus quendam dicentem, hi Neronem persequuntur. Alium sciscitantem, ecquid in Vrbe noui de Nerone. Equo autem odore abiecti in via cadaueris consternato, detecta facie agnitus est a quodam, et salutatus. Dimissis deinde equis, inter fruticeta ac vepres, per arundineti semitam egre, nec nisi strata sub pedibus veste, ad aduersum uillae parietem euasit.

[Note: 15] Ibi hortante liberto suo, vt interim in specum egestae arenae concederet, negauit se viuum sub terram iturum. At parumper commoratus, dum clandestinus ad villam introitus pararetur, aquam ex subiecta lacuna poturus, manu hausit. Postea diuisa sentibus penula, traiectos surculos rasit, atque ita quadrupedes, per angustias effossae cauernae receptus in proximam cellam, decubuit super lectum, modica culcitra vetere pallio strato, instructum: fameque et iterum siti interpellante panem quidem sordidum oblatum aspernatus est, aquae autem tepidae aliquantum bibit. Tum vt quamprimum se impendentibus contumeliis eriperet, scrobem coram fecit, dimensus ad corporis sui modulum: aquam, ligna, alia quoque conferri iubet, curando mox cadaueri necessaria Flebat ad singula, atque dictitabat, Qualis artifex pereo?

[Note: 16] Inter moras certior factus, se hostem a Senatu iudicatum, et ad Gemonias scalas condemnatum et quaeri, vt puniatur more maiorum, interrogauit,

Quale esset id genus poenae. Et cum comperisset, nudi hominis ceruicem inseri furcae, corpus virgis ad necem caedi, cadauer per Vrbem trahi, atque in cloacam abiici, conterritus duos pugiones, quos secum tulerat, arripuit, tentataque vtriusque acie, rursus condidit: causatus nondum adesse fatalem horam. Ac rursus segniciem suam his verbis increpat, Viuo deformiter, turpiter pereo.

[Note: 17] Iam equites adpropinquabant, quibus praeceptum erat, vt viuum eum adtraherent. Quod vt sensit, ferrum iugulo adegit, iuuante Epaphrodito a libellis. Ita similem moribus suis exitum vitae inuenit tricesimo et secundo aetatis anno, die quo quondam vxorem suam Octauiam interemerat, Anno restituto salutis septuagesimo.

[Note: 18] Non defuerunt tamen postea, qui eum viuere adhuc adserebant, et breui magno inimicorum malo reuersurum. Denique post viginti annos extitit conditionis incertae, qui se Neronem esse iactabat: tamque fauorabile nomen eius apud Parthos fuit, vt vehementer adiutus, et vixredditus sit.

[Note: 19] Quamobrem et quibusdam religionis nostrae sectatoribus persuasum fuisse existimarim, ipsum adhuc viuum alicubi clanculum detineri, foreque Antichristum, adeo, quod et id sentire Diuum Paulum interpretati sint.

[Note: 20] Ipse vero, inter caetera flagitia, Christianos suppliciis adflixit, quibus tamen primordio Imperii fauit, vt quem D. Paulus in vincula coniectus adpellauerit, ad ipsumque ductus Romam fuerit: vbi biennio libere, et nemine prohibente, Philosophiae Christianae veritatem docuit: et quosdam ex familia Caesaris recipere persuasit. [Note: 21] Plebs Romana audita morte Neronis, pileata concurrit, tanquam seruitute crudelissimi domini liberata, atque manumissa. Hisce temporibus apud Rhetias, Vindeliciamque legatum fuisse Portium Septimium, et Seuastum reperio, etc.

[Note: 22] Quemadmodum Lactantius narrat, Petrus et Paulus cum futura, quae ipsis Christus aperuit, et alia multa mira Romae praedicarent, tum etiam hoc futurum esse dixerunt, vt post breue tempus immitteret Deus Regem, qui expugnaret Iudaeos, et ciuitates eorum solo adaequaret: ipsos autem fame, sitique confectos obsideret, tum fore, vt corporibus suorum vescerentur, et consumerent se inuicem. Postremo vt capti venirent in manus hostium: et in conspectu suo, acerbissime coniuges suas vexari cernerent. Violari, atque prostitui virgines, diripi pueros, paruulos allidi, omnia denique igni, ferro, vastari: captiuos in perpetuum terris exterminari, eo quod exultauerunt super amantissimum, et probatissimum Dei filium. Itaque post illorum obitum, cum eos Nero interemisset, Iudaeorum gentem, et nomen Vespasianus extinxit, fecitque omnia, quae illi futura praedixerant.

[Note: 23] Quandoquidem autem de Christianorum excruciatione, et sanguinis eorum seminatione mentio incidit, nos abs re fuerit, paucis religionis nostrae primordia texere, vt intelligamus plane, quantum a vita, moribus, et institutis maiorum desciuerimus. Verissimum est profecto, aut illud Plinianum, multum referre in quae tempora cuiusque virtus inciderit: aut hoc D. Hieronymi dictum, auctos temporalibus, spiritualibus diminutos esse.

[Note: 24] Admonet D. Paulus eos, qui pie velint viuere, multa aduersa perpessuros. Admonet et Christus seruator hominum, Doctor, et Magister noster, se gladium et ignem, non pacem missurum. Tantum abest, vt nobis pollicitus fuerit opes, gloriam secundasque res huius seculi: pauperes, nudi, aegre veritatis grauitatem ferunt, nedum diuitiis, honoribus, imperiis onerati ferre possint: quae plerumque malos efficiunt, scelestos reddunt, bonos nunquam faciunt. Et spinae, sentesque, nolis velis, appellari solent a Christo.

[Note: 25] Qui posteaquam immortali triumpho ad coeloseuectus, et coelestis spiritus adoptiuorum filiorum mentibus illapsus est, eius comites, discipulique (sicut in sanctae historiae sacrario continetur) duntaxat Iudaeos in Palaestina, et vbique gentium passim habitantes, tanquam diuinae stirpis radicem Christianae pietatis fonte imbuerunt. Ibi sacerdotes et pontifices ira simul et inuidia commoti, quod a multitudine desererentur, et sua vitia patefierent, cognatos et gentiles suos Christo deuotos suppliciis affligunt,

eos, velut impios, et patriae religionis desertores, Deique immortalis (cuius legem datam Mosi soluerent) hostes, et proditores occidunt, trucidant, vrbibus eliminant.

[Note: 26] Primus Diuus Paulus omissa peruicacia et obstinatione inflexibili, Iudaeorum, quorum oculi veritati occlusi erant, cultoribus Deorum ianuam salutis aperuit: eiusque exemplum caeteri discipuli secuti sunt. Ibi tum mali genu, laruaeque cum cernerent se diuinitate quam hactenus iniuste vsurparant, spoliari, suasque praestigias et commenta in vulgus edi et prodi: non solum externos hostes, verum etiam proprios domesticosque templo Dei concitarunt inimicos.

[Note: 27] Quidam enim sectae nostrae philosophi (quemadmodum rerum Christianarum scriptores explicant) sub obtentu pii nominis, vitia celando male audiebant, vulgoque castigabantur, quod aliter viuerent, quam sapientibus conueniret. Et extiterunt (quod mirere) Petro et Paulo tam vigilantissimis pastoribus oues pascentibus, et procurantibus inter gregem latitantes qui verae pietatis expertes titulo caeremoniarum, coelestem philosophiam (vt illi vocant) cauponabantur: et per auaritiam facticiis sermonibus de vili plebecula negociabantur, O mores, o tempora! Quid nunc fieri censes, vbi fides, iusticiaque etiam vulgari, tritoque prouerbio depulsa terris in coelum rediit? Vbi pastores non tantum non vigilant, sed et ipsi tecti pelle ouina oues deuorant, pessimis moribus perdunt, exemplis nimium periculosis sauciant, interimunt, et comedunt? Grauissimus est morbus qui a capite diffunditur.

[Note: 28] Illorum mores locum fecerunt mendacio prophanorum, qui insontissimos Christianos infanticidii, incestus crimine praedamnabant: quibus flagitiis nostro aeuo Iudaei inuisi, et infames sunt vulgo. Rumor erat, disciplinae nostrae professores, vt genus hominum nouae superstitionis ac maleficae, non solum Magos, omnium mortalium scelerum reos esse, sed in abditis quoque conuivari, vbi infans recens natus immolaretur, sanguis inde pane exciperetur, quo sectae candidatus vesceretur. Vbi post conuiuium (pabulum Iudae nuncupabant) canes adhoc adsuefacti lumina euerterent: initiatus deinde aut sororem, aut matrem incesto pollueret. Haec initia, hos ritus solennes factionis esse, fama ementiebatur.

[Note: 29] Et vt odium letale intelligas, inquiri in nos (sicuti in sceleratos factitabatur) neglectum est: nec volebant illud, nec iubebant hostes, vt nomen inuisum praesumptis, et non probatis criminibus, solum sui confessione damnaretur: et ne fama huiusmodi falsa esse conuinceretur, et probarentur non esse, quae credere malebant.

[Note: 30] Tolerabiliora haec, quod hominem Christianum, Deorum immortalium, Imperatorum, legum, morum, humani generis hostem, naturae totius inimicum: omnis cladis publicae omnis popularis incommodi causas existimabant. Vnde vulgo protritum prouerbium fuit, Defecit pluuia causa Christiani nominis. Illud praetereo, quod superstitiosos, inutiles Reipub. penitusque infructuosos, stultissimos, crimini laesae religionis Romanae obnoxios, nos esse praedicabant. Alio quoque iniuriarum titulo postulati sumus (sed leuiusculum hoc et odii signum) quod scilicet nostrates se fratres inuicem adpellarent, et essent: Quod Romano Imperio (quod aeternum fore credebant) male ominarentur, interiturumque adfirmarent: In iusque vocati sumus, quod Asinum, ac Solem adoraremus.

[Note: 31] Cum odio sui acerba cepit veritas: lux semper inuisa fuit tenebris. Totus orbis terrarum consensu gentium in nomen Christianum conspirauit. Philosophi oblatrarunt, aduersus religionem nostram complures euomuerunt libros: impiam, anilemque superstitionem esse vociferabantur. Contra pios quoque impia iura condita, constitutiones sacrilegae, et disputationes Iureperitorum iniustae aduersus nos factae leguntur, rescripta collecta, vt docerent iniqua Iureconsulti, quibus poenis adfici deberent, qui se Dei cultores confiterentur.

[Note: 32] Iudices, et praetores plus ausi sunt: quam iubebantur: non solum authores faciundae persecutionis fuerunt, sed et mordacius in nos, et Christum, eiusque comites debacchati sunt. Quos et

Magiae, et latrocinii accusarunt, vt proscriptorum damnatorumque bonis potirentur: Quidam etiam ad nos scripsere, vt humane benigneque consulere putarentur: vulgus caecum iure suo, Christianos in publico apparentes luto, lapidibusque incessebat: diis suis sanguinem nostrum insanis clamoribus deposcebat, et deuouebat. Non tam Iudaei tempestate nostra inuisi, quam nos illo tempore fuimus.

[Note: 33] Pontifices minores, Maximi, Flamines, Aruspices, Augures, item reges, sacrificuli, saepe causa fuerunt iustitiam persequendi. Cum enim quidam nostratium sacrificantibus dominis adsisterent, imposito frontibus signo immortali, coelestique nota, deos eorum fugauerunt: ne possent in visceribus hostiarum futura depingere. Quod cum intelligerent, conquerebantur, profanos homines sacris interesse: sacrilegos, quos oderint dii, adesse.

[Note: 34] Ita adegerunt principes suos in furorem. Vbique luctus, vbique pauor, vbique plurima mortis imago: iustos et bonos vbique tanquam malos, et impios persequebantur, excruciabant, damnabant, occidebant. Varia genera crudelitatis, exquisitissimae mortium species excogitatae sunt. Insontes Christiani non solum rebus spoliati, proscripti, in exilium acti, hostes Reipublicae iudicati, ad bestias, ad metalia, ad latomias condemnati. Vniuersus etiam populus cum ipso conuenticulo concrematus est: alii crucibus adfixi, pars lapidibus obruti, pars in flumina praecipitati sunt: hic dissectus est huic viuo cutisdetracta, ille igne excoctus viuislux, mortuis terra denegata est. Nullus voluminum numerus capiet (Lactantius proximus his rebus inquit) tam infinita, tamvaria genera crudelitatis.

[Note: 35] Saeuiores illi carnifices, grauioresque fuerunt, qui neminem statuerunt occidere, nihilque aliud cogitarunt, quam vt vincerent: hi exquisitos dolores corporibus immittebant, et nihil aliud euitabant, quam vt ne torti morerentur. Iubebant tortis curam diligenter adhiberi, vt ad alios cruciatus membra renouarentur, et repararetur nouus sanguis ad poenam. Hanc carnificinam quosdam biennio pertulisse literis proditum est. Iulianus quoque Imperator talia tentans, vnius constantissimi adolescentis, Theodori nomine, fortitudine, (vt D. Aurelius Augustinus refert) a furore nos persequendi deterritus est: ne itidem ab aliis victus et minime compos, pudore, ruboreque adficeretur: et religionem, quam extirpare destinarat, corroboraret, et stabiliret.

[Note: 36] Exquisitior quippe crudelitas, illecebra erat magis, sectae plures efficiebantur, quoties metebantur, semen erat sanguis Christianorum. Excruciati vero gratias agebant Christo, deoque canebant: nec patiendo defecti, carnificum vires delassabant. Omnis aetas, omnis sexus, omnis ordo, ex ciuitatibus, vicis, agris, mulierculae, pueri, puellae (de viris taceo) certatim ad cruciamenta ruebant, dilacerarise toto corpore perpetiebantur: illis gemitum nec ignisextorqueri potuit. Accusatio votum, poena felicitas erat.

[Note: 37] Neque aliunde, quam de hostibus imperator immortalis copias suas succenturiauit, quod praeter adflatum diuinum, hoc modo fiebat: Plurimi odio crudelitatisa deorum cultu fugabantur, placebat quibusdam virtus, ac fides ipsa: nonnullisuspicabantur deorum cultum non sine causa malum putari a tam multis hominibus, vt emori malint, quam id facere, quod alii faciunt, vt viuant.

Aliqui cupiebant scire, quidnam esset illud bonum, quod ad mortem vsque defenderetur: quod omnibus, quae in hac vita chara sunt, praeferretur: a quo nec bonorum, nec lucis amissio, nec dolor corporis, nec viscerum cruciamenta deterrerent.

Valebant haec plurimum, sed et illae maximae causae nostrorum numerum semper auxerunt. Audiebat circumstans populus inter ipsa tormenta dicentes. Nolle sacrificare lapidibus humana manu factis, sed Deo viuo, qui sit in coelis. Multi hoc verum esse intelligebant, et in pectus demittebant.

[Note: 40] Deinde (vt fieri solet de rebus incertis) dum inuicem inter se quaerebant, quae esset huius perseuerantiae causa: multa quae ad religionem pertinebant, diuulgata, ac per rumorem vicissim aucupata discebant: quae quia bona erant, complacere necesse fuit. Praeterea vltio consecuta (sicut semper accidit) ad credendum vehementer impellebat.

Nec haec quidem leuis causa erat, quod immundi daemonum spiritus, accepta licentia, multorum se corporibus immergebant, quibus postea reiectis, omnes qui sanati erant, adhaerebant religioni: cuius vim ac potentiam senserant.

[Note: 41] Ipsorum quoque deorum testimonia Christianos facere consueuerunt: adiurati enim a Christianis, Daemonas se malos, et vnum esse Deum, cui Christiani manciparentur, confessi sunt. Coactique per nomen duntaxat Christi, profitebantur vnum Deum, vt disciplina Christiana doceret, colendum esse: Christumque omnes ab aeuo animas, restituto corpore iudicaturum. Hae tot causae in vnum collatae, magnam Deo multitudinem mirabiliter adquirebant.

[Note: 42] Non defuere tamen (tanta est pertinacia impietatis, et ea erat contumacia Philosophorum) qui cum viderent, tot et tantis persecutionibus religionem nostram non solum non diminui, sed e diuerso mirabiliter inualescere: commenti sunt haud scio quos ver siculos, tanquam oraculum consulenti diuinitus editos, in quibus Christum omnino quidem crimine soluebant, Petrum vero maleficio, magicoque susurro, occiso anniculo infante, dilaniatoque: et ritu nefario sepulto: extorsisse Deo trecentos sexaginta quinque annos, adfirmabant, quibus Christi nomen coleretur, Expleto hoc annorum interuallo, deinde continuo CHRISTI nomen penitus in obliuionem peruenturum ementiti sunt.

[Note: 43] Confinxere hanc fabulam eruditi, nimirum doctores Philosophiae, quae semper maioribus nostris suspecta fuit: vt cuius professores, adulatores, et tempori seruientes, per inane nomen sapientiae sicut D. Paulus commonefacit) simplices seducebant. Ipsi enim (refert Tertulianus) inimice adfectarunt veritatem, adfectandoque corruperunt: et quibusdam suis opinionibus sacras literas, ad Philosophicas sententias adulterauerunt: adeo vt scitissime a nostratium quopiam dictum esse referat sacer Hieronymus, Philosophos esse patriarchas Haereticorum (vt adpellant) hoc est, impiarum sectarum, mendaciorum, dissidiique authores. Nam Philosophus, vt idem ait, et gloriae animal, et popularis aurae, atque rumorum venale et vile mancipium. Immortalis etiam Ambrosius, vt Christiani de eo male opinarentur, philosophiam profiteri coepit.

[Note: 44] Verum nostro aeuo diuinae penetralia veritatis, philosophiae ignaris praeclusa esse opinantur, clauesque coelestis Thesauri Arijtoteli Stagiritae Dialecticisque acceptas referunt. At quam pie, quamvere, viderint doctiores. Ego ad reliqua pergo. Quod si maxime verum esset, nullus theologus esset in vniuersa Germania, quem ego quidem norim.

CAPVT XI. Galba.

3. Romae inconsiderate custodiam corporis ex Germanis consistentem dissoluens trucidatur.

[Note: 1] SERGIVS GALBA nobilissimus, veteri et honorabili prosapia oriundus: dum vigebat, militari laude apud Germanos floruit: et sortitus proconsul Tarraconensem Hispaniam, diu prudentissime administrauit prouinciam. Tandem Neronem timens, in desidiam et segniciem, quod nemo rationem ocii sui reddere cogeretur, conuersus est.

[Note: 2] Carthagine deinde Noua conuentum agens, tumultuari Gallias comperit. Legato Aquitaniae auxilia implorante,

superuenerunt Vindicis literae hortantis, vt humano generi adsertorem, ducemque se accommodaret: nec diu cunctatus, conditionem partim metu, partim spe recepit. Nam et mandata Neronis de nece sua ad procuratores clam missa deprehenderat. Morte Vindicis consternatus non parum, perseuerauit tamen, adsumptoque Caesaris nomine, ad vrbem properauit.

[Note: 3] Nero ab omnibus desertus seipsum interemit. Vulgatumque est arcanum Imperii, alibi, quam Romae posse fieri Imperatorem. Galba vbi Romam venit, Germanorum cohortem a Caesaribus olim ad custodiam corporis institutam, multisque experimentis fidissimam, dissoluit, ac sine vllo commodo remisit in patriam. Quamobrem facile a M. Saluio Otone res nouas moliente, immissis equitibus in medio foro vrbis Romae a suis desertus contrucidatus est tertio ac septuagesimo aetatis anno, Imperii mense septimo.

[Note: 4] Nemo Imperatori opem ferre conatus, excepta Germanorum vexillatione hi ob recens meritum, quod se aegros atque inualidos magnopere fouisset, in auxilium aduolarunt: sed serius, itinere deuio, per ignorantiam locorum tetardati, etc.

CAPVT XII. Oto.

1. Saluius Oto Neronis intimus, fraude ipsius Galba interempto imperio potitur.

2. Germani exercitus rebellant, et Vitellium Caesarem eligunt, qui in Italiamtendit.

3. Germanorum singularis, opera in obsidione Placentiae et ab his terror Otonianis incussus.

[Note: 1] M SALVIVS OTO, Neronis quondam intimus, et omnium consiliorum particeps, occiso eius fraude Galba dominationem occupat, Imperiumque arripit.

[Note: 2] Germanici tum exercitus fremebant, fraudari se praemiis, nauatae aduersus Gallos et Vindicem operae. Primi ergo obsequium rumpere ausi apud Agrippinensem Coloniam in verba Auli Vitellii iurant, qui pronus ad res nouas, a Galba in inferiorem Germaniam missus erat. Salutatur itaque Vitellius Imperator, consensu exercituum vtriusque Germaniae, statim Germanicus dictus est. Sperans inde auxilia aliorum Germanorum secutura, in Italiam, Vrbemque expeditionem parat. Praemissis vexillis Germanorum, ad Placentiam ventum est. Dalmatiae, Pannoniae, Moesiae, Norici, Illyrici legiones, et totus Oriens, et Africa Otoniani erant. Placentia obsessa a Vitellianis, cohortes Germanorum, cantu truci, more patrio, nudis corporibus super humeros scuta quatienshostes territant, naues mergunt Otonianorum.

Victus itaque aliquot praeliis Oto Imperator mori decreuit, pugioneque et vno ictu se traiecit, infra leuem pupillam: et ita exanimatus est quinquagesimo, et octauo aetatis anno, et nonagesimo, quinto Imperii die. etc.

CAPVT XIII. Vitellius.

1. Vitellius Roma potitur. Exercitus quidam ab eo desciscunt, et Vespasianum Imperatorem eligunt.

3. Vespasianae copiac Rhetias infestant, Vitellianae Oeniripam occupant, neutrae pugnam tentant.

4. Vespasiani in Capitolium compulsi a Germanis opprimuntur. Domitianus fuga sibi consulit.

6. Rheni accolae insurgunt, Galliasque affectant. Autores belli Virgo fatidica Velleda.

7. Germani Romanis Praetoriam triremem adimunt. Vbi in consortium Germaniae recepti, Legatorumque ad eos missorum postulatio.

9. Vespasiani agminis antecessores Romam irrumpunt. Vitellius ab omnibus desertus sese abscondit, capitur, ignominiose interficitur.

[Note: 1] AVLVS VITELLIVS post Otonem defunctum, Roma deinde potitur, sed octauo Imperii mense desciuerunt ab eo exercitus Maesiarum, atque Pannoniae, et transmarini, Iudaicus, et Syriacus, ac pars in absentis, pars in praesentis Vespasiani (qui prospere cum filio in Iudaea bellum gerebat) verba iurant.

[Note: 2] Recusauit primo Vespasianus Imperium recipere, ob Germanicorum exercituum famam, et robur. Quibus vt par occurreret, trahit et ipse in partes Germaniae gentes, Danubii accolas, principes Sarmatarum, et Iazigum. Sido et Italicus Reges Sueuorum in commilitium acciti sunt a Vespasiano. Cui Volgesus quoque Rex Parthorum auxiliares copias pollicitus est, positis in latus auxiliis. Sido, et Italicus Sueui cum delectis popularium in prima acie versabantur.

[Note: 3] Infesta Rhaetia, cui Portius Septimius incorruptae erga Vitellium fidei, procurator erat, Sextilius Felix cum ala Auriana (vrbs fuit in ripa Athesis supra Tyrolios) et octo cohortibus, ac Noricorum iuuentute ad occupandam ripam Oeni fluminis (quod Rhaetos Noricosque interfluit) missus est. Nechis aut illis praelium tentantibus, fortuna partium alibi transacta est.

[Note: 4] Flauius Sabinus frater Vespasiani, et reliqui Flauiani Romae in Capitolium compulsi, et a Germanis militibus, succenso templo Iouis, oppressi sunt. Domitianus filius Vespasiani apud aedituum clam pernoctauit, et mane Isiaci celatus habitu, interque sacrificulos vanae superstitionis, quum se trans Tyberim ad condiscipuli sui matrem comite vno contulisset, ita latuit, vt scrutantibus, qui vestigia secuti fuerant, deprehendi non potuerit.

[Note: 5] Caeteri vero Germani, qui domi remanserant, vbi Italiam bello flagrare, cuncta inuicem hostilia, ciuilibusque armis Romanos discordes esse acceperunt, arma et ipsi rapiunt: speque praedandi Romanas inuadunt prouincias. Roxolani Sarmaticae gentes transito Histro, caesis duabus cohortibus, magna spe ad Moesiam irrumpunt: Fronteium Agrippam Consularem, praesidemque occidunt: Dacorumque gentes expugnatis cohortium alarumaque hybernis, vtraque Danubii ripa potiti sunt: inde castra legionum excindere parabant. Per Rhaetias quoque et Vindeliciam ingens vis Germanorum timebatur. Haec ad Danubii oram gesta.

[Note: 6] Rhenus ferocius insurrexit, Galliasque adfectauit. Author belli Claudius Ciuilis Bathauus, socii armorum accedunt Brenno Caninefas, id est Selandus, Iulius Sabinus Lingon, Tullius Valentinus Treuir regio genere procreatus, e maioribus hostis populo Romano. Incitabat etiam non parum Velleda nationis Bructerae Virgo fatidica: alta turri habitabat.

[Note: 7] Praetoriam Triremem Romanis in Rheno ademptam, flumine Luppia, domum traxere Velledae Germani. Vbii, genus Germanicae originis (eiurata patria, Romanorum nomine Agrippinenses vocabantur) recepti sunt: legati missi a Germanis transrhenanis ad concilium Agrippinensium, qui primo gratati, quod rediissent in numerum, et corpus Germaniae; deinde moenia destrui,

[Note: 8] Moguntiacum quoque obsessum est, et caesae legiones Romanae sunt: quarum caede patrata, Ciuilis Bathauus (vt dixi) dux belli propexum, rutilatumque crinem deposuit. Idem molem a Druso factam disiecit, Bathauiam insulam, excluso sinu maris reddidit quodammodo Germaniae: pleraque huiusmodi tum copiosissime tum elegantissime narrat Cornelius Tacitus in historia Augustali. Ego breuitati studens ad Boios festino: haec magis, vt pollicitus sum, ostendo, quam dissero.

[Note: 9] Dum haec in Germania geruntur, agminis Vespasiani antecessores Romam iam irruperant. Tum Vitellius omnibus abs se dilabentibus, zona se aureorum plena circumdedit, confugitque in cellam ianitoris: religato pro foribus cane, lecto et culcitra obiectis. Vnde extractus et agnitus, religaris post terga manibus, iniecto ceruicibus laqueo veste discissa, seminudus in sorum tractus est. Inter magna rerum et verborum ludibria, reducta coma capite, mento mucrone gladii subiecto, vt visendam praeberet faciem, neue submitteret. Quidam caeno stercoreque incessebant, alii vitia corporis et animi exprobrant. Tandem apud Gemonias (vbi fratrem Vespasiani necari permiserat) minutissimis ictibus excarnificatus atque confectus est. Et inde vnco tractatus in Tiberim, anno vitae septimo et quinquagesimo etc.

CAPVT XIV. Vespasianus.

3. Germanos muneribus datis sibi conciliat, foedus cum iis pangit. Hesperia placatur. Vindeticiae Praeses.

6. Vespasianus cum filio triumphat. Cura ipsius de Republica in meliorem statum redigenda, bonisque ingeniis et artibus eam augendi.

7. Vespasianus archiuum Romanum, quod cum Capitolio combustum erat, conquisitis vndique exemplaribus restituit, templumque pacis aedificat.

[Note: 1] ELAVIVS VESPASIANVS, matre Vespasia Polla genitus (filia Vespasiani Pollionis, ter tribuni militum, praefecti castrorum) relicto filio maiore Tito in Iudaea: cui et belli conficiendi curam demandauit, ipse Romam omnium votis desideratus aduenit.

[Note: 2] Incertum diu, et quasi vagum Imperium, quod ignauia Gaesarum ab ex cessu Augusti per annos sex, et quinquaginta pene decoxerat, firmauit. Nihil antiquius duxit, quam prope adflictam, nutantemque Rempubl. stabilire. Coepit imperare seruati orbis anno altero, et septuagesimo.

[Note: 3] Domitianus filius eius, dum pater abest, expeditionem in Galliam et Germanias dissuadentibus paternis amicis inchoauit: tantum Lugdunum vsque progressus, pater Vespasianus Germanos muneribus et praemiis sibi conciliauit. Dum enim adhuc priuatus esset, eius amicus erat Ciuilis Bathauus, dux Germanorum, qui, a Cereale duce Romano, a Vespasiano cum filio eius Domitiano ad Germanos pacandos misso, ad colloquium inuitatus arma et bellum deposuit: Foedus cum Vespasiano init, quod ad Domitianum vsque observatum est. Germanorum agmina, ait Iosephus, sedarunt bella Giuilia. Itaque Vespasianus, vt ait idem, pacauit Hesperiam tumultu Germanorum concussam. Vindelicorum praeses fuit sub Vespasianis Imperatoribus Sextilius Felix.

[Note: 4] Caeterum Titus filius Vespasiani, inter haec Hierosolyma graui obsidione cincta expugnat, atque capit. Templum succendit, solo omnia aequat. Ipsi Iudaei obsessi, siti, fame confecti, corporibus suis pasti sunt: se inuicem bello intestino consumpserunt. Postremo capti in manus hostium venerunt: in conspectu suo acerbissime coniuges suas vexari viderunt, violari, et prostitui virgines, diripi pueros, allidi paruulos: omnia denique igni, ferroque vastari: captiuos in perpetuum terris suis exterminari. Vndecies centena millia hominum fame et gladio perierunt: alia centum millia capta publice venundata sunt. Coierat frequentior Iudaeorum multitudo Hierosolyma ex toto orbe terrarum Paschalibus. Iam enim adfore suum Messiam sibi persuaserant, sed ita poenas ob Christum in crucem actum homicidae dederunt.

[Note: 5] Capta itaque vrbe, templo subuerso, deinde ciuitatis vsque ad Hadrianum, per quinquaginta annos mansere reliquiae. Praedicarunt haec Romae, omnia fore post breue tempus Iudaeis, Petrus et Paulus: et ea praedicatio in memoriam scripta permansit.

[Note: 6] Vespasianus pace terra marique parta, cum Tito filio triumphauit, turbatam Rempublicam tot malis in meliorem statum redigere, summam operam navauit, ingenia et artes maxime fouit. Primus e fisco Latinis, Graecisque Rhetoribus annua centena constituit. Praestantes artifices, nec nou Poetas coemit.

[Note: 7] Aerarium tabularum tria millia, quae simul cum capitolio conflagrauerant, restituenda suscepit, vndique inuestigatis exemplaribus. Instrumentum Imperii pulcherrimum ac vetustissimum, quo continebantur pene ab exordio Vrbis senatusconsulta, plebiscita, de societate ac foedere, ac priuilegio cuicunque concessis. Templum pacis quoque aedificauit, quod indocti concionatores mentiuntur, corruisse antequam extructum sit.

[Note: 8] Comissimus, dicacissimusque fuit: quendam e charis ministris dispensationem cuidam quasi fratri petentem, quum distulisset ipsum candidatum ad se vocauit, exactaque pecunia, quantam is cum suffragatore suo pepigerat, sine mora ordinauit. Interpellanti mox ministro, alium tibi ait, quaere fratrem, hic, quem tuum putas, meus est.

[Note: 9] Quidam auarum natura fuisse tradunt: idque ei exprobratum a seno bubulco, qui negata sibi gratuita libertate, quam adeptum Imperium orabat, proclamauerit, Vulpem pilum mutare, non morem. Sunt tamen, qui contra opinentur, ad cupiditatem necessitate compulsum summa aerarii fiscique inopia, quod et verisimilius videtur, quando male partis optime vsus est. [Note: 10] Amicorum libertatem causidicorum figuras ac philosophorum contumaciam lenissime tulit. Imperauit annos nouem, menses vndecim, dies duo et viginti: [Note: 11] mortuus est Octauo Calendas Iulii, annum gerens aetatis fexagesimum ac nonum, superque mensem ac diem septimum, ne extremo quidem periculo mortis iocis abstinuit. Primamorbi accessione, vt puto, (inquit) deus fio. Et aluo repente ad defectionem soluta, imperatorem, ait, stantem mori oportere. Dumque confurgit ac nititur, inter manus subleuantium extinctus est, etc.

CAPVT XV. Titus.

2. Postquam autem ad Principatum transiit, omnem vitiorum materiam amouit, ita vt omnium animos sibi conciliaret.

4. Titi facultates in bellicis et togatis artibus, cura imperii, munificentia et beneuolentia.

6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Montis Vesuuii conflagratio, prodigia praecedentia et terrae motus.

16. His malis medendis omnia remedia adhibuit Titus, damnaque illata resarcire allaborat.

[Note: 1] FLAVIVS TITVS VESPASIANVS adhuc priuatus, atque etiam sub patre principe inciuilius, violentiusque egit, praeter saeviciam. Luxuria etiam iu eo suspecta fuit, nec minus libido: suspecta et rapacitas, quod in concionibus patris nundinari solitum constabat: ne odio quidem, nedum vituperatione publica caruit. Propalam alium Neronem et opinabantur, et praedicabant. Nec temere quis, ram aduerso rumore magisque invitis omnibus transit ad principatum.

[Note: 2] At illi ea fama pro bono cessit, conversaque est in maximas laudes: neque vllo vitio reperto, et contra virtutibus summis materiam omnem vitiorum amouit. Beronicen Reginam, cuius amore infamis fuerat, inuitus inuitam ab vrbe dimisit. Tantumque illi ad promerendam omnium voluntatem vel ingenii, vel artis vel fortunae superfuit. Et quod difficillimum est in Imperio, Vt amor et deliciae generis humani cognominatus sit.

[Note: 3] Merum miraculum est, quod in vno homine fuere ante principatum tot vitia, in principatu tot virtutes. Cum frequentius magistratus corrumpat antea integros, adeo vt non inscite Lucanus dicat,

Virtus et summa potestas non coeunt: id quod etiam vulgo dici solet, Diu in aula, diu apud inferos.

[Note: 5] Fuit Titus armorum, equitandi peritissimus, Latina, Graecaque lingua disertissimus: Oratione et poematibus promptus, et facilis ad extemporaIitatem vsque: notis quaeque velocissime excipiebat, chirographa quaecunque vidisset, imitabatur. Idem omnium officiorum curam ad se recepit patris nomine, et epistolas dictauit, edicta conscripsit, orationes in Senatu recitauit. Natura beneuolentissimus fuit: obstinatissime tenuit, ne quem sine spe dimitteret. Non oportere, aiebat, quemquam a sermone principis tristem discedere. Laudatur etiam a nostrae religionis professoribus, illa vox memorabilis, recordatus quondam super coenam, quod nihil cuiquam eo die praestitisset, Amici (inquit) diem perdidi.

[Note: 6] Sub eo tristia, et fortuita acciderunt: conflagratio Vesuuii montis in Campania: incendium Romae per triduum, totidemque noctes: item pestilentia, quanta non temere alias.

[Note: 7] Sed libet rem curiosius enarrare. Mons est in Campania iuxta Neapolim nomine Vesuuius, ad mare vergit, ex quo tum magnus ignis subito, nono Calendas Septembris, hora diei fere septima exarsit: quod hoc modo factum est: Viri multi atque magni, humanam omnem naturam excedentes, quales Gygantes describuntur, partim in finitima regione per vrbes, interdiu atque noctu per terram oberrantes, et in aere procurrentes visi sunt. Post haec vehemens siccitas, et vehementes terraemotus facti sunt. Montes subsiliebant, sonitus e cauernis subterraneis

tonitruis persimiles edebantur, ferra mugire audiebatur: mare fremebat, coelum resonabat, fragor deinde immensus subito, ceu collidentium montium auditus.

[Note: 7] Exiliebant primo lapides ingentes: inde tantus erupit ignis, ac fumus, vt aera totum obumbraret, totum solem occultaret: mox ex die nox, et tenebrae ex luce factae sunt. Existimabantur Gygantes reuixisse: apparebant enim illorum effigies in fumo. Praeterea tubarum sonitus audiebatur. Apparebant quoque nubes, inusitata specie et magnitudine procul intuentibus, incertum ex quo oriebantur. Erat forma et similitudine arboris pini, longissimo velut trunco, elata in altum, quibusdam ramis diffundebatur. Deinde in latitudine euanescebat, candida interdum sordida, et maculosa:

Arsuri timuere gentes fulgura mundi.
Tempus adesse putabant
Quo mare, quo tellus, correptaque regia mundi
Ardeat, et mundi moles operosa laboret.

[Note: 8] Pars ex domibus fugiebat, sub dioque extrema operiebatur: alii ex terra in mare, et rursus ex mari in terrarn profugiebant. Quidam trepidi et amentes praesenti periculo oppressi sunt. Eructabatur immensus cinis, occupabat terram, mare aera: incidebat calidior et densior, quo propius accedebatur. Iam pumices nigri et ambusti, et fracti igne lapides. Pluribus Iocis latissimae flammae atque incendia elucebant, quorum fulgor et claritas tenebris noctis excitabantur. Laedebantur homines pecudesque, pusces, et aues absumebantur. Iam dies alibi, illic nox omnibus noctibus nigrior densiorque, quam tamen faces multae, variaque lumina soluebant. Deinde flammae flammarumque praenuncius odor sulphuris praecesserat per multos diestremor terrae minus formidolosus, quia Campaniae solitus.

[Note: 9] Illa vero nocte ita inualuit, vt non moueri omnia, sed euerti crederentur: crebris, vastisque tremoribus tecta nurabant, et quasi cuncta sedibus suis, nunc huc, nunc illuc abire, aut referri videbantur. Areae ex quibus tecta adibantur, cinere missisque pumicibus oppletae insurgebant, vt si longior sub tecto mora esset, exitus negaretur. Sub dio, leuium exeiorumque pumicum casus timebatur: quidam ceruicalia capitibus imposita linteis constringunt, id munimentum aduersus decidentia fuit.

[Note: 10] Iam hora diei prima, et adhuc dubius et quasi languidus dies: rursus iam quassatio tectis, certae ruinae metus, excessum oppidis. Vehicula quanquam in planissimo campo in contrarias partes agebantur: ac ne lapidibus quidem fulta in eodem quiescebant.

[Note: 11] Praeterea mare in se resorberi, et tremore quasi repelli videbatur: certe processerat littus, multaque animalia mare in siccis arenis destituebat. Ab altero latere nubes atra, et horrenda ignei spiritus, certis, vibratisque discursibus rupta, in longas flammarum figuras dehiscebat: fulguribus illae similes, et maiores erant. Nec multo post illa nubes descendere in terras, operire maria coepit quaecunque oppida, vicos cinxerat. Iam cinis his adhuc tamen rectus irruebat, fugientium tergis densa caligo imminebat, quae torrentis modo infusa terrae, sequebatur in aperto fugientem. Mox nox, qualis in clausis locis lumine extincto. Audires ululatus foeminarum, infantium quiritatus, clamores virorum, alii parentes, alii liberos, alii coniuges vocibus inquirebant. Vocibus noscitabant hi suum casum, illi suoum miserebantur. Multi ad deos manus tollere, plures nusquam iam deos vllos, aeternamque illam, et nouissimam noctem mundo interpretabantur.

[Note: 12] Nec defuerunt qui victis mentitisque terroribus, vera pericula augerent. Paululum reluxit, sed non dies: sed adventantis ignis indicium videbatur, et ignis quidem substitit, tenebrae rursus cinis multus et grauis. Hunc identidem adsurgentes excutiebant, operti alioquin atque oblisi pondere.

[Note: 13] Tandem illa caligo tenuata quasi in fumum nebulamue discessit. Mox dies vere, sol etiam refulsit, luridus tamen qualis esse, cum deficit, solet. Occurrebant trepidantibus adhuc oculis mutata omnia, altoque cinere tanquam nive obducta: metus praeualebat. Nam et tremor terrae perseuerabat, et plerique lymphati, terrificis vaticinationibus, et sua et caliena mala ludificabantur.

[Note: 14] Duae ciuitates conflagrarunt Herculaneum, et Pompeii sedente in theatro populo. Tantus puluis fuit, vt ab eo loco Africam, Syriam, Aegyptum, Romamque penetrauerit. Tocus aer imminens puluere oppletus fuit: sol obscuratus obtenebratusque est. Permultos dies metus erat maximus: nesciebant homines, quidnam rei esset, quod factum erat: nec coniecturari poterant. Existimabant omnia euerti, infima imis misceri, solem in terram ferri.

[Note: 15] Sequenti anno, ignis a terra progrediens vrbem Romam populatus est: subsequuta est pestis grauissima. Iudaei irae et diuinae vindictae tribuebant poenas violati templi, ac ciuitatis a deo electae et euersae, Caesarem Titum, atque Romanos dare interpretabantur.

[Note: 16] In his tot aduersis, ac talibus, Imperator Titus non modo principis sollicitudinem, sed et parentis adfectum vnicum praestitit. Nunc consolando per edicta, nunc opitulando, quatenus suppeteret facultas, medendae valetudini leniendisque morbis: nullam diuinam, humanamque opem nonadhibuit, inquisito omnium sacrificiorum, remediorumque genere. Curatores restituendae Campaniae e consularium numero sorte duxit. Bona oppressorum in Vesuuio, quorum haeredes non restabant, restitutioni adflictarum vrbium adtribuit. Vrbis incendio absumptis operibus, ac templis, ornamenta suorum praetoriorum destinavit. Praeposuit complures ex equestri ordine, quo quaeque maturius peragerentur. Actum fuisset de genere humano, si talibus et tot malis saeuus contigisset, ac truculentus Imperator.

[Note: 17] Inter haec morte praeuentus maiore (vti scribunt) hominum damno, quam suo excessit, Idibus Septembris post biennium, et menses duos, diesque viginti, quam successerat patri altero et quadragesimo aetatis anno. Quod vt palam factum est, non secus ac in domestico luctu, maerentibus publice cunctis, vbique fletus vbique lachrimae fuerunt.

[Note: 18] C. Plinius Secundus Veronensis vir omnium rerum studiosissimus, qui praeclara monumenta ingenii reliquit, licet occupatissimus esset officiis maximis, et amicitia principum, periit, dum superius motis miraculum propius, vt eruditissimus, noscere concupivit, aetatis anno sexto et quinquagesimo. Scripsit idem bellorum Germaniae viginti libros: quibus omnia, quae cum Romanis bella vnquam gessimus, collegit, inchoauit cum in Germania militaret, sed hi libri non extant, perierunt incuria temporum. Nec est quod, si per fata liceret, legere malim.

CAPVT XVI. Domitianus.

1. Domitianus rapax, saeuus, Diuini honoris affectator. Persecutio Christianorum et Mathematicorum.

3. Germani foedus cum Vespasiano et Tito hactenus obseruatum soluunt, et Provincias Romanas vastant.

4. Exercitus Romauos cum Legatis variis praeliis opprimunt, ingentiaque damna Romano Imperio inferunt.

5. Germani acceptis immensis muneribus et tributis annuis stipulatis, pacem concedunt.

6. Domitianus non satis securus ad continendos Germanos Traianum Germanis cis Rhenanis praefecit.

[Note: 1] FLAVIVS DOMITIANVS fratri Tito et parenti dissimillimus, super ingenii naturam inopia rapax, metu saeuus. Primus dominum, et deum se adpellari iussit. Extat de hoc Epigramma Martialis, qui, sicut et Quintilianus plurimum Domitianum laudant: ab eoque amati sunt. Tentauit in Christianos arma, sed facile ceptum repressit, restitutis quos relegaverat. Mathematicos, et Philosophos vrbe pepulit.

[Note: 2] Bellum Ciuile motum a L. Antonio, superioris Germaniae praeside, absens per Normanium Lappium confecit mira felicitate, quum ipsa dimicationis hora, resolutus repente Rhenus, transituras ad Antonium Germanorum copias prohibuisset.

[Note: 3] Germani deinde transrhenani, transdanubianique foedus cum superioribus principibus obseruatum soluunt auaricia Domitiani, quod solitis stipendiis defraudabantur, commoti. Transitis Rheno et Danubio vtraque ripa potiuntur, Galliam, Maesiam, Pannoniam, Vindeliciam, Rhaetias, Noricum, prouincias Romanas, igne, ferro, praeda deuastant, vicos incendunt, vrbes diripiunt.

[Note: 4] Agrippa Pompeius legatus Illyrici: Oppius Sabinus Consularis, Cornelius Fuscus legatus, cui summam belli Domitianus commiserat, cum legionibus caesi sunt: caput Sabini abscissum, per populares circumlatum. Domitianus Rhenum, Danubiumque nauibus in modum pontis contabulauerat: viribus Rom. Imperii Gerinanos inuaserat: verum a Germanis (vt ait Tacitus) tot exercitus oppressi, ac deleti: tot milhares viri cum cohortibus expugnati, ac capti sunt, vt iam non de milite Imperii et ripa, sed de hybernis legionum, et possessione prouinciarum dubitatum sit: damna damnis continuabautur: omnis annus funeribus, et cladibus insigniebatur. Nec iam de libertate Germani (addit Plinius) sed de virtute Ramanorum certabant: ac ne inducias quidem, nisi aequis conditionibus inibant, legesque vt acciperent, dabant: ingentibus damnis immensis muneribus (verba sunt Caecilii Plinii) paciscebamur.

[Note: 5] Empta tandem pax est a Germanis, annua tributa constituta, vti se trans Rhenum, Danubiumque continerent. Nec sic quidem securus omnino Domitianus, iners ipse, alienisque virtutibus tunc inuidus, Traiauum (qui post imperauit) virum et belli, et pacis artibus, vt quisquam illa aetate esse poterat, clarissimum, vt validissimum praesidium exciuit ex Hispaniis, Germanis, quae in Galliis sunt, praefecit, vt Germani transrhenani virtute quoque Traiani, et admiratione, iustitiaque in foedere detinerentur.

[Note: 6] Quibus licet Domitianus coactus fueris pendere, nihilominus Germanicus dictus est. Falsum ex Germania duxit Triumphum, emptis per commercia, quorum habitns et crines in captiuorum speciem formarentur.

[Note: 7] Domitianus ob crudelitatem, conscia vxore sua Domitia Longnia, in cubiculo vulneribus septem contrucidatus est quartodecimo Calendas Octobris, anno aetatis quinto et quadragesimo, Imperii quinto decimo super mensem quintum. Clypei et imagines eius passim, vbique per Romam in terram deiectae, et a populo per ignominiam publice conculcatae.

[Note: 8] Regionibus, et prouinciis, quas nunc Boii possident, praesedit Sosius Senecio vir consularis. Dion Chrysostomus aurea praeditus lingua, Rhetor et Philosophus, cum Philosophi Romae passim a Domitiano proscriberentur, ad Gotos, Germanosque se trans Danubium contulit, exulauitque apud Germanos: orationem Comac composuit etc.

CAPVT XVII. Nerua.

[Note: 1] COCCEIVS NERVA, occiso Domitiano coepit imperare anno Christi, terrarum Domini, Deique rerum vndecentesimo, imperauitaunum vnum, menses quatuor.

[Note: 2] Adoptauit Traianum (qui tum Germaniae, quae est in Gallia Belgica, praesidebat, annum aetatis secundum et quadragesimum gerebat) ipsum Caesarem designauit: Imperii insignia eidem in Coloniam Agrippinensem missa sunt. Domitiani omnia acta rescissa, restituri quos relegarat.

[Note: 3] Porro Nerua periit in hortis Salustianis, aetatis anno altero et septuagesimo.

CAPVT XVIII. Traianus.

1. Traianus Imperaetor salutatus, Germanos magno labore et muneribus ad pacem trahit.

4. Traianus Danubium transit, periculum vitae incidit. Boiorum ad Traianum facta admonitio.

5. Dacia victa et in Romanam prouinciam redacta. Dacorum Rex sibi mortem consciscit. Numisma.

7. Leges contra Christianos latae renouantur persecutio reiterata. Martyrum nomina.

8. Proconsul Bithyniae religionis mysteria quaestione habita indagat, Christianorum innocentiam deprehendit, eamque Traiano aperit. Rescriptum Traiani de Christianis non conquirendis, priorumque legum in hoc latarum abrogatio.

10. 11. 12. Iudaei opinione Messiae aduentantis rebellant, contra Ethnicos immani furore saeuiunt. Iudaeo capitale Cyprum intrare.

13. Romani a Iudaeis poenas sumunt. Iohannes Euangelista an sub Traiano mortuus.

14. An recte imberbis Iohannes pingatur. Oleo feruenti is interimi non potuit.

[Note: 1] MVLPIVS TRAIANVS, apud Agrippinensem Coloniam, Rheno conterminam, et inferioris Germnniae (quae est in Gallia Belgica) caput Imperator salutatus est: Germanos magno labore ad pacem illexit: ipus munera et stipendia ex imperii maiestate largitus est. In vtroque flumine Rheno, et Danubio nauiga vit: de quo Claudianus ita cecinit:

Ante tubam nobis audax Gernmnia seruit.
Caedant Druse tui, cedant Traiaue labores.
Vestra manus quicquid dubio discrimine gessit,
Transcurrens egit Stilico, totidemque diebus
Edomuit Rhenum, quod vos potuistis in annis,
Quem ferro, alloquiis, quem vos cum milite solus.

[Note: 2] Caeterum in Dacos (qui sint, saepius dictum) expeditionem parauit. Traianus indigne ferebat, annua his dependi tributa. Lapideum pontem, ingens et vix credibile opus, infra Sauum amnem in Histro faciundum curauit: viginti pilae ex quadrato et secto lapide constructae, fornicibus coniunctae, totum opus sustinebant: quarum altitudo, praeter fundamenta, erat centum et quinquaginta pedum latitudo pedes sexaginta patebat: distabant inter se centum, et septuaginta pedes: eratque longitudo pontis pedum tria millia: et pedes quadringenti.

[Note: 3] Rex DacorumDecebalus, dux autem Susagus in Moesia Callidromum seruum Laberii Maximi caeperant, munerique Parthorum Regi Pacoro miserant. Primum ad faedus a Traiano cum caeteris Germanis Daci illecti fuerant. Verum deinde viribus Parthorum freti, pacem exuunt, foedus rumpunt.

[Note: 4] Traianus cum copiis Danubium transit: vbi dum incautus agit, pene confossus est ab sicariis a Decebalo immissis. Buri, gentes Boiorum, fungum Romanis literis inscriptum misere Traiano, hortatique sunt et, monuere, vt domum ipse reuerteretur.

[Note: 5] Traianus intrepidus bellum continuauit, cum Dacis conflixit, hostem fudit: totam Daciam trans Danubium in Barbarico solo (quae in circuitu habuit decies centena millia passuum) subegit, atque in prouinciae formam redegit, Colonias deduxit. Segethusa regia (quae nunc Corona nuncupatur) vi capta est Decebalus Rex sibi mortem consciuit. Ea nunc regio Teutonas habet, Sibenburgenses nominamus. Ibi apud Albam Iuliam hic nummus inuentus est hoc anno, mihique donatus a Ioanne Vangione Franco, viro admodum erudito, et medico earum gentium, cum ad me Abusinum (natale solum) petens, diuerteret.

[Note: 6] Porro Traianus Romam reuersus de Dacis triumphauit. Inde arma ad Orientem trans Euphratem vertit. In Armenia cepit Satalam, Elegiamque vrbes. Deinde Babyloniam, Nisibim, Ecbatana, Seleuciam, Arbelam occupat: Vbi Alexander Magnus cum Dario Rege Persarum pugnam conseruit. Inde in mari Rubro Traianus nauigauit, vsque ad Indiae fines ditionem Romanam propagauit.

[Note: 7] Inter haec Senatus ille Ro. cuius authoritas plurimum sub Traiano valuit, leges, quas ante aduersus nos, vt contumelia Deorum insignes tulerat, exerceri Senatusconsulto iussit. Christiani idcirco vulgi, et iudicum impietate captati, quasi deorum immortalium, Reipublicae hostes, laesae religionis Romanae crimine condemnati sunt: complures occisi, omnis ordo, aetas, sexus, per uicos, agros, vario suppliciorum genere adflicti. Inter quos Simeon Pontifex Hierosolymorum, filius Cleopat (qui frater fuerat Iosephi mariti Deisarae Virginis) natus annos centum et viginti cruci ad fixus est. Itidem Ignatius Antiochiae Episcopus Romam missus ad bestias condemnatur.

[Note: 8] Caecuius Plinius Nouocomensis, qui tum proconsul Bithyniae erat, commotus multitudine pereuntium, vltro certatimque ad mortem procurrentium, sollicitus mysteria religionis nostrae, admotis etiam quaestionibus, inquisiuit: deinde Traianuin consuluit, eidem aperit, nihil aliud se de Christianis inuenisse, quam solitos stato die, ante lucem connenire, carmen Christo, sicuti Deo, dicere inuicem: ipsosque sacramento non in scelus aliquod obstringi, sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria committant: aut ne fidem fallant, neue depositum adpellati denegent. Quibus peractis, morem discedendi esse, rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen atque innoxium. Rescripsit Traianus, Conquirendos non esse Christianos: ita quadam ex parte frustratus est leges superiores contra nos latas.

[Note: 9] Sub idem tempus terra tremuit, multae vrbes euersae sunt. Antiochia pene deleta est hoc malo.

[Note: 10] Iudaei tum quoque (gens olim Dei domestica, nunc opinione sua calamitosior) arma corripiunt per orbem Romanum (obierat enim Agrippa vltimus Rex eorum) Romanis rebellant, Messam suum (quem adhuc populus infelicissimus expectat) adfore credebant.

Nonnihil et spei in Christianis collocabant, qui vt culrores vnius Dei tum a Romanis variis adficiebantur poenis.

[Note: 11] In Lybia circa Cyrenem ducibus Andren et Luca, cultores deorum Romanos, Graecosque sine discrimine subito inuadunt, statim trucidant, nec caede contenti: humanis carnibus vesci caeperunt horum intestinis stillante adhuc sanguine cincti, pellibusque velati, multos per medium vsque ad verticem dissecant: plures bestiis dilaniandos obiiciunt, alios inter se digladiari cogunt. Ducenta et amplius ibi hominum millia eo furore armis Iudaeorum perempta sunt.

[Note: 2] Ingens item ab eis caedes in Aegypto patrata: in Alexandria ipsi cultores numinum Iudaeos superarunt. Nec minore clade Cyprii adflicti sunt: culroribus enim deorum occisis, Salaminam vrbem Iudaei solo aequarunt, duce Arthemione conspirarant. Circiter ducenta, et quadraginta millia hominum ibi a Iudaeis trucidara sunt. Quamobrern, lex lata est, qua insulam vel vi tempestatis, vel errore contingere posthac Iudaeo capitale foret.

[Note: 13] Sed non inulra tanta strages mansit. Traianus Lucium Quietum cum exercitu aliisque ducibus contra Iudaeos mittit, ipsos Mesopotamia exturbauit Quietus: deinde per vniuersum orbern terrarum eos, qui conscii caedis fuerant, profligauit: infinita tum Iudaeorum millia occisa, deletaque esse referunt et Eusebius, et Hieronymus: iidem scribunt divum Ioannem Euaugelistam sub Traiano decessisse. Vt Dorotheus tamen Martyr et Pontifex Tyri narrat, diuus Ioannes sub Traiano exulauit ili Pathmo insula: ibique Euangelium scripsit: et Ephesi edidit per Gaium hospitem, et ministrum suum: cuius et diuus Paulus meminit in Epistola, quam ad Romanos scripsit. Post mortem Traiani Divus Ioannes ex Pathmo Insula rediit Ephesum, ibique se iussu Dei sepeliuit. Vixit annos cencum et viginti. Sunt tamen qui dicunt ipsum non sub Traiano, sed Domitiano exulasse in Pathmo.

[Note: 14] Quod adolescens, et imberbis pingitur, pictorum sunt solita mendacia, quibus licet quicquid velint: cum non minor Christo aetate fuerit. Tertullianus refert, quod Ioannes missus a Nerone in feruentis olei dolium, purior, et vegetior exiuerit.

[Note: 15] Traianus apud Selinuntem Ciliciae vrbem, quae deinde Traianapolis dicta est, obiit mortem, cum imperasset annos vndeuiginti, menies sex, dies quindecim. Vixit annos L XII. M. IX D. IIII.

[Note: 16] Quaecunque ab egregiis expectantur principibus, sanctitas domi, in armis fortitudo in Traiano fuere. Optimi cognomen ob virtutes ei inditum fuit: eiusque bonitas deinde caeceris Imperatoribus solennibus adclamationibus oppleta est. Senatus populusque Romanus ita designato Caesari Romae adprecabantur: Sis felicior Augusto, melior Traiano. Primus externorum Romanarum rerum potitus est: nec enim ex Italia, sed ex Hispania oriundus fuis. Cuius etiam regem Carolum, nepotem Imperatoris Maximliani Caesarem, Germania hisce diebus designauit: quem Christus terrarum dominus, deusque rerum amet, et meliorem Traiano reddat: vt labantem Rempublicam Christiatiam tandem fulciat. Traiani tempore procurauit prouincias, quas tenemus C L. Restitutus, Restitutorum monumentum adhuc apud nos extat, supra in Augusto, si libet leges.

CAPVT XIX. Hadrianus.

2. Hadrianus ordinem officiorum militarium et ciuilium instituit, liberalitatem et alias Principe dignas virtutes coluit.

3. Ad persequendos Christianos obtutu propitiandorum Deorum prouocatus, in persecutionem consentit.

4. Religio Christiana defensa. Hadrianus vetat, ne quis ob solum nomen Christiani sine alio crimine reus fiat.

5. Hadrianus Christum inter Deos recipere cogitans, ipsique templum exstruxit, a sacrificulis tamen vano metu territus ab opere incepto desistit.

6. Hierosolyma restaurantur, cultu tamen idololatrico simul introducto, inque locis sacris ad obliterandam religionem Christianam Ethnicorum templis exstructis.

7. Iudaei cultum idololatricum et peregrinos Hierosolymis aegre ferunt bellum parant ex cauernis et similibus locis Romanos aggrediuntur.

8. Duce deinde, qui pro Messia se venditabat, existente, Iudaei aperto Marte agunt, Christianosque ad partes suas, amplectendas frustra inuitant. Christiani a Iudaeis enecati.

12. Quod ista gens per omnem terram hodie dispersa, indicio est ipsos magna deliquisse.

14. Hadrianus Germanis stipendia constituit, pacemque ab iis redimit. Vindelicorum Praefecti.

[Note: 1] AELIVS HADRIANVS adoptatus a Traiano, versu, oratione prosa, vtraque lingua doctissimus, Graecorum studiis nimis deditus, adeo vt Graeculus cognominatus sit: ac a Plinio dictum de eo extet,

In omnibus artibus peritissimus, nihil eorum iguorauit, quae et in pace, et in bello, siue ad principem, siue ad priuatum spectent, incredibilis memoriae, nominatim quosque salutauit, adeo vt nomenclatores corrigeret.

[Note: 2] Officia militaria, munia aulica, et Palatina munera, post Augustum ad certam formam redegit, quae ad Constantinum et Theodosium Imperatores, et declinationem Rom. Imperii paucissimis mutatis obseruata est. Liberalissimus in omnes fuit: non passus est: quicquam a se peti, pro necessitate cuiusque vltro omnia fecit. Aequo animo ferebat etiam ab humillimo quoque se admoneri et corrigi. Talis sit Imperator (dicere solebat) erga quemque, qualem, si ipse privatus esset, erga se Imperatorem esse vellet. Transeuntem mulier quaedam orabat, vt se audiret. Et cum ille respondisset, osium mihi non est, illa deinde clamans, ait, noli ergo imperare. Tum conuersus eam audiuit. Saepe iactauit se ita Rempubl. gesturum, vt sciret rem populi, non suam propriam esse.

[Note: 3] Vulgus imperitum, abusi simplicitate, et clementia noui principis (absque praecepto, teste etiam Divo S. Hieronymo et Eusebio) Imperatores sanguinariis adclamationibus nostros ad poenam deposcere semper consueuerunt, vt scilicet a pietate princeps auspicaretur Imperium: propiciosque deos haberet, qui placati Christianorum, hostium suorum, sanguine successus prosperos Caesari darent: et aduersa a Republ. in caput impiorum auerterent. Plurimi tum qui Christianos oderant, in nos saeuire caeperunt.

[Note: 4] Quadratus Pontifex Atheniensium, legatorum Christi auditor, et Aristides Atheniensis philosophus eloquentissimus, libros, in quibus tutati sunt religionem nostram, praesenti Hadriano legendos exhibuerunt: et tantae admirationi omnibus fuerunt, vt persecutionem grauissimam illorum excellentia sedarent ingenia. Serenus quoque Granius legatus Galliae Belgicae, vir adprime nobilis, ad Hadrianum literas mittit, iniquissimum esse dictitans, clamorib. insanis vilis pleheculae, hominum innocentium sanguinem concedi, et sine vllo crunine, nominis tantum, et sectae reos fieri. His omnibus commotus Hadrianus, Minutio Fundano proconsuli Asiae rescripsit, sine obiectu criminum Christianos condemnandos non esse.

[Note: 5] Cogitauit, et Christum inter deos recipere, et templa sine simulachris in omnibus ciuitatibus, quae Christo dicarentur, extrui iussit: quae idcirco quod numinanon habebant, Hadriani longo tempore, vsque ad Constantinum dicta sunt. Sed Hadrianus a proposito deterritus est per sacrificulos et philosophos: qui in fatis esse dicebant, si hoc faceret, deorum religionem, cum Romani Imperiimaiestate interituram, et omnes Christianos futuros, caetera templa deserenda.

[Note: 6] Hierosolyma pridem euersa, rursus habitari iussit, atque vrbem Aeliam Capitolinam, siue vti apud Ptolomaeum lego, Capitoliam, adpellauit, Ioui item ex aduerso templi aedem excitauit. In aditu quondam templi statuam suam equestrem dedicauit. In loco resurrectionis Christi seruatoris nostri, simulachrum Iouis: in Crucis viuificae rupe, statua Veneris marmorea a cultoribus deorum posita: et vbi Christus terrarum Deus natus est, cultus Adonidis amasii Veneris institutus est. Arbitrabantur authores persecutionis ita tolli posse fidem resurrectionis, et immortalitatis, si loca sacro sancta Christianis numinum cultu polluissent. Hoc ita mansit per annos circiter centum et octoginta, vsque ad Imperium Constantini.

[Note: 7] Porro bellum hinc graue et diuturnum natum est. Magno enim dolore adficiebantur Iudaei, atque indignabantur, peregrinos secum habitare in ciuitate, et illud quoque grauius ferebant, externa sacra fieri. Quieuere tamen ab armis et caedibus Hadrianum veriti: qui per ea tempora in vicinis locis constiterat. Nihilo tamen secius clanculum conuentus agebant, commeatus, arma praeparabant: quibus vti possent, quoties belli necessitas poscerer. Posteaquam vero longius aberat Hadrianus, in arma vertuntur: quanquam aperta acie cum Romanis congredi ausi non fuerint: tamen decauernis, et cuniculis, moenibusque, quasi latrocinia agitabant, quoties violabantur, per occultos meatus subterraneos, quos ante ad hunc casum fecerant, elabebantur. Impetus eorum primo Romani contempserunt.

[Note: 8] Defuerat hactenus Iudaeis dux, Deinde quidam nomine Barcozabas, id est, filius mendacii, Messiam se diuinitus missum mentitur: stipulam succensam in ore anhelitu ventilabat, vt flammas euomere putaretur. Huic Haquiua, Hebraeorun vates adhaesit, eumque immutato nomine nuncupauit Barcocaban, hoc est, filium stellae, de qua Bileamus apud Mosen Balaco Regi praedixit. Darah, inquit, cocabmi Iacob: id valet, orietur stella ex Iacob. Vniuersa tum prouincia tumultuari coepit: et qui vbique gentium erant, conspirauere Iudaei. Vniuersus orbis terrarum ex motu Iudaeorum concussus est. Multa mala partim clam, partim aperte in Romanos edebant Iudaei. Animos quoque Christianorum Cocabas ille tentauit, hortatusque est ad societatem belli, vt consilio, armisque communibus, parique studio cognatam religionem, et vnius veri summique Dei cultum, aduersus Romanos, falsorum numinum cultores adsererent. Quod cum Christiani recusarent, variis ipsos cruciatibus enecant.

[Note: 9] Hadrianus vbi intellexit, quam graue et periculosum bellum exortum foret, praecipuos Romanorum duces aduersum Iudaeos misit. Attinium Ruffum, Martium Turbonem, et alios quorum primus Iulius Seuerus, in Iudaeam ex Britannia vocatus. Hic minime ausus est praelium committere, multitudine impar erat, et hi de salute desperauerant. Diuisis igitur copiis, carptimque adortus est, vr quosque poterat comprehendens pro multitudine militum, atque tribunorum, tum ab alimentis et commeatu interclusos, tardius

[Note: 10] Decem enim annos cum ipsis bellatum est: pauci admodum euasere, atque a caede superstites fuerunt. Arces eorum quinquaginta celeberrimae dirutae sunt. Vici ad nongentos, et octoginta quinque (qui sane frequentes, et nominatissimi erant) direpti, et mox igne consumpti sunt. Viri in praeliis bellicosissimi ad quinquaginta millia, et trecenta caesi sunt, fame, igni, morbis ingens multitudo absumpta: fere omnis Iudaea desolata est. Barcocabas ac Hadriano occisus est. Vltima haec Iudaeorum strages, atque ruina. Huc vsque, sicuti est apud Philonem, reges habuerant post excidium Hierosolymorum, Agrippam, atque Agrippinum.

[Note: 11] Omnis tum dignitas penitus ablata, per orbem terrarum reliquiae diuenditae sunt. Lege cautum est, ne posthac perpetuo, vel aduenarum iure, terram patriam (ne vestigio quidem) salutare Iudaeo liceret, ne dum Aeliam intrandi ius esset.

[Note: 12] Quanta deliquerunt fiducia legis mortuae et patrum inflati? probat exitus hodiernus ipsorum, dispersi, palabundi, et coeli et soli sui extorres vagantur per orbem, sine lare, sine homine, sine deo, rege. Reginoburgium, caput Boiorum, se ante natum Christum habitasse credi postulant: tamen hoc anno expulsi exactique. Aedes eorum dirutae, soloque aequatae sunt: ibi Deiparae virgini victrici templum construitur, frequensque coit sturnatim populus.

[Note: 13] Fuit Hadrianus omnium curiositatum explorator: quaecunque legit, autaudiuit, experiri conatus est. Omnes prouincias adiuit, per omnes vrbes Imperii peregrinatus est: amator pacis, nullum mouit bellum. Omnes neruos intendit ad pacem per orbem terrarum retinendam. In Germaniam transiit, pacis magis quam belli cupidus. In Danubio, Rhenoque nauigauit. Adeo tamen militiae diligens fuit, adeo milites exciuit, vt equites eius armati Danubium transnatauerint, et hostes obstupefecerint.

[Note: 14] Querentibus Germanis de imminutis stipendiis, cognita causa faedus composuit, ab ipsisque pacem redemit: munera haud mediocria ipsis distribuit. Germani receptis pecuniis nihil nouarum rerum moliti sunt. Vindelicorum tum Duces fuerunt Aelius Verus, L. Aurelius Annius, Tiberius, et Italicus vir consularis. Vixit Hadrianus annos LXXII. M. V. D. XVII. Imperauit annos XXI. M. XI.

CAPVT XX. Antoninus Pius.

4. Daci Romanum Imperium inuadere tentantes ad pacem alliciuntur. Militaris disciplinae notabile exemplum. Germanorum Trans - Rhenanorum foedus.

[Note: 1] TITVS AELIVS ARRIANVS ANTONINVS PIVS, quem Hadrianus adoptauit, natura omnium principum clementissimus fuit, et placidissimi ingenii. Vnde merito cognomen Piia vir tutibus sortitus est, pacis amator, nec gloriae cupidus. Dicere solebat, malle se vnum ciuem seruare, quam mille hostes occidere. Eloquentiae singularis, Rhetoribus, Philosophis, per omnes prouincias salaria et honores decreuit: formaque conspicuus fuit: largus sui, alieni abstinens.

[Note: 2] Nullam prouinciam adiit, quod grauis esset, principis etiam parci comitatus prouincialibus: in vrbe resedit, vt medius vndique nuncios cituis acciperet. Nulli eorum, quos Hadrianus prouexit, successorem dedit. Nihil sordidius, imo crudelius esse dictitabat, quam si hi Rempub. arroderent, qui nihil in eam suo labore conferrent.

[Note: 3] Quanta in eo aequitas fuerit, nationes exterae declarant: quae (vt etiam nostrates referunt) positis armis, ipsum vt patrem, vt numen aliquod terris de coelo demissum venerati sunt causasque suas, et controuersias eius arbitrio permiserunt. Numae Pompilio in omnibas comparatus fuit. Tantae authoritatis apud omnes gentes, vt per tres et viginti annos prorsus sine sanguine ciuili, et hostili (quod neminiprincipum contigit) imperauerit.

[Note: 4] Dacos et caeteros Germanos in initio post Hadriani mortem inuadere Romanos fines meditantes, facile virtutibus ad pacem et faedus illexit. Erat hisce temporibus Auidius Cassius legatus prouinciarum, quas nos iam tenemus. Tria millia Transdanubianorum Danubii ripis hostili animo consederant, quos negligentius agentes, auxiliaria manus authoribus Centurionibus circumuenit, atque trucidauit: et ingenti praeda ad Cassium rediit. Sperabant Centuriones praemium, quod perparua manu tantum hostium, segnius agentibus et ignorantibus ducibus suis deleuissent. Cassius rapi illos, ac in cracem iussit tolli, seruilique supplicio adfici: causans euenire potuisse, vt insidiae essent, et ita reuerentia Maiestasque Imperii periisset. Cum ingens in exercitu seditio orta esset, prosiluit nudus, solo campestri tectus, et ait, percutite me, si audetis: et corruptae disciplinae facinus addite. Tunc conquiescentibus seditiosis, meruit rnetui, quia non timuit. Terroreque huius facti perculsi Transrhenani, centum annorum faedus ab Antonino absente petierunt.

[Note: 5] Iustinus Philosophus, Christianae pietatis mystes, Antonino et filiis eius, Senatuique Romano librum seriptum contra Deos pro religione nostra obtulit Romae atque insidiis Crescentis Cynici Philosophi accusatus, pro Christo sangiunem suum fudit.

[Note: 6] Caeterum Antoninus, vbi Antoninum generum suum adoptauit, febre decessit, aetatis anno altero et septuagesimo. In numerum Deorum, vt omnes Imperatores, qui bene gubernarunt, relatus est a Senatu Romano. Roma enim alios deos recepit, Caesares dedit. Fuit eidem ara in prouincia, quam habitamus, dicata extat inscriptio, quam supra in Augusto offendes. Ritum huiusmodi consecrandi Imperatores explicare necesse est.

[Note: 7] Vita, defuncto Imperatore, erat tota urbe Romana quasi luctus quidam festae celebritati promiscuus. Corpus quidem sumptuoso funere more caeterorum hominum sepeliebatur. Ceream deinde imaginem, morruo quam simillimam fingendam curabant: eamque in Regiae vestibulo proponebant supra eburneum lectum, maximum, atque sublimem, vestibus instratum aureis, et imago illa ad aegroti speciem pallida recumbebat. Circum lectum vtrinque magnam partem diei sedebant, a laeua quidem Senatus omnis atratus, a dextra vero matronae, quas virorum, aut parentum dignitas honestabat. Quae sine omni mundo muliebri lugentium speciem prae se ferebant: nulla aurum gestabat, nulla monilibus ornata conspiciebatur, omnes vestibus albis exilibus indutae

[Note: 8] Medici quotidie ad lectum accedebant, inspectumque velut aegrum deterius se habere subinde pronunciabant. Deinde vbi iam visus obiisse mortem, lectum humeris attollebant Equestris, Senatoriique ordinis nobilissimi, ac lectissimi iuuenes: perque viam sacram in vetus forum deferebant, vbi magistratus Romanorum deponere Imperium solebant. Vtrinque autem gradus quidem erant ad scalarum similitudinem extructi, in quibus altera ex parte puerorum chorus erat e nobilissimis, atque patriciis: altera foeminarum illustrium hymnos in defunctum carminaque canentum, numeris lamentabilibus. Quibus peractis, tollebant iterum lectum, atque extra vrbem in campum Martium deferebant. Vbi qua latissime campus patet, suggestus quidam ex ingentibus lignis specie quadrata extructus erat in formam tabernaculi: quod interius totum aridis fomentis oppletum, extra intextis auro stragulis, atque eboreis signis, variisque picturis exornatum erat. Infra vero alterum minus positum, fonna et ornatu persimile erat. Tertium item, et quartum semper superiore contractius, ac deinceps alia, donec ad extremum, quod est omnium breuissimum, perveniatur.

[Note: 9] Lecto igitur in secundum tabernaculum sublato, aromata, atque suffimenta omnis generis, fructus, herbas, succos omnes odoratos conquirebant: atque omnes aceruatim effundebant: certatim quisque hoc munere perfungebatur. Vbi ingens aceruus aromatum adgestus erat, ac locus omnis expletus, tum circa aedificium illud equitabant vniuersi equestris ordinis certa quadam lege recursu, et motu in orbem decurrentibus. Currus item circum agebantur insessi purpuratis rectoribus, qui personas ferrent ducum omnium Romanorum, principumque illustrium.

[Note: 10] Quae vbi celebrata erant, facem capiebat Imperii successor, eamque tabernaculo admouebat. Tum caeteri omnes vndique ignem subiiciebant, cunctaque illico fomitibus illis aridis, odoramentisque referta igni valido corripiebantur. Mox ab extremo, minimoque tabernaculo, tanquam e fastigio quodam, simul cum subiecto igni Aquila dimittebatur, quae in coelum credebatur ipsam principis animam deferre, ac iam ex illo vna cum caeteris numinibus, Imperator colebatur.

[Note: 11] Patres ne consultos tam dementes fuisse, vt diuinitatem, quam mortales stultissimi non possidebant, sese tribuere alii posse opinarentur: et tam stolidos extitisse, qui istis ineptissimis ludibriis coelum aperire crederent, satis mirari non vacat. Nummi apud nos passim ab agricolis, vbi vestigia antiquorum oppidorum visuntur, effodi solent: in quibus huiusmodi aedificium, et inde Aquila volans conspicitur, cum hac inscriptione:

CAPVT XXI. M. Antoninus.

3. Parthi inuadunt Romanas Prouincias. Romani eos pellunt, inque Mediam et Babyloniam penetrant.

5. Callidum cuiusdam commentum quo metum incutere Romanis Ciuibus intendit, vt vrbem deserant et depraedandi occasio sese offerat.

6. Chatti et Chauci Gallias irrumpunt. Britannia rebellat. Vindelici Praesides.

9. Germani per Legatos pacem postulant, quae ex sententia Lucii conceditur. Lucii mors.

10. Nouum bellum Mascomannicum, idque grauissimum omnium, quae vnquam extiterunt Nomina gentium conspirantium. Pestis totos exercitus delet.

12. Antoninus ad exhauriendos militiae sumptus omnem suam supellectilem et Coniugis ornatum vendit auctione publica.

13. Antoninus Germanos Pannonia pellit, Marcomannos delet. Hostem vltra Danubium prosequens magnum discrimen incidit.

14. Legio Christiana pluuiam et fulmen in hostes impetrat precibus suis. Germani deleti. Leges contra Christianos latae abrogantur, poenaque in accusatores Christiani nominis sancita.

16. Antoninus ob rebellionem in Oriente ortam Marcomanniam aggredi nequit. Ornamenta imperialia vendita a volentibus redimuntur.

17. Bellum cum Marcomannis redintegratum. Antoninus Marcomanniam et Sarmatiam Romanas prouincias facere annititur Mosbo lethali corripitur.

18. Eius cura de dignitate imperii conservanda et timor Germanarum gentium. Mors Antonini.

19. Optimis Imperatoribus per centum annos succedunt pessimi. Calamitas Reipublicae maxima.

20. Militaris turba imperium cauponatur. Tyrannis cum bellis internis et externis vastant imperium.

21. Pestis et aliae eiusmodi calamitates. Maiestas imperii per mulierculas servata.

[Note: 1] MAVRELIVS ANTONINS PIVS, ante Annius Verus dictus: sapientissimus grauissimusque principum, omni virtutum genere se exercuit, literarum studio, nemini Graecorum, Romanorumque secundus. Quamobrem Philosophus et cognominatus est, et fuit. Praeceptor eius in Grammaticis Eutythius Proculus Siccensis, extat in Bibliothecis Boiariae, non longe e patria mea. Admodum clemens atque ciuilis erga omnes fuit. Adeuntium cuiuis dextram placide dabat.

[Note: 2] Tranquillitati summae successerat (quo manifesta fiunt rerum humanarum volumina) saeuissima tempestas, cui diuinitus Marci prudentia, constantiaque obiecta est. Nisi hisce virtutibus praeditus rector contigisset, de Romano Imperio actum fuisset: adeo terrae motus, inundationes aquarum, lues grauissima, genus humanum, orbem terrarum adflixerunt. Locustae infestae agris, depastae sunt prata et arua. Fame inde laboratum est. Crebra quoque bella, ferocissimi hostes emicuere.

[Note: 3] Vologesus Rex Parthorum, fugato Attidio Corneliano, qui Syriam tum administrabas, Romanas inuasit prouincias, interfecto legato, caesis legionibus, Syris defectionem

meditantibus, orientem vastauit. Imperator L. Aurelius Antoninus Verus (ante L. Commodus dictus) frater et filius adoptiuus Marci, contra Parthos arma mouit. Ipse Antiochiae voluptati deditus erat. Duces eius Statius Priscus, Auidius Cassius, Martius Verus confecerunt bellum Parthicum: prouinciis Romanis non solum Parthos expulerunt, sed et Babylonem in Mediamque penetrarunt.

[Note: 4] In Babylonia de templo Apollinis, ex arcula aurea, quam miles forte inciderat, spiritus pestilens euasit. Inde pestilentia subsecuta, totum orbem adflixit: nec minus fames, inundatioque saeuit.

[Note: 5] Tum quidam ex his calamitatibus, et solitudine hominum, diripiendae Romae occasionem quaerens, cum quibusdam consciis concionabundus de Caprifico arbore in campo Martio asseuerauit, ignem de coelo lapsurum, finemque mundi adfore, si ipse lapsus in ciconiam verteretur. Decidens deinde ex sinu ciconiam emisit. Sed proditus Marco est, ad ipsumque deductus. [Note: 6] Imperator confesso veniam dedit.

Chatti quoqeu, et Chauci transrhenani Germaniae Magnae populi, Gallias irrumpunt, vastant. Item Rhaetos. Vindelicos, Noricum parisaeuitia peruagantur. Britanni quoque rebellant, contra hos Calphurnius Agricola missus est. In Gallias et Cermaniam cisrhenanam proficiscitur Diaius Iulianus, qui post imperauit. Noricorum, Vindelicorumque duces Ausidius Victorinus, et P. Aelius Pertinax, post Commodum rerum potitus, patrio etiam carmine apud nos celebratus, ab hostili Germanorum incursatione Rhaetias, Vindeliciam Noricumque vindicarunt.

[Note: 7] Marcomani quoque (Sueuorum natio est, quaetumin Boemia sedebat, vsque ad Danubium protensa) Romanis imminebant, Pannonias, Moesias, Illyricum vastabant, dum geritur Parthicum bellum. Tantusque timor belli Marcomanici fuit, vt vndique sacerdotes acciti fuerint, peregrini ritus impleti. Roma omni genere religionum lustrata, celebrara Romano ritu, lectisternia per septem dies. Scriptum ducibus, vt quauis arte bellum traherent, ac suspenderent, donec orientale finiretur: ambos Imperatores necessarios esse bello Germanico.

[Note: 8] Reuerso igitur L. Antonino, ambo Imperatores M. et L. (ea enim tempestate primum Respubl. a duobus Augustis aequo iure administrata est) paludati vrbe profecti sunt. Marcomani omnia conturbarant, aliae quoque gentes pulsae a Marcomanis, bellum Romanis minabantur, nisi reciperentur, in Romanoque solo sedes concederentur. Amissus est Furius Victorinus praefectus praetorio: eiusque exercitus interemptus.

[Note: 9] Imperatores iam Aquileium venerant, quo Germani (qui iam ab armis Pannonia relicta discesserant domum) legatos mittunt, pacem postulant, authores tumultus interemptos esse referunt, veniamque praeteritorum orant, se posthac neminem regum, qui non sit a Romanis principibus datus, passuros pollicentur. Lucius cum nihil periculi amplius esset, Romam redeundum censebat. Marcus vero existimabat Germanas fugam simulare, et caetera, quae pacem ostenderent: ideo ne tanti conatus adparatusque frustra forent, instandum esse dicebat. Vrgente tamen Lucio, compositis prius omnibus, quae ad munimen Italiae atque Illyrici pertinebant, Romam reuertuntur. Lucius subito morbo, quem Apoplexiam Medici nostri vocant, interiit.

[Note: 10] Inter haec omnes gentes ab Illyrici limite, vsque in Galliam conspirant, Marcomani, Varistae, Eumunduri, Boiemiae tum incolae: quibus coniuncti ab orientis ora Quadi, Danubii ripam in Germania insidentes. Atque hi omnes Sueui fuerunt. Quibus auxiliares fuerunt Boiorum nationes, et Venedorum atque Sclauorum trans Vistulam et citra eo tempore habitantium. Quorum haec nomina Buri, Hirri, Halii, Salii, Laziges, Guthones, Vandali, Sarmatae, Roxolani, Basternae, Alani, Peucini, Sicobotes, Saboci, Cystoboci, siue Castoboci. Horum Ptolomaeus fere, qui sub idem tempus quam clarissime Mathematica commentatus est, mentionem facit. Hoc bellum grauissimum fuisse, quantum nulla vnquam memoria, extiterit, tradunt Romani scriptores, Marcomanicum vocari solet. Grauis pestilentia multa millia paganorum, et militum absumpserat: pene ad internecionem Romanus deletus est exercitus.

[Note: 11] Marcus omni cura hanc expeditionem parauit. Seruos (quemadmodum bello Punico factum erat) in militiam asciuit, quos Voluntarios, exemplo Volonum, adpellauit. Armauit etiam gladiatores, hos obsequentes latrones nuncupauit. Dardaniae quoque, ac Dalmatiae milites legit: emit et auxilia Germanorum contra Germanos. Quosdam in deditionem accepit infinitos in Romano solo collocauit, plurimos in Italiam transduxit.

[Note: 12] Cum autem hoc bello aerarium exhausisset, stipendiaque (quae militibus largiretur) deficerent, neque in animum induceret, vt prouincialibus, Senatuique molestus esset, extra ordinem aliquid tributorum imperando, auctionem, sectionemque fecit, instrumenta Imperatoriae supellectilis, Caesareique cultus, ornamenta et res aulicas in foro Traiano distraxit: aurea, Chrystallina, Myrrhina, argentea vasa et pocula: gemmas, mundum muliebrem, vxoris Faustinae, vestem suam et coniugis auratam, sericam vendidit: signa quoque cum tabulis magnorum artificum. Per duos continuos menses isthaec venditio celebrata est: tantumque auri redactum, ut reliquias Marcomanici belli ex animi sententia persequeretur.

[Note: 13] Nam et Pannonias, Germanis pulsis, seruitio liberauit. Marcomanos in transitu Danubii deleuit, praedam excussit, prouincialibus reddidit. Multi tamen nobiles Romani, plurimarumque gentium proceres bello hoc Germanico, atque Sueuico interierunt, quibus omnibus statuas in foro Vlpiano posuit. Suadebant saepius amici, ut a bello discederet, Romamque veniret: monitus ipsorum contempsit, in proposito perstitit: Danubioque traiecto, Quadorum regionem, Danubio continuam (quam Marcofeltas nominamus) occupat. Ibi fugam simulantibus Germanis, ad insidias, locaque iniqua cum omni exercitu tractus, a subito erumpentibus Germanis circumuentus est. Romanus miles non solum de labore, via, defatigatus, verum aestu, et siti quoque laborabat. Nec spes vlla erat salutis, quin vti pecudes et oues deprensi in cauea, multi a multitudine hostium trucidarentur, atque mactarentur.

[Note: 14] Legio tum Christiana comprecationibus pluuiam exercitui Romano, quo sitim sedaret, et aduersum Germanos fulmina diuinitus impetrauit. Manus Germanorum de coelo tacta ad internecionem deletur absque opehumana. Extant Imperatoris literae, quae testantur Christianorum militum precibus se, et Romanas vires seruatas esse. Legio inde Christianorum Fulminatrix cognominata est. Et Augustus nostrates, non tantum crimine, et legibus aduersus nos latis, soluit, sed et poenam accusatoribus Christianorum edicto publico comminatus est et statuit. Dedicarant et ipsi Marco religionis nostrae apologiam, legendamque exhibuerant, Iustinus Philosophus, Melito Asianus Sardensis Episcopus, Apollinarius Asiae Hieropolitanus pontifex, et Bardesanes ex Mesopotamia oriundus.

[Note: 15] Ingratissimi hominum Romani, ex inueterato in nomen Christianum odio, magicis artibus, moribusue Marci, caeleste beneficium, diuinamque opem tribuunt, quod et Claudianus docet, ita scribens:

Nec tantis patriae studiis ad templa vocatus
Clemens Marce redis, quingentibus vndique cinctam
Exuit Hesperiam, paribus fortuna periclis.
Laus ibi nulla ducum, nam flammeus imber in hostem
Decidit: hunc dorso trepidum flammante ferebat
Ambustus sonipes, hic tabescente solutus
Subsedit galea, liquefactaque fulgure cuspis
Canduit, et subitis fluxere vaporibus enses:
Tum contenta polo mortalis nescia teli,
Pugna fuit, Chaldaea Mago seu carmina ritu
Armauere Deos: seu quodreor, omne Tonantis
Obsequium, Marci mores potuere mereri.

[Note: 16] Voluit deinde Marcomaniam, hoc est Boemiam adgredi armis, eamque in formam prouinciae redigere. Verum in oriente Auidius Cassius rebellauit, coactus Marcus Orientem petiit. Cassius occisus est, caput eius abscissum, ad Marcumque delatum. Qui reuersus Romam, ornamenta Imperialia, quae ante vendiderat, redemit ab emptoribus. Nulli quidem, qui ea seruare voluit, ac reuendere noluit, molestus fuit.

[Note: 17] Deinde rursus ad conficiendum bellum Marcomani cum conuersus, triennio cum Quadis, Marcomanis, Sarmatis bellauit.

Connitebatur Marcomaniam, et Sarmatiam, hoc est Boemiae et Polamae regnum prouincias facere. In administratione huius belli apud Carnuntum morbo subito corripitur.

[Note: 18] Vbi salutem desperauit, aduocauit amicos et filium, et hortatus est, ne reliquias belli contemneret, atque ita maiestatem Rom. Imperii proderet Terrebant Marcum Germani gens vicina, quam nondum plane subiecerat, sed partim in societatem munificentia adsciuerat, alios bello, armis domuerat. Nonnulli effugerant, qui metu Marci in praesens se continebant. Timebat Marcus ne despecta filii aetate, laeta bello gens arma resumeret. Haec secum voluens defecit Bendobonae, aetatis anno sexagesimo primo, Imperii vndeuicesimo supra mensem. Imperauit cum fratre nouem, solus decem. Decessit filio Commodo haerede, cum maximo Reipubl. incommodo.

[Note: 19] Per hosce octoginta annos (tot enim ab exitu Domitiani ad Commodum numerantur) diuino fauore contigere Romanae aulae procerum mitissimi: qui egregie, persancte, nec minus fortiter domi forisque Rempublicam administrarunt. Non necessitate, adulationeque (vti fit) verum verissime, meritissime cognominati sunt Patres patriae, sanctissimi, sapientissimi, principes optimi, prudentissimi, clementissimi Imperatores. Centum deinceps anni subsequuntur pestilentes, calamitosi, infames, perniciosi Reipublicae, bonis malisque omnibus. Quidam nostratium, vltima fata impendere orbi terrarum, rebusque, et Christum regem coeli in maiestate aduenturum eo seculo opinati sunt, scriptisque prodiderunt. Fuit tempestas sane concitatissima crebris bellorum tumultibus, turbulentissima ciuilium armorum procellis, continua principum mutatione insignis, quorum maxima pars saeui, truculenti, auari, caedis, sanguinisque auidissimi: stupris, ganeis dediti: flagiciis supra captum humanum (quae mihi aperte nominare religio est) polluti. Virtutum literarumque hostes, optimi cuiusque capitales inimici. Quos etsi suprema illa Maiestas, salutaribus patronis, sed admodum paucis, interpolarit, ne omnino periret Romanum Imperium, parum tamen hi proficere potuerunt, breui rerum potiti, perempti, trucidatique sunt: posthabita tum Senatus, populique Romani authoritate.

[Note: 20] Turba militaris subito principes dedit: subito eodem scelere sustulit. Imperium enim cauponari solebant: ita omnes Caesares, vi, fraudeque perierunt sine discrimine iuxta boni, malique, Praetereo latronum bella, Triginta Tyrannos, qui per diuersas orbis partes Rempublicam rapuerunt, dilacerarunt, vexarunt. Illustrissimus quisque atque ditissimus ciuium interemptus est in Italia, et prouinciis. Quae praeter saeuissimorum dominorum compilationes, a Germanis in Occidente, a Parthis, Persisque in Oriente, crebris excursionibus vastatae, direptae exhaustaeque sunt.

[Note: 21] Pestilentia, fame crebro laboratum Roma incendio vastata, ibique templum pacis incensum. Nequaquam loqui, quae sentiebas: at sentire, quae loquebare, licebat. Ea infelicitas temporum erat: tot calamitatibus durasse Rempubl. aut omnino Romanum nomen, mirari soleo. Quid miseris tum illis, qui haec omnia perpessi sunt, animi fuisse credis? cum legenti duntaxat, ac obiter reuoluenti memoria, horrorem, et dolorem incutiant. O miseranda, o lugenda Respubl. Romana, quam iure pilam fortunae dixeris. Huccine venere imbecillitatis Romani rerum Domini, vt per mulierculas Victorinam in Occiduo sole, Zenobiam vero ad Eurum, seruati, armisque defensi sunt? Sub Diocletiano caput sustulit Romana Maiestas, quem parentem, conditoremque aurei seculi rerum autores vocare solent. Iam inscriptiones numismatum, quae in Boiaria reperi, et inueni, Commodumque paucis subtextam, etc.

CAPVT XXII. Commodus.

1. Commodi vitia. Vt is sese in voluptatibus Romae volutare possit, bellum Marcomannicum pene confectum deserit, pacemque a Germanis redemit.

2. Britanni, Germani in Galliis, aliaeque nationes rebelles cum bello latronum sedantur. Calamitates Romae exortae.

4. Legatus Vindelicorum. Apollonius Senator ob religionem a seruo accusatus martyrio coronatur.

[Note: 1] MAVRELIVS COMMODVS ANTONINVS imperauit annos tredecim: saeuior Domitiano, impurior Nerone fuit. Ab aulico famulitio (quos mures, et tineas Imperator Licinius vocare solebat) corruptus est. Hi cum voluptates Vrbis crebro adolescenti commemorarent, perpulere eundem, vt contra monita parentis, contra consilia amicorum paternorum, bellum a patre contra Germanos coeptum, et pene confectum, desereret. Nam Germanos magnis praemiis in amicitiam sibi adiunxit, qui (vt ait Herodianus) periculorum despicientes, aut populationibus, incursibusque victum parant, aut proposita mercede pacem venalem habent. Commodus igitur, vt pecunia, qua maxime abundabat, securitatem redimeret, nihil Germanis, videlicet petentibus, denegauit. Regibus Germanorum addictus arma deposuit, Romamque profectus est. Vbi omni flagitiorum scelere se contaminauit: crudelissimus in omnes, etiam suos, fuit.

[Note: 2] Britannia, (cuius duces Clodius Albinus et Iunius Seuerus) Dacia, Germani in Gallia, eius imperium detrectarunt, omnia sedata perduces sunt. Maternus quidam conquisita ingenti latronum manu, grauiter Hispanias, Gallias, Italiam adtriuit: Romam quoque tentavit, vbi proditus a suis occubuit. Romam incendium, fames, pestilentia adflixit. Templum pacis combustum est.

[Note: 3] Tandem electus cubicularius Q. Aelius Laetus, Praefectus praetorio, Martia concubina, aduersus Commodum conspirant: veneno primo hominem adgrediuntur. Quod cum parum proficeret, per Narcissum athletam, cum quo exerceri solebat, Commodus strangulatuse st anno aetatis tricesimo secundo. Si fecit, sic passus est. Nomen eius ex omnibus monumentis erasum.

[Note: 4] Legatus in prouincia Vindelicorum, quam Boii tenent, fuit Septimius Seuerus, postea Roma potitus: canitur adhuc apud nos. Apollonius Senator Romanus, accusatus a seruo, quod Christianus esset, iussus religionis rationem reddere, insigne volumen primus latinorum Romana lingua de religione nostra scripsit: et in Senatu recitauit, securique percussus est sententia Senatus ob pietatem in Christum. Vetus enim lex erat, Christianum delatum, nisi negaret Christum, non dimittendum, sed capite plectendum esse.

CAPVT XXIII. Pertinax.

2. Pertinax imperio potitus a militibus, quod sanctitatem ipsius ferre non poterant, trucidatur. Commentarii de Religione Christiana Latini.

[Note: 1] PVBLIVS AELIVS PERTINAX obscuris crepundiis apud Ligures natus, eruditissimum Grammaticum Sulpitium Apollinarem audiuit. Post quem Grammaticen professus, ludum aperuit literarium. Vbi cum minus lucri esse videret, ad militiam se contulit: egregie operam rebus bellicis nauauit, a Marco amatus, in Senatumque electus, A Commodo legatus in Britanniam missus est, eam, et exercitus in ea alium Imperatorem flagitantes pacauit. Deinde a Commodo, praefectus Vrbis creatus est. Intersecto Commodo, percussores Commodi ei Imperium obtulerunt, quod senatusconsulto accepit. Spes erat omnibus, per eius virtutes restitui posse omnia. [Note: 2] Verum Vrbanae cohortes, praetorianique milites, Imperatorum custodiae adhibiti, rapinae, stupris, ganeae sub Commodo adsueti, sanctitatem Pertinacis ferre non potuerunt: impetuque in Palatinas aedes de improuiso facto, quinto Calendas Apriles Imperatorem trucidarunt. Vixit annos LX. M. VII. D. XXVI. Imperauit menses duos, dies quinque et viginti. Sub idem tempus. Victor primus Pontifex Romanus de religione nostra latine commentatus est: secundus post Appollonium Theologus factus.

CAPVT XXIV. Iulianus.

1. Romanum imperium venum exponitur, plurimumque licitanti Iuliano addicitur. Militum mores corrupti.

2. Iulianus Senatus Consulto Imperator salutatur, a militibus limitaneis repudiatur, alii Caesares declarantur.

3. Seuerus cum Germanorum auxiliis Romam petit. Iulianus intercessionem Virginum Vestalium et Senatus frustra petit.

[Note: 1] IDIVS IVLIANVS SEVERVS. Mediolanensis, Iureperitus, ingenti pecunia emit a militibus praetorianis Imperium. Nam cum hi Pertinacem occidissent, venale Rom. Imperium proscripsere. Flauius Sulpicianus Consul, praefectus Vrbis, socer Pertinacis, et Iulianus licitati sunt. Cumque ille suspectus ob adfinitatem occisi Imperatoris militibus esset, et hic plura promitteret, admissus in castra Imperator salutatur. Hinc primum corrupti militum mores, auaricia latius serpente, vsque ad contemptum et sanguinem Imperatorum, initium causaque militibus fuit in posterum, vt quam turpissimi, contumacissimique euaderent.

[Note: 2] Iulianus stipatus militari turba in Senatum vespera venit, factoque Senatus consulto Imperator adpellatus est. Verum exercitus caeteri, qui limites Imperii custodiebant, Iuliani scelus detestabantur: in eius verba iurare detrectabant: quod Imperium emisset, et eius fraude Imperator Pertinax Caesar Augustus (cuius virtutibus maiestatem Romanam instauratum iri sperarant) periisset. A Germanis exercitibus apud Rhenum in Gallia Clodius Albinus Legatus Britanniae, iuxta Danubium in Norico Septimius Seuerus Caesares declarantur.

[Note: 3] Seuerus Romam infesto agmine petit, Ranennatem classem occupat. Inde recto itinere ad Vrbem armatus cum Germanorum auxiliis tendit. Quod vbi Iulianus accepit, rogauit Senatum,

vt Virgines Vestales, caeteri sacerdotes, cum Senatu obuiam exercitui Seueri prodeant, praetentis infulis, sacrisque pro Iuliano orent: vitamque impetrent precariam. Faustus Quintillus Consularis, Augur contradixit, asserens, non de bere imperare eum, qui aduersario non posset resistere. Sententiam huius Senatus secutus est.

[Note: 4] Iam Seuerus Romae adpropinquabat: et praemiserat literas, quibus Imperatoris Pertinacis percussores seruari iubebat: Senatusque authoritate Iuliano Imperium abdicatum. Statim Seuerus Imperator adpellatus est: missique a Senatu, quorum cura, per gregarium militem in palatio occisus est Iulianus, ab omnibus desertus: aetatis anno sexto, et quinquagesimo, super menses quatuor. Imperauit menses duos, dies quinque. Corpus a Seuero redditum est Manliae Scantiliae vxori eius etc.

CAPVT XXV. Seuerus.

1. Seuerus Pertinacis vltor Germanos sibi muneribus iungit, Praetorianas cohortes exauthorat, Pertinacem in numerum Deorum refert.

4. Christianorum persecutio. Leonides Pater Origenis Martyr. Tertullianus floret.

[Note: 1] SEPTIMVS SEVERVS PERTINAX, a legionibus Germanicis apud Carnuntum Pannoniae oppidum, siue (vt alii scribunt) Sabariae, Imperator salutatus est Idibus Augusti, anno orbis seruari Centesimo super quartum, et nonagesimum: statimque Pertinax cognominatus, quasi vltor Pertinacis Augusti: ab omnibus receptus est Germanos muneribus et donis pacauit, ac sibi coniunxit. Extant de eo carmina vernacula lingua scripta in Bibliothecis. Praetorianas cohortes exauthorauit armis, vestibus, militaribus ornamentis exuit: intra centesimum ab Vrbe lapidem apparere vetuit. Imperatorem Pertinacem contra voluntatem militum in numerum Deorum retulit.

[Note: 2] Armacontra Nigrum (qui in Oriente se Imperatorem vocarat) moturus, ne duplici bello implicaretur, Clodium Albinum Britanniae Legatum, Caesarem a militibus iam adpellatum, ipse quoque Caesarem designat, atque declarat. Victo Nigro (quippe inuida est societas regni) omnem Martis impetum in Albinum (quem ante consortem Imperii secerat) conuertit: ipsum apud Lugdunum deuicit, Galliae oppidum. [Note: 3] Ambobus capita abscissa, piloque circumlata: amborum liberi occisi, vxores necatae, amici interempti, bona fisco addicta sunt.

Rebus bellicis omnium principum clarissimus fuit Seuerus, Persas, Parthos, Arabas, Britannos superauit. In Britannia, vallum murumque per transuersam insulam vtrinque ad oceanum duxit: ab hostium incursatione Romanos muniuit fines. Graecis literis, latinisque eruditissimus: vitam suam priuatam et publicam ad fidem scripsit, solum crudelitatis vitium excusans. Ingentia animi bona perfidia, fraude Punica, (nam solus Africanorum humili loco natus imperauit) auaritia, et crudelitate contaminauit. Plus quam quadraginta Vrbis Romae summos viros, Consulares, et Praetorios indicta causa occidit. Hispanorum et Gallorum proceres innumeri peremti: multae etiam mulieres illustres interfectae: omnium patrimonia publicata sunt.

[Note: 4] Itidem de Christianis sanxit, quamobrem in nos saeuirum est Leonides pater Origenis deuotus Christo maluit occidi, quam fidem datam Deo authori vitae frangere. Sub idem tempus

Q. Septimius Florens Tertullianus Africanus, et Carthaginensis sacerdos, praeceptor Diui Cypriani, primus post Victorem, et Apollonium latinis literis veritatem Philosophiae Christianae illustrauit. Omni genere literarum peritus, acumine ingenii, et rerum eruditione facile caeteris praestat. Causam religionis nostrae adserendae plene perorauit in eo libro, cui Apologetico nomen est. Primus latinorum, qui quidem extet, Theologus.

Vixit Seuerus annos vnde nonaginta, imperauit duodeuiginti: morbo grauatus, orationem Salustii, qua Micipsa filios ad concordiam hortatur, Antonino maiori filio misit. Vltima eius fuere verba: Turbatam Rempub. accepi, pacatam, etiam Britannis domitis, relinquo, senex et aeger pedibus, firmum Imperium Antoninis meis relinquo, si boni fuerint: imbecillum, si mali. Obiit in Britannia. De eo ita Senatus iudicauit: aut nasci non debuisse, aut mori: quod et nimis crudelis et nimis vtilis Reipub. videretur.

CAPVT XXVI. Caracalla

1. Caracalla fratrem Serenum Sammonicum et Papinianum interimit, et hunc quidem ob fratricidae denegatam excusationem.

3. Germanos Romanorum prouincias vastantes amplissimis donis conciliat ex iis custodes corporis eligit ipseque Germanicam vestem induit, flauamque caesariem imponit:

[Note: 1] MAVRELIVS ANTONINVS BASSIANVS CARACALLA, ita a vestimento demisso vsque ad talos, quod populo dederat, cognominatus, filius Seueri Imperatoris. Fratrem suum Getam Antoninum interemit, vt solus rerum potiretur: eundem in numerum deorum retulit. Sit diuus (inquit) dum non sit viuus. Inter caenandum interfecit Serenum Sammonicum virum ea tempestate doctissimum, cuius medicinalia versibus conscripta extant. Aemilium Paulum Papinianum, praefectum praetorio asylum Iuris, et doctrinae legalis thesaurum, securi percuti in conspectu iussit, quod parricidium diluere oratione recusaret, adfirmans, non tam facile parricidium excusari posse, quam fieri.

[Note: 2] Iuliam nouercam vxorem duxit, quae pulcherrima fuit. Ea cum per negligentiam forte fortuna maxima corporis parte se nudasset, conspecta est a priuigno: qui libidinis impatiens dixit ad eam, Si liceret, liberet: ipsa respondit, Si libet, licet: Imperatores, leges dare soles, non accipere. Ita parricidio incestum iunxit, et vxorem duxit, cuius filium interemerat.

Germani tum Danubio superato, Rhaetias Vindeliciam, prouincias, quam incolimus, vastant, diripiunt. Caracalla ad Danubium proficiscitur, Germanos omnes sibi adiungit, atque in amicitiam conciliat, amplissimis prosequitur largitionibus. Ex illis bellorum socios: et custodes corporis validissimum quemque, ex pulcherrimum adciscit. Saepe etiam Romano cultu deposito, Germanicam vestem induit: flauam Caesariem (sicut Germanorum capilli sunt) capiti imponens. Germani eum mirifice dilexerunt.

[Note: 4] Pergens inde a Danubiano limite per Thraciam et Macedoniam in Orientem tendit, et Aegyptum. Vnde ad Euphratem contra Parthos mouit, quos fraude vicit.

[Note: 5] Inde Mesopotamia, medio itinere inter Edessam et Charras, dum leuandae vesicae gratia ex equo descendisset, a Martiale stratore suo, cuius fratrem indicta causa occiderat, per latus confossus interiit. Conscius caedis, et author fuit Macrinus praefectus praetorio, qui postimperauit. Germani, quibus delectabatur Caracalla, et custodibus corporis vtebatur, propiores caeteris, primique facinus conspicati fugientem Martialem consecuti missilibus confodiunt. Occisus est Caracalla octauo Idus Aprilis natali suo, Imperii anno sexto, vitae tertio et quadragesimo. etc.

CAPVT XXVII. Macrinus.

[Note: 1] OPILIVS MACRINVS, homo nouus, obse urissime natus, occiso Imperatore Antonino Caracalla (cuius praefectus praetorio fuerat) cum filio Diadumeno, quem Antoninum nuncuparunt, rebus Romanis imponitur. Aliquot praeliis Parthos fudit, deinde cum Artabane Rege eorum pacem fecit. Antiochiae substitit, Romam cum suo periculo venire tardauit. Imperauit annum vnum, menses duos: amilitibus, cum luxuriam eorum atque auiditatem comprimere conaretur, cum filio occiditur in suburbano Chalcedonis vrbis Bithyniae.

[Note: 2] Iam milites caedibus et sanguine Caesarum imbuti, simul luxuria perditi, auaricia et pecuniae studio deprauati, omnia venalia habere caeperunt. Vbi nummorum maior aurique fulgoradfulsit, continuo consilium iniere principis mutandi: in eumque summam rerum transferendi, qui plura largiturus sperabatur. Verissime de Romano milite Lucanus scribit:

Nulla fides, pietasque viris, qui castra sequuntur:
Venalesque manus, ibi fas, vbi maxima merces.

CAPVT XXIIX. Heliogabalus.

2. Imperium consequitur, quod auia ipsius militibus magnam pecuniae summam dabat.

[Note: 1] MAVRELIVS ANTONINVS BASSIANVS VARIVS HELIOGABALVS, monstrum potius, quam homo, Romanam maiestatem biennio et mensibus octo polluit, cui Nero comparatus, bonus est. Quomodo venerit ad Imperium, aperire necesse est: vt videamus, quibusnam dominis Italica virtus, Romaque caput mundi seruierit. Moesa, Varia ab Emesa ciuitate Phaeniciae, soror fuit Iuliae Augustae vxoris Septimii Seueri Augusti. Quamobrem apud sororem in aula, sub duobus Caesaribus versata est. Habuit duas filias Semiamiram, et Mammaeam: haec ex Vario marito peperit Alexianum Arcenae, quae vrbs est

Syriae: illa constuprata in palatinis aedibusa Caracalla, genuit Heliogabalum, Varium cognomine, quod vulgo conceptus credebatur. Macrinus imperio potitus, mulierem aula exegit, domumque relegauit.

[Note: 2] Milites pecunia, quam solam spectabant a Moesa, quae ditissima erat, inescati, eius nepotem Heliogabalum, vt filium Antonini Caracallae Augusti, annum agentem quartumdecimum Imperatorem, et Augustum salutant: M. Aurelium Antoninum nuncupant: declarato consobrino huius Alexiano Caesare: quem Alexandrum nominarunt. Interfectoque Imperatore Macrino cum filio, Romam contenderunt. Vbi quae scelera, quae flagicia Heliogabalus commiserit, fas non est, et pudet dicere. Ne nomina quidem Germanis cognita sunt: sed similem exitum vitae inuenit, vt vixit, ita interiit.

[Note: 3] Milites sui, facto impetu, in latrina, ad quam confugerat, eum occiderunt: cum ipso matrem, auiam, seruos pariter et ministros scelerum trucidant. Corpus eius per publicum, per vias, per spacia Circi tractum, et in cloacam abiectum. Nouissime cum angustior esset cloaca, quam vt cadauer reciperet, inde ad Tiberim pertractum, in flumen praecipitatur, annexo pondere, ne fluitaret, aut emergeret, neue vnquam sepeliri posset.

[Note: 4] Vnde nec post mortem contumelia caruit, vulgo Tracticius, Tibermusque cognominatus. Nomen eius ex monumentis Senatus consulto erasum est: vixit annos sedecim. Nescio quo fato Germani sub eo quieuerunt, forsan nemo literarum memoriae commendauit: aut siquidem scriptum fuerit, periit incuria (vtpleraque) temporum. Nam bellum Heliogabalum optasse autores habeo. Nam cum Marcomannis bellum inferre cuperet, dictum est a quibusdam: carminibus et consecratione, iussu Marci Antonini, Marcomanos populo Romano deuotos esse, nec vnquam fore hostes. Quae cum inquireret, suppressa sunt. Constabat enim ob hoc consecrationem quaerere, vt eam recantaret, spe belli concitandi, et idcirco maxime, quod audierat responsum fuisse, ab Antonino bellum Marcomanicum finiendum esse.

Praeterire non debeo (nempe res admonuit) alium Caesarem, alium Augustum fuisse apud veteres. Augustus princeps erat, quem Senatus comprobarat, et rerum habenas moderabatar: quem nunc a Romano Pontifice inunctum voce latina Imperatorem, patrio sermone Caesarem nuncupamus. Caesares dicti sunt, quasi quidem principum, et Augustorum filii, et designati Augustae Maiestati haeredes, atque successores: nunc Reges Romanorum vocare solemus: maiores Francorum nominabant, quasi Franci Occidentales Delphinos nuncupant.

CAPVT XXIX. Alexander.

2. Eius studia literaria, cura in iis promovendis, vt et remuneratio Aduocatorum qui patrocinia gratis praestiterant

6. Cura illius circa officiales discernendos et muneribus bonos praeficiendos.

8. De administrandis muneribus publicis quomodo cauerit imprimis quoad Praesides Prouinciarum. Transitio de malis moribus in eligendis sacerdotibus et de Simonia Curiae Romanae.

9. Alexandri cultus diuinus, imprimis erga Christum, quem voluit Deum coli, fauor Christianorum, Christique dictum: quod tibi non vis fieri etc. ei vsitatum.

10. Dictum hoc omnis Legis summa omnique lege humana clarius. Iureperitorum iniustitia.

15. Germani Rhenum Danubiumque transgressi vastant Romanas prouincias, Italiaeque imminent.

17. Inde ad Rhenum proficiscitur, ibique necessaria praeparat, dolo tamen cum matre interficitur.

19. Origines publice Christianam religionem docet; eius autoritas etiam apud infideles.

[Note: 1] MAVRELIVS SEPTIMIVS ALEXANDER SEVERVS, ante Caesar designatus, Imperium cum Augusti nomine a Senatu accepit: Pesti generis humani, adolescens sane optimus, domi forisque iuxta clarissimus successit. Qualem post Augustum Respubl. non facile habuit. Viuum virtutum exemplar, quibus enarrandis libet immorari. Primum adulatores, parasitos, exoletos, acroamata, ennuchos et huiusmodi pestes principum, aula amouit, vendiditque. Dominum se appellari, vetuit, amauit literatos omnes vehementer, eos formidans, ne de se asperius quid in literas mitterent.

[Note: 2] Literas Graecas et Latinas impense coluit: Graeca tamen facundia plus valuit: versu non inuenustus, Vitas bonorum Principum carmine complexus est. Ex Graecis legit Platonem, ex Latinis Ciceronem saepius in libris officialibus, et maxime de Republica. Legit item Horatium, et Virgilium, quem Platonem poeturum vocare solebat. Doctis salaria instituit: Grammaticis, Rhetoribus auditoria quoque decreuit: quibus pauperum filios, ingenuos modo, cum annonis dari iussit: quemadmodum et apud nos in plerisque Academiis nostro aeuo Imperator Maximilianus factitauit. Constituit et annonas oratoribus in provinciis, quos venalis linguae non esse, sed gratis agere constitit.

[Note: 3] In conuiuio priuato legebatur ei ad mensam. Conuiuiis semper adhibuit doctos, vt haberet confabulationes literatas, quibus se recreari, ac pasci dicebat. Ad Atheneum Romae frequens itauit, vt audiret poetas, oratores, Graece, Latine recitantes. Fesso rebus publicis, et solicitudine summa illa oblectatio fuit, catulorum cum porcellis lusio: aut perdicum: auicularum sursum deorsum volitatio.

[Note: 4] Bene meritos de Republ. scriptos habuit: et cui, et quaecunque largitus est adnotauit: adiecto nomine eius, in quem munificus fuerat. Et si quem sciuit, qui aut nihil petierat, aut non multum acceperat, eundem vltro vocauit, hisce verbis compellauit: Quid est, cur nihil petis? an me vis tibi fore debitorem? pete, ne priuatus de me queraris. Anaematon eius Imperium fuit, hoc est citra sanguinem imperauit.

[Note: 5] Amicos optimos habuit, quorum consilio et opera, in bello, in ocio, in negocio vsus est. Domitius Vlpianus, Tyrius, Magister epistolarum et scrinii fuit, iureperitissimus. Itidem Iulius Paulus legum consultissimus: et caeteri Papiniani discipuli, iuris professores, arcta familiaritate et consuetudine Alexandro coniuncti fuerunt, quorum nomina haec sunt: Pomponius, Martianus, Callistratus, Hermogenes, Alphenus, Africanus, Florentinus, Venuleius, Tryphonius, Maetianus, Celsus, Proculus, Modestinus: Hi adhuc nominantur. Nemini malo ad salutandum principem aditus in aulam patuit, per praeconem in vestibulo praetorii dicebatur: Nemo ingrediatur, qui se non innocentem nouit. Ne salutet qui scit se esse furem.

[Note: 6] In animo habuit omnibus officiis, et Magistratibus propriam vestem dare, vt ex vestitu dignoscerentur. Inuitos, non ambientes Reipubl. admouit.

[Note: 7] Sapientibus, quos consulere solitus fuit, spatium dedit ad cogitandum, ne non meditati dicere de Republ. ingentibus rebus cogerentur. Quando de iure, et negocio ciuili ambigebatur, solos iurisprudentes et disertos adhibuit: si vero de re militari agebatur, milites veteres, senes, benemeritos, locorum, bellorum, et castrorum peritos: et maxime eos, qui historias norant, rogauit. Inquirens ab his, quidnam in huiusmodi re, de qua disceptabatur, veteres Imperatores vel Romani, vel exterarum gentium fecissent.

[Note: 8] Vnumquemque agere, quod nosset, iussit: habere militares suas administrationes, habere literatos dicebat. Diligentissimus fuit, cui nemo posset imponere: et si quis vrbane tentabat, intellectus mox dedit poenas. Daturus rectores, praepositos, procuratores, nomina eorum proponebat publice, hortabaturque populum, vt si quid criminis quispiam eorum, quorum nomina edita erant, haberet, manifestis probaret accusator rebus: quod si non argueret, capite lueret poenam. Graue enim esse dictitabat, id non fieri in prouinciarum rectoribus, quibus et fortunae et hominum salus committerentur. Quod Christiani factitarent in praedicandis sacerdotibus, quum hi initiandi forent. Nos ne vmbram quidem huiusce rei tenemus, infames adolescentuli, imperitissimi quique, caeteris rebus inepti, vltro se non vocati contra religionis maiorumque instituta sturnatim graculatimque ingerunt. Quod si quis repulsam patitur, continuo Romam properat, vbi muliones, cocos, et ineptissimos quosque (quos Germania vt vulgus prophanum, sacris arcet) aris Dei Optimi Maximi admouent sanctissimi patres, non sine magna bonorum ignominia, adeo vt iam Sacerdos contumeliae sit vocabulum. Illos profecto, aut de seipsis et religione, male sentire et opinari, aut illudere populo Christiano necesse est: opera ostendunt artificem ex fructu arbor cognoscitur. Christus nos seruet. Petrus dormitat, Simon ne dicam, Antichristus rerum potitur.

[Note: 9] Alexander porro in templo ne guttulam quidem, aut bracteolam auri posuit: susurrans illud Persianum, in sanctis quid faciat aurum? Idem Christum vt Deum coluit, eique templum aedificare, ac eundem inter deos publice recipi voluit. Verum legum vetus erat decretum, ne quis Deus ab Imperatore consecraretur, nisi a Senatu probaretur. Christianos fieri passus est: Qui cum publicum locum occupassent, quem popinarii sibi deberi dicebant, rescripsit, melius esse illic quoquo modo Deumcoli, quam popinariis dedi. Clamabat saepius, vis ab alio pati, quod alteri facis? Audierat enim a Christianis, et memoria retinebat: idque per praeconem, cum aliquem emendabat, dici iubebat, Quod tibi non vis fieri, alteri non feceris. Quam sententiam adeo probauit, vt et in palatio, et in publicis operibus praescribendam curaret.

[Note: 10] Haec nimirum lex Dei est, quae omnes iustitiae numeros complectitur, cui, vt diuinae, omni deuotione parendum est: siquidem Dei discipuli, templaque, et immortalitatis candidati sumus, nos ipsos in altero cogitemus. Nam in hoc religionis, et sacrae Philosophiae summa consistit, vt non facias alteri, quicquid ipse ab altero pati nolis. Qui hanc legem sequitur, supra omnes leges est: quae nihil sine moribus (vt ait Flaccus) vanae proficiunt. Et tam multae, tam obscurae sunt, vt neque legi, neque intelligi queant, nisi a paucissimis: qui cum aequissimas habent leges, iniquissimis tamen viuunt moribus. Id quod et in protritum prouerbium, vel vulgo imperito cesserit.

[Note: 11] Tabellarium Alexander, vt ad rem redeam, qui falsum causae breuem retulerat, incisis digitorum neruis, ne vnquam eam scriberet, deportauit. Veturium Thurinum familiarem (quod solitus hic erat suffragationem vendere, dictitans in sua potestate esse Imperatorem, quum nihil ad ipsum referret) ad stipitem in foro ligatum, fumo necari iussit, cum hoc elogio: fumo pereat, qui fumum vendit.

[Note: 12] Militarem quoque disciplinam diligentissime tenuit: quasdam legiones, quod lasciuirent licentius, integras exauthorauit. Item cum quandam aniculam adfectam iniuriis a milite audisset, exauthoratum eum militia, seruum anui dedit, vt ipsam pasceret, quod carpentarius esset. Et cum doleret hoc commilitonibus, terruit eos, persuasitque omnibus, vt modeste ferrent.

[Note: 13] Caeterum milites, et eorum annonam diligenter curauit: Tribunos, qui per stellaturas milites defraudassent, capitali supplicio affecit. Inualuit et apud nos stellaturae crimen in aulis principum. Milites ditauit, quod egestas ad omne facinus armatum impelleret.

[Note: 14] Artaxerxem potentissimum Persarum Regem (qui interfecto Artabano, cum omni familia, regum maximo, regnum a Parthis ad Persas transtulit) deuicit, centum et viginti millia Persarum occidit: de Persis spectabili pompa triumphauit.

Trecenti Elephanti turriti, cum sagittariis, et sagittarum onere capti, ducenti interfecti: falcati currus mille ablati Persis: inter amnes Tigrim, et Euphratem prouinciae receptae, quas Artaxerxes deuastarat.

[Note: 15] Dum haec in oriente geruntur, Germani Rhenum Danubiumque transgrediuntur, in fines Romanos hostiliter intrant, oppugnantque exercitus ripis insidentes, atque caedunt, deinde per vicos, et vrbes discurrunt, Gallias vastationibus diripiunt, Italiae ceruicibus imminent.

[Note: 16] Haec vbi Alexandro Antiochiae tum agenti literis nunciata sunt, continuo profectionem edicit: et compositis rebus in Oriente, praesidio firmatis limitibus Imperii, et ripis Euphratis atque Tigris, Ipse cum reliqua omni multitudine, apparatu quam maximo aduersus Germanos properat: Barbarasque Orientis nationes, quae sagittis plurimum valent, Armemos, Osdroenos, Parthos: item Mauros iaculatores optimos secum ducit. Confecto celeriter itinere, Romae cum maximo omnium gaudio excipitur: Triumphoque pulcherrimo acto, septimo Calendas Octobris apud Senatum de rebus gestis verba fecit. Post hoc cum ingenti gloria, comitante Senatu, Equestri ordine, omni denique populo, circumfusis vndique mulieribus, et infantibus, pedes Palatinas aedes conscendit. Retro currus Triumphalis a quatuor Elephantis trahebatur: portabaturque manibus hominum Alexander, vixque illi per quatuor horas ambulare permissum. Vndique omnibus adclamantibus, salva est Roma, quia saluus est Alexander.

[Note: 17] Post haec ad ripam Rheni arma movet, deducentibus eum cunctis per centum et quinquaginta millia passuum. Erat autem grauissimum bellum Reip. Alexander Moguntiacum iam venerat, ibi res ad bellum huiusmodi necessarias comparat. Pontem: ibi primo iunctis inter se nauibus in Rheno fecit, vt per eum exercitus transgrederetur in Germaniam Magnam, quo iam Gesmani depraedatis Galliis concesserant. Huic bello intentum, milites fraude Maximini, Tyronum praefecti, qui eos grandibus pollicitationibus inescurat, Alexandrum cum paucis agentem in vico Sicilia [Note: Sickling] in agro Mogontino interficiunt, Mammeamque matrem eius contrucidant.

[Note: 18] Matrem auariciae, filium, quod vt pupillus mulieri nimis imperiosae obsequeretur, accusabant. Imperauit Alexander tredecim annos, dies nouem, vixit annos vndetriginta, menses tres, dies septem.

[Note: 19] Hisce temporibus Origenes ille maximus omnium, secundum legatos Christi (teste Hieronymo et Augustino) veritatis diuinae assertor, magna fama, maiori gloria, coelestes literas interpretatus est: et philosophiam Christianam, magna auditorum frequentia publice docuit. Cultoribus quoque deorum venerabilis: ad Imperatores Romanos, Caesares Augustos, matresque eorum in aulam vocatus, accessit: ad eosdem literas dedit. Omnibus eius vita, mores, studium, doctrina admirationi fuerunt.

[Note: 20] Vindelicis tum praesedisse M. Iulium Philippum, Noricum Arrabonae natum, qui postea imperauit, in annalibus Boiarmn reperio. Boiodurum Vindelicorum Bathauiam cognominauit: siue a confluentibus trium maximorum fluminum, qui ibi miscentur: siue a statione militari, quam ibi Bathaui populi Germaniae habuerunt, empti a Romanis contra Germanos. Itidem Sycambros in Pannonia collocatos esse, a quibus Sycambria dicta sit, quae nunc Buda, et Opha est, caput Vgrorum, habeo quos sequar.

CAPVT XXX. Maximinus.

1. Maximinus humillimae natiuitatis, opilio, prodigiosae staturae et roboris, inter stipatores Seueri ascitus, incrementa sua Caracallae et Alexandro debuit.

2. Eius vitia animi et corporis. Cur in milites impense largus, auarus et crudelis.

3. Vt vndique pecunias corraderet Procuratores fisci dedit rapaces suique similes.

4. Postquam fraude illius Alexander interemptus et ab exercitu Caesar salutatus a Senatu more Principum priorum confirmari noluit.

5. Imperium ex arbitrio militum pendet, et ad illud vilissimo cuique accessus patet.

8. Rhenum cum omni exercitu transit, vitaeque periculum hostem longius insequendo subit.

9. Ob nouum bellum cum Germanis ad Danubium habitantes a Rhenensibus pacem et auxilia emit.

11. A Senatu Romano ad eius consultationem cum filio confirmatur. Partes Maximini trucidantur.

[Note: 1] IVLIVS MAXIMINVS in Thracia natus est, patre Gotho nomine Micca, matre vero Ababa, Alana genere. Primo pastor, opilioque fuit. Cum esset immani corpore, et robusto supra quam credi potest (adeo vt Caligae Maximini in proverbium, in homines prodigiosae magnitudinis, et staturae cesserit) in militiam adscitus, iussus est ob vastitatem et fortitudinem corporis, inter stipatores a Seuero Imperatore in aula semper consi stere. Sub Seueri filio Caracalla, Tribunus militum fuit. Alexander eum quartae legioni Tyronum, et deinde in perniciem suam toti exercitui praefecit.

[Note: 2] Fuit Maximinus saeuus, truculentus, ad artes pacis, ciuilesque res penitus rudis ac barbarus: facie rusticana plane et deformi, et quae (sicut in Numismatis adparet) prae se ferret saeuitiam et barbariem hominis: bello tamen praeclarus. Militibus nemo principum plura largitus est: quorum fidem, vt sibi muneribus oppignoraret, deuotamque redderet, nihil pensi habuit, auarus, rapax, alieni appetens: locupletissimoque, cuique per delatores insidias tetendit. Conicius humilitatis suae ab omnibus se contemni suspicabatur, ita degeneres animos timor in praeceps agitat. Persuasum habuit, non posse imperium, nisi crudelitate retineri: omnem nobilitatem amouit, neminem clarum circa sepassus est. Patrio instituto caedis auidissimus, plusquam quatuor millia hominum immissis delatoribus, indicta causa occidit. [Note: 3] Saeuos, rapaces, et sui quam simillimos prouinciis procuratores fisci dedit: qui per fas, nefasque pecunias extorquebant, opulentissimos quosque ad summam redigebant egestatem. Nec mitiores in templa deorum, et publicam pauperis vulgiannonam fuerunt.

[Note: 4] Priores principes continuo, posteaquam Imperatores salutati erant, ad Senatum Romanum rem deferebant, petebantque vt patres consulti authores fierent. Senatusconsulto tum electus Imperator declarabatur. Primus Maximinus contentus consensu militari, citra authoritatem Senatus imperauit: ab exercitu electus, vbi eius fraude, et crimine Alexander interemptus est.

[Note: 5] Iam enim milites insueuerant tumultuario iudicio Imperatores creare: eadem temeritate tollere Romanum Imperium: velut ludibrium, pilaque fortunae, obscurissimo et humillimo cuique, praecipue per officia militaria, quasi per gradus ascendenti in propatulo expositum direptui patuit. Nemini non ad tantum fastigium aspirare licuit: Opiliones, bubulci, Suarii, fabri ferrarii ad hoc culmen rerum euecti sunt. Ne mulierculis

quidem interclusa via fuit, quo minus arriperent, et longius opinione omnium mordicus tenerent.

[Note: 6] Tantae praedae (vt sunt animi mortalium auidi, et omnes sibi esse melius malunt, quam alteri) plerique omnes inhiabant. Inde pertinax geniturae studium, somnia qualiacunque etiam nemo neglexit. Nullus omina, supra modum friuola contempsit: instigabant insaniam hominum haruspices, augures, Vates, Astrologi, Consulti. Provt Aquila temere conspecta addixit vestis donata, salutatio, pecus recens natum, sedes locata, et huiusmodi nugamenta arrisere: dictum, factumue vllum, et ventulus leuissime adflauit, spemsibi orbis potiundi stultissimi mortalium fecere, quae res pluribus supremi periculi causa extitit.

[Note: 7] Pauci admodum nec citra periculum tamen, voti compotes facti: inter quos et Maximinus rerum potitus, cum Germanis varia pugna dimicauit. Nonnunquam acie res gerebatur, ex qua Germani persaepe haud impares Romanis abibant: pulsi tamen numero militum Galliis excesserunt.

[Note: 8] Liberatis Galliis Maximinus collecto exercitu omni, bellum Germaniae Magnae transrhenanae intulit, pontem transit, secuta ingens vis mortalium, praeter Romanas vires, Mauri, Osrhoent, Parthi, Armenii, Arabes. Germani omnia in syluas, paludesque transtulerant: ibi in insidiis delitescebant, erupturi, vbi res postularet, atque hostes circumuenturi. Ad paludem quandam atrox praelium fuit. Maximinus temere ingressus stagnum, a Germanis circumuentus et nisi eum equo inhaerentemsui liberassent, occidisset. Quadringenta millia passuum (vt ipse apud Senatum gloriatur) longe lateque incendit vicos Germanorum: et se altitudine paludum, vlterius tendere prohibitum iactitat.

[Note: 9] Dum haec ad Rhenum geruntur, Germani Danubium accolentes, cum Sarmatis Illyrieum, Pannonias, Moesias, traiecto Histro depopulantur, incendunt, diripiunt, legiouesque oppugnant. Certior factus Maximinus, ad Isteuones Rheni accolas oratores de pace mittit: qui pollicerentur, Romanum illis principem ex Germania quoque oriundum, quorum opus foret praebiturum, pecuniamque daturum magna copia. Germani consueti auro pacem Romanis cauponari, facile consenserunt. Maximinus pacem, et faedus ab illis emercatus, pacataque Germania, qua Rheno alluitur, in Pannoniam pergit cum omnibus copiis, accito etiam, et empto auxilio Germanorum contra Germanos (vti nostro aeuo Rex Celtarum factitare consueuit) Sirmium maximam in iisdem regionibus, in ripa Saui, vrbem peruenit. Vbi quod hyems instabat, expeditionem vernam in Germanos, Sarmatasque meditabatur: itidem minitans, excisurum se acsubacturum Oceanotenus omnes Sarmatiae, Germaniaeque gentes Religionis quoque nostrae sacerdotes, mystas et doctores, vario cruciamentorum genere adflixit, necique dedidit.

[Note: 10] Inter haec exercitus in Africa defecit, fisci procurator, qui studio Maximini omnes spoliarat, a plebe rustica et militibus occisus est. Authores caedis, conscii crudelitatis Maximini, quem lacesserant, extrema tentare caeperunt. Gordianum proconsulem Africae, senem, prudentem, et nobilissimum, octogenarium, inuitum imperium sumere vi cogunt: ipseque adpellatur ab omnibus Afris, cum filio itidem Gordiano nomine, apud oppidum Tisdrum, Augustus.

[Note: 11] Inde Carthaginem Gordiani, pater et filius proficiscuntur, vnde legatos Romam cum literis ad Senatum, populumque Romanum mittunt: rem omnem, vt acta est, aperiunt: se adhuc incertos, fluctuantesque Senatus iudicium expectare declarant. Legati vbique benigne auditi sunt. Literae in Senatu per Iulium Syllanum Consulem recitatae, adpellati a Senatu Gordianus senex, et iuuenis Augusti, in Odium Maximini. Interfecti deinde omnes delatores, omnes calumniatores, omnes amici Maximini occisi sunt. Caesus est a populo Sabinus praefectus vrbis, et Vitalianus dux militum praetorianorum: omnis fex Maximinianae crudelitatis deleta, capti, occisi, tracti, in cloacamque abiecti, tantum odium apud omnes Tyranni erat.

CAPVT XXXI. Gordiani.

3. Maximinus cumauxiliis Germanis quae semper ante primam aciem collocauit in Italiamtendit.

4. Capellianus Praeses Mauritaniae a Gordiano ab officio remotus, Gordianum exercitum fundit. Mors utriusque Gordiani.

6. Maximinus Romam tendit. ASenatu duo Augusti et vnus Caesar Gordianus, Gordiani iunioris a Capelliano occisi filius, declarantur. Canonisatio Gordianorum.

[Note: 1] AELII ANTONII GORDIANI, Augusti imperarunt annum vnum, menses sex. Senatus vbi eos Augustos adpellauit, hostem Maximinum libere, aperteque iudicauit. Viginti elegit duces, viros Consulares, qui regiones Italicas contra. Maximinum, quisque sibi sorte attributam pro Gordianis tutarentur. Literae deinde missae ad omnes prouincias, vt communi saluti libertatique consulerent. Quae auditae sunt omnibus: vbique amici, administratores, duces, Tribuni, milites partium Maximini interfecti sunt: statuae Maximini deiectae, nomen erasum est. Ciuitates perpaucae hosti publico fidem seruarunt: proditisque iis, qui missi fuerant, ad Maximinum per indices detulerunt. [Note: 2] Literarum Senatus exemplum hoc fuit. S P Q R per Gordianos principes, ab illa tristissima bellua liberari caeptus, proconsulibus, praesidibus, legatis, ducibus, Tribunis, Magistratibus, ac singulis ciuitatibus, et municipiis, et vicis et castellis salutem (quam nunc primum recipere caepit) dicit. Diis fauentibus Gordianum proconsulem, virum sanctissimum et grauissimum Senatorem, principem meruimus. Non solum illum Augustum adpellauimus, sed etiam in subsidium Reipub. obtinendae, et adsceler a defendenda, et ad illam belluam, atque illius amicos, vbicunque fuerint, persequendos, a nobis etiam Maximinus cumfilio suo a hostis est iudicatus.

[Note: 3] Vbi haec nunciata sunt Maximino, diuiso ingenti stipendio militibus, accitis Germanis in societatem, quorum haud contemnendus numerus erat, et quos semper ante primam aciem collocare solebat, ad Italiam Romam versus, infesto hostilique animo contendit.

[Note: 4] Dum in itinere est, Capellianus partium Maximini Mauros regens, quod Gordianus successorem ei dederat, comparato exercitu, cum Gordianis congressus est. Victi Gordiani, filius in bello periit, pater laqueo vitam finiuit.

[Note: 5] Tunc Capellianus victor, vt prae se ferebat, pro Maximino, omnes aduersae partis interimit, proscripsit, vrbes subuertit, fana diripuit, donaria militibus diuisit: animosque militum sibi conciliauit, clanculum adfectans Imperium.

[Note: 6] Interemptis igitur in Africa Gordianis patre et filio Augustis, cum Maximinus furens ad vrbem properaret, Senatus trepidus septimo Calendas Iunias coit, consulturus Reipubl. Ibi ex Vectii Sabini concioneduo principes delecti sunt, Maximus Pupienus, et Clodius Balbinus: quorum vnus res domesticas curaret, in vrbeque resideret: alter obuiam cum exercitu Maximino pergeret. Communi deinde Senatus populique Romani consensu, illi duo Augusti adpellantur. Gordianus adolescentulus, quartum decimum agens annum, filius Gordiam iunioris occisi a Capelliano, Caesar designatur, declaraturque. Ita tres principes contra Maximinum electos ad Palatinas aedes, stipatos armis deduxerunt. Deinde Gordiani ambo in Diuos relatisunt.

CAPVT XXXII. Gordianus Caesar.

1. Ad tutandam Italiam et custodiendam Romam etiam Germani in novorum Imperatorum partes tracti.

2. Maximus Maximino occurrit. Maximinus Aquileiam obsidens a suis cum filio obtruncatur, capita eorum Romani missacremantur.

3. Maximus cum exercitu Maximini Romam peruenit, amnestia Tribus principibus homagium praestatur. Proseditionis fomes.

5. Bellum Parthicum et Germanicum decernitur. Ludi soenici pro felici exitu in honorem Deorum habentur dataque occasione duo Augusti, Maximus et Balbinus trucidantur, Gordianus in castra deductus Augustus salutatur.

[Note: 1] MAXIMVS PVPIENVS, CLODIVS BALBINVS Augusti GORDIANVS adolescens Caesar, imperarunt simul anno vno. Continuo vbi electi sunt, omnibus viribus ad resistendum Maximino neruos intenderunt. Nihil praetermissum, quodad profligandum hostem publicum, ad tutandam Italiam pertinere videbatur. Tracta sunt et Germanorum (quibus maxime fidebant Romani) robora in partes Imperatorum, et vrbis custodiendae causa. Balbinus cum Gordiano Romae substitit.

[Note: 2] Maximus vir bellicis rebus praeclarus, et qui Germanias, quae sunt in Gallia, rexerat, cum exercitu et copiis militaribus Germanorum, profectus est Rauennam. Ibi quae ad bellum spectabant, comparauit, vt paratus Maximino occurreret: qui iam fines Italiae attigerat, et Haemonam Coloniam Pannoniae extremam, Italiae primam, vacuam cultoribus, patentibus portis intrarat, vbi aedificiis incensis, Aquileiam, quae inde sex et septuaginta millibus passuum aberat: quadrato agmine progreditur. Aduenienti Aquileienses portas clausere. Caepta est vrbs obsideri, cum iam orbis terrarum in odium Maximini conspirasset. Milites eius quiescentem meridie, tertio potestatis anno in papilione cum filio obtruncant. Cadauera in profluentem proiecta, capita contis praefixa Aquileiam, deinde Romam missa, insultante populo in campo Martio exusta sunt.

[Note: 3] Ita rebus prospere gestis pacatisque omnibus, Romam cum exercitu Maximini, Maximus venit. Gratiae Diisactae, omnium rerum obliuio decreta, militibus stipendia data, ab omnibus in verba trium principum iuratum. Vbi cum adclamatum esset (vt mos est gentis) sapienter electi principes, sic agunt: per imperitos electi, sic pereunt: Milites se denotari iniquo tulere animo, alioquin iam ipsis displicere Imperatores a Senatu ceruicibus impositi caeperunt: indolebant et casum eius, quem ipsi delegerant.

[Note: 4] Haec interim mussitabant, expectabant occasionem. Non animus tollendi inuisos principes, sed locus [(reading uncertain: page damaged)] deerat, quem fortuna tandem subministrauit. Nam Germanos, qui stipabant latera principum, metuebant.

[Note: 5] Fama erat, Parthos orientem vastare, Germanos Danubii accolas, et Sarmatas, et Scythas (quos proprio vocabulo Latini Dacos Graeci Getas, vocant Germana lingua Gothi sunt) Moesias, Histrum, Illyricum excindere. Iamque decretum erat, vt Maximus Persas, Balbinus Germanos peteret, Gordianus Romae remaneret. Cum igitur ludis Scenicis aulici omnes intenti essent, et soli Imperatores in Regia mansissent, ambos senes corripiunt, veste imperatoria exuunt, in castra raptare nituntur. Sed vbi Germanos, re cognita, correptis armis in auxilium Imperatorum concurrere acceperunt, occisos relinquunt. Gordianum Caesarem manibus sublatum in castra deducunt: Augustum consalutatum.

[Note: 6] Germani vbi oppressos audierunt, quorum causa properabant, cum nollent

irritum bellum pro viris vita defunctis subire, extra moenia vrbis ad suos reuertuntur. Gordianus deinde princeps ab vniuersis declaratus, solus Romanum suscepit Imperium.

CAPVT XXXIII. Gordianus.

2. Gothi a Traiano domiti Romanas prouincias vastant cumque ingenti praeda domum reuertuntur. Pacemfaciunt

3. Belli Gothici initium inde ortum, quod Romani stipendia ex pacto promissa non exsoluerint.

4. Causa non praestiti stipendii erat fisci et aerarii immensis in milites largitionibus a Tyrannicis Imperatoribus exhaustorum indigentia.

5. Hinc Germani data occasione Romanas prouincias vastant et Romanos milites oppugnant.

6. Ita per trecentos annos viribus Romanis attritis imperium soluunt, prouincias cum ipsa Roma occupant.

7. Gordianus contra Persas per Maesias iter faciens, quicquid hostium in Thracia superest, delet, Regemque Persarum superat.

8. Gordianus dolo Philippi, quem in locum Misithei Praetorio praefecerat, interimitur.

[Note: 1] AELIVS ANTONINVS GORDIANVS, filius Gordiani Augusti, qui in Africa in bello periit, imperauit annos sex, militum, Senatus, populi, omnium denique maximo fauore. Deliciae generis humani cognominatus est, tanta indoles inadolescente erat. Duxit filiam Misithei, viri tum doctissimi: ac sanctissimi: cuius prudentia (praefectus enim praetorio fuit) Romana Respublica bene, sapienterque administrabatur. Scribit ad hunc Gordianus Augustus, miserum esse Imperatorem, apudquem verareticentur: qui cum ipse publice ambulare non possit, necesse est, vt audiat: et vel audita, vel aplurimis roborata, confirmet.

[Note: 2] Dum Romani cum Maximino decertant, Daci (qui et Getae sunt: quos Germano sermone Gothos, communi vocabulo Scythas appellare solent) a Traiano perdomiti, fractique, hactenus quietem agitarant, hac tempestate vires recuperant, Regem Argunthem (quem nostri Austrogotham vocant) creant, deinde coniunctis sibi finitimis, Vandalis, Gepidis, Sueuis, Marcomanis, Quadis, Peucinis, Basternis, Carpis, Boiis transito Danubio, Maesias, Thracias depopulantur. Marcianopolim caput Maesiarum obsident, obsessi pacem auro emunt. Gothi ingenti praeda potiti, cum suis incolumes domum redeunt. Misitheus praefectus praetorio, et socer Gordiam Augusti, solita stipendia, quae sibi diminuta conquerebantur, pollicitus, cum eis pacem faedusque icit: eius nutu quieuit Germania.

[Note: 3] Tum initium fuit belli Scythici, siue Gothici, quod continenter per multos annos gestum est, cum omnibus ferme Romanis Imperatoribus, donec Italia, Roma, postremo Hispaniis potiti sunt Gothi. Romani Imperatores (quemadmodum nostro aeuo Reges Celtarum quibusdam Germaniae principibus et nationibus, maxime Suitonibus) quotannis maioribus nostris donatiua, stipendiaque elargiri solebant.

praecipue oram Rheni, Danubiique accolentibus. A popularibus nostris praemiis, muneribusque ingentibus pacem mercabantur: faedus et fidem Germanorum auro pignorabantur: vti se intra Rhenum, Danubiumque continerent: atque ipsorum opera armis, et manibus, vbi vsus foret, Respublica Romana vteretur.

[Note: 4] Cum vero toties Romani principes mutarentur, Rempublicam tot Tyranni per diuersas orbis partes raperent, dilaniarent, quibus vt fidem, et animos militum Romanorum sibi conciliarent, plurima elargiri necesse erat Fiscus attenuabatur, aerarium exhauriebatur, quo minus Germanis promissa, constitutaque, et integra congiaria solui possent.

[Note: 5] Germani tum laeta bello gens, alioqui, et praedae auiditate facile illicibiles ob diminuta stipendia, et quod apud Romanos omnia discordia, ciuilibusque armis conflagrarent, pacem, faedusque rumpebant: Romanas prouincias superatis Rheno et Histro inuadebant. Milites Romani ab ipsis oppugnabantur castra diripiebantur. Omnia ferro, praeda flamma, caede vastabantur Ausi sunt etiam in Romano solo collocare sedes.

[Note: 6] Et hoc modo per trecentos annos continenter tumultuatum: respirandi ab armis duntaxat aliquando spacium dabatur. Interim Danubius et Rhenus simul eodem tempore se Romanis provinciis superfundebant. Interim per vices, hoc saeuiente, alter quiescebat. Ita paulatim, carptimque attritis Romanis viribus, tandem Germani inualescunt: in occidente Romanum Imperium solvunt. Pannonias, Maesias, Illyricum, Noricum, Rhaetias, Vindeliciam, Gallias, Hispanias, Britannias, Italiam; ipsamque Romam intercipiunt: Romanisque praecipiunt Imperatoribus: et ingentia regna condunt, quae adhuc manent.

[Note: 7] Nec aliter Persae in Oriente ad Tigrim, et Euphratem insurrexere. Aduersus quos Gordianus arma mouit, fecitque iter per Maesias: atque in ipsa expeditione, quicquid hostium in Thracia fuit, deleuit, fugauit, expulit, submouit: Saporem regem Persarum, filium Artaxerxis superauit.

[Note: 8] Moritur tum Misitheus socer Gordiani, praeficitur praetorio Philippus. Dumque Gordianus victor Romam reuertitur, fraude Philippi, quem praetorio praefecerat, per milites, quos in seditionem Philippus concitarat, interimitur, aetatis anno altero, et vicesimo: sepelitur apud Zaitam (qui locus oleam arborem significat) iuxta Euphratem.

[Note: 9] Sub idem tempus praeses, et dux regionum, quas Boii tenent, fuit Cornelius Licinius Valerianus, qui post imperauit. Ignari linguae Romanae ipsum Boium fuisse autumant, quod dux fuisse prouinciae, quam Boii nunc tenent, literis proditum sit, cum dux eo tempore aliud significarit atque nostro vsurpetur.

CAPVT XXXIV. Philippus.

1. Philippus obscurissimo loco natus fraude elicit, vt a Senatu Rom. Augustus declaretur.

2. Filium suum in consortium imperii adsciscit. Secularia vrbis Romae celebrantur.

3. Decius contra Dacos vastantes Pannonias et Moesias cum supplemento militum mittitur.

5. Philippusei cum exercitu occurrens a suis Veronae interficitur, caputque super dentes praecisum. Filius quoque occiditur.

6. An Philippus Christianus fuerit. Eucherius Christianam religionem in Vindelicio docet.

[Note: 1] MIVLIVS PHILIPPVS, obscurissimis natus crepundiis, patre latronum nobilissimo ductore: quidam Arabem, nostri Pannonium faciunt. Occiso eius fraude Gordiano, literas ad Senatum Romanum dat: quibus aperit, Gordianum morbo periisse, seque Imperatorem ab exercitu delectum, orat, vt patres authores fiant.

Senatus ignarus rerum omnium, Philippum Augustum adpellat, Gordianum in numerum deorum refert.

[Note: 2] Philippus vbi Romam venit, filium suum C. Iulium Philippum participem Imperii facit, anno Imperii eius secundo, Christianae vero salutis super octauum, et quadragesimum, ducentesimo. Millesimus annus ab vrbe condita agebatur: quamobrem vndecimo Calendas Aprilis natali Romae ludi omnis generis celeberrimi, magno sumptu, et adparatu per continuos tres dies, et noctes acti Apollini, Dianae, hoc est, Soli, Lunae sacri, quae sidera res humanas regere videntur: Seculares vocant, quod singulis seculis, hoc est centum annis semel fiant. Nos annum Iubilaeum vocamus. De his Horatius vates iucundissimus:

* Phoebe syluarumque potens Diana,
Lucidum coeli decus, o colendi
Semper et culti date quae precamur
Tempore sacro
Quod Sibyllini monuere versus
Virgines lectas, puerosque castos,
Diis (quibus septem placuere colles.)
Dicere carmen
Certus vt denos decies per annos
Orbis, cantus referatque ludos,
Ter die claro, totiesque grata
Nocte frequentes. *

[Note: 3] Interea Daci, Getae et caeteri accolae, cum quibus Gordianus foedus fecerat, ob diminuta stipendia, et praedae dulcedine Danubium traiiciunt. Pannonias, Maesias inuadunt, oppida, vicos, vrbes diripiunt: aedificia incendunt, pecora, homines captiuos abigunt, resistentes obtruncant. Philippus Imperator contra hostes Decium cum supplemento copiarum mittit, ad tutandum limitem Romani Imperii.

[Note: 4] Decius vbi ad exercitus Danubianam ripam, et Illyricum custodientes venit, concordi omnium suffragio, renitens repugnansque Augustus adpellatur.

[Note: 5] Philippus cum hoc accepit, arma corripit, milites exercitumque comparat, armata manu contra Decium proficiscitur, filium vero Romae relinquit. Dumque iam Veronam venisset, ibi ab exercitu interficitur, medio capite supra ordines dentium praeciso: Romae quoque filius eius duodenarius a praetorianis ferro necatur. Ferro adeptus Imperium, ferro vitam pariter cum Imperio finiuit. Imperauit annos quinque. Plures ei adsignantur liberi: nam et diuum Quirinum, et Gallum Iulium Saturninum filios eius fuisse, authores sunt.

[Note: 6] Quidam Christianum fuisse, quidam cultum Christianum simulasse: alii matrem eius ab origine audisse mysteria religionis nostrae tradunt, quod verisimilius facit hominis perfidia, maxime quando Lactantius et Ambrosius testentur, Constantinum primum Imperatorem Romanorum fuisse, qui maiestatem vnius veri Dei agnouerit, et coluerit. Eadem tempestate Eucherius Laureacensis Archimystes Italos, Romanos, Christianos, et prouinciales in Norico Vindelico, coelesti pabulo pauisse refertur.

CAPVT XXXV. Decius.

1. Decius claris parentibus [(transcriber); sic: parentibas] natus, Vir praeclarus, filium in consortium imperii assumit.

2. Persecutio Christianorum. Fabianus et Laurentius martyrio coronantur. Infideles quidem occasione versuum Virgilianorum ad Christum conuersi, securi percutiuntur.

3. Causa istius persecutionis fuit insanum vulgus, quod credidit calamitates, quae Romano Imperio hactenus contigerant, ab immortalibus Diis ob Christianos sui contemptores immissas.

4. Bellum Gothicum. Gothorum Rex Chiniua frustra obsidet Neostadium, post Nicopolim.

5. Decius funditur a Gothis, posteaque recuperatis viribus denuo infeliciter pugnam conserens vna cum filio caeditur. Ara Deciorum.

[Note: 1] M. Q. TRAIANVS DECIVS, Bibali inferioris Pannoniae vrbe, cuius et Ptolomaeus meminit, natus est, claris admodum parentibus. Vir domi forisque praeclarus, Romanis amatus, a Senatu Augustus adpellatur. Ipse filium Decium Caesarem declarat.

[Note: 2] Oppugnauit templum Dei: ad pernegandam veritatem: Christianos variis excruciamentis adflixit, perseuerantes neci dedidit. Inter quos fuere Fabianus Pontifex Romanus, et D. Laurentius igne excoctus. Romae tum Secundianus Togatus, Verianus Pictor, et Marcellianus orator eloquentissimus, commoti constantia Christianorum: cum adhuc cultores numinum essent, de religione nostra, vt fit, disserere, et confabulari caeperunt. Forte fortuna in manus atque memtem venere, versus illi Vergiliani ex sententia Sibyllae descripti:

Vltima Cumaei venit iam carminis aetas.
Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo,
Iam redit et virgo, redeunt Saturnia regna,
Iam noua progenies coelo demittitur alto.

Accuratius huiusmodi versibus lectis, adflati diuino spiritu, religionem Christi professi sunt: iussu deinde Decii secuti percutiuntur.

[Note: 3] Caepit haec persecutio saeuiente vulgo ante Imperatoris decretum. Nec nocte, nec die nostri ausi sunt inpublicum prodire: vt quisquam apparuit, statim insani vulgi clamore correptus, in ignem coniectus est.

[Note: 4] Sub idem tempus Chiniua Rex Gothorum, cum caeteris Danubium adcolentibus Germanis Maesiam irrumpit, Neostadium, hoc est nouam ciuitatem Maesiae (quam apud Eugipium lego fuisse sedem Theodorici Regis Gothorum, qui a Zenone Augusto in Italiam missus fuit) frustra obsidet. Acriter enim a Gallo Treboniano duce Sarmatici limitis defendebatur. Inde Gothus Nicopolim petit: et inuadit (nostri Schiltunum [Note: Schiltunum, Schiltach.] nominant, vbi Sigismundus Imperator, proauorum memoria a Turcis victus, castris exutus est, nobilitas nostra trucidata, principes capti sunt) Decius cum filio Nicopoli auxilium laturus, arma in Gothos mouet: eos obsidionem soluere cogit. Inde Philippopolim hostes petunt, diripiunt.

[Note: 5] Decius hostium vestigia insequitur, liberaturus vrbem: verum a Gothis fusus, in Maesiam ad Gallum Trebonianum fuga elabitur: ibi reparatis viribus, coniunctisque omnibus copiis, cum Germanis rursus pugnam conserit apud Abrittum vrbem. Atrox ibi praelium fuit, ambo Decii pater, et filius, ambo Imperatores, cum exercitu caesi sunt. Inde locus Ara Deciorum nominata. Imperarunt annum unum, menses tres:

CAPVT XXXVI. Gallus et Volusianus.

1. Gallus a reliquiis militum Caesar salutatus, a Senatu confirmatus Germanis quotannis ex foedere ducenta millia drachmarum auri tributa pendit.

2. Filium Volusianum imperii consortem assumit. Persecutio Christianorum. Martyres.

3. Pestis grassatur. Contra Aemilianum Praesidem Sarmatiae ab exercitu Imperatorem creatum Gallus et Volusianus arma mouent, a militibus deserti caeduntur.

4. Exercitus Rhetici Valerianum Caesarem constituunt. Aemilianus interficitur.

[Note: 1] CVIBIVS TREBONIANVS GALLVS, vrgente hoste instanteque, a legione, quae integra stragi supererat, Imperator salutatur. Ad eum reliquiae caesarum legionum, velut conseruatorem confugiunt: Senatus Imperium eius confirmat, Augustumque adpellat. Ipse cum popularibus nostris iniit foedus, tributa quotannis pependit ducenta millia drachmarum auri.

[Note: 2] Icto foedere Romam venit, C. Vibium Volusianum filium participem Imperii facit. Et hi hostes Christiani dogmatis extiterunt: Cornelius, Lucius, Stephanus Pontifices Romani, interempti, pietatem Christianam sanguine consecrarunt.

[Note: 3] Pestilentia tum pernitiosa orbem Romanum adflixit, pleraque oppida vacua cultoribus relicta sunt. Aemilianus dux Sarmatici limitis in Maesia res nouas molitur: ab exercitu Imperator creatur. Contra eum C. Vibius Gallus, et Volusianus Roma armati mouent, sed a militibus deserti caeduntur, posteaquam rerum potiti sunt annos duos, menses quatuor.

[Note: 4] Exercitus Rhaetici, et Vindelici limitis Bathauiae in confinio Rhaetiarum, Vindeliciae, et Noricorum P. Cornelium Valerianum, Virum Censorium cum nobilissimum, tum optimum, rebus Romanis imponunt, Aemilianus a militibus suis interfectus est tertio potestatis mense. Valerianus ob claritudinem generis, et laudatos mores totius orbis consensu ab omnibus recipitur.

CAPVT XXXVII. Valerianus.

2. Corruptus tamen a malis consultoribus contra Christianam religionem saeuit, lentaque tormenta excogitata.

4. Xystus et Cyprianus Martyres. Quirinus Archiepiscopus Laureacensis. Praesides Vindeliciae.

5. Valerianus in bello contra Persas captus Regi Persarum equum ascendenti pro suppedaneo fuit. Eius dictum.

[Note: 1] P. CORNELIVS LICINIVS VALERIANVS omnibus melior, amicus bonis, hostis criminum, hostis vitiorum, primus genere nobilis sanguine, doctrina clarus, exemplum antiquitatis, Senatusconsulto declaratus est sub Deciis Imperatoribus. Quamobrem facile orbis consensu rerum habenas consecutus est.

[Note: 2] Verum (vt sunt stultissimi, vanissimique mortalium animi, veritati diuinae non subnixi) in pietatem Christianam (cui primum fauit) ceu impietatem deprauatus a malis consultoribus, saeuit. Tarda ad mortem supplicia conquirebantur: volentibus mori non permittebatur occidi, torti quidem, melle peruncti sub ardentissimo sole ligatis manibus muscarum aculeis expositi sunt.

[Note: 3] Succi plenus adolescens in amoenissimis hortulis inter lilia candentia, rubentesque rosas, cum leni iuxta murmure serperet riuus, et molli sibilo arborum folia ventus perstringeret super lectum extructum plumis, resupinatus est: et ne se inde excuteret, blandis serico nexibus irretitus, relinquitur. Amotis omnibus arbitris, speciosum scortum iussu praetoris aduenit, delicatis stringit colla complexibus, et quod dictu scelus est, mulier impudica manibus in libidinem concitat iuuenem Christi. Miles Dei praecisam morsu linguam, in osculantis se faciem expuit: ac sic victor extitit.

[Note: 4] Occiduntur Xystus Pontifex Romanus et Diuus Cyprianus Carthaginensis Episcopus. Hic (sicuti refert Lactantius) vnus Christianorum apud Latinos praecipuus, et clarus extitit: qui magnam sibi gloriam ex artis oratoriae professione quaesierat: et admodum multa conscripsit in suo genere admiranda. Erat enim ingenio facili, copioso, suaui, et quaesermonis maxima est virtus, aperto, vt discernere nequeas, vtrum ne ornatior in loquendo, an facilior in explicando, an potentior in persuadendo quispiam fuerit. Nunquam diem absque lectione Tertuliam praeceptoris sui praeteriuit: crebro sic dicere solitus, Da Magistrum, Tertulianum nimirum significans. De quo plura in Seuero narraui. Isthoc etiam tempore Eucherium Archiflaminem Laureacensem terras reliquisse Diuum Quirinum successisse reperio. Duces Vindelicorum fuerunt (quam prouinciam possidemus) Fuluius Boius, et Aurelianus, qui post imperauit, si patriis credimus annalibus.

[Note: 5] Imperator Valerianus profectus contra Persas, imperitia cuiusdam ducis sui, cui summam belli commiserat, et fraude hostium ad iniqua loca deductus, circumuentus, captus est ab hostibus. Sapor Rex Persarum eo, vt vilissimo mancipio, et abiectissimo vsus est: Regi Persarum equum ascendenti, imperator Romanus Caesar Augustus quadrupes pro suppedaneo fuit, senex infelicissimus, imperauit cum filio Gallieno sexannos. Eius dictum fertur cum censuram sub Deciis recusaret, Tempora sic repugnant, vt censuram hominum natura non ferat. Rhenus quoque ac Danubius efferatissimas gentes in Romanum effudere solum, quemadmodum mox narrabi mus.

CAPVT XXXIIX. Galienus.

1. Galienus capto Patre Valeriano cum filiis imperat, libertatem religionis edicit.

2. Pro consequenda Regis Marcomannorum filia Patri eius Pannoniae et Norici partem donat, amori et rebus ineptis deditus Rempublicam negligit.

3. Persae vastant Romanum Imperium in Oriente, Alemanni in Occidente quatuor agminibus, primo Galliam et Hispaniam, secundo Rhetiam, Vindeliciam et Italiam irrumpunt.

4. Tertio agmine Gothi Asiam irruunt, templumque Dianae diripiunt et alias prouincias.

5. Cur bibliothecam Atheniensium, vti animus erat, non combusserint. Quarto agmine Sueui Pannoniam et Noricum occupant.

6. Ingens in Romano Imperio moeror et discordia. Triginta Imperatores electi se inuicem mutuis vulneribus confecerunt.

7. Duae mulierculae Imperatoriam purpuram arripientes hostibus feliciter se opposuerunt. Zenobia in Oriente, Victoriaque in Occidente.

8. Africa et Aegyptus habuit suos hostes et Imperatores. In Gallia faber ferrarius Caesar salutatur.

[Note: 1] P. LICINIVS GALLIENVS cum filiis Cornelio Valeriano, et Salonino Gallieno, post patrem imperauit annos nouem. Capto patre nostratibus publico edicto pacem reddidit, sanxitque vt vnusquisque suo more id, quod diuinum est, colat, atque adoret.

[Note: 2] Vxor eius Cornelia Salonina, Bibera Germano nomine dicta, quod muliebre decus [Note: VVeiber Ehr.] significat, filia Regis Marcomanorum (hoc est Sueuorum, qui tum Boiemiam vsque ad Danubium incolebant) deperit eam Gallienus: quamobrem vt eam a patre impetraret, dono dedit socero partem superioris Pannoniae, Noricique: ipse Romae, amori, libidini, deliciis, rebus ineptissimis vacauit, Rempub. neglexit. Idcirco conspiratione totius mundi, Romanus orbis concussus est.

[Note: 3] Persae Imperatore capto Orientem vastarunt, Mesopotamiam inuaserunt, in Syriam incursarunt. Germani, qui tum se Alemanos cognominarunt, quatuor agminibus in Romanum erupere solum, pars Gallias omnes, Rege Chroco, ferro, flamma, peruagati, Mogontiaci pontem transierant, aedes, templa diripiunt, incendunt. Cabillo vrbs expugnata: Priuatus Episcopus igne combustus: Arelas, Treuerorum Augusta, Mediomatricum Vrbsvastatae sunt. Hispanias deinde obtinuerunt. Tarraconem caput Hispaniarum expugnarunt. Alia manus Germanorum Rhaetias, Vindeliciam, Italiam depopulati sunt, Rauennam vsque omnia protriuerunt.

[Note: 4] Goti Asiam, Pontum, Cappadociam peruadunt: Templum Dianae Ephesi ditissimum diripiunt, incendunt. Bythiniae vrbes Astacum, quae et Nicomedia, Chalcedona, simili clade proterunt: haec a Cornelio Auito reparata est. Heracleam vsque arma Gotorum intonuere. Ilium, quae et Troia, a Gotis euersum est. Ingenti itaque praeda potiti, domum redire Getae parant, nauibusque comparatis, per Pontum Euxinum Danubium intrant: Maesias, inde Traciam, Graeciam, Achaiam, Macedoniam, Epyrum, Illyricum, non minore maleficio adficiunt.

[Note: 5] Athenas cum coepissent, ingentem librorum aceruum in foro cumulant, quem cum comburere vellent, quidam prohibuit, Dimittamus (inquit) illos Graecis, quibus dum incumbunt, imbelles fiunt. Sueuorum gentes Pannonias, Noricum, a quibus tum Danubio separabantur, occupant.

[Note: 6] Ingens vbique luctus, vbique moeror. Indignabantur exercitus, quod Imperator Romanus, pater principis, seruiliter apud Persas captiuus teneretur: et filius Romae captiuitate patris gauderet, lasciuiis difflueret. In diuersis igitur Romani imperii prouinciis, seu Tyranni, hostibus ita cogentibus, triginta numero, fasces imperatorios arripuerunt, (vt corruentem Romanam Rempublicam humeris sustinerent) qui se inuicem tamen mutuis quoque vulneribus, armisque ciuilibus confecerunt.

[Note: 7] Inter quos duae mulieres, audacius, et felicius sese hostibus opposuerunt, diutiusque cum suis, vsque ad Aurelianum Imperatorem rerum potitae sunt. Zenobia cum marito Odenato, filiis Herode, Timolao, Herenniano, Orientem adseruit: pulsisque Persis, trucidatis, captis, Oriente ab sole Romanam Maiestatem armis faemina restituit. In Occidente apud Rhenum Victorina mater castrorum cognominata, Agrippinae Augustalem induit purpuram cum filiis, et adfine Tetrico Gallias et Hispanias, a Germanorum direptionibus liberauit, posseditque Sepulchra Victoriae, et filiorum in Colonia Agrippinensi extare tradit Treuellius Pollio.

[Note: 8] Nec Aegyptus, ac Africa quieuere: suos habuere hostes atque Tyrannos: aut si mauis dicere, Augustos. Fuit etiam in Galliis faber ferrarius Vecturinus nomine, Imperator a militibus salutatus. Ita omnia sursum, deorsumque ferebantur: ima summis miscebantur.

[Note: 9] Tandem Gallienus, dum contra Aureolum Tyrannum arma mouet, Mediolanumque obsidet, fraude Martiani praesidis Maesiae, et Cecropii Dalmatarum legati, cum filio interficitur: moriensque Claudium, qui tum Ticini agebat, successorem declarat, ipsi vestem, insignia

[Note: 10] Hac tempestate vetera cognomina (vti fit dum rebus bellicis noui homines emergunt) Germania mutauit. Fecerant et Romani duas in Gallia, Belgica et Celtica Germanias. Maiores nostri transrhenani, ne Romanis et ipsi sicut cisrhenani ob commune, idemque cognomen subesse viderentur, vetus Germaniae vocabulum exibilarunt, noua sibi fecerunt cognomina. Chauci, Cherusci, Saxones, Cimbri, Dani, Daci, et Getae, antea, Goti posthac dicti sunt.

[Note: 11] Franci antiquissima gens Germaniae Magnae, non tam lata, quam valida, (testes sunt Cicero, Diuus Hieronymus, et vulgo protritum apud nos prouerbium) obscuriores hactenus, sub nomine partim Chattorum et Heluetiorum, partim Turogorum, atque Boiorum delituerant, (quemadmodum apud Diuum Gregorium Turonensem, Theodoricus primus Rex. Francorum in Turogos perorat) iam inde clariores fieri, pedetentim increscere caeperunt, eo magnitudinis tandem devenere, vt et Gallias omnes, et Romanum Imperium in Germaniam transtuterint. A quibus et Germania Francia dicta est. Et apud Celtas adhuc Francorum Rex nominatur. Aliae Germaniae nationes Alemanos, quasi tu dicas, omnes viri sumus, se cognominarunt; vnde Alemania adhuc Germania vocatur.

CAPVT XXXIX. Claudius.

[Note: 1] FL. CLAVDIVS principum omnium decus, author generis Constantiorum, maxima omnium gratulatione Romanas suscepit habenas. Aureolus Tyrannus continuo Mediolani occiditur a militibus. Dum deinde consultatur Germani ne et Goti, an Tyranni forent oppugnandi: Primum Claudius sibi illos deposcit, quod Reip. hostes essent: hi vero duntaxat principum. Inde arma in Gotos, sociasque gentes mouet: quae longe lateque in Romanis prouinciis vagabantur.

[Note: 2] Trecenta viginti millia barbarorum (vt ipse ad Senatum scribit) in Romanum solum armati venerant. Cum quibus nauali, terrestri praelio pugnauit felicissime variis locis. Apud lacum Benacum Germanos fudit. Victi sunt Goti in Maesia, Martianopoli, et Nicopoli in Thracia, Bizantu, et Thessalonicae in Macedonia in Cypro quoque insula, et vbique gentium adtritus est Geta. Tecta sunt Flumina scutis, spatis, lanceolis: omnia littora operta, campi ossibus contecti: Graecia, Maesia, Thracia, Illyricum liberatae. Aegyptus recepta est: quamobrem clypeus aureus, et statua aurea in Capitolio ponenda, decreta est Claudio.

[Note: 3] Qui cum victor Pannoniam reuertitur, Sirmii mortuus est, posteaquam imperauit annum vnum, menses novem. Claudii tempestate scurra quidam dixit, in vno annulo bonos principes posse scalpi.

[Note: 5] F. QVINTILIVS frater Claudii, Italici praesidii dux, vbi nuncius in vrbem de Claudii morte venit, Augustus a Senatu adpellatus est. Exercitus interim Aurelianum Imperatorem legit. Quintilius septima decima imperii die, Aquileiae a militibus occiditur.

CAPVT XL. Aurelianus.

1. Aurelianus magis necessarius quam vtilis fuit Romano Imperio, quia clementia caruit.

2. Goti Illyrium vastant, Marcomanni et Sueui Vindelicium occupant, et in Italiam iter faciunt; magnus vbique terror et seditio.

3. Ex libris Sibyllinis superstitiosa remedia adhibita, vrbs de nouo lustrata.

4. Goti praeliis funduntur. Mulieres sub virili habitu pugnantes captae pro Amazonibus in triumpho venditantur.

5. Populo ex veteri Dacia seu septem Castrensibus abducti in Moesiam et Illyrium collocantur. Dacia Aureliani.

6. Marcomanni Romanum exercitum in Italia exitiosa clade excipiunt. Sacrificuli Romani artibus magicis variisque praestigiis Germanos implicant et vincunt. Vindelicium a Marcomannis liberatur.

7. In Oriente Zenobia victa. Tetricus qui inuitus regnabat ab exercitu ad Aurelianum confugit.

8. Misera conditio tum temporis Ducum, quod sine mortis periculo imperatorium titulum ab exercitu delatum non poterant effugere.

10. Aurelianus contra Persas expeditionem parat; malorum instinctu Christianos persequitur, Fulmen iuxta eum ruit. Aureliani mors ex errore militum contingens.

11. Bonosus bibacissimus ab Imperatore honore habitus, vt propinando a Germanorum Legatis arcana expiscari possit.

[Note: 1] VALERIVS AVRELIANVS, Princeps magis necessarius, quam bonus (quod clementia praecipua Imperatorum dote caruerit, teste etiam Diocletiano Imperatore) potitus est rerum annos quinque, menses sex.

[Note: 2] Goti, Alani, Roxolani, Vandali, Sarmatae, Danubii Orientalis accolae Illyricum vastant, diripiunt. Marcomani, Sueui, Vindelicum occupant, in seruitutem redigunt: et Rhaetias depopulantur. Inde in Italiam iter faciunt, circum Mediolanum omnia terrore complent. Cuius belli metu ingens seditio Romae orta est: pauentibus cunctis ne eadem, quae sub Galieno, euenirent.

[Note: 3] Iussu Imperatoris libri Sibyllini consulti, et inspecti, proditi versus, lustrata vrbs, cantata carmina, amburbium celebratum, ambarualia vota sunt. Dii falsi propiciati, verus Deus neglectus est.

[Note: 4] Aurelianus contra Gotos crebris praeliis dimicauit, victorque prouincias liberauit. Canabaudes dux Gotorum periit: captae sunt, et decem mulieres, virili habitu inter Gotos pugnantes: aliae quoque multae praelio fortiter resistentes ceciderunt, quas triumphatas de Amazonum esse genere titulus praedicabat.

[Note: 5] Cum autem Aurelianus Illyricum vastatum, ac Maesiam exhaustam cultoribus esse videret, prouinciam transdanubianam, quam Daciam veterem nominabant, a Traiano constitutam (Sibenburgenses Germani, literatores septem castrenses vocant) sublato exercitu, et prouincialibus translatis, reliquit: desperabat eam posse retineri: abductos ex ea populos in Maesia collocauit: adpellauitque suam Daciam, quae Maesias diuisit.

[Note: 6] Restituto Illyrico, pacatoque Danubii limite, inde Italiam liberaturus omnibus copiis petit. Placentiae clade exitiosa exceptus est a Marcomanis. Germani enim quod aperto Marte congredi non possent, in syluas se densissimas contulerunt, atque in Romanos vespere incumbente, irrumpunt: exercitus constipatos multitudine turbant, ingentique strage adficiunt. Et nisi (vt scribunt Romani authores) diuina ope, post inspectionem Sibyllinorum codicum sacrificiorum caeremonias solennes: monstris quibusdam ac visis et speciebus diuinis impliciti fuissent Germani, Romanum solutum fuisset imperium Deuicto

[Note: 7] Oriens posthac, deuicta Zenobia, quae ibi hactenus imperarat, receptus est Gallias adhuc Tetricus (qui post victoriam ibi Imperator salutatus) tenebat, Ipse, quod inuitus regnaret, apud Catalanos exercitum suum deseruit, ac prodidit, ad Aurelianum confugit.

[Note: 8] Misera tum erat condido Ducum, eorum praecipue, qui hellica gloria praeter eaeteros eminebant. Imperium offerentibus militibus, atque mortem recusanti intentantibus, resistere non licebat. Agenda erat persona, quam miles imponebat. Recepto ita Imperio, princeps iam lupum auribus tenebat, quem nec dimittere, nec retinere tutum erat.

[Note: 9] Franci quoque transito Rheno sub idem tempus Gallias vastant, in Mogontino agro tamen oppressi sunt: in Germaniamque transrhenanam compulsi. Idcirco hoc carmen passim vulgo decantari caeptum:

Mille Francos, mille Sarmatas, simel occidimus,
Mille mille, mille mille, mille Persas quaerimus.

[Note: 10] Contra hos, dum post indictum bellum Aurelianus expeditionem parat, et centra nos vt hostes deorum suorum, et Reip. morem Senatui, populoque Romano gerens, pessimisque consutroribus et auaris obsequens, saeuit: Flumen iuxta eum, eiusque comites de coelo ruit. Ipse inter Heracleam, et Constantinopolim occisus est errore militum, apud quos commenta plurimum valent, dum irati, plerumque temulenti audiunt, et credunt quaelibet, consiliorum prope semper expertes.

[Note: 11] Eadem tempestate, prouineiarum, quas maiores nostri pulsis Romanis occuparunt, dux fuit, et legatus Bonosus Hispaniensis: origine Britannus bibit quantum hominum nemo. De hoc Aurelianus Imperator saepe dixit, Non vt viuat natus est, sed vt bibat. Eum in honore habuit Aurelianus caussa militiae. Nam si quando legati Germanorum venissent, ipsis propinabat, vt hosce inebriaret, atque ab his per vinum cuncta secreta cognosceret. Ipse quantum libet bibisset, semper securus, et sobaius, et adhuc in vino prudentior. Quantum bibit, tantum minxit: nec vnquam pectore, aut vesica aut ventre grauatusest.

[Note: 12] Cum Germani Romana armamentaria incendissent, timore ne poenas daret sumpsit Imperium diutiusque tenuit, quam rebatur. Longe namque, grauique certaraine a Probo superatus, laqueo vitam finiuit. Tunc quidem iocus extitit: amphoram pendere, non hominem.

[Note: 13] Vxor eius Goticae gentis nobilissima regio genere orta, Chunila nomine, quam ei nuptum tradiderat Imperato Aurelianus, vt per eam a Gotis cuncta cognosceret.

CAPVT XLI. Tacitus

3. Frater Taciti Imperium occupat, et a militibus, postquam Probus electus erat, trucidatur.

[Note: 1] PANNIVS TACITVS, a Senatu lectus est. Occiso Aureliano, exercitus ad Senatum scripsit, ex Senatorioque ordine principem petiit. Rursus rem Senatus ad ex ercitum retulit: idque saepius factum. Ita per sex totos menses orbis Romanus sine imperatore fuit. Tacitus sexto mense Imperii Tharsi a militibus occisus est.

[Note: 2] Cornelium Tacitum Augustae historiae scriptorem, quod authorem generis sui diceret, in omnibus Bibliothecis collocari iussit: singulisque annis describi aliquoties, ne incuria deperiret. Verum nihil haec diligentia profuit scriptori praestantissimo, semilacer est sine capite, sine pede. Quinque Primi libri et hi non integri, superioribus annis in Germania inuenti, a Leone Pont. Max. editi leguntur.

[Note: 3] M. Annius Florianus frater Taciti Imperium citra authoritatem Senatus, quasi haereditarium arripuit: sexagesimo Imperii die Tharsi interimitur a militibus, qui iam Probum imperare audierant, quem omnis delegerat exercitus, Senatus optauit, populus Romanus adclamationibus petiuit.

[Note: 4] Dum ita Imperatores scelere militari pereunt, Germani rupto Rhenano limite, occiso Posthumo legato, Gallias nemine resistente, securi inuadunt, diripiunt, omnes Gallias occupant, septuaginta nobilissimas vrbes capiunt. Danubii quoque accola in Rhetias Vindelicumque irrumpit, Illyrici prouincias depopulatur.

Casparus VVintzerer, Vir nobilis natione Boius, eques auratus, et in disciplina militari exercitatissimus, ex Strubiis attulit:

CAPVT XLII. Probus.

1. Probus omnium honorum iudicio Imperator factus. Germanos Galliis pepulit, et in Germania vsque ad Nigrum flumen et Alemanum peruenit. Albis fluuius.

2. Cum Rhenensibus et Danubianis pacem constituit. Basternos et alias nationes, qui per totum imperium vagati erant, per prouincias diuidit.

3. Bonosum et Proculum, qui imperium arripuerant, et Francos ad societatem belli inuitauerant, vincit, Rempublicam quietam reddit.

10. Numerianum socer eius, Aper imperium ambiens, dolo interficit, qui post a Diocletiano confoditur. Vindelicorum Praeses.

[Note: 1] AVRELIVS VALERIVS PROBVS omnium bonorum iudicio Imperator factus Sirmio oriundus fuit. Germanos Galliis exturbauit, captas vrbes recepit. In Germania trans Rhenum ad Nigrum flumen: trans Danubium vero ad Albim, quem intercidisse quidam dicunt, et nos Alemanum nuncupamus, deuenit, ibique castra locauit. Alius est Albis, fluminum Germaniae maximus, Germaniam Magnam in duas secat partes: per Boiemos et Saxonas fertur, apud ceruicem Cimbricae peninsulae sinui Codano miscetur.

[Note: 2] Probus Germanos Rhehum contingentes ad pacem coegit, et amicitiam: sexedecim millia Tyronum ab illis oblata limitaneis distribuit. Inde pacauit Rhaetias, Vindeliciamque et Illyricum:

factoque foedere cum Germanis Danubium accolentibus, centum milua Basternorum in Romano solo collocauit. Item et alias nationes Gepidas, Guthungos, Vandalos per Romanas diuisit provineias. Hi (occupato Probo bellis ciuilibus aduersus Tyrannos) per totum orbem Romanum vagati, mulrum cladis maiestati Romanae intulerant.

[Note: 3] Bonosus quoque, ac deinde Proculus apud Agrippinam Imperium arripiunt, Gallias, Hispanias, Britannias occupant. Germanni transrhenani, Franci, ad societatem belli inuitati sunt: sed Probus peculiari coelestis numinis fauore, victor vbique, quietam, pacatamque Rempublicam reddidit, oppressis vbique gentium hostibus: adeo vt dicere solitus sit, amplius non opus fore militibus.

[Note: 4] Qui hoc dicto exulcerati, Sirmii in natati solo principem, non solum nomine, verum etiam reprobum, fugientem in turrim ferratam (quam speculae caussa altissimam et latissimam aedificarat) interimunt. Imperauit annos sex, menses quatuor.

[Note: 5] Gallis, Hispanis, Pannoniis Prouincialibus per Europam, vites colere, contra maiorum instituta permisit, et vinum conficere. Seuit vitibus militari manu montes, Almum prope Sirmium, et Aureum in superiore Moesia.

Idem Casparus VVintzerer nobis dedit, harum rerum cultor, et antiquitatis admirator.

[Note: 7] M. AVRELIVS CHARVS interfecto Probo, Imperator declaratur: statimque liberos suos Caesares designat, Charinum ad Gallias contra Germanos tutandas cum lectissimis viris dimittit: secum Numerianum adolescentem tum lectissimum, tum disertissimum oratorem, et poetam sui temporis potentissimum retinuit.

[Note: 8] Danubii accolae audita morte Probi, ferociter Danubium transeunt, Pannonias inuadiunt, minantur se non solum Illyricum, sed etiam Thraciam, Italiamque peruasuros. Charus fortiter occurrit, in Germaniam pellit, prouincias Romanas liberat.

[Note: 9] Inde contra Persas arma vertuntur. Vbi Imperator victor totius gentis, castra super Tigride habens, fulmine ictus de coelo periit.

[Note: 10] Numerianus aeger oculis vehebatur lectica, ipsum Arrius Aper praefectus praetorio, socer eius, Imperium ambiens, dolo interfecit: cadauer aliquot dies occultatum foetor prodidit. Diocletianus domesticos regens, Vir insignis et callidus amansque Reipubl. Aprum sua manu confodit. Imperarunt annos duos. Eiulasius hoc tempore praesedit Vindelicis, et Noricis.

CAPVT XLIII. Diocletianus.

1. Diocletianus post Antoninum Philosophum optimus Imperatorum, Herculeum adoptat et imperii participem facit.

2. Factio rusticorum in Gallias grassans deletur. Carausius Britanniam intercipit, et sub Amando et Aeliando in inferiorem Germaniam exercitum mittit.

4. Ad citius pacandam Rempublicam ab Augustis duo Caesares declarantur et affinitate iunguntur.

5. Imperatorum quilibet certas prouincias pacandas sumit. Constantius a Germanis fusus vix elabitur, reparatis tamen viribus victor existit.

6. Galerius Maximianus Histrum, pacat, accolas stipendio et militiae asciscit.

7. A Persis tamen victus a Diocletiano indigneaccipitur, mox reparatis viribus Persas in fugam coniicit.

8. Pax cum Persis, et occasio ad eam, Mesopotamia recuperatur. Augustorum triumphus.

10. Diocletiani ingenium. Hic veterum Imperatorum vitas literis mandari iubet. Eius dictum notabile.

11. Omen futuri imperii Diocletiano contingens in Germania. Cur Aprum interfecerit.

13. Persecutionis Christianae ex denegato cultu adorationis et Episcoporum tyrannide ortum.

[Note: 1] CAVRELIVS VALERIVS DIOCLETIANVS IOVIVS, Dalmata, Imperator ab exercitu Persico creatur, a Senatu comprobatur. Post M. Antoninum Philosophum principum optimus: adeo vt ne adulatio quidem meliorem consingere queat. Adoptauit M. Aurelium Valerium Maximianum Herculeum Pannonem, Imperiique participem fecit, quo conscio iam pridem Diocletianus Imperium animo inuaserat. [Note: 2] Charino inde Caesaris filio Chari Imperatoris interempto, factionem rusticorum (quae sibi Bagaudarum nomen indiderat, et ducibus Aeliando, et Amando per Gallias grassabatur) deleuere Imperatores. Carausius tanti tumultus concitator, et caput eius mali in Britanniam aufugit, eamque intercepit: exercitumque ad ihferiorem Germaniam per Rhenum mittit. Praefecti erant superiores Amandus, et Aeliandus. Contra hos profecti principes sunt, accitis etiam longinquis auxiliis.

[Note: 3] Et dum haec geruntur, ecce tibi, omnes Germaniae gentes bellorum auidae, Burgundiones, Alemuni, Heruli viribus primi, locis vltimi, et plerique alii excidium Galliae, prouinciisque caeteris Romanorum comminati, in Gallias, Rhaetias, Vindelicum, Noricum irrumpunt, irruunt. In Maesiis quoque et Pannoniis aduentu hostium trepidatum. Nec Persae quieuere. Intonuere etiam ciuilium armorum fulmuia. Achilleus totam Aegyptum occupauit. Carausius Britannias tenebat. Quingetiani (tot erant milites tumultus authores) Africam inuasere. Omnia vbique ferro, flamma vastabantur. Prouinciae ad solitudines redigebantur.

[Note: 4] Vndique ita saeuis bellorum turbinibus Maiestatem Romanam conquassantibus, quo facilius, citiusque tranquillitas redderetur orbi terrarum, duo Caesares ab Augustis declarantur, Fl. Conftantius Chlorus, praeses tum Dalmatiae, quem Charus quoque Imperator Caesarem designare (quod nemo tunc melior vir videbatur) decreuerat, ex Moesia et Histro oriundus fuit. Alter Caesar Galerius Maximianus, Armentarius (quod armentorum pastor fuerat) cognominatus, Daciae Ripensis ciuis fuit. Et vt hi adfinitate coniungerentur, Galerius Valeriam Diocletiani filiam duxit vxorem: Constantius repudiata vxore sua Helena, matre Constantini (quam diuus Ambrosius stabulariam Treueris fuisse, abs Constantio ob eximiam pulchritudinem adamatam tradit) in matrimonium accepit Theodoram, priuignam Maximiani Herculei, ex qua sex liberos fratres Constantini sustulit.

[Note: 5] Constantius Galliis, Hispaniis, Britanniis praeficitur, ipse Germanis bellum indicit. Germani fortiter eum circa Lingonum vrbem armis excipiuut, fundunt, in fugam vertunt. Constantius vix fuga elapsus ad proximam vrbem aufugit: cuius portae metu hostili clausae erant, ac nisi fune demisso per moenia

sublatus fuisset, in Germanorum manus viuus deuenisset. Reparatis deinde viribus cum Germanis congressus, victor Gallias liberauit, Romanis legibus reddidit: cum Germanis foedus icit. Britannias Asclepiodotum praefectum praetorio recepit. Maximianus Herculeus in Africam transit. Diocletianus Aegyptum sibi deposcit.

[Note: 6] Galerius Maximianus Rhaetias, Vindelicum, limitem Danubianum, et Histro contiguas proumcias sibi tutandas desumit. Pacatis Histri accolis, stipendio et militiae adscitis, ac quibusdam in Romanum solum translatis, Burgundionum parte, intra Rhenum et Nigrum fluminibus distributa, Persas aggreditur.

[Note: 7] Primo victus a Persis ad Diocletianum fuga elapsus venit: ante carpentum indignabundi Diocletiani non admissus, purpuratus pedes cucurrit aliquot millibus. Reparatis tamen ex Germanis, et limitaneis Histri exercitibus copiis, et rursus Persas adoritur. Ipse in Armenia maiore cum duobus equitibus explorauit hostes, et cum viginti millibus militum superuenit castris hostium, subito innumera Persarum agmina adgressus Narseum Regem turpi fuga salutem quaerere. cogit: vxore eius ac filiabus potitur: summa eas pudicitiae custodia reseruat.

[Note: 8] Quam obrem Persa ad pacem illectus cum Romanis foedus icit. Mesopatamiam cum quinque populis trans Tigrim Romano Imperio reddidit. Haec pacis conditio vsque ad Diui Constantini mortem durauit. Ita terra marique parta victoria, restitutaque felicitate Reipub. et orbi Romano pace, Augusti triumpharunt.

[Note: 9] Quatuor tum principes mundi, fortes, sapientes, benigni, et admodum liberales: idem in Repub. sentientes, graves, religiosi, amatores Senatus, populique Romani, quales optarisolent, Romanum Imperuim, orbemque terrarum administrarunt. Diocletianus tanquam communis, et supremus parens arcem tenebat. Caeteri vt apparitores vltro citroque discurrebant, Diocletiano obtemperabant.

[Note: 10] Erat Diocletianus callidus, amans Reipub. ad omnia paratus: alti consilit, et prudens et qui operam nauaret, vt vita, et clementia quamsimilimus M. Antonino esset. Veterum Imperatoriun res gestas studiosissime inquisiuit, literis quoque mandari iussit. Eius verba haec quae subscribam, fuisse scribit Vopiscus: Nihil difficilius est quam bene imperare: colligunt se quatuor vel quinque, atque vnum consilium ad decipiendum Imperatorem capiunt. Dicunt ex composito quicquid libet. Imperator qui domiclausus intra cubiculum est, vera non nouit, facit iudices, quos fieri non oportet: amouet a Repub. quos debebat obtinere: bonus, cautus, optimus venditur Imperator. Eidem displicebat Maximiani sui asperitas, quam cum deprehendisset, dixisse fertur: Primam dotem Imperatorum clementiam esse: quamobrem Aurelianum ob nimiam saeuitiam magis ducem esse debuisse, quam Imperatorem.

[Note: 11] Omen Imperii Diocletiano in Germania inferiore apud Tungros contigit. In caupona quadam cum rationem quotidiani conuictus faceret, anicula quaedam ipsum increpans dixit: Nimium auarus, nimium parcus es Diocletiane, qui ioco respondit: largus ero, cum Imperator, fuero: subiunxisse anus fertur, Imperator eris, cum aprum occideris. Tum vbi fuit occasio semper aprosin venatu, manu occidit Diocletianus. Et cum Aurelianus, Probus, Tacitsis, Charus Imperatores salutarentur, dixit, ego semper apros occido, sed alius vescitur semper pulpamento. Idcirco Arrium Aprum, praefectum praetorio sua manu occidit, ac gloriare Aper (inquit) Magni Aeneac dextra cadis. Et cum interfecisset, ait, Aprum fatalem occidi: vt impleret aniculae dictum, et suum firmaret Imperium. Alicquin haud tali crudelitate princeps clementissimus auspicaturus. Imperium.

[Note: 12] Quando autem (quemadmodum explicauimus) leui adrnodum momento milites impulsi, ab Imperatoribus manum et ferrum non abstinebant vt posthac Imperatoria Maiestas sacrosancta foret: adorari se Diocletianus ab adeuntibus non aliter, quam vt Deum, more Regum Persarum, iussit, edictoque sanxit, vti omnes adituri principem, eius pedibus acciderent, ipsosque oscularentur. Antea Imperator in modum

Iudicum salutabatur, et clamyde purpurea duntaxat a priuato habitu discernebatur: Diocletianus gemmas vestibus, et calceamentis inseruit, id quod et C. Caligulam fecisse memorant. *Morem istum adorandi Romani Pontifices pertinacissime aemulantur, qui si Christum ament, oues pascant,* salua est Respublica Christiana, quae adtrita est sub Diocletiano.

[Note: 13] Nam anno Imperii Diocletiani quarto decimo, a Christo nato seruatore nostro, ducentesimo super primum, Titus Veturius Magister militiae, Christianos milites, quasi hostes deorum, et principum, quos adorare nollent, exauthorauit, neci dedidit, eorum bona vsurpauit. Paulatim deinde eadem crudelitas gliscens, authore Galerio Maximiano, caeteros nostrae religionis consecraneos adtigit, et inuoluit. Atque hunc ignem excitarunt superbia, et vitia Episcoporum nostrorum, qui Tyranni potius (ait Eusebius) quam sacerdotes modestia Christiana reiecta, spiritus Tyrannorum sibi sumpserant. Quanto igni nunc opus est, vt excoquantur crimina nostra? Coelum ipsum petimus stultitia: neque per nostrum patimur scelus, iracunda Deum ponere fulmina.

[Note: 14] Anno priore quam Diocletianus se imperio abdicaret, Ecclesiae Christianorum ipsis paschalibus subuersae sunt: multitudo in nauicula imposita in mare praecipitata est. Ciuitas in Phrygia cum populo, quod ciues omnes Christiani essent, a militibus combusta, bona nostra a praetoribus occupata, populus Dei trucidatus, literae sacrae exustae sunt. Atque is furor saeuissime per continuos quatuordecim annos, sub decem principibus in nos debacchatus est.

[Note: 15] Altero huiusce impietatis anno, Diocletianus, posteaquam viginti imperauit annos, Imperium Nicomediae exuit: in priuatum ordinem se redegit. Non longe a Salonis vrbe Dalmatiae (Spalatum vulgus nominat) in villae suae palatio consenuit, agriculturae, maxime hortorum voluptati operam dedit. Vixit ibi annos decem: mortuus est anno vitae duodeoctogesimo, et solus omnium priuatus inter deos refertur.

[Note: 16] Maximianus Herculius idem facere a Diocletiano coactus, purpuram principum insigne, inuitus Mediolani deposuit. Postea Imperium arripere tentans iussu Constantini generi sui, cui insidiatus fuerat, Massiliae strangulatus est: homo saeuus, truculentus, sanguinis, caedisque auidus: fortis, et rei bellicae peritus, genuit ex Eutropia Syra muliere Maxentium, et Faustam coniugem Constantini, cuius patri Constantio Theodoram priuignam nuptum collocarat.

[Note: 17] Carus Aquilius Vir Consularis, hisce temporibus Vindelici limitis dux fuit Romanus. Sub idem tempus anni Domini CC LXXXIX Diuus Maximilianus Vindelicorum, atque Noricorum Archimystes Laureacensis, Celeiae pro Rep. Christiana se deuouit. Succedit Eleutherius, a Xysto Pont. Max. datus: huic D. Quirinus filius Philippi Praesidis Pannoniae.

Columnam marmoream supra in Augusto reperies, quae hisce Imperatoribus posita est.

CAPVT XLIV. Constantius Chlorus.

1. Post abdicationem Diocletiani et Aurelii Maximiani, Augusti fiunt Constantius et Galerius Maximianus. Constantii parentes. Constantius cum collega Galerio Maximiano administrationem imperii diuidit.

2. Constantius clemens, paucis contentus, liberalis in Germanos, qui ideo ab armis cessarunt.

3. Galerius Maximianus duos imperii socios asciscit, Constantino, Constantii filio, insidias struit, qui tamen ad Patrem fuga elabitur.

4. Constantinus Germanos sibi stipendiis conciliat, eorumque ope, mortuo Partre, imperio potitur.

[Note: 1] FL. CLAVDIVS CONSTANTIVS CHLORVS, et GALERIVS MAXIMIANVS ARMENTARIVS, Augusti a Senatu adpellantur: vbi Diocletianus, et Aurelius Maximianus, repudiatis rerum gubernaculis, priuatam degere vitam decreverunt. Constantius natus patre Eutropio, Dardanae gentis nobilissimo viro, et matre Claudii, filia Claudii Caesaris Augusti, Africae, et Italiae administrationem recusauit, Gallias, Hispanias, Britannias retinuit, et quiete possedit: caetera collegae permisit.

[Note: 2] Fuit natura clementissimus, diuitiarum contemptor. In conuiuiis aurea pocula ab amicis commodato accipiebat, vt abacum exornaret: paucissimis contentus, a fictilibus non abhorrebat. Eius liberalitate deuincti Germani ab armis cessarunt.

[Note: 3] Galerius Maximianus, cum Constantius Africam, et Italiam reliquisset, duos Caesares creauit, Seuerum, et Valerium Maximinum, sororis suae filium: hunc Orienti, et Aegypto: illum Italiae et Africae praefecit, ipse in Illyrico medius versabatur. Hic cum Constantinum obsidem a patre datum Romae teneret, eiusque saluti insidias tenderet, Constantinus fibi fuga consuluit: quaqua iter fecit publica iumenta, ad frustrandos vestigia insequentes, occidit. Ad patrem Constantium incolumis in Britanniam peruenit, quem morbo lethali adfectum offendit.

[Note: 4] Constantinus Germanos sibi stipendiis conciliat, Regem Germaniae Chrocum nomine, auxilii gratia cum copiis ad se trahit. Eius ope Imperii habenas mortuo patre, occupat. Imperauit Constantius vt Augustus, annos duos, inter deos relatus est.

CAPVT XLV. Constantinus II.

2. Sex alii Imperatores, quibus partim Imperatoria dignitas concessa, partim ab ipsis vsurpata.

8. 9. 10. Philosophorum, qui se antistites iustitiae nominant, et aliorum contra Christianos scripta.

11. Veritas religionis Christianae triumphat: persecutorum poena et interitus.

15. Constantinus literarum amator curauit Romanorum Principum vitas scribi, et insignia. Imperatorum ornatu maiori auxit.

17. Constantinus filium suum Caesarem facit. Sueui victi et in Pannonias translati. Vandalorum nouae sedes. Franci Gallias et Hispanias inuadunt.

18. Constantinopolis sedes Imperatorum cum omnium vrbium damno aedificata; diuersi mores Constantini.

19. Filius eius ex fatsa delatione nouercae et post haec ipsa interficiuntur. Lactantius.

21. Eius liberi. Donatio Constantini Papae Syluestro facta commentum a quibusdam Pontificibus pro nugis habita.

[Note: 1] M. FL. VALERIVS CONSTANTINVS, maximus, pius, felix, semper Augustus, Constantii Pii filius, anno ab restituta salute trecentesimo super decimum, persecutionis vero anno quarto, a patre gubernacula per manus accepit, tenuitque cum Valerio Maximiano Armentario Augusto annos quatuor: cum M. Valerio Licinio Liciniano participe Imperii sexdecim: cui accito Mediolanum sororem suam Constantiam in matrimonium dedit: ipsum Galerius Maximianus Carnunti Augustum adpellarat.

[Note: 2] Eadem tempestate posteaquam Constantius naturae concessit, Maxentius filius Maximiani Herculii Romae a Senatu, et praetorianis Augustus nuncupatur. Apud Africam Alexander Imperium arripit. Orientem tum, atque Aegyptum gubernabat Galerius Maximinus. Seuerus Italiam tenebat, cui attribuebantur Rhaetiae et Vindelicia, quam Boii nunc tenent. Galerius Maximianus Illyricum, cuius pars est Noricum, possidebat. Valens quidam, haud scio vbi, res nouas eo quoque tembore molitus est.

[Note: 3] Romanus tum orbis tot principibus regebatur, sub quibus persecutio, quae sub Diocletiani vltimis annis caepit, sub, Constantio progressa, per diuersas orbis Romani partes, omnium grauissima in nos crudelissime grassata est. Nam Galerius Maximianus author fuit huius crudelitatis, Maximiani ab Hieronymo vocatur. Senatusconsulto Ecclesiae Christianorum destructae sunt, diuini libri ignibus traditi: omnes insulae, metalla, carceres, confessorum, et Martyrum gregibus catenatis impleti. Christianum nomen conati sunt principes, quasi ex Senatusconsulto extinguere: Christiani vrbibus edicto perpetuo in aes inciso eliminati sunt.

[Note: 4] Nulla acceptabilior hostia diis immortalibus, quam inuisum genus Christianum, credita. De crudelitate in foeminas perpetrata pudet referre. Mortium, et poenarum genera enarrare maius est viribus nostris: cruciamenta ingenium superant meum. Citra rationem aetatis, ordinis, sexus, in omneis saeuitum, tum templum Dei euersum, iustus populus laceratus, veritas abiecta iacere videbatur: Senatus,

[Note: 5] Infinita hominum millia per prouincias cunctas, et vrbes pro Christo quotidie occisa sunt: alii in flumen praecipitati, alii secti, alii exusti sunt. Tum apud nos, et in prouinciis, quas Boii incolunt, interempti sunt, Diuus Maximilianus Archimystes Laureacensis, Florianus Tribunus cum quadraginta militibus, Quirinus, Victorinus Petauionensis Episcopus, quorum Diuus Hieronymus meminit. Mauritius cum legione, et Afra, et plerique alii.

[Note: 6] Iudices inhiantes possessiunculis nostris, plus audebant, quam iubebantur. Ex quorum numero quidam in Bithynia, author in primis faciundae persecutionis fuerat, quo scelere non contentus, etiam scriptis quos adfiixit persecutus est. Extiterunt quoque, qui se antistites philosophiae profitebantur sub pallio et barba, ac capillis vitia sua tegendo, authoritate falsi nominis ad amicitias iudicum miro modo penetrabant.

[Note: 7] Ipsi tempori seruientes contra nostram religionem, nomenque Christianum libros euomuerunt, in quibus professi sunt, ante omnia officium esse philosophi, erroribus hominum subuenire, atque illos ad veram viam reuocare, id est immortalium cultus deorum: quorum numine, et maiestate (vt illi dicebant) mundus gubernaretur, nec pati homines imperatos quorundam fraudibus inlici, ne simplicitas eorum praedae, ac pabulo sit hominibus astutis.

[Note: 8] Itaque se suscepisse hoc munus philosophia dignum, vt praeferrent lumen sapientiae non videntibus: non tantum, vt susceptis deorum immortalium cultibus resanescant, sed etiam vt pertinaci obstinatione deposita, corporis cruciamenta deuitent, nec saeuas membrorum lacerationes frustra perpeti velint.

[Note: 9] Deinde effusi in principum laudes, quorum pietas, et prouidentia in defendendis religionibus claruisset: consultum esse tandem (aiebant illi philosophi) rebus humanis, vt cohibita noua, impia, et anili superstitione, vniuersi homines legitimis, et auitis sacris vacarent, et propicios deos sibi experirentur.

[Note: 10] Verum nostri freti diuinis muneribus coelestibusque beneficiis irrisere huiusmodi nebulones, vt de quorum mentibus aduersum nos maligni genii depugnarent. Et qui profiterentur se illuminaturos alios, cum coeci essent: reducturos ab errore, cum ipsi ignorarent vbi pedes suos ponerent: erudituros ad veritatem, cuius illi ne scintillam vnam quidem vidissent aliquando: quippe cum sapientiae professores profligare sapientiam niterentur.

[Note: 11] Quamuis tot malis peteretur veritas, emicuit tamen, ac vicit clarissimumque de hostibus egit triumphum, adeo vt claritas eius etiam Imperatoribus apparuerit manifeste. Galerius Maximianus saeuitia in Christianos insignisque, vsque ad infamiam frustra poenituit, quod innocente Christianorum sanguine se maculasset: pro eius salute et vita frustra Christo preces decretae. Simili fato et sera poenitentia defunctus Galerius Maximinus, saeuissimus omnium, non mitior in nos in Oriente, et Aegypto fuit. Tharsi, vitam amissis luminibus, inedia simul et laqueo finiuit: violatae pietatis poenas dedit Maxentius Seuerum occidit: ignem persecutionis in nos Romae edicto extinxit. Constantinus vocatus a Senatoribus Maxentium, et Alexandrum interemit. Licinius Valentem.

[Note: 12] Constantinus tandem decimo Imperii, sui anno pacem nostris reddidit. Licinium, quod Christianos, e palatio exegisset, in nosque saeuiret, armis superauit, purpura exuit, priuatum Thessalonicae occidit, sexagesimum tum agentem annum. Literarum hic hostis fuit, quas Reipublicae perniciem vocabat. Aulica famulicia mures et tineas verissime adpellabat, rebus bellicis clarus extitit, oriundus ex Dacia Ripensi.

[Note: 13] Romani rerum domini, dum cultum DEI OPT. MAX. expugnare, ac radicitus excindere conantur, deos suos prodidere, superstitionem suam funditus euerterunt, religionem nostram stabilierunt. Ex sanguine Christianorum guttatim soboles noua renata est, edicto publice, iussu Constantini arae deorum euersae, templa deorum clausa sunt. Totius orbis consensu, veritas inuicta tot aduersitatibus, recepta est: Christusque

depulsis diuinitate diis falsis, triumphauit. Dii in aedes paucorum diuitum compulsi, in culminibus, velut bubones, delituerunt.

[Note: 14] Daemones perdita diuinitate, domesticos templo dei excitarunt inimicos. Vix cultores deorum viceramus Arrius sacerdos, Constantiae viduae Licinii, sorori principis insinuatus (Diuum Hieronymum sequor) virus in philosophiam Christianam effudit. Conuentus Christianorum Pontificum Niceam Bithyniae vrbem a Constantino indictus: pestiferi hominis errorem impientissimum redarguit et explosit.

[Note: 15] Constantinus laudis auidus fuit, bellis fortunatus, eloquentiae, et literarum amator. Romanorum principum historias memoriae literarum commendandas curauit: per Tatitum Cyrillum e Graecis in latinam linguam uerti iussit. Habitum Imperatorem gemmis, et diademate perpetuo auxit.

[Note: 16] Cum Germanis Rhenum contingentibus, quorum auxilio imperium nactus fuerat, pacem habuit: eos muneribus placauit. Goti et Orientales Germani Thracias vastarunt, cum praeda domum reuersi sunt. Constantinus Danubium ponte iunxit, in Germania transit, hostes contudit. Gebericum Regem filium Hylderici in foedus donis traxit: cum Gotis pacem firmauit: Germanis notissimus fuit, quorum opera in bellis vsus est.

[Note: 17] Praefecit limiti Danubiano Fl. Iul. Crispum filium suum Caesarem eum adpellauit. is Sueuos deuicit, transtulit trans Histrum in Pannonias. Vandalos et partem horum Burgundionas, ad Rheni Danubiique ripas deinde distribuit: Germanae hae nationes sunt: Rex earum Visomarus erat. Paulo ante Constantini Imperium a Vistula, et sinu Venedico, Codanoque per integrum annum profecti, ad ripas Histri, Marisiaeque consederant: vbi ab oriente Getas contingebant, a Meridie Danubium, ab Occidente vero Quadis, Marcomannis, hoc est Sueuis, a Septentrione Hermonduris contermini erant. Burgundiones partem Sueuiae, iuxta Danubium occuparant. Franci etiam vastatis Galliis, Hispanias inuaserant.

[Note: 18] Constantinopolim ipse Constantinus nuditate omnium vrbium (ait diuus Hieronymus) dedicauit. De eo vulgo iactatum est, decem annis praestantissimus, duodecim latro, decem pupillus ob immodicas largitiones.

[Note: 19] Crispum filium (quem ex Mineruina concubina sustulerat) Fausta nouerca de stupro interpellat, renuentem adolescentem ad patrem defert: uim eundem sibi inferre voluisse mentitur. Constantinus credulus verbis vxoris, filium Polae in Histria interfecit. Erudierat hunc literis Lactantius, vir omni suo tempore eloquentissimus: sed adeo pauper in hac vita, vt plerunque necessariis indiguerit, ne dum deliciis difluxerit. Occisus est et Licinius iunior, filius Licinii Augusti, et Constantiae sororis Constantini, fraude Faustae, ne filiis eius officere posset: Tandem et ipsa Fausta a Constantino marito in ardentes balneas proiecta, extincta est. Helena filium ob nepotem interemptum increparat, et Fausta Constantinum saepius ad sacrificandum diis impulerat. Consul Ablauius disticho clam Palatinis foribus adfixo, domum Constantini notauit.

Quia scilicet praedictus Augustus (recitat Sydonius Aruernorum Episcopus) iisdem temporibus coniugem Faustam calore balnei, filium Crispum frigore veneni extinxerat.

[Note: 20] Qui dum senex expeditionem in Persas meditatur, morbo correptus, in extrema aetate lauacro coelesti more Christiano tinctus est ab Eusebio Nicomediae pontifice, in villa eiusdem vrbis: ita divus Hieronymus, diuus Ambrosius, et alii celebrati authores adseuerant. Decreuerat in Iordane aquis lustrari Constantinus, verum vltimo fato vrgente mortuus est in Bithynia, anno Imperii tricesimo secundo, minus duobus mensibus: aetatis sexto et sexagesimo.

[Note: 21] Reliquit ex Fausta tres filios Constantinum, Constantem, Constantium: filias Helenam, Eutropiam, Constantiam, Constantinam Vxorem Galli Caesaris. Quae de Syluestro, et donatione Constantini praedicantur, ficta, falsa, inepta, pugnantiaque sunt. miror extare tam stolidos, qui credant: et tam impudentes, qui defendere audeant: Praecipue, cum etiam pius secundus Pont. Max. uir harum

CAPVT XLVI. Constantius cum fratribus.

1. Imperium Romanumex testamento Constantini inter filios eius Constantem, Constantium, Constantinum, et Dalmatium diuisum. Bellum continuum contra Regem Persarum Saporem.

2. Constantinus non contentus diuisione ope Francorum aliorumque populorum Germaniae bellum ciet, praelio fusus occiditur.

3. Constanti fratris occisi regiones recepturo Franci, qui sedes in Galliis caeperant, resistunt, qui tandem occiso Rege Dithmaro accepta pecunia pacem ineunt, et Gallias relinquunt.

4. Magnentius dum Constans nimio venandi studio in syluis errat, a militibus Imperator eligitur. Constans interficitur ab omnibus praeterquam vnico Franco desertus.

5. Nepotianus Romae imperium arripiens, a Magnentianis trucidatur. In Illyrico Mursae Vitranio Imperator creatur.

6. Constantius Europam a Magnentio et Vitranione liberaturus pacem cum Persisinit, Gallumque Caesarem declarat.

12. Post hoc praelium Germani et aliae exterae nationes Magistratibus praefici coeperunt.

13. Constantius praelio superior plurimas prouincias recipit. Magnentius a Constantinis persecutus cum Decentio fratre se ipsum interimit.

14. Syluanus apud exercitum de insidiis Constantio ex iniusta delatione structis, conquestus Imperator creatur.

15. Mox tamen a tribunis suis pecunia corruptis in Ecclesia Christianorum trucidatur.

18. Franci in Brabantia nouas sedes constituunt, alia Germanorum manus vltra Danubium; Vadomarus et Gudoundus vltra Rhenum infestant Romanum Imperium.

19. Constantius contra Vadomarum et Gudoundum arma mouet, pontemque Rheno traiicit. Pons ab Alemannis rescinditur.

20. Constantius vado monstrato prohibitus cum Alemannis, quod eorum opera carere non poterat, pacem init.

21. Bellum aduersus Germanos Rhetiam infestantes. Castra in finibus Germaniae commodo loco ponuntur.

23. Germani Romana munimenta lacessunt, tandem a Romanis, qui copias auxiliares acceperant, Rhetiis extruduntur.

24. Franci, qui in Gallia seu Brabantia sedes fixerant, se muniunt, Gallias caede, rapina et incendiis longe lateque vastant, Italiaeque imminent.

25. Constantius Galliae consulturus Iulianum Caesarem constituit, sororemque in matrimonium collocat; Iulianus Gallias petit. Vaticinium anus cuiusd.

26. Iulianus liberato Augustoduno ab obsidione et Brotomago recuperato Francos decem inlocis aggressos fundit et ad pacem ineundam cogit.

27. Alemanni Iulianum Senonis agentem obsident, ex opinione tamen Constantii aduentantis auxilio, decedunt.

29. Aduersus Sueuos vltra Danubium Romanas prouincias depopulantes et Gotos Moesiam incursantes Constantius proficiscitur.

30. Iulianus et Barbatio Germanos ad internecionem caesuri, duobus exercitibus includunt. Germani feliciter euadunt, Lugdunum deuastant, neque Caesareani eos aggredi conantur.

31. Iulianus tres tabernas recuperat. Barbatio a Germanis fusus ad Constantium ex Galliisfugit.

32. Nodomarus cum Regibus Heluetiorum legatos ad Iulianum mittunt, vt Gallias tanquam regionem ad se pertinentem restituat, aut bello experiretur.

34. Iuliano aciem restituenti fortuna fauet. Alemanni magnamstragem patiuntur. Rex Nodomarus captus Romae moritur.

35. Germanorum Legati ad Iulianum Moguntiaci pontem Rheno traiicientem perueniunt. Germanis ne hostes per pontem transeant intentis, Iulianus clanculum milites nauibus transportat in Germaniam, qua re moti Germani pacem petunt et impetrant. Diuus Martinus.

36. Franci in Castello Iuliani medio hyeme obsessi se dedunt. Reliqui auxilio venientes in castra sua repelluntur.

37. Alemannorum manus Rhetias et Vindeliciam vastat, quae a Barbatione trans Rhenum pulsa. Bellum Persicum, donec Germanipacata arte dilati.

38. Franci in Belgicis habitantes caeteros Germanos ad irruptiones faciendas concitant. Iulianus vt antequam in vnum conuenirent conatus euerteret Francos, Salios et Chamanos petit.

39. Francorum legati suh certis conditionibus pacem offerentes ambigua responsione dimittuntur. Iulianus Francos in Scaldis ex improuiso aggressus in Germaniam ex Belgio reuerti cogit.

40. Iulianus munimenta ad Mosam repirat, amilite et aulicis conuiciis afficitur.

41. Seuerus Rhenum transit, Alemanni jacem ineunt captiuis redditis. Hortarius ad captiuos reddentes itidem compellitur [(reading uncertain: page damaged)] .

42. Sueui Quadi cum Gotis Pannoniis et Moesias incursant; eorum arma, equi etc.

43. Constantius cum exercitu per Sarmatiam ad Quadorum fines mouet, Quados Sarmatasque ad veniam praetentorum petendam et obsides dandos cogit.

44. Duo Quadorum et Sarmatarum Principes vltro Imperatorem adeunt in societatemque recipiuntur.

48. Constantius aduersus seruos praedictos, quod aeque ac reliqui Sarmatae Romanas prouincias infestauerant, eos in loginqua loca propulsurus arma mouet. Serui dolose se submittunt, tributa et quaeuis offerentes.

49. Serui hactenus sceleris erga dominos commissi poenas non dederant, quod natura loci satis tuti. Loci descriptio.

50. Constantius eos in aliam regionem transferre vult, cum repugnant occidi et casas eorum incendi iubet.

51. Sueuos cum feruis Picensibus Romani et Thaiphili inuadunt, ad deditionem compellunt et in Pannonias transferunt. Seruiae nomen.

53. Iulianus de Germanis male suspicans Hariobaudem legationis specie speculandi gratia ad Hortarium mittit, seque ad bellum praeparat.

54. Comperto Alemannorum animo hostili, Iulianus ponte facto Rhenum transire constituit. Alemanni resistunt.

55. Iulianus parte copiarum noctu nauibus traiectis Germanorum Regibus frustra insidias struit. Germani pontem fieri prohibentes fugiunt.

57. Rex Persarum bellum insert. Serui Sarmatae rebellant. Constantius eos ad pacemhortans a Seruis dehonesta tur. Serui omnes occiduntur. Constantius Constantinopolim reuertitur.

58. Lupicinus contra Scotos et Pictos Britannias vastantes cum copiis mittitur. Iulianus ab Exercitu Augustus declaratur.

59. Iulianus Francos Ansuarios ex improviso adoritur, et ad pacem cogit. In Galliis omnia a Germanis recuperat.

60. Iulianus imperium affectans Ethnicisinum dissimulat, Constantiumque orat, vt titulum Augusti confirmet.

61. Alemanni expago Vadomari Romanas prouincias incursant. Vadomarus dolo captus in Hispaniam relegatur.

62. Iulianus quod exorare non posset Constantinum se eius hostem declarat, accitisque Germanorum auxiliis et occupatis praeter Aquileiam vrbem plurimis Prouinciis Constantinopolim contendit.

63. Constantius pace cum Persis facta contra Iulianum arma mouet, mox tamen febri moritur, Iuliano successore declarato et ab omnibus recepto.

64. Constantius Arrianis addictus orthodoxos persequitur. Eruditi tunc temporis florentes.

66. Constantius Christianam religionem in Oriente et Occidente compositurus, eam dissidiis inuoluit.

[Note: 1] CONSTANS, CONSTANTIVS, CONSTANTINVS fratres Germani Augusti: et Dalmatius Hanniballiani fratris Constantini Maximi filius Caesar, orbem Romanum sortito ex testamento diuiserunt. Constans Illyricum, Noricum, Pannonias, Maesos, Liburnos, Dalmatas, Thraciam, Graecos, Macedomam, Achaiam, Africam, Italiam sortitus est. Constantius totum Orientem a freto Propontidis, vbi Constantinopolis sita est. Dalmatius Caesar Armenias, et conterminas regiones accepit, qui factione Constantii patruelis a militibus interfectus est. Eius portionem occupauit Constantius: contra Saporem Regem Persarum crudelissimum (qui in Christianam pietatem quoque ferrum strinxit) continuo bellum gerens. Constantino cuncta trans alpes data sunt, Britanniae, Galliae, Hispaniae. Verum, vt est infida societas regni, et auiditas animi insatiabilis, discordia inter fratres de administratione Italiae, Africaeque oritur.

[Note: 2] Constantinus non contentus sorte sua, nouam postulat diuisionem: quam cum non impetraret, accitis Francis, et aliis Germaniae populis, Rhaetias, Vindeliciam, Noricum latrocinantium more peruagatur, atque occupat. Italiam inuasurus, non longe ab Aquileia

a militibus Constantis fratris sui (qui tum ad Danubium in Maesia aduersus Gotos versabatur) praelio excipitur. Vbi dum incautius, temulentusque manus conserit, non agnitus obtruncatur: caput amputatum in Alsam amnem abiicitur: Imperii anno tertio, vitae quinto et vicesimo.

[Note: 3] Constans, vbi de caede fratris accepit, regiones eius recipit, in Galliis obtinendis maximus illi labor fuit. Franci inter ciuilia bella, Rege Theodomaro filio Richomari Gallias devastarant, et inuaferant: sedesque ibidem iam caeperant. Vario euentu belli vtrinque pugnatum est integro biennio. Theodomarus filius Richomari Rex cum matre Hastila Saxona gladio perit. Pax inde conuenit, empta ab Augusto, foedusque ictum est cum Francis, Galliae liberatae sunt.

[Note: 4] Constans Galliis receptis, studio venandi per saltus et syluas errabat. Magnentius dux Rhaetici, et Vindelici limitis, pecunia sibi animos militum conciliat: authoribus Crestio, et Marcellino tribunis, Augustus adpellatur. Constans ibi certior factus est de hac conspiratione, Hispaniam versus fugere caepit. Missi sunt qui eum insequerentur, et occiderent. Ab his haud procul Hispania comprehensus interficitur. Nemo morienti Imperatori astitit, praeter Lauium Gaisonem Tribunum, genere Francum. Imperauit Constans annos tresdecim: vixit annos septem, et viginti.

[Note: 5] Tum Romae quoque Nepotianus, filius Eutropiae sororis Augustorum, rerum habenas arripit. Verum a Magnentianis duodetricesimo Imperii die opprimitur. Iam enim et Italia cum Roma Magnentio cesserat. In Illyrico etiam nouus emersit Tyrannus apud Mursam Pannoniae vrbem quae aberat sexdecim millia passuum occidentem versus a Teutoburgio, vbi Drauus amnis Danubio miscetur. Quinque Ecclesias nunc vulgus adpellat. Vetranio Magister militum Imperator ab exercitu creatur, totumque Illyricum occupat.

[Note: 6] Constantius, vbi accepit de nece fratris, et Europam a Tyrannis inuasam audiuit, pacem cum Persis et inducias fecit. Gallum patruelem suum Caesarem declarauit: ipse ad Europam liberandam arma conuertit.

[Note: 7] Inter haec Iudaei intersectis per noctem militibus, arma corripiunt, Romanisque aperte rebellant. Gallus qui in Oriente Antiochiae relictus erat, contra Iudaeos cum copiis hostili animo pergit. Citra omnem sexus, aetatis rationem Iudaeos sternit, fundit, trucidat. Ciuitates eorum Diocaesarea, Tiberias, Diospolis, et alia complura oppida, ab irato milite diripiuntur, euertuntur, ac incenduntur. Constantio vero iam Thraciam tenenti Vetranio clam se ab exercitu subducens, deposita purpura obuiam fit: pedibus

[Note: 8] Constantii accidit, veniam precatur et impetrat. Imperator senem ducem amplexus, patrem vocat, caenae adhibet. Prusiada (vrbs est et caput Bithyniae) abire iubet: oppida tribuere victum mandato Imperatoris. Consenuit ibi Vetranio ocio et. summa tranquillitate.

[Note: 9] At Magnentius declarato in Galliis et; trans alpes Caesare fratre suo Decentio, Illyricum, Mursamque intercipit: ibi Constantium prohibiturus, milites legit, copias instaurat.

[Note: 10] Interim Germaniae nationes Alemani, Franci, Chamani, viuere rapto assueti, Nodomaro Rege Gallias inuadunt: Decentium Caesarem aperto Marte profligant. Primo latrocinando Gallias devastabant: inde funestis cladibus prouincias adfecerunt: ditatique rapinis Romanorum sunt.

[Note: 11] Iam Constantius superiorem Mursam Drauumque flumen attigerat. Oritur parricidiale bellun. Magna vi vtrinque decertatur: fit praelium atrox: intercidere eo certamine vires Romanae. Caesa sunt tria et quinquaginta millia hominum: optimus quisque militum interiit.

[Note: 12] Hactenus Romano solo dumtaxat oriundi, prouinciis Magistratibus, et rebus bellicis praeficiebantur: posthac Barbari etiam, hoc est Germani, et alienigenae in Romano solo non orti, magistratibus, prouinciis, rei bellicae coepere praefici, non sine Romani imperii exitio: sicut rerum authores produnt.

[Note: 13] Victor Constantius Illyricum, Noricum, Rhaetias, Vindelicum, Italiam recuperat. Magnentius in Gallias, vnde oriundus fuit, Lugdunum aufugit: ibi reparare vires contendit. At Constantianis vrgentibus, sibi mortem serro consciscit Decentius frater eius laqueo vitam finivit.

[Note: 14] Syluanus dux Germaniae inferioris in Gallia Belgica, qui pro Constantio contra Magnentianos, Alemannosque acerrime Gallias tutatus fuerat, apud Augustum (cuius aures patulae erant susurronibus) grauiter ab inuidis aulicis (falso tamen) quod res nouas moliretur, accusatur: quamobrem ei ab Augusto insidiae tenduntur. Quod ibi comperit Syluanus, conqueritur apud exercitum in Colonia Agrippinensi. Nec mora, a fremente milite Imperator creatur.

[Note: 15] Mittitur ad ipsum Agrippinam a Constantio Vrsicinus dux, rei militaris peritissimus, cum eo Ammianus Marcellinus scriptor historiarum. Tribuni Syluani pecunia corrupti, impetum in regiam de improuiso faciunt, fugientem Syluanum in Ecclesia Christianorum trucidant, vndetricesimo Imperii die.

[Note: 16] Gallum deinde Constantius Caesarem, quod crudelissime saeuiret in quosque omnibusque probris se contaminaret, blandiciis et fraude ad se vocatum, mortua sorore Constantina, apud Petanionem vrbem Noricorum, detecto dolo capi iubet. Inde ductus Polam Histriae vrbem crudeliter necatur, capite abscisso, potestatis anno quarto, vitae vndetricesimo. Natus fuit apud Tuscos in arce Therbensi, patre Constantio, fratre Constantini Maximi, matre Galla, sorore Ruffini, et Cerealis: qui Coss: duces, et prouinciarum rectores fuerant,

[Note: 17] Dum itaque ciuilibus bellis Romani sese inuicem adterunt, Germani adsueti ditescere praedis Romanorum, in Galliis florentissimas vrbes et antiquissimas capiunt, diripiunt: excindunt castra, hyberna, aestiua expugnant, legiones cum auxiliis delent. Nobilitas omnis Gallorum aut ferro in acie cecidit, aut capta Germanis seruiuit. Vndecim millia nobilium capta esse tradunt Romani scriptores. Iuxta Rheni fluenta, castra Herculis, Vlsiburgium, Vndevicesimanorum aestiua, Nouesium, Agrippina, Bonna, Antoniacum, Bingium, Moguntiacum, Vangiones, Nemetes, VVormatia Borbetomagus, Argentoratum excisae, direptaeque sunt.

[Note: 18] Agros illorum contra consuetudinem occuparunt Germani, ibique sedes, quasi perpetuo mansuri, fixere Franci cum Carmanis ad Toxandros iuxta Scaldim flumen, in confinio Hannoniae, Brabantiae, Flandriae in Romano tum solo, cum liberis, et coniugibus consedere: intima Galliarum vsque Hispanias soliti depopulari. Nam et Tarbellos in Aquitania, Sebusianos in Gallia Lugdunensi, vastarunt et occuparunt. Alia manus Germanorum in Rhaetias, Vindelicium erumpit: Italiaeque imminet, Vadomarus Rex et Gondoundus frater eius, qui inter Danubii caput Nigram, syluam, et Rhenum oppositi Rauracis, et Basileae regnabant (quae regio nunc Prisca [Note: Briscia, Brisgoia.] vulgo literionum nominatur) transgressi Rhenum crebro, limites Romanos et confines prouincias vexabant. Ingentes opes ex spoliis Romanis compararant.

[Note: 19] Contra hos Constantius Arelate egressus, Valentiam petit verno tempore. Ibi commeatus, qui ex Aquitania deuehebantur, opperitur. Crebris imbribus aucti torrentes prohibuere rem maturari. Apud Cabillonem vrbem, nunc Burgundiae, delectus agebantur. Huc profectus Imperarator exercitum lustrat: inde ad Rauracos, Rhenumque castra mouet, in Germaniam ibi traiecturus aduersus superiores fratres. Alemanni pontem nauibus compactum soluunt, transitum amnis Romanis intercludunt.

[Note: 20] Imperatori quidnam agat anxio, adest quidam gnarus locorum, vadum mercede accepta monstraturus: noctuque Germanis aliorsum intentis, copias Romanas traducturus. Verum ex magno Germanorum numero, quibus militiae cura apud Constantium Augustum commissa erat, et qui multum apud eum poll ebant, nonnullos Germanicis rebus fauere natura cogebat, iique populare s suos certiores faciunt. Alemanni igitur qua transituri erant Romani, omnibus copiis ingruunt, Imperato remque vado arcent. Actum est, de inde de pace, legatis vltro citroque in issis,

consensu totius exercitus foedus solenni ritu ictum est. Auxilia Germanorum Romanis necessaria esse Constantius Augustus dictitabat.

[Note: 21] Imperator inde ad hyberna Medi ola num discedit. Posthaec Alemannis Rhaetias vastantibus bellum indicit. Progressus Mediolano in Rhaetiam vsque ad Caninos campos Athesi contiguos deuehit: Ibi consultatum est de belli ratione. Placuit ad oram Brigantini lacus (quem Bodmicum et Constantiensem, accola tum Rhaetius Murgantium vocabat) castra, Romanasque vires ad custodiendas Rhaetias collocare: in confinio Rhaetiae: et Germaniae, quod ibi triginta duntaxat millia interessent, inter fontes Danubii, et alueum Rheni, qui Rhaetias separabant: hic a Gallis, ille a Germanis nullius amnis obiectu ibidem Rhaetia munitur. Idcirco facile Alemannis ex Germania patebat transitus.

[Note: 22] Arbetio igitur Magister Equitum cum validissimo mittitur exercitu, illuc cum Germanis congressurus pergit: sed non expectatis exploratoribus in insidias delatus est. Alemanni ex latebris de improuiso vndique prosiliunt, de improuiso Romanos iniquitate locorum circumuentos inuadunt, fundunt, sternunt. Romanis nulla spes salutis nisi in fuga erat, placuit retro pedem referre, atque cedere. Terga inde vertunt incomposito agmine huc atque illuc palantes, plerique per angustas semitas sparsi, tenebrosae noctis beneficio seruati sunt: qui reddita luce quisque suo agmini se coniunxere. Multi tamen Romanorum periere: decem Tribuni desiderati sunt.

[Note: 23] Ob quae Germani elati animis quotidie prope Romana castra, munimentaque Romanos lacessentes strictis gladiis discurrebant, adimente nebuloso die lucem. Scutarii de improuiso erumpunt, ab Alemannis obiectu corporum repelluntur in vallum. Ibi suos ad pugnam cient: sed plerique territi cladis periculo haesere castris. Tres tandem Tribuni simul erumpunt, et Eutropius praefectus Equitum, et auxiliares copiae missae ab Imperatore Constantio in praelium ruunt. Omnibus deinde fit portis eruptio Germani multitudini hostium impares in fugam vertuntur, prouincia exturbantur, in Germaniasque extruduntur Rhaetiis. Ita Rhaetiae liberatae sunt, quas non iusto praelio, sed praedatoriis excursationibus infestarant Alemanni. Imperator ouans in hyberna Mediolanum reuertit.

[Note: 24] Germani, qui trans Rhenum in Galliis sedes fixerant, vias ingentibus truncis arborum claudunt, ne transitus hosti pateat: insulas quoque Rheni muniunt: vnde ex insidiis latentes, contra Romanos si ingruerent, pugnare possent. Galliae incuria neglectae nullo omnino renitente, nemine penitus adiuuante, caedes acerbas, rapinas, incendia perferebant: metu hostili clausae ciuitatum portae: nemini tuto iter facere licebat. Ita Germani longe lateque licenter, crudeliterque ruptis limitibus grassabantur. Opulentissimae vrbes excisae: Galli ad incernecionem vastati sunt. Nihil supererat hominibus praeter lachrymas, et terrorem. Germani per Romanas prouincias diffusi, Italiae iam imminebant.

[Note: 25] Quocirca Imperator Constantius periclitanti Galliae consulturus, Iulianum patruelem suum superioris Galli fratrem (qui tum Athenis literis operam dabat) Mediolanum accersit, ibique octauo Idus Nouembris Caesarem declarat, Arbitione, et Lolliano Coss. Anno salutis Christianae trecentesimo et sexagesimo, Imperii Constantii vicesimo. Helenam inde sororem suam Augustus Iuliano connubio iungit: qui quatuor annos continenter cum Germanis decertauit. Calendis Decembris Iulianus ab Augusto Ticinum vsque deductus, per Taurinos Gallias petiit. Viennam ingresso anus praedicit deorum templa eundem reparatum.

[Note: 26] Dum Viennae hyemem exigit, audit Augustodunum Burgundionum nunc vrbem, repentino impetua Germanis inuasam esse, obsiderique, Vrbi auxilio venit, Germani repulsi sunt. Dehinc Trecasses adit Caesar, portas in metu Germanorum incursantium clauserant. Apud Vesontionem Romani copias cogunt, delectus agunt: placuit per decem pagos Alemannos adgredi. Primam omnium vrbem Brotomagum Caesar occupat, atque munit: ita eam

Marcellinus, et Autoninus vocant, quam Ptolomaeus Borbetomagum adpellat. Alemanni Iuliano aduentanti obuiam armati venerant, sed fusi fugatique ab eodem sunt. Caesar postea Rigodolum ad confluentem Mosellae, et Rheni situm proficiscitur: hinc Agrippinam recuperat. Huc Francorum reguli oratores mittunt, pacem et foedus impetrant.

[Note: 27] Inde Iulianus per Treueros Senonas petit. Vix oppidum ingressus fuerat, Alemanni adsunt, oppidum arctissima obsidione cingunt: periclitanti Caesari nullus ducum, qui in stationibus proximis agitabant, opem tulit. Summa vi vrbs oppugnata est, summa vi defensa. Germani tricesimo obsidionis die rati auxilia Iuliano aduentura, discedunt.

[Note: 28] Augustus eadem tempestate Romam adit cum Hormisda filio Regis Persarum perfugo: is interrogatus, quidnam de Roma sentiret, perplacet (inquit) quod hic quoque homines moriuntur.

[Note: 29] Sub idem tempus Sueui superato Danubio, Rhaetias, Vindeliciam, Noricum, vsque Valeriam, ferro, flamma, praeda depopulantur. Sarmatae siue Goti superiorem Maesiam, et secundam Pannoniam incursant. Imperator, vbi hoc accepit, quarto Calendas Iulias per Tridentum in Illyricum, prouincias auxilia laturus festinat, ne latius malum serperet, Germaniue vagarentur.

[Note: 30] At Iulianus hyeme apud Senonas exacta, Germanis vndique circumfrementibus, cum Marcello Seuero duce copiarum, Rhemos proficiscitur. Barbatio dux alia parte, iussu Augusti cum quinque et viginti millibus (vt hostes quasi forcipe in angustiis inter vtrumque exercitum inclusi ad internecionem caederentur) Rauracos, Basileamque peruenit. Germani inter vtriusque exercitus castra clausi, ea praetergrediuntur. Lugdunum vrbem incautam inuadunt, diripiunt, ac deuastant. Quicquid extra moenia fuit, flamma vorax consumpsit. Caesar insecutus Alemannos, palantes quosdam occidit. Arnobaudes, [Note: Bainobaudes ab am. Marcellino libr. 16. dicitur.] et Valentinianus, qui post imperauit, praefecti Equitum missi, redeuntes Germanos non sunt ausi adgredi.

[Note: 31] Iulianus tres Tabernas (ab Argentorato viginti millia passuum munimentum, vallumque ita vocatum, quo arcerentur Germani ab interiore Gallia) recuperat, atque munit. Barbationis interea castra Germani oppugnant, magno impetu exercitum in fugam vertunt, fugientes Rauracos vsque persequuntur., impedimenta diripiunt- Barbatio cum reliquiis ad Constantium Imperatorem in Illyricum ex Galliis discedit.

[Note: 32] Nodomarus Rex Germaniae, Agenarichus, Serapio nepos ex fratre Mederico: Regulique Alemannorum, Vestroualdus, Vrius, Vrsicinus, Suomarus et Hortarius ad Argentoratum copias cogunt coniunguntque. Hi inter Maenum, Rhenumque amnes, et Hercyniae particulam, quam nigram syluam nunc accolae nuncupant, Heluetii quondam dicti: habitabant, ad Iulianum Caesarem legatos mittunt, iubentque eundem Galliis excedere suis, quas virtute, et ferro iure belli vicissent, in suam potestatem, et ditionem redegissent. Quod si mandatis non pareret Caesar, congrederetur, sensurus haud dubie quid Alemanni exercitatissimi in armis virtute possent.

[Note: 33] Iulianus audita legatione Nodomari Regis Alemannorum, e vestigio cum omnibus Reipublic. Romanae copiis ad hostes arma mouet. Vbi adpropinquat, Nodomarus Rex dimisso equo, inter pedites certamen concitauit fortiter: vtrinque acriter pugnatum est. Equites Romani vulnerato rectore in fugam versi sunt. Iam omnium animi ad cedendum Alemannorum impetui inclinati erant.

[Note: 34] Caesar cedentibus obiecit se, raptumque signum in medios hostes proiecit: Deinde milites hortatus ad pugnam, aciem restituit. Redintegrato itaque praelio, fortuna Romanos adiuuit: Alemannorum sex millia eo certamine in campo strata numerata sunt: complures natando Rhenum superarunt: alii nauiculis tranarunt, pars pondere mersi fluctibus Rheni perierunt. Nodomarus Rex ad naues in Rheno, ad huiusmodi casum paratas fugiens, agnitusque interceptus est, et captiuus Romam missus: morbo ibiperiit.

Iuliani victor post Argentoratense praelium Moguntiaeum proficiscitur: Rhenum ponte iungit. Huc legati Germanorum veniunt, pars pacem postulat, pars bellum minatur. Caesar aliquot milites clanculum in Germaniam transportat nauibus, (Alemani pontem obseruabant, vt prohiberent Romanos) illi ad decimum vsque lapidem ferro, flamma praeda, longe Iateque omnia vastant. Monumentum, quod Traianus erexerat in solo Alemannorum, ab ipsis destructum, recificiunt. Germani oratores mittunt, pacem petunt, foedus impetrant: huic bello interfuisse diuum Martinum reperio.

[Note: 36] Eodem tempore Seuerus Magister Equitum ex Agrippinensi Colonia per Iuliacum Rhemos petiturus, offendit Francos, loca vacua praesidiis vastare, duoque munimenta occupasse, vbi se tutarentur. Huc Caesar properat, Castel-Ium oppidum, quod Mosa ambit, obsidione clausit, quatuor et quinquaginta dies mense Decembri, et Ianuario. Quid obsidebantur Franci, fame coacti se dedunt: multitudo caetera, quae auxilio venerat clausis, a sua castra repulsi sunt. Caesar ad Parisios ibi hyematurus reuertit.

[Note: 37] Inter haec Alemannorum alia manus Rhaetias, Vindeliciam vastat, Italiaeque imminet, oppidorum praeter solitum obsidiones tentat. Barbatio peditum praefectus valido cum exercitu prouincias ingressus, Germanos in Germaniam trans Danubium pellit. Instabant, et Persae Orienti, sed Persicum bellum arte et astu dilatum est, donec Germania pacaretur. Prouinciae enim Romanae Rheno, Danubi oque conterminae, crebris tributis, vectigalibus adtritae, excursationibus continuis Germanorum, vastatis possessionibus ad egestatem redactae erant.

[Note: 38] Caesare apud Parisios hyemante. Franci qui adhuc Belgicam inferiorem, et secundam possidebant, caeteros Germaniae populos ad irruptiones solitas in Gallias concitant. Iulianus, vt horum conatus praeueniret, antequam in vnum cogerentur, transuecta annona ex Aquitania, petit primum Francos, Salios cognominatos, et Chamanos, ausos in Romano solo, apud Toxandros trans Scaldim amnem, in confinio Hannoniae, Brabantiae, Flandriaa, Picardiae, sedes quondam collocare.

[Note: 39] Cum Tungros venisset Caesar, legato horum Francorum praesto est: pacem ea lege postulant, vt se tanquam suis sedibus quietos Romani dimitterent, nec lacesserent: caeterum manibus et armis eorum bello vterentur. Iulianus oratores muneribus donat, responso ambiguo suspensos dimittit: eorum vestigia insequitur. Subito de improuiso Francos in Scaldis ripa aggreditur: inopinato metu perculit. Chamanos idem ausos acriter repugnantes caedit, viuos captos in vincula coniicit: deinde his Francis pacem tribuit ea conditione, vt incolumes in Germaniam ad suos lares redeant: foeduscum Romanis seruent.

[Note: 40] Posthaec Iulianus munimenta et castra iuxta Mosam, quae Germani exciderant, reparat ad tutelam Galliarum. Miles ibi fame laborans in Iulianum convicia iactat, Asianum mollem, Graeculum fallacem, studio sapientiae stolidum adpellabant. aegre seditionem militum Caesar blandimentis repressit. Cognominabatur ab aulicis Constantii Augusti Iulianus, Capella, loquax, talpa, purpurata simia, Literio Graecus, vmbratilisque.

[Note: 41] Verum haec dissimulabat prudenter Caesar, qui Francis Gallia depulsis, Rhenum transire Seuerum Magistrum equitum, virum bellicosum iubet. Is veritus insidias Alemannorum, Romanas longius progredi vetuit. Rex Alemannorum Suomarus pacem ad foedus cum Romanis init, captiuos omnes reddit. Hortarius alius Alemannorum Rex ad Iulianum venit, captiuos paucos restituit, complures retinuit. Comites eius detenti ipse domum dimissus, omnes captiuos reddere coactus est. Caesar deinde ad consueta hyberna Lutetiam Parisiorum concedit.

[Note: 42] Dum haec apud Rhenum geruntur, et Augustus Syrmii hyemat, Sueui, Quadi, Sarmatae, Scythae commnni vocabulo dicti, qui sunt proprie Daci, Goti, Getae, similes moribus et armis, Pannonias, Moesias latrocinantium modo incursant. Arma his omnibus erant hastae longiores, Iorica ex cornibus rasis et leuigatis, plumarum in speciem linteis innexis.

Equi castrati bini, ne aut faeminarum visu exagitarentur: aut in subsidiis ferocitantes hinnitu proderent vectores. Per amplissima hi spacia discurrebant, aut instantes, aut cedentes. Permutatio etiam vires equorum recreabat, qui mos adhuc Turcarum esse solet.

[Note: 43] Constantius verno tempore in Danubio pontem nauib. sternit, cum exercitu in eam Germaniae, Sarmatiaeque partem transit, quae spectat Pannoniam secundam, et Valeriam. Incolae per colles euasere. Exercitus Romanus vastatis cunctis ad Quadorum confinem regionem arma mouet quicquid obuiam, sternit, fundit. Reges et reguli Quadorum, et Sarmatarum Ziza, Fraegiledus, Rumarus, Batherus, ad Constantium supplices veniunt, captiuos reddunt, Veniam praeteritorum orant, et impetrant, obsidesque dant.

[Note: 44] Moti hac clementia Augusti Arabarius, et Vsafer reguli, quorum alter Quadis, qui aufugerant, alter Sarmatis quibusdam praeerat: locorum confinio, et morum feritate coniunctissimi, Imperatorem et ipsi adeunt Romanum, in societatemque recipiuntur.

[Note: 45] Ibi Sarmatae conqueruntur de seruis suis, auxilium abs Romanis petunt, ne tantum scelus inultum sit. Inualuerant serui armaque in dominos suos Sarmatas, siue Gepidas conuerterant, anno Christi, autore diuo Hieronymo, trecentesimo tricesimo septimo. Liberi Sarmatae cum coniugibus, et liberis ad Victobalos longius discretos, confugiunt, malueruntque obsequi defensoribus, quam seruis: petebant hi opem a Constantio. Promissum est auxilium, et Rex Ziza eis praefectus.

[Note: 46] Mota sunt inde castra Bregetionem oppidum (cuius et Antoninus, et plaerique alii mentionem faciunt: Bregetium est Ptolomaeo, Danubianum superioris Pannoniae oppidum extremum, ab Arrabone triginta millia passuum) sunt qui Strigonium esse tradant. In animo erat Augusto reliquias belli Quadorum persequi.

[Note: 47] Vitrodorus Rex filius Viduarii Regis, et Agilimundus Regulus pacem rogant, impetrantque. Et more gentis, eductis mucronibus (quos pro numine colebant) iurauere se in amicitia Romana permansuros.

[Note: 48] Dein aduersus confines Sarmatas seruos imperator pergit. Nam et ipsi, ac si liberi essent, Romanum limitem irruperant: in hoc solo concordes cum hostibus, et dominis suis. Placuit ad longinqua hanc gentem propelli, non crimen vlcisci, ne scilicet Romanis nocere possent, suspicati conscientia scelerum sepeti ad dolos versi sunt, ferrum et preces pararunt. Verum Romani exercitus aspectu exterriti, vi tam precati sunt: annuum tributum, et delectum validae iuuentutis, et seruitium spoponderunt: migraturi quocunque iuberentur.

[Note: 49] Tamdiu tuti fuerant locorum freti praesidiis, vbi lares post exactos dominos elegerant. Parthiscus amnis, (quem Plinius Pathissum nominat) obliquo admodum meatu Histro miscetur, spacia longa, lataque sensim praeterlabitur, ea cogit in arctum prope hostia: accolas ab impetu Romanorum Danubio defendit: ab aliis vero tutos suo praestat alueo. Loca ibi pleraque humida soli natura, et incrementis fluminum redundantia, stagnosa, et referra salicibus sunt, ideoque inuia, nisi perquam gnaris, angusto quoque aditu patent. Eaamnis Pathiscus ambiens, quasi peninsulam reddit, a terrisque separat.

[Note: 50] Constantius conuocatos ad vlteriorem ripam Histri transferre voluit repugnantes, idque metuens clausit vndique exercitu, omnesque obtruncari iussit. Casas post eorum miles incendit: latitantes in palustribus locis.

[Note: 51] Post hos domitos, ad internecionemque caesos, supererat adhuc pars Sueuorum et seruorum caterua, Picenses a loco dicti. Ad hos domandos, quod imperitus locorum Romanus miles erat, acciti sunt in auxilium Sarmatae liberi, et Thaiphali. Romani loca contigua Maesiae inuaserunt: Thaiphali proxima suis sedibus adgrediuntur: Sarmatae liberi terras e regione sibi oppositas occupant. Vndique ita hostibus serui circundati, pauore perculsi sunt, diu consultatum est, oppeterent ne, an supplices pacem, et veniam commissorum orarent? Vicit tandem sententia seniorum, legatos ad Romana castra mittunt, qui deditionem

faciant. Accepta publica fide, cum coniugibus, liberis, opibus translati sunt in Pannoniam, vt ibi tanquille viuerent, nominatur adhuc ibi Seruia, quam etiam Sextus Ruffus inter partes Pannoniae enumerat. Marcellinus Seruorum nomen latinum, et commune esse credidit. Alios video, vt barbarorum, et proprium Gotorum accipere: ego amplius quaerendum censeo.

[Note: 52] Constantius liberato Illyrico, Sarmatis liberis Zizam regem dedit, loca seruorum adtribuit: victor Sirmium rediit, Sarmaticusque cognominatus est. Pars Sarmatarum, qui se non dedidere, ad loca longinqua migrare compulsi sunt, ne possent pacem interturbare Romanam.

[Note: 53] Iulianus inter haec apud Rhenum suspectos habens animos Alemanorum, Hariobaudem Tribunum, peritum linguae Germanicae, nullo conscio, legationis specie ad Hortarium Regem mittit, vt specularetur, quidnam confines Germani molirentur, qui Romanis faedere iuncti non erant. Ipse Caesar interim ciuitates excisas a Germanis occupat, reparat et munit: horrea instaurat, vbi conderetur annona a Britannis transferri sueta. Recuperauit tum septem vrbes ab Alemannis destructas. Castra Herculis, Vndeuicesimarum aestiua, Vlsiburgium, Nouesium, Bonnam, Antoniacum, Bingium, quo Florentius praefectus commeatum posuit.

[Note: 54] Hariobaudes reuertitur, hostilia agi aperit. Iulianus Mogontiaci copias cogit. Florentius et Lupicinus rei militari praeficiuntur, pontem ibi constitutum Caesar nitebatur transire. Alemanni Suomarum Regem amicum Romanis monent minaciter, vt transitu arceat Romanos: eius pagi ripis vlterioribus Rheni adhaerebant: Respondit Suomarus, se solum non posse resistere Romano militi. Coeunt igitur Alemanni prope Mogontiacum prohibituri transitu Caesarem, et ne pons strueretur, obseruabant.

[Note: 55] Iulianus vt pugnacissimam gentem pacaret, quadraginta nauibus milites impositos, in ripam aduersam a castris Germanorum longius noctu et summo silentio clanculum exponi iubet, nihilominus crebros ignes ad pontem, vbi Germani excubabant, praecepit incendi. Hortarius Rex Romanis foederatus Reges finitimos, et Regulos ad conuiuium tum forte conuocarat: epulae more gentis ad tertiam vigiliam noctis extractae sunt. Discedentes e conuiuio Germani principes, in Romanos milites, nauibus in Germaniam iussu Caesaris transuectos incidunt: sed tenebrarum, equorumque beneficio euasere. Lixae, seruique qui pedibus dominos secuti fuerant, partim occisi, partim fuga elapsi sunt per noctem. Germani, qui ne pons strueretur obseruabant, vbi in Alemannia militem Romanum conspexere, fuga dilapsi sunt.

[Note: 56] Pons postea perfectus Mogontiaci, Iulianus cum omnibus copiis transit in Germaniam, intacto regno Hortarii, qui amicus erat, rebellium domos, messes exurit resistentes trucidat. Ita ad regionem, cui Capellarii, vel Palas nomen est, vbi terminales lapides Romanorum et Burgundionum confinia distinguebant, veniens castra locat. Huc supplices venerunt Macrianus et Hariobaudus reguli fratres. Subsequitur Vadomarius Rex, cuius regia contra Basileam erat, deferens secum scripta Constantii Augusti, quibus et amicus et familiaris Augusti adpellabatur. Theodomarus quoque a puero apud Romanos educatus, ipsisque amicus precator pro Vrio, Vrsicino, Vestroualdo [Note: Versalpus a Marcel. dictus.] regulis, praesto fuit. Cum omnibus foedus ictum est amicitiaque firmata, receptique in societatem Romanam, omnes captiuos reddiderunt: quorum vndecim millia fuisse authores habeo.

[Note: 57] Sub idem tempus Rex Persarum vrbes aliquas expugnauit in Romano solo. Serui quoque, quos in Pannoniam Constantius transtulerat, rebellare nituntur. Imperatore Sirmio in Valeriam proficiscitur, vndique cinctos exercitu Seruos, e suggestu concionabundus ad pacem hortatur.

[Note: 58] Quidam Sarmatarum calceum impletum stercore humano in faciem concionantis Imperatoris proiicit. Inde populares in Romanum principem impetum faciunt: sella regia cum aureo puluinari direpta est. Verum omnes a milite irato trucidati, ne vno quidem superstite. Constantius inde pacato Illyrico Sirmium, deinde Constantinopolim petit, occursurus Persarum furoribus.

Saxonum populi, Britannias vastant. Lupicinus dux cum auxiliariis copiis Herulos, Bathauos, a Maesia missos, Bononiae Flandrorum nauibus imponit, in Britanniam nauigat. Iulianus Caesar ob Alemannorum metum non ausus fuit excedere Galliis. Recepta itaque omni Gallia, liberataque e direptionibus Germanorum, Luteciae Parisiorum a militibus, et Celtis, faustis adclamationibus Iulianus Caesar adpellatur Augustus.

[Note: 59] Inde in limitem secundae Germaniae proficiscitus, Toxandro oppido adpropinquat (Toxandriam in vita diui Landoberti Episcopi Traiecti Mosae vocari legi) vnde ad Rhenum arma mouet, subito inuadit Francos, Ansuarios dictos, licentius intima Galliarum perscrutari solitos. Hos nihil hostile metuentes, nimiumque securos occuparat: pace cum ipsis facta, per Rhenum reuersus, praesidia, limites inspicit, diligenter munit: ad Rauracos pergit. Omnia recuperauit, quae Germani interceperant, et vt propria possederant: reddidit limitem Romanae possessionis.

[Note: 60] Omnibus ita ex sententia animi compositis, per Vesontionem Viennam, ibi hyematurus discedit. Vt autem omnium animos sibi conciliaret, Christianismum propalam simulauit: a quo tamen iam pridem occulte desciuerat. Feriarum celebri die, quae mense Ianuario celebrantur (Epiphania vocamus) in templum Christianorum progressus est, solenni ritu sacris perpetratis discessit. Certiorem deinde facit Constantium, se Augustum a Gallis et militibus adpellatum, orat, vt author fiat: se non aliter, quam si adhuc Caesar esset, obtemperaturum.

[Note: 61] Post haec vere iam adpropinquante, Alemanni a pago Vadomari Regis, aquo post foedus ictum nihil hostile timebatur, incursant confines Rheni tractus, et deuastant. Mittitur contra eos Libinus praefectus, ipse a Germanis apud Sanctionem occiditur: caeteri in fugam versi sunt. Vadomarus postea Rex in conuiuiu n trans Rhenum a Romanis inuitatus dolo capitur, in Hispaniamque a Iuliano relegatur.

[Note: 62] Qui cum Constantium flectere non posset, timens eundem nunquam in gratiam rediturum, crudelitatemque eius in cognatos animo versans, aperte se Constantio hostem ostendit, maluitque occupare hominem. Firmata igitur pace cum Germaniae gentibus, accitisque his in partes Vadomaro rege cum copiis secum abducto in Illyricum, a Rauracis per Martianas syluas ad Histri fluenta contendit: ipse cum paucis flumen nauigat. Copias per mediterranea Rhaetiae, Vindelicorum, Norici proficisci iubet. Iam Italiam, Rhetias, Noricum, Pannonias tenebat Iulianus, sola Aquileia Iuliano miliri portas clausit, obsiderique caepta est. Ipse Iulianus iam Sirmium etiam acceperat: vnde Constantinopolim pari velocitate contendit.

[Note: 63] Constantius contra Persas tum bellum gerens, vbi de Iuliani defectione certior factus est, inducias cum Persarum rege init: obuiam Iuliani conatibus ire parat. Verum in itinere in Cilicia Tharsi febri acutissima correptus, paulo post extinguitur, Iuliano successore declarato. Imperauit Constantius annos quatuor et viginti, menses quinque, dies duodecim, vixit annos quatuor, et quadraginta. Vbi haec palam facta, Iulianus ab omnibus totius orbis consensu recipitur. Aquileieuses portis praefractis Iulianos admittunt, authores rebellionis viuos exurunt.

[Note: 64] Constantius in religione semper Arrianus fuit, idcirco Athanasius Alexandria pulsus apud Treueros receptus a Maximino pontifice, delituit vsque ad mortem Constantii. Hilarius Pictonum Episcopus Gallia pulsus, Constantio Constantinopoli librum pro se obtulit, domumque redire permissus est. Eo quoque tempore obit Diuus Antonius aetatis anno centesimo supra quintum. Aelius Donatus praeceptor Diui Hieronymi insignis Grammaticus tum Romae docuit. Victorinus Rhetor et martyr statuam in foro Traiani meruit.

[Note: 65] Narratur Constantius nunquam spuisse in publico, nec vnquam poma gustasse. Fuit cupidus eloquentiae, patiensque laboris. Reliquit Faustinam vxorem secundam grauidam, vnde nata est posthuma, quae Gratiano Imperatori nupsit. Prior Constantii vxor fuit Eusebia faeminarum pulcherrima, soror Hipatii, et Eusebii consulum.

[Note: 66] Quemadmodum etiam cultores deorum referunt, Constantius religionem Chiristianam simplicem, et absolutam magis polluit dissidiis, et concertationibus verborum vmbraticis, quam reuerenter composuit, aluit in ea lites, omnia ad suum ritum trahere conatus: Fautor, vt dixi, Arrianac haereseos, sicut tamen Diuus Hieronymus (qui se sub Constantio infantem fuisse ait) refert, Constantio, et bonis omnibus curae fuit, vt Oriens, atque Occidens pacis vinculo sibi necteretur. At egregii quidam videlicet Christi sacerdotes, frustrarunt tantos conatus Imperatoris, et bonorum: decepit hos bona de malis existimatio. Non arbitrabantur sacerdotes Christi aduersus Christum pugnare, qui argumentationum riuos de Aristotelis fontibus mutuati sunt, et simplicitatem Christianae pietatis, philosophorum deliramentis, spinetisque dialecticorum contaminarunt.

CAPVT XLVII. Iulianus.

4. Iulianus gentilismum restaurat ad eumque Christianos blanditiis et variis artibus reuocare studet.

5. Ob incendium fani Apollinis clauditur Christianorum templum. Templi Hierosolymitani frustranea restauratio. Carmina Sibyllae incendio pereunt.

6. Profelici successu belli Persici Iulianus fauet Christianorum sanguinem et contra eos scribit,

[Note: 1] CL. IVLIANVS, natus Constantinopoli, patre Constantio, fratre Constantim Maximi, matre Basilina (vt etiam nostri fatentur) optimae indolis fuit. In Christiana religione institutus, educatusque ab Eusebio Nicomediensi Episcopo. Nactus Libanium Sophistam (cuius epistolae extant, a bibliopolis et Chalcographis duienduntur) magistrum improbum, Christum authorem suum deseruit, clamque ad deos defecit.

[Note: 2] Acerrimi ingenii fuit: omnium disciplinarum genere eruditissimus, virtutibusque ciuilibus domi forisque iuxta laudatissimus. Accusatori non re, sed verbis vrgenti reum negantem, et vociferanti, quis accusabitur, sinegari sufficiet? Respondit: Et quis innocens erit, Si accusari sufficiet? Scenitis Arabibus (quos Saracenos posteri vocant) salaria plus solito diminuta conquerentibus, inquit: Imperatorem ferrum, non aurum habere. Inanis gloriae, laudisque nimis auidus fuit, audaciorque quam Imperatorem decet: cuius salus ad securitatem omnium, cum semper, tum maxime in bello conseruanda est.

[Note: 3] Curiosior Adriano in perscrutandis arcanis, praesagiis futurorum Haruspicinae, Magiae artium fallacissimae, euocandis manibus, augurio, et huiusmodi nugacissimis deliramentis nimium deditus fuit: et in venerandis numinibus (quod ne amici quidem negant) magis superstitiosus, quam iustae religionis cultor extitit. Tot pecudes mactauit, vt boues defuturos, si e Perside reuerteretur, timerent Mercurium omnibus praetulit, et maxime coluit, quasi mundi velociorem sensum, motumque mentium excitantem. Primo haec occulte ob metum

patruelis operatus, specie et habitu philosophi, vitae pericula declinauit. Nam eius cognati omnes a patruele necati sunt, ob regum infidam societatem.

[Note: 4] Sublato Constantio, cum quatuor annos Caesar fuisset, potitus rerum, neminem iam metuens, aperte edicto templa deorum aperire iussit: aras deorum instaurari victimasque admoueri legeue sanciuit, ne Christiani artes liber ales profiterentur, atque diserent. Eos magis munerum honorumque blandimentis atque illecebris, quam vi a veritate deflexit. Multi eius blandimentis capti sponte in praeceps abierunt. Christianorum antistites dissidentes, cum plebe discissa in Palatium vocatos admonuit, vt consopita ciuili discordia, quisque nullo vetante suae religioni seruiret. Audite, inquit, me, quem Alemanni et Franci audierunt. Expeditionem meditans Persicam libros Sibyllinos Romae inspici, more maiorum iussit.

[Note: 5] Venit deinde Antiochiam, vbi fanum Apollinis cum simulachro conflagrauit, suspicatus id fraude Christianorum factum esse, sacram Christianorum aedem claudi et quaestiones solito acrius exigi mandauit. Templum Hierosolymis restaurare orsus est: verum fundamenta de coelo tacta, operarii fulmine adflati extincti sunt. Conflagrarunt et Romae quartodecimo Calendas Aprilis, carmina Sibyllae cum Apollinis templo.

[Note: 6] Syri (vt genus est hominum in conuicia promptissimum, Antiochiae praecipue) ipsum Augustum sacricolam victimarium, hircinamque barbam cognominabant. Quibus subiratior Iulianus contra Persas arma mouet: vt propicios deos haberet, ipsis (si victoria potiretur), sanguinem nostrum deuouit. Contra Christum etiam in ipso Persici belli medio ardore septem libros euomuit.

[Note: 7] Dum exercitum fame et via fessum incautius multitudini hostium exponit et dum incautius suis laborantibus subuenit, hasta equestri, incertum vnde, petitus est, ea per brachium in costas penetrauit, fibrisque iecinoris haesit. Post haec incastra Iulianus defertur, ne animam quidem agens, a contumelia terrarum Domini Deique rerum abstinuit. Vicisti, inquit, Galilaee, vicisti. Ita enim Christum seruatorem nostrum cognominabat, quem primum in Gallia, sicut ait D. Hieronymus, denegauerat. Imperauit post Constantium annum vnum, menses septem, periit sexto Calendas Iulias. Cadauer eius Tharsum delarum est ibique sepultum.

[Note: 8] D. Hieronymus tum (vt ipse ait) adhuc puer in Grammaticae ludo exercebatur, et omnes vrbes victimarum sanguine polluebantur: at cum subito in ipso persecutionis ardore Iuliani nunciatus esset interitus, eleganter quidam de Ethnicis: Quomodo (inquit) Christiani dicunt, Deum suum esse patientem, et ? nihil iracundius, nihil hoc furore praesentius: ne modico quidem spacio indignationem suam differre potuit.

CAPVT XLVIII. Iuuianus.

1. Iuuiani parens, eiusque ad Imperatoriam dignitatem euectio, dotes corporis et animi.

2. Romanus miles occasione cuiusdam transfugae a Rege Sapore aggressus ad turpem pacem cogitur.

5. Iuuianus filium suum infantem Consulem designat, mox foetore prunarum moritur.

[Note: 1] IVVIANVS fuit Vatromani notissimi praefecti filius, qui veteranus iam et emeritus, muneribusque militaribus defunctus, in Pannonia Singoduni [(reading uncertain: print faded)] patrios agros exercebat. Die sequenti mortem Iuliani, qui erat quintus ante Calendas Iulias, hostibus vndique vrgentibus collecti duces de Imperatore creando consultant. Omnium suffragio Sallustius praefectus Galliarum petebatur. Quo senectutem, et morbum excusante, Iuuianus domesticorum primus delectus est.

Vir insignis corpore, laeto ingenio, literarum, et philosophiae Christianae studiosus.

[Note: 2] Germanorum signifer, qui diu Rhenanas rexerat limites cum nouo principe dissidens, cum quo etiam priuato dissenserat, ad Saporem Regem Persarum discessit: aperuitque Persis Iulianum obiisse, electumque esse inertem et imbellem. Quo audito, Persa continuo cum Romanis dimicare properat, terga Romanorum inuadit. Acies ad quartum lapidem porrigebatur: fortiter se tutati sunt Romani. Verum cum postea inedia, et fame laborarent, pax cum Persarum rege conuenit. Foedus annorum triginta factum est, iureque iurando firmatum, obsides insuper dati. Traditae quoque sunt Persis quinque Transtigritanae prouinciae, quindecimque castella: praeterea Susa, et Nisibis cum finibus suis. Singara castra Maurorum munimentum optimum, dedita sunt: incolae et ciues in Romanum solum translati.

[Note: 3] Nisibi sepultus erat Iacobus vir sanctissimus, Constantino quoque Maximo admodum acceptus, cuius precibus saepius (vt ait Hieronymus) vrbs seruata est ab impetu Persarum. Fama constans erat, eam non posse superari, dum ibi Iacobus seruaretur. Quamobrem eum Constantinus ibidem humari iussit. Iulianus pietati Constantinorum inuidens, corpus ex vrbe auffert. Nisibis deinde sub Persarum imperium coacta mansit. Ita diminutus est limes Romani soli, quod antea ab vrbe condita nunquam factum est.

[Note: 4] Arsaci quoque regi Armeniae, amico, et semper fido Romanis vetitus est Imperator auxilium ferre, non sine maxima Romanae maiestatis ignominia.

[Note: 5] Iuuianus infantem filium Verronianum secum Consulem designat, dum ad Europam properat. Dadastanae exanimatus in cubiculo, incertum quo fato, inuenitur, octauo Imperii mense, aetatis tertio et tricesimo. Diuus Hieronymus refert faetore prunarum suffocatum esse.

[Note: 6] Huc vsque sub Constantiis, et Constantinis, proximisque Imperatoribus, limites Danubi ani, quem Boii pulsis Romanis possident, hos duces, praesides, et legatos fuisse inuenio, Auum, virum bellicosum: Magnentium qui Imperium aripuit, Neuitam virum Consularem.

CAPVT XLIX. Valentinianus.

1. Valentiniani ortus, amor religionis Christianae et in Imperatorem electio. Valens consors imperii factus,

3. Procopius Imperatoriam purpuram arripit. Valentinianus ad implorationem Gallorum prius aduersus Germanos arma mouet.

4. Valentinianus recuperat Romanas Prouincias, Francorum ope contra Alemannos vtitur.

5. Valentinianus apoplexia moritur successorem relinquens filium iam Augustum declaratum.

6. Procopius auxilio Regis Germaniae, Vadomari vincitur. Vadomarus fit dux Phoeniciae.

7. Nicetius Germaniae populos conuertens ab Hardanarico religionis persecutore viuus comburitur.

[Note: 1] FL. VALERIVS VALENTINIANVS Cibali (vrbs est Pannoniae a Sirmio occidentem versus quinquaginta millia passuum distans) patre Gratiano natus est. Sub Iuliano (vti diuus Ambrosius, et Augustinus referunt) militares honores amore religionis nostrae deseruit. Mortuo Iuuiano ab exercitu communi

omnium suffragio Niceae (caput est Bithyniae) absens Imperator delectus est. Dum accitur Anchialo, vrbe Thraciae (vbi tum erat) decem dies sine capite fuit Romanum Imperium, quod quinto Calendas Martii recepit. Deinde Constantinopoli Calendis Aprilibus, Valentem fratrem suum participem Imperii facit: eoque in oriente relicto, ipse Mediolanum proficiscitur.

[Note: 2] Germani ex veteri more institutoque legatos ad nouum principem mittunt: pacemque venalem offerunt. Qui cum minora quam sperarant, munera accepissent, abiectis donis, in Germanias reuertuntur. Vbi grauiter in auariciam perfidiamque Romanorum perorantes, saeuissimas concitarunt nationes. Omnis Germania transrhenana in armis fuit: limites proximos sibi, quaeque gens persultat. Gallias simul, et Rhaetias, Vindeliciamque Alemanni depopulantur. Sueui, Quadi, Noricum, Pannonias: Sarmatae Maesias vexant: Goti Thracias depraedantur: Scoti, Picti, Saxonum, nationes, Britannias oramque Gallicam aerumnis adterunt continuis, abscindunt, et pro deliciis summis comedunt.

[Note: 3] In oriente quoque Constantinopoli Procopius purpuram induit. Valentinianum obuiam Tyranni conatibus iturum, frequentes Galliarum, Prouinciarum, et vrbium legationes adeunt, obsecrant, supplices orant, amicos ambiunt Imperatoris, ne deserantur, et crudelissimis Germanorum vastationibus reliquantur. Flexus Legatorum lachrymis, precibusque amicorum Valentinianus mansit dicens, Procopium hostem esse suum. Germanos Reipub.

[Note: 4] Gallias primo adseruit, deinde Britannias, Saxonas per Theodosium ducem, patrem Theodosii Imperatoris contudit et Mauros. Quam rem et Claudianus hisce carminibus docet, scribens ad Honorium Imperatorem de auo ipsius Theodosio.

Hinc processit auus
Ille leues Mauros, nec falso nomine Pictos
Edomuit, Scotumque vago mucrone secutus
Fregit Hyperboreas remis audacibus vndas.
Quid rigor aeternus, coeli quid frigora prosunt?
Ignotumque fretum, maduerunt Saxone fuso
Orcades, incaluit Pictorum sanguine Thule:
Seotorum tumulos fleuit glacialis Hyberne.

Alemannos auxilio Francorum, quorum auxilia contra populares emerat cecidit Valentinianus victorque ad Oceanum peruenit vsque. Deinde ad Danubii contiguas prouincias conuersus, Rhaetias, Vindelicos, Noricum pulsis. Sueuis: Pannonias, Maesias depulsis hostibus recepit. Thraciis Gotos exegit Athalaricum Guthungorum Regem (natio est bellicosa) in fugam vertit, ei postea pacem dedit.

[Note: 5] Dum Bregetioni (cuius supra situm descripsimus, quidam Strigonium, alii Pisonium esse autumant.) Quadorum et Sueuorum legationi, latrocinia excusantium respondet, et propter Illyrici deuastationem totius gentis excidium minatur, subito corruit, extinctusque est, quintodecimo Calendas Decembris, anno aetatis quinto, et quinquagesimo, Imperii duodecimo, minus diebus centum. Gratianum filium iam ante octo annos Augustum appellarat.

[Note: 6] In Oriente a Valente auxilio Vadomari Regis Germaniae Procopius victus, et interemptus est. Vadomarus ob hoc Phoeniciae ducatu donatur.

[Note: 7] Sub idem tempus Diuus Nicetius genere Gotus apud Gotos, et confines nationes in Germania Histro conterminas, religionis nostrae mysteria aperit. Verum Hartanaricus Rex Gotorum in Christianos saeuit, eos Germania in Romanum solum exturbat. Diuus Nicetius captus a Gotis iuxta Danubium, cum nollet deos adorare, viuus igni exustus est.

[Note: 8] Fuit Valentinianus solerti admodum ingenio, eloquens et facundus, rei militaris, ciuiliumque morum perquam prudens, seuerus, grauis: omnibus vitiis maxime auaritiae infestus: Si fidelioribus ei per fata licuisset vti amicis, ne historiae quidem meliorem haberent principem. Ausonius Poeta iussu eius centonem nuptialem concinnauit ex Marone: ita ipse Valentinianus ante luserat.

[Note: 9] Eadem quoque tempestate Treueris (quae domicilium tum Augustorum erat) et in Germania cisrhenana, aliquandiu literarum studiis operam dedit, cum

Ruffino, et Florentio, et Bonoso condiscipulis, et conphilosophis suis, diuus Hieronymus: ibique caepit primum velle deum colere liberius: patriamque, sororem, diuitias, villas, censum et patrimonium deserere.

CAPVT L. Gratianus.

1. Gratiani natiuitas et fratris Valentiniani in consortium imperii adsumtio. Alemanni ad Colmariam funduntur.

2. Hunni Gotos sedibus pellunt. Goti in Romani imperii prouinciis collocantur, et ab Arrianis in religione Christiana instituuntur, quam deinde propagant in nationes suae linguae.

4. Valens a Gotis praelio fusus, saucius in casulam defertur, ibique comburitur.

6. Goti deuastata Graecia Constantinopolim obsidione cingunt, quam mox pecunia accepta soluunt.

8. Theodosius incusso Gotis terrore morbo corripitur. Gratianus cum Gotis pacem facit.

11. Dum Gratianus Germanorum populis nimium fauet, milites rebellant, Impeperator in Italiam fugiens trucidatur.

[Note: 1] GRATIANVS natus est Sirmii, anno ab orbe seruato trecentesimo, sexagesimo tertio. Mortuo parente, continuo fratrem suum Valentinianum adhuc impuberem, Augustum nuncupat. Alemannorum gentem, quae Gallias more solito inuaserat, iuxta Argentuariam (nunc Colomaria Elisatii oppidum) magna clade adtriuit. Gens tum Hunnorum (cuius originem, situm, supra in primo libro explanauimus) Rege Volomaro in Gotos erumpit, eosque auitis sedibus eliminat. Legatos Goti ad Valentem Imperatorem mittunt, supplicesque orant, vt in Romano collocentur solo, in limine Danubiano: et quasi murus opponantur ferocissimis Scythiae et Germaniae gentibus: se fore custodes termini Romani, et philosophiam Christianorum recepturos pollicentur. Grata legatio Valenti fuit, suscepti Goti a Romanis, sine armorum depositione. [Note: 3] Distribuuntur per oram Norici, Pannoniae, Moesiae, Daciae Ripensis, Valeriae, Illyrici, Danubio tenus: Sacerdotesque Arriani, qui illos instituant in religione, a Valente mittuntur: qui et ipse egregias suas virtutes impietate, ne dicam crudelitate Arriana polluit, et contaminauit. Goti deinde mystae suae linguae nationibus Burgundis, Vandalis, et huiusmodi gentibus Christum praedicant: eos errore Arriano imbuunt.

Porro Goti per auaritiam Maximi, et Lupicini ducum Romanorum fame ad rebellandum coacti, per totam Thraciam, Illyricum, occisis Maximo, et Lupicino diffunduntur: legiones Romanas ad internecionem caedunt, alios occidunt, alios in exilium trudunt, omnia ferro, praeda, flamma demetunt. Meminit Claudianus in Theodosii laudibus.

Nam quum Barbaries penitus commota gementem
Irrueret Rhodopen, et mixto turbine gentes.

Iam deserta suas in nos transfunderet arctos,
Danubii totae vomerent quum praelia ripae,
Quum Geticis ingens premeretur Maesia plaustris,
Flauaque Bistonios operirent agmina tampos.
Omnibus adflictis, et vel labentibus ictu,
Vel prope casuris, vnus tot funera contra
Restitit, extinxitque faces, agrisque colonos.
Reddidit, et leti rapuit de faucibus vrbes.

[Note: 4] Valens ex Antiochia in Europam veloci cursu contendit, a Gotis atrocissima pugna excipitur, et in fugam saucius sagitta vertitur. Cum ob dolorem nimium vulneris saepius equo laberetur, in casulam vilissimam septem millia passuum ab Hadrianopoli delatus est. Goti vestigiis inhaerentes, villae ignem subiiciunt, Imperatorem comburunt: anno tertio post mortem fratris, Christi trecentesimo, octogesimo primo. A quo anno occasum Romani Imperii enumerant et Ruffinus, et diuus Hieronymus.

[Note: 5] Nam posthac in mediis Romani Imperii regionibus Barbari considentes exterminari non potuere, nihilque impecillius fuit Romanis viribus, quando et in bellis ciuilibus, et aduersus diuersas nationes, aliarum gentium Barbararum indiguere auxilio. In mediis Imperii deinceps prouinciis continenter pugnatum est: praeter paucos senes (ait Hieronymus) omnes in captiuitate, et obsidione generati sunt, Romaque in gremio suo non pro gloria, sed pro salute pugnabat: immo ne pugnabat quidem, sed auro, et argento, et cuncta suppellectile vitam redimebat. Ne gemitus quidem liberi erant: nemo audebat flere, quae patiebatur: periculosa tam haec dicentibus, quam audientibus erant. Sed ad Valentem redeo.

[Note: 6] Goti extincto Imperatore, Graeciam totam deu. stant, vrbesdiripiunt, incendunt, victricibus signis Constantinopolim obsident. Dominica Augusta, vxor Valentis ingenti pecunia data, obsidionem soluere persuasit.

[Note: 7] Gratianus vbi de nece patrui certior factus est, cum omnibus Reipub. legionibus et robore auxiliorum Gotos ad internecionem deleturus (etiam diuo Ambrosio hortante, qui fatum eis vltimum impendere ex vatibus diuinis interpretabatur) Sirmium castra mouet. Cum autem videret Dacim, Thracias, Pannonias, genitales terras, a Gotis, Triballis, Hunnis, Alanis teneri, extremumque periculum Romano orbi imminere, Theodosium ex Hispania Letica (vnde oriundus erat) accitum, cunctis fauentibus Sirmii Augustum, Ausonio, et Olibrio Coss adpellat, ipsumque Orienti praefecit. De hoc Claudianus ad Honorium Imperatorem.

Nulla relicta foret Romani nominis vmbra,
Ni pater ille tuus, iamiam ruitura subisset
Pondera, turbatamque ratem, certaque leuasset
Naufragium commune manu.

Theodosius igitur Augustus declaratus Gotos sibi deposcit. Gratianus in Gallias contra Germanorum incursationes reuertit. Interea dum Theodosius Gotos adgressus fuisset, magnumque terrorem ipsis incussisset, lethali corripitur morbo, desperataque eius salute, adest Gratianus, cum Gotis pacem firmat, foedusque icit, in societatem eos Romanam recipit: et militiae adsignatis stipendiis adsciscit. Theodosius inter haec conualescit. Vbi comperit pacem cum Gotis conuenisse, fit et ipse author.

[Note: 9] Goti prouinciatim separantur: pars in Thracia, et Illyrico collocantur, hi dicti sunt Vesogoti: alii in Phrygiam Asiae particulam transferuntur, quos vulgus Ostrogotos, Claudianus Poeta proximus harum rerum scriptor Ostrogetas vocat: quasi tu dicas occidentales, et orientales Gotos. Idenim Germana lingua ea nomina valent. Libet subscribere carmina Claudiani, qui deprauatissime excusus est.

Non tibi Ryphaeis hostis quaerendus ab oris,
Non per Caucasias accito turbine valles
Est opus. Ostrogetis colitur, mixtisque Guthungis
Phryx ager, hos paruae poterunt impellere causae.

Vastatur Achiuae
Gentis, et Eripum nuper populatus invltam
Praesidet Illyrico: iam quos obsedit amicus
Ingreditur muros. Illis responsa daturus,
Quorum coniugibus potitur, natosque peremit.

[Note: 10] Athanaricus Rex Gotorum Constantinopolim cum Imperatore profectus est. Vbi cum maiestatem vrbis, et magnificentiam Augusti contemplatus fuisset, dixisse fertur: Deus profecto terrenus est Imperator, et qui Imperatori repugnat, parricida est. Periit Constantinopoli Athanaricus.

[Note: 11] Alarico Getarum nobilissimo iuueni ducatus limitis Danubiani, tutelaque commissa est. Vectigalia prouinciarum Illyricarum ipsi attributa sunt. Porro Gratianus conciliauit sibi magna summa auri Alanos, Hunnos, Francos, Saxones, et caeteros Germanos, adeo vt eorum more aliquando vestitus prodiret. Aegre id tulit Romanus miles. Quamobrem Maximus Tyrannus in Britannia Imperium arripit, inde Gallias petit. Gratianus desertus, et proditus a Romano exercitu ab obuiis vrbibus non receptus, dum in Italiam fugere tendit, apud Lugdunum fraude occiditur, anno post patris mortem nono, aetatis quarto et vicesimo.

[Note: 31] Fuit Gratianus literis haud mediocriter eruditus, carmine et oratione insignis sagittarum iaculandi peritus: aliisque virtutibus praeditus. Eius praeceptor fuit Ausonius Poeta, quem et Consulem cum Olibrio creauit. Multum eundem diuus Ambrosius commendat: ad eum contra Arrianos de Catholica fide scripsit: Eius ope Arrianorum secta deminuta est. Idem victor libidinis, et voluptatum, praeter vxorem suam cum nulla alia mulierum rem habuit. Ita de eo refert Ambrosius. Aram victoriae, quam adhuc Romanus Senatus in curia colebat, euerti iussit, maximo patrum conscriptorum dolore, vti posthaec indicabo. Sub Gratiano et patre eius Vindeliciae praeses Maiorianus auus Maioriani Imperatoris.

CAPVT LI. Theodosius Magnus.

2. Maximus occiso Gratiano Gallias occupat et Guthungos ad deuastandam Italiam impellit. Augustae Treuirorum magnitudo. Ambrosius corpus Gratiani repetit.

3. Maximus se tutorem Valentiniani offert, impuberemque poscit. Valentinianus ab Ambrosio monitus fuga ad Theodosium elabitur, a quo honorifice excipitur.

4. Theodosius cum Valentiniano expeditionem parat contra Maximum. Maximus filium suum Victorem, declarat Caesarem, Romanasque prouincias inuadit.

5. Germaniae nationes a partibus Theodosii stant. Vndecim millia virginuma Maximo missa, trucidantur.

6. Franci Rhenum transgrediuntur, profligatisque copiis Maximi in Galliam Belgicam erumpunt.

9. Saxonum copiae auxiliares apud Sisciam Sauum tranant, Maximi secundum agmen bis fugam capessit et caeditur.

11. Maximus Aquileiae obsessus Theodosio a suis traditur et securi percutitur. Andragatii et Victorismors.

12. Senatus Romani ad Valentinianum legatio de ara Victoriae et veteribus ceremoniis restituendis. Ambrosii et Prudentii responsio.

13. Valentinianus aulicis, qui Legatorum petitis deferendum esse suadebant, prudenter respondet.

14. Valentinianus Arbogastum, natione Germanum, rei militari praeficit. Stiliconis ex Germania oriundi authoritas.

15. Theodosius cum Persis pacemfacit. Arbogastus ex odio priuato Valentinianum contra Francos incitat.

16. Valentinianus, quia cum Francis pacem recolebat, ab Arbogasto inclusus a suorum colloquio arcetur, et antequam baptizari posset, strangulatus suspenditur.

17. Arbogastus cum paludes congelatae et Syluae foliis denudatae, inam ausu Rhenum transit, et Eugenium Imperatorem creat.

18. Eugenius cum Germanis pacem firmat, ingentem numerum militum ex iis Theodosio opponit, aramque Victoriae et gentiles ceremonias restituit.

19. Theodosius ope diuina visibili hostes vincit. Eugenius captus obtruncatur. Arbogastus se interimit.

20. Iouis simulacra aurea contra Theodosium consecrata diripiuntur. Signa Deorum publico edicto sublata.

21. Germani Rhenenses pacantur. Fritegilis uxor Regis Marcomanorum ad Christum conuersa, et huius ope pax seruata.

22. Hieronymus ad petitionem Germanorum psalterium Dauidis emendat. Germanorum antiquamgentem barbaram aut imperitam non fuisse probatur.

24. Theodosius Traianisimilis, literatorum amans, viuum Christiani Principis exemplar.

[Note: 1] THEODOSIVS patre Theodosio, qui genus suum ad Traianum referebat, matre Thermantia natus est,

sicut ait Claudianus. Gotos Hunnos contudit, qui sub Valente grassabantur, cum ipsis foedus fecit. Cum Gratiano, a quo ad Imperium euectus est, sex imperauit annos.

[Note: 2] Maximus occiso Gratiano fraude Andragatii, Romanum militem, totam Galliam occupat. Guthungi interim populantur Rhaetias ob fertilitatem loci, et impulsore Maximo, qui domicilium Augustorum, Treuerorum Augustam constituit: quae secundum Romam caput mundi, maxima vrbs in Europa fuit, ante conditam Neoromam a Constantino. Extendebatur ea tempestate ad vtramque Mosellae ripam: authores sunt Tacitus, et Marcellinus. Inter clarissimas, maximasque et celebratissimas totius mundi vrbes secundum Romam, et Constantinopolim in Europa: in Africa Carthaginem: in Aegypto Alexandriam: in Asia Antiochiam, sexta ab Ausonio Poeta recensetur, ad quam missus est legatus diuus Ambrosius a Valentiniano (qui tum Mediolani cum matre degebat) vt repeteret corpus Gratiani fratris Valentiniani.

[Note: 3] Poscebat Maximus sibi hunc, vt puerum tradi, eius se fore tutorem pollicebatur. Ambrosius id fieri posse negabat, ob hyemis asperitatem, et tenellam Valentiniani aetatem, quae adhuc materna egeret educatione. Iterum ob eandem causam Ambrosius ad Moguntiacum orator Valentiniani proficiscitur. Verum exclusus a Tyranno, re infecta Mediolanum reuertitur: Valentinianum admonet, vt saluti consulat. Valentinianus ad Theodosium Constantinopolim fuga elabitur, a quo haud aliter, quam Augustus (licet exul et omnium rerum egenus) honorifice exceptus est.

[Note: 4] Ambo deinde Imperatores expeditionem in Tyrannum parant, ad vlciscendam mortem Imperatoris Gratiani, Maximus Victorem filium suum impuberem Caesarem designat ac nuncupat, Treuerisque relinquit, eundem cum Gallis Nanneno, et Quintino magistris equitum commendat: ipse edicta Romam mittit: Rhaetias Vindeliciam, Noricum inuadit: Aquileiam occupat.

[Note: 5] Germaniae nationes vltro partium Valentiniani, et Theodosii (vt etiam Diuus Ambrosius commemorat) erant, adeo, vt plerique cum Tyranno sentientes, illarum euaserint, cum se Valentinianos simularent. Iusserat Maximos aliquot millia virginumque in Galliis distribueret, Treueros ex Britannia transuehi Hunni

et Saxones, atque Picti ducibus Vannio et Melga, eas, vento in oram Germaniae abreptas adorti, cum omnibus, qui easdem deducebant, trucidant circum Coloniam Agrippinensem, vndecim millia ab vulgo creduntur, ab aliis septuaginta vnum millia fuisse narrantur.

[Note: 6] Franci quoque Geuoualda Sonnone, et Marcomaro ducibus, Rhenum circa Moguntiacum transgrediuntur. Haud inde procul in vico Sicilia nomine copias Maximi profligant: in totam Germaniam cisrhenanam, quae est in Gallia Belgica, erum punt, limite rupto, pluribus mortalibus caesis, fertilibus maxime oris deuastatis. Agrippinensi Coloniae metum iniiciunt.

[Note: 7] Quod vbi Treuiros nunciatum est, Nannenus, et Quintinus collecto exercitu, apud Agrippinam conueniunt. Sed iam Franci optima quaeque depopulati, onusti praeda Rhenum in Germaniam transierant. Aliquot tamen reliquerant in Romano solo ad iterandam depraedationem, quos Romani adgressi apud Carbuariam syluam fundunt, caedunt, pauci fuga elabuntur. Consultant post haec duces ipsius Maximi in Franciam, ne trans Rhenum infesto exercitu iniurias, vltum castra moueat. Nannenus ire recusat, causatus Francos haud imperatos et domi proculdubio fortiores fore. Quod cum Quintino, reliquiisque formidinem, ac ignauiam interpretantibus displiceret, Nannenus Moguntiacum reuertitur. Quintinus armis infestis circa Nussium castellum, quod est Nouesium Rhenum transgreditur. Secundis a Rheno castris, casas, ingentesque vicos vacuos habitatoribus offendit.

[Note: 8] Franci enim simulato metu, sese in saltus secretiores abdiderant, truncis arborum maximis per extrema syluarum passim collocatis. Romanus miles exustis domibus, noctem insomnem in armis ducit. Primo mane. Quintino duce, saltus ignotos, nec ante exploratos, temere ingreditur: ad meridiem vsque aberrat, ambagibus viarum peragratis, omnia clausa septaque offendit. Et cum tandem in campos palustres, qui syluis iungebantur, erumpere conatur, Francorum pauci adparent, in codices arborum passim compositos consistunt, et velut e fastigiis turrium, sagittas veneno illitas spargunt: vti solo contactu summae cutis, si ferrum in corpus altius non descendisset, mortem inferret telum. Deinde maiore Francorum numero circumuentus Romanus exercitus, in apertos campos, quos Franci reliquerant, auidius effunditur. Vbi primum equites voraginibus mersi, mixtis hominum, equorumque ruinis opprimuntur: pedites vero, qui onere equorum compressi non erant, humo haerent aegre gressum explicant. Rursus e syluis, vnde paulo ante emerserant, trepidi condunt. Turbata igitur acie Romana, coeloque Heraclio legionis Tribuno, ac pene omnibus, qui militibus praerant extinctis, paucis effugium tutum nox et latibula syluarum praestiterunt.

[Note: 9] Saxonum quoque auxiliares copiae, ad Illyrici tutelam ab Augustis accitae, vires Maximi fundunt, caedunt, circa Sisciam superioris Pannoniae vrbem, et circa Petanionem, quam Marcellinus, Ambrosius, et Antoninus Petauionem vocant, et Hieronymus Sophronius Petabionem nuncupat: quemadmodum et in vetustis membranis, in actis pontificum Iuuanensium scriptum reperi, Noricorum id oppidum nomen seruat, a quo Siscia centum millia passuum, sicut ab Aquileia ducenta abfuit. Nam apud Sisciam Theodosiani Sauum tranant: Maximi miles terga vertit, ad muros properat vrbis, fossis absorbetur, in flumen praecipitatur. Signifer ibi absorptus. Portae mera illis occlusae. Deinde Marcellinus frater Maximi delectas copias trahebat, aperto Marte pugnat, fusus in fugam versus, nox prohibuit fugientes occidi.

[Note: 10] Tertia manus submissis precabunda vexillis, petit veniam, osculis terram premens, calcanda corpora et arma Theodosii pedibus praebuit. Gratia facta iunguntur socio agmini.

[Note: 11] Maximus itaque vbique gentium victus Aquileiam intruditur: ibique ab Imperatoribus obsidione clauditur. Proditus a militibus suis Theodosio, et Valentiniano traditur: ad tertium ab Aquileia lapidem securi percutitur. Andragatius, dux in mare Hadriaticum vbi classi praeerat, se praecipitem dedit, atque submersus est. Arbogastus Germanus, ex Francia oriundus, Germanae cohortis praefectus (verum genitali solo pulsus a Sonnone et

Marcomaro fratribus Regulis Francorum) in Galliis Victorem filium Maximi interemit. Victores Augusti domos redeunt, Theodosius Byzantium, Valentinianus Mediolanum.

[Note: 12] Celebris ibi tum legatio Senatus Romani adest: cuius princeps Symmachus vir illustris, et consularis atque eloquentissimus. Petebant patres conscripti, et ordo ille amplissimus, aram Victoriae, veteres et auitas caeremonias restitui, quibus colendis Roma creuisset, et ad id vastigii, nempe totius orbis Imperium, conscendisset. Veritatem non vna adiri via: ob hasce neglectas, Rempublicam tot calamitatibus vndique opprimi, atque tandem perituram esse. Extat huiusmodi oratio satis luculenta. Sed acriter Diuus Ambrosius russu Valentiniani respondit. Deinde et Prudentius Poeta carmine.

[Note: 13] Rem hancce nefandam postulandi animosdabant, vires eloquentiae, praestigiaeque humanae sapientiae, quod Valentinianus puer imperitus rerum erat. Et quod quidam Christiani, qui in aula versabantur, Imperatori suadebant, tot sanctissimis, et prudentissimis Romanae curiae patribus indulgendum esse: ipsos suo periculo errare. Neminem inuitum seruandum esse. Illud quoque adolescenti inculcabant Imperatori, Valentinianum genitorem iplius, licet nouae religioni addictum, veterem non prohibuisse: seruatum idcirco ipsi, et proli suae orbem terrarum esse. Fratrem vero Gratianum vetuisse, et ob id ita periisse eundem intelligi volebant. Valentinianus satis astute, et admodum prudenti responso has pestes abs se abegit. Egosicut pater (inquit) non prohibeo: at ne ingratus, et plane impius esse videar, acta pientissimi fratris (cuius pietas me ad Imperii culmen euexit) rescindere non possum: vtriusque actatueri fas est, aequitas postulat.

[Note: 14] Valentinianus deinde in Gallias proficiscitur, Arbogastum rei militaris Magistrum legit. Iam enim virtus Romana. Italicaque degenerarat adeo, vt Germanorum fortitudini et fidei res bellica, rerumque summa committenda foret. Nam et Stilico itidem ex Germania oriundus, Vandalus genere in oriente secundum Theodosium plurimum pollebat. Eidem Theodosius neptem suam ex fratre Honorio Serenam, foeminam doctissimam matrimonio iunxit: ex qua Mariam et Thermantiam Vxores Honorii Imperatoris, et Eucherium progenuit Stilico. Pater euis Stilico sub Valente Imperatore, Germanorum cohortis praefectus fuit, rei militaris scientrissmus.

[Note: 15] Theodosius cum Persis vltro petentibus foedus fecit. Ob hanc rem Stilico missus est Babyloniam. At Arbogastus in Galliis Valentinianum adhortari non desinit, vt in Francos arma moueat, qui de Germania quae est in Gallia Belgica, praedas egerant. Cariertus, et Syrus Nanneno et Quintino in Germania cisrhenana, ac Romana sufficiuntur, Germanis transrhenanis cum exercitu opponuntur, Arbogasius gentili odio prosequebatur Sonnonem, et Marcomarum Regulos Francorum. Vindictae auidus Imperatorem aduersus ipsos incitabat Francos: postulabatque vniuersa quae superiore anno caefis legionibus diripuerant, restitui: et authores belli, Sonnonem, et Marcomarum nimirum petens, dedi: in quos, vt perfidos, pacis violatae crimine reos more maiorum animaduerteretur.

[Note: 16] Post paucos deinde dies Valentinianus Imperator ad Rhenum proficiscitur: inuitatos ad colloquium Sonnonem et Marcomarum, impetratis ex more obsidibus in Germaniam dimittit. Ipse Treueros ad hyberna concedit, id displicuit Arbogasto: Ideo non ita longo post tempore, conscio Eugenio scriba et a secretis Augusti, Arbogastus in Valentinianum conspirat. Principem ipsum Viennae intra praetorium aedesque palatinas includit, in ordinem ad priuati modum redigit, militaris rei curam Francis satellitibus suis committit: ciuilium quoque munerum praefectos in suas tranit partes. Nemo omnium, ne miles quidem, licet sacramento adactus, familiari principis colloquio vti, aut iussis obsequi audebat. Imperator his necessitatibus adactus, cum nulla salutis spes esset, diuum Ambrosium Mediolano clanculum acciuit, ab eo lauacro coelesti initiari lustrarique postulabat. Verum cum Ambrosius aduentaret, ante a coniuratoribus strangulatur, necaturque anno octauo post fratris necem. Cadauer exanime (ait Diuus Hieronymus) suspendio, (quasi sibi ipse mortem consciuerit) laqueoque infamatum.

[Note: 17] Dum haecaguntur, interea Arbogastus ob veterem simultatem in Sonnonem, et Marcomarum Franciae Regulos hyeme maxime rigente, Agrippinensem Coloniam cum omnibus copiis petit: ratus omnes Franconiae recessus tuto penetrari vbique posse, cum decussis folii nudae atque aridae syluae insidiantes occultare non possent: et paludes congelatae perviae militi Romano forent. Collecto ergo exercitu, transgreditur Rhenum, Bructeros ripae proximos, Chamanorumque pagum depopulatur, nullo vnquam hostium occurrente, apparenteque praeter admodum paucos ex Ansuariis et Chattis, qui Marcomaro duce in vlterioribus collium iugis se ostendebant. Itaque Arbogastus non ausus se credere sylvis, territus periculo Quintini, nullare memorabili gesta trans Rhenum Agripinam reuertitur: Eugeniumque (qui antequam in aulam delatus fuit ludi literarii magister fuerat) Imperatorem Gallis creat.

[Note: 18] Eugenius continuo ad Rheni limitem castra mouet, et cum Regibus Alemannorum, et Francorum ex veteri nouorum principum instituro, foedus init: munera et donatiua stipendiaque distribuit: vt immensum ferarum gentium exercitum Theodosio, necem Valentiniani vlcisci paranti, ostentaret et obiiceret. Alani, Getae, Germani Danubii accolae Theodosio, Rhenani Eugenio fuere auxilio. Eugenius Flauiano praefecto vrbis, petente aram Victoriae, sumptus caeremoniarum senatui Romano restituit, quod Valentinianus negarat.

[Note: 19] Theodosius coelo superisque fauentibus, Tyrannos in alpibus superauit: decem millia hominum deleuit. Apud Theodosianos ventorum turbo, et procella exorta in hostes saeuiit, eosdem sternit, tela hostium manibus excussa in dominos retorquet. Eugenius captus poenas capite luit. Arbogastus sibi gladio mortem consciuit. Claudianus eleganter de hoc bello ad Honorium Imperatorem ita scribit.

Barbarus Hisperias exul possederat vrbes,
Sceptraque deiecto dederat Romana clienti.
Te propter gelidis Aquilo de monte procellis
Obruit aduersas acies, reuolutaque tela
Vertit in authores, et turbine reppulit hastas.
O nimium dilecte deo, cui fundit ab antris
Aeolus armatas hyemes: cui militat aether,
Et coniurati veniunt ad classica venti.
Alpinae rubuere niues et frigidus amnis
Mutatis fumauit aquis, turbaque cadentum
Staret: ni rapidus iuisset flumina sanguis.

Victor Theodosius Iouis aurea simulachra cum fulminibus trisulcis: itidem aureis minitantibus diripi a suis permisit, non sine ioco: a Ioue, inquiebant fulininari volumus. Illa aduersus Theodosium, nescio quibus ritibus consecrata, in alpibus posita erant. Inde vbique gentium edicto signa deorum sustulit Theodosius, euertique iussit.

Germani quoque qui Gallias inuaserant, pacati sunt. D. Ambrosius per Epistolam Fritegilem vxorem Rosemundi Regis Marcomanorum (Sueuorum natio est, Boiemiam tum Danubium vsque tenebant) in religione Christiana instituit, eius ope vir cum Romanis pacis foedera (hortante Ambrosio mulierem) seruauit. D. quoque Hieronymus ad Sunniam, et Eretellam, Germaniae mystas, Nitrauensem, et Auguturensem, per Firmum presbyterum scribit. Dauidis diuinos hymnos ad Graecorum fidem, et Hebraicam veritatem emendat, Docet Germanos, quemadmodum literis petierant, quo pacto deprauata in psal. restitui debeant, iuxta Hebraeorum fontem, et septuaginta editionem, ab ipso Hieronymo sub asteriscis, et obelis prius traditam. Operae precium est verba Hieronymi subnectere, vt plane liqueat, maiores nostros non adeo barbaros fuisse atque ignobiles, quales imperiti quidam, et qui sua duntaxat admirantur, faciunt. Vere in vobis (inquit) Apostolicus et Propheticus sermo completus est, in omnem terram exiuit sonus eorum, et in fines orbisterrae verba eorum. Quis hoc crederet, vt Burbarus Getarum lingua Hebraicam quaereret veritatem? et dormitantibus, immo contendentibus Graecis, ipsa Germania spiritus sancti eloquia scrutaretur? In veritate

cognoui, quondam non est personarum acceptor Deus; Sed inomni gente, qui timet Deum, et operatur iustitiam, acceptus est illi. Dum callescentes tenendo capulum manus et digiti tractandis sagittis aptiores, ad stylum calamumque mollescunt, et bellicosa pectora reuertuntur in mansuetudinem Christianam. Nunc et Esaiae [Note: Iesa 2, 4. 5.] vaticinium cernimus opere completum. Concident gladios suos in aratra, et lanceas suas in falces: et non assumet gens contra gentem gladium, et non discent vltra pugnare: Rursumque in eodem, pascetur lupus cum agno, et pardus requiescet cum haedo: et vitulus et leo, et taurus pascentur sumul, et puer parvulus ducet eos: et bos, et vrsus in commune pascentur. Paruuli eorum erunt pariter et leo et bos comedent paleas: non vt simplicitas transeat in feritatem, sed feritas discat simplicitatem.

[Note: 2] Theodosius Deo et hominibus acceptus, extinctis Tyrannis, parta terra marique pace, victricia signa Mediolanum intulit: Imperiumque filiis suis Arcadio, et Honorio diuisit. Hunc accitum Mediolanum Occidenti, Romae, Europae (praeter Thracias, et Graecias,) et Africae praefecit: illum Orienti, et Constantinopoli, et Graecis rectorem dat. Eos ex Flacilla filia Anthemii, patris Maiorani Augusti genuit: Placidiam ex Galla filia Valentiniani primi, sorore Valentiniani secundi suscepit. Ex qua, et Constantio, natus est Valentinianus tertius, qui post Honorium auunculum suum Roma potitus est.

[Note: 24] Expressit Theodosius animo, et filo corporis Traianum principem. Simplicia ingenia amauit, erudita admiratus est, adeo vt ad quosdam doctos contra morem principum, familiares et autographos (ita ipse adpellat) sermones transmiserit, postulans scripta eorum, fassusque sit, se amplius, quam Octauianus solitus sit diligere literatos quosque. Singularis clementia in hoc Imperatore fuit: sola purpura se a caeteris mortalibus differre dictitabat. Nullos auidius traxit (ait Symmachus) quam nil desiderantes: morum egit delectum, et in suos censuram. Beneficus in omnes homines, bonos effusius diuitiis tollebat. Victor libidinis, inanis gloriae, voluptatum et gulae lege prohibuit ministeria: psaltrias commessationibus adhiberi vetuit. Consobrinorum nuptias, vt incestum detestatus est. Bella non mouit sed inuenit. Mediocriter literarum peritus, si perfectos nimium contempleris. Sagax, diligensque ad noscendas resgestas, hisque legendis plurimum operae impendit. Ex quibus non desinebat execrari veterum principum crudelitatem, superbiamque. Irascebatur sane facile rebus indignis, sed cito flectebatur. In summa vt omnia complectar vno verbo, Viuum Christiani principis exemplar fuit. Qui plura de tanto Imperatore cognoscere velit, praeter annalium scriptores, diuum Ambrosium, et Augustimum, Claudianumque Poetam legat.

[Note: 25] Vixit annos sexaginta, obiit post Valentiniani necem anno tertio, sextodecimo Calendas Februarii, Christianae salutis trecentesimo, et septimo super nonagesimum, Imperii septimodecimo. Imperauit cum Gratiano, et Valentiniano, fratribus vxoris suae Gallae, annos quatuordecim.

[Note: 26] Contigere huic seculo praeclarissima ingenia, Gregorius Nazianzenus, Gregorius Nysenus St frater eius Basilius Magnus: Ioannes Chrysostomus ob dicendi facultatem ita cognominatus. Hieronymus, Ambrosius, Augustinus, Claudianus Poeta, Ausonius Poeta, Pontius Paulinus Symmachus vir Consularis et illustris, Pontifex Max. acerrimus cultus deorum defensor. Et plerique alii, quos recensere, ab incaepti operis proposito longius abest. [Note: 27] Post hos bonae literae, simul cum sacrosancta hactenus Imperii maiestate, graui admodum casu [(transcriber); sic: cafu] interiere, plusquam per mille annos sepultae. Nostro demum seculo reuiuiscunt inuitis hostibus suis, qui caluicie et habitu duntaxat religionem prae se ferentes, ingenia in seruitutem crudelissimis tyrannis insolentiores redegerant.

CAPVT LII. Honorius.

1. Sub Honorio et Arcadio fratribus imbuberibus maxime decrescere coepit Romanum imperium.

2. Discordia, regnandi cupido, auaritia cum iniustitia, inualescunt, vectigalibus, prouinciae onerantur.

3. Prouinciae diuiduntur Praesidumque numerus augetur. Militum neglectio, horum desidia, ignorantia castrorum muniendorum luxus et auaritia.

6. Germani vndique irruunt Romanum imperium, quod e tribus tutoribus a Theodosio constitutis Rufinus spe imperii potiundi malitiose causatus est.

7. Massagetae et Hunni Asiam inuadunt magnaque saeuitia grassantur. Hieronymus, ne vlterius progrediantur, cauet.

8. Alani cum sociis Graeciam et conterminas prouincias irruunt, Constantinopolimobsident.

10. Stilico Constantinopolim tendit et Illyrico pacato in Italiam reuerti iubetur.

11. Ruffinus ex coniuratione militum ad latus Arcadii trucidatur eiusque dextra ostiatim circumlata.

12. Gildo Africam sibi quaerens ad Arcadium deficit, victus tamen capite plectitur.

13. Eutropius Eunuchus instinctu vxoris Arcadii Consul Romae declaratus ansam praebet Ostrogotis et Guthungis Asiam minorem depopulandi et fundendi Romanum exercitum.

14. Remoto et deportato Eunucho Stilico Consul designatus sibi et filio occultis artibus fasces imperii quaerit.

15. Vesso Getae vna cum Hunnis sub Rhadagaeso, Alarico, Vldino et Saro in Italiam tendunt.

16. Stilico Vesso Getis superuenit, germanosque in partes et Romanas legioaes in Italiam trahit.

17. Rhadagaesus ad vrbem Romam Diis sacrificat. Romani Idololatrae conuitia iactant in Christianam religionem Philosophorum Ethnicorum inane vaticinium, templorumque gentilium excisio.

18. Stilico postquam caesis Rhadagaesi copiis spe potiundi imperii frustratus alios Germaniae populos clam concitat qui Gallias et Britannias depopulantur.

19. Franci Gallias occupant, vrbes euertunt, diripiunt et incolas in Germaniam transferunt.

21. Franci certamine ob praedam exorto ex Gallia in antiquam Franciam a Vandalis pelluntur.

22. Alani cum sociis Hispaniam irrumpunt et inter se diuidunt. Franci sub Variomundo Galliae partem denuo foccupant.

23. Getae quod Stilico fidem datam regerat Romanas copias delent. Stilico ob perfidam tutelae administrationem cum filio et consciis fraudis interficitur.

24. Arcadius moritur relicto herede imperii orientalis Theodosio. Roma ab Alarico obsidetur; horrenda incolarum fames. Roma capitur. Edictum de non violandis Christianorum templis plurimos Ethnicorum nomen Christi profiterifacit Romanorum clades.

27. Alaricus Placidiam Imperatorum sororem Roma secum abductam Hatulpho matrimonio iungit, Lucaniam et Campaniam vastat. Eius mors.

28. Goti Alaricum in flumine Bussento sepeliunt, Hatulphum Regem creant, Romamque denuo inuadunt.

29. Hatulphus Italia deuastata in Gallias transit cum Romanis foedus init. Sigericus succedit. Vallia Rex Vessogetarum Alanos sternit.

30. Honorius Constantium ad Gallias a Tyrannis vindicandam mittit. Constantius cum Vessogetis pacem facit, et Placidiam sororem Honorii, vxorem ducit, Caesarque declaratur.

[Note: 1] HONORIVS, et ARCADIVS fratres Germani, filii Theodosii Magni, optimo parenti impuberes succedunt. Eorum aetas nondum matura imperio, tutoribus praedae exposita fuit, direptuique patuit. Respublica orba, et in medio posita, dilacerata est: indies magis atque magis sensim decrescere caepit.

[Note: 2] Sibi quisque ducere, rapere, trahere: ita omnia in plures partes distracta sunt. Simplicia iuuenum ingenia omnes moribus suis metientium, diuendita sunt a proceribus, qui et discordias niter fratres serere caeperunt: pecuniae, opum, dominandi libido furiosa inualuit. Rabiosa et furens auaricia, omnia sibi vendicans, omnes hostium numero ducens, corripuit gradum: omnes prouinciae venales fuerunt. Priuatis creuerunt aeraria damnis: prouincialium diuitiis insidiati sunt Rectores. Dona plus aequo valuerunt. Praesides legum, praemiis, muneribusque corrupti, vel in remuneratione malorum, vel perniciem iustorum, sententias venditabant. Sibi quisque consulere, ius in viribus computare, nocere inuicem, fraudare, dolis circumscribere, augeri patrimonia locupletum per damna miserorum coeperunt. Provinciae plus a magistratibus, quam hostibus vastatae sunt: nouis vectigalibus adtriti populi.

[Note: 3] Diuisae prouinciae sunt, portio tantundem pendere iussa est, quantum tota solebat tribuere. Ducum numerus pereuntibus terris auctus est: milites neglecti: militaris disciplina spreta est: peditibus arma grauia esse caeperunt, milites Romanos desidia et negligentia inuasit. Primo cataphractas, deinde cassides abiecere, sic nudati, detectis pectoribus, ac capitibus congressi cum Gotis, Hunnis, Alanis, Germanis, multitudine sagittariorum saepe deleti sunt. Castrorum quoque muniendorum scientia intercidit. Nemo iam deductis fossis, praefixis sudibus castra constituebat, sic noctu, dieque superueniente equitatu hostium, Romani exercitus frequenter adfligebantur. Cedentes munimentum castrorum, quo se reciperent, non habebant: more animalium inulti caedebantur: necprius moriendi finis, quam hostibus voluntas fuit persequendi. Exercitus luxu Asiatico perditi, a signis aberant, potabant, scortabantur, olebant vnguenta, fortiter computabatur, qui plus biberat. Accusationis occasio erat adiuratum per Caesarem, frequentius non bibisse, vomebant vt biberent: bibebant vt vomerent, tribuni militem suum stipendiis defraudabant.

[Note: 4] Inter haec ducibus ita instituentibus, quo ex sua libidine omnia gubernarent, Imperatores neglecta Roma, locis obscurioribus voluptati operam dabant: ocio torpescebant: negotia in alios relegabant. Rectores externi, quibus rerum summa commissa erat, plus auxiliis, quam segionibus Romanis tribuere consueuerunt. Romanorum militum numerum in demortuorum locum non sufficere: cum hostibus pacisci, quibus tamen promissa praemia negabant, vt Romanas prouincias, illi incursarent: et hac via duces Imperium adfectabant. Quisque Primus omnium esse contendebat, alios criminabatur, flocci faciebat: neminem emergere, aut ad honores peruenire, nisi suarum partium patiebatur: ita ima summis miscebantur, ad pugnas inde cum pernicie Reipublicae deueniebatur.

[Note: 5] Civilis quoque discordia et Tyrannorum rabies plusquam hostium arma debilitarunt vires Romanas. Domestica bella barbarorum pugnam superarunt. Romani Senatus insuper superbia, atque impietas, non minima caussa fuere omnium calamitatum, si diuo Hieronymo, et Augustino credimus, qui ea tempestate isthaec pericula senserunt, et pars huiusmodi incommodorum fuerunt.

[Note: 6] Germania ob negata solita donatiua ab omni parte, ruptis limitibus saeuire caepit, in Romanumque solum irrupit. Theodosius moriens, tribus ducibus Imperii gubernacula, diuisis terminis commendarat. Ruffinus oriundus ex Elisa oppido

Britanniae, Asiam, Aegyptum, Orientem procurabat. Stilico Occidentem, et vrbem Romam in potestate habebat. Gildo Africam nomine Honorii tenebat. Primus Ruffinus insatiabile auariciae Barathrum, ius diuinum humanumque violauit. Continuo, posteaquam Theodosium decessisse audiuit, dum adhuc abest Romanus miles Orientalis, in Italia munera Germaniae, Sarmatiae gentibus hactenus tributa intercepit, foedera fregit, extorquereque hac perfidia Imperium Arcadio pupillo conabatur.

[Note: 7] Massagetae, et Hannorum examina Asiam inuadunt: insperato vbique pernicibus equis adsunt, huc illucque volantes vincunt, non aetati, non religioni, non sexui, non vagienti infantiae parcunt. Muri neglecti, pacis incuria sarciuntur, Antiochia obsessa est: vrbes reliquae, quas Orontes, Halis, Euphrates, Cidnus praeterfluunt, vastatae sunt. Tracti greges captiuorum. Arabia, Phoenix, Palaestina timore repletae captiuae matronae, et virgines Dei stupratae sunt: monasteria capta, ingenui et nobiles ludibrio fuerunt. Capti pontifices, sacerdotes interfecti, iubuersa templa, ad aras stabulati equi. Christianorum, qui pro fide occisi erant, ossa effossa sunt, vbique luctus, vbique gemitus, vbique plurima mortis imago. Rumor erat eos Hierosolyma ob cupiditatem auri petere. Diuus Hieronymus compulsus est parare naues, esse in littore, hostium aduentum praecauere: virginum castitati consulere.

[Note: 8] Alani, Basternae, Moschi, Geloni, Getae transito Danubio, occiso Promoto duce, Graecias, Thessaloniam, Macedoniam, Pannonias, Maesias, Scythiam, Dardaniam, Thraciam, Illyricum, Norcicos sociis Getis, caede, praeda, flamma vastant: coloni agris captiui abducti sunt, Maenia vrbium metu hostium, clausa fuerunt: Constantinopolis obsessa est. Hanc cladem eleganter, et copiose describit Claudianus in libro secundo contra Ruffinum: statim in principio eiusdem voluminis: quem si libet, lege, nos breuitati studemus.

[Note: 9] Dum haec in Oriente geruntur, Stilico quemadmodum Theodosius mandarat) ad Rhenum profectus est, cum Germanis veteri ex more amicitiam iungit: fidem eorum Honorio nouo Imperatori muneribus oppignorat: authores seditionum et latrociniorum superat. Marcomarum Regulum Francorum cepit, in Tusciamque relegauit. Fratrem huius Sonnonem praelio occidit. Claudiani, qui tum sub Stilicone militauit de hac re isthaec sunt carmina.

Regia Romanus disquirit crimina carcer,
Marcomarus, Sonnoque docent, quorum alter Ethruscum
Pertulit exilium: quem se promitteret alter
Exulis vltorem, iacuit mucrone suorum.
Res auidi conscire nouas, odioque furentes
Pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres.

[Note: 10] Compositis rebus in Occidente, Stilico cum exercitu orientali ob tutelam Romani Imperii Constsantinopolim versus tendit. Illyricum, Danubii oram, Graeciamque domitis partim vi, partim donis hostibus pacat. Ruffinus timens Stiliconem ab Arcadio literas ad Honorium impetrat, in quibus ab Honorio postulabatur, vt Stiliconem reuocaret: cui Occidens, non Oriens commissus esset. Stilico epistola Honorii admonitus, contra voluntatem exercitus Orientalis ad Italiam redit.

[Note: 11] Milites Orientales in necem Ruffini coniurant, qui res nouas moliri dicebatur: eius consilio Massagetae, et Hunni, Getae foedera rupisse ferebantur. Dum cum cadauere Theodosii extra moenia Bizantinae vrbis exercitus ab Arcadio excipitur, quintodecimo Calendas Decembris, Ruffinum lateri principis haerentem trucidat, Ruffini caput pilo Constantinopoli circumlatam, et abscissa dextra ad dedecus insatiabilis auaritiae hostiatim stipes emendicauit. Hoc Claudianus ita describit.

Nec minus assiduis flagrant elidere saxis
Prodigiale caput: quod iam de cuspide summa
Nutabat digna rediens ad moenia pompa.
Dextera quinetiam ludo concessa vagatur
AEra petens, fraudes animi persoluit auari
Terribili lucro, viuosque imitata retentus
Cogitur adductis digitos inflectere neruis.

[Note: 12] Gildo quoque Africae legatus ab Honorio ad Arcadium deficit. hoc perfidiae praetextu sibi Africam vendicare coepit. Aegyptus, et Africa Cereris Horreum fuere Romanis, vbi Neoroma condita est, huic Aegyptus addicta est. Africa veteri Romae mansit. Gildo victus est, poenasque capite luit.

[Note: 13] Eutropius inde Eunuchus ab Arcadio, vxoris precibus victo, Consul Romanus, cum Malleo Theodoro declaratur. Ennuchus vestigia Ruffini secutus, Ostrogetis et Guthungis debita praemia praeripit. Ipsi Tarbigilo duce foedera soluunt. Asiae minoris vberrima quaeque depopulantur. Osium, cocum quondam, et Leonem Lanarium obuiam cum exercitu missos, caedunt, fundunt.

[Note: 14] Eunuchus ab fascibus deturbatur, in Cyprumque deportatur: annusque velut infausto omine, Consule Eunucho pollutus lustratur. Stilico Consul designatur: qui occultiore via imperium filio suo Eucherio parans, duas filias suas Honorio Imperatori despondet (extat Epithalamion Claudiani) vtraque morte sine prole sublata est. Stilico Germanis promissa denegat, eos in Romanos concitat, suspicabatur hostibus vndique vrgentibus sibi filioque suo, vt rei bellicae peritissimis, Romana gubernacula committenda, praesertim cum Honorius gener ipsius, iuuenis et imperitus huic tempestati et procellae impar foret.

[Note: 15] Vessogetae primi foedus exuunt, relicta Thracia triplici agmine recta in Italiam tendunt, spe potiundae Romae. Rhadagaesus cultores deorum ducebat: qui Christiani erant, sub Alarico militabant. Honorius tum Rauennae versabatur, fugamque ornabat in Gallias. Alaricus in subsidiis intra Padum et Athesim amnes sese continuit. Tertiam manum Hunnorum, et Getarum, Vldinus et Sarus ducebant. Rhadagaesus in Tusciam penetravit.

Iam Danubii quoque foedera gentes:
Exuerant Latii audita clade feroces,
Vindelicos saltus, et Norica rura tenebant.

[Note: 16] Stilico inter quem, et generum medii Vessogetae erant, per alpium iuga in Rhetias ad Danubium pergit, improuiso adest. Germano ingentibus pollicitationibus et muneribus in suas partes trahit. Auxilia contra Getas emit, contra Rhadagaesum arma mouet. Omnes legiones, quae Rhaetias ad Rhenum custodiebant abductae in Italiam. Goarus Rex Alaunorum partes Romanas secutus est: itidem Vldinus et Sarus ingenti mercede redempti.

[Note: 17] Rhadagaesus haud procul Roma, certus potiundae vrbis castra locarat: quotidianis sacrificiis diis, vt eos propicios haberet, sacrificabat. Tum cultores deorum prouolant: coeuntque, in religionem Christi conuicia iactant, eam omnium calamitatum, omnis stragis, et cladis causam esse vociferantur. Iratis diis Italiam opprimi: orbem Romanum ruere ob veteres ceremonias neglectas: Contra, Vessogetas, id est, amicos deorum immortalium, auitaeque religionis consectaneos, secundis vbique frui successibus nec superari posse. Extremum Imperio haud dubie fatum imminere, nisi superos placarent. Vetera, et auita sacra, quibus Roma, creuisset, reciperent. Philosophi prophani a sacramento Christi tum religionem nostram interituram praedixerunt. Eo anno, quo id fore ementiti sunt, iussu Imperatorum religiosissimorum per Gaudentium et Iouium praefectos et Comites, quartodecimo Calendas Apriles templa deorum excisa, solo aequata sunt: simulachra in cineres comminuta.

[Note: 18] Stilico autem collectis viribus Romanis, et accitis vndique auxiliis in Rhadagaesum bellum conuertit: et citra periculum fere suorum, omnes Rhadagaesi copias ad internecionem delet. Cumque Imperium filio suo Eucherio denegaretur, Alarico pacem dedit, alias clam Germaniae gentes in Romanos concitauit: quarum saeuitiam misera Gallia sensit. Saxones Britannias depopulantur: Alani, Gepidae, quorum rex Rosopendial: Vandali rege Modegisilo, cuius filii Gundericus et Gensericus, Marcomannorum; Quadorum, Salingorum (Sueui sunt) rex Hermanericus, Burgundionum Gandericus. Franci quoque, pridie Calendas Ianuarias, hyemerigente Rhenum transeunt, in Gallias irrumpunt, vniuersas Gallias occupant: quicquid inter alpes, pyreneumque, quod Oceano et Rheno includitur. Moguntiacum (vt scribit diuus Hieronymus) nobilis

quondam ciuitas, capta atque subuersa est et in aede sacra multa hominum millia trucidata cum diuo Albano Pontifice. Vangiones longa obsidione deleti. Remonum vrbs praepotens capta, direpta. Nicasius Pontifex cum sorore Eutropia interemptus. Ambiani, Arrebates, extremique hominum Morini, Tornacum, Argentoratum, Nemetes, Augusta Treuerorum, et pleraeque Galliarum vrbes translatae in Germaniam. Lingonum vrbs capta, Ciues Christo canentes occisi. Desiderius pontifex Vincentio a sacris in templo periit. Antidius Vesontiorum Episcopus cum suis trucidatur: item Florentinus, et Hilarius Sedunenses, Aquitaniae, Nouemque populorum, Lugdunensis et Narbonensis prouinciae praeter paucas vrbes, deuastata sunt cuncta, quas et ipsas foris gladius, intus fames depopulabatur. Tholossam precibus diuus Exuperius Episcopus seruauit, qui aurum templi pauperibus distribuit: auaritiam de sacrario eiecit. Quod reliquum fuit Galliarum, Tyranni Constantinus, et Constans: Iouius, et Sebastianus Tyranni adterunt.

[Note: 20] Burgundiones continuo loca proxima Rheno, vbi quondam Heluetii habitarunt, (nam horum regionem minorem Burgundiam olim dictam fuisse inuenio) ad Ararim quoque et Rhodanum flumina confines regiones occupant, sedesque locant, sicut adhuc ibi Burgundia nominatur.

[Note: 21] Oritur inde inter Vandalos et Franconas certamen ob praedam. Inualueruntque Francorum vires, Vandalosque fundebant, caedebant, sternebant. Venit in tempore auxilio Vandalis Rosopendial Rex Alanorum. Franci fessi superati facile ab integris, amissa praeda, in Franciam antiquam pelluntur.

[Note: 22] Alani, Sueui, et Vandali postea deuastatis Galliis praeda, ferro, flamma, in Hispanias irrumpunt, easque inter se diuidunt. Alani Lusitaniam, et Carthaginensem Prouinciam sortiuntur, Sueui et Vandali Berhicam Calleces, Callaicos, siue Galliciam, Cantabros et Astures quos modo Vascanas, Nauarros, Castiliosque vocamus, occupant. Tarraconensis Prouinciae populia Romanis non defecere, seque fortiter tutati sunt. Franci quoque creato Rege Variomundo, partem Galliarum Rheno propinquam, rursus amne transito occupant.

[Note: 23] Porro in Italia Stilico Alarico pacem dat: ei Rhaetias et Galliam attribuit. Quo dum pergit Alaricus Stilico pacem violat, fidem frangit, Getas inopinatos paschalibus, nec quicquam mali metuentes, nec repugnantes adgreditur, caedit, fundit. Tandem Getae arma corripiunt, aciem instruunt, hosti fortiter resistunt, copiasque a Stilicone missas, delent: deinde recta Romam tendunt. Interim exercitus Romanus perfidiam Stiliconis resciuit, perniciosum igitur tutorem cum filio Eucherio opprimit: morte horum Reipublicae consulit: plerique etiam conscii fraudis cecidere. Nam haec (vt ait Diuus Hieronymus) non vitio principum, qui vel religiosissimi sunt, accidere, sed scelere semibar bari proditoris, qui nostris contra nos opibus armauit inimicos: nimirum Stiliconem hisce notat verbis Hieronymus. Sed ad Vessogetas, et Alaricum, et historiam redeundum est.

[Note: 24] Moritur inter haec Arcadius Imperator Orientis, frater Honorii, relicto successore filio Theodosio, haerede Imperii Orientalis, decedit ab orbe seruato, CCCC. XI. Basso et Philippo Coss. Alaricus arcta Romam obsidione claudit, fameque ad deditionem cogit: qua grauissime in vrbe laboratum est. Quidam auro redimentes vitam, spoliati, rursus Romam truduntur. Ad nefandos cibos erupit esurientium rabies, et sua inuicem membra laniarunt. Mater non lactanti infantiae pepercit, recepit vtero, quem paulo ante effuderat. Vix pauci, qui caperentur, inuenti sunt. Fessis omnibus inedia, cum nullum ab Imperatoribus speraretur auxilium, noctu Vrbs caput mundi Capta est. Capitur vrbs quae totum coepit orbem. Antequam tamen Alaricus Romam cum exercitu introiret, edicto (quod nunquam factum alias leges) aedes sacras Christianorum inuiolatas fore sanciuit; eoque confugientibus impunitatem, et salutem condonauit. Multi tum falsorum numinum cultores se Christianos (quos ante acriter conuitiis oppugnarant, verbis et insanis vociferationibus) esse simulantes: euasere manus hostium, (inquit Hieronymus)

Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet? aut possit lachrymis aequare dolorem?
Vrbs antiqua ruit multos dominata per annos,
Plurima, perque vias sparguntur inertia passim
Corpora, perque domos, et plurima mortis imago.

[Note: 25] Tota Orientis, Aegypti, Africae littora, olim dominatricis Vrbis seruorum, et ancillarum numero completa sunt: et nobiles quondam vtriusque sexus, atque omnibus diuitiis adfluentes susceperunt mendicantes. Ab iniuria aedificiorum temperatum est: aurum, defossae opes, Vrbs direpta est. Capta est Roma anno anato Christo praeside et domino mundi Quadringentesimo, super duodecimum, Calendis Aprilibus.

[Note: 26] Ex hoc tempore prouinciae paulatim defecerunt, gentes deletae, regna excisa sunt: retro omnia fluere, misceri. Germani inualescere caeperunt. Et cum orbis terrarum (teste diuo Hieronymo) rueret, in hominibus peccata non ruebant. Vbique ossa regum, principum, sacerdotum, populorum eiecta fuere de sepulchris: et vniuersa completa sunt ossibus mortuorum, ita vt lachrymae aruerint.: Subdit alio loco vir doctissimus, vastatis vrbibus, hominibusque interfectis, solitudinem, et raritatem bestiarum quoque fieri, et volatilium pisciumque. Testis Illyricus est, testis Thracia, testis in quo ortus sum, solum: vbi praeter coelum, et terram, et crescentes vepres, et condensa syluarum cuncta perierunt. Iram quippe Dei Opt. Max. etiam bruta sentiunt animalia. Quid multis opus verbis? Romanus corruit orbis: Occidens in Germaniam translatus est.

[Note: 27] Victor Alaricus sexto die egressus Romam, abducit captiuam Placidiam filiam Theodosii magni, sororem Imperatorum: eam in Foro Cornelii Hatulpho cognato suo connubio iungit. Lucaniam, Campaniam simili clade peruagatur. In Siciliam, inde in Africam nauigare conatur, naufragio prohibetur: dum Consentiae hyemat, subito perit.

[Note: 28] Getae ludibria effossi cadaueris metuentes, Bussentum amnem, qui vrbem Consentiam praeterlabitur, alio deriuant: cadauer in alueo cum ingentibus opibus condunt: rursus flumen veteri meatui reddunt. Hinc Hatulphum Regem creant: quo duce rursus Romam inuadunt. Quicquid reliquum, quicquid supererat superiori cladi, attritum est.

[Note: 29] Italia deuastata, Hatulphus in Gallias transit. Vxoris moribus mitior effectus, foedus init cum Romanis, quamobrem a suis interficitur. Sigericus huic nonita longo tempore succedit. Deinde Valtia, vir admodum prudens, seuerusque a Vessogetis regia potestate euehitur. Is Vandalos, eorum consanguineos Alanos strauit ad Calpen Arganthonim.

[Note: 30] Honorius Occidentis Imperator, Constantium rei bellicae, disciplinaeque militaris exercitatissimum, ingentisque animi ducem ad Gallias vindicandas mittit. Nam et Tyranni frustra freti auxilio Germanorum, Britannias, Gallias, Hispanias (praeterquam id, quoda Germanis tenebatur) rapuerant. Constantius pacem cum Vessogetis componit, danturque ipsis quaedam vrbes Aquitaniae Secundae, aliaque oppida confinium regionum. Pars Galliarum est proxima Hispaniae. Redditur Honorio Placidia soror: eam ducit Constantius. Proinde Caesar ab Honerio Augusto adpellatur.

[Note: 31] Constantinus deinde Tyrannus Arelati obsidetur, ac capitur quarto obsidionis mense, missusque in Italiam Honorio, ad Mincium flumen Tyrannidis poenas capite pendit. Constans filius eius a Gerontio praefecto Viennae simili fato perimitur. Eadem strages Iouium, Salustium, et Sebastianum Imperii occupatores, a Gotis desertos inuoluit. A ducibus Honorianis crudeliter interempti sunt Valentiae: vrbs est Galliarum nobilissima. Maximus Hispaniae Tyrannus captus Rauennam ductus, Honorio tricennalibus (quae pro liberando Imperio vouerat) spectaculo fuit.

[Note: 32] Alani a Gotis, et Vallia Rege domiti sunt adeo vt omisso regio nomine, (Getis se permitterent. Vnde ab ipsis Tarraconensis Hispaniae pars, et Chartaginensis Gotolania nomen retinet. Britanniae quoque a Scotorum, Pictorum, Saxonum incursatione liberatae sunt.

[Note: 33] Fato posthaec Constantius Caesar, relicto filio Valentiniano trimulo, concedit. Honorius sororem

paulo post sibi insidias tendentem, in Orientem cum filio ad Theodosium nepotem pellit. Ipse imperauit annos duos cum patre: cum fratre Arcadio tredecim: cum Theodosio fratris filio quindecim: obiit febricula, Imperii anno tricesimo, aetatis quadragesimo. Hisce temporibus Marcum Aurelium Vindelicis praesedisse, et Constantium Archiflaminem Laureacensem in Prouinciis, quas Boii tenent, oues Christi annis quadraginta amplius pauisse reperio.

CAPVT LIII. Valentinianus III.

1. Iohannes scribarum Magister arripit Romanam purpuram et Hunnos in auxilium vocat.

2. Theodosius Valentinianum cum exercitu in Italiam mittit. Iohannes vincitur, Hunni in patriam remeant.

3. Castinus, Bonifacius et Aetius in aula occidentali sibi inuicem aemulantur. Bonifacius ex Aetii inculpatione dimittitur, Castinus ei succedit.

4. Vandali pugna singulari victi Sueuis Hispaniam concedunt, ipsi fuso Castino Africam longe lateque populantur.

5. Bonifacius Romam reuocatur, Aetius aula proturbatur, qui tamen Bonifaciomortuo succedit reique militari praeficitur.

6. Sueuorum Reges in Hispania. Liber de quatuor virtutibus cardinalibus. Sueui ex Hispania paulatim pelluntur.

9. Aetius Aquitaniam a Vessogetis et Hispaniam ab Alanis liberaturus cum Burgundionibus et Vandalis pacem firmat.

10. Theodoricus Vessogetarum Rex bello a Romanis petitus Vandalos et alias Germaniae gentes aduersus Romanos concitat.

11. Vandali, Franci et Hunni Romanas prouincias inuadunt. Theodosius ab Hunnis pacem emit.

12. Theodoricus fuso captoque Duce Romanorum, fines regni sui extendit, Aruernosque obsidet.

13. Auitus inter Vessogetas et Romanos pacem conciliat. Aetius Gothorum Regem ab Arelato remouet.

15. Ambitio Episcoporum monachorumque impietas vexat orientem. Anatholio Episcopo Constantinopolitano primum locum vindicanti contradicit Leo Pontifex Romanus.

17. Contentio circa ferias paschales inter Ecclesiam orientalem et occidentalem.

19. In occidente nouae procellae oriuntur, dum Attila orbis imperium affectans cum Vandalis et magnae Germaniae principibus, foedus pangit.

20. Attila vt Vessogetarum vires sibi coniungeret, sub praetextu Romani nominis expeditionem parat et transitum per Romanas prouincias impetrat.

22. Valentinianus intellecta fraude Attilae cum Vessogetis pacem facit Attilaeque se opponit.

23. Attila coepta nihilominus persequitur, cum sociis ad Rauracorum et Basileae fines peruenit, Burgundiones ad internecionem caedit.

24. Inde Galliam Belgicam inuadit magnaque saeuitia ibi omnia vastat. Azanarius qui cladem hanc praedixeratperit.

25. Lupus Episcopus facetia sua Trecasses seruat. Attila nouo cognomine vtitur. Parisii vrbem relicturi a sancta Genouepha manere persuadentur.

26. Attila Aureliam obsidet. Aetius Romanas copias cogit, atque cum his et, auxilio foederatorum hostes cogit obsidionem soluere.

27. Attila in campo Catalaunico considet, atrox praelium oritus caesis tribus Regibus et 180000 hominum. Attila in castra se recipit et in iis se continet.

28. Apud Romanos de Attila penitus profligando deliberatur. Attila de salute desperat.

29. Aetius Vessogetas et Francos extincto Attila Romano imperio periculosos arbitratus iis domum reuerti dolose persuadet. Francorum libertas.

30. Attila periculo liberatus in Italiam movet vrbesque ibidem solo aequat, vrbis Venetiarum origo.

31. Attila de Roma infestanda deliberat. Valentinianus pacemsubmisse petitam muneribus impetrat.

32. Attila trans Danubium se recipit, inopinatoque moritur. Sidonius Apollinaris eius vitam scripturus, magnitudine operis deterretur.

[Note: 1] POST mortem Honorii, IOANNES scribarum Magister, factione Castini Scythae ducis copiarum, Imperium Romae arripit: legatosque ad Theodosium Augustum Neoromam, vt author fieret, frustra mittit. Quin cum mandatis atrocioribus oratores nusquam benigne auditi, redeunt. Tyrannus Aetium tum praefectum praetorio, ad Hunnos, auxiliares copias petitum proficisci, iubet. Erant Hunni amici Aetio (apud eos enim obses fuerat) Hunni inescati muneribus, cum Aetio ad Italiam pergunt.

[Note: 2] At Theodosius Augustus, vbi de morte patrui certior factus est, Valentinianum octo duntaxat annos natum, amitinum suum, Caesarem declarat: et matrem eius Placidiam Augustam cum exercitu, et filio in Italiam et Romam, ad accipiendum Occidentis Imperium dimittit. Ioannes ab Orientali exercitu victus interemptus est. Rauenna ab irato milite diripitur. Castinus dux in exilium agitur. Aetius, qui iam cum Hunnis Italiam adtigerat, veniam impetrat. Nam eius ope Hunni domum absque maleficio revertuntur. Spes erat sub illo Imperatore disciplinam militarem, caeteraque restitutum iri.

[Note: 3] Fuerunt ea tempestate in Occidentali aula tres duces celebratissimi, Castinus Scytha, et Bonifacius Thrax, legatus Africae, familiaris Diuo Aurelio Augustino: hos anteibat Aetius, patre Gaudentio, Magistro militum, occiso a militibus in Galliis, et matre Itala progenitus Dorostori: vrbs est primaria Maesiae inferioris, quam et Scythiam minorem a rerum scriptoribus vocari reperio. Illi (vt sunt mores procerum) inuicem inuidere, mordere clanculum solebant: quisque primus esse contendebat, nec ferre parem volebat. Aetius apud Placidiam Augustam nactus occasionem, Bonifacium criminari non desinit. Castinus tandem ab exilio reuocatur, successor Bonifacio datur.

[Note: 4] Vandali tum morte Gunderici Regis, filii Modegisili turbati, a Sueuis sociis suis ob dulcedinem praedae premebantur. Vtque paucorum clade bellum finiretur, placuit partibus, singulari duorum certamini fortunam aleamque committit: vtgens, cuius miles superatus foret, Hispania vltro cederet: eam victori, popularibusque eius quiete relinqueret. Vicit Sueuus, Hermanericus igitur Rex Sueuorum postulabat, vt Vandali ex pacto Hispamis abirent, Vandali Gensericum fratrem Gunderici Regem faciunt, seque expeditioni accingunt. Adest in tempore Bonifacius, Vandalos inuitat in Africam, atque traiicere permittit. Castinus a Vandalis fusus est. Vandalus victor longe lateque Africam depopulatur: vrbes obsidet, expugnat, diripit. Aurelius inter haec Augustinus mortem obiit, decimo post d. Hieronymum anno: anno Christianae salutis quadringentesimo altero, et tricesimo.

[Note: 5] Bonifacii deinde innocentiam vbi Placidia Augusta comperit, eundem ad se Romam vocat.

Bonifacius omnium fauore, et gaudio Italia petit. Aetium resistentem ex aula proturbat. Aetius se in Romano solo tutum fore desperans, ad Rugilam Hunorum regem, cuius obses fuerat, aufugit. Bonifacius interim vita defungitur. Aetius amissum honorem recuperat, in aulam redit, rei militari praeficitur, et Magister Equitum adpellatur.

[Note: 6] Rex Sueuorum Hermenericus, vbi Vandali Hispaniis excessere, terram eorum quam reliquere, inuadit: magnam partem Hispaniae Romanis pulsis, armis sibi parere cogit: et post multa praeclara facinora decessit, filio Richila declarato rege, qui regnum per manus itidem filio suo Richario tradit: hic Lusitaniam quoque regno suo adiecit. Nauarri, et Heruli Astures inuaserunt. Maldra inde tenet gubernacula: Richomundus ipsi succedit. Post hunc Sueuorum in Gallicia regem fuisse Mironem reperio. Ad quem diuus Martinus Galliciae Episcopus Pannonia oriundus, vir eruditus, de quatuor virtutibus (vt adpellant) Cardinalibus scripsit, qui libellus falso Senecae adtribuitur. Miro defunctus Eurico filio Galliciae, Sueuorumque regnum per manus tradit. Postea Sueui coniuncti sunt Vessogetis: Paulatim ex tota Hispania eiecere Romanos fasces. Horum progenies adhuc Hispaniis dominatur. Quae in Carolo nepote diui Maximiliani denuo nostro aeuo, velut noua stirpe, de integro instauratur.

[Note: 7] Aetius (vt redeam vnde digressus sum) Galliis adserendis animum intendit. Primo cum Maioriano, qui post imperauit, in Francos, qui Galliam proximam Rheno occupare ausi fuerant, expeditionem parat. Rex tum Francorum Variomundus decesserat. Quamobrem Francones haud difficulter (vt qui praesidio rectoris orbati erant) trans Rhenum in Germaniam Magnam a Romanis pulsi sunt.

[Note: 8] Eadem quoque tempestate in Gallia vlteriore rustici, seruitiaque Battone duce conspirant: a Romanis desciscunt: grauissimum excitant motum: Bagaudarum sibi nomen indunt. Factionis plebeiae id genus est, aduersus nobilitatis superbiam, et luxum sacerdotum saeuientis. Nos a calceamento Rustico Bundoschucham vocitamus. Aetius capto Battone, caeteris veniam dedit, mauthores seditionis animaduersum est: ipsi partim necati, partim in vincula coniecti sunt. Eudoxius Medicus callidi ingenii vir, Bagaudae author primarius, aufugit ad Hunos. Ita Galliae Lugdunensis, Belgicaque pacatae sunt, Romanoque iuri redditae.

[Note: 9] Aetius inde Aquitaniam a Vessogetis: Hispanias ab Abanis et Sueuis liberaturus, iussu Valentiniani, ne a tergo premeretur, et simul pluribus bellis impeditus, impar multitudini hostium foret, cum Burgundionibus et Vandalis pacem firmat, foedusque init: illis Allobrogum regio, quam Sabaudiam dicimus, his portio Africae addicitur. Hos veluti minus validos facile, vbi velit pelli posse confidebat, si valentissimas nationes Vellogetas, Sueuos, Alanos superasset.

[Note: 10] Indicitur igitur bellum Vessogetis, Hunnus in auxilium accitur. Nam Vallia Rex, cum quo foedus conuenerat, iam mortem obierat, successeratque Theodericus Magnus. Is vbi se peti sensit, filiam suam in matrimonium dat Richardo Sueuorum Regi, Vandalos, et alias Germaniae gentes ad societatem belli, communeque periculum propulsandum hortatur: Et contra Romanos veteres hostes concitat: Qui nunquam maioribus fidem seruauerint, semper fraudi aliquam speciem iuris imposuerint: et qui quiescere non valeant, si caput sustulerint, nisi omnes Germanos deleuerint. Laetis bello populis facile persuadet Theodericus, arma resumere, praecipue aduersus Romanum Imperium, cui ex professo Germani hostes perpetui erant.

[Note: 11] Gensericus cum Vandalis Carthaginem inuadit, capitque Franci traiecto (Clodone duce) Rheno, Belgicam secundam vastant, patentes Atrebacum terras quoque peruadunt. Tornacum et Cameracum vrbes diripiunt, Saxones Britannias incursant. Bleda, et Attila Reges Hunnorum, filii Mundozuchi, nepotes Valomari, qui patruis Hectori, et Rugilae successerant, Thracias, Illyricum, Pannonias, Maesias vastant. Arnegistus Magister militum a Martianopoli Maesiae egressus, fortiter cum Hunnis dimicans, equo amisso, occisus. Hunni inde Graeciae imminent. Theodosius Augustus septem millibus librarum

[Note: 12] Theodericus Rex Vessogetarum Septimaniam suam fastidit, Aruernorum municipio potiri, producere fines in Rhodanum contendit. Litorium ducem Romanum cum copiis aduersum se missum, capit. Veterum finium limitibus effractis omni virtute, atque mole possessi onis metas in Rhodanum, Ligerimque ab Oceano proterminat. Aruernos (qui ab Iliaco sanguine creti, soli restitere Gotis) fratres Romanorum, obsidet.

[Note: 13] Sed ab Auito praetecto Galliarum, qui post imperauit, mitigatur: foedus cum Romanis renouat Auitus ille precibus Sidonii Poetae, et Episcopi generi sui, medius inter Gotos, et Rempublicam intercessit. Nam ob virtutes ciuiles, et bellicas, et nobilitatem generis, Gotis amicissimus erat. Leo a consiliis regis rogat Sidonium, vt scribat historiam, itidem Sidonius Leonem. Aetius quoque Ligeris liberator affatu, prandio remouet ferocissimum Regem Gothiae ab Arelato, quem nonpotuit praelio. De Lithorio Sidonius ita scribit.

Lithorius Scythicos equites, tum forte subacto
Celsus Aremorico Geticum rapiebat in agmen.
Per terras Aruerne tuas, qui proxima quaeque
Discursu, flammis, ferro, feritate, rapinis
Delebant, pacis fallentes nomen inane.

Bella haec apud nos Poetice celebrata leguntur, et canuntur a popularibus nostris.

[Note: 14] Moritur paulo post Theodosius Neoromae Imperator, aetatis anno quinquagesimo: ab orbe restituto, quadringentesimo quinquagesimo tertio. Vxor eius Eudocia Leontis Atheniensis philosophi filia Homerocentonas de Christo composuit: Soror Theodosii Pulcheria Augusta, princeps eligendi Augusti, Fl. Valerium Martianum diademate Caesareo donat. Hic dicere solitus fuit. Quoad in pace esse licet, non sumamus arma.

[Note: 15] Imperauit in Oriente annos sex, menses totidem, quietissimum habuit Orientem ab armis: Nisi quod superbia atque ambitio Episcoporum, Impietas Monachorum Orientem vexauit. Anatholius Episcopus Constantinopolitanus vsurpabat primas: alios sibi subesse Episcopos volebat: Subscribere Anatholio Illyriciani Episcopi. Leoprimus Pont. Max scribit Martiano Augusto, vere Christiano, vere religioso principi: itidem Pulcheriae Augustae, ambitionem Anatholii damnat. Ille vero, inquit, erit magnus, qui fuerit totius ambitionis alienus, XI Calendas Iun. Herculano Cos. Is est annus Christi 455. Item Anatholium admonet, vt resipiscat: principes laudat Valentinianum, atque Martianum, et ait, clementissimorum principum tam sancta est fides, tam religiosa deuotio, vt in eis non solum Christianum, sed etiam sacerdotalem experiamur affectum. V. Idus Iulii, Adolphio Cos. est Christi annus 454.

[Note: 16] Ad Eudocium quoque Augustam, quae post mortem mariti in Palaestina habitauit, Pultheriamque Augustam extant epistolae Leonis primi Pont. Max. Contra Dioscori Eutichetis patris Monachorum haeresiarchae, atque Nestorii factionem: Pulcheriam Augustam orat, vt concilium conuocetur ab Imperatore: Eudociam, ne faueat illis erronibus. Nestorius Christum de matre virgine hominem solum adserit natum, eamque hominis tantum fuise genetricem qui postmodum sit a verbi deitate susceptus, duabus scilicet distinctis personis. Eutiches de eadem virgine natum, non nostrae credidit esse naturae. Dioscorus eius socius, attamen in vnitatem personae deitas, atque humanitas, et conceptu virginis conuenit, et partu.

[Note: 17] Tum quoque ob ferias Paschales contentio, discordiaque inter Orientem, ac Occidentem oritur, anno a Christi nativitate 459. In fastis, quos Theophilus Episcopus Alexandrinus (cuius et Hieronymus meminit) ad Theodosium Magnum scripsit, in octauum diem ante Calendas Maias signata erant Paschalia. Annales vero Pontificii Romanorum transferebant ea in duodecimum diem ante Calendas Maias. Martianus Augustus consulit Aegyptios, quod ea regio antiquitus syderum studiosa fuerit, vt Occidentales cum Orientalibus concordes forent. Sententia Theophili recepta est, octauoque Calendas Maii eius anni celebratae sunt vernae feriae.

[Note: 18] Cumque Martianus Augustus numerum diuorum auxisset, Constantino et Ruffo Coss. anno Christi 460. Eutichianistae excitant tumultum: saeuiunt in aduersarios: Proterium Alexandriae Episcopum interficiunt. Leo Pont. Max. Romanus Leoni Augusto scribit, petit, obsecrat, vt Eutichianorum furorem comprimat. Gratulatur primum quidem, quod omnium electione ad imperium cooptatus fuerit, in cuius virtutibus et Romana Respubl. et religio Christiana gaudet, Leone et Maioriano A A Coss. anno Christi 461.

[Note: 19] Contra in Occidentem saeuissimae armorum procellae ingruerunt, prouinciae vastabantur. Nam Attila Rex Germaniae, Scythiae, Sarmatiae potentissimus, orbis imperium animo agitans, cum Genserico Rege Vandalorum Africam tenente foedus icit. Grymyldam Guntheri Regis Turogorum filiam vxorem ducit: Omnes principes Germaniae Magnae receptos ad se in aulam, in commilitium acciuit, sociosque sibi asciscit.

[Note: 20] Vt autem Vessogetarum, Burgundionum, Francorum, vires sibi coniungeret, in Galliam ad Rhenum expeditionem edicit-Aliud tamen (vti erat consilio quam manu promptior) apud Imperatorem Valentinianum simulat. Et Vessogetas hostes Reipub. Romanae sibi deposcit, quos Gallia depulsurus sit. Theodericus Veronensis, Triarii filius, et Macrinus Anthemius consul, gener Valentiniani Imperatoris, praeses Danubii et Vindeliciae, qui post imperauit, Danubiani limitis duces, prouinciarumque quas possidemus legati, annuente Augusto cum Attila pacem his conditionibus ineunt. Oppidis quidem clausis, itineris faciundi facultatem exercitui, copiisque Attilae concedunt, rati eum Reipublicae Romanae ergo hanc subiisse expeditionem.

[Note: 21] Fuit sane Attila supra quam cuique credibile est supplicibus mitis, et perquam benignus erga eos, quos semel in fidem accepit. Complura extant apud nos de eius virtutibus carmina, patrio sermone, more maiorum perscripta. Nam et adhuc vulgo cantatur, et est popularibus nostris etiam literarum rudidus, notissimus Augusto fuisse corpore fertur, at lato et ingenti pectore, et qui animi magnitudinem incessu prae se ferret. Reperi Reginoburgii in Bibliotheca diui Haimerani, de rebus ab Attila gestis, opus heroico versu, et latina lingua non ineleganter factum. Vnde isthaec de Hunnis et Attila carmina excepi.

Foedera supplicibus donat, sternitque rebelles,
Vltra millenos fertur dominarier annos-

[Note: 22] Porro Valentinianus interim astutia Attilae intellecta, Aetium praefectum militiae in Gallias mittit: qui per Auitum postea Imperatorem, Vessogetas, Burgundiones et Francos foedere Romanis coniungit: et aduersus Attilam, humanae gentis et orbis latronem concitat. Conueniunt copiae ducum in Galliis.

[Note: 23] Attila vbi hoc accepit, nihilominus quod constituerat, facere conatur. Vbi iam se ad eam rem paratum esse arbitratus est, Danubium cum Hunnis, Turogis, Boiis, Sueuis, Alemannis, quorum Rex Gibuldus erat, traiicit. Vna cum Attila proficiscuntur Hardaricus Rex Gepidarum, et Ostrogetarum reges, tres fratres, Theodomarus, Vidomarus, et Volomarus. Attila cum omnibus copiis per Noricum, Vindeliciam per Rhaetiarum fines, ad lacum Bringantinum, et Rauracorum Basileaeque fines peruenit. Ibi Gundaricus, et Segimundus reges Burgundionum armati occurrunt: Attilam transitu Rheni amnis prohibituri: sed facile ab exercitu Attilae caeduntur, funduntur, ad internecionem cum copiis caeduntur.

[Note: 24] Inde Galliam Belgicam inuadit Attila: vrbium portae clauduntur: agricolae relictis casis, in syluas, montes tutaque loca se recipiunt. Ciues qui oppida non ita munita incolebant, ad firmiora maenium praesidia confugiunt: atque cum vxoribus et liberis commigrant. Octauia Tungrorum vrbs tum maxima inferioris Germaniae, quae est in Gallia, expugnatur, diripitur, incenditur. Azanarius vrbis Episcopus, vir perquam sanctus, precibus eam seque seruare non potuit. Ipse Traiecti Mosae periit: diu praedixit cladem hanc, nemo credidit: ruina ostendit, quae fuerit illa. Mediomatricum postea ciuitas simili clade pridie Paschalibus deuastatur: vrbis Episcopus Auctor captus: in aedificia flamma saeuit, ciues passim, sacerdotes ante aras trucidantur.

[Note: 25] Clementiorem Attilam sensere Trecasses ob Pontificis Lupi facetiam, qui ante moenia vrbis Attilam excipiens, Saluum aduenisse (inquit) gaudeo, flabrum, et iram Domini, Deique mei. Pro cognomine et elogio posthac Attilam vsum esse, fama est. Parisii Luteciam suam cum coniugibus, et pignoribus relinquere, ad eas vrbes confugere, quas intactas hoc bello fore sperabant, decreuerant. Verum remansere monente, et praedicente diua Genouepha, sancta virgine, omnes vrbes ad quas migrare constituerat, iamiam interituras. Luteciam quidem nunc securam, tutamque ab omni periculo esse: paucos post annos tamen obsidentibus Francis fame expugnandam: sicuti postea narrabimus.

[Note: 26] Depopulatis item reliquis Galliae vrbibus, Aureliam Attila obsidet. Anianus Episcopus vir maximus seruauit vrbem caelitus: ciues bono animo esse iubet, ad Aetium legatus proficiscitur Arelatem: vbi legiones et auxilia coibant, delectusque agitabant: rem in diem consultationibus contrahebant. Nam Getae auxilio Romanis grauabantus venire, domi Hunnos expectaturi. De hac re ita Sidonius ad Auitum Imperatorem socerum suum scribit.

Mox subito cum rupta tumultu
Barbaries, totas in retransfunderat arctos
Gallia: pugnacem Rugum comitante Gelono
Geppida trux sequitur, Scotum Burgundio cogit
Chunus, Bellonothus, Neurus, Basterna, Toringus,
Bructerus vluosa quem Volicer abluit vnda.
Prorumpit Francus, cecidit cito secta bipenni
Hercinia in Lintres, et Rhenum texuit aluo:
Etiam terrificis diffuderat Attila turmis,
In campos se Belgatuos vix liquerat alpes.
Aetius attenue, et rarum sine milite ducens
Robur, in auxiliis Geticum male credulus agmen,
In cassum propriis praesumens adfore castris.

Aetius supplex Autium rogat, ad Getas mittit, per Deum hos exorat. Deinde cum legionibus Romanis, et Theodoricus Magnus rex Vessogetarum cum filio Thurisomundo, Franci cum Regibus Meroueo, ac Hilderico vrbi auxilium laturi, manusque cum Attila conserturi, Aureliam armati castra mouent. Attilam obsidionem soluere cogunt.

[Note: 27] Ipse ab obsidione repulsus, campum Mauriacum (quem Catalaunicum etiam vocant) petit. Ibi cum copiis suis considet: Romani quoque vires suas explicant. Erat in medio castrorum collis, quem vtraque pars armis occupare conabatur: dum certatim quisque superare contendit, et altes alterum lacessit, a tumultuaria pugna in apertum, legitimumque Martem res exarsit: totis pugnatur vndique viribus. Fit praelium atrox, et diu anceps: vtrinque maxima vi decertatur, nemine cedente, aut pedem referente. Riuulus ibi humano cruore auctus in modum rapidissimi torrentis inundauit. Theodoricus Magnus ab Andagiso Ostrogeta telo confossus, equoque delapsus oppetiit. Gundaricus Burgundionum, Meroueus rex Francorum quoque interiere. Caesa vtrinque fuisse referuntur centum octoginta millia hominum, nox praelium diremit. Attila receptui canit, et in castra, quae more Germanorum Carris, et Rhedis vallauerat, cum superstitibus se recepit. Vbi illuxit, in castris suos tota die continuit: tubarum tamen clangore, et strepitu armorum, vociferationeque militum eruptionem minatur.

[Note: 28] Apud Romana castra de reliquiis belli huiusmodi profligandis cousultatur. Franci et Vessogetae castra hostium obsidenda, instandum esse censent: tam inconditum vulgus et ex tam variis nationibus confusum, commeatu prohibendum, facilime citra sanguinem, et periculum fame edomari posse, praecipue Thurisomundus et Theodoricus iunios, vbi de interitu parentis accepere, ferocius castris insultant: et haud dubie sanguine Attilae manibus genitoris parentassent. Ferunt namque Attilam desperata salute, pyram ex impedimentis construxisse, in quam subiecta flamma, si hostis ingruisset, se coniiceret, ne in potestatem hostium perueniret.

[Note: 29] At Aetius non minus Getas et Francos si sublatis, et excisis Hunnis inualuissent,

perniciosos Reipub. Romanae arbitratus, suadet Thorisomundo, vti ipse domum redeat, ne audita morte patris, fratres, quos domi reliquerat, regnum praeripiant. Erant Thurisomundo quinque fratres, Fridericus, Euricus, Rotomarus, Himericus, et Theodoricus. Thurisomundus haec ex animo et syncere sibi dicta credens, Tholossam contendit. Ibi Rex a Vessogetis adpellatur: regnat tres annos. Succedit frater Theodoricus iunior, annos tredecim fidus Imperatori Auito. Hunc excipit frater Euricus, pater Alarici occisi a Francis, quorum regem Aetius simili commento, et vaframento (sicut diuus Gregorius Turonensis narrat) fugat, domumque properare compellit. Franci nostri hinc libertatis suae initium auspicantur, et in publicis celebribusque conuentibus procerum iactant. Depugnata esthaec pugna (secundum Cassiodori Chronicon) anno instauratae salutis quadringentesimo quinquagesimo quarto, Martiano Augusto, et Adelphio Coss.

[Note: 30] Attila vbi Vessogetas, et Francos discessisse, et se metu periculoque liberatum esse videt, omnem impetum belli in Italiam conuertit. Primo omnium Aquileiam, caput Venetiae (quae decima est regio Italiae) inuadit: quam cum vacuam offendisset, solo aequauit, moenia dirui iussit, aedificia incendit. Inde oppida Histriae, Venetiae, Galliae Togatae, Insubrium, hoc est Longobardiae, Vicentiam, Veronam, Ticinum, Mediolanum, et alia pleraque oppida simili clade strageque adterit. Plerique in insulas Hadriatici sinus aufugiunt, ibi ciuitatem in mediis fluctibus condunt, quam communi regionis, vnde migrarant vocabulo, Venetias adpellant. Ea nunc est omnium vrbium potentissima in Europa, Asia, Africa, in toto terrarum orbe celebratissima.

[Note: 31] Attila posthaec deinde ad Minicum amnem castrametatur, deliberatque Romamne infestis signis petat. Verum territus exemplo Alarici, qui post captam vrbem subito periit, substitit. Et dum variis huc atque illuc curis animus anxius ampellitur, adsunt suplices a Valentiniano Imperatore missi oratores. Leo primus Pont. Max. Aurelius candidus scriba Imperatoris, Pater Cassiodori, amicissimus Aetio, et Carpilio Gaudentius filius Aetii, pacem et foedus a rege potentissimo deprecationibus et muneribus impetrant.

[Note: 32] Attila cum omnibus copiis vltra Danubium in Daciam, quae nunc est Vngaria transdanubiana reuertitur. Dum cum noua nupta Hyldegunda, filia Herrici Reguli Francorum sese oblectat, subito inuitam exhalauit animam. Cantatur apud nos antiquis carminibus: Sycambriae, quam nos Ophen, Vgri Budam vocare solent, Attilam habitasse, et oppetiisse. Sidonius Apollinaris, quieo tempore has calamitates sensit, res Attilae scribere caepit, sed victus magnitudine obticuit.

[Note: 33] Sub idem tempus crimine Maximipatricii Aetius Magister Equitum ab Augusto occiditur. Boethius praefectus praetorio amicus Aetii a stipatoribus principis gladiis confoditur. Subsequenti anno Valentinianus eiusdem Maximi fraude Romae in campo Martio concionabundus a militibus Aetii interfectus est: potestatis anno altero, et tricesimo, aetatis vndequadragesimo. Imperauit cum Theodosio Amitino, et socero suo annos septem et viginti: cum Fl. Valerio Martiano quinque. Hi enim in Oriente, et Neoromae rerum potiebantur.

CAPVT LIV. Maximus.

1. Maximus post necem Valentiniani Imperatoriam purpuram arripit, Gallias ab inuasione Francorum et Saxonum liberat cum Alemannis et Vessogetis foedus pangit.

2. Gensericus Vandalorum Rex ab Eudoxia Valentiniani vidua in ultionem mariti accersitus, Romam occupat et spoliat. Maximus interimitur.

3. Eudoxiam a Genserico Roma educitur et Genserico affinitate iungitur. Vandali cum praeda domum reuertuntur.

4. Paulinus Episcopus pro alio in seruitutem se dedit, Regi Genserico mortem praedicit, sibique et Nolensibus libertatem impetrat. Eius mors.

5. Vandali quamdiu Africam possederint. Reges Vandalorum. Hildericus a Iustiniano captus. Vandalorum Reges persecutores Christianorum.

6. Finis fortitudinis et felicitatis Italicae. Imperatores occidentis ab Imperatoribus Orientalibus constituuntur.

[Note: 1] MAXIMVS Parricida post necem Valentiniani Imperium Romae arripit: nec diu scelere laetatus est. Franci, et Saxones Gallias inuadunt. Alemanni, Suitones Rhenum iuxta caput. Maximus Auitum, qui postea imperauit, Peditum, Equitumque Magistrum legit: is liberat Gallias. Alemanni missis legatis veniam petunt.

Auitus legatus ad Vessogetas vadit in Aquitaniam, et ad Garumnam flumen Theodoricum iuniorem regem Vessogetarum, cum fratre Eurico in fide continet. Tholassae foedus icitur: vbi Vessorum proceres, hoc est, Vessogetarum conuenere, qui et Vestrogoti.

[Note: 2] Inter haec Eudoxia vxor Valentiniani, in vltionem mariti Gensericum Regem Vandalorum ex Africa accersit. Ipse navibus ad Italiam adpulit, Romam inuadit, capit, diripit, spoliat. Senatus, patres consulti ad Tyrhenum mare aufugiunt. Maximus tertio tyrannidis mense amilitibus interemptus, a populo membratim discerptus, in Tiberim abiicitur.

[Note: 3] Gensericus quarto decimo die vrbe egreditur, abducit secum Augustam Eudoxiam, cum duabus filiabus, quarum altera Thrasomundo Genserici filio nupsit: ea Hyldericum peperit, qui matri morem gerens, verus Christi cultor extitit. Miles Genserici auidus praedae in Campaniam incursat: Capuam euertit, Neapolim expugnat, Nolam obsidet, vrbes reliquas diripit: Brutios et Siciliam tutatus est Cassiodorus auus Cassiodori, qui postea scriba Theodorici Regis Ostrogetarum fuit, et sacrarum literarum interpres censetur. Vandali onusti praeda cum ingenti captivorum numero Africam repetunt. Roma mundi et orbis terrarum caput intra sex et quadraginta annos ter a Germanis omnibus opibus spoliata est.

[Note: 4] Nolae Episcopus diuus Paulinus vir eloquentissimus, Senatorius, cum multi ex Campania in Africam captiui transferrentur a Vandalis, ipse sese pro filio viduae vltro obtulit genero regis Vandalorum: filium vnicum viduae redemit, sese in seruitutem dicauit: coluit hortos domino diligenter: eidem industriam suam admiranti, ad colloquiumque saepius admittenti, praedixit mortem Regis. Gener socerum certiorem facit. Turbatus Rex accersit Paulinum, in somnis sibi visum refert: rogat, quinam siet. Episcopum se fatetur Paulinus, libertate donatur, et facultas petendi quicquid velit. Omnes suae ciuitatis captivos impetrauit: lateris dolore in terrae motu exanimatus periit.

[Note: 5] Possedere Vandali Africam sub sex regibus annos quaetuor, et nonaginta. Genfericus primus regnauit annos septem et triginta: rei bellicae peritissimus, medio corporis habitu, et casu equi claudus: ingentis animi, callidus, et astutus ad ferendas discordias, gentesque turbandas, voluptatum contemptor. Hic tres habuit filios: quorum maximo natu lege gubernacula addixit. Is fuit Honoricus, expleuit potestatis annos octo. Succedit frater alter Gundamundus annos duodecim. Post hunc regnat tertius fratrum Thrasomundus. Cum sex et viginti annos regnasset, successorem reliquit filium Hyldericum Christianum, quem octauo regni anno Gelomarus interemit. Qui tres annos scelere laetatus, a Iustiniano Imperatore victus, et captus, Bizantium deductus. Limitis deinde Persici dux ad hostes arcendos constitutus est. Crudelissime hi reges omnes, praeter Hyldericum, in nomen Christianum saevierunt in Africa: vnde peculiare cogno men carnificina illa accepit: de qua etiam libros editos legi.

[Note: 6] Cum Valentiniano Augusto fortitudo Italica, felicitasque sepulta est. Degenerauit Romana virtus senectute defessa. Neoroma et Graeculi, iam veteri Romae Caesares mittere et dare solebant. Accessit ad hoc malum, quod hi tum intestinis bellis et armis plusquam ciuilibus seipsos concidunt, rem Romanam alioquin in casum pronam, pessundederunt: et Germanis eam inuadendi ansam praebuerunt, atque fenestram aperuerunt.

CAPVT LV. Auitus.

2. Sidonii Apollinaris Panegyricus. Auiti natales, amicitia cum Aetio et Vessogetis.

5. Mortuo Martiano Imperatore Orientis Leon in eius locum succedit, Maioranus in occidente Caesar declaratus Auitum imperio abdicare cogit. Sidonius Auiti gener ingratiam receptus.

[Note: 1] AVITVS Magister militiae, ciuilium morum, reique bellicae peritissimus, cum Martiano foedus iniit, fretus auxilio Theodorici regis Vessogetarum. In Galliis apud Treueros purpuram induit: a Gallis, Senatu, populoque Romano Augustus adpellatur: cum patribus conscriptis, et Gallis deducentibus Romam proficiscitur. Pannonias amissas restituit post multa secula Romano Imperio.

[Note: 2] Ipsi eius gener Sidonius Apollinaris Poeta, et Aruernorum Episcopus Romae Panegyricum dixit, vitam describens. Fuitque Imperator Auitus ex clarissimis natalibus prognatus, et de Romano Imperio bene meritus, amicus Aetio praeclarus rebus gestis. Aetius nihil sine eo, ipse complura sine Aetio gessit. Praefectus Galliae praetorio, Magister militiae, peditum equitumque fuit amicissimus Vessogetis, ideo adiuuarunt partes eius: vnde Sidonius de rege eorum Theodorico iuniore.

Hinc te Martius illerector, atque
Magno patre prior, decus Getarum.
Romanae columen, salusque gentis
Theodoricus amat, sibique fidum
Aduersos probat ante per tumultus.

[Note: 3] Theodoricus magnum inde sibi nomen apud Germanos, Romanos, Persas, peperit, Seruator ab omnibus cognominatur: omnes eius amicitiam ambiunt, sicut Sidomus eleganter describit.

Istic Saxona caerulum videmus
Adsuetum ante salo solum timere.
Cuius verticis extimas per oras
Non contenta suos tenere morsus
Aptat lamina marginem comarum,
Et sic crinibus ad cutem recisis
Decrescat caput, additurque vultus,
Sitonso occipiti senex Siycamber.
Postquam victus es elicis retrorsum
Ceruicem ad veterem nouos capillos.
Hic glaucis Herulus genis vagatur
Imos Oceani colens recessus
Algoso prope concolor profundo.
Hic Burgundio septipes frequenter
Flexo poplite supplicat quietem:
Istis Ostrogotus viget patronis,
Vicinosque premens subinde Chunnos.
His quod subditur, hinc superbit illis
Hinc Romane tibi petis salutem.
Et contra Scythicae plagae cateruas
Si quos Parrhasis vrbafert tumultus
Theoderice tuae manus rogantur,
Vt Martem validus per inquilinum
Defenset tenuem Garumna Tibrim.
Ipse hic Parthicus Arsaces precatur,
Aulae Susidis vt tenere culmen
Possit Foedere sub stipendiali.
Nam quod partibus arma Bosphoranis
Grandi hinc surgere sentit adparatu,
Maestam Persida iam sonum ad duelli,
Ripa Euphratide vix putat tuendam.
Qui cognata licet sibi astrafingens,
Phaebaea tumeat propinquitate,
Mortalem hic tamen implet obsecrando.

[Note: 4] Sidonii affines, et maiores functi praefecturis vrbanis, praetorianis, militaribus ipse conuiua et collusor regis Theodorici Vessogetae, Galliae, Belgicae tum praeficitur. Aegydius Romanus Magister Equitum cum Siagrio Cos. filio legato Galliam Lugdunensem regere iubentur Paulus, et Seruandus praefecti. Narbonensi praesedit Decius, filius Auiti Imperatoris, qui habenas iussu Senatus tenebat. Domitius Seuerus praefectus praetorio, atque aulae legitur: Consentius in aulam expetitur, solis moribus inter arma tutus. Trigetius tractui Danubiano contra incursantes Massagetas praeficitur.

[Note: 5] Verum Martianus Augustus inter haec anno ab orbe seruato CCCC LX. moritur. Leon Magnus Tribunus militum, omnium suffragiis eligitur (vt scribit Leo primus Pont. Max. in cuius virtutibus et Romana Respublica, et religio Christiana gaudebat) Maiorianus tum quoque Caesar declaratur, is copias legit, cum Auito manus conserit, Auitum vincit, eundem de fastigio Imperii Placentiae abdicauit, in priuatamque redegit vitam. Sidonium Poetam, postea Episcopum Aruernorum, qui cum socero bello interfuerat, et ex clarissimis progenitoribus, bellicis rebus peritis, genus ducebat ob eruditionem vita et Patria Aruernorum vrbe donat, conuiuam adhibuit. Ipse Poeta Panegyricum Imperatori dixit, Petro sacri scrinii Magistro dicauit hisce versiculis:

Et tibi Flacce acies Bruti Cassique secute
Carminis est author qui fuit et veniae.
Sic mihi diuerso nuper sub Marte cadenti
Iussisti placido victor vt essem animo:
Seruiat ergo tibi seruati lingua Poetae
Atque meae vitae laus tuasit precium.

CAPVT LVI. Maioranus.

1. Maiorani natales. Pax cum Suitonibus Rhetiam occupantibus constituitur. Germani Danubiani pecunia conciliati.

3. Seuerus a Richomaro Caesar declaratus interficitur. Interregnum. Anthemius a Leonte Imperatore Orientis Caesar declaratur et a coniurantibus opprimitur.

[Note: 1] IVLIVS VALERIVS MAIORIANVS Maioriano auo tractus Histri praeside, patre Anthemio, socetro Theodosii Magni natus est. Suitones tum partem Rhetiae ac Galliae iuxta caput Rheni occupant. Maiorianus Burdonem Rhaetiae praeficit is pecunia sibi conciliat animos Gesmanorum, Danubium accolentium: Petroque sacrorum scriniorum Magistro interprete, cum Suitonibus pacem componit. De his ita Sidonius ad Auitum.

Conscenderat alpes,
Rhetorumque iugo per longa silentia ductus
Romano exierat populato trux Alemannus
In praedam centum nouies demiserat hostes.
Obsequium gens vna negat, quae nuper ab Histro
Rettulit indomitum solito truculentior agmen
Quod dominis per bella caret, populoque superbo
Turgida plectendas in praelia suggerit iras.

[Note: 2] Porro Maiorianum, cum imperasset annos quatuor, menses sex, Richomarus patre Sueuus, matre Geta, nepos Valliae regis Gotorum ex filia, patricius, fretus auxilio Sueuorum, Dertonae interficit.

[Note: 3] SEVERVS LVCANVS a Richomaro Rauennae Caesar designatur. Hoc quoque potestatis anno quarto Romae in palatinis aedibus veneno sublato, Roma absque Caesare biennium fere fuit. Tandem Anthemius a Leonte Augusto Caesar Neoromae declaratur Romamque ad Italiam mittitur, Marcelliana coniuratioue pro diademate, turbata Repub. in Sicilia opprimitur.

CAPVT LVII. Anthemius.

2. Sidonius Apollinaris ab Imperatore ad nuptias generi sui Richomari seu Ricineris vocatus, accusatur quod Satyras scripserit.

3. Aruandus quod cum Gotorum Rege contra Romanum imperium conspiraverat et Caesaream dignitatem affectaveratin exilium mittitur.

4. Heditius Serenatus quamuis Romanos in Gallia oppresserat, ope Liciniani Quaestoris patricius declaratur.

5. Anthemius fraude generi sui Richomari interficitur, Roma diripitur. Succedunt Olymbricus, glicerius, Iulius Nepos, qui Anthemii aes alienum soluit, et tandem Augustulus sub quo imperii occidentalis finis.

6. Italia domesticis malis conteritur. Scoti Saxonum gens Britanniam infestant. Anglii a Britanniis in auxilium vocati, ob non soluta stipendia cum Scotis pacem faciunt, sibique Britanniam subiiciunt.

7. Picti, Saxonum natio Galliam irrumpunt, partique huius prouinciae nomen dant. Britanni a Saxoniae populis patria pulsi Galliam depraedantur. Saxones archipyratae.

8. Franci exemplo aliarum nationum ducti et a Lucio Treuirensi concitati totius Galliae imperium affectant.

9. Franci maioris formidinis incutiendi gratia plures Reges et eorum primum Hildericum constituunt, Germaniamque superiorem in Gallia occupant.

10. Mox Germaniam secundam in eaque Coloniam Agrippinensem; tum vtramque Galliam Belgicam subiugant.

11. Hildericus cum odagrio Saxone Galliam Lugdunensem aggreditur, victoque Romano exercitu reliquae ciuitates Francis vltro se subiiciunt.

12. 13. Causae quod tam facile hae prouinciae a Francis subiugatae fuerint, recensentur ex Sidonio.

14. Franci suos in oppida distribuunt Galliamque a se denominant. Aegidius Dux Romanorum moritur. Prouerbium ab eo desumptum.

15. Litauicus Magnus Francorum Rex reliquos Reges suae nationis e medio tollit, Romanos ex Galliis pelliit, Lutetiamque Parisiorum Regiam constituit.

17. Filii Attilae discordes de regno diuidundo. Nationes vniuersae ab Hunnis deficiunt.

18. Gepidae pellunt Hunnos suos sedibus in Transsyluania, et eorum locis occupatis cum Romanis foedus ineunt.

19. Ostrogetae itidem Hunnos trucidant et Pannoniam ab Imperatoribus Romanis impetrant, ducesque limitis Danubiani vocantur.

21. Venedi Longobardos, Suitones et Rugios suis sedibus pellunt. Henrisus Leo Rugios ad fidem Christianam conuertit.

22. 23. Longobardi ad Gothinos Gothanasque Suitones ad caput Rheni pulsis Romanis et Burgundionibus, secedunt.

25. Diuus Seuerinus miraculis inclarescens a Vandalis in Vindeliciam et Noricum concedit, ibique Viennae habitat. Monumenta huius rei.

27. Seuerinus ad Reges Germanorum saepius Legatus profectus eos Romanis iungit captiuos liberat. Eius apud Clerum autoritas.

28. Praesides regionum ex eius consilio provincias a latrociniis Germanorum liberant.

29. Seuerinus omnes ad frugem perducere tentat, ad aequitatem et fiduciam in Deum liberalitatemque in pauperes hortatur.

30. Sacerdotum et diuitum vitia erga multitudinem pauperum a Seuerino taxantur.

31. Seuerinus omnimodam deuastationem Norici et Vindeliciae praedicit, coelestia, sectanda ese monens.

33. Asturum oppido Seuerinus horam interitus annuncians et ad frugem incolas reducere annitens ridetur. Omnes incolae praeter vnicum senem a Germanis trucidantur vrbs direpta et excidio extincta.

34. Seuerinus Gibuldum Bathauiam deleturam ab incepto retrotrahit adque pacem seruandam cum Romanis et captiuos reddendos adducit.

36. Iuranenses cum Pontifice suo Maximo, de interitu frustra admoniti, praedicto tempore vrbe accensa in captiuitatem abducuntur, Maximus cruci affigitur, LV. Canonici e rupe praecipitantur.

39. Quintani metu hostium vrbe sua relicta et incensa Bathauiam concedunt: Germani spe duplicis praedae allecti vrbem oppugnant. Incolae a Seuerino animati eos fortiter repellunt.

40. Seuerinus Bathauensibus commercia cum Germanis meditantibus interitum frustra annunsiat et Laureacum concedit.

41. Militum stipendia, dum intercipiuntur, copiae diminuantur. Ex Bathauinis militibus quidam Romam stipendia allatum missi, a Germanis trucidantur.

42. Milites Bathauim relictis XL. custodibus ad portas vrbis in agris remotis fruges demetunt. Bathauia ab Hunimundo insidiis capitur, ineolae cum Pontifice trucidantur vrbs deletur.

43. Seuerinus Romanos ad ipsum confugientes consolatur, Laureacensibus hostem sequenti nocte adfuturum annunciat, hostis vrbem adoriens ipsius consilio repulsus domum reuerti compellitur.

44. Seuerinus Filitheum Rugiorum Regem Laureacum aggressurum ad pacem ineundam cum Laureacensibus adducit.

45. Seuerinus Viennae commorans ab Odagrio Rugiorum Duce vistatur Odagrius, seu Odacer ex vaticinio Seuerini Italiam inuadit, Augustulum Imperatorem Occidentis in exilium relegat et se Regem appellari iubet.

46. Gisa Rugiorum Regis vxor a Seuerino ob crudelitatem in captiuos Romanos obiurgata ipsi superbe respondet; mox tamen filio Friderico in morbum incidente a Seuerino veniam petit, cuius precibus filius restituitur.

47. Seuerinus Rugiorum principes ad se vocatos hortatur, Romanos consolatur, Noricique deuastationem praedicit. Eius mors.

48. Odacer Rex Italiae Filitheum regno pellit, cum vxore in Italiam ducit, Noricumque in deditionem redigit.

49. Fridericus Filithei filius Noricum recuperat, ab Anulpho tamen victus ad Theodoricum fugit.

52. Zenon Imperator Theodoricum Regem Ostrogetarum, Vicarium in imperio occidentali constituit.

54. Odacer Rauennae obsessus pacem de communione regni facit, tandem caeditur, Theodoricus Italiam et alias prouincias recuperat.

55. Theodoricus Praesides prouinciarum constituit, ipsisque Leges regendi praescribit.

56. Theodoricus imperium Occidentis restaurare conatur, simulque Reges Germanos foedere et affinitate sibi iungit.

57. Theodorici Virtutes, autoritas penes exteros et eius memoria apud posteros.

58. Theodorus Laureacensis Episcopus. Symmachus a Theodorico contra Laurentium Episcopus Romanus nuncupatur.

59. Romaterrarum Domina intra LXXVII. annos quinquies a Germanis deuicta et subiugata.

61. Romani Imperium occidentale tantum quoad titulum possiderunt fructu ex eo ad alios redundante. Transgressio ad Librum III.

[Note: 1] ANTHEMIVS PERHENNVS Consul, gener Valentiniani Augusti: Euphemia vxor, filia Valentiniani, filius Procopii Magistri Equitum, eius auus Anthemius. Ipse Richomaro superiori filiam nuptum collocat. Mortuo autem Seuero, Ostrogetae in Norico, Franci in Gallia, Italiae imminebant.

[Note: 2] Et huic Sidonius vocatus Romam interfuit nuptiis Ricineris patricii. Legatus Aruernocum Sidonius, Romae consulatum Imperatoris Anthemii celebrauit, Romae praefectus Annonae factus. Post nuptias patricii Ricineris, accusatus est, quod ob vtriusque imperii opes ventilatas Satyram scriberet, conuiua Caesaris fuit. Eius haec carmina et verba sunt.

Factapriorum
Exuperas Auguste Leo, nam regna super stat,
Qui regnare iubet.
Auxerat Augustus naturae lege Seuerus
Diuorum numerum.
Noricus Ostrogotum qui continet, ille timetur:
Gallia quae Rheni Martem ligat, illa pauori est.
Anthemium concede mihi, sit partibus istis
Augustus, longumque, Leo, mea iura gubernet,
Quem petii, patrio vestiri murice natam
Gaudeat Euphemiam sydus diuale parentis.
Sit socer Augustus genero Ricinere beatus:
Inuictus Riciner, quem semper publica fata
Respiciunt.

[Note: 3] Tum Aruandus praefectus Galliae accusatur Romae a legatis Galliarum. Literae eius interceptae ad Regem Gotorum quibus dissuadebat pacem et foedus cum Imperatore Graeco. Britannos super Ligeri oppugnandos: cum Burgundionibus Gallias gentium diuidundas esse censebat: Imperium adfectat: in exilium relegatur.

[Note: 4] Heditius Serenatus praefectus Gallis Romanenses opprimit, praecipue Arvernos, exultans Gotis, insultans Romanis, leges Theodosianas calcat, Theodorisianas proponit. Si nulla a Republica opes, nulla praesidia: si nullae, quantum rumor est, Anthemii principis opes, statuit Sydonius atque nobilitas, seu patriam dimittere, seu capillos. Licinianus Quaestor Rauenna venit, codicillos portat, Heditio honor patricius defertur. Hic aerarium publicum priuatis manubiis locupletauit.

[Note: 5] Post quintum ipse Anthemius annum fraude Richomari generi sui occiditur, graui ciuitatis clade. Quadragesimo post die Richomarus moritur, imperii habenas Olymbrius arripit Romae, septemque mensibus potitur. Postea Glicerius Ravennae, Iulius Nepos Romae armis pariter ac moribus summus Augustus, qui decessores Anthemii fidem obligatam absoluit. Caesares adpellantur. Vtrumque extrudit Augustulus filius Orestis patricii, sub quo Imperium Romanorum in Occidente intercidit, a Germanisque solutum est, sicut iam explicabimus.

[Note: 6] Dum enim Italia crebra principum successione, cum malis suis conflictatur, Scoti, Saxonum pars Britannias, Romanam adhuc prouinciam incursant, vastant, lacerant. Britanni cum a Romanis principibus nullum auxilium sperarent, Anglios itidem Saxonum (aut si Tacito credimus) Sueuorum nationem, ex Germania contra Scotos accersunt Viridogero Rege. Verum Anglii sibi deminuta esse stipendia causantes, et munera promissa ex fide non esse soluta vociferantes, cum Scotis pacem firmant. Atque hae gentes arma in Britannos vertunt ipsos, et Romanos veteres colonos partim occidunt, partim insula exigunt. Inter se aequo iure insulam partiuntur: ibique duo regna condunt: quae regna Angliae, et Scotiae adpellare solemus.

[Note: 7] Alia item Saxonum manus, Picti cognominati, Odagrio ductore, in oram Galliae Belgicae, Lugdunensisque irrumpit: varia fortuna cum Romanis decertat. Pars Galliarum adhuc ab ipsis nomen retinet. Britanni in Galliam nauigant, sedes ibi collocant in Romano solo, pecora abigere et ipsi, depraedarique Gallias caeperunt. Verum de Saxonibus ita Sidonius. Nammatio duci Romano contra Saxonas misso, refert: Archipyratae Saxones simul omnes imperant, parentque docent, discunt latrocinari: hostis est omni hoste truculentior, improuisus adgreditur, prouisus elabitur: spernit obiectos, sternit incautos, si sequatur, intercipit: si fugiat, euadit. Ad haec exercent illum naufragia, non terrent. Et eis quaedam cum discriminibus pelagi non solum notitia, sed et familiaritas: si qua tempestas est, securos efficit, incautosque eos qui petuntur, atque Saxonas hostes nihilominus irruentes prospici vetat: in medio fluctuum, scopulorum confragosorum, spe imminentis leti, periclitantur. Praeterea priusquam de continenti vela laxent, hostico vado anchoras vellunt. In patriam redituris, atque remeaturis mos est, decimum quemque captiuorum sorte legere, super stitioso ritu necare, in crucemque agere. Talibus votis atque victimis soluunt: hocque sacrilego sacrificio, de captiuo magis exigunt tormenta, quam precia.

[Note: 8] Franci quoque homines bellandi cupidi (in quos Graecum extat prouerbium crebrum olim Romanis. . Hoc est, Francum amicum habeas, vicinum ne habueris) saepius Gallias, vberioris soli gratia, et praedae dulcedine adfectarant, saepius inde a Romanis pulsi amiserant. Hi tum pro multitudine hominum, et pro gloria belli, atque fortitudine angustos fines se habere arbitrabantur. Etiam tempus venisse sibi persuasere, quo facile Galliae totius Imperio potiantur: quod hactenus toties permultos annos maiores nequiequam conati fuissent. Cognatos suos ex Germania profectos, Burgundiones Narbonensem Galliam, Vessogetas Aquitaniam possidere: Vandalos Africam: Sueuos, Alanos Hispanias protritis Romanis tenere: Saxones Britannias occupasse, et Gallias infestare. His rebus adducti et authoritate Lucii Treuerensis patricii permoti (huius vxorem praeses Romanus stuprauerat, ipse ad Franconas in Germaniam Magnam profugerat, eos in Romanos concitabat) constituunt ea, quae ad proficiscendum pertinent.

[Note: 9] Quod vnum tantae rei imparem fore opinarentur, duodecim proceres deligunt, summaeque rerum praeficiunt, et Reges adpellant: quorum tamen primus sit Hyldericus Rex, filius Merouei Regis. Eo modo putabant se magis formidolosos, et firmiores futuros, vt hostes tot regibus se posse resistere desperarent, et pro dignitate rerum maiores copias suspicarentur. Omnes itaque comparatis, Rhenum traiiciunt, Romanos fundunt, caedunt, superiorem Germaniam in Gallia occupant, templa diripiunt, vrbes Moguntiacum, Vangionum, Borbetomagum,

Nemetum Augustam reeipiunt: huicque tractui, ne quis a tergo metus immineat, quinque Reges praeficiunt, Arbogastum, Drogum, Gebericum cum filio Gunthario, Garouicum, Haganonem.

[Note: 10] Inde castra in Germaniam secundam aduersus Agrippinensem Coloniam mouentur: quam Aegydius Romanus legatus Galliae Belgicae firmo praesidio firmarat frustra. Vrbe Franci potiuntur, regesque ciuibus, et finitimis dant, Segibertum cum filiis Litauico, et Herrico. Postea Belgicam inferiorem in obsequium redigunt, Morini, Remi, Cameracum, pleraeque omnes ciuitates de pace legatos ad Francos mittunt, declaranturque his reges tres fratres Litomarus, Renomarus, et Richarius. Aegidius dux Romanus cum filio Aestagrio intra moenia Augustae Suessonum (Ptolomaeus Vessonum vocat) impellitur. Horum agro vastato, Franci ad Galliam Belgicam primam pergunt. Lucius superior eis Treueros tradit, quibus Heribertus praeficitur. Dedunt se et Mediomatrices: Leucorumque vrbs Tullum: quibus Melo et Godogisalus, Patauridusque nepos ex sorore superioris Haganonis imponuntur.

[Note: 11] Dehinc Hyldericus inito foedere, et iunctis copiis cum Odagrio Saxone Galliam Lugdunensem aggreditur: cui dux Romanus nomine Paulus praesidebat. Lutetiam Parisiorum fame ad deditionem cogit: Aureliam inde capit. Circa Andegarios congressus cum Romanis Paulum praesidem praelio interficit: reliquae tum ciuitates Galliae oratores ad Francos ire gratulatum iubent. Iam enim pertesae ignauiam, ac auariciam Romanorum, victori sibi certamine subiiciuntur, Odium Romanorum Gallis incusserat praesidium, rapacitas, atque libido: exactio publicanorum, et calumniae litium.

[Note: 12] Quod tam facile Romanae prouinciae Caesaribus, licet ambo Christiani essent, eripiebantur a Germanis et alienis a religione nostra obtinebantur, tres potissimum refert causas Caius Sollius Sidonius Apollinaris Poeta, et Aruernorum Episcopus, gener Augustorum: qui sensit has calamitates (quippe eo tempore vixit) ignauiam Caesarum, magnitudinem tributorum, auaritiam et superbiam praesidum et Episcoporum. Imperatores auaris, et foeneratoribus Magistratus et Rempublicam non tam committebant, quam venditabant. Nulla virtutis praemia erant, nulla praesidia viro forti, nulla emolumenta fido Reipublicae a principe contingebant. Praesides auari, Quaestores rapaces, populum et prouinciales nouis vectigalibus, et mulctis atterebant: seruitute vrbes, ciues, agricolas ad egestatem redigebant, aerarium publicum priuatis manubiis collocupletabant. Sed Sidonii verba referam.

[Note: 13] Romana Respublica in extrema haec miseriarum defluxit, quod studiosos sui nunquam remuneretur. Natio, ac tribus foeneratorum non solum inciuiliter Romanas vires administrant, verum etiam funditus a fundamento eruunt. Nobilium virorum militariumque praeter spem, atque opinionem aduersae partes, bellicoso non tam facta, quam praemia desunt. Parum quoque in commune consulunt Episcopi, quibus tractanda a principe committuntur. Cum in consilium conueniunt, non tam curae publicae mederi, quam priuatis student fortunis. Praesides, praefecti prouinciarum Romanos opprimunt, fidis Reipublicae insultant, cum hostibus paciscuntur- Illis tamen Codicilli a quaestoribus, ab Imperatoribus patricius honor defertur. Nullae Reipublicae opes, nulla praesidia, nullae opes Romani principis. Ego atque caetera nobilitas cogimur aut patriam dimittere, aut capillos. Sed ad historiam redeo.

[Note: 14] Franci et Saxones oppidatim inde distributi sunt. Gallia Lugdunensis, et Belgica praereptae sunt Romano Imperio, in Germaniam translatae: hasque nostrates Franconrich, hoc est, Francorum Imperium: regionem vero Germaniae, vnde Franci profecti, sunt Franconland, hoc est, Francorum patriam vocare solent: quod hic nati sint, illic imperent Franci. Aegydius dux Romanus: dum se cum filio moenibus Suessonum ignauus defendit, mortem obiit. In prouerbii ludicrum venit. Nam in vsu adhuc apud nos est, ab ipso natum, crebrum in meticulosos, ignauosque dictum, vel vulgo indocto protritum, Gyli Franzol, hoc est, Aegydius Franzolus: Aegydium namque Germani Gylonem adpellant.

[Note: 15] Filius Hylderici Litauicus Magnus, [Note: Litauicus siue Ludouicus Magnus.] ferre parem non valens, fraude omnes superiores reges Francorum sustulit, opes eorum occupauit. Suessonum quoque vrbem coepit: Estagrium ducem Romanum in Aquitaniam pulsum, et redditum occidit: Romanos omnino Galliis exturbauit. Lutetiam Parisiorum regiam constituit, quae conuentu celebri Gallorum, et Germanorum (sicuti scribit Hildouinus praesul diui Dionysii ad Imperatorem Ludouicum primum) clarissima erat.

[Note: 16] Inter haec ad Rhenum, et in Galliis gesta in Germania etiam interiore, intra Albim et Danubium amnes, interque sinum Codanum, post mortem Attilae tumultuatum est. Mutatis cultoribus, nomina quoque regionum, et vrbium commutata sunt.

[Note: 17] Filii Attilae, quos plurimos ex diuersis vxoribus habuit, dum de diuidundo Imperio a patre parto discordia contendunt, vitam simul cum regno amisere. Ab ipsis enim vniuersae gentes deficiunt, Hunnorumque soluunt Imperium: ipsos quin auitis sedibus eliminant.

[Note: 18] Primus Hardaricus Rex Gepidarum correptis armis inuadit filium Attilae maximum natu, Hellacum nomine, pugna superatum interemit: Hunnorum triginta millia occidit. Caeteri fratres Hellaci, quos bellum non absumpsit, fugam capessunt. Extorres sine certis sedibus, quo tempestas detulit, palantes per Germaniam, per Sarmatiam dispersi vagantur. Gepidae eorum loca occupant, quam Daciam antiquam rerum scriptores, vulgus literatorum, partim Vngariam, partim septem Castrenses, Transyluaniamque nunc vocare solent. Cum Imperatore Romano Martiano foedus ictum est.

[Note: 19] Ostrogetae trucidatis Hunnis, Sirmium, Pannoniamque ab Imperatore impetrarunt: sicuti Theodoricus Rex Getarum ad Pannonios scribit. Reges Ostrogetarum Theodomarus, Valomarus, et Vidomarus, duces limitis Danabiani ab Augusto adpellantur, et constituuntur: daturque obses Leonti primo Augusto Theodomari filius Theodoricus, octo duntaxat annos natus.

[Note: 20] Ea item tempestate Venedi (ipsi se Sclavos vocant) antiquissima Germaniae natio: qui authore Tacito, quicquid inter Peucinos, Fennosque syluarum, et montium erigitur, latrociniis hactenus pererrarant, ob scelera (inquit Iordanus scriba, et Pontifex) nostra saeuire, increscere, conualescere caeperunt, adeo vt quicquid inter Albim et Tanaim amnes inter Codanum et Hadriaticum sinum longe lateque porrigitur, paulatim inundauerint, atque impleuerint. Ab his sinus Venedicus Ptolomaeo nomen habet. Plura de ipsis in primo libro retulimus.

[Note: 21] Hi igitur primo Vistulam transgressi vsque ad Albim, accolas sinus Codani inuaserunt. Tenebant eo tempore ea loca Sueuorum gentes fortissimae, et valentissimae, Longobardi, Rugii, Suitones. Longobardi ab Occidente Albim contigere, ceruicemque peninsulae Cimbricae, ad Septentrionem spectarunt. Scandiam insulam, quam nos Selandiam Danorum dicimus. Suitones ab Orientis ora Vistulae a Septentrione Suitonibus continebantur. Rugii medii inter hos fuere, qui adhuc ibi nominantur, in sinu Codano, ad hostia Chalusi fluminis, qui nunc Spreus est, ex aduerso Sudae, principum Pomeranorum oppidi. Eos vterque et regulus Brandeburgensis, et rector Pomeranorum sibi vendicat, atque Rugiam ad religionem Christi conuertisse reperio Hainricum Leonem regulum Gotorum, atque Saxonum potentissimum.

[Note: 22] Hiomnes Venedis cessere, Danubiumque versus perrexerunt. Longobardi per Maruingos, Vsipetes, Vsipios (Sueuorum nationes sunt) ad Gothinos, Gothonasque secesserunt: et hi Sueuiae populi ferrum effodere solebant. Pauca campestrium, caeterum saltus, et vertices montium iugum insidebant: quo continuo tum Sueuia, nunc Boemia, Silesia, Morauia scinditur, atque dirimitur Suitones rege Sidone, ad Rheni amnis caput, fontesque penetrarunt: vtramque ripam pulsis Romanis, Burgundionibusque occuparunt a quibus adhuc ea loca nomina seruant.

[Note: 23] Dehis omnibus, ita Sidonius Episcopus, qui eo tempore vixit, ad Auitum Imperatorem socerum suum scribit. Aetio mactato, Imperatore Valentiniano

Francus Germanum prinum, Belgamque secundum
Sternebat, Rhenumque ferox Alemanne, tenebas.
Quin et Aremoricus piratam Saxona tractus
Ludus, et adsuto glaucum mare findere lembo.
Terrarum spacia princeps iam Maximus, vnum
Sic perdita cernens,
Romanis ripis, et vtroque superbus in agro
Sperabat, cui pelle salum sulcare Britannum.
Te tibi Auite legit.
Quod fuit in rebus, peditumque equitumque Magistrum.

[Note: 24] Cum Rugiis Rex Flaccitheus Danubianam ripam insedit, qua Noricum, hoc est Austriam Hister praeterfluit. Confoederata tributariaque fuit Rugiis Fauinorum vrbs, quam Viennam nunc nominant. Author est Eugypius, discipulus et comes Diui Seuerini.

[Note: 25] Hic enim Africa oriundus, sub idem tempus in Norico, Vindeliciaque celebri fama vixit. Ipse pietate inclytus, vitae integritate venerabilis, venerabilior caelestium arcanorum miraculo etiam Germaniae feris nationibus. Post mortem Attilae, haud scio an crudelitatem Vandalorum deuitans, ad has Romanorum prouincias cum fratre Victorino concessit. Frequens et Bathauiae, et Quintianae (Quintanorum colonia est) in Vindelicia, atque Viennae, in Norico habitauit. Bathauiae in ripa eidem extat dedicatum templum, estque, vti adpellatur, parochia. A Vienna vero ad tertium lapidem pagus est Seuerinus, cognomen adhuc retinet. Vtroque habitasse diuum Seuerinum fama et literis proditur.

[Note: 26] Diuinitus hunc talem virum, ab illa summa et prouidentissima maiestate Domino et parente indulgentissimo tum missum fuisse crediderim: qui Romanos, has regiones adhuc incolentes, destitutos a principibus suis, et Germanis circumfrementibus expositos, sua deuotione virtute, iustitia, seruaret: pietateque, voto et suppliciis, non iaculo, nec arcu tueretur. Quippe oppida Noricorum, Vindelicorum certatim eum accersebant: quocunque aduentaret, aduentus eius saluti esse pro certo habebatur. Romanos nempe, qui adhuc hasce prouincias possidebant, non aliter quam parens re ipsa consolando erexit. Ipsi eius freti pietate tuti fuerunt.

[Note: 27] Ad reges Germanorum, aduersam Danubii partem tenentium, Gibuldum, qui Sueuos Boiemiae incolas, et finitima loca regebat, Flaccitheum, Filitheum, Fridericum Rugiorum principes, legatus non semel profectus est: illos sua authoritate ab incursationibus repressit: societate, et foederibus Romanis coniunxit: captiuos Romanos partim precibus, partim pecunia redemit, et impetrauit, Lucillus, et diuus Valentinus, D. Syluinus Vindelicorum mystae, Constantius, Paulinus, Maximus Noricorum Episcopi, sine Seuerini consilio nihil egerunt: saepius ad ipsum accesserunt: saepius nuncios miserunt.

[Note: 28] Mamertinus, et Pierius harum regionum praesides consilia, et monitus Seuerini secuti, Germanorum maximam multitudinem latrocinia agitantium ceperunt, prouincias tutas ab huiusmodi procella reddiderunt.

[Note: 29] D. Seuerinus in vniuersum omnes ad meliorem frugem ducere conabatur: omnes in commune, in genuinam, germanamque Christianam aequitatem, et aequalitatem hortabatur. Exemplis docebat deo immortali confidere, et spem omnem in Christo Domino, praesideque mundi sitam esse: qui saepe maiores nostros in maximis periculis seruauerit. Germanos hostes Reipubl. et religionis non armis, nec sagittis, sedinuocentia, et liberalitate in pauperes vinci posse.

[Note: 30] Sacerdotibus nihil tum salacius, opulentis nihil parcius, ac tenacius erat: pauperum in omnibus oppidis maxima colluuies versabatur (vti necesse est) vbi metu belli, et finitimorum hostium

agricolae, vulgusque promiscuum et inconditum, relicto rure in oppida confugiunt, ibique victum duriter quaeritare compelluntur. Diuites frumenta coemere, atque condere solebant, futuraeque fami reseruabant, quam in huiusmodi rerum alea crebro accidere certum erat. Illa Seuerinus liberaliter et benigne pauperibus elargiri iubet: alioquin Barbaris mox diripienda. Sacerdotum quoque luxum carpens, decimas pauperibus distribuere iussit: et ne fabulas, neue quaestum suum, sed Christum praedicarent, eundem sectarentur, sedulo admonuit.

[Note: 31] Romanas prouincias, Noricum atque Vindeliciam, haud ita longo tempore post mortem suam perituras: in his Romanum omnino nomen extinguendum praedixit. Nec templa immunia fore, omnia humano sanguine lustrari, expiarique oportere. Oppida (inquit) Vindelicorum, Noricorumque excindentur, templa euertentur, aedificia cuncta solo aequabuntur, gentes et populi, ciues delebuntur, sacerdotes trucidabuntur: in vastissimam redigentur cuncta solitudinem, adeo vt hostes conditoria cadauerum, suspicati ibi latere aurum, diruent. Proinde contempta fragilium verumsorde, spreto caducorum stercore, quae coelo nos adserant, immortalitatis candidati cogitate.

[Note: 32] Nec vllum (quoad ipse vixit) oppidum, neque Noricorum, nec Vindelicorum, quod quidem eius mandatis paruit, aliquid maleficii, aut incommodi accepit. Solum quatuor ciuitates, quaedicto esse obedientes dedignabantur, acipsum vt insanum vatem irridebant, a Germanis excisae sunt: duae Vindeliciae, et totidem Noricorum. Tres ab hostibus, quarta a ciuibus alio migrantibus, dedita opera exusta.

[Note: 33] Asturum oppidum, in confinio Norici Ripensis, et Pannoniae periit. Aperuerat Seuerinus ciuibus calamitatem, in templo horam quoque indicans, vti resipiscerent, obsecrabat. Verum surdis cantat. Astures ipsum irrident, eo magis voluptati operam dant ne, vt iamiam morituri, genium suum defraudarent. Effugit inde Seuerinus, Germani irruunt, capiunt, vastant, delent, omnes trucidant: senex vnus, qui nuncius cladis foret, euasit ad Seuerinum Comagenus. Oppidum id Noricum erat triginta millia passuum a Ceciis, itidem vrbe Noricorum.

[Note: 34] Bathauiam deinde Seuerinus vocatus a ciuibus, ob crebras incursationes Alemannorum, migrat, habitauit in ripa Oeni, vbi iam templum eius colitur. Dum ibidem vitam agitat, Gibuldus Rex Alemannorum, visurus (vt simulabat) Seuerinum, Bathautam cum exercitu properat. Ne vrbs aduentu tanti Regis adtereretur, Seuerinus it obuiam Gibuldo: ipsum tanta constantia allocutus est, vt Rex eius authoritate permotus, iter inceptum reliquerit: abiensque optionern postulandi Seuerino, quicquid velit, vltro obtulerit. Seuerinus nihil aliud ab opulentissimo rege petiit, quam vti gentem suam abs Romanorum infestatione cohibeat, pacem cum Romanis seruet, captiuos ipsi condonet. Promisit Rex se omnia facturum, domumque rediit.

[Note: 35] Vidomarus sub idem tempus, patruus Theodorici Regis Ostrogetarum, cum Gotis, Herulis, Turogis, Alemannis, Nariscis, et aliae Germanorum nationes, Noricorum incursant prouincias. Hoc facturos praedixit ante Seuerinus Paulino pontifici Tiburniae: haec tum erat caput Norici, quod Charini, Chariones, et Carni nunc possident. Paulinus per suam prouinciam, dioecesin, et parochiam triduano ieiunio deum placat: cuncta foris in agris vastantur. Nullum castellum, quod monitis paruit, captum est.

[Note: 36] Iuuauensibus quoque per Moderatum Psalten Bathauiensem nunciat, mandat, vt saluti suae consulant. Omnes sine mora, si salui esse velint, oppido excedant: inexorabile exitium fatumque impendere vrbi renunciat, illi parere recusant. Rursum Quintasium quendam mittit, qui aperiat subsequenti nocte interituros, ni euestigio aufugiant. Sed Iuuauenses, Maximum quoque Pontificem frustra admonet Seuerinus, ipsi, velut hoc fieri non posset, confisi viribus, et quod hostes longius abessent, pro vano imperiti terriculamento ducebant. Quintasius, vbi Obstinata mente in fata praecipites agitari videt, ipse vrbem deuotam relinquit, fugam ad Seuerinum Bathauiam capessit. Eadem nocte inopinato adsunt Germani, vrbem inuadunt, capiunt, diripiunt, incendunt, populum captiuum abducunt. Maximum in crucem agunt, amplius

quinquaginta quinque cum ipso symmystas contrucidant, e rupiumque cauernis, quo sugerant, sicut adhuc monstratur, praecipites agunt. Humati esse referuntur in aede diui Amandi, quae nunc est diuae Margaritae.

[Note: 37] Id factum esse ab orbe liberato, anno quadringentesimo, septuagesimo sexto reperio. Quo etiam anno Imperator Fl. Valerius Leon primus decessit Neoromae, FL. Val. Leonte seeundo, suo nepote ex filia Ariadna, Augusto designato. Qui paucos post dies eodem fato auum comitatus: capiti Zenonis patris sui diadema Caesareum prius imposuit: Ipsumque successorem reliquit. Imperarunt ambo Leontes annos sexdecim, menses sex.

[Note: 38] Posteaquam Imperatores Romani Constantinopoli considere, ocio, et ignauia, corporisque gaudiis vitam transigere coeperunt, luxu Asiatico perditi, Graecisque mundiciis eneruati torpuerunt, Occidentales prouincias neglexerunt: paucorum arbitrio belli, domique Respublica agitata est, qui abusi ocio principum, aerarium expilarunt: penes eosdem magistratus, prouinciae, honores, munera, pecuniae erant. Milites Riparii, et limitum custodes, ad inopiam vrgebantur, stipendiis defraudabantur: nec in demortuorum locum alii sufficiebantur: ita paulatim deminuto limitaneorum, Ripariolorumque militum numero, Germani crebro flumina indiligenter custodita transibant: igne, ferro, praeda omnia deuastabant. Romanos captiuos quasi pecora in Germaniam trans Danubium abducebant: id quod hac tempestate Turcas factitare sentimus.

[Note: 39] Quintanornm vrbis incolae, huiuscemodi calamitatibus commoti, ex vrbe sua communi suffragio, cum vxoribus, liberis, et omni supellectile Bathauiam commigrant, rati duarum ciuitatum populos, coniunctis viribus facilius Barbaris irruentibus posse resistere. Quintani abeuntes, tectis suis ipsi ignem immittunt, moenia diruunt, aedificia solo aequant. Villae ibi adhuc nomen seruant: extatque ibi templum, vbi Diuns Syluinus Mysta Vindelicorum familiaris Seuerino humatus colitur. Alemanni, Germanique, posteaquam accepere vnis moenibus duarum vrbium oppidanos claudi, magis illecti, infesto exercitu Boiodurum inuadunt: sperabant se duorum oppidorum praeda facile vno imperu potituros. Bathauenses animati verbis Seuerini, eius supplicationibus freti et diuina ope confisi, Alemannos fortiter excipiunt, in Germaniamque repellunt. Parta victoria, hostibusque exturbatis, honor Christo Deo immortali habitus, gratiaeque actae sunt.

[Note: 40] Bathauensibus deinceps negociandi commeatum a Filotheo Rugiorum Rege sibi impetrari flagitantibus, Seuerinus denunciat, non commercia hoc tempus poscere, bona, opes, vitam, dignitatem animam denique omnium, liberos paruos, coniuges in periculo versari: Extremum exitium supra caput esse: Fatum ineuitabile Boioduro imminere: ne sacras quidem aedes, templaque intacta fore. Proinde suadet, saluti suae consulant, secum Laureacum demigrent. Quod cum persuadere non posset, et abiturum se minaretur, Mysta Bathauensium, abi sane quo visgentium, (respondet) nam si diutius hic manseris, inedia omnibus nobis, quemadmodum minitaris, pereundum est. Seuerinus execratam ciuitatem relinquit, cum suis, qui ipsum audiuere, Laureacum concessit.

[Note: 41] Cum res Imperii Romani validiores essent, milites, qui limites custodia munirent, publicis alebantur stipendiis: vbi Imperatores ocio se manciparunt, negociaque in paucorum potentiam a se relegarunt, rebus praefecti, pecuniae, gratiaeque seruire caeperunt. Peculatus aerarii factus est: publice egestas, priuatim opulentia creuit: militibus stipendia, et praedia stipendiaria intercepta, militares copiae deminutae, simul cum limitibus ruptae sunt, Bathauino vtcunque numero durante. Hi tum quosdam, commilitonibus stipendium allaturos, Romam ire iubent. Verum intercepti a Germanis obtruncantur: cadauera in Danubium proiiciuntur.

[Note: 42] Erat iam messis, et Bathauenses plerique, quo alimenta futurae hyemis conueherent, per agros feraces (qui procul ab vrbe distant) demetendo frumento intendebant. Nam Boiodurum vndique

rupibus praeruptis, et sterilibus cinctum est. Quadrageni custodes ad portas vrbis excubabant Hunimundus Rex Alemannorum ciuitati insidias ponit, quae de improuiso erumpunt, portas occupant, custodes caedunt, vrbe potiuntur. Adest Hunnimundus [(reading uncertain: page damaged)] cum exercitu, Bathauiam intrat, fit miseranda caedes. Pontifex in templo supra labrum lustricum ad quod confugerat, interficitur: oppidum diripitur, ac igni vastatur: in solitudinem redigitur. Reliquiae captiuae in Germaniam trans Danubium abducuntur. Fuit is annus Christi regis, et Domini nostri quadringentesimus, septuagesimus septimus.

[Note: 43] Qui fuga elapsi sunt, et oppidula in ripa Danubii sita, minusque firma, metu hostium vacua reliquerant, frequentes Laureacum migrant. Quos Seuerinus consolatur, docetque nusquam nisi in clementia Dei spem habere: magis spiritualibus armis, quam carnalibus fidendum esse, si instantium hostium vires et robur superare, insidias declinare cupiant. Admonetque vti remomnem, pecora, frumenta, faenum intra moenia ex agris abigant, deuehant. Constantium Laure acensem Archiepiscopum, proceresque per Valentem comitem suum cohortari non desinit, vt Deo Opt. Max. confisi noctem peruigilio celebrent, excubias per murum agitent. Adoriuntur nocte silenti, Alemanni, Sueui, Narisci, Turogi vrbem: scalas moenibus admouent: sed animaduersi muro deturbantur. Et cum nil in agris foris offenderent, penuria annonae et fame coacti, abactis pecoribus eorum, qui consilium Seuerini contempserant, traiecto Histro domos redeunt.

[Note: 44] Post haec continuo Filitheus Rugiorum Rex (quem Fauium, Fauianumque vocant Annales) cum exercitu Laureacum petit, vt capta vrbe incolas abducat, ac in oppidis sibi tributariis, finitimisque distribuat: quorum vnum Fauium erat, quod Danubio amne a Rugiis duntaxat separabatur. Scuerinus vicesimo ab vrbe lapide Regi occurrit, pacem aequis conditionibus impetrat. prodeunt ciues Laureaco, cum Rugiis aequo iure foedus faciunt.

[Note: 45] Inde Seuerinus Fauium discedit, extra Vianae moenia Deo et Religioni vacat. Odagrius Regulus ad ipsum venerabundus venit: nominatur ibi adhuc ab illo Odagrio pagus. Seuerini vaticinio confirmatus Odagrius cum variis Germaniae gentibus, cum parte Rugiorum, quibus praeerat, Italiam inuadit, Anno Christianae salutis, secundum Cassiodorum, et Iordanum, quadringentesimo, septuagesimo octauo, Basilisco iterum et Armato Coss. Orestes, et Paulus fratres militiae praesecti, capti, atque interempti sunt. Angustulus veteris Romae Imperator, in Campaniam in exilium relegatus est. Odacer tertiam partem agrorum suis distribuit: Italiam cum Roma quatuordecim annos tenuit, decem quiete, et solus quatuor cum Theodorico Rege Ostrogetarum. Odacer accepta Italia se regem adpellari iussit: cum tamen nec diademate, nec regiis insigniis vsus sit.

[Note: 46] Eodem tempore Flacitheus Rugiorum Rex, qui plurimum Seuerino tribuere solebat (nam Seuerini ope a Gotis antea sibi infestis, societatem impetrarat: obiit mortem: reliquit duos filios, Filitheum et Fridericum: ille in regno patri succedit, hic a fratre Fauianorum vrbem ex paucis oppidis, quae in ripa Histri extabant accepit. Erat Filitheo coniux Gisa, mulier auara, crudelis et imperiosa, Romanos captiuos abduci non solum iubebat sed grauissima seruitute quoque velut vilissima mancipia premebat, captos etiam aurifices: et Phrygiones Romanos, arctissima custodia clauserat, ad ergastula condemnarat. Obiurganti mulierem Seuerino respondet: Quid tu homuncio? aliena quae nihil ad te attinent, curas: quin in conclaui preculas immurmuras? cum seruis nostris quidnam iure nostro agimus, ne cogitare quidem tibi fas est. Mox Fridericus Filius Gisae, et Filithei morbo corripitur. Gisa omnes Romanos carceresoluit, liberos postliminio redire dimittit: veniam a Seuerino petit. Seuerinus gratiam facit, precibus filium sanitati restituit.

[Note: 47] Post paucos annos, cum sibi finem, vitae adesse intelligeret, Filitheum, Gisam, Fridericum, Rugiorum principes ad se vocat: ipsis Romanos qui ea loca adhuc incolebant, commendat, vt foedus cum eis obseruent, Rugios obtestatur: clementiam Regis sectari hortatur. Rugii

omnia pollicentur. Vicinos deinde Severinus Romanos morte eius turbatos consolatur, bonoque animo esse iubet. Quanquam haec (iriquit) loca nunc frequentata hominibus in solitudinem redigentur vastissiman: tamen vos bene sperare licet, breues omnes incolumes in Italiam profecturi estis: atque tum vobiscum ossa mea auferte. Decessit sexto Idus Ianuarii anno a restituta salute quadringentesimo, octogesimo primo.

[Note: 48] Postea Fridericus Viennae princeps, a Friderico fratris filio interficitur. Filitheus pater huius Friderici opes occisi occupat. Odacer Rex Italiae vindicaturus parricidium, variarum gentium, quibus praeerat collecto milite, in Noricum arma mouet: Filitheum regem pugna victum cum vxore Gisa capit: vinctos in Italiam deportat: ibi exules extincti sunt. Viennam et totum Noricum recipit: Rugios reliquos in obsequium deditionemque redigit. Fridericus fuga elapsus est. Ast Odacer cum ingenti captiuorum numero in Italiam reuertitur.

[Note: 49] Fridericus rursus Viennam, Noricumque occupat Odacer cum valida inanu Anulphum fratrem contra Fridericum proficisci iubet. Fridericus denuo pellitur ad Theodoricumque regem, qui ad Sauum Neostadii habitabat, aufugit.

[Note: 50] Anulphus fratris mandato omnes Romanos ea loca incolentes migrare in Italiam imperat: et quae huiusmodi itineri necessaria forent comparare iubet: reliquias Rugiorum secum transfert. Posthaec Pierius praeses, diuus Lucilius Episcopus, omnes Romanos finitimos Fauio in Italiam abire cogunt: ipsi secum ossa D. Seuerini auferunt. Prouinciales igitur oppidis Danubio et Viennae contiguis relictis, simul pergunt: per diuersas Italiae regiones sedes sortiti sunt. Eugypius etiam harum rerum scriptor, tum Norico genitali solo relicto, in Italiam migrauit: ossa D. Seuerini in agro Neapolitano recondidit.

[Note: 51] Longobardi per Sueuorum sedes, qui tum Boiemiam, et Morauiam adhuc tenebant eam partem Germaniae Histro conterminam occupant, quam Rugii possedere: et nunc communi vocabulo Austria vocatur, proprio vero Marcouelta.

[Note: 52] Inter haec FL. Val. Zenon Imperator Theodoricum regem Ostrogetarum, arcta sibi familiaritate coniunctum, iam inde ab eo tempore, dum Theodoricus obses Bizantii fuit apud Imperatorem Leontem primum, socerum Zenonis, Consulem Romanum, cum Venantio designat, Magistrum militum, ducem militiae Romanae declarat: imperii [(reading uncertain: page damaged)] procuratorem (quem nostri Vicarium, prisci legatum Imperatoris vocarunt) nuncupat. Eidem Senatum, populumque Romanum, Italiam, Occidentale Imperium, Provincias supra Sauum, Fauonium versus, Pannonias, Noricum, Vindeliciam, Rhaetias committit: quemadmodum etiam apud nos cani solet.

[Note: 53] Theodoricus igitur iussu Imperatoris cum Ostrogetis, et Arthemidoro affine Augusti, quo maior authoritas foret, castra ex Pannonia mouet, intento exercitu in Italiam intendit. Haud procul Aquileia vires Odacris resistentes superat, fundit. Inde in agro Veronensi Odacer iterum a Getis superatur. Tertium praelium ad Adduam flumen fuit: ibi quoque Odacer non meliore fortuna aleam belli tentauit. Victus Romam aufugit. Roma venienti portas claudit.

[Note: 54] Odacer Rauennam retro properat, eamque munit: ibi triennio obsidetur: noctu saepius erumpit, Gotos affligit. Conuenit tandem pax inter Reges, ita, vt ambo pari uire ex aequo regnent: sed dissociale regnum est. Odacer caesus est. Theodoricus nemine pugnante, Italia, Vrbeque Roma potitur: Dalmatiam Pannonias, Noricum Vindeliciam: item Siciliam, Romanas prouincias recipit.

[Note: 55] Dalmatiae Osouinum, Pannoniis Colossecum, Norico Seuerinum, Vindelicis Servatum praeficit, praesidesque cum exercitibus mittit: leges regendi praescribit. Quibus iubet milites cum Romanis civiliter viuere: Prouincias ab incursatione hostili defendere. Ducibus imperat, vt armis creditos populos tutentur: abstinentiam, iustitiamque sectentur, aemulenturque veterum Romanorum prudentiam, vti prouinciales plane intelligant, atque sentiant, eos a principe Romano datos esse rectores.

[Note: 56] Et quamquam omnia ad veterem Romanae Reipublicae statum et morem reuocare, et occidentis Imperium (vt videri voluit) instaurare prae se ferret,

et summopere operam nauaret: attamen fortunae inconstantiam veritus, memor rerum humanarum, ne facile pelli posset, omnes Germanos reges, qui vel in Germania imperitabant, vel in prouinciis Romanorum regnabant, inuicem foedere sibi et adfinitate iunxit. Herulorum reliquias ad se iu Italiam ex Germania acciuit. Ipse Hadofredam filiam Litauici Magni regis Francorum, vxorem duxit. Filias suas Theodogutam Alarico Vessogetarum: Alteram Ostrogutam Segimundo Burgundionum, regibus nuptum dedit. Tertiam filiam Amalouiudam Eutharico Cillicae, Getae, et Consuli Romano connubio iungit, inde natus est Adalaricus, qui cum matre Theodorico successit. Germanam itidem suam Amalofredam Thrasamundo Vandalorum: Amalopyrgam Amalofredae filiam, neptem suam, literis institutam, Herminofredo Turogorum regi connubio copulauit.

[Note: 57] Multa praeclara magnifice in Italia extruxit: studiosissimlius terarum, morum pacisque fuit: liberalitate, omnessuperauit: munerum editione veteres aequavit Romanos: nec quisquam Theodorico acceptior fuit. Crebras legationes ex Germania cum donis gratulatum missas, etiam ab intimis sinus Codani, Venedicique accolis accepit, legi, cani adhuc a nostratibus solet. Nec temere alius quisquam veterum regum in orevulgi imperiti frequentior est.

[Note: 58] Hac tempestate Theodorus Laureacensis Archimystes Christianos Romanos in Pannoniis, Norico, Vindelicia coelesti doctrina pauit. Extat ad eum epistola Symmachi, Pontificis Romani, qui Regis Theodorici iussu contra Laurentium Romanus Episcopus nuncupatus est.

[Note: 59] Vrbium regina Roma dominaque terrarum, intra annos septem et septuaginta, quinquies Germanorum robori cessit. Quinquies a Germanis sub iugum missa est.

[Note: 60] Sub idem tempus, dum haec in occidente fiunt, Constantinopoli Zenon Imperator moritur, Anno Christi, secundum Cassiodorum, quadringentesimo, nonagesimo primo, Olybrio iterum Consule. Succedit FL. Valerius Anastasius Dicoros, opera et studio Ariadnae vxoris Zenonis. Obiit mortem subito, seu, vt alii tradunt, de coelo fulmine tactus, vitae anno octauo et octogesimo, imperii et potestatis septimo atque vicesimo, Christianae aerae (si Aurelio Cassiodoro scribae Theodorici Regis credimus) quingentesimo, duodeuicesimo, Magno vnico Consule.

[Note: 61] Per idem tempus Italiam, Vrbem Romanam, Occidentis prouincias Romani Imperatores (quemadmodum et hoc seculo) titulotenus duntaxat possedere. Idcirco ego nunc omissis Romanis rebus, et aliarum nationum historiis iam deinceps, perpetuo ab exitu Attilae, ad meam vsque memoriam, faustis auibus, bonisque omnibus, duces, et reges, et regulos, et principes, Tetrarchas in Dynastas, Caesares Imperatores Boiorum prosequar: Quorum auspicio id operis a me inceptum est Atque hinc tertium librum exordiar.

ANNALIVM BOIORVM LIBER TERTIVS.

PROLOGVS.

2. Vnus omnium interitus, maiori tamen casu ruunt bonis temporalibus intenti saepe bona sua inimico capitali conquirunt.

3. Romani Boiaris pulsis terras istas diu detinuerunt. Boii Romanos iterum eiecerunt. Cur autor in Libro praecedenti Romanos Imperatores recensuerit.

[Note: 1] CAECI sunt, et excordes hominum animi, furiosa est mortalium libido, qui iure humano, diuinoque violato, mare et coelum, ima summis miscent, sudore et sanguine innocentium, inopumque, opes, imperia, triumphos sibi comparare consueuerunt. Quicquid delirant reges plectuntur Achiui: Vt vnus auro rutilet, vnus Ostro, purpuraue niteat, tot ad egestatem redigendi: tot clientes spoliandi, tot loculi expilandi sunt.

[Note: 2] Vnus est tamen interitus pauperis, et diuitis. Opulentus, et mendicus iuxta occidunt, sed grauior casu: illi ab alto decidunt, qui aeternis animae immortalis bonis contemptis, veluti pecora corpori caduco, et fragili seruiunt: et nullum finem, diuitias, honores, gloriam, potentiam (fluxa nimirum, ac temporaria quae leuissimo momento, huc, illucque transferuntur) ambiendi, et consectandi sibi faciunt. Conquirunt anxie illa, at nesciunt cui. Eisdem saepius hostis, aut capitalis inimicus potitur. Romani rerum domini patriam meam, nataleque solum.

[Note: 3] Aboriginibus captis contrucidatis, inuaserunt. Quingentos triginta quinque annos tenuerunt. Boii tum vlti indigenas, Romanas profligare coeperunt vires. Tanto temporis spacio, ego quidem hactenus, ne nomen quidem Boiorum apud aliquem scriptorum offendi. Ne opus hiulcum foret, Romanos principes, vsque ad Anastasium (qui Vindelicis, Noricisque potiti sunt) et res gestas Germanorum ostendi duntaxat: vt praedara nostratium ingenia, ad isthaec luce historiae illustranda excitarem. Quae si, vti pro magnitudine par est, disserere tentarem, tempus me desereret. Sub Anastasio Imperatore maiores nostri in Vindeliciam, et Noricum irruperunt. Romanos fuderunt, ceciderunt, et exegerunt, atauis sanguinem Romanorum inferias retulerunt. Possidemus mille super vndecim annos hasce regiones. Quod si Turcae limites ditionis suae aduersum nos vsque, quantum mea memoria, promouerint: et nos, sicuti soliti sumus, superbi erecta ceruice, huiusmodi rem despexerimus, profecto nobis trans Danubium in Germaniam magnam, ad rupes, et in syluas rursus redeundum est.

Valet ima summis
Mutare, et insignem attenuat Deus,
Obscura promens, hinc apicem rapax
Fortuna cum stridore acuto
Sustulit, hic posuisse gaudet

CAPVT I. Adalogerio Rex Boiorum. Migratio ad Nariscos. Pugna et foedus cum Francis. Theodo I. Dux Boiorum. Irruptio in Vindeliciam. Ludouicus M. Rex Franciae.

1. Mortuo Attila noui tumultus exorti. Transitio ad statum Romani Imperii post mortem Maximiliani I. anno 1519.

2. Res humanae a fortuna pendent. Boiorum populi Adalogerionem Regem creant, et prouincias Romanas depraedantur.

3. Bellum inter Ostrogetas et Sueuos. Boii a partibus Sueuorum stantes Gotorum Regem Valomarum interficiunt. Goti Boios et Sueuos magna clade afficiunt.

4. Venedi in Germania interiore Sueuos lacessunt. Sueui deserta Boiemia, Silesia et Lusatia, ad Danubium consident: Boii ad auito agros in Nariscis demigrant, Venedis deserta loca occupantibus.

6. Sueui Francos in fugam vertunt. Ludovicus precibus et votis ad Christum effusis hostes ingenti strage cedit. Pax facta.

7. Boii cum Francis foedus ineunt, cuius capita recensentur. Franci sine Boiis nihil praeclari gesserunt.

8. Ludouicus parta victoria Christianam religionem cum multis ex suis amplectitur. Boii Theodonem sibi Ducem constituunt.

9. Ludouicus Reges Burgundionum de regno inter se decertantes vincit et tributarios facit.

10. Ludouicus Vessogetis sub praetextu religionis bellum indicit. Theodoricus pacem suadet, et se arbitrum offert.

11. Theodoricus varios Germaniae Reges implorat, vt Ludouicum ad pacem inducant.

12. Ludouicus frustra admonitus Vessogetas aggreditur et praelio vincit, Amalaricus Regis Alarici filius fuga in Hispanias elabitur.

13. Theodoricus Galliam Narbonensem Francis eripit, Praesides Prouineiae dat, et vrbes contra incursiones Fraucorum muris cingit.

14. Ludouicus Lutetiam Parisiorum Regiam constituit, Theodonem Ducem Boiariae ad Romanas prouincias occupandas concitat. Verba Ludouici.

21. Vrbs ex pugnatur, diripitur et solo aequatur, sepulcra scrutantur. Saeuitia erga incolas.

22. Theodo Danubii oram praesidiis firmat, Bathauia et Augusta restaurantur. Nomen Reginoburgi. Vrbium reparatarum et exstructarum nomina.

23. Religio Christiana in prouinciis occupatis explosa, gentilis introducitur.

24. Duae quercus a Theodone consecrantur. Coenobia Altaich. Viscus quercinus gentilibus sacer, hodieque in magno pretio habetur.

26. Boii ad impediendam coniunctionem Romanorum ex Norico et Vindelicia Hunnos mittunt. Theodo cum exercitu ita considet, vt Oetinga inter se et istos intermedia.

[Note: 1] CVm Christi Regis viventium, et domini dominorum anno (Cassiodorum sequor) quadringentesimo, quinquagesimo sexto Attila, metus orbis terrarum, Germaniae et Sarmatiae Rex potentissimus, vita defunctus esset, variarum gentium nationes, quas Attila in comilitium acciuerat, pacem exuere, saeuire et regna conturbare coeperunt. Vt quisque plurimum viribus pollebat, ita maxime imbecilliores opprimere conabatur sicuti fieri solet, vbi Imperia capite, ac praeside orba, tanquam corpus sine anima, dissolvuntur et tabescunt. *Id quod nimirum hoc anno ipsi sentimus, quo Imperator Maximilianus Caesar Augustus mortem obiit. Vlricus quippe Dux VVirtenbergensis nondum funere Caesaris complorato, pacem exosus, arma in finitimos vertit, minacissimus. Dux noster VVilhelmus Sueuici foederis Imperator, cum sociis illum terris auitis exegit. Vlricus aliquot menses extorris, nemo scit vbinam gentium ignotus delituit. Dum haec scribo, subito apparet, ciuibus sine vi vltro se dedentibus oppidum Stugardiam recuperat. Princeps VVilhelmus cum foederatis copias eius aggreditur, sternit, fundit, ipsum in fugam vertit, omnia rursus occupat quae ille receperat. Vlricus denuo exterminatus patriis sedibus, vbinam gentium agat, mihi quidem incompertum. Relinquo, et ad coeptum redeo.*

[Note: 2] Res humanae fluxae et mobiles ex fortuna pendent. saepius in aduersa mutantur, atqui omnes rerum mutationes etiam in secunda aduersis caedem, fugam aliaque hostilia porten dunt: praesertim vbi temere multorum arbitrio distrahuntur. Huiuscemodi proinde causis commoti Boiorum populi, Schiracii, Hirri, Schiri, Trani: Salii-Salingi, Stiri, Stiracii, Halii, Buri plurimis et valentissimis cincti nationibus, Sueuis, Bulgaribus, Hunnis, Rugiis Gepidis, Ostrogetis, Alanis, Sarmatis: quo firmiores, tutioresque forent coeunt, Adalogeriorem Hunni Veliphonis filium, virum fortem, et prudentem, qui paternam originem Alemannum Herculem referret, Regem creant, atque salutant. Et quo vtilitas vocat, nunc Getis ac Sueuis nunc Hunnis et Rugiis coniuncti, transito Danubio praedatitia ex Romanis prouinciis annona victitarunt.

[Note: 3] Oritur post haec certamen inter Suevos, Ostrogeasque propter abacta pecora. Boii concitari a Sueuis aduersus Gotos, Valomarum regem pugna interficiunt. Nec Goti inultum regium sanguinem reliquerunt. Theodomarus pater Theoderici, frater Valomari rex Ostrogotorum, hyeme rigente, cum iam Danubius (sicut in his regionibus fieri solet) gelu constitisset, superato amne Sueuos, Boios (quos communi vocabulo Alemanos vocabant) non parua clade (ita et in vernaculis annalibus scriptum lego) adfecit: eorum opes attriuit.

[Note: 4] A tergo quoque Venedi in Germania interiore conualescere caeperunt. Inde in finitimos saeuire Sueuos, Boios lacessere, infestare, opprimere non cessarunt. Rex Alaricus Sueuorum cum popularibus suis Boiemiam, Silesiam, Lusatiam et finitimas regiones Boream ac Eurum versus deserit, discedit ad Occidentem. Agrum propinquum Danubio, Rheno, Nigro, Alemano fluminibus, capit: traiecto deinde Rheno, atque Danubio partem Galliarum, et Rhaetiam supra Lycum Occidentem versus, Italiam vsque paulatim occupauit. Boii quoque Sueuorum vestigia insecuti, ab Orientis ora per Histri ripam, ad Nariscos auitos agros, incunabulaque gentis, cuius Norieioberga caput tum erat, concesserunt. Venedorum Reges Zecho, et Crocus loca a Sueuis, et Boiis deserta inuaserunt, et adhuc possident.

[Note: 5] Consedere quieti maiores nostri apud Nariscos. Nonnihil rei [(reading uncertain: print faded)] cum vicinis Francorum Regibus Childerico et Ludouico fuit. Hi pares ferre non poterant, et soli regio nomine imperitare in Gallia, Germania contendebant. Indignabantur etiam Boios, et Sueuos vicinos sibi, suis legibus viuere, immunesque Imperii Francorum agitare. Ludouicus itaque Magnus, Rex Francorum, iuuenis natura ferox, victis tum Turogis et viribus Romanis cum Aestagrio legato penitus in Galliis deletis ferocior, Alemannis bellum indicit: omnibus

neruis expeditionem in hos meditatur. Colebat ipse Deos: Vxor vero eius Crothyldis filia Childerici regis Burgundiae Christiana erat, crebro, frustra tamen, virum ad veritatem amplectendam cohortabatur.

[Note: 6] Sueui et Boii vbi animum Ludouici acceperunt, rati potius esse extra fines suos hostioccurrere, quam domi hostium aduentum expectare: transito Rheno cum Regibus suis Alarico, et Adalogerione, haud procul a Tubbiaco oppido, ab Agrippinensi colonia ad secundum, et tricesimum lapidem, Francum haud imparati alacriter excipiunt. Segibertum regulum Agrippinensem, ducem copiarum, in genu sauciant, ex quo vulnere claudus semper fuit, et inde cognomen sortitus. Franci deinde terga vertunt, in fugam passim effunduntur. Boii, et Sueui fugientibus instant, fugitantium tergo haerent, ipsos caedunt, fundunt. Ludouicus Rex vbi nullam spem salutis, nec in armis, nec in fuga esse videt, ad vota, et coelum conuersus ait: Christe potens rerum, quem vxor mea colit, veneratur, praedicat, siste faedam fugam, deme Francis metum: tu mihi solus posthac iam eris Deus. Ego tua sacra cum Francis meis recipiam, et tibi templa dicabo. quod erit perpetuum posteris monumentum, tua praesenti ope seruatos esse Francos. Vix haec fatus erat, Franci resistunt, redintegratur praelium. Vterque rex hostium cecidit, Franci superiores fiunt. Sueui ad Theodoricum regem in Italiam confugiunt, eo deprecatore erga Francos vtuntur. Extat huiusmodi epistola.

[Note: 7] Boii cum Francis foedus, societatemque perpetuo faciunt hisce conditionibus: Boii de corpore suo, vbi opus fuerit, principem legant, at ducem, non Regem adpellent: Reges Francorum autores fiant. In bellis auxilio Francis sint Boii, eosdem pro amicis, et hostibus habeant: caeterum suis institutis, ac moribus liberi viuant. Hoc foedus persancte a Boiis obseruatum est: et amicitia Boiorum bona atque honesta Francis permansit: Adeo vt posthac Francorum Reges hihil penitus quicquam praeclare, sine ope Boiorum, ne que in rebus bellicis, ac domesticis, neque in diuinis, atque humanis vnquam gesserint: quemadmodum res ipsa indicabit, et Hatto Archiflamen Moguntinus ad Ioannem nonum Pontificem Max. scribit: quae Epistola adhuc extat in Bibliothecis nostris, et actis pontificum Boiariae.

[Note: 8] Hoc praelium factum esse reperio, Anno Christianae salutis quadringentesimo nonagesimo tertio Ludouicus Rex Francus, parta victoria, vbi prius suos de iis abiiciendis consuluit, philosophiam Christianam recepit cum filio Theodorico, sororibus suis, Albefleda, et Landhylda, simul cum tribus millibus hominum de exercitu, et amplius, lacro spirituali tinctus est. At Boii Theodonem filium Adalogerionis superioris, rectorem faciunt, atque iubent, in eiusque verba iurant.

[Note: 9] Paucis post annis Ludouicus Rex Francorum in Gotegijelum, et Gundebaldum parentem Diui Sigismundi fratres, Reges Burgundionum, parricidiali bello ob gubernacula decertantes, arma mouet: Burgundiones tributa quotannis pendere vi cogit.

[Note: 10] Inde rupto foedere, seu libidine dominandi, seu, vt prae se tulit, ob pollutam toties religionem, Vessogetis, et Alarico Regi ipsorum, quod Arriani essent, bellum indicit. Vires, tela, arma, incula, annonam tormenta comparat, socios, auxilia accersit. Trahit etiam in partes Boios, Theodonemque ipsorum Regulum in commilitium ex pacto acciuit. Rex Theodericus vbi hoc in Italia accepit, nihil intentatum reliquit, sedulo operam nauauit, si qua aequitate hominum res ad ocium deduci posset: et Vessogetas, Francosque pace et societate, quam sacramento solennibus caeremoniis inierant, ipse contineret. Ad vtrumque Regem legatos cum mandatis et literis proficisci iubet, vtrumque monet, obtestatur, et pro iure adfinitatis, quo ambobus deuinctus erat, postulat, vti ab armis discedant: sanguine cognato, belloque ipsis, suis quam perniciosissimo manus abstineant. Si se mutuis vulneribus conficere perrexerint, rem gratissimam facturos, iucundissimumque spectaculum edituros Romanis hostibus suis: qui haud dubie exangues, et defatigatos ipsi recentes, et integri inuadent: suaque vi, et armis repetent. Si quid

peccatum sit, arbitrum fore pollicetur. Vtrique parti iuxta fauere sed alterius socerum, alterius generum esse.

[Note: 11] Nec hisce contentus Theodericus, ad Burgundionum, Herulorum, Varinorum, Turogorum Reges oratores cum epistolis legat, quarum sententia (quemadmodum in Bibliothecis legi nostris) haec fuit. Princeps absque iusticia nil aliud profecto est, quam gentium latro publicus, Quippe vbi leges regi, non regere solent, pro iure lihido, et licentia inuadit, maliciosus, fallax, versutus, sapiens nominatur: calliditas, et astutia prudentia appellantur: pro aequitate superbia, pro abstinentia auaricia, pessima vitia sub specie virtutum dominatur. Ambae pestes inuident, rapiunt, opprimunt, aliorum opibus inhiant, omnes pro hoste ducunt. cuncta sibi seruire adpetunt. Hac via nuper Attila grassatus, et si Vessogetarum robore fractus, furoris tamen sui heredem et successorem reliquit Ludouicum Regem Francorum, qui iam pridem (vt est natura mortalium auida imperii, et praeceps ad explendam animi cupidinem) animo Imperium orbis inuasit, et tantos sibi spiritus, tantam sibi arrogantiam sumpsit, vt neminem secum dignita te exaequari velit. Alarico Vessogetarum Regi, citra affinitatis affectum, vinculo societatis, fidei sacramento violato, nefandum et impium indixit bellum. Nemini dubium esse potest: quin superatis Gotis, signa victricia in vos conuertat. Euricus genitor Alarici non solum opibus, pecunia, stipendiis vos adiuuit, verum etiam ab hostium impetu, et oppugnatione defendit: vires Romanas a ceruicibus vestris auertit. Obsecro itaque atque obtestor per ea beneficia, vti cum amicis meis, vestri quoque ad Francos, Ludouicumque legentur, qui verbis omnium nostrum, vt pote maximorum, et opulentissimorum Regum, nuncient, velle, et censere, eos ab armis discedere, ita seque, illisque dignumesse.

[Note: 12] Sed frustra omnes conatus frustra omnes minae fuerunt. Francus decimo ab Vrbe Pictonum lapide, Alaricum pugna, victum interimit, Gotos in fugam vertit, Tolossam capit, totam Aquitaniam) Galliarum partem proximam Pyrenaeis montibus et Hispaniae) subigit. Amalaricus filius Alarici, nepos ex filia Theoderici, in Hispaniam elapsus, regnum ibi Vessogetarum, Atque parentis recepit: sub tutela aui Theodorici Regis Ostrogetarum quiete possedit.

[Note: 13] Dum haec in Galliis, et Aquitania geruntur, Theodericus cognatus suis Vessogetis, et genero, quam focero amicior, Ibbam ducem cum exercitu in Galliam Narbonensem mittit, triginta Francorum millibus occisis, Auinionem Arelatem, Massiliam recepit. Et vt ipse ad prouinciales Galliarum gloriatur, eam portionem Galliae a Barbarorum id est, Francorum iugo eripuit: Romanae libertati, et iuri Italiae restituit. Dat inde praesides, et legatos, viros legum Romanarum, et morum peritos, aequitatisque amatores, Gemellum Arelatensibus, Marobodum Massiliensibus, Auinioni Vandilum praefecit. Moenia insuper vrbium suo sumptu instaurari iubet, commeatum, et stipendia exercitui (qui pro custodia Galliae contra Francos excubaret) ex Italia misit, ne Galli tributo grauarentur.

[Note: 14] Ludouicus rex Francorum exactis Vessogetis ex Gallia in Hispaniam, subacta omni Aquitania, parta victoria, Lutetiam Parisiorum contendit, ibi regiam sedem constituit, vbi ad se amotis omnibus arbitris, Theodonem vocat, et huiusmodi verbis (quo parpari referret et stragem illatam Theoderico compensaret) Regulum Boiorum alloquitur: Egregia tua virtus atque fides spectata, et grata mihi, faciunt, vt ingratus esse videar, nisi te magnum et clarum, maiorem, et clariorem omnibus principibus Germaniae, mihique fere parem opibus et gloria, meo consilio, mea denique opera reddidero. Vides Sueuos Hispanias, Gotos Italiam, Burgundiones, et nos Gallias, relicta inculta Germania, solum Romanum feracissimum, et amoenissimum tenere, et ex pauperrimis opulentissimos factos esse. Quid tu inglorius cum tot viris fortibus, in lapidosis syluis obsolescis? Quin tu quoque vestigia cognatorum tuorum aemularis, relictis horridis saltibus, et rupibus asperis prouincias Romanas (a quibus Danubio duntaxat summoueris) fertiles, et vberes agris occupas? Ego arina, vires, pecuniam praebebo. Quicquid animo libet tuo sume, vtere. Nec est quod Romanos timeas, apud

quos pluris aurum est, quam ferrum. Iam pridem consenuere orbi Romano, fatum excidii aduentauit, iam salui esse non possunt, nisi crudelissimorum hostium opibus fulciantur. Theoderici, et Ostrogetarum robora, perfidia hostium, inter quos versantur, et quos grauissima seruitute opprimunt, domi continebunt. Neque Theodericus se suorum praesidio nudabit, et iugulum feriendum inimicis praebebit. Quod si bene noui animum Theoderici, nemo omnium Romanas vires radicitus intercidere plus optat, quo ipse, et sua posteritas perpetuo Italia potiatur: Falleris, si eum a Romanis amari credis. Qui deorum proditor, sacra quoque Christiana polluit, vtriusque religionis desertor, et leuissimus transfuga, neque in hac, neque in illa parte fidem habet. Facto, non consilio, et tantummodo incepto opus est. Caetera res expediet. Senties, crede mihi bellum esse leuissimum, in quo nihil penitus periculi, gloriae multum, praemii plurimum erit.

[Note: 15] Theodo, vbi Rex finem dicendi fecit, gratias agit, quod curae haberetur, sibi neque maius quicquam, nec charius authoritate Regis, Francorumque esse respondit: seque quoad vires, et vita suppetat, enisurum, vti voluntati, et voto Regis satisfaciat. Post haec impetrata abeundi facultate, domum reuertit. Aduocata concione, mandata Regis patefacit, et huiuscemodi verba habuit: Saepe maiores nostri, (sicuti ego a senioribus accepi) meliores soli gratia, bellandique studio sedes commutarunt, priscis seculis ex his locis, et Boiemia, quae adhuc a nobis cognomen retinet, in Italiam commigrarunt: cum. Sueuis Vrbem Romam incenderunt. Inde pulsi a Romanis, ad Tauriscos. et finitima Histro loca concesserunt, quibus taedio vicinorum desertis in Germaniam Magnam trans Danubium, velut peregrinatum profecti sunt. Nostro postremo seculo, quas regiones, quae loca, in orientali Germania, cum cognatis nostris, Rugiis, Sueuis, Gotis, Hunnis, Gepidis, Alanis, Vandalis, Herulis, Vulgaribus, Marcomanis, Quadis conflictati, peruagati et peragrati sumus, in memoria recenti habetis, et singuli sensistis: donec peruentum est ad haec nostra incunabula, et seminaria nobilitatis nostrae, angustiora, et infoecundiora quam quae tantam multitudinem ferre, ac alere diutius possint. Vicinus est ager Romanorum fertilissimus, amplissimus, et latissimus: Danubio duntaxat a nobis separatus, hunc vi, et armis facile occupabimus. Hostes imbecilli, imbelles, opportuni iniuriae, metuentes magis quam metuendi: faeminis timidiores, fugaciores ceruis sunt. Illorum Imperatores dediti corporis gaudiis, per luxum, atque ignauiam aetatem agunt, Graeculorum mundiciis eneruantur. Alii populi Germaniae cognati et adfines nostri Italiam, Vrbem Romam, domicilium Imperii, Gallias, Hispanias, Britannias, pulsis, trucidatis Romanis, eorum prouincias, opulentissima regna possident. Nobis suppeditant exercitus, pecunia, sociorum auxilia. Quo nos fortuna, Dii immortales, Alemannus Hercules inuictus parens, et autor: generis nostri vocat, ihimus o socii, comitesque: Atauis nostris sanguine: Romanorum parentabimus. Habetis enim ducem, qui et consulere, et defendere, et per seipsum, quoad viuet, cuncta praestare possit. Qui prouidebit, vt in perpetua pace vitam omnium vestrum, bona, fortunas, coniuges liberos, componat: et tandem laborum requiem, finem aerumnarum, cursus nostri tranquillum, atque optatum, omnibus saluis, vobiscum contingat.

[Note: 16] Theodo, vbi haec dixit, et omnium animos arrectos, et alacres ad bellum esse videt, dimisso conuentu, arma, tela, rhedas, naues, copias, commeatum, stipendia, auxilia, pecuniam, et alia huiusmodi: tantae expeditioni vtilia comparare studet. Quo facilius exercitus traiicerent, Alemannum amnem pluribus quam vno loco, pontibus lapideis coniungit: Prope extimos, villa et oppidum etiam nunc Theodophorus (hoc est Theodonis vadum, et transitus) [Note: Dietbfurt an der Alimul. Anno Christi. 508.] nuncupatur. Vbi iam regulus Boiorum se ad eam rem paratum arbitratus est, re frumentaria prourisa, profectionem indicit in annum, qui fuit Christianae salutis. Quingentesimus super octauum: Imperii Anastasii septimus decimus: Seuerino Boethio ea tempestate viro doctissimo Cos. Romano Trahit in societatem belli rector Boius, Hunnorum reliquias, Ahares et Auaros, Angilos, Venedorum nationem,

[Note: 17] Coeunt postea duces, de belli ineundi modo consultant, placuit copias partiri, et diuersis locis simul Romanos, ne alius alii auxilio esse possit, adoriri. Et primo castella minora oppugnanda censuerunt. Vltimo omnibus viribus Augustam Tiberii [Note: Augusta Tiberii hodie Ratispona.] caput harum regionum vrbem munitissimam aggere, fossa, vallo et moenibus in quadrum ex ingentis molis saxis quadratis, quorum vestigia adhuc videntur, constructis, cinctam arcta obsidione claudere, eoque omnem belli fortunam transferre, periti rei militaris statuerunt: quo tanquam in caueam hostes, relictis, agris, et aliis locis compellerentur, et ibi tanquam ferae indagine cingerentur, vnoque impetu caperentur, et inulti ferarum ritu velut in fouea deprehensi, caederentur. Ea ciuitas ab Aquilone Danubio, vti nunc etiam accessu hostes arcebat: caeteris partibus aequo pede adibatur.

[Note: 18] Venedi igitur cum Gisalone duce in inferiore Boiaria, vbi pagus, montes praefectura Venedorum [Note: VVindenberg.] nominantur, supra ostia Isarae, Histrum superant, Pisonium, Augustam, [Note: VVisthelburg.] Aciliam, [Note: Azelburg.] Mocaeniam, [Note: Mozing.] Vetera castra, [Note: Pheter.] et Aestiua expugnant: fit fuga Augustam Tiberii. Intra Oenum, et Isaram Bathauia, et Quintanorum [Note: Kintzen. [(reading uncertain: print blotted)] ] Vrbs ante deletae fuerant. Giso Hunnorum, Abarorum, Angilorum rector, Aureato Caesarea et ibi traiecto Danubio, hybernis potitur, eaque disiecit, Lycosthoma Calatinum, Altilia vacua cultoribus inuenta, Remedius, praefectus ad superiorem Vindeliciam, et Noricum euasit. Irinus cum Francis Eponam et Moenum adgreditur, et occupat, transitque Danubium. Theodo cum maiore parte copiarum, Artobriga maximam huius regionis vrbem, quae ad Alemanni fluenta vsque portendebatur, sibi deposcit, expugnauitque.

[Note: 19] Plerique fuga euasere, nauibus delati sunt Tiberii Augustam. Theodo apud Chelhaim, vbi Alemanni ostia sunt, cum caeteris armatis Histrum traiecit. Parvula leuiaque vbique fuere praelia, quorum loca ab incolis adhuc, iuxta Danubium maxime, passim monstrantur. Romani magis de fuga quam pugna cogitauere: ipsos plus pedes quam arma tutati sunt. Pleraque oppida, et castella initio belli deserta sunt. Oppi: dani cum vxoribus et liberis et quaecunque auferre secum potuerunt, Augustam Tiberii aufugere. Riparii quoque milites custodiae Danubianae destinati omnes Augustam Tiberii concessere Abudiaci quoque proximae vrbis ciues illuc migrarunt. Proxime patriam meam est sylua in qua visuntur vestigia castrorum more Romano, vsus Italica nuncupat. Haud inde procul certamen fuisse incolae ferunt, Sigenburgiumque trophaeum esse: vicus est, in ripa Apsi amnis cubat, et victoriae castellum significat, peculiares quondam principes habuit.

[Note: 20] Posteaquam vero Theodo, superato cum omnibus copiis Danubio, hostes in vna moenia conclusos esse ainmadvertit, adunatis omnibus viribus ad obsidendam Augustam Tiberii, infesto intentoque exercitu procedit. Milites Romani pro porta cum accedentibus manus conserunt. Sed impetum Boiorum ferre non potuerunt, strenuissimus quisque, et maxime manu promptus interemtus est. Cecidere ibi aliquot millia Romanorum. Inde Romani intra moenia compulsi, sunt vrbsque coepta est obsideri. Ditiores Romani clam noctu nauiculis ad hunc casum paratis, fuga sibi consulunt. Laureacum, et ad Noricum, quod adhuc Romani tenebant, veniunt. Interea intra Vrbem Augustam Tiberii metus et formido grassabantur, foris omnes viae, omnia itinera hostibus clausa, latronibus obsessa erant. Manere periculosum, fugere pernitiosius erat. Vulgus inconditum, promiscuum magis, res suas atque paruos liberos deflebat, quam defendebat.

[Note: 21] Timore exanimatis ciuibus, et incolissegniusque agentibus, nostri quoniam copiis, et numero abundabant, rescindunt ferramentis aggerem, vallum fossamque complent, circumiecta multitudine sagittariorum, funditorumque totis moenibus, in murum lapides, missilia, tela, sagitrae spargi coepta sunt.

Murus defensoribus nudatus, quod tum facile fiebat. Nam Huni, et Venedi arcu, spiculisque exercitatissimi erant: tantaque eorum multitudo spicula, ac tela coniiciebant, vt in muro alioqui metu languescentibus incolis consistendi potestas non esset. Pars scalis moenia ascendunt, pars testudine facta, portis succedunt. Boii vndique ab omni parte vrbem oppugnant, et portis effractis, magno impetu irrumpunt: citra omnem rationem aetatis, sexus et dignitatis fit caedes miseranda, cui finem sacietas victoris fecit. Praeda omnis militibus concessa, et donata est. Templa direpta, euersa, incensa, omnia ferro, flamma vastata. Sacerdotes ante aras sacrificantes combusti. Lupus tum vrbis pontifex, perierit ne, an aufugerit, incertum est. Romani prouinciales (nam duo genera Romanorum fuere prouinciales, et Italici) captiui in seruitutem redacti, velut vilissima mancipia venundati, ad operas agrorum, et ergastula condemnati sunt. Inde arces, vrbes, et oppida solo aequantur: aedificia diruuntur: sepulchra quoque mortuorum, victor suspicatus ibi latere aurum, effodit, et scrutatus est.

[Note: 22] Adiecit post haec animum Theodo ad parta tutanda, Danubii oram praesidiis firmat. Bathauia ad confluentes Oeni, Danubii, Ilissi: Augusta quoque Tiberii instauratur. Hanc mutato veteri cognomine Reginoburgium, a nomine Reginobirgae (quod nomen celebre in fastis est) vxoris suae rector Boiorum appellat. Veteres foeminarum nomina auspicatiora credidera Ataui nostri praecipue, qui foeminis inesse sanctum aliquid, et prouidum putarunt, nec aut consilia earum aspernati sunt, aut responsa neglexerunt. Condita quoque sunt in ripa Danubii Neoburgium, et Salingostadium: quod nunc alio ad tertium lapidem ferme translatum Neostadium vocari so let. Haunstat, Engeldorff, Aberndorff regiae et pagi, oppidum Angilostadium: ab Hunnis, Angilis, Abaribus cognomina seruant, Irinosigae [Note: Irnsing, Hirnsing, Irnhaim.] id est Irini victoriae Irinus praefectus nomen fecit, Gisoueltas, [Note: Geisfeld.] Giso: Gisolariam, [Note: Geisel, Hoering.] Gisalo, ita asuis vocabulis nuncuparunt: vici sunt, hunc Lauarus, alterum Ilmus praeterfluit: ille haud procul Hibernis, Gisonis castra, alter propter aestiua Romanorum, Gisalonis exercitum declarat. Parentum memoria vtriusque ossa inuenta, effossaque esse audiui.

[Note: 23] Et quoniam Romabi (qui Christiani erant) a Boiis alienis a veritatis agnitione adflicti, et contriti sunt, religio nostra ab his regionibus tum explosa est, templa diruta, sacerdotes contrucidati sunt: quarundam vrbium nomina mutata, quarundam ad posterum memoriam seruata sunt. Theodo lucum et montem, proxime Reginoburgium, Danubio imminentem, more maiorum, Alemano Herculi victori, et bellorum praesidi dedicauit, eiusque nomine adpellari iussit: ibi sacris, ritu patrio Diuis operari praecepit. Ea sylua postea monachis D. Haimerani, more maiorum dicata est.

[Note: 24] Extabant in ripa Danubii, et ora Germaniae duae vetustissimae quercus, prodigiosae magnitudinis, millibus passuum viginti distabant altera superior, altera inferior, cognominabatur. Has quoque gentili caeremonia Boius consecrauit: eo frequens populus coiit, victimasque immolauit. Boii vbi religionem Christianam receperunt, in templa, et inde coenobia commutarunt: vtrumque nomen vetus seruat Altaichiumque [Note: Oberaltaich, Niederaltaich.] vocari solet, quod lingua Boia, veterem quercum significat. Nam nihil sacratius quercu maiores nostri habuere: nulla sacra sine huius arboris fronde confecere: sacrificii, epulisque rite sub hac arbore perpetratis Deos adprecati sunt. Viscum [Note: Aichenmistel.] eius e coelo missum putarunt, signumque esse a Deo electae arboris: omnia sanantem [Note: Hail alle VVelt.] suo vocabulo adpellantes: foecunditatem eo potu dare cuicunque animalium sterili arbitrati sunt. Contra venena

omnia esse remedio. Eo perinde ac nos aqua lustrica, in expiationibus solennibus vsi sunt. Manauit haec fama hucusque, etiam nunc nostratibus admirationi est, et religiose obseruatur, et curiosius inquiritur, precium auri apud quosdam habere, et magis adhuc esse in vsu audiui.

[Note: 25] Romani praesides et praefecti Seuerinus, Remedius, et Seruatus, vbi Vindeliciae eam portionem, quam nos Inferiorem Boiariam adpellare solemus, amissam, et a Boiis occupatam esse vident, Noricum, et partem Vindelicorum Alpibus subditam, quam incolae superiorem Boiariam nuncupant, retinere, et tutari enituntur: quod haec saltibus horrendis, crebris paludibus communita, et fluminibus impedita sit, nec deerat his animus perdita recuperandi, delectus itaque agunt, oppida munitiora confirmant, milites cogunt. Theodericus ex Italia vice Imperatoris Anastasii Caesaris Augusti exercitum, stipendia, annonam supplet, ac subministrat. Recisis reliquis pontibus, Vrbem Norici (quam re ipsa Pontes Oeni vocabant, nos Vtinum, vulgus Otingam nominat) praesidio firmant, castra aggere, fossa, vallo muniunt.

[Note: 26] At Boii ne copias Norici, ac Vindelici coniungere, neue alter alteri opem ferre posset, vires omnes in duos exercitus diuidunt. Auxiliares Hunnorum cohortes in confinio superioris, inferiorisque Boiariae, non longe a Mosburgio supra Landshutam, vbi ostia Isarae, et Senonis sunt, Isaram transeunt, locum castris capiunt, seque carris, et rhedis, more Germanorum circumsepiunt. Villae ibi adhuc Hunnouangiones [Note: Haunenvvang.] hoc est, Hunnorum currus nuncupantur. Theodo in inferiore Boiaria Isaram superat, propter Rhodanum amnem, vbi iam Ottonis Veltae, [Note: Ottenfelden.] vicus admodum aedificiis cultus situs est, consedit. Vnde Theodophoro [Note: Diethfurt.] vtrique pago nomen est. In medio vtriusque exercitus Pontes Oeni erant. Vindelici, et Norici, si vtrinque commeare, et vires coniungere tentabant, inter duos nostratium exercitus intercipiebantur.

CAPVT II. siue Theodo M. secundus, Dux Boiariae. Irruptio in Noricum. Ludouici M. filii Litomarus, Theodoricus I. Hildebertus I. Lutharius I. Reges Franciae.

1. Theodo et Ludouicus M. eodem anno moriuntur. Filii Theodonis, Theodo II. et Vtilo. Ludouici filii: Litomarus, Theodoricus I. Hildebertus I. et Lutharius I. regnum diuidunt.

2. Theodoricus Rex Italiae Vessogetas et Danos aduersus Francos concitat. Vtilo Marchio Antoripensis constituitur, a quo nonnulli Caroli M. prosapiam deducunt.

3. Turogorum regnum orta inter Reges discordia a Francis occupatur. Diua Radegunda.

4. In Boiaria Theodoni I. succedit Theodo II. siue M. Legati Romani Theodoni sub conditione annui tributi pacem offerunt, et ad Theodoricum Romam inuitant.

6. Bellum inter Romanos et Boios protrahitur, dum vterque Ducum opportunum tempus pugnandi expectat.

7. Anastasio fulmine percusso succedit Iustinus Thrax, antea subulcus. Qua occasione is ad imperium peruenerit.

8. Theodo ad pontes Oeni transitum simulans alio loco amnem superat, Romanosque aggreditur. Romani vndique circumuenti caeduntur. Oetingae insigne.

9. Theodo victoriam vsque in Italiam persequi tentat, a tergo praesidium Hunnorum collocat. Hundsrück regio. Ora Oeni subacti, Romani fusi.

10. Theodo versus Augustam Vindelicorum exercitu tendit, inque planitie Romanos fundit, Augustam euertit. Arianus et Marinus interempti.

11. Romani fuga sibi consulunt, Alpiumque fauces praecludunt. Alpium Penninarum descriptio.

12. Theodo monstrata a captiuis per valles via Inutrium occupat, fugientis militis Romani vestigiis per Pyreni montis iuga inhaeret, Romanosque bis fundit.

13. Romani et Boii vltimam belli aleam tentaturi concurrunt, Boii victores existunt. Seuerinus Praeses interfectus, Seruatus iu crucem actus.

15. Diuorum Vigilii, Remedii et Theodori mors; Laureacum eversum et restauratum.

16. Romani Moaesias, Noricum et Pannonias relinquunt, ac in Italiam confugiunt.

17. Theodoricus Gotorum Rex, Imperatoribus Romanis inuisus esse incipit. Senatores ab ipso interfecti et eius causa exules. Galla filia Symmachi barbata barbam euellere detrectat.

18. Theodorici mors. Adalaricus eius nepos cum matre Amalouinda succedit. Iustini mors.

19. Romani et Goti perditas prouincias recuperare non audent. Theodo inter Boios et socios eas diuidit.

22. Theodo Boiis leges constituit, quas Theodoricus I. Francorum Rex confirmat, nonnullas tamen Religioni Christianae contrarias Hildebertus et Lotharius abrogarunt.

23. Theodo ad religionem Christianam inclinat. Proceres eam Reip. inutilem, Christumque pauperem et inuidum Deum venditant.

[Note: 1] THeodo dum expeditionem in Noricum meditatur, et castra Romana inuadere in animo habet, naturae concedit, quarto anno posteaquam Vindeliciam inuasit: is fuit annus orbis seruati quingentesimus vndecimus: clarus potentissimorum Germaniae principum funere Theodonis primi Reguli Boiorum, et Ludouici Magni Regis Francorum, autor est Gregorius Turonensis. Boius duos reliquit filios, Theodonem, cui cognomen Magni a rebus gestis postea inditum est, et Vtilonem. Francus vero quatuor filiis successoribus decessit Theoderico, Hyldeberto, Litomaro, et Luthario: atque hi imperium Francorum in quatuor dissecuere regna, quibus praetoria Regum nomina fecerunt, Aurelianense Litomarus: Parhisiorum Hyldebertus: Suessonum Lutharius: Theodericus maximus natu Mediomatricum, sub quo Apuitania, Turones, Rhemi, Belgica prima, et Germaniae continentur, possedit. Hic gener diui Sigismundi, regis Burgundiae fuit.

[Note: 2] Porro Theodericus Ostrogotorum rex Imperatoris Romani Legatus, vbi de superiorum principum morte certior factus est, Vessogetas consanguineos suos in Francos excitauit, captae sunt nonnullae vrbes in Aquitania a Gotis Danorum primum eadem tempestate audita sunt arma, incertum an autore Theoderico: extant certe eius Epistolae ad sinus Codani incolas. Cochelaricus res Danorum inferioris

Germaniae oram Gallicam grauiter adflixit. Theodopertus filius Theoderici Regis Francorum, et Vtilo Boius filius Theodonis, armato milite aduersus Danos properant, terra, marique hostes inuadunt, fundunt, caedunt, interfecto rege Cochelarico praedam omnem, ac captiuos recupe rant. Vtilo quod egregia virtute cognitus erat, et eo bello fortiter fecerat, limiti Antoripensi praefectus est, finitimaeque orae rector datus, nos Marckgrafionem vocamus, sororem Theodorici Franci vxorem duxit. Ab hoc Vtilone prosapiam Caroli magni deducunt, qui stemma principum nostrorum proposuerunt: vtique rem se habere iidem putant, quampau cissimis in quarto dicam volumine. Caeterum fides eius rei penes authores erit.

[Note: 3] Turogorum inde regnum euersum, excisumque est a Francis. Tres fratres Germani, Bertharius pater diuae Radegundae, Baldericus, Herminofridus gener Theoderici Getae, tum Turogis dominabantur, atque inter se nefario tumultuabantur bello, quo Bertharius extinctus est: reliquos duos fratres dum mutuis vulneribus saeuiunt, Franci reges inuitati, sustulerunt. Diua Radegunda capta, abducta in Galliam Belgicam secundam, Luthario Regi Francorum nupsit.

[Note: 4] Sed ad Boios redeo, qui Theodonem filium, defuncto patre, rebus imponunt. Anastasius Imperator, et Theodericus Imperii procurator, rati Boios principibus destitutos obnoxios esse fraudi atque iniuriae, quod Theodo adolescens rudis, et imperitus rerum esset, legatos ad Boios mittunt. Hi data copia fandi, huiusmodi orati onem habuerunt. Et si Imperatores Romani, rerum praesides, rectoresque mundi, iniuriae, contumeliaeque haud temere obliviscantur, et his duntaxat qui promeruerint, amicitiam dare consueuerunt, sanctissimus tamen, atque felicissimus Imperator Anastasius Caesar Augustus, memor rerum humanarum, nec ignarus ludi fortunae, et quod illi, qui aliena iniuste inuaserunt, DEO Opt. Max. poenas reddiderunt, gratiam facit, pacem et societatem vltro vobis, o Boii proceres, offert: prouinciam quam occupadtis, licet armis, et ferro recuperare facile esset, vt humano parcatur sanguini, condonat. Vos in clientulos accipit, Reipublicae Romanae socios asciscit, quos omnibus viribus defendet, ac tutabitur: atque ab iniuriis Barbarorum adseret. Pro his beneficiis, sicuti certae pignus amicitiae, sane exiguum est, quod postulat, annuum nimirum munusculum. Quid stolidius est, quam quae citra periculum comparare possis, malle sanguine tourum tentare, et incerta pro certis amplecti? Consueuit DEVS summus et immortalis, quo grauius ex commutatione rerum homines doleant, his secundiores interdum res concedere. Nemo igitur compos mentis victoria insolenter gloriari solet. Quam fragiles, quam incertae sint res humanae, quotidie videmus: ipsae saepius in aduersa commutantur, et tum maxime, vbi quae vltro offertur secunda fortuna sordescit. Proinde ne quid temere committatur, Dux vester Theodo cum paucis ad Theodericum in Italiam proficiscatur: ibi de communibus negociis consultabitur. Nihil esse aequius, ac vtilius nemo vestrum est, qui inficias ibit, aut ambiget. Haud credo vos tam superbos esse, qui hanc benignitatem, atque clementiam, vltro ablatum flocci faciatis: quae omnibus modis, si negaretur, ambienda foret. Diuturniorem impunitatem haut vnquam suprema, et aeterna illa coeli Maiestas hostibus Romani Imperii concessit: Sarosancta est Roma, et curia superum, princeps Romanus Deus et dominus est orbis terrarum. Alaricus, et Attila, qui laedere Romanam Maiestatem ausi fuerunt, subito interierunt, raptati ad inferos aeternis suppliciis mactantur.

[Note: 5] Adhaec Theodo paucis respondit. Cuiusmodi est (inquit) Romanorum pax, et societas, maiores nostri experti sunt, et nos a senibus audiuimus. Iumenta eum locum vbi semel lapsa sunt, semper cauere solent. Germani aliis tributa imperare, non pendere insueuerunt. Quisnam sit Anastasius ignorare nobis licet. Graeculos literiones et Asiae molles foeminas fabulis territet. Italiam numque nisi victor et cum exercitu videbo. Theodoricus, populares eius Getae, Italiam Romani penetralia Imperii,

Hispanias [(reading uncertain: print blotted)] vi et armis coeperunt, vi et armis tenent, nostra deterior non est conditio, Quae ferro parta sunt, ferro vt fortes decet viros tutabimur. Haec pugnis cepimus, pugnisretinebimus, sicstat sententia. Hic hic me quicunque vult, quaerat necesse est: Hic hic Theodonem Anastasius, et Theodoricus si iubet, inuenient. Ita re infecta, irritatis animis legati discesserunt, quos pars pro obsidibus retinendis censuerat. Vicit tamen prudentiorum sententia, et ius gentium plus quam lubido valuit.

[Note: 6] Posthaec vtrinque duces bello intenti, locis aequis se continere, insidias cauere studuerunt. Neque pugnam faciebant, neque ocium patiebantur, hostem tantummodo ab incepto retinebant. Neutri suos temere periculis obiectare: aut loci iniquitate circumueniri consilium. Vterque occasionem, tempus magis opportunum expectabat: et nisi aequo loco, aut opportunitate data, dimicandum non existimabat. Et nec his, nec illis praelium tentantibus fortuna belli non ita cito transacta, aliquandiu dilata, et protracta est.

[Note: 7] Inter haec Anastasius fulmine adflatus Constantinopoli periit. Iustinus Thrax genere deinde obtinuit Imperium. Hic a teneris annis sues egit, pauitque. Vbi adoleuit, annos natus sexdecim, relictis porcis militare coepit. Vbi modestissime parendo, et manu promptus, brevi enituit, atque emersit. Nam pollens viribus, hostes primus, aut in primis ferire, vbi maximum periculum, ibi potissimum versari consueuit. et in tantam claritudinem breui peruenit, vt hostibus maximo terrori, Imperatoribus vehementer charus esset. Ab his primo Tribunus factus, deinde rei militari praefectus est. Ad ipsum Amantius Imperatoris Anastasiii Eunuchus, Caesaream gazam, et ingentem pecuniam detulit, orauitque vt Iustinus donatiuum longe maius, quam priores prindpes militibus promitteret, si Theocritianum quendam a cubiculo Imperarorem legissent. Iustinus potitus pecunia, eam quidem viritim Tribunis, et militibus distribuit, sed beneficium in se transtulit. Atque hoc donatiuo animos sibi militum conciliauit, suffragia caute emit. Quocirca, cum exercitus de creando Imperatore consultat, ne vno quidem discrepante, Iustinus deligitur. Amantius et Theocritianus e medio sublati sunt Vitaliano, qui Anastasio rebellarat, et coniunctis sibi Scythis grauiter Orientem vastarat, gratia facta est: ipse cum Rustico Consul declaratur.

[Note: 8] Dum haec Neoromae geruntur, Theodo impatiens morae et finiendi belli cupidus, nactus tempus opportunum, superiorem exercitum ad Pontes Oeni aciem mouere, Romanos lacessere: amnis traiectum simulare iussit. Ipse interim cum copiis suis paululum infra eum locum (vbi nunc Brundunum [Note: Braunauu.] conditum, et hostia Matychae [Note: Mattich.] sunt, qui ibi Oeno miscetur) Oenum superat, vnde Theodophoro campo ibidem nomen est. Cum peritis postea locorum ductoribus cum electissimo equitatu, caeteris iussis se subsequi, emensis syluis, et flumi nibus de improuiso ex proxima sylua Romanos inopinatos a tergo, nil mali suspicantes, magno impetu ante lucis ortum inuadit: fit tumultus clamorque. Nostri qui in altera ripa erant, et ipsi acrius instare, pro ponte decertare coeperunt, pulso praesidio tergo fugientium haerentes ponte potiuntur. Pars Oenum traiicere tentat Interim et alia manus, quae Theodonem secuta fuerat, apparet. Romani vndique circumuenti, caesi ad internecionem: pauci ex nostris desiderati sunt. Locus ibi adhuc Mortauelta, [Note: Mordseld.] hoc est, caedis campus adpellari solet. Effodiuntur etiam nunc quotidie arma, ossa, calcaria, et huiusmodi pugnae documenta. Vetus Vtini insigne est Lupussub fruticeto in insidiis delitescens, huiusmodi triumphi non vulgare more gentis trophaeum atque monumentum. Incidit ea clades Romanis (sicuti in Annalibus, et Fastis annotatum reperio) in annum Christianae salutis Quingentesimum, atque vicesimum Imp. Iustini tertium, Valerio, et Iustiniano, qui post imperauit, Consulibus.

[Note: 9] Profligatis Romanis, Theodo reliquias belli persequendas, hostibus metu perculsis, fama victoriae recentis exanimatis, instandum esse, optimum

factu duxit. Iam enim sibi persuaserat, nullam requiem, aut pacem laboribus fore, nisi omnia ad Italiam vsque, vi et armis in obsequium, et ditionem redigeret. Ne igitura tergo periculum immineret, quod Pannonias, Alpes, Noricas, Laureacum, alias Vrbes munitas, et amplas adhuc Romani tenerent, praesidium Hunnorum inter Trauum Oenumque amnes collocat. Regio adhuc ibi Hunnorucco [Note: Hunds Ruck Haunsberg.] (quod Hunnorum subdium valet) adpellari solet. Regulus Boiorum cum reliquis copiis oram Oeni vsque ad angustias Alpium, quas intrare expauit, subigit. Tumultuarium praelium inter Carnodunum et Abudiacum, propter Aurisium (vbi nunc Rod, contubernium Monachorum est) inisse proditur eo loco, qui ab accolis Stritangero [Note: der Streitanger.] vocatur, hoc est certaminis pratum.

[Note: 10] Inde Theodo Augustam Vindelicorum versus (quam supra in secundo libro in Augusta descripsi) infesto tendit exercitu, ad Magnoualdam fluuium castra locat: et huic loco Theodophoro nomen est. Romanae legiones obuiam veniunt, belli aleam denuo tentare decreuerunt. Procedunt et Boii acie intenta inter amnes Isaram, et Magnoualdam, vbi pagus, et planicies spaciosa sub radicibus montium, cognomine Perilacha, [Note: Perlach, Perlacherhaid ad vnum lapidem a Monaco.] procumbit, armis concurritur. Victoria penes Boios fuit, legiones Romanae perierunt: Augusta Vindelicorum euersa est, et solo aequata. Similis clades alia castella, et oppida inuoluit. Perempti sunt inter caeteros sacerdotes Diuus Anianus et Diuus, Marinus vt expirauit abs quercu pependit, vbi adhuc religiose colitur. Ossa amborum longo post tempore Rhodam superiorem translata sunt: ibi adhuc condita seruantur.

[Note: 11] Romani, quibus fuga sibi consulere licuit, campis relictis, alpes occupant, fauces et aditus praecludunt, praesidiisque firmant, Nam Vindelicia, quam nunc Boiariam vocamus, clauditur ab Austro perpetuis montium iugis, et hoc dorsum a Lyco ad Oenum pertinet. Quod amplius, si anfractus sequeris, centum et viginti millia passuum percurrit. Quod si hisce quincuncem dempseris, reliquum est recti itineris interuallum. Alpes a Ptolomaeo Penninae nuncupantur, sicut celsissimae vndique praeruptae, et abscissae rupes Cacumina perpetua niue albicant, longe, late ad quadragesimum, et amplius lapidem a peritis discernuntur. Rector Boiorum Alpium tenus, cuncta terrarum sibi subiecit: quamobrem subdita montibus Bairge: at montium iugum VValhense cognominarunt Boii: haec Italorum lacus, ac terra, illud Boiorum regio valet. Atque isthaec nomina pagis adhuc manent.

[Note: 12] Theodo tota potitus Vindelicia, captiuos quos ceperat, peritos locorum conuocare iubet, qui docebant, per valles, qua Oenus, et Isara, et Libusa amnes erumperent, viam plaustris patere, caetera esse calles syluestres vix singulis peruios. Illis itaque ductoribus ad Inutrium (Mittoualda est [Note: Inutrium. Mittenuald.] velut claustrum munitissimum obiectum hostibus Boii pulsis praesidiis penetrarunt. Leue ibi praelium fuit. Romanus iam fugere magis, quam pugnare consuetus terga vertit, desertis castellis, oppidis, praesidiis, ad quintum, et sexagesimum lapidem, Italiam versus fugam capessit. Fugientium vestigiis haerent Boii, emensis syluis, anfractibus Pyreni [Note: der Brenner.] montis iugo, velut vno agmine, vtrique planiciem vbi Stiraciorum [Note: Stortzing.] vrbs condita extat, deuenerunt Ibi Romanus restitit, manus conserit, sed repulsus: Inde vicesimo lapide inter Brixinam, et Sabonam [Note: Sabona Sebin.] consistit, rursus praelium redintegrat. Boii superiores facti Romanos sternunt, fundunt.

[Note: 13] Reliqui omnes his locis, et finitimis omnibus excedunt. Propter Pisonium [Note: Botzen.] vbi Isacus [Note: Isacus die Eysak.] Athesi miscetur, Romanorum legiones, et auxilia conueniunt, castraque locant, pro salute vltimam belli aleam tentaturi. Inter Tridentum et Pisonium vltimum certamen Boiis et Romanis fuit. Theodoricus rex Getarum, qui pro legato, et procuratore Caesaris hactenus Italiam administrarat, et Occidenti ptaesederat, Tridentum moenibus cingit, Verrucam montem Athesi contiguum munit, contra ferocissimas

vt ipse ait, gentes. Theodo quoque cum copiis suis omnibus et auxiliis superatis montibus gnaris locorum, ducentibus, in vallem Athesis euasit. Hoc extremum praelium, et finem laborum ratus, incensis animis suorum, Romanas acies auidius, quam maximo potest impetu adgressus est. Volckouinus signifer eius, Seuerinum praesidem interfecit. Ipse Theodo Seruatum viuum captum in crucem egit. Caeteri profligati deinde absque labore sunt.

[Note: 14] Eiectis itaque hisce prouinciis Romanis, victor Theodo Esiloprunnam (fontem Asinorum declarat, et locus est prope Pisonium in ora Athesis) terminum inter Boios Italosque designauit. Pisonio, et limiti Athesino ducem praefecit, qui eam Noricorum partem tutaretur: nobis Marchographio patrio sermone adpellatur: qui longo post tempore ab Andechs, ac deinde Tyrolii cognomen sortitus est.

[Note: 15] Illa tempestate D. Vigilium Pontificem Tridentinum, cum quibusdam symmystis interfectum esse a Boiis: D. Remedium Noricum praefectum cum sociis pulsum, habeo quos sequar. Illud quoque literis proditur, Theodorum Archiflaminem Laureacensem tum interiisse, et Laureacum euersum. atque a Boiis de integro instauratum esse.

[Note: 16] Romani cum toties cum Theodone, et Boiis male pugnassent, desperatione debilitati, et successibus Theodonis fracti, Moesias, Pannonias, Noricum reliquum diffidentes rebus suis, deserunt, in Italiam aufugiunt. Vernaculis quoque haec carminibus celebrata sunt, quem in Bibliothecis seruantur: id enim vnum Annalium genus vulgo et rudibus literarum.

[Note: 17] Theodoricus Geta iam Imperatoribus formidolosus, et Romanis inuisus esse caeperat, ob Romanorum, et quorundam Senatorum necem, quos ob suspicionem adfectatae libertatis, immissis delatoribus in carcere ferro necarat. Inter eos fuit Boethius vir Consularis, perquam eruditus, et initio Theodorico admodum gratus, vt literae Theodorici indicant. Sepulchrum Boethii ostenditur Ticini. Ioannem quoque Pontificem Romanum adfligendo occidit. Symmachum Patritium ferro trucidat. Ioannes Pont. Max. legatus ad Imperatorem Iustinianum seniorem profectus: Paulo post et Agapetus Gotorum caussa. Darius Mediolanensis Episcopus aufugit ad Iustinianum. Galla tum filia Symmachi consulis, a patricii nobilissimi barbam enatam sibi ob conspersionem corporis igneam, medicorum consilio atque arte vellere noluit, maluit ita Deo placere, quam barba vacua ad secundas nuptias tranfire. Rusticiana Vxor Symmachi fuit.

[Note: 18] Canitur apud nos Theodericum subito nusquam comparuisse. Adalaricus eius nepos ex filia? cum matre Amalouinda Italiam, Siciliam, Dalmatiam sub tutela, et auspiciis Imperatoris Romani gubernauit. Eutharicus Cillica genere Gotus gener Theodorici, quem Iustinus Imperator secum Consulem nuncuparat, ante socerum ex hac vita migrauit. Iustinus quoque paucis post annis declarato Iustiniano sororis suae filio Caesare, decessit Mauortio Cos.

[Note: 19] Porro neque Goti, neque Romani posthaec, vires ac perditas prouincias recuperare nisi sunt. Theodo Marte parta inter socios Boios diuisit. Venedi Chariones proprie dicti, eam Norici portionem, quae infra Taurum montem Orientem spectat, inter fontes Murae, Draui, Saui includitur, vsque Aquileiensem agrum occuparunt, et adhuc possident. Abares et Hunni infra amnem Anassum Noricum Ripense Danubio conterminum inuasere. Ea regio in Diplomatibus Imperatorum et Pontificum Romanorum in vetustis literarum monumentis Abaria siue Auaria, eadem, et Hunma vocari folet: Pars montium adhuc nomen retinet. Plura per quam paucis cognita in vita Caroli Magni docebo. Caetera Italiam et Histrum vsque Boii tenuere, inter seque diuisere. Noricum, Halii, Stiri, Stiracii, Trani, Carpi caeperunt. Superiorem Vindeliciam, Schiri et Schiracii: inferiorem Hirri, Sali, Salingi possedere. Venedi et Hunni propriis institutis liberi vixerunt, donec Venedos iussu Hyldeberti et Dagoberti rerum Franciae, Boii in obsequium et ditionem redegere Hunnos

radicitus mandato Caroli magni exciderunt: vtroque postea Coloniae Boiorum deductae sunt.

[Note: 20] Nam regulus Boius (quem Boiorum maximum et summun Ducem, atque Monarchen nostri authores vt nunc Austriacum et Orientalem principem Archiducem vocamus, appellare consueuerunt) Quatuor Tetrarchas, et limitum praefectos dicto audientes habuit: non perpetuo quidem primum, sed vt libuit, amouit praefecitque. Ab Oriente contra Hunnos et Venedos Anassi, et Stiriae cognominatus, et demum Austriacus id est Orientalis limitis praefectus dictus est. Ab Austro aduersus Italos Romanosque Athesinus qui et Pisonii quondam nunc Tyrolii Rector nominatur, institutus est. Lycatiorum occidentis ab ora praesidem varie cognominatum reperio: nam et Damasium ab Andechs, Ambrogeum [Note: Ambergau.] et ab VVolfratshausen, vt appellant comitem, huic limiti praefuisse reperio. Chamaborum, et Nariscorum [Note: Auffn Chamb und auffn Norkau.] maxima Tetrarchia fuit, adversum Boiemiae Venedos, et Sorabes instituta: isque Tetrarches Boethorum, [Note: der Voigilaender.] velut patronus aliorum terminorum cognominatus est: quos is apud veteres, et maiores instaurator generis principalis habitus semper est, vbi Regulorum soboles interciderat, Boethi [Note: Voitlandia.] limitis praefectus Ducatui totius Boiariae sufficiebatur. Verum hi terminorum praefecti, tandem per se principes et Reguli esse caeperunt, et soli Imperatori obtemperare consueuerunt. Theodo tum Athesino limiti Adalogerionem cognatum suum, Lycatiis Heroldum praefecit: Anassi Tetrarchiae Hirandum, Rudolphum cum filio Boethis, et Nariscis, Chambisque custodes et rectores dedit. Ipse Reginoburgii velut in medio consedit.

[Note: 21] Longobardi sub idem tempus successu Boiorum inuitati, in Pannoniam, aqua Danubio discreti erant, processerunt.

[Note: 22] Porro Regulus Boiorum, diuisis prouinciis ad pacis artes animum intendit: iusticiaque populum formare, et regnum confirmare constituit. Vt autem feroces animos gentis mitigaret, leges dedit, quibus, quo sanctiores forent, Theodoricus rex Francus author factus est: et eas suo auspicio promulgauit. Extant in Bibliothecis. In his, quia Boii Christiani non erant, pleraque aduersa veritati diuinae permittebantur: quae Hyldebertus, et Lutharius reges Francorum postea abrogarunt.

[Note: 23] Sunt qui tradant hunc Theodonem non abhorruisse a pietate Christiana, ad eumque venisse diuum Rupertum, regio Francorum genere procreatum, quem vt nuncium, et interpretem sanctissimae philosophiae a Christo seruatore nostro ad maiores nostros diuinitus legatum veneramur. Verum Boiorum proceres vociferabantur, se non posse deserere auitas caeremonias, quae ipsis tot triumphos praestitissent. Hanc nouam religionem aduersam esse viris fortibus, et rei bellicae studiosis: religionem Christianam, vt vera sit, tamen inutilem esse Reipub. principem, siquidem suo officio fungi velit, non posse esse Christianum. Romani quod a veteri cultu numinum desciuerint, hostibus suis inferiores esse Christum omnium deorum esse pauperrimum, qui suis cultoribus nihil aliud, praeterquam contumelias, et egestastem polliceatur, et tribuat. Inuidere denique ipsum caeteris diis, deabusque consensu ab ueuo totius orbis receptis, diuinitatem. Rupertus cum frustra inuitos servandi operam sibi sumpsisset, domum reuertit paucis post annis.

[Note: 24] Vbi Theodo pacem genti suae peperit, et longinquae peregrinationi finem fecit, Boiis hactenus sine Lare, sine Focis palantibus, et vagis, sedes fixas, statasque adsignauit. Vbi Noricum, et Vindeliciam sub Imperium suum coegit, haeque prouinciae in nomen Boiorum concessere, cum potestatis sex et viginti annos impleuisset, mortem obiit, anno a nato Christo quingentesimo, super septimum, et tricesimum.

CAPVT III. Theodo III., Vto, et Theouualda fratres et Duces Boiariae. D. Rupertus eos in religione Christiana instituit. Gotorum Reges in Italia ad finem regni vsque. Reges Franciae Theodobertus, Lotharius I. eiusque filii.

1. Theodo III., Vto et Theouualda, filii Theodonis M. Boiariam inter se dividunt.

2. Theodobertus I. Rex Francorum filiam Reginodrudam Theodoni III. matrimonio iungit. Rupertus cum sociis in Boiariam mittitur, vt conuertat Boios.

4. Rupertus adducit Boios ad amplectendam fidem Christianam. Duces Boiorum baptizantur.

5. Templa et monasteria in Boiaria vndique extruuntur, et a Ruperto consecrantur.

9. Principes Boiariae postquam religionem Christanam amplexi sunt omnes captiuos Romanos libertate donant.

10. Salinae repertae Iuuauiae restaurandae occasionem praebent, cui nomen Saleburgum inditum. Episcopatus Salisburgensis, Reginoburgensis et Laureacensis.

11. Amalouinda cum filio Adolarico Ostrogetarum Reges. Goti iniquo ferunt animo Adolaricum literis operam navare

12. Adolarico liberius vitae genus permittitur, vnde luxu deditus letbali aegritudine moritur.

13. Amalouinda in solatium orbitatis Theodoto amitino nubit, qui eam in Balneo interficit. Gotorum plerique Theodato infensi.

14. Iustinianus ad recuperandam Italiam Belisarium et Mundum mittit. Sicilia occupatur.

15. Romani in Dalmatia infeliciter pugnant. Mundus cum filio caeditur. Vaticinium Sibyllae de interitu totius mundi nece huius Ducis adimpletum. Fallacia et ambigua oraculorum responsio.

16. Constantinus Grypponem Gotum ex Dalmatia pellit. Belisarii in Italia successus.

17. Goti Theodato Rege remoto sibi Vitigisum creant. Vitigisus accepto homagio cum Theodoberto I. Rege Franciae et Boiis foedus init, iisque Galliam Narbonensem concedit.

18. Belisarius a Romanis in vrbem recipitur. Vitigisus Romam obsidet Pontifex et Maximus a Belisario Roma pulsi, Vigilius substitutus.

19. Quamplurima loca ad Romanos deficiunt, auxilia Germanorum ab vtraque parte in Italiam accersita. Discordia inter Belisarium et Narsen Eunuchum.

20. Mediolanum a Gotis capitur, et solo aequatur. Romani discordes inter se non succurrunt. Narses in Graeciam reuocatur.

21. Theodobertus I. vna cum Boiis in Italiam pergit, Belisarii castra expugnatur mox reuertitur. Romae obsessio soluta. Vitigisus se Iustiniano submittit et Bizantium ducitur.

22. Goti Hildebrandum Regem eligunt, vrbes trans Padumrecuperant. Successores Hildebrandi. Totila Veronarum, Hetruriam et alias regiones recuperat, vbique superior Romanis.

23. Diuus Benedictus Totilae regni euentum praedicit. Perusia et aliae vrbes receptae, Episcopi trucidati. Goti invalescunt.

25. Belisarius in Italiam redit et sine Germanorum auxiliis Gotos insuperabiles statuit. Romam Totila coepit et foedus cum Iustiniano postulat, aut excidium Romae minatur.

27. Franci siue Germani in Italiam auxilio missi eam depraedantur. Theodoperti I. mors.

28. Belisarius Romam occupat et munit, quam Totila mox obsidet, capit et restaurat. Germanus patruelis Iustiniani Dux belli Italici declaratur, mox ob successus Venedorum reuocatur. Marchia Veneda.

29. Narses, accitis Germanorum auxiliis, Reges Gotorum caedit, Francos fundit, totamque Italiam recipit.

30. Lutharius I. Germaniae et Galliae Rex, in expeditione aduersus Saxones moritur. Filii eius Gotoramus, Heriobertus, Hildericus I. et Segebertus regnum diuidunt. Regnum Neustriae et Austrasiae.

31. Hunni Germaniam infestantes a Segiberto et Ducibus Boiorum pelluntur. Bellum inter Segibertum et fratrem Hilpericum.

32. Hunni denuo irrumpunt, Boiariae Duces capiunt, qui postea clanculum liberati Hunnis superiores pacem extorserunt.

34. Pestis et prodigia in Italia. Theodo III. Dux Boiariae moritur. Theodouualda tota Boiaria potitur.

35. Iustinianus moritur. Narses Eunuchus, loco motus in Gyneceum contumeliose detruditur. Eunuchorum origo.

[Note: 1] THeodo tertius, Vto, qui et Oto, Theodoualda fratres Germani, posteaquam parentis funeri ritu patrio iusta fecerunt, Boiariam in treis parteis diuiserunt. Theodo qui maximus natu erat, Nariscos, Regionoburgium, ea loca, quae inferiorem Boiariam vocamus, inter Oenum, et Danubium possedit. Theodoualda Pisonium, Athesinos, montes Oeno continuos, finitima Italiae accepit. Vto Laureacum, Noricum Ripense, quicquid inter Taurum et Alpes, inter Anassum, Danubium, et Oenum amnes clauditur, et Vindeliciam subditam Alpibus, sortitus est. Pontes Oeni restaurauit, a suo vocabulo Vtinum adpellauit, Otingam vulgo vocant. Ibi regiam constituit Vto, atque habitavit: vbi tria flumina confluunt Oenus, Iseniscus, Merena.

[Note: 2] Ea tempestate Francis imperitabat Theodopertus rex pientissimus, filius Theoderici superioris, qui treis annos abte Theodonem Magnum regulum Boiorum terras, et vitam cum regno reliquerat. Theodopertus filiam suam Reginodrudam Theodoni tertio Boiorum Duci despondet, et in matrimonium dat. Iubet deinde ad Boios proficifci diuum Rupertum (de quo iam supradiximus) cum duodecim Mystis, diuinae sapientiae consultissimis: quorum haec nomina fuisse reperio: Gisolarius, Domingus, Maternus, Dignulus, Chunaldus, Isenardus, Gerardus, Ariofridus, Vitalis, Ratharius, Erchanofridus: Soror quoque Ruperti Ariodruda virgo sancta et cordata ad Boios perrexit. Rupertus cum sociis a Theodone Reginoburgii benigne receptus est: priuatim, et publice in concionibus hortari, monere ad sapientiam coelestem non destitit populum Boiorum. Omnique modo intentus, aditum vitae, et veritatis reserauit, et in concionibus huiusmodi verbis disseruit.

[Note: 3] Omnes homines natura duce felices atque beati esse desiderant. Nemo quoad licet, vult falli aut decipi, aut miser esse. Omnes bene viuere expetimus. Quocunque nomine illud summum bonum (quod natura omnes expetimus, et quod adepti, nihil est equidem quod amplius ab homine desiderari queat) siue bona vita, siue felicitas, atque beatitudo nuncupetur, in summo sit necesse est. Verissimum est illud Poetae, tametsi a religione nostra alieni, testimonium, qui in praeclaro opere ita ait:

Pronaque cum spectent animalia caetera terram,
Ille opifex rerum, mundi melioris origo,
Os homini sublime dedit, coelumque videre

Iussit, et erectos ad sidera tollere vultus. [Note: Ouid. 1. Metam.] Animas non interire vel maiores nostri, atque Druides docuerunt. Coelestis nobis est origo: eo spectandum, nitendum est, si infelices et miseri, mortalesque esse nolumus. Eo denique per virtutis, et iustitiae callem redeundum est, ne adpetitus natura nobis insitus frustra sit.

Quamobrem caeremonias deorum vanas plane, fictas, ac falsas esse nemo, nisi indoctus, et incultus negauerit: quae tam multiplices,

tum variae, tam multae ac pugnantes, tam onerosae sunt. Quae non solum statis diebus, et concionibus ad recte, beateque viuendum cultores suos non erudiunt, verum etiam ad scelerosa, impiaque facta, nefando ritu, fenestram impudentissime aperiunt. Dii illi, nocturui lemures sunt: non a vitiis cohibent, sed ad scelera illiciunt. Coelum, vnde superbia depulsi sunt, mortalibus inuident, sub nominibus potentissimorum, clarissimorumque regum sacra sibi commenta sunt prophana, diuinos honores peruersa religione falso sibi vsurparunt: hominumque mentibus, simulata et mentita diuinitate tenebras offuderunt: tum maxime, cum benefacere videntur, nocent.

Multis dominis seruire miseria, et perniciosa est multitudo Imperatorum. Vnaanima infinta corporis inembra regit, incubat: infinita et diuersa hominis munera defungitur, videt, sentit, audit, olfacit, ambulat, intelligit, loquitur, vescitur, potat, lauat, vigilat: ac ne somno quidem quiescit. Et vnus Sol totum mundum lumine collustrat, vices temporum ex vsu naturae meatu suo temperat, cuncta calore fouet atque animat.

Haud aliter vnus coeli Imserator totam molem administrat, astra, coelum, res hominum, atque deorum, mare et terras, variisque mundum temperat horis. Ipse praesens rebus incumbit, incubat, tenebras hominum generi aufert, lucem et vitam largitur. Vera igitur ea solum religio est, quae vna et simplex apud omnes gentes in vniuerso terrarum orbe existit. Vnum rerum Numen optimum maximum adorat, et hominibus aditum ad coelum reserat: viam, qua ad astra itur, patefacit. Haec omnium facillima, et commodissima est. Nil praeciput, nil oneris imponit, quam vt nos in altero cogitemus, ita cum alio agas, quemadmodum agi tecum velis. Et ne alii feceris, quod ab alio pati nolis.

Haec summa est iustitiae, hoc caput est legis diuinae. Satis pie, satis religiose litavit, qui innocentiam Deo authori suo offert. Qui, vt erga pios indulgentissimus pater, ita aduersus impios rectissimus iudex. Ipse praemium, ipse merces iustorum est.

Quibusdam sane cultoribus suis opes, potentiam, regna largitur, ne ea mala, neue beneficia laruarum esse putarentur: plerisque vero pernegat: quae si omnibus condonaret, facile, vt sunt omnes homines procliues natura ad vitia, aut nihil aliud a Deo peterent, et expectarent, aut etiam omnino Deus iminortalis in oblivionem illis in rebus veniret. Quippe divitiae, imperia, honores, et alia huiusmodi omnia, quae caduca, et fluxa sunt, breui dilabuntur, et postremo, vt corpus, intereunt: plerumque scelestos, nunquam bonos faciunt. Saepius fallaci specie amatores decipiunt, ipsisque spinae sunt.

Secundae res animos sapientum quoque fatigant: nedum illi inculti, imperiti, quorum maxima pars est, licentiae et libiaini temperarent. Aduersae res patientiam praestant, quae prima virtutum coelo nos aequat: et militem, fidem seruare Imperatori suo probat.

Supremus ille et singularis largitor Deus, omnium bonorum, Francos cognatos vestros, posteaquam sacra Christiana receperunt, nulli opibus secundos esse voluit. At Romani proceres omnium superstitionum (vt quidam ait) sentina, quod veluti canes rabiosi diuinae iustitiae semper oblatrarunt, crimen lacsae summae maiestatis luunt.

Nec est enim quicquan felicius, ac ditius homine Ghristiano, qui omnia bona sua secum portat, nihil perdere potest, omnia possidet: Christitano nil mali accidere potest, vtpote cui diuinitas praemium, et merces est, haereditas coelum, diuitiae virtutes.

Proinde atros genios, et furias inferis relinquite, veritatem agnoscite, cam religionem capessite, vbi homines pro mortalibus aeterni fiunt: vbi omnes reges, omnes principes, omnes pontifices, omnes sacerdotes, et coelestis aulae ciues erimus.

[Note: 4] Hae atque alia huiuscemodi saepe dicendo diuus Rupertus Boiorum populo persuadet, vt deserta auita superstitione, exploso atque expilato gentili numinum cultu, sapientiam Christianam reciperent, et vnius Dei culmm amplecterentur. Primum Theodo cum filio Theodoperto Reginoburgii aqua coelesti lustratus est: deinde Rupertus in Danubio navibus delatus, vbique confluentibus certatim Boiis mysteria philosophiae

nostrae edidit: atque ita Laureacum devenit: inde per Noricum Vtinum perrexit, ibi Vtonem Ducem sacro lauacro, Theoualdam Pisonii abluit.

[Note: 5] Vtini tum, atque Reginoburgii Christo Deo, eius genitrici prope praetoria principum, templa extruuntur, a Ruperto consecrantur, vtrunque adhuc sacellum, aediculaque vetus vocari solet. Post haec per omnes Boiorum regiones sacrae aedes passim aedificantur, et a Ruperto Et foeiis dedicantur: Vt Velteburgii, haud longe a patria mea, et extra maenia Reginoburgensium Diuo Georgio, tutelari Christianorum militum numini, tum templa inaugurata sunt. Quaedam. D. Martino, Maximilianoque dicata: ea adhuc monstrantur.

[Note: 6] Pontificiam aedem Ruperto monstratore propter lacum Valerium [Note: VVablersee.] apud Noricos, vbi Phiscam [Note: die Fisoba.] amnem effundit, Reguli Boiorum extruxere, iuxta Cucullas, [Note: Zu der Gugel.] vetustissimam Romanorum Coloniam (cuius etiam Eugipius mentionem facit) octaginta amplius ibidem vectigalia pensitare Ruperto imperant. Fuere autem Cucullae Norici superioris oppidum iuxta Alpes Gauzonem, [Note: Gaisberg.] atque Luduzonem [Note: der Luog.] in pago Atergea [Note: Aterge.] et propter Phiscam amnem: vbi post fata Attilae Martianus sacerdos, et Seuerinus locustas carminibus, suppliciisque deorum fugarunt.

[Note: 7] Maiores nostri religiosissimi mortales, viua Dei simulacra, et temolanos esse existimarunt, et pro vero habuerunt: mentes nostras penetralia, pectora sacraria: corda aras esse spiritus coelestis: illa non auro, pictura, aut pecunia, rebus nimirum prophanis, ac quibus vera sacra pollui solent, sed iusticia, modestia, benignitate, et liberalitate in pauperes, pietateque excoluerunt. Certique in hac vita nequaquam se habitare, sed peregrinari duntaxat: non sumptuosas, aut magnificas aedes, nec sibi, nec superis construxerunt: perangustis delubris, ac domibus, quae iniuriam coeli arcerent, contentos fuisse, compertum habeo. Nihil pompae datum est, pietatem magnifice coluerunt. Nihil voluptati oculorum indulsere, paupertatis amatores, non luxus, aut diuitiarum admiratores Cuncta necessitate metiti sunt. Nulla tum auaritia, aut ambitio: concordia maxima erat, victus et amictus in diuitiis computabantur.

[Note: 8] Saeerdotes pii, casti, diuinae sapientiae vacabant. Populus sacerdotibus decimas dustribuebat. Sacerdotes cum pauperibus, et egenis, quorum nomina scripta habebant, aequo partiebantur: quenquam enim egere atque mendicare pati, summum eo tempore flagitium habebatur. Quod si nostro seculo Christianorum animi virtus, vti decet, valeret, aequabilius, ac constantius res humanae sese haberent: neque aliud alio ferri (vt ait nobilis Historicus) neque mutari ac misceri omnia cerneres. Et profecto si nobis bonarum rerum tanta cura esset, quando studio aliena, ac nihil profutura, multum etiam periculosa petimus, sapientia Christiana floreret, neque regeremur magis casibus, quam regeremus casus. Res iam pridem, et pietatem perdidimus, vtinam vmbram rerum teneremus. Virtuti nullus est honos. Inuicem inuidere, floccifacere, mordere clanculum, fraudare, fallere, longinqua consuetudo est: nihil pensi, nihil sancti habere, aliena intercipere, vultum bonum simulare magis, quam praestare, summa prudentia adpellatur. Iam ipsa pietas, stultitia est.

[Note: 9] Sed ad id, vnde diuerti, regredior. Principes Boiorum, vbi philosophiam Christianam receperunt Romanos omnes, quos adhuc captiuos, et seruos inter ergastula, et in agris, veluti, mancipia, et pecora exercebant, Diuo Ruperto deprecatore soluunt, liberosque in Italiam abire permittunt.

[Note: 10] Inuenere sub idem tempus Salinas in Norico. Iuuauiam Romanorum olim Coloniam, denuo aedificari iubens, a Salis prouentu Saleburgium vocant. Vbi templa duo viris, et sacris foeminis dedicarunt. Virginum maxima diua Ariodruda fuit, soror D. Ruperti. Pontificiam sedem eo transferunt, Rupertum migrare praecipiunt. Accolae circumcirca ad decem millia passuum pascere illum, cum tribu sua, iussi. Ratharius Reginoburgensibus Pontifex datur. Laureacensi templo Gerardus praeficitur, Boiorum maximus Pontifex, et Archiepiscopus nuncupatur.

Diuum tum Ingenuinum Sabonensem, qui nunc Brixinensis est, antistitem fuisse reperio.

[Note: 11] Dum haec in Boiaria geruntur, in Italia Amalouinda (vt supra diximus) mortuo patre Theodorico, Regnum suscepit Ostrogotorum, cum filio Adalarico, decem duntaxat annos nato. Qui vt bonis artibus, moribusque institueretur, eruditis senibusque grauissimis a matre commissus est. Id aegre tulerunt Gotorum proceres, ad Reginam vociferantes veniunt: Non placere Gotis Regem in vmbra scholae sub magistrorum, et senum ferula obsolescere: Decere magnum Regem arma, equos tractare, muneribus bellicis excitari, non sub somniculosis senibus, et ignauis literatoribus, libris et calamo impallescere, metuque, segnicie, et socordia frangi, atque torpescere: hisce animum, et corpus eneruari: illis robur, et peritiam ali. Nec ob id factum regem, vt ludimagister populum literas doceat, sed vti bello, armis tutetur, atque defendat.

[Note: 12] Regina quamuis ingentis animi esset, non ausa tamen refragari, filio libenus viuendi potestatem fecit. Ipse igitur cum aequalibus noctes, diesque ganeis, stupro, corporis gaudiis deditus, lasciuire, potare, scortari insuervit, vt sunt ingenia adolescentu in procliuia ad luxum: maxime vbi opes, aetas, assentatores perniciosisimum principibus genus, ad huiusmodi voluptatum illecebras impellunt. Ira Adalaricus nimio luxu aegritudinem contraxit letalem, periitque anno aetatis duodenicesimo.

[Note: 13] Mater eius orbata marito, et filio, ne orbiras contemptui esset, Theodatum amitinum suum, filium Amalofredae consortem matrimonii, et regni adsciscit. Sed homo omnium ingratissimus, ignauissimusque Theodatus, immemor tanti beneficii, vbi ipse gubernacula rerum adeptus est, vxorem in balneo extinxit. Gotorum plerique inde infensi regi, iniquissimo tale facinus perpetiebantur animo.

[Note: 14] Instinianus Imperaror vbi haec accepit, ratus oportunum tempus liberandae Itatiae aduenisse, expeditionem Italicam meditatur. Incitabat Augustum felicitas Imperii. Nam Persas, Parthos, victricibus signis trans Euphratem submouerat: Africam et Carthaginem domitis Vandalis, capto Gilomaro horum Rege (cuius in secundo libro mentionem feci) Romano restituerat Imperio. Diuersis idcirco locis Gotos inuadi iubet, Belisarium Consulem in Italiam: Mundum ducem in Dalmatiam aduersus Ostrogotos cum copiis mittit. Belisarius Siciliam primo invasit, eandem victis pulsis Gotis recuperauit.

[Note: 15] In Dalmatia resaduersae fuere Romanis. Mundus cum Mauritio filio caesus est a Gotis. Sunt autores, fatidica Sibyllae carmina pronunciata esse, quorum sententia, periturum cum prole sua Mundum, vbi Africa denuo armis Rotnanis recepta foret. Hoc Sibyllae vaticinium plerosque mortales conterruerat, qui anxii, tabefactique metu, excidium orbi terrarum imminens expectabant. Verum exitus et nex Mundi ducis, filiique sui docuit, probauitque huiuscemodi vaticinia tam obscura, ambiguaque esse, quam fallaces sunt eorum artifices atrigenii.

[Note: 16] Constantinus deinde bello Dalmatico praeficitur. Gryppo dux Gotorum inde pulsus man Rauennam delatus est. Belisarius iussu Iustiniani in Italiam solvit ex Sicilia. Omnis ea ora ad Imperatorem deficit a Gotis: sola Neapolis Belisario portas clausit: sed a Belisario obsessa, et expugnata est.

[Note: 17] Goti perfidiam, et socordiam Theodati exosi Vitigisum Regem creant. Theodatus dum Rauennam aufugit, occisus est. Vitigisus Romabum populum, Agapetum Pontificem Maximum iureiurando sibi diuincit: Inde Roma Ticinum ad contrahenda vndique auxilia proficiscitur. Foedus cum Theodoperto Rege Germaniae et Ducibus Boiorum facit. Massiliam, et Galliam Narbonensem Germaniae regibus concedit, quos Imperator Iustinianus missa pecunia in Gotos concitarat. Nam Boios ex vsu suo auxilia, nunc Imperatori vendidisse reperio.

[Note: 18] Belisarius interea Romam infesto intentoque exercitu procedit. Romani fracta fide a Gotis desiciunt: Belisarium cum copiis in Vrbem recipiunt. Vitigisus Romam contendit, eam arctissima claudit oblidione menses quatuordecim.

Syluerius Romanus Pontifex, quod cum Gotis sentire videbatur, in exilium actus est. Itidem Maximus, (pronepos Maximi, qui Imperium post Valentiniani tertii mortem arripuerat) Vigilius a Belisario Romanis Pontifex datur.

[Note: 19] Sub idem tempus Ariminum, Ancona, Comum, Bergomum, Mediolanum, et aliae complures vrbes a Gotis ad Imperatorem desciuerunt. Vitigisus a Theodoperto rege Germaniae, et Ducibus Boiorum auxiliares copias ex pacto accersit. Narses quoque Eunuchus Quaestor, et intimus Iustiniani, auxilia Germanorum emit, cum Herulis, et aliis Germaniae populis, qui Hirulis, accolunt, in Italiam venit. Sed continuo inter duces Belisarium, et Eunuchum discordia oritur: quisque in se summam rerum trahebat.

[Note: 20] Decem tum millia Germanorum a Theodoperto rege in Italiam ex foedere missa sunt Gotis. Hi coniunctis copiis obsedere Mediolanum, Iustiniani miles non ausus fuit transire Padum: nam et duces dissentiebant: castrisque disiunctis bellum gerebant. Mediolanum a Germanis capitur, solo aequatur: qui arma ferre potuerunt, omnes trucidati sunt. Mulieres, pueri, senes dati Theodoperti regis Germaniae copiis auxiliaribus: civium triginta millia caesa sunt. Belisarius rem omnem literis ordine Iustiniano aperit. Narses ab Italia in Graeciam revocatur.

[Note: 21] Theodopertus rursus, et cum eo duces Boiorum cum octoginta millibus in Italiam pergunt: Ticinum Padumque tranant, castra Belisarii expugnant. Gotis quoque illorum aduentus formidolosus fuit. Verum ea regio crebris cladibus adtrita grauiter erat. Theodopertus penuria commeatus simul, pestilentia saeuiente coactus, pluribus amissis, cum reliquiis domum reuertit. Vitigisus soluta obsidione Romae, Rauennam intravit, ibique a Belisario obsessus est. Theodopertus factis induciis, legatos Raucnnam mittit, qui quinquaginta millia miltum Gotis polliceantur, si Theodoperdum socium dominationis in Italia Goti admiserint. Belisarius quoque dolo aggressus Vitigisum, ei persuasit, vt se Imperatori traderet: ductusque est a Belisario Byzantium.

[Note: 22] Interim Goti Hyldebrandum ducem Veronensem regem eligunt: ipse omnes vrbes trans Padum, et Venetiae recuperauit. Nam auaricia Praetorum Imperatoris, Italorum animos ab Iustiniano abalienauit. Hyldebrando regi extincto Araricus succedit: Hic quinto mense regnum cum vita finiuit, intra biennium duobus regibus Gotorum sublatis. Totila omnium consensu, et fauore, Taruisii antea Rector, nepos ex fratre Hyldebrandi, rex salutatur. Veronam pulsis copiis Imperatoris, eodem die recipit: duces Iustiniani vbique vicit: pleraque Hetruriae oppida caepit: maenia Beneventi diruit, Neapolim obsedit, recepitque cum Apulia, Lucania, Calabria: terra marique copias et classem Imperatoris superauit.

[Note: 23] Ad diuum Benedictum Richonem ab armis, cultu regio praemittit: cum Volone, Ruderico, Blidino purpuratis: aulicoque famulitio subsequitur, de regno, et rebus suis consultaturus. Se Roma potiturum, nouem annos regnaturum, decimo moriturum audit. Perusia septem annis ab Totila obsessa, fame expugnata. Floridus Episcopus vrbis capite truncatus. Corbonius Populonii Episcopus vrso obiectus. Aquina vrbs vacua relicta ob arma hostium, et pestilentiam. Goti ob iusticiam Totilae inualescebant: Iustiniani duces ob auariciam innisi etiam suis erant. Milites defraudati stipendiis vrbes relinquere, ac pugnare recusabant.

[Note: 24] Sub hoc tempore Vto Tetrarches, et regulus Boiomm, anno octauo post mortem Theodonis parentis sui decessit. Theodo frater eius regnum recipit cum filio Theodoberto. Fuitis annus a Christo seruatore nostro nato quingente simus, super quintum et quadragesimum.

[Note: 25] Subsequenti anno Belisarius in Italiam rediit, Polam prinio, deinde Rauennam appulit. Considerato Italiae statu, Iustiniano scribit, nisi auxilia Hunnorum, et aliorum Germanorum adsciscat, Gotos insuperabiles esse. Inter haec Totilas Romam obsidet, capitque sextodecimo Calendas Ianu arii, Anno Christianae salutis quingentesimo, duodequinquagesimo. Totila bona omnia militibus condonat: caeterum corpora esse libera edicto sanxit: Inde legatos cum mandatis Neoromam

ad Iustinianum ire iubet, postulabat ab Imperatore Italiam, foedusque, quemadmodum sub Imperatore Anastasio, et Theodorico rege fuisset. Quod si non impetraret, minabatur Totila, se Vrbem, quam retinere non posset, nomenque Romanum excisurum. Iustinianus respondit: Belisarium in Italia esse, cui res Italicas commisisset.

[Note: 26] Totila igitur vbi postulatis Imperator non annuit, Vrbem Romam euertere decreuit. Moenium partem maximam pluribus locis solo aequat Capitolium incendit: omnes ciues cum coniugibus et liberis vrbe excedere iubet. Plebs per oppida Campaniae dispersa est: Senatores patriciosque Totila secum pro obsidibus retinuit. Inde aedificiis ignis immissus est: incensam omni parte Romam Gotus vacuam reliquit. Tredecim dies incendium emicuit: Fuit Vrbs Roma amplius quadraginta diebus in ea solitudine, vt nec mulier quidem, nec vir quisquam in ea fuerit.

[Note: 27] Eo tempore obiit Theodopertus rex Francorum siue Germaniae: qui tres duces Bucelinum, Amingum, Lutherium in Italiam aduersus Romanum Imperatorem cum copiis abire iussit. Bucelinusque cum Francis in Campania Fundense contubernium ab Honorato in Samnia extructum (cuius praesul secundus erat diuus Libertinus) quod ditissimum ingentes pecunias possidere ferebatur, diripere conatur. Ipsi Franci sub hoc tumultu rerum per Italiam armis vagati sunt, praedamque ingentem Theodoperto in Germaniam miserunt. Succedit Theodoualda filius annos septem.

[Note: 28] Euersa vrbe, Totilas in Lucanos, Calabrosque castra mouet. Belisarius vacuam vrbem occupat, celerius omnium opinione fossa, vallo, aggere, turribus ligneis, partem vrbis munit: nam tota instaurari non potuit hactenus. Totilas adest: sed repulsus Tibur discedit. Belisarius in Graeciam ab Imperatore revocatur. Totila Romam obsidet, capit, ita vno anno Roma caput mundi, gentiumque domina, ter capta est. Totilas mutata mente, reuocatis vndique ciuibus, Romam instaurare decreuit, atque firmare: deinde ad Siciliam pergit. Germanus patruelis Iustiniam ducta Amalouinda nepte Theoderici, quo animos sibi Gotorum conciliaret, Dux belli Italici a Iustiniano declaratur. Cum in Illyrico necessaria tantae expeditioni comparat, Venedorum portio, qui et Sclaui, transmisso Danubio, prouincias Romanas Liburniam, Dalmatiam inuadunt, adhuc possident, ab ipsis Sclauonia, et Venedorum Marchia vocatur. Territus Iustinianus Germanum retro Byzabtium tendere iubet.

[Note: 29] Narses deinde Eunuchns Italiae praeficitur. Hic distributa ingenti pecunia Germanis accolis Dabubii: Longobardos, Herulos, Boios, Hunnos, Gepidas secum in auxilia traxit: Totilam praelio occidit, decimo potestatis anno regnum cum vita finire cogit. Simili fato Theiam Regem successorem Totilae extinxit: Bucellinum, Amingumque duces Theodoualdae regis Germaniae fudit, interfecit. Lutherius tertius dux, dum praeda onustus in Germaniam redire parat, inter Veronam, Tridentumque propter lacum Benacum naturae concessit. Tota Italia cum vrbe Roma a Narsete recipitur, et post annum septimum, atque septuagesimum Romano adseritur Imperio. Administrauit Italiam, Vrbemque Romam Narses annis sexdecim. Finitum hoc betlum Geticum anno duodeuicesimo, qui fuit liberati orbis annus quingentesimus, quinquagesimus quintus.

[Note: 30] In Germania tum Theodoualda pronepos Ludouici Magni regis Francorum, defunctus est. Lutharius primus superstes fratribus, et nepotibus suis tota potitur Francia. Germaniae, et Galliae rursus ad vnius potestatem redactae sunt. Lutharius cum ducibus Boiorum per Turogos praefectus aduersus Saxonas, ad Visurgim vsque amnem penetrauit. Ipse paucis post annis naturae concessit, cum vnum, et quinquaginta annos regnasset. Imperium Francorum quatuor eius filii diuisere in Tetrarchias: quarum singulae instar regnorum fuerunt. Gotoramus Aureliam, Burgundiam: Heriobertus Lutetiam Parisiorum possedit: Suessonum Augusta, Gallia Belgica secunda a Scaldi flumine ad Sequanam Hylperico Regnum Rhemense, quod et Mediomatricum est, Segiberto traditur Portio huius regni Aquitania, Turones, Germaniae, Gallia Belgica prima fuerunt.

Austriam quoque vocari reperio, sicut superiora Vestriam: hoc Occidentale Imperium, illud Orientale valet lingua Germanica: etiam nunc in vsu sunt ea regionum cognomina, a situ, et coeli cardine indita. Verum Celtici scriptores ignari linguae Francae, Neustriam atque Austrasiam corrupte, vti fit, nuncupant.

[Note: 31] Porro Hunnorum gens, quae ad vtramque Dabubii ripam, infra Anassum amnem, in ea regione, quam nunc Austriam nominamus, medii inter Boios, et Longobardos consederant, audita morte Lutharii, in Franciam antiquam, et Turogos arma mouent, ferro, flamma, praeda omnia deuastant. Segibertus rex Francorum, Theodoualda, et Theodo duces Boiorum copias cogunt, illos finibus suis pellunt. Interim Hylpericus frater Segiberti regis Rhemos vrbem occupat. Segibertus domitis Hunnis in fratrem arma mouet, ablata recipit.

[Note: 32] Hunni redintegratis viribus, rursus in superiores regiones irrumpunt. Segibertus rex Francus, reguli Boiorum, hostibus armati obuiam procedunt, sed impetum Hunnorum nec Franci, nec Boii ferre potuerunt. Rex Segibertus terga vertit. Theodo et Theodoualda Boiorum praesides in hostium potestatem viui venerunt: captique a Cacano (ita enim regem suum Hunni Abaresque appellabant) cuidam praepotenti Hunno traditi sunt. Hic ingentibus pollicitationibus, et praemiis Boiorum corruptus, duces clanculum liberos, dimisit: atque ipsi coactis denuo copiis, in Hunnos de improuiso irruunt, Cacanum capiunt. Deinde aequo iure perpetuum foedus Segibertus, et Boii cum Hunnis, et Abaribus fecerunt.

[Note: 33] Celebres tum fuere Priscianus Caesariensis, Grammaticus insignis Constantinopoli. Arator Poeta Romae res gestas Legatorum Christi versu heroico celebrauit, dedicauitque Vigilio Pont. Romario, Venantius Honorius Clementianus Fortunatus Taurisio oriundus, Episcopus Pictonum, ad diuum Gregorium magnum Pont. Max. vndecim libros carminum scripsit: libri secundi oda tertia est Hymnus, cuius initium est.

Salue festa dies toto venerabilis aeuo,
Qua deus infernum vicit, et astra tenet.

Eadem enim tempestate, vt ipse Fortunatus refert, tranauit Drauum, Muram, Oenum amnes: profectus per Aguntum, Breones, Boiariam, Lycum, Rhenum, Germaniam.

[Note: 34] Sub idem quoque tempus grauissima lues in Italia, vsque ad limites Boiariae saeuit, turmae bellantium visae, et tubae auditae sunt in coelo. Inter haec Theodo dux Boiorum anno ab humano genere seruato quingentesimo sexagesimo quinto decessit. Ipsum cum vxore Saleburgii aiunt esse humatum. Theodoualda minimus natu caeteris fratribus superstes, tota potitur Boiaria:

[Note: 35] Eodem tempore Imperator Iustinianus morbo adfectus, non compos mentis, Byzantii obiit, declarato prius Iustino nepote ex filia Caesare Herminigyldus Vessogotorum rex, filius Leuigildus Richaridus alter filius ab Leandro ab Arriana impietate conuertuntur ad pietatem veram. Apud nouum principem (vti fit in Aula (Narses Eunutchus authoritate, qua valuit apud Iustinianum, caruit, non solum amotus est administratione, et successor ei Longinus datus: verum a Sophia Augusta quoque contumelia insigni adfectus est. Reuocauit Augusta Narsetem ad muliebria munera in Gyneceon, vt colo purpuram neret, pensa inter virgines partiretur. Nam Narses eunuchus erat, quod nomen a seruandis cubilibus et mulieribus custodiendis deductum esse volunt: id etiam Claudianus docetscribens.

Nam his solae Reginae vsae sunt. Prima Semyramis Regina Assyriorum hos fecisse fertur. De quibus idem Claudianus ita refert:

Hos fecere manus, seu prima Semyramis astu
Assyriis mentita virum, neu vocis acutae
Mollicies, leuesque genae se prodere possent:

Hos sibi coniunxit similes, seu percita ferro.
Luxuries vetuit nasci lanuginis vmbram,
Seruatoque diu puerili flore coegit
Arte retardatam Veneri seruire iuuentam.

[Note: 36] Narses nimis impatienter tantam ignominiam ferens, dixisse fertur: Ego quidem talem telam Augustae ordiar, quam admodum difficilem textu fore ipsa sentiet. Inde Eunuchus Theodoualdam ducem Boiorum conterminum Italiae contra Romanos haud difficulter concitat.

CAPVT IV. Thessalonus I. et Theodopertus patrueles Duces Bauariae. Diuus Columbanus in Boiaria. Garioualda Rex Boiorum ab Hildeberto Rege Francorum pellitur, Thessalonus exclusus restituitur. Regni Longobardici initium.

1. Theodouualda vrbes Italiae inuadit, mox tamen mortuus filium Thessalonum, et Theodonem, filium Theodonis III. successores relinquit, qui Boiariam inter se diuidunt.

2. Longobardi Narsete incitante sedes suas in Pannonia Hunnis cedunt, Italiamque variis malis afflictam occupant, et regnum Longobardicum fundant. Eorum saeuitia.

3. Gummorit crudelissimus Longobardorum Dux. Gregorii verba de calamitatibus illius temporis.

4. Diuus Columbanus. VVeltenburgium exstructum. Artobrigae rudera. Visundus primus Abbas. VVeltenburgi filius Thessaloni ab apro interfectus.

5. Bellum inter Hilpericum, Gutoramum ab vna; et Segibertum Reges Franciae ab altera parte. Thessalonus Segeberto assistit. Segebertus dolo Fredegundae a percussoribus transfugis interemptus, eius filius Hildebertus II. succedit.

7. Theodoperti filius Gariouualda ficta Thessaloni morte solus Boiariam occupat, Regem se appellat, et pro firmandis viribus Longobardos affinitate iungit. Theodelinda.

8. Thessalonus apud Hildepertum exulat. Hildepertus Gariouualdam vincit, Thessalonum Boiariae praeficit. Theodouualda cum filio Guntholdo et Theodelindo in Italiam elabitur. Vtarius Rex Longobardorum moritur.

9. Gregorius Pontifex Longobardorum. Vandali Illyricum irrumpunt, Calamitates eius temporis.

10. Theodelinda a Longobardis Regina electa, Agilulphum regni thalamique consortem nominat, foedus cum Gutoramo et Hildeberto init.

11. Theodolindae virtutes. Ab ea Longobardi emolliti, ad Religionem Christianam perducuntur. Frater Theodolindae Guntholdus Dux Astensis factus.

12. Thessalonus Venedos debellat. Venedi denuo insurgunt Boiosque caedunt, Histriam inuadunt. Thessaloni et Hildeberti mors.

[Note: 1] THeodoualda vrbes Italiae cis Padum sibi proximas inuadit, ac in obsequium redigit: idcirco a plerisque Regem Italiae vocari inuenio. Post paucos tamen dies rebus humanis excessit, anno Christianae salutis quingentesimo, sexagesimo septimo: regnauit annos vnum et triginta. Eius filius Thessalonus et Theodopertus filius Theodonis tertii, patrueles Boiariam aequis legibus partiuntur. Ea pars Boiariae, quae ab Oeno ad Lycum inde ad Francos veteres, Boiemiamque porrigitur, Thessaloni: reliquum trans Oeni fluenta, inde vsque ad Hunnos, Venetos, Italos, Theodoperto euenit. Atque hi reguli (a quibus post mortem Theodoualdae Itali defecerant) cum Longobardis societatem amicitiamque ineunt.

[Note: 2] Boiis fauentibus: anno subsequenti mortem Theodoualdae, Longobardi invitati a Narsete, in Italiam cum vxoribus, et liberis commigrant. Pannoniam quam reliquere, Hunnis et Abaribus, ab Occidentis ora conterminis, ea lege concedunt, vti Hunni hisce locis rursus cedant, si Longobardi remigrare cogantur. Vix a bellorum procellis respirarat misera Italia, vehementiore continuo turbine inuoluitur. Truculentior oritur tempestas: acies igneae visae in coelo stragem portendebant. Diuus Gregorius orbi finem imminere, et diem illum maximum Christi instare opinabatur, fames quoque adflixit: pestilentia in inguine, vt adhuc solet, percutiebatur tenella illa pars. Longobardi nemine obstante Italiam inuadunt. Paulus Aquileiensis patriarcha aufugit. Templa Christi euersa sunt, sacerdotes occisi, ac Monachi pedibus in crucem acti. Hostes templa Monachorum vi irrumpunt, diripiunt, Monachos gladio obtruncant, arboribus suspendunt. diaconi capite truncati. Vulgus et agricolae, quod caput Caprae consecratum adorare, imolare diis, et de carnibus immolatis diis vesci nollent, interempti sunt. Praeter Rauennam, et Romam, Italia sub Imperium Longobardorum redacta est: adhuc ab ipsis Lombardia vocari vulgo solet.

[Note: 3] Gummarit crudelissimus dux Longobardorum, eo tempare, dum intrant Italiam, cuncta vastauit. Ecclesia sancti Laurentii ab illis incensa, diaconi capti, sacerdotes occisi, quamuis sanctissimi (teste Gregorio) fuere. Longobardi enim nimium crudeles ad spectacula mortis concurrebant. Sed audi si libet, verba D. Gregorii de hac calamitate. Quid est iam rogo, quod libeat in hoc mundo? Vndique luctus aspicimus, vndique gemitus audimus, destructae vrbes, euersa, castra, depopulati sunt agri, in solitudinem terra redacta est. Nullus in agris incola, pene nullus in vrbibus habitator remansit, et ipse paruae humani generis reliquiae adhuc quotidie sine cessatione feriuntur, et finem non habent flagella coelestis iustitiae: quia nec inter flagella directae sunt actiones culpae. Alios in captiuitatem duci: alios obtruncari, alios interfici videmus. Quid est ergo quod in hac vita libeat fratres mei? Si et talem ahhuc mundum diligimus, non tam gaudia, sed vulnera amamus. Ipsa autem quae aliquando mundi domina esse videbatur, qualis remanserit Roma conspicitis: immensis doloribus multipliciter attrita, desolatione ciuium, impressione hostium frequentiaruinarum. Vbi iam Senatus? vbi populus? Omnibus secularium dignitatum ordo extinctus est in ea, et vacua ardet Roma. Haec perpessa est a Longobardis Ecclesia, Italia atque Roma. Idem Gregorius Dialogorum libro secundo, de Roma. Vaticinium vetus est: Roma a gentibus non exterminabitur, sed tempestatibus, coruscationibus, et turbinibus, a terrae motie fatigata marcescet in semetipsa. Et profecto (subdit Gregorius) inhac vrbe dissoluta moenia, euersas domos, destructas Ecclesias turbine cernimus, eiusque aedificia longo senio lassata, quia ruinis crebrescentibus prosternuntur, videmus. Idem diuus Gregorius etiam nocturno Martyrum responso, asseruit, finem mundo, vniuersaeque carni instare. Inuulgauit scriptis, et praedicauit regnare Antichistrum. Praestat verbis talis, viri vti: Mox terribilia in coelosigna, hastae, acies, ignes ab Aquilonis parte videbantur. Mox Longobardi gens esfera in nostras ceruices grassataest. Humanum genus, quod in hac terraprae multitudine nimia, quasi spissae segetes exierat succisum: arua, vrbes depopulatae, euersa castra, concrematae Ecclesiae, destructa sunt Monasteria virorum, atque foeminarum. desolata ab hominibus praedia, atque omni cultura destituta: in solitudine vacat terra, nullus hanc possessor inhabit at: occupauerunt bestiae loca, quae prius multitudo hominum tenebat. Et quid in aliis mundi partibus agatur, ignoro: in hac terra, in qua nos quidem viuimus, finem suum mundus non iam nunciat, sed ostendit.

[Note: 4] Sub idem tempus Diuus Columbanus ad Boios, Venedos petiturus, perrexit. Decreuerat aperire Venedis religionis Christianae mysteria. Thessalonus anno a nato Christo Quingentesimo septuagesimo quinto in ripa Dabubii (vbi olim Artobriga Colonia Romana, harum regionum maxima fuerat) contubernium Monachis condidit: VVeltenburgium adpellamus. Ab Aquilone Danubius, ab Austro, et Orientis ora vndique praeruptae rupes cingunt, ab Occiduo cardine vnus aditus patet: sed quem vix singula plaustra permeent. Extant ibi vestigia Artobrigae, quae satis supra in secundo libro

explicauimus VVeltenburgii primus Antistes fuit Visundus. Obscura fama manat, ibidem Thessaloni filium ab apro in venatione percussum, interiisse. Monumentum huiusce rei esse aiunt, regulum apro depictum inspecularibus adyti.

[Note: 5] Nihil peruicacius est libidine dominandi, nihil perfidius societate regni. Hylpericus rex Francorum regnum fratris sui Segiberti inuadit, vrbes in Aquitania vastat, euertit: templa incendit, sacerdotes interficit, coenobia diripit, virgines stuprat, cum fratre Gutoramo conspirat. Segibertus accitis Germanis transrhenanis, Thessalone Duce Boiorum, vim vi pulsurus, aduersus fratrem Hylpericum arma mouet. Theodopertum filium Hylperici praelio occidit, Suessonum Augustam, Parisiorum Luteciam, aliasque Hylperici vrbes occupat. Hylpericus cum filiis, et vxore Fredegunda Tornacum fuga elabitur, ibique se munit. Segibertus ad se Luteciam Brunhyldem vxorem cum filio Hyldeberto adduci iubet. Deinde praemissis copiis, ad obsidendum Tornaci Hylpericum fratrem contendit. Huc omnes, qui prius Hylperico parebant, ad Segibertum conueniunt, in eiusque verba iurant. Sed fraude Fredegundae Vxoris Hylperici a duobus perfugis Segibertus nihil minus metuens, quippe ab eisdem fratris consilia explorans, confoditur. Exercitus sine duce, quo quemque timor tulit, fuga dilapsus est. Brunhylda capta, Hyldebertus impubis imminenti periculo ereptus, a Gundoualda duce in Germaniam abducitur: in Mediomatricum vrbe rex salutatur, octauo Calendas Ianuarii.

[Note: 6] Dum haec in Galliis geruntur, Theodopertus regulus Boiorum ex hac vita migrat. Quo tempore et Imperator Iustinus, cum Tiberium Constantinum Thracem adoptasset, obiit. Hic cum septem imperasset annos, Mauritium generum suum successorem habuit, anno Christi. D. LXXXIII. teste diuo Gregorio. Quem, cum viginti imperasset annos, Focas occidit, et is octauo Imperii anno ab Eraclio in terimitur.

[Note: 7] Porro Theodoperti filius Garioualda Segiberti mortem diuulgat, Thessalonum simul periisse dictitans. Deinde ducatum Boiariae intercipit, Boios in sua verba iurare cogit, et quo Augustior foret (contempta Hyldeberti pueritia, Hylperici, Gutorami regum Franciae ignauia, quod stupris luxuque perditi, mutuis insuper seipsos vulneribus conficerent) Regem se adpellat. Deinde vt opes firmaret suas, Longobardorum proceres affinitate sibi iungit: dat in matrimonium Euino duci Tridentino filiam, alteram Theodolindam nomine (muliebris sexus vnicum decus, ad quam diui Gregorii Magni extant Epistolae) Vthario regi Longobardorum despondet. Qui fama sponsae motus aulam soceri cum paucis incognitus venit: visa sponsa, nemini agnitus, rursus abiuit.

[Note: 8] Thessalonus domo apud Hyldebertum exulauit. qui vbi adoleuit, Argentorati (Strassoburgium est) copias cogit, cum exercitu in Sueuiam venit, vbi Landofredum rebus deturbat, Vncilenumque Sueuis imponit. Inde in Boiariam proficiscitur, Garioualdam superat, Thessalonum restituit, Boiariaeque praeficit, qui se ducem non regem nuncuparet. Theodelinda filia Garioualdae Regis Boiorum, cum fratre Guntholdo in Italiam fuga elabitur, in agro Veronensi honorifice, non vulgari gaudio ab Vthario excipiuntur. Vtharius continuo Theodelindam vxorem ducit et legatos cum mandatis ad Gotoramum, et Hyldebertum reges Francorum mittit, pacem et foedus postulabant perpetuo. Nihil enim vtilius concordia, et societate, et Longobardis, et etiam Francis, quo tuti forent, esse asseuerabant: vtramque gentem ex Germania oriundam inter hostes suos habitare. Interim Vtharius rex Ticini moritur.

[Note: 9] Hisce temporibus nempe anno Christi D XCI. diuus Gregorius Pontifex, non Romanorum (vt ipse inquit Ioanni patricio consuli) factus est, sed Longobardorum. Et tum Sclauorum gens, quae et Venedorum ex Germania Magna oriunda, transgressa Danubium, irruit in Illyricum, quemadmodum scribit Diuus Gregorius ad Iouium Illyrici praefectum, Mauritii Augusti anno septimo, quemadmodum et Episcopis Illyrici scribit divus Gregorius, praecipit, vt edicto Augustali obediant, Episcopos ab hostibus pulsos pascant. De calamitatibus horum

temporum, quas Illyrici a Venedis, Itali a Longobardis Germaniae nationibus perpessi sunt, verba D. Gregorii huc transferre placuit. Mulieres cum viris ad insulas confugere, Longobardorum saeuitiem declinantes. Ipse Gregorius Episcopatus alio transfert ob Longobardos.

[Note: 10] Longobardi destituti rege, ad tutelam muliebrem confugiunt. Ad reginam (tanta indoles in Theodelinda erat) frequentes conueniunt. Quod felix, faustum, prosperumque sit (inquiunt) Longobardis, et tibi Theodelinda, salutem, fortunam, coniuges, liberos omnium nostrum tuae fidei tradimus, atque committimas, Tu pro tua summa sapientia, principem coopta, qui tuus coniux, noster vero rex sit. Theodelinda ex omnibus Agilulphum ducem Taurinorum cognatum Vtharii absentem delegit: ipsumque nihil tale sperantem accersit. Venerabundum sibi apparentem, thalami simul, et regni consortem nuncupat: inde nuptiae regio apparatu Mediolani fiunt. Euinus dux Tridentinus, cuius vxor soror Theodelindae erat, in Germaniam, et Gallias ad Gutoranum, et Hyldebertum reges legatus iuit: foedus perpetuum cum Francis ictum est.

[Note: 11] Fuit sane Theodelinda egregia, et perliberali facie, singularisque prudentiae, et rarae pietatis in Christum, vltra captum muliebrem, foemina: sicuti in Epistolis, quas ad eam dedit diuus Gregorius Magnus, Pontifex Max. lego Ipsa gentis ferocissimae animos bonis artibus inflexit, atque armorum dissuetudine mitigauit. Et vt religionem nostram reciperent, cum Romanis Imperatoribus foedus facerent, pacem depositis armis seruarent, sua prudentia, atque virtutibus persuasit. Omnium gentium annalibus eam notissimam esse video. Guntholdus frater Theodelindae, filius Garioualdae Regis Boiorum, ducatu Astensi a sororis marito donatur. Haud ita longo post tempore eius filii, nepotes, pronepotes, quemadmodum paucis referam, potiti sunt Italia, et regno Longobardorum.

[Note: 12] At Thessalonus Boiorum Regulus, iussu et mandato Hyldeberti Regis Francorum, et Germaniae contra Venedos ab Orientis ora Boiis conterminos, arma mouet: Venedos superat, perdomitat: cum ingenti captiuorum numero praeda maxima victor reuertitur. Sed Venedis rursus, vbi Thessalonus domum rediit, Boiorum ac Francorum iugum detrectantibus, duo millia Boiorum in regionem Venedorum armati proficiscuntur. Interuenit Cacanus Rex Venedorum, Boii circumuenti omnes trucidati sunt, ne nuncio quidem cladis superstite. Hoc quoque tempore, sicuti S. Gregorius Episcopis Histriae scribit, inuasere Histriam Venedi. Paucis post diebus Thessalonus moritur, anno ab orbe restituto Quingentesimo, nonagesimo octauo, Qua denique tempestate Hyldebertus rex Francorum cum vxore Faeliba periit.

CAPVT V. Garioualda, filius Thessaloni, Dux Boiariae. Theodoricus et Theodobertus secundi in Francia Hildeberto succedunt.

1. Brunhylda cum nepotibus Theodoberto II. et Theodorico II. regno potitur. Diuersa fratrum ingenia.

2. Abares, Hunni et Venedi Boios Turogos, Francos et Longobardos infestant. Brunhylda abs Hunnis pacem emit.

3. Abares forum Iulii obsident, vrbemque a Romylda Cacani nuptias paciscente proditam capiunt et incendunt. Romylda perfidiae poenas soluit. Pudicitia dolo seruatur.

4. Venedi Boiariam incursantes Garioualdam praelio fundunt, mox tamen ab eo superati Histriam occupant.

5. Aguntum vrbs Norici. Venedorum et Boiorum limites fuisse Drauum et Muram probatur.

[Note: 1] BRunhylda, mater Hyldeberti cum nepotibus Theodoperto, et Theodorico avito, paternoque regno Francorum potitur. Theodericus Aurelianos, Burgundias, Elisatium possedit: caetera Theodoperto euenere. Diuersa ingenia his fratribus fuere: hic clemens religionis, pietatis et bonorum cultor: alter saeuus, truculentus, stupris, ganeisque deditus. Ad hosce D. Gregorius Magnus, reges, literas commendatitias dedit Augustino, Ioanni, Laurentio, Iusto, Honorio, Mellito Episcopis, quos ad Anglios in Britanniam legauit, vt interpretarentur philosophiam Christianam.

[Note: 2] Abares, Hunni, Venedi gentes vicinae, latrociniis victum quaeritantes, vbi audiuere de morte principum superiorum, vicinos sibi Boios, Turogos, Francos, Longobardos incursare coeperunt. Hunni Turogos et Francos: Abares, qui et Auares forum Iulii, Longobardorum Ducatum: Venedi Boios sibi armis deposcunt. Cum Hunnis in confinio antiquae Franciae, et Turogorum, varia fortuna depugnant Theodopertus et Theodoricus reges Francorum. Horum auia Brunhylda (illata acceptaque vtrinque clade) pacem ab Hunnis emit.

[Note: 3] Abares Venetiarum fines inuadunt: Sigulphum ducem cum copiis caedunt, Forum Iulii obsident. Romylda vxor Sigulphi capta amore Cacani, pacta est nuptias, Forum Iulii Abaribus prodit. Hostes vrbem incendunt, infantes, impuberes et mulieres captiuos in Pannoniam superiorem abducunt, viros trucidant. Rhomylda quoque cum liberis abacta est. Non amplius vna nocte regis Auarum potita est. In campo eam Cacanus palo confinxit, quae patriam, liberos, coniugem prodidit: haud alio (inquit) digna est marito. Eius duae filiae Appa, et Gaela, longe matri dissimiles, pudicitiae consuluere, crudae carnis saetore, quae fascia pectorali mamillas cohibente, a virginibus ob castitatem seruandam posita, calore computruerant. Barbari natura faetere ita Longobardorum mulieres Opinati, intactas reliquere. Ipsae venditae Boiis, et Sueuis postea sunt. Appa Sueuorum, Gaela Boiorum regulo nupsit.

[Note: 4] Venedi fines Boiorum incursant, Garioualdam, filium Thessaloni, in Agunto superant, terga vertere cogunt, inde Noricum praeda, ferro, flamma depopulantur. Garioualda collectis rursus viribus, Venedos praeda onustos, abire contendentes adgreditur. Praedam omnem recuperat, Venedos Norico exterminat. Ipsi Histriam, occisis Romanis militibus, occupant.

[Note: 5] De Agunto plura superius in secundo volumine adduxi. Vrbs est Norici, secundum Antonini itinerarium: abest ab Aquileia nonaginta millia passuum: a Iulio Carnico sexaginta. Quidam in confinio Stiriorum, Carniorumque fuisse, haud procul a Mura, Drauoque autumant. Ego amplius quaerendum censeo. Hoc pro vero constat, Muram et Drauum apud veteres disterminasse Boios, et Venedos, praeter vetera instrumenta testes sunt duaeVrbes, Graecia Boiorum, et Graecia Venedorum: haec in Draui ripa cubat, Venedorum terminum declarat: illa caput Stiriae est, Boiorum limitem valet: Mura eam alluit. Graecia diminute, at integre Graenicia, Boio sermone limitem, terminum, et confinium significat.

CAPVT VI. Theodo IV. cum filiis Theodoperto et Thessalono secundis. Regnum Longobardicum ad Guntholdi a Boiorum Ducibus oriundi prosapiam peruenit. Continuatio Regum Franciae vsque ad Ludouicum II.

1. Gariouualda filio Theodoni IV. Boiariam tradit, qui filios Theopertum et Thessalonum II. in consortium regiminis asciscit.

3. Heraclius Imperator Constantinopolitanus Persas sub Rege Cosroe ad internecionem caedit. Cosroes a filio interemptus. Pax cum Persis et fines Romani Imperii.

4. Mahometus oritur, Saracenis rebellibus se Ducem praebet, et superstitionem propagat. Eius successus.

5. Vulgares Germaniae populi Pannoniam inferiorem et Moesias superant. Bulgaria.

6. Theodoricus II. et Theobertus II. Lutharium II. aggrediuntur, et maxima regni parte exuunt. Pax facta. Brunhylda ob scelera regno Theodogerti pulsa ad Theodoricum aufugit.

7. Lutharius II. denuo bellum mouens vincitur. Prothadius ope Brunhyldae aulae Theodorici praeficitur. Pax renouatur.

8. Theodoricus Brunhyldae et Prothadii instinctu aduersus fratrem arma movet. Postquam Prothadius pacem detrectans interemptus est, fratres reconciliantur.

9. Columbanus quod Brunhyldae flagitia vrserat, regno Theodorici pellitur, ad Lutharium fugit, ibique monasterium erigit.

10. Nouum bellum inter Theodoricum et Theodopertum. Vncelenus Dux Sueviae ob interemptum Prothadium a Brunhylda pede et Ducatu priuatur. Theodopertus varias regiones occupat. Columbanus Moguntiacum demigrat.

11. Theodopertus bis praelio victus post trucidatum filium in vincula coniicitur, et ab auia Brunhylda crudelitet necatur.

12. Columbanus ad Theodelindam aufugit. Theodoricus fulmine percussus. Brunhylda pronepotem Segibertum Theodorici filium naturalem Regem salutat.

13. Eustasius a Luthario II. ad Duces Boiariae mittitur. Duo coenobia in lacu Chimino extructa. Quibus haec monasteria subfuerint.

14. Lutharius II. Rex Austrasiae eligitur. Repugnant Brunhylda et Segibertus, qui capti iustas poenas soluunt, Germaniae et Galliae regnis ad vnum redeuntibus.

15. Lutharius Boiorum et Sueuorum legislator. Agrestinus Boiorum Theologus. Synodus contra Columbani nouas ceremonias.

16. Atholdus filius Theodelindae et Agilulphi regno Italiae pulsus ad Boios confugit. Eius successores vsque ad Heribertum Guntholdi Boiari filium.

17. Lotharius relictis filiis Dagoberto I. et Heriberto moritur. Dagoberti Consiliarii Arionulphus et Pipinus. Ipse Autor Legis Salicae et Legum Boiorum corrector.

18. Dagoberti negotiatores a Venedis interimuntur. Boii iussu Dagoberti eos subiugant et ad fidem Christianam conuertunt.

20. Dagobertus moritur, succedunt filii, Ludouicus II. et Segibertus II. Segibertus moritur. Filius eius Dagobertus in monasterium detruditur a Grimaldo Maresalico, Grimaldus vero a Francis in vincula coniectus interit.

21. Ludouicus II. Franciae regnum totum recipit. Angisus Marchio Antoripensis Ducatu Brabantino donatur.

22. Imperii Francici maiestas cum Dagoberto corruit, dum Reges ocio et rebus ludicris dediti delitescunt, et omnia negotia ad Maresalicos relegant.

[Note: 1] GArioualda Gaelam superiorem connubio sibi iunxit, Boiariae regnum per manus tradidit filio Theodoni quarto. Theodone procreati sunt secundi Theodopertus et Thessalonus: hic Noricos, ille Vindeliciam, et Noriscos possedit.

[Note: 2] Sub his Boiorum praesidibus Maximi Boiorum Pontifices, et Archimystae (quos Archiepiscopos Laureacenses nominant) fuere Erchinofridus, et Odacer. Minores Episcopi vero Iuuauensium Vitalis vir eruditus, admodum populo acceptus et Anzologus qui et Monachorum gregem aluerunt, Saleburgii Reginoburgensium oues pauere Velipholaegus, et D. Haimeranus. Sabonae populum diuus Constantius et Praeconius docuerunt.

[Note: 3] Heraclius tum, occiso Foca Constantinopoli Romanum susceperat Imperium: Persas, qui Syriam, Palaestinam, Hierosolyma ceperant et diripuerant, variis praeliis vicit, fudit, deleuit: ducibus omnibus Persarum cum militibus caesis. Nouissimo praelio Cosroes rex superatus, infinita multitudo Perfarum interempta, pugnae dies adhuc nobis celebris est. Fugientem Cosroen Heraclius Augustus persecutus, Euphratem, Tigrim, in intima Persidis victor penetrauit: in vrbes, templa, homines iuxta, a Romano saeuitum est exercitu. Cosroes desperatis rebus, Ctesiphontem aufugit, vbi a Siroe filio interfectus est, quod pater Medarsem minorem natu successorem declarauerat. Siroes patrato parricidio, primo de morte patris, et fratris ad principem Romanum scribit. Postulanti Persae pax data, limes Romani Imperii flumen Tigris constitutus est. Sed aliud ex alio malo.

[Note: 4] Mahomethus tum homo versipellis et magicae fallaciae non imperitus, in Arabia ortus est. Arabes Scenitae (quos Saracenos dicimus) ob auariciam Quaestorum defraudati stipendiis cum superiore bello contra Persas egregie operam nauassent, correptis armis a Romano deficiunt Imperio. Mahomethus oportunum suae vesaniae tempus nactus, rebelli populo se ducem praebet: et quo maior foret authoritas, se nuncium et interpretem Dei caehtus demissum simulat: legis diuinae latorem mentitur. Nouam superstitionem ipse commentus est. Syriam, Damascum, Palaestinam, Aegyptum inuasit: Asiam, Africam, et bonam partem Europae ista lues, ignauia principum nostrorum, labefactauit. Tum paulatim in Oriente, sicut ante aliquot in Occidente coeperunt deficere prouinciae, donec patrum memoria Romanum in Oriente deletum est Imperium expugnata Constantinopoli a Turcis, quorum longe, lateque potestas omnia adfligit. Iam etiam ad nostras regiones protervas, et rapaces manus porrigit.

[Note: 5] Sub idem tempus Vulgares Germaniae Magnae et Sarmatiae, quae est in Europa, ferocissimi populi transito Histro, Bathia rege, Pannoniam inferiorem Moesiasque inuadunt ac subigunt: a quibus nomen illae regiones adhuc retinent, licet Turcis seruiant.

[Note: 6] Quid non insana regni libido cogit? In Francia, Gallia et Germania haud leuius armorum procellae intonuerunt. Theodericus et Theodopertus reges Francorum, contra Lutharium filium Hylperici, itidem regem Francorum, quod illos armis lacessierat, cum exercitu procedunt. Luthario atroci praelio deuicto, copiis eius trucidatis, et depulsis, regnum Lutharii inuadunt, in deditionem redigunt, Lutetiam Parisiorum occupant fugato Luthario, et admodum parua portione regni, circa Oceanum Gallicum eidem relicta, pacis leges, quae victoribus libuere, dicunt. Inde Aquitanos, Vasconasque vastant. Brunhylda mulier astuta auia Theodoperii et Theodorici, ob scelera stupraque ex regno Theodoperti pellitur: Ipsa ad Theodoricum aufugit.

[Note: 7] Lutharius fide fracta regnum Theodorici inuadit, Aureliam obsidet, Theodoricus obsessis auxilio venit, Lutharium in fugam vertit. Beritholdus dux, praefectus aulae Theodorici, (quem Marosalicum, hoc est, Maiorem domus nuncupant) dum audacius hosti congreditur, occubuit. Prothadius quidam ope Brunhyldae Reginae (cum qua stupri consuetudinem habere consueuit) Beritholdo sufficitur, praetorioque praectus est. Fraude horum non diu regnum

in concordia mansit. Theodopertus, et Lutharius cum infestis signis conuenissent, armis abiectis, exosi ciuile bellum, pacem et foedus ineunt.

[Note: 8] Theodericus deinde in Theodopertum fratrem suasu auiae Brunhyldae, et Prothadii castra mouet. Nec segnius Theodopertus sua defensurus arma induit. Cum pugnaturi fratres haud procul distarent, vtriusque exercitus, militibus ducibus huiusmodi parricidia bellum abominantibus de concordia nunciis vltro citroque missis, actum est. Soli Prothadio pugnare ac manus conserere placebat. Quocirca facto a militibus impetu autore Vnzelino duce Sueuorum sub papilione regis Theodorici trucidatur. Deinde nemine refragante, fratres reconciliati domos abeunt.

[Note: 9] Diuus tum Columbanus flagicia Brunhyldae, et Theodorici redarguit, ac ipsos grauiter increpat: et vt resipiscant admonet, obsecrat. Sed quem Deus neglexit, nemo ad sanitatem reducet. Columbanus a Brunhylda regno Theoderici exigitur. Ipse ad Lutharium, inde ad Theodopertum regem fuga euasit. Reliquit Luxouii (coenobium est a Segiberto Rege conditum) Diuum Eustasium. Theodopertus honorifice Columbanum cum sociis Romarico, Gallo, Leodegario excepit, ipsis in regno suo, quamcunque optant sedem, offert. Columbanus Brigantini lacus oram delegit, Vrbs nunc Diui Galli. [Note: St. Gallen.]

[Note: 10] Pax fratrum rursus interturbatun, Brunhylda mulier flagitiosa, se haud aliter pro libidine dommari posse arbitrabatur, nisi nepotes discordes essent: auiae suaasu Theodericus fratri bellum indicit. Vncelenum Ducem Sueuum ob mortem Prothadii capit, ducatu, amputato pede, mouet. Theodopertus Sequanos Turonos, Campaniam, Elisatium occupat. Sueui iussu eius, ducibus Cambolino, et Herpino Auenticum expugnant. Vltra Iuram montem Burgundiae omnia ferro, flamma deuastant. Victores cum magna praeda domos reuertuntur. Columbanus et socii Moguntiacum concedunt, expectaturi euentum Martis: ibi pro Theodoperto deprecari Christum Oprimum Maximum non cessant.

[Note: 11] Theodericus inde cum exercitu, hostili animo, fines Theodoperti ingreditur. Auia quam prohibere deceret, classicum canente, in Agro Tullensi fratres confligunt. Caesis vtrinque multis, Theodopertus victus, Agrippinensem Coloniam aufugit. Theodoricus cohortante Leunisio Episcopo Mogontino insequitur fratrem Theodopertus restauratis copiis Tulbiaci Theodorico occurrit. Sed iterum victus Agrippinam contendit. Vestigiis haeret victor: Coloniam Agrippinensem capit: thesauros Theodoperti occupat: filium fratris infantem trucidat. Theodopertus a fratre Theodorico in vincula coniectus, ad Auiam missus est. Cabillone (vrbs est Burgundiae) ab Auia, sicuti Monachus tondetur: paucis post diebus ab eadem crudeliter necatur.

[Note: 12] Columbanus ad Theodelindam Reginam in Italiam abit: relicto in Sueuia diuo Gallo, febri rum laborante. Theodoricus dum Mediomatricum vrbem ingreditur, de coelo fulmine tactus interiit. Brunhylda Segibertum filium Theodorici ex concubina pronepotem suum Regem salutat.

[Note: 13] Diuus Eustasius Antistes Luxouii, et nisi fallor Pontifex Mediomatricum, legatus a Luthario rege ad Boiorum regulos proficiscitur, quibus Imperium mulieris sceleratae displicebat. Eustasius a ducibus perhumaniter exceptus est. Eius monitu Thessalonus in lacu Chimino Noricorum maximo, duo templa sacratis viris et foeminis condidit: quinque millibus passuum distant. Hanc ob rem (sicut in diplomate Imperatoris Arionulphi Caesaris Augusti legi) huius collegii mistae Mediomatricum, Luxouiique Antistiti dicto audientes fuerunt. Ipse Arionulphus Theodomaro primo Iuuauensium Pontifici demum addixit, et Luxouium Mediomatricum Episcopo, quo ipsi satisfaceret, reddidit. Primo eius contubernii Monachi diui Benedicti ceremonias sectabantur: post quingentos annos Aurelii Augustini instituta presbyteri coeperunt.

[Note: 14] Lutharius qui solus de Germano Regum Franciae sanguine superstes erat (inuitantibus principibus Austriae Pipino, Arionulpho, et Boiorum Regulis, quibus Brunhylda ob crimina inuisa erat)

contractis copiis, in Germaniam proficiscitur. Brunhylda et Segibertus dum repugnare conantur, VVormaciaeque se munire contendunt ab omnibus deserti, viui in Lutharii potestatem deuenere. Segibertus vna cum quinque fratribus interemptus est, Brunhylda indomitorum equorum caudis alligata, interiit. Germania et Gallia, quod Imperium Francorum nominabant, post quinquaginta sex amplius annos rursus ad vnum rediit.

[Note: 15] Lutharius veteres Boiorum leges emendauit: nouas Sueuis tulit, quas in Bibliothecis legi nostris. Agrestinus discipulus superioris Eustasii Boios adit, sacras literas in Boiaria docuit. Conuentus sacerdotum coacti sunt aduersus Columbani et Galli nouas ceremonias, quibus populum Christi sanguine redemptum, liberatumque in seruitutem redigere atque onerare contra maiorum instituta conarentur.

[Note: 16] Eadem tempestate Atholdus nepos Garioualdae Regis Boiorum, filius Theodolindae, et Agilulphi decimo regni anno a suis Italia pulsus, ad regulos Boiorum migrauit: a quibus perbenigne receptus, honorifice per Boiariam deductus est. Alii referunt, eundem Graeci legati veneficio desipuisse, nonnullosque principum interemisse, aquibus veneno sublatum esse tradunt. Heroldus maritus sororis eius in regno Longobardorum succedit annos septem. Vxor huius soror Atholdi Gundopyrga, filia Theodolindae, neptis Garioualdae regis Boiorum fuit, cui etiam, quemadmodum matri, marito mortuo, potestas facta est a Longobardis coniugis, et regis cooptandi. Ipsa delegit Rotharium, qui filium Ratholdum haeredem Italiae reliquit. Hic ob stuprum interfectus, successorem habuit in regno Longobardorum, et Italiae Heriobertum ex Boiaria oriundum, filium Guntholdi ducis Boiorum.

[Note: 17] Francia quoque Lutharius rex eodem tempore mortuus est, anno Christi D C XXXI. Duos reliquit filios. Dagobertus relicta Aquitania sola fratri suo Heriberto, alia omnia possedit. Illam quoque (cum tertio regni anno frater obiisset) recepit. Initio imperii Dagobertus familiariter vsus diuo Arionulpho Episcopo Mediomatricum, et diuo Huniperto Agrippinensi Archimysta. Pipinus vir prudentissimus, filius Carolomani, Dux Brabantiae, praefectus erat praetorio. Atque dum hisce Dagobertus obtemperat, optimum sane egit principem. Postea (vti mobiles sunt, et sibi saepe aduersae regum voluntates) spreto illorum consilio quo libido impulit praeceps abiuit: stupris et adulteriis, incestuque infamis extitit. Ipse leges Boiorum correxit, legem Salicam perfecit.

[Note: 18] Samo rex Venedorum (qui ad Draui, Savique fontes adhuc habitant, ruri adhuc Veneda lingua in vsu est, Boius sermo in vrbibus, et castellis inualuit) negotiatores Dagoberti regis Neoroma venientes spoliatinterficit. Reguli Boiorum iussu regis, tribus exercitibus Venedorum regionem inuadunt: in obsequium, et ditionem redigunt: Venedos quoque sub iugum religionis Christianae mittunt.

[Note: 19] Venedis tum ab Aquilone, Boiis vero ab Orientis ora confines erant Hunni. Atque hi paucis post diebus in Venedos graviter incursantes agitant. Borutho dux Venedus ad Boiorum rectores legatos auxilium postulatum ire iubet. Nec mora, Boii, Venedis auxilio veniunt, armati in Hunnos ruunt, eos vincunt, pellunt: hocque beneficio Venedos et confines eorum regibus Francorum deuotissimos reddunt, obsides ipsis imperant, inter quos filius Boruthonis Carastus, et Chitomarus nepos eius, in Boiariam ducti: ibique coelestem philosophiam more Christiano discunt.

[Note: 20] Dagobertus post haecrex Francorum moritur. Filii eius Ludouicus, et Segibertus Francorum Imperium partiuntur. Segibertus Galliam Belgicam vtramque, et Germanias: Caetera Occidentem versus Ludouicus cum matre Mathylda possedit. Pipinus tum senior filius Carolomani decessit. Grimoldus Pipini filius magistratum, et authoritatem patrisapud Segibertum obtinet, hic in paucis diebus moritur, relicto filio Dagoberto: quem cum Grimoldus aulae praefectus regnum adfectans, more sacerdotum tonderi, ac sacris initiari iussisset, ad Scotosque relegasset, Franci arma corripiunt, Grimoldum invincula coniiciunt, Luteciam Parisiorum Ludouico secundo deportant: vbi in carcere periit.

[Note: 21] Ludouicus Austriam, Germaniamque recepit. Angisus filius diui Arionulphi,

praefectus limitis Antoripensis, Beggam sororem Grimoldi superioris, filiam Pipini, sororem itidem diuae Gariodrudae, vxorem ducit, aulaeque Orientali praeficitur, et Ducatu Brabantino a rege donatur.

[Note: 22] Vna cum Dagoberto Maiestas Imperii Francorum collapsa corruit. Praefecti praetorio (quos Germani Marosalicos, id est Maiores domus et aulae, et Duces Francorum nuncupant) Rempublicam trahere, rapere, lacerare, atque omnem potentiam in se transferre, omnia munia Imperii obire coeperunt. Reges ocio torpescere, inane nomen Regis ferre: se abdere a conspectu vulgi, salutantiumque, tanquam sacra: voluptati operam dare, omnem aetatem silentio, et venationibus transigere: neminem admittere: neminem audire: nihil cognoscere consueuerunt. Omne negotium domi forisque in aulae praefectos relegare, fas regiumque ducebatur. Pollui Regem conspectu supplicis persuasum erat. Pertulere centum ferme annos huiusmodi ignauiam, socordiamque principum Galliae, Germaniaeque populi.

CAPVT VII. Theodo V., Grimoldus, Theodopertus III. fratres, Duces Boiariae. Diuus Haimeranus occiditur. Continuatio Regum Italiae ex Guntholdi posteritate. Series Regum Franciae vsque ad Ludouicum III.

1. Thessalonus moritur, eius filii Theodo V., Grimoldus et Theodopertus III. Boiariam diuidunt.

2. Vta, Theodonis V. filia vitiata Haimeranum Episcopum Reginoburgensem patrem nominat.

3. Haimeranus ab Vtae fratre Landoberto trucidatur, innocentia tamen miraculo detecta in honorem eius coenobium extruitur.

4. In coenobio Haimerani artes liberales docentur. Mausolaea vetera Ducum Boiariae. Libellus Episcopi Victerbi.

8. Grimoldus Dux Beneuentanus exorta discordia inter fratres, interfecto Godoperto regno potitur.

9. Bertharius mortuo Grimoldo in Italiam reuertitur, interfectoque Garioualda, filio Grimoldi, omnium consensu recipitur.

10. Alagisus infeliciter rebellat. Votumeius de monachorum genitalibus exscindendis.

11. Bertharico eiusque filio mortuo succedit nepos Litopertus infans sub tutore Landoprando.

12. Reginopertus superioris Gudoperti filius Landoprando victo captoque Litoperto moritur. Succedit filius Heripertus, qui postquam patruelem Litopertum dolose interemit, fugitiuus in lacu Lario submersus est, cum eaque familia Boiorum in Italia interit. Landoprandusrex creatur.

13. Ludouicus II. Rex Franciae moritur, Filii Lotharius III. et Hildericus II. succedunt excluso Theodorico III. fratre minorenni. Francia orientalis et occidentalis.

14. Hilderici Maresalicus Veliphaldus. Landobertus Episcopus Vitraiectinus. Elisatii Praefectus Eticho. Lotharii III. Marosalicus, Eburouinus.

15. Lotharius III. moritur. Eburouinus Theodericum regno occidentali praeficit. Franci eum cum Eburouino in monasterium detrudunt, Hilderico II. homagium praestant.

16. Hildericus ob socordiam interficitur. Theodoricus III. ad imperium reuocatur.

17. Eburouinus ad aulam Theodorici se recipit, multosque procerum e medio tollit. Variomundus pulso Landoperto succedit in Episcopatu Traiectino.

18. Franciae orientalis proceres Pipiuo ex Boiarica prosapia oriundo curam regni committunt, et cum ipso contra Eburovinum et Theodoricum III. arma movent. Eburouinus occisus. Theodoricus captus. Pax restituta.

19. Pipinus rebelles in Germania ad obsequium redigit, mortuo Theodorico III. filium eius Ludouicum III. substituit.

[Note: 1] INter haec Thessalonus secundus fato concedit, anno Christi sexcentesimo quinquagesimo. Tres eius filii, Theodo quintus, Grimoldus, et Theodopertus tertius Boiariam in treis partes diuidunt. Theodo Reginoburgium, Nariscos, Vindeliciam sortitus est. Grimoldus Bathauiam, Laureacum, Iuuauiam, Vtinum, Noricum Ripense, et contigua loca accepit. Ea pars Norici, quae inter Oenum, et Athesim amnes in montibus cubat, Theodoperto euenit. Theodo Reginoburgii frequens versabatur.

[Note: 2] Erat ei filia Vto nomine. Haec a Segiboto quodam decurione equestri compressa est. aluo intumescente, proditur flagitium Vta Diuum Haimeranum Pontificem Reginoburgensem (qui tum forte fortuna, pietatis ergo Romam versus, ante treis duntaxat dies Reginoburgio profectus erat) ceu authorem culpae honestiorem, parentem nuncupat.

[Note: 3] Landobertus frater puellae, vbi hoc accepit, sororis ignomina, et sceleris indignitate commotus, Pontificem apud Helffendorff (pagus est in superiore Boiaria, inter Oenum, et Isaram amnes) consequitur, iraque percitus, eundem necquicquam tantum scelus abnuentem, comprehendit: socii diffugiunt. Nec mora Landobertus Haimeranum supra scalas duriter colligat, membratim dissecat, seminecemque relinquit. Innocentia Pontificis coelestibus miraculis patefit. Artus dissecti a populis vndique coeuntibus ad Isaram deuehuntur (quinque millia passuum infra Monachium extat aedicula huiusce rei monumentum) ibi nauiculae impositi in Danubium: inde Danubio aduerso quinquaginta millia passuum, Reginoburgium deferuntur Obuiam certatim effunduntur, dux Theodo, proceres, et ciues, opulenti, egeni, sacerdotes, prophani, faeminae, pueri, puellae, reverenter ritu solenni Pontificis corpus excipiunt: in templo diui Georgii extramoenia vrbis condunt. Regulus Theodo, vt insontis Episcopi caedes manifesta aliquo piaculo lueretur, ibi aedem perquam amplam aedificat: diui Benedicti ceremoniis et monachis dicat.

[Note: 4] Ingens eo numerus consecraneorum eiusdem ritus breui conuolauit, qui bonas arteis, sacrasque literas profiteri interprerarique coeperunt. Coetus hic studia aemulantium posthaec celebres fuere, ad proauorum vsque memoriam. Illic tum literis instituti sunt diuus Arionardus, et D. Hyldolphus frater eius, genere Norici: ille Reginoburgensis, hic Treuerensis Archymistes postea fuit. Divus Haimeranus suo templo celebre apud posteros nomen fecit. Primus Antistes Apllonius fuit. Mausolea ibidem Principum, Regum et Imperatorum Boiariae adhuc ostenduntur. Boios enim duces cum vxoribus in eo coenobio fere vsque ad Fridericum primum condi solitos reperio. Seruatur ibi libellus, in quo Episcopus hortatur amicum ad pietatem: adeo vetustis literarum notis scriptus est in membranis, vt mihi de integro in literarium pistrinum reeundum, et elementorum figurae condiscendae fuerint. Ad vmbilicum haec verba adscripta sunt: Scripsi ego ipse Vhicterbus, quamquam peccator, Episcopus iam senex puto nonagenarius, aut supra, dolentibus membris, et caliginantibus oculis: hoc non quasi potens, sed pro studio charitatis quam circa te habeo, quia volebam dum seculi diguitatem regis, vitam aeternam nunquam perdas. Pax tibi, et vita a domino augeatur, Amen, et fiat, fiat. Tertio anno regnante Pipino filio Caroli, rege Francorum, in mense Iunio, in diebus decem scripsi hunc libellum, hoc est anno D CC IIII. a natiuitate Christi, septima indictione. Hunc ego Vhicterbum, in carminibus quae sub Lodouico pio Augusto, filio Caroli, de Episcopis Boiariae scripta extant in eodem Monasterio. Pontificem Reginoburgensem fuisse reperio: cui a D. Bonifacio, et Vtilone Boiorum regulo suffectus sit Geoualda.

[Note: 5] Theodo Vtam filiam in Italiam relegat. Landobertus profugus apud Abares in Hunnia atque Pannonia obiit: soboles omnis a ducatu, et fastigio Boiariae deturbata est, in ordinemque equestrem redacta.

[Note: 6] Diuus Haimeranus Pictauia Noricorum vrbe, cuius Hieronymus meminit, oriundus fuit, quae colonia quondam Romanorum insignis, tum municipium Boiariae erat: nunc in villas abiit.

Eius principes Boiorum quondam clarissimi, Variopagum Vindeliciae inferioris Monasterium, proxime arcem suam Neoburgium in ripa Oeni amnis, condidere: vbi sepulti sunt. Archimystes Laureacensis sud his rectoribus Boiorum fuit Bruno Reginoburgenses Episcopi Erhardus, et Albertus. Salisburgenses coelesti doctrina pauerunt Sauolus, et Ezius, Sabonenses Vrsus, et Pigentius.

[Note: 7] In Ithalia Ratholdo rege, pronepote Garioualdae regis Boiorum mortuo, Heribertus filius Guntholdi ducis Boiorum, et Astae, nepos Garioualdae, regis Boiorum, rex statuitur, cum implesset potestatis annos nouem, decessit. Duos filios regni haeredes reliquit Bertharicum, et Godopertum: Bertharicus Mediolani, Godopertus Ticim habitauit.

[Note: 8] Continuo aulici mures coepere discordias serere inter fratres. Godopertus Grimoldo duci Beneuentano sororem connubio iungit: et virum rei bellicae perquam peritum, nec minus domi callidum, in auxilium contra fratrem accersit. Grimoldus vbi cum copiis Ticinum receptus est, arma in Godopertum vertit, ipsum caedit. Filius Godoperti adhuc infans Reginopertus clam periculo sublatus, clam educatus est. Bertharicus vbi de nece fratris accepit, cum annum vnum, menses treis regnasset, fuga salutem quaesivit apud Hunnos, et Abares, deinde Francos exulauit. Tota Italia ad Grimoldum defecit. Soli Astensesob beneficia aui Guntholdi Bertharico fidem seruarunt: nec Grimoldum receperunt. Qui vbi nouem regnauit annos, medicis male venam secantibus interiit.

[Note: 9] Bertharicus de morte eius certior factus, in Italiam redit, magno vbique gaudio recipitur: Italiaque tota, interfecto Garioualda filio Grimoldi, Bertharico sponte subditur.

[Note: 10] Verum Alagisus dux Tridentinus, cum praefectum Boiorum (Graphionem nominamus) qui Pisonium, et caetera castella Athesinae vallis pro praetore administrabat, tumultuoso praelio superasset, regi suo rebellat. Cumque sacerdotem regiis armis indutum, quem regem esse putarat, pugna occidisset, et spoliatum galea, caluicies sacerdotem fuisse proderet, votum concepit, atque nuncupauit: si victoria potiretur, salacibus mystis fibulam se impositurum: genitalibusque sacerdotum puteum oppleturum. Sed voti non compos, poenas dedit.

[Note: 11] Bertharico genitus Hunnibertus, infantem Litopertum auiti regni successorem habuit: cui virum prudentem Landoprandum tutorem testamento dedit. Sed regni cupiditas diuina humanaque iura iuxta contemnit.

[Note: 12] Reginopertus filius Godoperti superioris, in patruelem arma sumit: Landoprandum pugna victum Italia pellit, Litopertum viuum capit, eodemque anno mox inuitam exhalat animam. Heribertus filius Reginoperti, Litopertum puerum patruelem suum in balneo extinguit, regnum occupat. Landoprandus cum filio Litoperto per Curiam vrbem Rhaetiarum, ad Theodopertum regulum Boiorum in Boiariam fuga elabitur: ibique nouem annos extorris lare patrio fuit. Decimo anno Theodopertus rector Boiorum, Landoprandum cum filio, vi et armis in Italiam reducit. Heribertus, dum fuga sibi consulere conatur, in lacu Lario [Note: Comersee.] submersus est. Landoprandus rex a Longobardis creatur, haeredem regni reliquit Litoprandum filium, qui Gutrudam filiam Theodoperti ducis Boiorum vxorem ducit. Hucusque Boiaria oriundi, annos aliquot, nimirum sexaginta potiti sunt Italia, regnoque Longobardorum: quod simul cum vita, dum inuicem id inuident, amiserunt.

[Note: 13] In Francia cum Ludouicus secundus, rex Germaniae et Galliarum obiisset, treis reliquit filios, Lutharium, Hyldericum, et Theodericum impuberem. Hyldericus Germanias, Gallias cis Sequanam, Orientem versus: (Austria [Note: Ostfranckreich.] est) caetera quae Occidentem spectant solem, (vnde Vestria [Note: VVestfranckreich.] dicta) Lutharius possedit.

[Note: 14] Veliphaldus dux Hylderici aulam moderatus est. Diuus Landobertus Traiecto Mosae oriundus, a Theotardo Traiectensium Pontifice educatus, cum amicissimus Hylderico, et in aula magnae authoritat s esset, mortuo Theothardo, Traiectensibus datus est Pontifex. Eticho, qui et Hyldericus

filius Litherici, diuae Otiliae pater, ab Hylderico rege, ab eodem cognomen sortitus, Elisatio praeficitur: vxor eius fuit Berethouinda affinis et cognata D. Leodogarii, quem Lutharius Augustoduno Episcopum dedit. Eburouinum tamen quendam hominem sceleratissimum, flagitiosissimum aulae et praetorio praefecit: qui multa mala libidine dominabdi designauit.

[Note: 15] Obiit Lutharius tertio regni anno. Eburouinus Theodericum fratrem Lutharii, quo licentius sub puero grassaretur, Gallis et Occidentali regno imponit. Celtae exosi scelera hominis, Eburouinum capiunt, templo captorum includunt, Theodericum a rebus amouent: ad contubernium Monachorum relegant. Hyldericum ex Germania et Austria cum Voliphaldo duce reuocant, in verba Hylderici iurant.

[Note: 16] Sed dum Hyldericus venationi, et rebus leuiusculis, neglecta Republ. deditus, pleraque temere ac inconsulte agit: et cum tot gentibus, lingua, moribus, institutis inter se differentibus imperaret, nulli suam legem seruat, Magistratus pro libidine promiscue regionibus praeficit, inter venandum cum liberis et vxore grauida trucidatur. Theodericus frater eius antea repulsam passus, regno restituitur.

[Note: 17] Eburouinus vbi hoc accepit, relictis Monachis, in aulam prorumpit, dignitatem, quam amiserat, recipit, optimum quemque grauiter adfligit, et opprimit. Diuum Leodegarium occidit: Leodesium filium Arnoldi, qui praefectus Palatinis aedibus fuerat, fide data interimit. Voliphaldus in Germaniam aufugit. Angisus tum pater Pipini iunioris occisus est in bello a Venedis. Landopertus Traiecto pulsus, Leodium aufugit: Variomundus quidam eius sacerdotium occupat. [Note: 18] Germani, regibus absentibus, Pipino filio Angisi curam et regni potestatem, ne quid Respublica detrimenti capiat, permittunt. Erat vxor Pipini Pluthruda filia Grimoldi Reguli Boiorum. Pipinus cum principius Germaniae, et Austriacis proceribus, arma, castraque in Celtas contra Eburouinum, Barochum, Gilomarum, Bertharium inuicem quoque ob aulae praefecturam decertantes, et contra Theodericum regem mouet. Victoria penes Austriacos fuit. Eburouinus occisus: caeteri simili fato sublati sunt. Theodericus rex captus est a Pipino. Pipinus accepta gaza regia, regi Theoderico pacem dedit: Nodobertum quendam de suis aulae imposuit.

[Note: 19] Ipse in Germaniam reuertitur, diuum Landopertum Traiecto restituit. Radobodum Frisiorum regem, falsorum numinum cultorem, Gotofridum ducem Sueuorum, qui cum Theoderico senserant, caeso Otouino, et Arionoldo ducibus copiarum in obsequium redigit. Mortuoque Theoderico rege, qui treis filios Ludouicum, Hyldebertum et Lutharium reliquit, Ludouicum regem statuit.

CAPVT VIII. Theodo VI. cum filiis Theodone VII., Grimoldo II. et Hugoberto. D. Corbinianus Boios pascit. Continuatio Regum Franciae vsque ad Theodoricum IV.

1. Grimoldus Dux Boiariae moritur, succedit Theodo VI. cum filiis Theodone VII., Grimoldo II. et Hugoberto.

2. Diuus Corbinianus primus Episcopus Frisingensis. Archi-Episcopi et Episcopi Boiorum.

3. Mortuo Ludouico III. Pipinus defuncti fratrem Hildebertum III. Franciae Regem titulotenus sufficit, potestate regia penes se manente. Pipini liberi.

4. Hildebertus III. moritur, surrogatur ei filius Dagobertus II. Alter filius Daniel in monasterium detruditur.

5. Theodo VI. Dux Boiorum moritur, Grimoldus II. eius partem occupat. Pipini et Dagoberti II. mors.

6. Galli Lugdunenses nepotem Pipini Theodouualdam aula exigunt Reginoburgo suffecto. Danielem dato ipsi nomine Hylderici Regem declarant.

7. Germaniae et Austriae status Carolum Pipini filium carcere detrusum liberant, Regemque deposcunt. Carolus administrationem tantum regni suscipit.

9. Carolus Frisiorum Regem, Hylperici foederatum adortus funditur. Bonifacius Victori occurrit, ipsumque ad clementiam erga innoxios deflectit.

11. Carolus collectis copiis hostem bis fundit, patruumque Hylperici Lotharium IV. regium nomen ferre iubet.

12. Hylpericus et Reginofridus vires restaurant, sed a Carolo tertium fusi cum thesauro regio fuga elabuntur.

14. Carolus cum Vtone Aquitaniae principe pacem facit. Hylpericus deditur, mox cum Luthario IV. moritur. Theodoricus IV. Franciae Rex salutatur.

15. Theodo VII. Boiariae Dux moritur. Partem eius cum vxore Grimoldus II. vsurpat.

16. Grimoldus Corbinianum Romam perrecturum retinet, Episcopum Frixinensem constituit, et iuramento de non abeundo obstringit.

17. Corbinianus increpat Grimoldum, quod fratris vxorem duxisset, mox ob insidias sibi structas in Italiam ausugit.

18. Nepotes Grimoldi I. ob impubertatem exclusi partem regni postulant. Grimoldus II. in tumultu occiditur. Pluthruda nouerca Caroli Boios contra Carolum concitat. Monachorum inuidia in communicandis documentis.

19. Grimoldi II. vidua Carolum implorat. Litoprandus occasione huius discordiae castella quaedam Boiariae in ditionem redigit, ossa D. Valentiniani Tridentum transfert.

20. Carolus perdomitis Sueuis, et inde restitutis Episcopis, qui sui causa profligati erant, (vid. §. 8.) Episcopum Treuirensem constituit, et Hugobertum toti Boiariae praeficit, ipsius nepte sibi in matrimonium iuncta.

21. Comites a Barge et Degernsec, (Bargiones et Tigurini) item Comites ab Antorff, Loisa, VVahlensee et VVolengern (Antoryphi) constituti.

22. Hugobertus Corbinianum ex Italia revocat, et ab eo baptizatur. Corbinianus moritur.

24. Vinofrido a Romano Pontifice provincia docendi Francos et reformandi Clericos defertur.

30. Saracem cum auxiliaribus Arabibus iterum in Franciam euocati a Carolo penitus cum Regibus delentur, reliquis in naufragio submersis.

31. Superatis tot gentibus Carolus contra Saxones pro Christiana fide arma movet, eosque tributarios facit.

32. Imperium Francorum ad antiquam maiestatem reuocatur. Carolus vnde nomen Martelli habeat.

33. Carolum, quod opes templorum in vsus militares conuerterit, poenas in inferno soluere, quidam Clerici falso praedicant.

34. Vinofridus Episcopus consecratur, mutatoque nomine Bonifacius audit. Eius iuramentum praestitum.

35. Commendatitiae literae a Pontifice ad Carolum Martellum et Proceres Germanorum datae.

36. Bonifacius reformationem Cleri suscipit, aliosque huius rei socios, et inter hos foeminas ex Anglia accersit.

37. Gregorio II. Pontifici succedit Gregorius III., qui Bonifacium Archi-Episcopum Germaniae constituit, Germanosque caballo vesci vetat.

38. Bonifacius in Boiaria Cleri reformationem suscipit, nonnullos banno subiicit, quosdam remouet, indeque Romam proficiscitur.

[Note: 1] BIennio post Grimoldus regulus Boiorum, socer Pipini ex hac vita migrat, anno ab orbe seruato sexcentesimo, nonagesimo quinto. Theodo sextus filius eius pietatis fama, prudentiam domi militiaeque longe lateque insignis, regnum Boiariae obtinet. Vxor ipsius Glisonotha: filii Theodo septimus, Grimoldus secundus, et Hugobertus fuerunt. Atquehi quatuor Boiariam in quatuor diuisere partes. Theodo pater Reginoburgium, Boiariam inferiorem, Nariscos sibi retinuit. Bathaviae, Iuuauiae, Vtino et finitimis locis Hugobertum praefecit: superiori Boiariae alpibus subditae Grimoldum imposuit: hic in Fruxinensi arce habitauit, vbi villae, et vestigium regiae, quam Grimolthusium, id est, Grimoldi domum, etiam nunc vocant. Theodo filius Athesinam vallem supra Tridentum, quam Venusticam nominant, et conterminos fines, partem Theodoperti patrui, qui iam obierat, administrauic.

[Note: 2] Hi principes (vt rum erant mores) diuo Corbiniano familiariter vsi ab eo legem diuinam audire soliti sunt. Praefectus est Corbinianus Fruxinensi templo, quod in arce ducis Grimoldi dedicatum erat. Primus inde Pontifex Fruxinensium adpellari solet. Archimysten tum Boiorum fuisse reperio Theodorum: Laureacensis est Archiepiscopus. Minores Pontifices, Reginoburgensium Victo terpus, Sateburgii Flobargisus, Sabonensis Mastulo fuit.

[Note: 3] In Francia Ludouico Rege quarto potestatis anno defuncto, Pipinus fratrem eius Hyldebertum rebus imponit. Omnis. potestas penes Pipinum fuit: ille inane nomen Regis titulo tenus gessit. Sustulit Pipinus ex Pluthruda foemina nobilissima duos filios, Drogum et Grimoldum. Drogus eam partem primae Galliae Belgicae, quae Matrona flumine (sicut Caesar scribit) a Celtis diuiditur: vbi Catalauni sunt, et vulgo Campania dicitur, possedit. Grimoldus defuncto vita Nordoberto, a patre praetorio praeficit, vir iustus et modestus. Vxor eius Theodouinda, filia Radobodi regis Frisiorum, peperit Theodovaldam Drogus tum filius Pipini decedit.

[Note: 4] Hyldebertus quoque regnum cum vira finit. Dagobenus filius eius a Pipino rex creatur: frarer Daniel sacris initiatur.

Sub idem tempus eodem penitus anno, nempe Christi septingentesimo super octauum, Theodo pater regulus Boiorum ex hac vita migrauit. Grimoldus eius partem occupauit. Anno deinde Christi septingente simo quartodecimo, dum Grimoldus praefectus palatii ex Galliis ad aegrotantem patrem Pipinum visendum in Germaniam profectus est, a Raenario Frisio, cultore Deorum Leodii in templo diui Landoberti perimitur. Pipinus Grimoldi filium nepotem suum Theodoualdam parenti sufficit, ac praefectum aulae in Gallias inittit mense Aprili. Ipse eodem anno Decembri vita defungitur: administrauit Imperium Francorum annos septem, et viginti. Paucis post diebus nimirum sub sequenti anno, et Dagobertus rex obiit.

[Note: 5] Mortuo itaque Pipino, Dagoberto rege, Galli Lugdunenses, qui et Celtae, et Francigenae, Theodoualdam nepotem Pipini aula exigunt: praeficiunt Palatinis aedibus Reginofridum quendam, Regem declarant Danielem facerdotem, muratoque nomine Hylpericum nuncupant.

[Note: 6] Duxerat Pipinus viuente Pluthruda, et secundam vxorem Albaedam. Illa Carolum filium Albaedae nouercali odio prosequebatur, ipsumque in vincula coniecerat. Carolus (quem fortem, et authorem generis sui Principes nostri nuncupant) auxilio Auini caraere liberatur. Adipsum proceres Germaniae et Austriae frequentes coeunt, ad regnum vltro inuitant. Ipse principatum, ducatumque Francorum, et praefecturam aulae, et praetorii accipit, regium nomen recusat.

[Note: 7] Hylpericus rex Reginofridus palatinae domus rector et Galli, infesto exercitu ad Mosam amnem procedunt, castraque locant. Rathobodus rex Frisiorum et multorum deorum cultor, quem Galli sibi pecunia coniunxerant, altera ex parte Agrippinae, trans Rhenum nihil illaesum, intactumque reliquit mense Iulio, omnia templa Christianorum diripuit. Landosfridus, et Theodoualda duces Sueuorum, et ipsi Hylperici partium, Carolo aduersi

fuerunt. Theodoualda diuum Pirminium antistitem Sueuia exturbat (fauere dicebatur Carolo) Pirminius patrem Monachis Etonem designat: et hunc Theodoualda dux ob odium in Carolum, in Vraniam relegat. Pirminius in Elisatium, inde ad Boios concessit.

[Note: 9] Carolus vndique insurgentibus bellorum procellis, ingentis animi princeps, primo hostibus religionis nostrae Frisiis occurrit. Sed superatus a Rathobodo, amissis multis, in fugam vertitur. Venit tum diuus Vinofridus, qui et Bonifacius, ex Anglia Traiectum magnum, qui Frisiorum regem Rathobodum, ex praelio victorem reuertentem, alloquitur, obtestaturque, vti clementiam maximam regum dotem aemuletur: ab innoxiorum pauperum vastatione, qui nil commeruere, abstineat: ad amplectendam veritatem diuinam quoque regem potentissimum, atque ferocissimum cohortatur. Et inflexerat non nihil barbari regis animum, sed ipse paucis post diebus subito interiit.

[Note: 10] Hylpericus, et Reginofridus vbi audiuere Carolum male pugnasse, Arduennam syluam transgrediuntur: omnia ferro, flamma, praeda, Moguntiacum, Agrippinensem agrum, regiones Rheno contiguas, depopulantur. A Pluthruda vidua Pipini muneribus, ac donis placati Ablauum redeunt.

[Note: 11] Interim Carolus collectis reliquus exercitus sui, de improuiso castra inuadit, inopinatosque haud mediocri clade adsecit. Partes inde aperto Matre de summa rerum confligere statuunt. Nihil vtrinque praetermissum, quod ad victoriam facere videbatur. Vinciaci (in agro Cameracensi vicus est) tertiodecimo Calendas Aprilis (quae tum dies Solis ante Paschalia erat, et ab auspiciis Palmarum cognominari vulgo solet) infestis concurritur armis. Victoria penes Carolum fuit. Hylpericus rex et Reginofridus suga sibi consuluerunt. Carolus victor cum Austriacis, et Germanis Agrippinensem Coloniam intrat, Gazam parentis Pipini a nouerca Pluthruda recipit: Luthariumque parruum Hylperici regium nomen ferre iubet.

[Note: 12] Hylpericus et Reginofridus copias redintegrant, Vtonem ducem Aquitaniae socium ad se adsciscunt, coniunctis viribus rursus in agro Cameracensi castrametantur. Carolus cum Austriacis, Belgis, Germanis, haud impigre infesto intentoque exercitu, aduersus eos procedit: hoster inuadit, sternit, fundit. Hylpericus rex, Vto dux Aquitaniae, per Parisios, ablata secum regia supellectili, in Aquitaniam fuga elabuntur. Reginofridus Andegauos perit, ibique se munit.

[Note: 13] Carolus, et Germani, et Belgae hostium vestigia sequuntur, omnia sibi subigunt. Antegauos cum Reginofrido ad deditionem cogunt, totam Galliam Lugdunensem, quam et Celticam vocant (quae a Sequana fluuio, ad Ligerim Ptolomaeo, Plinio vero, et Caesari ad Garumnam flumen protenditur) recipiunt: hancque a suo vocabulo victoc Carolus, Caroliam, incolas Carolios nuncupari iussit: quod diu apud Germanos Belgasque obseruatum est. Milonem Rhemorum Pontificatui praeficit, abdicato Regiberto, qui sibi aduersus Reginofridum properanti portas vrbis clauserat. Ob eandem causam Eucherium Aurelianensem episcopum in Hispaniam relegat.

[Note: 14] Deinde legati in Aquitaniam ad Vtonem ducem mittuntur, qui reperant Hylpericum regem, et regiam gazam, et gratiam Vtoni, si resipiscar, faciant. Vto regem cum Thesauris legatis reddit. inde ad Carolum Hylpericus deducitur. Inter haec anno Christi D CC XIX. Lutharius rex obiit: in paucis diebus anno sequenti, patrui fatum et Hylpericus subsequitur. Franci, et Carolus Theodoricutn quartum filium Dagoberti secundi regem salutant.

[Note: 15] Dum haec in Galliis geruntur, Boiariae dux Theodo septimus, Romam rereus voti proficiscitur: condem natusque a Gregorio secundo Pont. Max. domum in Boiariam reuertitur, ex hac vita migrar. Frater eius Grimoldus partem eius simul cum vxore Viludruda vsurpat.

[Note: 16] Diuus Corbinianus tum quoque Romam supplicandi gratia concesserat. Grimoldus ne talem virum amitteret ab se, Maiensibus (colonia Boiorum fuit in ripa Athesis, vbi nunc Tyrolium et Merania cubant, in villas abiit

quae nomen retinent) demandat, vti Corbinianum, si ed venerit, (inde enim ipse oriundus erat) captiuum ad se Fruxinum deducant. Rediit Corbinianus Maias, quae sibi patria erat, a Magistratibus statim Grimoldi detinetur, fideque data, ad Grimoldum perrexit: qui ipsum pastorem Fruxinensem declarauit, sacramentoque adegit, ne inde posthac, relicto grege, discederet. Pontificem regiae mensae conuiuam fere adhibet.

[Note: 17] Corbinianus nactus tempus opportunum, Grimoldum increpare coepit, quod vxorem fratris duxisset, id esse repugnans legi diuinae. Mulier, vbi isthaec audiuit, insidias vitae Corbiniani tendit. Admonitus diuus, noctu fuga sibi consuluit, in Italiamque ad Litoprandum regem elapsus est.

[Note: 18] Oritur deinde tumultus in Boiaria, in partesque vulgus ignobile scinditur. Nepotes Grimoldi, filii Theodoperti, qui ducatu ob impuberem actatem exclusi erant, iam ex ephoebis excesserant. Portionem regni postulabant. Pluthruda quoque vidua Pipini in Boiariam, vnde oriunda erat, aufugerat, Boiosque contra Carolum priuignum suum in arma concitabat. Grimoldus eo tumultu occisus est: vbi nam, nondum, licet curiosius perscrutatus fuerim, inueni. Quidam mystae monachi, non de omnibus loquor, cum ipsi nihil sapiant, instrumenta, ex quibus res gestae disci solent, in capsas, cistasque, non vna claue includunt, nec eruditos, nescio quid (vt sunt religiosuli) metuentes, videre, nedum legere sinunt. Ita horum sanctulorum stoliditate, et ignauia virtutum monumenta, et historiae intercidunt: cum tineis, et blauis depugnant: suis praedus homines auari, et quasi malae fidei possessores nimis timent. Cauent mortalium ingratissimi, atque superbissimi summopere, ne in vulgus edatur, quorum beneficio ditati fuerint.

[Note: 19] Grimoldi vxor (reuertor vnde euagatus sum) Viledruda cum filuiis ad Carolum ducem aufugit, orbitatem suam, et indignam viri caedem deplorat. Conscii sceleris cum sociis authoritatem Caroli floccifaciunt. Litoprandus rex Longobardorum, cuius vxor ex Boiaria oriundaerat, dum Boii se discordia debilitant, et ciuilibus armis dissentiunt, Maias, et caetera Boiariae castella, quae Athesis praeterfluit, inuadit, atque in deditionem cogit. Diuum Valentinum, qui Maiis humatus fuerat, Tridentum transfert.

[Note: 20] Carolus cum exercitu in Sueuiam proficiscitur, Theodoualdam ducem Sueuiae ducatu depellit, Landofridum armis sibi parere cogit. Pinminium restituit, Mediomatricum insuper templo praefecit. Etonem Argentorati Pontificem constituit. Inde perdomitis Sueuis, Boiariam petit. Hyldolphum, fratrem Arionardi (qui ex nobilissima Boiortim familia orti, literis operam Reginoburgii dederant, ibique educati fuerant) Treuerensi donat templo. Nouercaque recepta, Hugobertum Boiariae toti praefecit. Eius neptem Sueinhyldam vxorem ducit. Extat haud procul Fruxino pagus ab ipsa etiam nunc cognomen seruabs. Lutherouium [Note: Lauterhofen.] vicum, et regiam, Angilostadium [Note: Ingolstadi.] oppidum Nariscorum, regibus Francorum addicit Martellus, quo pateat in Boiariam libere, et nemine prohibente transitus. Ita Carolus Magnus in capitibus meminit, quae ad Legem Salicam addidit.

[Note: 21] Alberto Otogerioni, et Vtioni, quos quidam filios Grimoldi fuisse suspicantur, Bargiones, et Tigurini, inter Isaram, et Oenum subditi Alpibus traduntur. Landofridus, Elilandus, Valdoramus, fratres filii Theodoperti, Anthoryphos, loca finitima Isarae, et Lyco fluminibus, acceperunt.

[Note: 22] Hugoberius regulus Boiorum declaratus (quem etiam Fruxini habitasse aiunt) continuo diuum Corbimanum, diuinae sapientiae professorem ex Italia missis legaris acciuit, Fruxinique in arce sua collocauit: ab ipso aqua sacra expiatus est. Obiit diem Fruxini Corbinianus. Et vt testamento statuit, Maias patriam iussu Hugoberti delatus, ibi humatur: quod oppidum Boiorum adhuc Longobardi tenebant.

[Note: 23] Ob ignauiam regum, et crebra bella, licentia (vti fit) populum Christianum in Francia inuaserat. Nihil salacius, nihil superbius sacerdotibus erat: canes et scorta alebant, luxu atque auaritia perditi. Decimas et huiusmodi donaria intercipiebant contra instituta maiorum:

nil egenis elargiebantur: Ecclesiasticas opes, bona pauperum soli abliguriebant. In conciouibus non rem Dei Opt. Max. sed negocium suum agere solebant. Quotidie liberis operam dabant, nihilo secius sacrificabant. Sacrosanctam victimam impuris manibus, pollutissima conscientia contaminabant. Ipsi temperantiae, omnibus virtutibus, maxime castitati, bellum indixerant. Tibullus poeta non solum alienos a veritate coelesti, sed amorum quoque scriptor, castos duntaxat, sacris admittit falsorum numinum versus eius libuit subtexere.

Vos quosque abesse procul iubeo, discedat ab aris,
Cui tulit hesterna gaudia nocte Venus.
Casta ptacent superis: pura cum veste venite,
Et manibus puris sumite fontis aquam.

[Note: 24] Nec facile, nec tutum erat, huiusmodi vlcus tangere, atque isthanc lacunam mouere. D. Vinofridus vir cum eruditus, tum bonus, vbi huiuscemodi sacerdotum cupiditatem, nequitiamque inualuisse videt, Romam pergit, rem omnem ad Gregorium secundum Pont. Max. defert, qui Vinofridum, sanctae philosophiae magistrum, Germaniae gentibus, designat, fidemque hoc diplomate facit: Gregorius seruusseruorum dei Vinofrido religioso sacerdoti. Ob pietatem, et studium literarum, quae ab ineunte aetate inte sita esse comperio, docendi Francos, et a malis falsisque sacerdotibus purgandi prouinciam nostro iure tibi demando. Tu vero non fabulas hominum, nec quaestum tuum, sed Christum, et sacras vtriusque instrumenti literas praedicato. Si qua grauiora quam vt a te rite beneque perfici queant, inciderint, ad me deferto. Datum Idus Maii, imperante domino Piissimo Augusto Leone, a Deo coronato, anno tertio Imperii eius, indictione secunda. Fuit is annus Christi authoris nostri septingentsimus, vndeuicesirnus. Lustra diducenti patefiet. Tum et Viuilus archimystes Boiorum templo Laureacensi praefectus est.

[Note: 25] D. Vinofridus Roma in Franciam tendit, hospitio perquam humaniter Ticini a Litoprando rege Italiae excipitur. Per Boiorum fines incognitus ad Turogos tendit. Inde ad Frisios proficiscitur, iam enim Rathobodus Rex Obierat. Hessones deinde petit in confinio Saxonum. Vbique scelera sacerdotum arguit: de legato sibi officio gnauiter et strenue defungitur.

[Note: 26] At Vdo [Note: Vdo a Siberto Eudo dicitur.] dux Aquitaniae fidem frangit, noua molitus, Carolo rebellat. Carolus collecto ingenti Austriacorum exercitu, Aquitanniam hostili animo petit, superato Ligeri amne, Vdonem terga vertere cogit. Abdiramus Rex Scenitarum (Saracenos nos dicimus, qui paulo ante ex Africa transeuntes Hispanias inuaserant, Vessogetarum, et Sueuorum regnum attriuerant) in auxilium ab Vdone accitus cum liberis et coniugibus, quasi perpetuo in Aquitania habitaturus, cum valida manu aduenit. Fit suga Garumnam vsque flumen, templa direpta incenduntur. Burdegala, alia pleraque oppida, Pictones expugnati sunt. Turones obsessi.

[Note: 27] Carolus dux inuictus, fretusque Deoimmortali, fortiter tantam hostium turbam adgreditur, fundit, delet. Caesa sunt Saracenorum trecenta octoginta quinque millia cum rege. In exercitu nostro mille duntaxat, ac quingenti desiderati sunt. Testis et Vdo dux in epistola, quam ad Gregorium secundum episcopum Romanum scripsit. Nam Vdo recuperata gratia Caroli, eos quos socios ad se acciuerat, grauissima quoque strage profligauit.

[Note: 28] Interim Burgundia rebellat. Carolus continuo cum copiis aduolat, Lugdunum expugnat, Burgundia potitur, eamque firmis praesidiis munit.

[Note: 29] Mox Vdonis mors Carolo nunciatur. Carolus Aquitaniam absque Marte recipit. Inde classe ingenti comparata, contra Frisios multorum numinum cultores arma promouet, fana, lucos hostium subuertit, extirpat, incendit interfectis quam plurimis, caeso Popone duce Frisiorum, victorque rediit.

[Note: 30] Saraceni rursus euocati a filiis Vdonis Baephario, et Hunoldo, [Note: Baepharius Hunoldus VVaiferus et Huualdus a Sigeberio dicti.] et a Mauronto duce prouinciae in Galliam rege Athima nauibus adpellunt, Auinionem capiunt. Nec mora, Carolus adest, Auinionem obfidione claudit, erat intus rex Athima. Arabes qui adhuc in Hispania erant, rege Amoreo obsessis auxilio veniunt, Arelatam

capiunt. Carolus euocatis a Litoprando rege Longobardorum auxiliariis copiis hostes inuadit, quatuor praeliis sternit, fundit, cum regibus delet. Pauci, qui ad naues confugerant, saeviente in eos diuinitus ira coelesti, fractis nauibus in mari submersi sunt. Manrontus dux finibus exactus est. Hugobertus quoque dux Boiorum cum filio Vtilone huic bello interfuit, Caroloque opem tulit.

[Note: 31] Receptis itaque, atque subactis Galliis, Aquitania, Belgis, Celtis, Prouincia Narbonensi, Sueuis, Boiis perdomitis, Carolus contra Saxonas, alienos a religione nostra, ad Visurgim vsque amnem processit. Vtrinque magno ardore, nec minore clade depugnatum est. Superati tandem Saxones, vectigales facti, tribuere quotannis trecentos equos.

[Note: 32] Carolus itaque dux inuictissimus, Imperium Francorum, quod inquietissimum acceperat, extinctis vbique hostibus tandem pacauit: rediitque diu optata tranquillitas, et Maiestas Francorum tot cladibus valtata resurrexit. Vnde Martello ipsi Carolo cognomen inditum est, quod lingua Franca, atque Germana, siguum est blandientis, et a caede hostium deductum.

[Note: 33] Ob tam bellorum vehementes et crebros turbines, aerarium omnino exhaustum erat, fiscus adtenuatus, deficiebant militibus stipendia. Catolus opes templorum, sacramque pecuniam vsurpauit: ex hac commilitonibus mercedem laborum distribuit: quamobrem ipsum sacrilegii poenas apud inferos dependere Mystae sibi credi postulant, quasi vero non legerimus in vita diui Egtdii (qui tum vixit) illi scelera, quae vel nequaquam vlli mortalium confiteri voluerit, a Deo condonata esse, id quotannis stato die cautant, praedicant publice, priuatim domi, et in templo sacrificuli. Eucherius Pontisex Aurelianensis dignitate motus a Carolo, optimo principi, hanc infamiae notam inurere ausus est.

[Note: 34] Sed ego ad D. Vinofridum redeo. Qui strenue mandatis defunctus, Romam ad Gregorium Pontificem reuertitur: ab eo pridie Calendarum Decembrium Episcopus consecratur immutato veteri nomine, Bonifacius, veluti bene ominato, et auspicatiore, adpellatur, et conceptis verbis authoramento exsignato, ac in corpore diui Petri imposito ita fidem suam adstringit. In nomine Domini, Deique, et seruatoris nostri Iesu Chisti, imperante domino Leone a Deo Coronato, magno Imperatore anno septimo post Consulatum eius, sed et Constantini. Magni Imperatotis eius filii anno quarto, indictione sexta, Bonifacius diuino munere Episcopus, tibi beate Petre, qui comitum Christi extitisti primarius, Gregorio vices tuas modo gerenti, omnibus successoribus tuis pro mitto, per patrem et filium, et spiritum sanctum: qui tres, vnus natura simplicissimus Deus est, per hoc sacrosanctum corpus tuumspondeo, germanam Christianae pietatis veritatem, quoad vita, et vires suppetant, sectabor, concordiam seruabo, sacrificiis interdictos deuitabo, mendaciorum sectas, errores pestiferos: contramaiorum scita Romano Pont. renunciaebo.

[Note: 35] Atque his ceremoniis rite perpetratis, Gregorius Bonifacio commendaticiam dat Epistolam ad Carolum ducem Francorum, cuius exemplum subtexere aequum et necessarium sore duxi: vt plane intelligatur, qua cura veri pastores creditum sibi gregem pauerint. Domino glorioso, filio, Carolo duci, Gregorius Pontifex Romanus: Bonifacium virum bonum, et eruditum, quem aequitatis, et sapientiae Christianae, aman issimun esse compertum habeo, Episcopum designaui, ipsumque ad docendum varias, et diuersas Germaniae nationes, quae Orientalem Rheni ripam, adcolunt, misimus. Obtestamur per Christum terrarum principem, regemque regum, cuius regni tu dux, et antesignanus es, vti pro potentia tua in hoc sanctissimo proposito Bonifacium non deseras: fac opem tuam praesentem (quae tua pietas, ac sapientia est) sentiat. Pontificibus quoque maioribus, minoribus, flaminibus, sacerdotibus, mystis: ducibus, praefectis, praesidibus, proceribus, omnibus principibus, populo, plebi Germaniae, cunctis denique Christianis in hanc sententiam scripsit. Bonifacium omnis diuini, humanique iuris consultissimum, Pontificem, et pastorem gentibus Germauiae, quas Rhenus ab Orientis ora praeterfluit, consecravimus: flagito, atque iure nosto postulo, vt ipsum tanquam legatum, et nuncium Christi Dei, et Imperatoris nostri benigne

excipatis, et sedulo audiatis, ipsi sicuti parenti vestro (quo sibi ratio de animis vestris ante supremum, ac iustissimum praetorem constare possit) obtemperate. Igavus et literarum rudis, vitiosus aris arceatur. Decimae, tributa, donaria, et huiusmodi templorum vectigalia, in quatuor dispartite partes, vnam Bonifacius, alteram sacerdotes sedulo pascentes, ac docentes populum accipiant. Tertia egenis, et pauperibus distribuatur: quarta ad instaurandas, reficiendasque sacras aedes reseruetur. Nemo citra mortis necessitatem nisi paschalibus et quinquagenalibus coelesti lauacro, tingatur. Si quis aduersus haec quicquam ausus fuerit, diris deuotus esto, iram, et poenam coelestem sentito. At vos Deus Optimus Maximus seruet, filii charissimi. Data Calendis Decembribus, imperante domino piissimo Augusto Leone, a Deo coronato, magno Imperatore, Imperii eius anno septimo, sed et Constantini Magni Imperatoris eius filii, anno quarto, indictione sexta. Fuit is annus aerae Christianae, si lustra recte diduxeris, septingentesimus alter, et vicesimus.

[Note: 36] Bonifacius his acceptis mandatis in Germaniam proficiscitur, mandatum Romani Pontificis patefacit: falsos sacerdotes, auaros, impudicos, superbos, sordidi quaestus, libidinis, popularis gloriolae mancipia, fabularumque praecones, et huiusce factionis capita, Dortouinum, Bertherum, Anoberthum, Hunoredum exautorat, dignitate mouet, deuitandosque populo, velut contagiones late serpentes, censet, atque renunciat: socios sibi ex Anglia natali solo accersit: non solum viros Burckhardum Lullum VVileualdam, fratrem eius VVunebaldam, Bittam Gregorium: sed et foeminas marterteram Lulli Chunitrudam, Teclam, Liobam et Valdopyrgam sororem VVileualdae, et VVunebaldae. Chunylda, et filia eius Beragytha admodum bonis literis eruditae ad Turogos legantur: Chunitruda, et Valdopyrga (cuius e corpore adhuc oleum sudat, et religiose Aichstadii colitur) in Boiariam pergunt. Tecla, et Liobia in Francia veteri consistunt.

[Note: 37] Dumque hi operi diuino sedulo instant, falsosque sacrificulos etiam mulierculae abigunt, Gregorius secundus Romae moritur, Gregorius tertius succedit. Hic vbi Bonifacii egregia facinora accepit, gratulatorias eidem mittit literas: operam et virtutes eius collaudat, Archimystem Germaniae eundem declarat, palliumque insigne philosophi et pastoris Christiani ipsi dono dat: eundem minores pontifices initiare iubet: Germanos vesci caballo syluestri, ac domestico vetat.

[Note: 38] Bonifacius inde ad Hugobertum ducem Boiorum diuertit: veritatem illi, ac Christum accurate praedicat. Ariouoliphonem, qui summam habebat authoritatem, et dignitate excellebat, eiusque farinae sacerdotulis, pecuniarum, et gloriolae aucupibus, seruis voluptatum, sub specie et obtentu religionis in gregem Dei grassantibus sacrificiis interdicit, admonetque populum, proceres regulum Boiorum, vt illi nebulonesnumero sceleratorum impiorum habeantur: ab illis omnes duiscedant: aditum, eorumque sermonem defugiant, ne quid ex contagione incommodi accipiant, atque polluantur. Vetat insuper illis ius petentibus reddi, honoremue vllum communicare. Neque sacris adesse: neque concilium inire illis fas esse: sacerdotes deinde adlegit, suffragiis cooptat, qui oues Christi, non suas, coelesti pabulo, non fabulis hominum pascant, non lanient. Qui imperent cupiditatibus, refrenent libidines, spernant voluptates, iracundiam teneant, coerceant auaritiam, caeteras animi labes repellant. Vtriusque instrumenti exemplaria nocturna versent manu, versent diurna. Posthaec Bonifacius comitantibus plurimis Boiis, Romam ad Gregorium tertium proficiscitur.

CAPVT IX. Vtilo Dux Boiariae. Diuus Bonifacius sacerdotes in Boiaria in ordinem redigit. Reges Franciae vsque ad Pipinum.

1. Mortuo Hugoberto succedit filius Vtilo, qui ex Hildruda Caroli Martelli filia Thessalonum progenuit.

2. Abares et Hunni vastant Boiariam, intra Anassum et Laureacum. Vnde capitulum Laureacense Bathauiam translatum.

3. Gregorii Pontificis Romani literae ad Clerum Boiariae de concilio habendo et disciplina recte instituenda.

4. Vtilo Bonifacium ad se inuitat, et reformationem Boiariae eam in Dioeceses et parochias diuidendo feliciter peragit.

7. Carolus Martellus moritur. Ex eius liberis ipsi in munere succedit natu maior Carolomannus. Theodorici IV. Regis Franciae mors. Hildericus III. eius successor.

8. Saxones, Theodoualda Sueuorum Dux et Hunoldus in Aquitania rebellant, omnes tamen ad officium rediguntur.

9. 10. Carolomannus labentem Christianismi disciplinam restituit. Eius hac de re edictum.

11. Regum Franciae tum temporis misera conditio, vtpote qui saltem a Marosalicis dependebant.

12. Vtilo Dux Boiorum se Regem appellat, tandem a Carolomanno et Pipino aggressus vincitur.

13. Caralomannus Saxones petit, Pipinus superiore Boiaria potitus ex Bertha coniuge ibidem Carolum M. suscipit. Carolobergomum.

15. Pax inter Vtilonem Carolomannum et Pipinum constituitur. Vtilo Regium titulum abdicat.

16. Vtilo, Carolomannus et Pipinus arma contra Saxones et alios coniungunt. Gobolibus Archi-Episcopus Moguntinus inter alia crimina ob venationem remouetur. Bonifacius eidem substituitur.

17. Gregorius III. Papa Romanus moritur. Episcopi quidam Bonifacio aduersantes ipsi negotium facessunt. Causa Romam delata pro Bonifacie deciditur, eiusque aduersarii banno percutiuntur.

18. Episcopi in locis fertilissimis pauperum gratia collocandi. Archi-Episcopi Moguntini iura.

20. D. Virgilius ob eruditionem Principibus gratus, Episcopus Iuuauensium datur.

21. 21. Baptisationem ab indocto literarum in nomine Patris, Filii et Spiritus S. factam pro valida habendam, Sidonius et Virgilius contra Bonifacium in Curia Romana obtinent.

23. 24. 25. Virgilii et Sidonii sententia, quod dentur antipodes, a Bonifacio et Pontifice Romano, tanquam periculosa religioni Christianae damnantur, et ipsi ab officiis remouentur.

26. Burckhardus primus Episcopus VVürtzburgensis, ... [(reading uncertain: page damaged)] VVilibaldus primus Aichstadiensis. Alemanus fluuius. Ptolomaeus corrigitur.

27. Carolomannus Francici imperii administratione fratri Pipino relicta fit monachus.

28. Grypho, Pipini frater regni gubernacula affectans Saxones concitat. Pipinus et Vtilo contra hos arma mouent.

29. Grypho Boiariam occupat, a Pipino et Vtilone captus in vincula detruditur, mox elapsus interficitur.

30. Saxones et Aquitaniae Duces Franciam infestant. Rex Hildericus M. omnem regni curam negligit, deliciis et otio vacat, administratione a Pipino interim gesta.

31. Vtilo primus contra Regem mussitare incipit. Vocabulum Koenig, vnde dicatur.

32. Vulgus Regem Hildericum iniquo ferunt animo, spernunt, Pipinumque in coelum tollunt.

33. Procerum conuentus Francofurti habitus, Legati ad Pontificem Romanum Zachariam mittuntur, qui de Hilderici socordia et inhabilitate conqueruntur.

34. Zachariae Pontificis responsum, in quo Regis repudiandi potestatem concedit.

36. Conuentus Procerum Moguntiaci Hildericus III. Augustae Suessonum degradatur. Pipinus Rex salutatur, et a Bonifacio inungitur. Archi-Episcopi Moguntini iura.

38. Thessalonus aulam Pipini comitatur. Chitomarus Dux Carinthiorum constituitur. Maiorano officium Carinthios conuertendi demandatur.

39. Hatulphus Rex Longobardorum Romam obsidet. Imperator Constantinopolitanus missis Legatis et organo Musico Pipinum in auxilium vocat.

40. Carolomannus fratri expeditionem contra Longobardos frustra dissuadet. Carolomannus moritur.

41. Pipinus contra Hatulphum feliciter pugnat. Vtilo plurima loca Longobardis eripit.

42. Hatulphus pacem sibi praescriptam inire et sacramento firmare cogitur. Exercitus Pipini diminutus. Hatulphi mors.

43. Turcae inclarescunt. Quinam Turcae fuerint. Eorum incrementa. Hildegardae et Brigittae de iis vaticinium.

[Note: 1] MOritur interea Hugobertus Regulus Boiorum, anno Christianae salutis septingentesimo super quintum et tricesimam. Post hunc regnum Boiariae obtinet Hugoberti filius Vtilo, qui educatus in aula ducis Francorum, Hyldrudam filiam Caroli Martelli, et sororem Carolomanni et Pipini adamauit, rapuit, vxoremque duxit, progenuit Thessalonum tertium.

[Note: 2] Sub idem tempus Hunni et Abares, audita morte ducis Boiorum quaecunque Boii infra Anassum possedere, flamma, ferro vastant. Laureacum delent, excindunt. Ob hanc cladem Vtilo Viuilum Archimysten Laureacensem, cum symmystis, et Monachis, vna cum sacratis foeminis, qui periculum euaserant, Bathauiam commigrare iubet: eaque vrbs posthac Laureacensium Archiepiscoporum domicilium fuit. Ipsi adpellati sunt Pontifices Bathauenses, et Archimystae Laureacenses: sicuti legi in diplomatibus Imperatorum Arionulphi et Ottonis: quorum copiam exscribendi mihi fecit Vigilius Froschulus Pontifex Bathauenses, huius vrbis tum Episcopus-

[Note: 3] Viuilo, caeterisque Boiariae sacerdotibus, Gregorius Pontifex Romanus literas per Martinianum Episcopum, Georgium presbyterum, Dorotheum diaconum, hoc exemplo misit: Gregorius servus seruorum Dei, dilectissimis nobis Episcopis in regione Boiariae. Continuo vbi nostram receperitis Epistolam, Vtilonem ducem vestrum a vobis adiri volo, vt illius edicto conuentus sacerdotum, Antistitum, procerum, gentisque indicatur. Ibi veros sacerdotes omnium suffragiis cooptate, pravos, et criminibus designatos exauthorate: concilia prosalute Christiani populibis quotannis, iuxta Danubium, vbi libuerit cogite, in hisce controuersiae, causae omnium, secundum Christi seruatoris nostri legem, et placita Euangelii, Paulique legati, Christi scita cognoscantur. Omnes concordiam, et pacem Christianam operibus comprobent, iuxta Euangelii doctrinam, et more Christiano vivant, In omnibus, quemadmodum a Bonifacio edocti estis, agite, oues sedulo pascite, parochos saepius visent Episcopi, presbyteros recte viuere compellant. Dent denique operam, ne lupi tecti pelle ouina, ouile irrumpant. Archimystes communi omnium suffragio deligatur, isque continuo Romam eat: vt si dignus fuerit, qui polulo Christi praesit, a Romano pontifice consecretur. Nemo pravus atque ineptus sacris admoueatur. Cum Ecclesiasticis opibus, coelesti lauacro (ita fieri par est) sicuti Gregorius praedecessor meus statuit. Nemo scorta, aut concubinam alat, quisque aut caste viuat, aut vxorem ducat, quam repudiare fas non esto. Nihil immundum

in cibis iudicetur, nisi simulachris falsorum deorum immolatum. Somnia, auguria, incantationes, dies nulius obseruet. Dissidentium donaria aris, et sacris aedibus arceantur: nec ea sacerdotes recipiant, nisi reconciliati suerint. Nemo se perfectum, nemo iustulum, nemo sanctulum esse confidat. Tota vita Christiani poenitentia est, et bellum imbecilli, et homines sumus. Omnes egemus clementia Dei Opt. Max.

[Note: 4] Haec mandata Pontificis Maximi, vbi Boiis patefacta sunt, diuus Bonifacius Roma, Ticinum ad Litoprandum regem Longobardorum diuertit. Vtilo regulus Boiorum, missis vltro nunciis, Bonifacium denuo ad se inuitat, ob pertinacissimam falsorum sacerdotum obstinationem, malitiamque fraudulentam. Ipsi acriter suos mores tuebantur, tanquam pro focis et aris depugnantes, facile plurimipaucis piis resistebant. sub obtentu religionis fictis, et fabulosis plebem oblectando sibi obligarant. Aduersarios pieratis specie territabant, quorum dolus, cum aliter deuitari non posset, fauente Vtilone duce Boiorum, Boiaria in Ecclesiasticas dioeceses, et Parochias (vt adpellant) diuisa est: falsi, et praui sacerdotes tribu moti, in ordinem redacti, et exaugurati sunt.

[Note: 5] Bonifacius veram pietatem Christi Boios docet, treis viros literarum scientia et morum sanctimonia celebres ac nobiles, Episcopos Boiis declarat. Ioannem Saleburgii, Ariobertum fratrem diui Corbiniani Fruxini habitare iubet Reginoburgio vero, quod caput Boiorum erat, Geoualdam pontificem designat, nuncupat, socium Vhicterbo, qui senio confectus erat, adsciscit. Viuilus antea a Romano Pontifice consecratus fuerat, Bathauiamque Laureaco exciso transsierat. Haec vbi facta sunt, postea ad Romanum Pontificem deferuntur, qui in hunc modum rescripsit: Reuerendissimo, et sanctissimo fratri Bonifacio Coepiiscopo, Gregorius seruus seruorum Dei. Quod tua opera, et Caroli principis Francorum, quemadmodum ex literis tuis cognouemus, tot millia Germanorum ad bonam frugem et Christum seruatorem nostrum reducta sunt, sane provt debeo, gaudeo vehementer. In Boiaria (vbi praui sacerdotes, fabulis hominum veritatem hactenus corruperant, sceleribus religionem polluerant, plebem exederant) bene, sapienterque egisti. Ne labor noster frustra sit, iuxta Danubium conuentus, conciliaque more Christiano celebrari iubeo. Tu ut militem imperatoris coelestis decet, fortiter decertato. Nemo tibi impedimenta paret. Data quarto Calendas Nouembris, imperante Domino piissimo Augusto Leone, Imperii eius anno vicesimo tertio: sed et Constantini Imperatoris filii eius, anno vicesimo, indictione octaua. Is fuit annus Christi septingentesimus atque vndequadragesimus.

[Note: 6] Purgata itaque atque lustrata Boiaria a prauis sacerdotibus, certatim ab optimatibus Boiorum opes pauperibus distributae sunt: Christianam paupertatem plerique contemptis diuitiis, et voluptatum illecebris profiteri caeperunt. Sub idem tempus in Boiaria apud Vtilonem fuisse et diuum Pirmimum pontificem Mediomatricum reperio. Vndeviginti Coenobia, et collegia Monachorum, et sacerdotum tum extructa, institutaque sunt. Regulus Boiorum septem aedes Monachis, id est atratis Druidibus construxit. Vnum propter Menenlacum Noricorum: sex in inferiore Boiaria, iuxta Danubium construxit. Bathauiae Nidroburgum virgines incolunt. Austrauiam, Paphomonasterium, Aldechium superius, inferiusque (huius monachi omnium locupletissimi sunt) dedicauit diuus Pirminius. Eto Argentoratensis Episcopus confecraneos diui Benedicti dedit. Iosephus Episcopus Fruxinensis ope Vtilonis collegium Mystarum instituit: cui flumen Iseniscus, in cuius ripa conditum extat, nomen fecit. At in superiore Boiaria itidem consensu Vtilonis, Alto quidam Heremita, Altonis Monasterium auspicatus est. Oto, frater Alberti, et Otgeriouis, quos supra commemoraui, Ilmi Monasterium. Ilmo flumini contiguum condidit: collegium, fuit sacerdotum, qui mea memoria, cum diuo Arsatio Monachium trauslati sunt. Albertus et Ottogerion in Norico ripensi, et Hunnia diuo Hippolyto templum aedificarunt: Vrbi inde cognomen adhuc manet. In superiore vero. Vindelicia intra Isaram, et Oenum, in faucibus Alpium, propter lacum Tigurinum contubernium Monachis

dedicarunt, quorum praedul caeteros omnes Boiariae. Antistites dignitate excellit. Nam Coenobium fossa, moenibus, tormentis bellicis, et aliis huiuscemodi instructum, instar regiae, possidet, et more regulorum, Equestrisordinis Tetrarchas perpetuos, praefectum aulae, rectorem palatinarum aedium, Archimagirum, et Pincernam habet. In saltu Schiratio, vbi Isarae fontes sunt, Reginopertus, Guntianus, et Ato fratres, Monachis domos construxerunt. Intra Isaram, et Lycum, sub ipsis alpium radicibus (rectore Boiorum haud abnuente) Landofridus, Valdoramus, Elilandus fratres, octo sacratis viris, et foeminis sacras aedificarunt aedes, Beurn, Schlechdorff, Siuerstat, Sandau, Vessbrunnam maribus. Pollingum, stapfelsee, Cochelsee, virginibus tradiderunt. Quibus praefecerunt Gaelouindam sororem suam Cochelsee et Stapfelsee ad lacuseiusdem cognominis: Siuerstat vero et Sandau haud longe a Lyco, ab Vgris excisa, deletaque penitus interierunt. Caetera extant VVesoprunnam, Pollingum, Thessalonus filius Vtilonis postea ampliauit, de integro instaurauit, atque haec omnia templa Divus Bonifacius fertur consecrasse, caeremoniisque D. Benedicti initiasse. Schlechdorf, Pollingum quae ab Vgris adflicti, Excusso Monachorum iugo, Mystae D. Aurelii Augustini sunt et appellantur.

[Note: 7] Eadem tempestate vita defunctus est Carolus dux Francorum cum septem et viginti annos Imperium Francorum, Gallias, et Germanias administraslet, tres reliquos filios Carolomannus, Pipinum, Gryphonem: Verum ad Carolomannum, quod maximus natu esset, omnia negocia referebantur: Omnis potestas Francorum penes illum erat. Theodericus quoque Rex tum obiit, Hyldericus frater eius a Carolomanno, et Pipino substituitur.

[Note: 8] Saxones audita morte Caroli ab iugo imposito resiliunt: tributa quae hactenus pendere solebant, pernegant, in libertatemque se vendicant. Theodeualda quoque Dux Sueuorum pulsus a Carolo rediit, rebellat, Elisatium occupat. Hunoldus etiam Aquitaniae Dux parere regulis Francorum detrectat. Carolomannus, et Pipinus Aquitanos, deinde Sueuos celerius opinione imperata facere cogunt. Vtilo Boiorum regulus Saxonas in Obsequium redigit.

[Note: 9] Carolomannus domitis hostibus, a pietate, vti Christianum decet principem regnum auspicatur, fautorque religionis labentem Christianismi disciplinam ad statum pristinum reducere studuit. Huiuscemodi edictum, quod oppidatim pependit, promulgauit.

[Note: 10] In nomine domini Dei nostri IESV CHRISTI. Carolomannus dux, et princeps Francorum, anno a nato Christo seruatore et authore nostro, septingentesimo secundo, vndecimo Calendas Maii: Suasu, et consilio sacerdotum Dei Opt Max. et amicorum meorum, Pontifices regni mei, maximos, minores, cum presbyteris, nimirum Bonifacium Archimysten, Burchardum, Reginofridum, Vitanum, VVileualdam, Dadanum, et Addanum, cum collegis eorum, et sacrificulis, ritu Christiano conuocauit, vti mihi consulant, quo pacto iusticia, et Christiana deuotio instauretur, quae negligentia, et ignauia superiorum principum labefactata, collapsa, terris depulsa corruit. Qua denique industria populus Christi, a falsis et prauis sacerdotibus hactenus deceptus, et per anfractus confragosos, et devios seductus ad veritatis semitam reducatur. Iuxta igitur religiosorum sacerdotum, et procerum meorum consilium rogauimus, iussimus, decreuimus, voluimus, haecque placita praescripsimus.

Episcopi omnes, quos per ciuitates designavimus, Bonifacio Archiflamini, nuncio Christi, et legato Diui Petri, dicto audientes sunto. Quotannis concilia celebrentur: in hisce pietatem Christianam, candoremque Germanum amalis sacer dotibus pollutum expiato: Decimas bona Ecclesiastica, occupata a prophanis restituimus. Falsi diaconi praesbyteri sacrificuli adulteri, scortatores, sacris opibus nequaquam alantur: quos omnes in ordinem redegimus, atque e xaugur auimus: ad poenasque procriminibus luendas compulimus. Nemo sacris initiatus diuinoque ministerio mancipatus arma omnino ferat aut in bellum, aut in hostem pergat. Vnus ad aut summum duo Episcopi, delecti suffragio cum suis sacerdotulis principem comitetur ad bella, sacrificandi, comprecandique causa. Cuique tribuno, vnus duntaxat a sacris, poenitentia, et confessionibus esto. Initiati, canes, accipitres, et huiusmodi aues ad venandum

nequaquam alunto. Aris et templo destinatus, venatus si fuerit, diris deuotus esto. Quisquis sacerdos Episcopo suo pareat, in quadragesima rationem suscepti muneris reddat. Ignoti presbyteri, Episcopi (nisi in conuentibus solennibus eruditio eorum, et mores comprobati fuerint) repulsam ferant. Quisquis Pontifex det operam, praefectus (quem Franci Graphionem vocant) summo studio adnitatur, vti incantationes, auguria, sortilegia, et huiusmodi praestigiae impune non abeant: quae etiam auspicio Dei Opt. Max. diuorumque eius fiunt: quos huiuscemodi contaminationibus magis ad iracundiam prouocari certum est. Sacerdos scortator, libidinisque mancipium in carcere pane, et aqua pastus, poenas luat. Hoc quoque consensu mystarum, et populi Christiani sciuimus, vt propter crebra bella, et ferocissimarum gentium, quibus vndique cingimur, assiduas in nos incursationes, pars Ecclesiasticae pecuniae, nempe duodeni denarii, quem solidum vocamus, contribuantur mihi, quo militibus nostris praemia condigna laboribus soluantur. Adulteria, incesta matrimonia seuerius cohibeto. Haec si nostro aeuo fierent, et observarentur, magis propitius Christus nobis foret, nec tanta vitia nos eneruarent. Si verum fateri licet, et diuo Petro Pauloque credimus deteriores Turcis, dum inuicem ita saeuimus, sumus: vmbram, speciemque pietatis prae nobis ferimus: virtutem vero ac rem factis abnegamus: Licentia, lasciuiaque et copia rerum nos corrupit. Sed ad ordinem narrationis reuertor.

[Note: 11] Moritur eodem tempore Theodericus rex Francorum. Longo iam tempore reges nostri precario regnare, in angulis delitescere, silentio, venationibus, ocio, omnem aetatem transigere insueverant, negocia, muniaque regni, praefectus praetorii obibat. Semel quoque in anno rex ille vmbratilis, bobus vectus ad conuentum regni solennem, mense Maio aduentabat. Ibi data, acceptaque salute, mox se latebris rursus abdebat. Pascebatur cum familia abs duce. Libet referre verba, quae excepi ex epistola, quam Hadrianus quartus Romanus Pontifex, aduersus Imperatorem Fridericum, ad Hillinum Treuerorum, Arionuldum Moguntinum, Fridericum Agrippinensem Archimystas Germaniae dedit. Quales, inquit, Reges Teutonici habebantur, qui etiam in carpento boum, sicut philosophi circumferebantur, sicut Hyldericus, et sui antecessores. Quam gloriosus erat rex Alemanorum, dum in carpento boum, quasi Archisynagogus resideret, et ducem suum, qui tum Maior domus vocabatur, tractare regni sui negocia videbat? Rex miser erat, qui nihil aliud habebat, quamquod ei Maior domus disponebat.

[Note: 12] Vtilo igitur regulus Boiorum, generosi, spiritus, ingentisque animi princeps, pertaesus huiusmodi regum ignauiam, quod opibus antecelleret: regiam quoque vxorem haberet, se regem adpellat. Piurima ipsi bella fuerunt cum Landofrido, et Gotofrido Sueuorum rectoribus. Circa Lycum in limitibus vtriusque regni, omnia ferro, flamma, praeda adtrita sunt. Carolomanus, et Pipinus collectis copiis, Theodoualdam filium Godofridi Sueuiae regulum perdomitant: per Sueuiam in Boiariam ad Lycum vsque intento exercitu procedunt, ante moema Augustae Rhethorum, in campo latissimo castra locant. Vtilo quoque haud imparatus ibi hostium aduentum expectarat: verum praelio victus, terga vertit.

[Note: 13] Carolomanus Saxones noua molientes petit. Pipinus Lycum superat, superiorem Boiariam inuadit: Fruxinum, quae tum caput, et regia principum in ea regione erat, occupat, potiturque tota superiore Boiaria. Vtilo se Reginoburgii continet, Pipinus ad se deficientes benigne suscipit, Bertham vxorem accersit: Fruxini, et in conterminis regiis, et arcibus cum ea quieuit, venationibusque operam dedit. Peperit tum Bertha (sicuti fama constantissima est, et antiquis more patrio celebratum carminibus) Carolum Magnum in ea arce, quae inde Carolobergomum hoc est, Caroli mons vocatur. Nam isthoc anno Carolum natum esse conuenit inter autores. Ostenditur illa arx, etsi semidiruta in superiore Boiaria, supra Monachium quindecim millia passuum, propter Verrem Am VVurmsee lacum Vindelicorum maximum: vbi eiusdem nominis fluuius effunditur.

[Note: 14] Est regiuncula superioris Boiariae amoenissima, venationibus, aucupiis piscationibusque: neque ex alio lacu numerosior materia ganeae: alit omnis generis pisces laudatissimos, accolae etiam nunc regiam

superiorem, velut incunabula tanti Imperatoris venerantur et monstrant. Villas et templum Pipinum [Note: Piping.] nomine in eiusdem fluminis ripa, a Pipino, diuo Dionysio tum esse extructum, dedicatumque pro certo habetur. Sicuti et prope Fruxinum Pipinhusium [Note: Pipishausen, VVipis.] ad fontes Ilmi Pipinoritus [Note: Pipisriet.] In ripa Isarae Pipinopagus [Note: VVipisbach] Vici, et aedes sacrae, diuo Dionysio consecratae a Pipino, qui haec condidit: cognomina serunt, et monstrantur. Pipinhusium (Pipini domum valet) praetorii ibi vestigia visuntur: Pipino ritus, Pipini nouale, lingua Franca, siue Germanica significat.

[Note: 15] Iam Carolomanus ex Saxonia in Boiariam ad fratrem Pipinum redierat, ibi adnitente Hyldruda vxore Vtilonis, quae soror Carolomani, et Pipini erat, pax inter duces conuenit. Vtilo abdicato nomine regio, in ordinem ducum redigitur.

[Note: 16] Coniunctis postea copiis Carolomanus, Pipinus, et Vtilo aduersus Saxonas toties fidem frangentes, et deinde aduersus Theodoualdam ducem Sueuum, et Hunaldum Aquitaniae regulum arma mouent. Gebolibum Moguntinum Pontificem tribu sacerdotum mouent. Pater huius Geroldus, itidem Moguntiaci episcopus, occisus praelio a Saxonibus fuerat: Filius vindicaturus parentem, superiores regulos in Saxoniam comitatus, iuxra Visurgim amnem, Saxonem, qui Geroldum patrem eius interemerat, ad colloquium familiare euocatum trucidat, hoc adiecto elogio:

Accusatus quoque est Gebolibus, quod cum canibus, et auibus venaticis, contra officium sacerdotis dei luserit. Nostro aeuo venari munus Episcopi honestissimum, et praecipuum esse existimatur: Pontifices nostri caetera munia a se longius in alios relegant: venationi velut ad hoc cooptati, deseruiunt. Quin et Monachorum quidam praesules, calvicie duntaxat, et Bardocucullo pietatem praese ferentes, magis superstitiosi, quam pii, de huiusmodi nugis nobilitati, et principibus lites mouent. D. Bonifacius, qui ob huiusmodi lusum tanquam rem prophanam, iure suo Gebolibum exaugurauit, a Carolomano et Pipino Mogontiaco praeficitur.

[Note: 17] Mortuus est sub idem tempus Gregorius tertius, post quem ouili Romano pastor eligitur Zacharias. Gebolibus superior, Clemens, et Samson Scoti: Albertus Gallus, et eiusdem sectae sacerdotes, atque episcopi, nummarii, auari, libidinosi, sacrilegi, peculatores, temulenti, diuo Bonifacio aduersari vehementissime coeperunt. Erat illorum deus venter, et ea quae sub ventre sunt. Venationibus dediti, et aucupiis, canes, auesque alebant: arma deferebant, in militiam proficiscebantur: bella sectabantur: humano cruore, caede, homicidio sese polluebant, nihilo secius tamen sacrificare, Euangelium legere, nec erubescebant, nec metuebant. Atqui hi nebulones, quod vulgo gratissimi ob similitudinem morum erant, in concionibus populum, qui fabulosis maxime capitur, aduersus Bonifacium concitabant. Eum mendaciorum autorem legis, atque pacis Christianae turbatorem, corruptoremque esse vociferabantur. Quamuis quidam in vincula a ducibus Francorum coniecti erant, caeteri tamen plurimum negocii Bonifacio, et eius sociis facessebant. Proceres sanctorum, diuus Bonifacius rem omnem Zachariae Pontifici Romano missis legatis aperiunt: atque hi solenni ritu publice, frequenti flaminum senatu Romae auditi sunt. Cognitaque causa in concilio, huiuscemodi sacrificulorum turba reiecta, atque diris deuota est. Gratiae actae Carolomano, et Pipino ducibus Francorum, quod Bonifacio in tales errones animaduertendi, impios exaugurandi, pios inaugurandi, data potestas.

[Note: 18] Episcopos ibi collocandos Romanus Senatus censet, iubet, vbi praedia abundant, quae alendis pauperibus suppetant: Pontificem enim peni, et alimoniae pauperum promum, condum, procuratorem esse. Ipse legatus Germaniae designatus, et eius successores, Archimystae Franciae perpetuo declarati. Lege sancitum est, Moguntiacum semper fore Francorum Germaniae caput, atque Metropolim: id quod Carolomanus, et Pipini postea perpetuo edicto statuerunt.

[Note: 19] Zacharias insuper Pontifex Max. in hanc sententiam Galliae, Franciaequenationibus rescripsit. Zacharias seruus seruorum dei, episcopis, sacer dotibus, diaconis, monachorum maximis, regulis, ducibus, praefectis, praesidibus, omnibus denique piis, deum immortalem timentibus, qui Gallids, et Francorum regiones incolunt, salutem.

Deo Opt. Max (fratres, et filii clarissimi) gratias ago eum pro vobis semper deprecor, vt quod facere, diuino spiritu instruente et suffragante veritate, coepistis, perpetuo faciatis. Quemadmodum enim certiores non fecit Reuerendissimus, atque sanctissimus, frater noster Bonifacius episcopus, solenni ritu Christiano conuentum celebrastis, adnitentibus filiis nostris Pipino, et Carolomano falsos, refractarios scortatores, sacer dotes homicidasmilitantes repudiastis, exegistis: obsecro, et per Deum immortalem dominum nostrum IESVM CHRISTVM obtestor, vti Bonifacio legato CHRISTI, et nuncio supremae illius Maiestatis, sicuti hactenus consueuistis, bene praecipienti sedulo obtemperetis: prouincia, et mandatis nostris fungitur: vestrum agit negocium, nempe vt vos in viam rectam reducat, et a criminibus Christo propitio expiet, ac pro mortalibus aeternos efficiat, die, noctuque oper am strenue nauat. Euenere hactenus vobis coelesti ira, ob vitia vestra, sacrificuli errabundi, et caecutientes, qui et vos, et se fallere consueuerunt. Ingrati Deo, inuisi superis. Nullum hactenus discrimen inter sacris mitiatum et prophanum fuit. Sicut populus, sic et sacerdos iuxta toto errarunt coelo. Coecus coecum duxit: perierunt greges cum pastoribus. Ouili haud impar pecus fuit, dignumque patella operculum. Quamobrem hostes vestri vndique inualuere: vos vbique victi estis. Nec quicquam preculae sacerdotum inanes profecerunt, quibus pugnare non licet. Quo pacto victoriam sperare ausis, eo bello, quo sacerdos simul, et humano cruore, ac caede polluitur, et sacrosanctam hostiam impuris manibus sceleratiore mente contrectat? Sacerdoti, qui pastor est, arma non ferre, nedum quenquam bello occidere licet. Officium boni pastoris est, oues seruare, pascere: pecus vero, quod palans ab grege aberrat, ad ouile cogere. Hos qui Christiani sunt, seruato his qui Christiani non sunt, Christum praedicato, veritatemque adnunciato. Coelestis doctor et magister Mystis suis praecepit: Vos estis salterrae, quod sisal desipuerit, quonam condietur? Nihilvalet vltra, ne insterquilinium quidem vtile est, abiiciatur foras in lutum, et conculcetur pedibus.

Dum haec ita sunt (nempe veritas mentiri non potest) et tales suffertis sacerdotes, quales Ethnici non ferrent, hostes superiores fieri neccsse est. Huiusce modi sacerdotuli deo non litant, sed ipsum magis irritant: et superos ad iracundiam prouocant. Quomodo oues a lupis tutae erunt, si eas pastor destituerit? Proinde si Bonifacio dicto audientes eritis, et pios, castos ab omni Venere, ab omni labe mundos, immunes omnis homicidii, sacerdotes vobis delegeritis, quemadmodum iure diuino praescribitur, et nostro munere functus Bonifacius frater noster praedicat, omnibus formidolosi eritis Barbaris. Nulla natio conspectum vestrum ferre poterit, ferocissimae gentes, exortes veritatis, quae vndique armis circumfremunt, Arabes, Scenitae, Saxones, Hunni, Venedi, Auares, Abares, armis vestris succumbent. Simul et bene recte que viuetis, et in coelum posthanc vitam recepti, cum Deo Opt. Max. et superis, sempiterno perfruemini aeuo.

At vos charissimi fratres, qui estis veri Christi sacerdotes, perinde ac fidi ministri Christi, ac mysteriorum dei oeconomi, procuratores, et dispensatores, et administratores arcanorum eius, de quibus tanquam re aliena rationem reddituri estis, coelestis imperatoris negocium, non rem vestram agite. Veram sectamini disciplinam, quae nobis in sacrario, et sacrarum liter arum thesauro expressa est. Mores vestri etiam apud alienos a religione nostra inculpati existant. Vita vestra sit speculum, et exemplar viuum caeteris Christianis: ita et apud homines fama celebres vos consequetur. Adeo autem immortalitate donati, perpetuo felices in coelo viuetis. Quotannis conuentus cogatur, in quibus de concordia, et pace Christiana agatur. Si quid adversum fuerit, resecetur, quo templum deifirmum, ac immobile perstare possit. Data Calendis Aprilibus, Imperante domino piissimo Augusto Constantino, a Deo coronato, Anno vicesimo quarto Imperii eius, indictione vndecima: anno autem restituti orbis septingentesimo, quadragesimo tertio.

[Note: 20] Sub idem tempus diuus Vergilius, diuinarum, humanarumque rerum perquam peritus, in Germaniam cum Dabda Graeco sacerdote ad Carolomanum, et Pipinum duces accessit. Ob eruditionem,

et prudentiam singularem breui principibus insinuatus, in aula acceptissimus fuit: biennio ibi in summa authoritate versatus. Inde in Boiariam ad Vtilonem regulum dimissus, non minore in honore fuit. Ab eo, mortuo Ioanne, Iuvauensibus pastor datus est.

[Note: 21] Erat in Boiaria sacerdos quidam Latini sermonis ignarus, is candidatos religionis lustrarat hisce verbis: Baptizo te in nomine patria, et filia, et spiritus sancti. Diuus Bonifacius illos ceu prophanos abominabatur, et rursus aqua Iustrica tingendos censebat. Sidonius maximus Boiorum Pontifex (quem Archiepiscopum Laureacensem, et Episcopum Bathauensem nuncupabant) diuus quoque Vergilius dissentiebant, pugnantemque sententiam sectabantur, prohibebantque huiusmodi iterum lauacro sacro expiari. Nam pro Christianis rite lustratis eosdem habebant. [Note: Vide Magistrum in sententiis lib. 4. dist. 6. cap. 5.]

[Note: 22] Et cum Bonifacius non cederet, ad Zachariam Pontificem Romanum provocant. Hic Bonifacio rescripsit, Sidonii et Vergilii opinionem adprobat: tales tinctos esse declarat. Siquidem sacrificulus ille ob inscitiam Latinarum duntaxat literarum absque omni fraude ac dolo malo lapsus ita sit: nec aliquam fallaciam errori intenderit.

[Note: 23] Erat Vergilius etiam in disciplinis, quas Mathematicas vocamus, et in philosophia prophana magis quam tum Christiani mores ferebant, eruditus. Ex illiusmodi literarum scitis, contra opinionem vulgi, et D. Aurelii Augustini, et aliorum forte docuerat, id quod nostro seculo non argumentis inuestigandum, sed experimentis cognitum est, circumfundi terrae homines vndique, et conuersis inter se pedibus stare, vnde Antipodas Graeca nuncupat voce. Hoc ita acceptum est, quasi Vergilius alium mundum, alios sub terra homines, alium denique Solem, atque aliam Lunam esse adsereret. Bonifacius haec velut impia, et philosophiae diuinae repugnantia, refutar: Vergilium publice, priuatim arguit, ad recantandum has naenias prouocat, efflagitatque iure suo vt legatus Germaniae, ne ille huiusmodi deliramentis synceram, et simplicem Christi sapientiam polluat, atque contaminet.

[Note: 24] Diuus Vergilius (vt omnes homines sumus, et nihil est ex omni parte beatum) hac iniuria, ac contumelia lacessitus, animum Vtilonis reguli Boiorum, apud quem plurimum valebat, abalienare a Bonifacio, atque inter eos discordiam, et odium serere conatur. Iactabat etiam, a Romano Pontifice designatum episcopum, qui primus ex his quatuor, quos Bonifacius Boiis consecrarat, decessisset.

[Note: 25] Diuus Bonifacius id Zachariae Pont. Max. literis conqueritur. Zachariae quoque philosophia Vergilii suspecta esse coepit. Ipse igitur legatos cum mandatis, et literis ad Vtilonem ire iubet, partes suas Bonifacio commendat. Vergilium philosophum (si sacerdos sit, inquit,nescio) ab templo Dei, et Ecclesia depellito, sacerdotio in concilio abdicato, si illam peruersam doctrinam fuerit confessus. Sidonio quoque, et Vergilio comminatorias scripsit literas Romanus episcopus, postulauitque, vt Bonifacio obsequantur. Insuper regulo Boiorum denunciatum est, vt Vergilium Romam mittat, vbi Vergilius rationem reddat, ac a Pont. Romano examine comprobetur.

[Note: 26] Diuus Bonifacius post haec duos consecrauit Episcopos, diuum Burckhardum antiquae Franciae, iussu Carolomani dedit. Virtzburgi, Peoniae dicti, habitare iussit. div. Vuilibaldum consensu Vtilonis, et Suitogerionis praefecti Boiorum, qui proprie Alemani vocantur, Aichostadii collocauit, an. Christi DCCXLIII. Vrbs est Nariscorum, eam praeterfluit flumen Alemanus (a Ptolomaeo Alcimunium vocari inuenio, quanquam deprauatum esse nomen, ob inscitiam librariorum, et similitudinem Graecarum literarum, vti facillime fit, in huiusmodi codice praecipue) suspicer. Verarn esse lectionem Alimanum siue Alimomiam, verisimile est.

[Note: 27] Eodem tempore Carolomanus dux Francorum, imperii Franci administratione Pipino fratri derelicta, in ordinem priuatum se redigit. Romam profectus monachi vitam sectari, et in monte, quem Soracte adpellant, degere coepit. *Huius montis in lyricis hisce versibus Flaccus meminit:

[Note: 28] Grypho frater Pipini, quod exclusus gubernaculis, minoris esset authoritatis, fratri rebellat, elapsusque ad Saxonas, perpetuos Francorum, et aliorum Germanorum Occidentalium hostes, gentem ferocissimam, bellicosamque, quae adhuc falsos deos colebat, haud difficulter contra Pipinum concitat: armaque sumere persuadet. Pipinus dux Francorum, et Vtilo vires coniungunt, ingenti comparato exercitu, aduersus Saxonas et Gryphonem procedunt.

[Note: 29] Grypho vbi Pipinum, et Vtilonem Saxoniae fines adtigisse, et feruere bellum animaduertit, in Boiariam clam diuertit. Exceptus benigne ab Hyldruda sorore sua, vxore Vtilonis, eam cum Thessalono infante in suam potestatem redigit, Suitogerionis ope, auxilio Landofridi ducis Sueuorum, ducatum Boiariae occupat, Boios in sua verba iurare cogit. Nonnulli Boiorum proceres Gryphoni fauebant, quod mater eius ex Boiaria oriunda erat, et sub iuuene feroce omnia sibi licere existimabant. Pipinus et Vtilo, vbi ista haec accepere, compositis rebus in Saxonia, propere arma in Boiariam mouent. Grypho et Landofridus capti in Franciam abducti sunt. Hyldruda et Thessalonus liberati, Vtilo Boiariam recipit. Grypho paulo post custodia elapsus, princeps inquietissimus, dum in Italiam fugam adornat, intersectus est a praefectis Pipini.

[Note: 30] Et dum hinc ab Orientis ora Saxones occiso Hyldegario Pontifice Agrippinensi: illinc ab Occiduo sole Baepharius dux Aquitaniae (quam Gasconiam, et Langodocam vocant) crebro, pace, foedereque soluto, in Francos, Gallosque incursant, praedas abigunt, captiuos veluti pecorum gregem abducunt, templa diripiunt, omnia ferro, flamma deuastant, Hyldericus rex in syluis Galliae venationibus, lasciuiae seruilibus Officiis intentus, inter sorices et tineas, quasi nihil harum rerum ad se adtineret, gaudiis corporis vacabat, Rempublicam omnino negligebat, supplicem audire, causam cognoscere nunquam in animum induxit. Nec domi, nec foris, nec in pace, nec in bello quicquam praeclari facinoris edidit. Nam nec consilio, nec manu valebat. Epistolae, et diplomata, tabellae eius nomine signabantur: porro omnia arbitrio ducis, praefectique praetorio confiebant. Nomen regis penes Hyldericum, ius autem omnis imperii penes Pipnum erat.

[Note: 31] Vitlo regulus Boiorum primus inter amicos mussitare coepit. Indignum vehementer, et iniquum, maximum denique esse dedecus toti Germaniae et Galliae tam ignauum hominem, tam diu ferri: qui melior monachus, quam rex esset. Principem ideo deligi a populo, vt domi et belli tanquam communis parens omnibus iuxta in commune consulat. Regem a regendo, lingua Romana: Franco vero sermone Chinigum, ab audendo, et prudentia gubernandi, peritia consulendi, dictum esse.

[Note: 32] Haec vbi in vulgus (alioquin rerum nouarum auidum) emanarunt, cuncti fremere, stomachari, Hyldericum floccifacere coeperunt. Nec a contumeliis temperatum est, ille vmbraticum, ille pupparum, alius puerorum regem cognominabant. Et vt est in vtramque partem immodica plebes, Piginum ad coelum vsque laudibus ferebant: illum solum scire, quidnam regium deceat abimum: in illo fortunam, vitamque omnium sitam esse praedicabant. Francones tantum a sius maioribus degenerasse, Hyldericum iniquiore accipiebant animo, quod ipsi tanti Imperii authores forent, et ante ducentos et nonaginta annos cum rege illo Hylderico Magno, cuius hic ignauus nomen ferret, Rhenum superassent, Romanis victis, pulsis, trucidatis, Gallias a seruitute dura liberassent, in Germaniamque transtulissent.

[Note: 33] Fit igitur conuentus Francophori primorum. Perplacuit omnibus, legatos ad Zachariam Pontificem Romanum percontatum ire, diutius ne tot viris fortibus eum regem tolerare liceret, qui nec corporis, nec animi viribus populo Christiano consulere posset: qui vmbra, et inani honore duntaxat dignitatis contentus esset, caeterum tanto oneri impar, nihil pensi haberet patereturque maiestatem. Imperii Francorum tot cladibus ab hostibus regni et religionis deuastari: ipse interim ocio obsolescens.

Missi sunt Romam Voloradus, vir admodum prudens, et eruditus, a sacris Pipini, et diuus Burchardus Pontifex Franciae antiquae, VVirtzeburgensem episcopum nos, literiones Herbipolensem nuncupant. Ipse adhuc Francorum dux est, et vocatur.

[Note: 34] Zacharias Pont. Max. vbi mandata Francorum audiuit, huiuscemodi verbis responsum dedit: In diuinarum literarum sacra historia populum, a rege ignavo et socordi, lasciuiaeque, spreto prudentium consilio, intento indulgente summa, ac aeterna illa Maiestate, defecisse: virumque prudentem a suo corpore Regem creasse inuenio. Regnum omne potestasque Dei Opt. Max. est, principes ministri duntaxat regnorum sunt. Duces populo ideo deliguntur, vt supremi Imperatoris in omnibus sectentur voluntatem: non pro libidine sua agant. Is demum verus rex, qui populum sibi a Deo creditum, iuxta diuinae legis praecepta, placitaque moderatur, quo simul felices confiant, et vitam adipiscantur beatam, princeps populo, cuius beneficio possidet, obnoxius est. Quaecunque enim habet, potentiam, gloriam, diuitias, honorem, dignitatem, a populo accipit: plebi accepta referat necesse est. Regem plebes constituit, eundem et destituere potest. Proinde fas est, et licet ipsis Francis Germanisque repudiato degenere monstro, eligere eum, qui belli, domi sapientia coniuges, liberos, parentes, omnium denique vitam, et fortunas tutari et defendere queat, et valeat.

[Note: 35] Haec vbi Zacharias dixit, diuo Bonifacio literis aperit, eidem partes suas in hac re committit. Huius epistolae finis: Data pridie Nonas Nouembris, Imperante domino piissimo Augusto Constantino Imperatore, imperii eius anno XXXIII. indictione quinta. Fuit is annus Christi DCCLII.

[Note: 36] Legati deinde in Germaniam reuertuntur, Moguntiaci, vbi proceres Francorum, et Germaniae frequentes convenerant, literas reddunt, sententiam Pontificis Max. patefaciunt. Indicitur igitur concilium Augustam Suessonum (Vessonum Ptolomaeus nominat) vrbs est Belgicae secundae in confinio Germaniae, et Galliarum, ibi Hylderico regium nomen communi omnium sufftragio abrogatur: Pipinus rex salutatur. Quem deductum in templum diuus Bonifacius Pontifex Moguntinus, ritu solenni, et more Christiano inungit. Quamobrem Moguntinus Archimystes tenet hactenus primas deligendi Imperatoris Germani, quem regem Romanum vocant.

[Note: 37] Hyldericus captus, tonsus in Monachorum ordinem, capite diminuto redigitur. Itidem et Gisala regina. Ambo traditi Vtiloni et Thessalono filio Vtilonis regulis Boiorum, ipsi eos in Boiariam deduxerunt. Hyldericus in Monasterium diui Hemerani Reginoburgii (caput est Boiorum) includitur. Gisala regina Cochiliam in contubernium sacratarum foeminarum, in superiore Boiaria, sub radicibus alpium, ad eiusdem cognominis lacum, relegatur. Vbi et vita defunctam, atque humatam esse et fama, et literis proditur. Etenim id Coenobium ab Vgris exustum est: nomen, pagus, aedes sacra superant: caetera aedificia solo aequata sunt, sicut quinto narrabimus libro. [Note: 38] Vtilo filium suum Thes salonum, qui iam adoleuerat, adiectis ei viris grauibus, aulam Pipini concomitari iussit. Erat Pipinus auunculus Thessaloni. Ipse Vtilo iussu Pipini regis, Venedis, qui Noricum infra Taurum montem, et superiorem Pannoniam, in confinio Dalmatiae, Lyburniae, Illyrici ad fontes Draui, et Saui amnium habitant, Chitomarum, in Boiaria a puero educatum, ducem dedit. Lupus pater Monachorum coenobii, quod in Chimino lacu [Note: Chimsee.] Noricorum maximo situm, Angiam, hoc est insulam vocitabat consuetudo, Chitomaro, quod eius Catechestes, hoc est compater erat, Maioranum nepotem, diuini iuris consultum a sacris esse iubet, qui vulgo Charinorum [Note: Kaernden.] (ita enim proprie illi Venedi dicuntur) sapientiam Christianam interpretaretur.

[Note: 39] Sub idem tempus Hathulphus rex Longobardorum Romam obsidet, omnia quae Imperatori parebant, igne, ferro depopulatur. Romani opem Constantini Copronymi, filii Leonis Cononis Isauri, Imperatoris sui implorant. Iam neglecta veteri Roma, Caesares Augusti Neoromae, vti nostro saeculo in Germania, habitare insueuerant. Constantinus ad

Pipinum proficisci iubet legatos, quorum princeps Stephanus episcopus Romanus. Ipsi maritimo in itinere cum muneribus ad Pipinum deuenere. Munera Imperatoris, quae a legatis deferebantur, erant instrumentum Musicae maximum, res adhuc Germanis et Gallis incognita, Organon adpellant. Cicutis ex albo plumbo compactum est, simul et follibus inflatur, et manuum, pedumque digitis pulsatur. Pontifex Rom. Legati Imperatoris Pipinum obtestantur, praemia pollicentur, vti a tergo Hatulphum adgrediatur, ab obsidione vrbis Romae ad sua tutanda auertat.

[Note: 40] At frater Pipini Carolomanus, qui iam monachum profitebatur, et ex Italia ad fratrem profectus fuerat, expeditionem Italicam, frustra tamen, fratri dissuadet. Pipinus cum vxore sua Bertha, illum Viennae Galliae, vbi et paucis post diebus morbo correptus, interiit, subsistere iubet. Ipse in Italiam arma mouet, in angustiis alpium occurrentem Hatulphum praelio superat, Ticinum repellit, atque ibi obsidione claudit.

[Note: 41] Vtilo quoque regulus Boiorum vallem Athesinam, [Note: Eischland] Venusticam vallem alii vocitant, Maias, Pisonium Colonias Boiorum, et reliqua castella, quae Litoprandus rex Longobardorum Boiis abstulerat, vi et armis recuperat. Tridentum insuper invadit, ac occupat, quod posthac semper Noricorum principibus, diuulsum Italia paruit.

[Note: 42] Hatulphus ad pacis conditiones quas hostis dixit, compulsus, iussus est obsides dare, erepta oppida atque castella Romanis reddere, et vt reddita nunquam repeterentur, facramento fidem facere. Pipinus victor domum in Franciam reuersus, maiorem partem exercitus inter redenndum intemperie coeli amisit. Hatulphus dum pacta omnia rescindere parat, in venatione percussus interiit. Succedit in regno Italiae, atque Longobardorum Desiderius, cuius filia Litopyrga Thessalono filio Vtilonis desponsa est.

[Note: 43] Eadem tempestate Turcarum primo audita sunt arma. Plinius et Pomponius Mela Sarmatiae Asiaticae fuisse incolas, vicinosque Budinis, Thyrsagetis, Gelonis, Thussagetis, Tanaim amnem incoluisse, vastas syluas occupasse, vsque ad solitudines saxosis conuallibus asperas, alimenta quaesisse venando. Alii Hunnorum sobolem, ac reliquias existimant: atque hi nunc Turci vocantur, et per continuos septingentos, sexaginta quinque annos, ad hanc vsque aetatem, ob scelera et flagitia nostra, adeo paulatim increuere, vt ab Euphrate totam Asiam, pulsis, trucidatis nostris, nuper et Aegyptum, debellatis Saracenis, Europam vsque ad Sauum amnem inuaserint, ac teneant, et possideant. Iam de possessione Germaniae, Pannoniae, et Italiae ambigunt, et nobiscum armis contendere parant: quotannis irruptionem minantur. Sola discordia hostium nos seruat. Rex enim Persarum Turcis quoque negocium facit. Deus omnipotentissimus auertat has pestes ab orbe Christiano. Faxit Christus Opt. Max. vt positis animis, stultitiaque, mortales non esse cogitemus: eoque studio aeterna, veraque bona prosequamur, quanto ardore pro diuitiis, potentia, gloria, rebus leuislimis, fluxis et fragilib. pugnis decertamus. Si vera sunt carmina et vaticinia diuae Hyltegardae, et Brigittae, Sibyllarum Germaniae, et Bardorum fatidicorum, qui ea quae nostro aeuo completa vidimns, longo ante tempore nobis cecinerunt, Agrippinensis Colonia, nolimus, velimus, Turcarum caput erit: sed ad Vtilonem Boiorum regulum redeo.

[Note: 44] Qui vbi triginta annos potitus est Boiaria, obiit mortem quintodecimo Calendas februarii, anno orbis seruati septingentesimo, sexagesimo quinto. Sepultus est in Austrauia [Note: Osterbofen.] vbi et regiam, praetoriumque principale fuisse reperio: ostenduntur ibi conditoria duo albo marmore extructa. Alterum esse aiunt (sicut et antiquissima literarum monumenta Vessorunnae ostendunt) Hyldrudae vxoris: alterum Vtilonis mariti Hyldrudae.

CAPVT X. Thessalonus III. cum filio Theodone VIII. Duces Boiariae a Carolo dignitate abdicantur. Carolus M. Rex Franciae.

2. Thessalonus clam se de exercitu Pipini subducit et Boiariam mortuo parente occupat. Conuentus Prouincialis.

6. Thessaloni cura religionis in monasteriis extruendis. Narratio de filio ipsius Gunthero ab apro interfecto, a monachis excogitata.

7. Alia monasteria ab eo aucta et dotata, item eius consilio fundata. Praemonstratensium ordo.

8. Thessaloni Consiliarii Aribo et D. Virgilius moriuntur. Thessalonus iam Pipino formidolosus, pacem tamen et amicitiam cum eo colit.

9. Pipinus ex bello Aquitanico Victor redux haud procul a Lutetia moritur. Eius sepulchrum, Filii Carolomannus et Carolus regnum diuidunt.

10. Thessalonus Lytopyrgam, Carolus M. Irmogardam filias Regis Desideru in matrimonium ducunt. Carolus Irmogarda repudiata Hyldegardam sibi iungit.

11. Modestus iussu Thessaloni Episcopus Carinthiorum consecratus, cum presbyteris in Carinthiam mittitur, eoque mortuo Madoldus et Variomarus succedit.

12. Carinthii ob introductam Christianam religionem rebelles a Theodone ad officium rediguntur, mortuoque Chitomaro Valdungus ipsis Dux constituitur. Missionarii Carinthiorum.

13. Ingo Dux Carinthiorum vaframento et astu Carinthios nobiles ad Christum conuertit.

14. Carolomanno mortuo Carolus omni Francorum imperio potitur. Diaeta VVormatiae habita. Imperatoris et Pontificis Romani Legati aduersus Desiderium Regem Caroli auxilium implorant.

17. Thessalonus auxilia cum filio Theodone Carolo mittit, et quaedam loca in feudum accipit, Hunni et Abares ad Anassum proficiscuntur, re infecta domum redeunt.

18. Caroli M. expeditio in Italiam. Desiderius cum vxore viuus captus. Carolus Romam peruenit, vbi Theodo VIII. baptizatur.

19. Carolus M. bellum Hispanicum et Saxonicum conficit, Romaeque filiam Ruthrudam Constantino despondet.

20. Vergilio et Aribone Consiliariis Thessaloni mortuis Lytopyrga Patrem Desiderium vlcisci, cupiens Thessaloni animum a Carolo abalienat.

21. Thessalonus cum Hunnis et Abaribus foedus contra Carolum init, iis qui pacem suadent, insidias struit.

22. Thessalonus Legatos ad Papam Hadrianum mittit, qui Carolum inculpant, et Pontificis consilium expetunt.

23. Pontifex apud Carolum expostulat, Carolus se purgat, totamque causam Papae arbitrio committit.

24. Hadrianus Papa renitentibus Legatis Thessaloni, frustra pacem tentat. Eius oratio, in qua b annum minitatur.

25. Carolus Thessalonum VVormatiam frustra citat. Thessalonus filium regni consortem declarat.

26. Carolus Boiariam tribus exercitibus inuadit. Thessalonus de suis male suspicans, Carolo supplex factus in gratiam recipitur. Carolus acceptis obsidibus in Franciam reuertitur.

28. Quidam emunctioris nasi subolentes Thessaloni intentionem Carolo rem deferunt.

29. Carolus status Boiariae Ingelhaimium conuocat. Comparet ibi et Thessalonus cum vxore Lytopyrga.

31. Thessalonus totam causam confitetur, ex Lege Salica capitis damnatur, Carolo Boiaria adiudicatur.

32. Thessalonus supplex fit Carolo vitaque donatus cum filio et vxore in monasterium detruditur. Carolus Boiariam sibi subiecit.

33. Hunni et Abares Boiariam bis infestant, bisque praelio fusi domum repelluntur.

34. Carolus Reginoburgii a Boiaris homagium sibi praestari iubet Boiariae praesidem dat, et eam contra Hunnos munit.

35. Prodigia. Quae de Thessalono narrantur miracula, figmenta sunt. Liber de Caroli M. vita conscriptus idiomate Germanico.

[Note: 1] HOrum filius Thessalonus natus est anno restitutae salutis septingentesimo quadragesimo primo. Nactus annum duodecimum ab Vtilone parente, cum grauibus viris, quorum authoritate adolescens (ne quid temere per aetatem ageret) regeretur, in aulam Pipini regis auunculi sui missus est. Vbi duodecim annos versatus, omnibus bellis in Saxonia, Aquitania, Vasconia, Langodoca, Itatia, Galliis aduersus Baepharium ducem, et Hathulphum regem Longobardorum interfuit. In verba Pipini, et filiorum eius dextra in reliquis ossibus diui Dionysii, Gemani, Martini imposita, ipse et proceres eius iurarunt. Pipinus eius fidei, et tutelae Boiariam, Imperii Francorum valentissimam partem commisit.

[Note: 2] Verum certior factus de aegritudine parentis Thessalonus, non impetrato commeatu, insalutatoque auunculo, clam se de exercitu subducit, qui tum in Aquitaina contra Baepharium bellabat: domum se proripit, mortuo genitore, Boiariam accipit. Proceres Boiorum, episcopi, et monachorum praesules (vt mos gentis est) Aschaemis [Note: Astheim.] vicus est superioris Boiariae intra Oenum, et Isaram) conueniunt.

[Note: 3] Veteri consuetudine nouo principi administrandi leges praescribunt huiusmodi.

Templa sacrosancta sunto. Vti Pontifices res Ecclesiastitas procurent. Monachi recte viuant. Omnes decimas tribuant sacerdotibus. Princeps iure suo operam dato, pupillos, viduas, inopes ab calumnia potentum defendito: pauperum et inopum querimonias ipse audito, et cognoscito. Magistratibus, praesidibus, praefectis, praetoribus, ne ciues, colonos, pauperes seruitute opprimant, demandato, neque illorum auaritiae inopes praedae esse sinito. Nec enim aequum est, vt illi de visceribus Reip. cum antea pauperes, et mendici fuerint, collocupletentur, et fortunis miserorum ditentur. Creditae sunt illis prouinciae, vt tanquam parentes consulant pauperibus, non vt diuites fiant, et luxurientur. Leges Boiorum vbique obseruato, ne qua fraus ipsis fiat, caueto. Incesta coniugia, adulteria cohibeto. Culpam supplicio recidito: primum ius, legesque exerceantur, deinde eas clementia lenire fas esto, et temperare. Quemadmodum Imperator coelestis per Mosen regi praecipit, omnibus cognitionibus, conuiuiis sacerdotem legis Christianae peritum adhibeto: quo omnis sententia, omnis serma principis diuino sale conditus siet. Ne quid temere, Christianae iustitiae aduersum fiat, aut committatur: quo Deus Opt. Max. ad iracundiam prouocetur. Neue iudices munera accipiant, et noxii (ita mores sunt) insontibus praeferantur.

[Note: 4] Deinde celebrior conuentus Boiorum in inferiore Boiaria Dingulofini [Note: p) [transcriber: footnote missing]] fuit, oppidum est in ripa Isarae. Interfuere sex episcopi, et Pontifices tredecim Monasteriorum rectores. Atque hi fuere episcopi, Mannus Neoburgensis, ea provincia et Dioecesis postea diuo Vdaldrico condonata, Augustam Rhetiae translata est. Almus Sabonensis, Diuus Vergilius Saleburgensis. Bisericus, Laureacensis Archiflamen, Pontifex Bathauensis Synebertus Reginoburgensis, Aribo Fruxinensis. Nomina Antistitum, qui coenobiis, ac contuberniis praefuerunt, haec sunt. Oportunus Menensis, VVolfprechtus Altaichii inferioris pater, Albertus Tigurinus, Ato Schiratius, qui iam ad Schlechdorff, et in templum ibi diuo Dionysio dedicatum demigrarat, relicto saltu Schiratio, Vto, qui et Ato, Ilmensis, Landofridus Burensis, Albanus Sandunensis, [Note: In Sandau.] Ruthardus VVessobrunnae praesul, Arionistus superioris Altaichii, Reginobertus Pfafomonasterii, VVolcardus Austrauiae Berichtoldus Chimensis, Segido VVeltenburgensis rector. Vice Reginoburgensium, Bathauensium: et Monachorum Iuuauensium functi sunt eorum Pontifices.

[Note: 5] In isthoc concilio leges Boiorum veteres correctae, emendataeque sunt, sicut in Bibliothecis adhuc extant. Consultum quoque patrum huiusmodi factum est. Sacerdotes sanctitatem., quam habitu, caluicie et nomine profitentur, moribus exhibeant. Euangelii, patrumque scita vita exprimant. Omnis plebes populusque Pontificibus pareat. Monachorum quisque in conclaui suo deliteat, iuxta vocabuli sui rationem: suam soliuscuram agat. Parochus contra maiorum placita nequaquam administret, foeminas sacratas nemo ducat. Nobilis tamdiu equestris ordinis censeatur, quam diu beneficia et praedia principis regnique possideat: quamdiu fidem principi suo seruarit et vtitis Reip. fuerit. Festo die Solis, ocio diuino intentus, prophanis negociis abstineto: qui hoc die vehiculariam, aut huiusmodi operam fecerit, iumenta cius publica sunto: si contumax perrexerit, Deum ad iracundiam, polluendo festum, irritare, in seruitutem redigatur. Alia pleraque huiuscemodi (quae nunc a nobis irrideri solent, et corruptis moribus ludibrio esse) decreta sunt, quae longum esset, taedioque plenum: commemorare. Ex pluribus haec quasi capita, delegi: ex quibus studium maiorum nostrorum in pietatem, Rempubl. et simplicitatem Christianam intelligatur. Quorum si parsimoniam, integritatem, omisso luxu et fastu, aemularemur, melius nobiscum ageretur, et minus discordiae, minus litium et contentionis inter nos esset.

[Note: 6] Thessalonum (illuc, vnde abii redeo) hunc regulum Boiorum fauisse rebus diuinis, religioinsque amantissimum, studiosissimumque fuisse inuenio. Templum maximum Iuuauiae, itidem Reginoburgii, et Bathauiae a fundamento construxit. Diuum Valentinum consilio Aribonis episcopi Fruxinensis, Tridento Bathauiam transtulit, et diuum Columbanum Maiis, [Note: Mais an der Etsch.] vrbs est Boiorum quam Athesis alluit, Fruxinum. Madieseum [Note: Mathsee.] Laurisaemos, quod D. Floriani collegium adpellatur, et Chremissae Monasterium, [Note: Chrembsmunster.] vbi Guntherus filius eius ab apro in venatione percussus periit, diuque quaesitus a cane proditur. Qui fame coactus, relicto cadauere, in aulam prorupit latratu praeter solitum crebro: quasi questubus dominum deplorans, similisque hortanti sua vestigia subsequi patrem, ad interfectum filium deduxit. Qui ad huiusce rei monumentum eodem in loco contubernium Monachis construxit. Ita quidam prodidere, mihi vero non fit verisimile. Nam in oratione, quam Thessalonus in eiusdem templi dedicatione habuit, Theodonis quidem filii sui mentionem facit, de Gunthero, et huiusmodi fabula ne verbum quidem offendes: profecto tantam rem ille non taciturus, si ita fuisset. Deprehendi ego Monachos, vt originem, principiaque templorum suorum augustiora vili plebeculae faciant, animos vulgi imperiti huiuscemodi fabellis ad quaestum confictis, allicere, et oblectare, solere.

[Note: 7] Intra Ambronem et Lycum amnes Pollionas, [Note: Polling.] et VVessobrunnam [Note: VVessesbrun.] auxit

locupletauitque Haudlonge ab hostiis Ilmi, supra patriam meam, Occiduum solem versus decem millia passuum, Monasterium dicauit, Monachorum [Note: Munchsmunster.] cognominant. Thessaloni ope, fauore Valdoricus sacerdos, equestris ordinis, decem millia passuumsupra Monachium in Pipinopago in ripaque Isarae diuo Dionysio construxit aedem: tradiditque Symmystis, et consecraneis diui Benedicti: a scapha [Note: Schleffilarn.] nunc cognomen, mutatis quoque caeremoniis habens. Nam candidati sunt, et divi Nordoperti Mystae, Praemonstratenses se nominant. Adalundus quoque Hyldeualda, Odacer, Garioualda, Antonius fratres, claris orti natalibus ad Sylurnum lacum [Note: Schliersee.] superioris Boiariae, intra Oenum, et Magnoualdam flumina, itidem Monachis atris templum aedificarunt, Aribo episcopus Fruxinensis dedicauit: Beritholdum iuris diuini consiltum, ipsis patrem dedit.

[Note: 8] Huius Aribonis, et diui Vergilii consiliis Thessalonus obsequens, optimum praestitit principem. Vbi primo Aribo, deinde D. Vergilius in sequenti anno superos petiit, prauis vsus consultoribus ambitione praeceps datus est, Lytopyrgae vxoris filiae Desiderii regis Italiae illecebris nimium deditus, Carolum Magnum prae se contemnere coepit Suasu eiusdem vxoris, et paucorum procerum scelere, a Carolo Magno desciuit. Quod principali alioquin optimo eiusque soboli, omnium calamitatum (imo, vt verius loquar, felicitatis suae, quippe quem Monachi deum faciant, coeloque locent) causa extitit. Nam et eius virtus, opesque iam Pipino suspectae, et formidolosae esse coeperunt. Pipinus VVormatiam Francorum proceres accersit, ibi de pace, amicitia, nunciis vltro citroque missis, summa diligentia actum, nihil praetermissum, quo res ad ocium et quietem deduceretur.

[Note: 9] Baepharius dux Aquitaniae rursus rebellat: Pipinus contra ipsum pergit armatus, eundem interficit, Remisponum patruum eius incrucemagit, Aquitania potitur. Victor in agrum Parisiorum revertitur: sex millia passuum a Lutetia ex hac vita migrat, tertio post mortem Vtilonis anno. Sepulchrum eius parentis Caroli Martelli conspexi in Coenobio diui Dionysii, vbi fere reges Celtarum, et plerique nostri sepulti sunt. Filii Pipini Carolomannus et Carolus cognomento Magnus, ex aequo Francorum partiuntur imperium.

[Note: 10] Thessalonus Lytopyrgam Desiderii regis Italiae filiam vxorem ducit. Bertha mater regum in Boiariam proficiscitur: inde ad Desiderium in Italiam a Thessalono abit. Irmogardam sororem Lytopyrgae secum abducit, Caroloque filio in matrimonium dat. Qui tamen eam paulo post, nescio quam ob causam, repudiavit, et Hyltegardam, Hylteprandi ducis Sueuorum, et Rugardae ex Boiaria oriundae, filiam sibi connubio iungit.

[Note: 11] Iussu Thessaloni Modestus a diuo Vergilio episcopus consecratur, cum Cothario, Latino, Battone, Reginoberto presbyteris, cum Richardo diacono, aliisque sacris initiatis, ad Charionas mittitur. Ipsi potestas templa consecrandi, sacerdotes cooptandi iuxta patrum, et maiorum consulta datur. Tum aedes sacrae in Solio [Note: Zu unser Frauen im Sall.] et Liburnia ciuitate extructa, atque a Modesto consecratae sunt. Modesto defuncto, D. Vergilius a Chitomaro Charinorum duce inuitatus, illuc Madoldum, Variomanum sacerdotes proficisci iubet. Ipse venire noluit ob seditionem et discordias Venedorum.

[Note: 12] Quorum primores Chitomaro principi rebellabant, quod explosa auita religione, quam feliciter maiores sectati fuissent, nouum ritum colendi deum accepisset. Thessalonus dux in Venedos arma mouet, parere Chitomaro cogit. Quo mortuo, Venedorum proceres iugum religionis Christianae excutiunt, sacerdotes in Boiariam exigunt. Thessalonus Boiorum regulus, in Charionum regionem infesto, intentoque exercitu procedit: Valdungum ducem Venedis imponit. Huic Vergilius Haemonem, Reginoualdam, Maioranum, Gotharium, Erchinobertum, Reginardum, Augustinum, et Guntharium sacerdotes, diuini, humanique iuris iuxta peritos, dedit, vt Venedorum vulgo mysteria religionis nostrae aperirent, philosophiamque Christiana, falsorum deorum superstitione explosa plebem Charinorum recipere persuaderent: a qua tribus procerum, equestris ordo omnino abhorrebat.

[Note: 13] Ingo Venedorum regulus, qui Baldungo fuccessit, isthoc vaframento, et astu nobilitatem Christo lucrifecit. Conuiuium scite exornat, vilem plebeculam simul cum Equestris ordinis proceribus inuitauit: atque pro foribus recumbere nobiles iussit, pane duntaxat cibario, et caruncula rancida pauit, vinumque fictilibus propinauit asperum. At agricolas intra coenationem mensae regiae adhibuit, ipsis in conspectu suo discumbentibus, coenam dubiam adposuit: vinum optimum, poculis aureis, argenteis, gemmatis administrauit. Stomachari tum nobilitas, bile feruescere ac fremere coepit: haec omnia in sui contemptum fieri interpretabatur. Ingo vbi satis lusit, tumidis ira infit: Agricolae vncti, lauti sunt coelesti lauacro: vos numinum sordibus squatentes, hircum impietatis oletis, nauseamque mihi, qui delicatiore sum stomacho, facitis. Hocque sale aspersi proceres Venedorum, certatim ad sacrum fontem properarunt.

[Note: 14] Inter haec Carolomanus quarto regni anno decedit: Galliae, Germaniaeque ad vnius deuoluuntur potestatem. Carolus omni Francorum imperio potitus, VVormaciam concilium procerum indicit: ad se omnes Senatorii ordinis, et qui aliquo numero et honore erant, venire iubet. Adsunt, et Imperatoris Romani, Hadrianique Pontificis Maximilegati, Formosus, et Damasus Episcopi. Hi Carolum aduersus Desiderium regem Longobardorum in Italiam inuitabat.

[Note: 15] Ipsos Carolus, cum Richulfo a sacris, et Eberhardo pincernarum praefecto, ad Thessalonum in Boiariam Reginoburgium legat. Thessalonus Diuum Vergilium, et Aribonem Episcopos, et caeteros amicos vocat: deinde legatos accersit, qui paucis mandata aperiunt. Amitini tui regum maximi (princeps Christianissime inquiunt) et amici tui, Hadriani Romani episcopi, viui illius supremae Maiestatis oraculi, cui refragari scelus mexpiabile est, oratores sumus, iidem postulant, vt societatem, quam iam pridemcum Pipino, filiisque eius, cognatis tuis, sacramento rogatus, verbis conceptis iniisti, re ipsa (vti te dignum est, et Christianum, et veri, supremique numinis cultorem decet) comprobes. Pax potior bello est. Nemo sapiens certa incertis mutat. Deus, et Imperator noster abiturus a nobis, ad superosque rediturus, nil aliud, quam pacem suam, sicuti maximum, quod abs deo immortati mortalibus condonari possit, nobis reliquit. Hanc tesseram, hoc signum militibus suis dedit. Proinde tibi regnoque tuo consule, florentes res tuas cum perditisne misceas.

[Note: 16] Ad ea Thessalonus consilio Diui Vergilii et aliorum Pontificum, satis placide benigneque verba fecit: Sibi nihil antiquius esse pace, et societate Regum Franciae, praecipue Caroli, cui sanguine proximus esset. Boiariae principes maiores suos, semper praetulisse authoritatem Francorum caeteris finitimis regibus, se quoque in potestate Caroli cognati sui fore. Proficiscitur deinde cum his legatis VVormaciam ad Carolum Magnum: fidem ei suam duodecim obsidibus adstringit. Hos Synobertus episcopus Reginoburgensis ad Carolum deduxit.

[Note: 17] Porro Thessalonus domum reuersus, auxiliares copias Carolo cum filio Theodone mittit. Carolus (sicut refert in legibus, quas Boiis tulit) Angilostadium, Lutheraniam [Note: Lauterhofen.] Nariscorum vrbem et vicum: quae tum Francorum regibus parebant, et auus occuparat, precario Thessalono concessit. Hunni et Abares ingenti exercitu tum ad Oenum amnem, quem Anassum vocant, processerant, castraque locarant: verum sine vllo maleficio domum reuersi sunt.

[Note: 18] Interim Carolus in Italiam arma movet, Desiderium regem cum vxore Gansa Ticini obsidet, et capit, Romam it: Vbi Theodo filius Thessaloni ab Hadriano episcopo Romano lauacro coelesti lustratus est. Rudogaudus Fori Iulii dux, viuus captus est, iussuque Caroli securi percussus. Rupertum alium Longobardorum ducem, praefecti Boiorum, et Thessaloni Gauinus, et Idovinus apud Pisonium, in valle Tridentina pugna deuictum, interficiunt.

[Note: 19] Carolus Magnus subacta Italia in Germaniam proficiscitur: contra Hispanos, Saxonas feliciter saepius dimicauit, plurima bella strenue gessit. Paucis post annis ad legatos Imperatoris Romani, qui tum Constantinopoli habitabat, Romam cum liberis suis, maribus, et foeminis transitum facit. Audita legatione Caesaris Augusti, Constantino, filio Imperatoris Leonis, et Irenae Augustae Ruthrudam filiam despondet.

[Note: 20] Iam D. Vergilius, et Aribo episcopi, iuxta eruditi, ac boni, sine quibus nihil Thessalonus agere insueuerat, terras reliquerant. Lytopyrga mulier imperiosa, et impotens sui (cuius licentia hactenus autnoritate talium virorum tanquam freno repressa erat) sero sibi persuadet, posse vlcisci parentes, fratres, et sorores, opibus mariti. Cum paucis igitur fumi venditoribus (quibus omnia chariora quam fides, et iusticia erant) conspirat. Neminem nisi suae factionis coniuratum authoritate apud Thessalonum inualescere permittunt. Itaque principis animum et superbia et amore aegrotum in deteriora impulerunt, a Carolo sensim abalienare pergunt. Crebro in vtramque aurem (sicuti patulae sunt assentatoribus aures principum) obganniunt, Pipinum et Carolum nouos reges non solum Germaniae ac Galliae paulatim duces omnes sustulisse, sed in suos quoque dominos, nobilissimos Francorum Imperatores, a quibus aulae praefecti fuerint, conspirasse, captos in carcere necasse: nec a fraterna caede, nec sororum sanguine libidine dominandi impias manus abstinuisse. Solum ex tot vetustissimis, clarissimisque ducibus vnum superesse Thessalonum, qui lenocinio speciosoque vocabulo amicitiae illectus, propediem fraudulenti, et omnia sibi seruire appetentis dolos, non sine malo suo sensurus sit. Adduntur his iniuriae in soceros et affines communes commissae: Memorem esse debere Thessalonum auitae libertatis, quam permanus a tot maioribus traditam, a patre accepisset: suppetere Boiis vires, pecuniam socios. Carolum tot hostes habere, quot vicerit.

[Note: 21] Haec atque huiusmodi saepe insusurrando nebulones illi, qui omnia vtilitate metientes, bellum in quo enitescerent, sibi fore vtilius pace arbitrabantur, Thessalono amicitiam Caroli suspectam fecerunt. Fit foedus aduersus Carolnm cum Hunnis, Auaribus et religionis, et Imperii Francorum inimicis et hostibus, Deinde his qui fidem seruandam, pacem bello praeferendam censebant (quorum maxima pars erat) insidiae struuntur, mortisque periculum intenditur. Praecipue Atoni Fruxinensi episcopo Thessalonus et Lytopyrga infestiores extiterunt: eundem plus fauere et fideliorem esse Francis, quam Boiis crimina bantur.

[Note: 22] Et vt tamen omnis culpa in Carolum (qui iam vt diximus Romae apud legatos Imperatoris erat) [Note: Abbas in Man.] transferretur, Arnonem episcopum Salisburgensem, Hainricum monachorum Menensium patrem, Romam ad Hadrianum Pontificem Max. proficisci iubet Rector Boius conquestum, regem Francum ebrium successu rerum parem ferre non posse, contra omnem sanguinis, et amicitiae necessitudinem arma minacissimum parare, expeditionemque aduerisus Boios menditari. Boios inuitos ad libertatem, liberos coniuges defendendos, in bellum trahi: petere Thessalonum a Pontifice Romano, sicuti communi orbis Christiani parente, vt fautor, atque consultor adsit.

[Note: 23] Haec vbi Romae a legatis Hadrianus, audiuit, apud Carolum expostulauit. Carolus nihil penitus harum rerum, quibus accusaretur, se sibi esse conscium adseuerat: atque vt omnem huiusmodi suspicionem a se procul amoueat, Pontificis arbitrio omnem causam permittit.

[Note: 24] Hadriano data sibi a Carolo potestate functuro, et pacis perpetuae leges promulgaturo, Arno, et Hainricus obstrepere, tergiuersari et vociferari coeperunt: Nequaquam istud sibi mandatum esse, nec idcirco Romam venisse. Rem magnam esse oportere Thessalonum praesentem adesse: nihil sine eius consensu ratum fore: se quidem isthaec domum ad principem suum relaturos. Sensit Pontifex dolos, et legatis ait: Ite ergo, et renunciate duci vestro vt fidem datam Carolo seruet, Quod si pacem exosus, sicut fraudulentus est, fidem fregerit, et Pientissimo regi necessitatem pugnandi imposuerit, viresque eius Lacessierit, stupra virginum, mulierum contumelias, excidia vrbium, egestatem populi, templorum direptiones, religionis contentptum, atque omnes huiusmodi pestes, quae bello sacra prophana polluendo grassari solent,

iram denique Dei Opt. Max. a milite Caroli in ipsum, solennibus suppliciis iure nostro auerto: ipsum diris, et sine fine devoueo. Caput ducis vestri execror, Carolum ego et milites eius crimine soluo. Ipse Thessalonus dux vester commissa luet: ipse pro hisce crudelitatibus Christo iustissimo iudici poenas dabit. Arno et Hainricus cum hisce mandatis in Boiariam Roma reuertuntur.

[Note: 25] At Carolus compositis Romae rebus, cum legatis Imperatoris Romani in Franciam VVormaciam (Rheni vrbs est nominatissima) rediit, vbi Fastorada coniux eius versabatur. Indicto ibi concilio, communi procerum consensu, huc Thessalonum citat. Thessalonus non solum non venit, sed ne responso quidem Regem dignatus est. Verum Theodonem filium consortem regni dedarat, renunciat.

[Note: 26] Carolus non verbis amplius, sed pugnis esse opus ratus, tribus erercitibus Boiariam inuadit. Antiqui Franci, Saxones, Turogi, duce Carolo, Caroli filio per Nariscos, nemine prohibente ad Danubium penetrant. In ripa Danubii in vico Phoro [Note: Pfering. infra Ingolstadium.] decem millia passuum a patria mea, castra locant. Pipinus cum ItalisTridentum, Pisoniumque vrbes Boiorum occupat. Ipse Carolus cum alia manu Boiariae fines adgreditur: extra moenia Augustae Rhetiae prope Lycum amnem qui Sueuos et Boios, Rhetos, et Vindelicos disterminat, cum exercitu considet, Thessalonus vndique hoste cinctus, cum videret Boios magis Carolo, quam sibi fauere, et pugnam detrectare, ab omnibus desertus, armis abiectis, ad Carolum Augustam in castra vltro, et supplex venit, se peccasse confitetur, errorem deprecatur, veniampetit: Boiariam cum sceptro, cui homo insculptus erat, Carolo tradit: clementiae Caroli, se coniugem et liberos dedit. Carolus, quod Thessalonum delicti poeniteret, et quod ipse sanguine proximus esset, gratiam facit, ipsum bono auimo esse iubet, eidem Boiariam reddit, verum tredecim obsides imperat, inter quos, et Theodo filius Thessaloni fuit. Carolus acceptis obsidibus, dimissis copiis, in Franciam proficiscitur: Angilemis [Note: Ingelhaim.] decemmillia passuum infra Mognntiacum, natalem Christi, et Paschalia ritu solenni celebrat.

[Note: 27] Thessalonus Reginoburgium in regiam suam rediit, solutusque metu, et periculo liberatus concione aduocata, huiusmodi orationem habuit: Ego a teneris vnguiculis vsque ad hoc aetatis (comites deuotissimi) dies noctesque, manibus ac pedibus, vt aiunt, nihil aliud conatus sum, et id solum dari mihi a Christo et Deo nostro optaui, et quaecunque facerem, vtilia, ac grata vobis essent omnia. Is enim mihi demum bonus rector esse videtur, qui omnia plebis vtilitate metitur, omnia ad commodum eorum, quibus praefectus est, refert, omnibus bonis prodesse studet: officere nemini. Qui denique pacem, quietem, quod iuuat, quod charum, quod iucundum est, popularibus comparat, relinquit atque concedit. Ipse sibi curas, laborem, pericula, sudorem, vigilias, puluerem, et alia talia viris epulis iucundiora, vindicat et seruat. Etenim haud aliam ob causam a coelorum summo principe, cuius praesides et legati sumus, Dii quoque adpellamur, qui bona, diuitias largiri cultoribus suis, ab his nihil praeter honorem, gloriam, et amorem postulare soliti sunt. Dum haec accurate ago, atque curo, et capitis periculum, dum prosim vobis, ade opaucorum scelere proditus verbum vulgo protritum, frangi necessitate ferrum, verissimum esse comperio, ac plane sentio. Ne vos hostium crudelitati exponerem, id quod necesse erat, facerc compulsi sumus. Deo displicere dicimus sacramenta, quae vi extorquentur, legibus solui huiusmodi prudentes respondent. An ego eos, qui et se, et coniuges, et liberos, atque fortunam suam mihi crediderunt, deseram? Aut vos fidei, et tutelae meae coelitus commissos ludibrio, hostibus esse, et in seruitutem redigi patiar? Non faciam profecto. Nemo mortalium mihi coeleste benefcium adimet, Simulac Imperator immortalis iusserit, non ante istud vna cum vita relinquam, aut moriar: et decem liberos potius amisero, aut libertatem, gemmis et quouis auro chariorem a maioribus nobis quasi per manus traditam retinebimus. Sunt opes, sunt inuictis simorum sociorum auxilia, quorum vultum nedum arma, dispeream si hostes nostri ferre possint. Vos igitur populares clarissimi, deumOpt. Max. diuum Haimer anum, custodem huius regionis et nostrum vener amini, et in tecta vestra discedite: ego vt in perpetua pace esse possitis, prouidebo.

[Note: 28] Imperitis haec fauorabiliter et populariter dicta erant: prudentioribus, qui pacem bello praeferebant, et quo isthaec spectarent, callebant, non perinde grata erant. At nec mutire nec hiscere contra ista audebant. In tempore tamen eorum opera fit certior Carolus.

[Note: 29] Nec mora, concilium Angilemos propere cogit, Pontifices maiores, minores, sacerdotes, prophanos, regulos, duces, tetrarchas, praefectos, ciues, oppidanos, ad se venire iubet: in re maxima eorum consilio opus esse. Nemo non paret: omnes certatim iussa capessunt. Nobiles, ignobiles, sacri, prophani, quicunque in aliquo numero aut honore erant, die dicto frequentes coeunt, atque conuemunt. Illuc quoque Thessalonus proficiscitur: quem etiam paucis post diebus Litopyrga vxor eius subsequitur. Praesto fuit et Boiorum, vt iussa erat, legatio.

[Note: 30] Posteaquam consedere Duces, oratores Boiorum introducti, in consessu procerum paucis ita locuti sunt: Non tam impudentes, nec tam obstinati sumus (patres consultissimi) vt ea, quae luce clariora sunt, omnibusque patent, more perditorum negemus: illud oramus, ne perpaucorum crimen in omnes diffundatur. Maxima pars adhuc syncera est. Quae dum iusticiae et aequitati omnes neruos intendit, et fidem regi optimo seruare connititur, capitis periculum adiuit Aut malos fieri necesse est, aut extorres patria sine pignore, sine lare, sine tribu errabimus, nisi quid vestra prouidentia prospiciat Linquenda tellus, domus, vxor, liberi. Esse fidum, nesas esse ducitur. Regi a Deo Opt. Max. coelitus demisso parere. crimen est. Pax exulat, arma parantur: cum hostibus crudelissimis foedus ictum est: amicis bellum indicitur. Bonorum omnium vita in extremo versatur discrimine. Dux et autor horum malorum, quo magis pudeat, foemina est: ille, quem prohibere oporteret, vxorius est, et nostra consilia asperuatur. Suasu coniugis suae Hunnos et Auares nostrae religionis acerrimos hostes, et sanguinis nostri auidissimos, aduersus pientissimum principem concitat. Huius amicis insidiae struuntur, mors denique intentatur: saeprius data fides regibus optimis, saepius (nullo nostro merito, nulla culpa, omnibus bonis dissuadentibus) fracta, nunqua servata est. Meliora forsitan speranda sunt. Illud vltimo, quod in concione omnes audivimus, praeterire non possumus, satius esse decem filios amittere, quam obsequium Regi praestare, in seruitutemque (ita appellat) redigi. Fallitur, egregio quisquis sub principe credit seruitium: nunquam libertas gratior extat, quam sub rege pio.

[Note: 31] Haec vbi dicta sunt, et Thessalonus ire inficias non potuit, quippe quae testibus praesentibus comprobata erant, ex codice lex recitata est, qua fidem regi non seruare, cum hostibus foedus aduersus regem inire, capitale erat. Secundum legem itaque Salicam ex veteri instituto, Thessalonus crimine laesae Maiestatis reus peractus, capitali supplicio condemnatur, Boiaria regi adiudicatur.

[Note: 32] Vbi haec sententia ritu solenni renunciata est, Thessalonus ad genua Caroli accidit. Carolus eundem tolli iubet, rogatque, quidnam facturus sit, si vita donetur, Ille se in contubernio monachorum omnem aetatem acturum, scelera sua atque crimina deprecaturum. Carolus igitur ipsum tonderi more religiosorum iubet, in monasterium diui Nazarii in Bergostrassa, VVormatiensium, agro situm, Laureacum literatores vocant, relegat. Vbi humatus tanquam diuus adhua colitur. Theodo filius Thessaloni sacris imitiatur: sacerdotum tribui cooptatur. Vxor Lytopyrga in sacratarum foeminarum coetu degere iussa est. Pauci Boiorum, qui cum Thessalono senserant, in exilium acti sunt. Caroli deinde praefecti, Gramatius, et Odacer, cum legatis Boiorum in Boiariam proficiscuntur. Reginoburgium, totam Boiariam nomuie et auspicio Caroli accipiunt. Boii certatim iussa capessunt.

[Note: 33] Dum haec in Francia geruntur Auares et Hunni coniurati Thessaloni, ex pacto fines Francorum duobus agminibus inuadunt, pars Venetiam, Forumque Iulii sibi deposcit: altera manus Boiariam petit, ad Anassum amnem, infesto et intento procedit exercitu. Boii correptis armis, ducibus Gramatio, et Odacre legatis Caroli, in hostes ruunt: Hunnos et Auares caedunt, fundunt, sternunt, paucos fuga seruauit. Hunni, et Abares, qui domi relicti fuerant, vindicaturi stragem suorum, exercitum cogunt, hostili animo in Boiariae terminos tendunt.

Boii armati obuiam procedunt, manus conserunt cum hostibus: et hic victoria penes Boios fuit. Hostes in fugam vertunt, pars in Danubium, vbi pereunt, propelluntur a Boiis, reliqui cum ignominia, et maximo detrimento domum repulsi sunt.

[Note: 34] Carolus vbi haec accepit, in Boiariam pergit, Reginoburgium ad se venire, et in verba sua iurare iubet Boios. Nemo imperata detrectat, omnes parere student. Carolus Boiariam contra Hunnos et Auares firmis praesidiis munit: praesidem Boiis dat virum bonum, bellicosum, sapientem, Geroldum nomine. Hyldegardae vxoris suae fratrem, Hyldebrandi ducis Sueuorum, et Rugardae ex Boiaria oriundae filium. Facta sunt haec anno Christi septingentesimo, octopgesimo octauo.

[Note: 35] Superiore anno pleraque obtigere prodigia, monstraque. Sol defecit, sanguine pluit, sanguinis ex terra riui manarunt, cruces in vestimentis hominum apparuere. In agrum Funsingensium aere sereno et tranquillo, diuersi generis ligna de coelo ruisse, literis proditum est. De Thessalono complura fabulosa conficta reperio, quae magis somniis, visisque mente captorum, quam rebus gestis decora sunt. Nescio qua ratione vulgus imperitum, et plerique sapientum etiam, plus fabulis, quam veritate capiantur. An sicut domestica vilia sunt, atque sordent, et raritas conciliat rebus charitatem, atque venisse e longinquo, precium est: ita quae veregeruntur ceu vetera, vsitata: quae quotidie fiant, surda transimus aure. Nemo magnopere obseruat, aduertitque animum: at conficta velut noua, inconsueta, insolita, et mera miracula admiramur, aures arrigimus, labra mouemus, tenaciusque memoriae huiusmodi naeniae haerent. De Carolo quoque multa praeter historiae fidem, sed Poetico more, et patria lingua apud nosscripta sunt. Extat liber in Bibliothecis antiquis versibus, sermone Germanico, de vita Caroli, educatione, rebus gestis conscriptus. Ego in sequenti volumine ipsum Carolum, posteros eius, Imperatores, et reges Boiorum narrabo.

Continet Carolum Magnum, cum eiusdem posteritate, qui potiti sunt Boiaria, vsque ad Hainricum primum ducem, fratrem Ottonis Magni Caes. Augusti, tum Francis successere Saxones.

ANNALIVM BOIORVM LIBER QVARTVS.

PROOEMIVM.

1. Romani fortunae suae fabri Dum virtutes excoluerunt, magnum imperium acquisiuere, quod ob vitia postmodum ad Germanos translatum.

2. Cum Romano imperio in Germaniam vitia irrepserunt. Mores veterum et hodiernorum Germanorum, Studium pecuniae.

3. Diuitiae nihil ad felicitatem conserunt, Rebuspublicis periculosae vitiorumque elementa.

4. Leges multae istamala non curant, nisi moribus et artibus bonis homines imbuti sint.

5. Germania in plura capita diuisa non coibit, nisi Carolus V. discordiam, luxuriam, pecuniae studium, litiumque calumnias refrenet.

[Note: 1] SCITE admodum ait Appius, Fabrum esse quemque fortunae. Idcirco dum Romani iusticiam, vigilantiam, patientiam, arma, rem bellicam, disciplinam militarem, aequitatem in pace, in bello audaciam, atque fortitudinem coluerunt: et praeter caeteros mortales egregie eas artes, quibus imperia parantur, domi forisque consectati sunt: iisdem diuinum numen, quod omnium mortalium vitam inuisere solet, florentissimum, opulentissimum, ac secundum deorum opes maximum contulit Imperium. Nam neque bonum, neque malum facinus cuiusquam pronihilo habetur: sed ex natura diuersa praemia bonos, malosque sequuntur. Vbi pro labore desidia, pro continentia, et aequitate libido, atque superbia: pro paupertate auaritia, ac simul ambitio: pro parsimonia luxuria, atque voluptas inuasere victorem gentium populum, fortuna simul vna cum moribus immutata est. Amor sui iurgia, discordia, simultates, domesticae seditiones, bella plusquam ciuilia, inualuere. Vera consilia, gratia, timor, voluptas corruperunt. Opes imminutae, seruitus imposita est. Reges exacti, Consules, Tribuni plebis, Magistratus alii saepius per dissensiones, saepius discessiones Non semel leges et instituta, haud citra sanguinem commutata sunt. Exanguem et tot casibus agitatam, tot procellis fatigatam Rempublicam susceperunt Caesares. Deinde cum hi Asiatico luxu, Graecanico ocio Constantinopoli effoeminantur, Romam caput mun di fastidiunt. Vrbspotens, vrbs orbis domina, deserta, orba, effoeta, Germanos Carolumque Magnum acciuit, adoptauit: ciuitate et iure Quiritium donauit.

[Note: 2] Ita vna cum Aquilis, tantoque Imperio vti fieri solet, omnia quoque vitia obrepsere: quos arma Romanorum non fregerant, vitia vicerunt. Pecuniae, quae maxima pernicies est omnium, nullus vsus, nullum decus fuit apud maiores nostros. Ipsi aurum atque argentum perinde ac fictilia habuere. Vetuerunt vinum ad se inuehi, mercatoresque commeare: parco, parabilique victu, et rhenonibus suis, ad implenda naturae desideria contenti fuerunt. Viuebant lacte, caseo, auenaeque pulte. Vestitus erat pelles ferarum, luporumque, quas venatio subministrabat. Atqui nunc luxu cum quavis natione contendimus: omnia Venus Bachusque corrumpunt. Intempestiua conuiuia, et perpotandi peruigilandique insana cupido, adulteria, ludi, greges scortorum inuasere Germaniam, et gradum corripuere. Omnia in externum lapsa morem sunt. Exoticas vestes, Gallicasque sumpsimus: Non omen quidem veriti, quod a victoris populi insignibus, in deuictae gentis transimus habitum. Apud caeteras nationes male audimus, quod semper ebrii, nunquam sobrii simus Studium pecuniae, auri sacra fames

(quae diuo Paulo radix est omnium malorum, et simulachrorum cultus) Germanorum fidem ab hostibus etiam collaudatam, labefactare coepit. Quibusdam charior pecunia, quam fides est. Hique famae et integritati, postremo omnibus rebus commodum anteferunt. Patriae desertores nil aliud quam priuatam vtilitatem spectant. Cupiditas eosdem excaecauit.

O populis felix semper Germaniafidis
Syncera celebrata fideque:
Ecce tuus miles, longo quoque stemmate census,
Libertatem exosus auitam,
Francigenis seruit, Celtarum degener hospes
Te contra fert proditor arma,
Non pudet atque piget scelerum? Germania Celtis
Funesto venduntur auro.

[Note: 3] Illud pro vero constat, omnes victores diuitias contempfisse: victos concupiuisse. Quae per virtutem, ac inopes parta sunt, per opulentiam fere amittuntur. Virtus in mediocritate, quam auream Poeta vocat, consistit. Vitium est, quodcunque exuperat, aut excedit. Proinde quemadmodum Aristoteli (qui nihil non attingit, atque doctissime et simul verissime explicauit) placere video: Diuitiae multae magnaeque opes, nihil penitus ad felicitatem, beatitudinemque conferunt: immo officiunt magis. Idem censet, eos qui caeteros opibus antecellere connitantur, ad aequitatem in ordinemque, in bene praeclareque constituta Republica redigendos esse, ne scilicet, quando opes parant animos, insolescant: alios opprimant, et sibi servire postulent. Vnde inuidia, lites, odia, egestas, inde magnum pauperies opprobrium, iubet quiduis et facere et pati: virtutisque viam deseritarduae. Hinc squalens legum sylua, iuris callida interpretatio, latius quam Reipubl. vtile est, proserpit.

[Note: 4] Apud maiores nostros plus boni mores, quam alibi bonae leges valebant. Nil prosunt Senatusconsulta, aut plebiscita, nisi moribus, et bonis artibus homines imbuti fuerint. Sic sentit, et probat Stagirites, veritatis et maiestatis naturae fidissimus interpres, in libris, quos de Rep. inscripsit. Sic Flaccus poetarum sapientissimus, non minus vere quam eleganter in Lyricis docet, inquiens,

Quid tristes querimoniae?
Si non supplicio culpa reciditur.
Quid leges sine moribus
Vanae proficiunt?

Corruptam esse Rempublicam, vbi plurima decreta sunt, res verum esse docet, et, rerum omnium magister vsus. Vbi plurimi medici sunt, ibi plurimos morbos esse necesse est: ait diuinus ille Plato, et Strabo scriptorum grauissimus refert.

[Note: 5] Germania illa quondam nobilissimarum, et fortissimarum gentium alumna, officinaque, in septem regna, et totidem regulos: intot principes, tot Pontifices, tot dynastas dissecta, dilacerataque: nunquam in vnum corpus coiuerit, nisi Carolus Maximus Caesar et rex Hispaniarum, Asiae et Africae princeps, ex Norico, oriundus (cuius aduentum ex Hispaniis Germania faustis votis, solennibus supplicationibus desiderat, et expectat) authoritatem pecuniae aurisugis, mercatoribusque demat: concordiae bona firmet, discordiae mala expellat, luxuriae, sumptuumque licentiam refrenet: rapinarum et litium calumnias rescindat: pietatem et iustitiam, iam pridem terris depulsam, de coelo reuocet. Id demum fiet, si Germanica iuuentus accurate probitati, et industriae operam nauauerit. studium pecuniae, cupido diuitiarum sublata aut quoad fieri potest, diminuta fuerit. Aliter neque priuata res, neque publica regi potest,

Vel nos in mare proximum
Gemmas, et lapides, aurum inutile
Summi materiam mali
Mittamus. Scelerum sibi bene poenitet,
Eradenda cupidinis
Prauae sunt elementa, et tenere nimis
Mentes asperioribus
Firmandae studiis.

CAPVT I. Caroli M. prosapia. Franciae descriptio et Francorum origo, vt et Caroli res gestae post mortem patris Pipini.

2. Genealogiae et imagines ob iniuriam temporum ac barbariem superiorum seculorum obscurae et incertae sunt.

3. Franciae diuisio in antiquam, nouam seu occidentalem, et Orientalem. Austrasia et Neustria.

4. Francia vetus alias Franconia dicitur. Flumen Salas. Franci Salii cognominantur.

5. Sala etiam aulam denotat. Lex Salica quando lata fuerit. Vocabula Germanica sub Latino incude formata et nomina Germanica Regum corrupta.

6. Franci gens perantiqua Germaniae magnae sub aliorum gentium magnitudine delituit.

7. Autor eius Franco ex Boiariae Principibus ortus. Nomen Francorum a libertate reducitur.

8. Franci saepe frustraneo successu Gallias occupare conati sunt, donec anno Christi 489. voti compotes facti.

10. Francia noua. Eius incolae minus recte Franci vocantur. Galli enim a Francis in Gallia distinguuntur.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Imperatoribus Romano-Germanicis titulus: Rex Franciae competit, quo etiam olim vsi sunt. Comprobatur id ex publicis documentis, et antiqua Franciae, Galliae et Saxoniae descriptione.

24. Celtae siue Galli Francorum nomen sibi ambitiose arrogant. Omnes Galliarum incolae Germania oriundi.

27. Carolus defuncto patre Pipino cum fratre imperium diuidit. Portio regni vtriusque competens.

28. Hunoldus Aquitaniae dux deficit. Lupus Vasconum Princeps noua molitur. Aquitaniae et Vasconiae descriptio.

29. Carolomannus fratri promissa auxilia non mittit. Fratrum simultates et ingenia. Aquitani in officium redacti. Hunoldi captiuitas et mors. Hunoldus Carolo subiicitur.

30. Conuentus Francorum VVormatiae habitus. Bertha mater Caroli intra fratres pacem seruat. Carolus Irmegardam ducit et repudiat.

31. Carolomannus moritur. Eius, vidua cum liberis et aliis in Italiam confugit. Reliqui Carolomanni subditi se Carolo dedunt.

[Note: 1] IMperator D. Carolus Magnus Caesar Augustus, sicut supra docui, genus originemque paternam ex vetustissimis Boiariae principibus ducit. Nam Vtilo frater Theodonis Magni reguli Boiorum, limiti inferioris Germaniae inter Scaldim, Mosam, Rhenumque amnes, et Oceanum aduersum impetus Danorum latrocinia tum agitantium, pyraticamque exercentium, a Theoderico primo rege Francorum praefectus, appellatus est Satrapa [Note: a) [transcriber: footnote missing]] Antorffensis. Is Hugobertum, Hugobertus Asopertum genuit, qui ex Pluthylda filia Lotharii regis Francorum Arnulphum tulisse fertur. Is deinde diuum Arnulphum procreat, relicta Repub. in sacerdotum curiam ac Senatum adlegitur: capiturque pontifex Mediomatricum. Et vbi honestamorte defunctus est, in superum numerum refertur. Angilo et Begga filia Pipini superioris ortus, Pipinus inferior, Pipino Carolus Martellus, Carolo Martello Pipinus Francorum. Carolus Maguus inde Pipino rege et Bertha genitus, a patre accepto Imperio Francorum regnat.

[Note: 2] Equidem in stemmate proponendo, et imaginibus exequendis cum authores diuersa prodant, vt nulli duo concinant plura transcribo quam credo. Nam nec affirmare sustineo, de quibus dubito: nec subducere, quae accepi. Huiuscemodi generis elogia partim vetustas obliterauit, partim vt pleraque alia illustria literarum monumenta, iniuria temporum et Stoicorum, Mataeologorumque tyrannide et superstitione non solum neglecta, sed etiam misere accepta ac dilacerata sunt. Superioribus enim seculis istis Theologistis dominantibus, qui cultioribus literisbellum indixerant, nihil (quatenus ipsis licuit) nisi quod eorum barbariem, nugas et haeresim oleret, seruatum est.

[Note: 3] Verum gentis Francorum situm, res gestas, egregia facinora, genus, antiquitatem (vti tempus admonuit) paucis verissime indicabo. Francia (sicuti ego apud rerum scriptores, et in publicis instrumentis, actis, tabulis, diplomatibus Imperatorum, et regum nostrorum comperio) triplex est. Antiqua proprie dicta, quae et libera, noua, eadem Occidentalis. Orientalis ipsa est Germania atque Alemannia et Teutonia. Hanc Austriam Austrasiamque, illam Vestriam corrupte Neustriam, Germanicis appellant vocabulis.

[Note: 4] Vetus ex libera Francia, quam vulgus literatorum Franconiam: incolas vtramque Moeni ripam accolentes Franconas nuncupat, patrio sermone nos illam Francolandiam, id est Francorum patriam, incolas Francon, siue Franconas appellamus. Caput gentis Fransfordia, vrbsque primaria VVirzeburgium, quam et Paeoniam vocatam reperio. Eins Pontifex Francorum dux est et nominatur. Ibi quoque est flumen Salas, alius ab eo qui in Albim confluit, et Turogos a Sorabis atque Misnensibus separat. Ab illo Salios Francos cognominatos autumant.

[Note: 5] Porro Tuisconum lingua Sala Aulam Basilicamque significat. Vnde lex Salica, praedia Salica, clientes Salici, quae ad Aulam spectant dicti. Adhuc nobis in vsu est, oreque frequenti Salbuch, hoc est Salicuscodex, vbi praedia regia principalia, Ecclesiastica vectigalia redditusque praediorum describuntur. Extat passim in Bibliothecis. Lex Salica lata est ab antiquis Francorum regibus aliquot annos ante Iustinianum Imperatorem, qui Romana iura (vti nunc in vsu sunt) publicauit. In hac lege Salica, vbicunque legislatorem nomen Latinum, vt tum erant tempora, fugit: ibi ex Franco, hoc est Germanico sermone, vocabulum Romano incude formauit. Leges ibi: Sparuarium, Habichum, Forestam, Forestarium, Hauauarthum, Veltezunium, Campionem, Meracham, Trinumgeltum, Verageltum, Frilassum, Marcham: pro accipitre minore, maiore, saltu, saltuario, cane villatico, sepe aruorum, singulari certamine, aequa, tripli, quadruplique condemnatione, libertino, limite. Morgengaba quoque (quod vocabulum in conditionibus pacis, quae dictae sunt inter Gutramum, Hyldebertumque reges Francorum D. Gregorius explanat) pro matutina donatione vsurpatur: quae more Germanorum vltra dotem condonari solet sponsae virgini, cum mane, vnde nomen, ex thalamo surgit, veteres Iurisconsulti Graeca dictione Paraphernam (nisi fallor) vocant. Plus mille huiusmodi offendes semibarbara vocabula, quae omnia Teutonica adhuc in usu sunt. Nomina etiam regum, principum, foeminarum, marium Germanica funt: quae tamen Celtici scriptores ob inscitiam in Francae linguae corrumpunt.

[Note: 6] Francorum cum Sueuis Cicero quoque meminit, vbi de rebus gestis Iulii Caesaris cum Germanis agit et D. Hieronymus in vita Hilarionis, cuius verba operae precium est subiicere. Candidatus, inquit, Constantii Imper. rutilus coma et candore corporis indicans prouinciam, inter Saxones quippe et Alemannos: Gens eius non tam lata quam valida. Apud Historicos Germania, nunc vero Francia vocatur. Francorum enim nomen cum potestate) vt modo Suitonum) paulatim latius serpsit, et Germanias Galliasque occupauit. Germani a se inuento nomine Franci appellati sunt. Francones autem antiquissimi sunt Germaniae magnae populi, quod etiam vulgo adhuc protritum prouerbium in vsu crebrum contestatur. Solemus enim passim rem priscam ac nimis antiquam, Francam [Note: Altfranck.] vocitare. Ipsi obscuriores

fuere vsque ad Gallieni Augusti aetatem. Ab eo tempore hactenus semper praeclari rebus bellicis habiti: Graecorum etiam annalibus notissimi sunt. Antea partim sub Cattis et Turogis: partim sub Heluetiorum et Boiorum magnitudine delituerunt. Quemadmodum est apud Corn. Tacitum, Claud. Ptolomaeum, Gregoriumque Turonensem episcopum.

[Note: 7] Author et parens gentis est Francus, siue Franco, rex Germaniae, ex antiquissimis Boiorum regulis procreatus: si vernaculis rerum authoribus credere fas est. Hoc nomen crebrum est in fastis antiquis, deductum a libertate, quae Teutonum lingua Freihait, Freyhen, Freyhait und Freien dicitur: quod cognomen adhuc Franconibus nostris tribui solet. Vocitantur enim vulgo Die Freien Franken, hoc est, liberi Franci. Itidem nobiles Francones.

[Note: 8] Ipsi saepius Rhenum transiere: saepius Gallias adfectarunt. Saepius inde pulsi a Romanis, quemadmodum in secundo libro explicaui. Meroueus et filius eius Hyldericus cum popularibus suis auxiho fuere Romanis, cum Attilaque pugnavere anno Christianae aerae quadringentesimo quinquagesimo quarto. In eo bello periit Theodericus rex Vessogetarum, et Meroueus rex Francorum. Hyldericus filius eius commento, et fraude Aetii ducis Romani, obtentu salutis, in Germaniam magnam trans Rhenum fugatus est. Quem admodum idem Thurisomundum filium Theoderici ad Gotos, Romanis prouinciis extruserat. D. Gregorium Turonensem episcopum, et domestica sequor testimonia. Paucis post diebus anno restituti orbis 459. cum Romae Valentinianus Augustus occisus esset, Maximus Romae arriperet Imperium et Gensericus rex Vandalorum ex Africa traiiceret, et Maximo caeso, Romam diriperet: in Italiaque Maiorianus, in Galliis Auitus Caesaream purpuram induerent, inuicemque contenderent, Hyldericus cum Franconibus sexto Martiani Caesaris anno, et Ioanne Varrone Coss. Gallias inuadit: profligato Rom. milite, Gallias in Germaniam transtulit. Eoque magnitudinis Francones venere, vt et Galliae, et Germaniae in nomen Francorum cum Romanorum Imperio concesserint. Vtraque enim regna inde dicta sunt Francorum Imperium. In huiusce rei memoriam, monumentumque, etiam nunc solenne est, non alibi quam Francofordiae, quae vrbs primaria Francorum est, comitia Caesarea Imperatoriaque haberi.

[Note: 9] Quoniam de Alemannis res admonuit, de his compertum mihi paucissimis narrauero. Alemanos quidam in commune omnes Teutonas, alii duntaxat eos, qui Franci et Saxones non sunt, nuncupant. Imperatores et reges nostri, Alemanniam fere Sueuiam: interdum et flumen, pagumque Boiariae antiquae, quae trans Danubium Franconiae finitima est, adpellant.

[Note: 10] Franciam Occidentalem, Nouamque Francoricham: id est Francorum Imperium: incolas Franzosos, quasi tu dicas Francigenas, nominare solemus. Sunt qui eam Franciam Romanam dicant: quod Romana lingua, licet sono corrupto vtatur. Apud veteres erat Galliae Belgicae secundae pars, et Gallia Lugdunensis, Celticaque Pius secundus Pont. Max. Leopoldus Iureconsultus, episcopus Bambergensis, censent, Celtas non tam Francos, quam Francigenas nuncupandos esse. Neque ipsi vnquam vsquequaque Franci, aut eorum regio, Francia dicta est, nisi quatenus sub Imperio fuere Francorum. Franciam, Francosque semper Germanos, Gemaniamque intelligimus: et Imperium atque regnum Francorum, quod modo Teutonicum, ac Romanorum adpellatur. Ita etiam sentire video Ottonem episcopum Fruxinensem, filium D. Luipoldi principis Austriaci. D. Gregorius Thuronensis (qui sub Hyldeberto rege Francorum, et pronepotibus superioris Hylderici historias condidit, et saepius in Germanias legatus fuit) Germanias, Franciam Austriam nominare solet: caetera regna Galliarum. Et in vrbibus Galliae, vbique Gallos et Francos, in eodem oppido separat, ac vt diuersos recenset. Sicuti fit in prouinciis, quas armis externa gens occupat, vique tenet. Meminit idem et Coloniarum Saxonum in Gallia Lugdunensi. Zacharias item Pont. Max. in epistola commendaticia, quam D. Bonifacio dedit (supra enim in libro tertio offendes) itidem Imperatores Carolus, et Ludovicus in perpetuis edictis, quae in iure Pontificio referuntur, Gallos a Francis separant, per Francos Germanos intelligunt.

[Note: 11] Quamobrem rectius Imperatores nostri in titulis se reges Francorum adscriberent, quod eos fecisse inuenio. Haud alienum esse opinor, si publicorum instrumentorum Boiariae authoritatem secutus quorundam caput, exemplar, calcem, et descriptionem Franciae, Galliae, Saxoniae (quae in Bibliothecis Boiorum passim extat) ad fidem faciendam subsignauero. Ex actis coenobii Schaphalarensis, quod et Pipinopagus a veteribus cognominatur.

[Note: 12] Sacrosancto monasterio Sancti Dionysii, quod est constructum in regno Francorum in ducatu Boioariorum, super fluuium, qui dicitur Isara: Ego ipse Petto episcopus, et abbas, primum ob Dei amorem, seu pro peccatis meis muniendis, seu pro aeterna retributione, dono Hachingam, et Puelocham. Actum in Monasterio S. Dionysii, sub oppido villae, quae nuncupatur Skefftilari publice. Testis Orendil Comes, sexto Idus Augusti, anno sexto Imperii Domini nostri Caroli Magni Imperatoris, Regni eius in Francia tricesimo octauo.

[Note: 13] Duarum exempla tabularum, quas mihi Chilianus inferioris Altaichii antistes exhibuit, haec sunt. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia rex, Gotsbaldo Virzeburgensi episcopo, et rectori monasterii Divi Mauricii eiusdem monachis facio eligendi abbatis potestatem. Datae octauo Idus Martii, anno Christo propitio quintodecimo regni, domini HLudouici gloriosissimi regis in Orientali Francia, indictione nona. Signum domini HLudouici serenissimi regis. Regnibertus diaconus ad vicem Redleici recognovit. Actum Regensburg, ciuitate regia.

IN nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia, Rex Baioariorum Gotsbaldo abbati perpetuo dono in villa Engolstat, duas Ecclesias, curtim dominicatam, cum aedificiis desuper positis. Signum domini HLudouici serenssimi regis: Ego Dominicus Notarius [Gap desc: unknown sign] id vicem Radleici recognoui, quinto decimo Kalendas Septembris, Anno Christo propitio, Domini HLudouici Pissimi regis septimo in Orientali Fran. actum Heliobrunno in palatio regio.

[Note: 15] VVigoleus Bathauensis pontifex, subsequentium inter alia mihi copiam fecit: In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. HLudouicus diuina fauente gratia rex Reginario episcopo Bathauensi in regione Auarorum dono Chirchpach, terramque centum praediorum per circuitum vsque ad Chumenberg. Signum HLudouici gloriosissimi Regis Adalleodus Diaconus ad vicem Grimoldi recognouit XIII. Kalendas Martii, anno Christo propitio, tertio regni HLudouici in Orientali Francia, Indictione XIII. Actum Ostrohoua palatio regio, in Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 16] Aliud ibidem diploma, quod ad verbum exceptum a me, in historia Vtinensium publicatum, venale circumfertur. Caput hic et calcem duntaxat subnotabo. Karolus diuina fauente clementia Imperator Augustus, dono dat aliqua praedia Vtinensi templo. Datum VIII. Kal. Sept. anno incarnationis Domini DCCC. LXXXV. Indictione III. anno Imperii Piissimi Imperatoris Caroli in Italia quinto: in Francia quarto, in Gallia primo. Actum ad VVeibelingam. In Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 17] Extat eiusdem Imperatoris aliud diploma Reginoburgii, quod mihi exhibuit Catharina a Reduuitz, sacratarum foeminarum monasterii superioris Maxima. Eius initium est, quod tum fere in vsu fuit. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis, Karolus diuina fauente clementia Imperator Augustus, coenobium superius libertate, et immunitate donat, quod ibi mater sua Hemma sepulta sit, quae hoc ab Bathurico episcopo Reginoburgii acceperit anno salutis D. CCC. XXXI. eique reddiderit Moenoseum [Note: Mähnsee.] monachorum contubernium. Data XIIII. Kal. Martii, anno Dominicae incarnationis D. CCCLXXXVI. Indictione IIII. anno vero Piissimi Imp. Caroli, in Italia VI. in Francia V. in Gallia II. Actum in villa quae Rotuuilla vocatur. In Dei nomine feliciter, Amen.

[Note: 18] Huius quoque Imperatoris et alia tabula seruatur in Monasterio inferioris Boiariae, Metenam vocamus, Carolus Magnus condidit. Caput quod in superioribus, ad vmbilicum ita subscriptum erat: Datum IIII. Kal. Augusti, anno Christo propitio D. CCC. LXXXII. anno Augustali in Italia II. in Francia I. Actum Ascoba.

[Note: 19] Vessobrunnae in superiore Boiaria, isthoc mihi monstratum est instrumentum. Henricus episcopus Ratisbonensis, ob patrocinium sancti Michaelis, et meritum S. VVolffindis virginis scilicet, et Martyris, trado Ecclesiae de Risbach decimas omnes. Testis Henricus vicarius noster in pago Norico, anno ab incarnatione Domini M. C. XXXIX. anno regni Domini, Conradi serenissimi Regis Francorum secundo. Actum Ratisponae. Antequam reges nostri Romae consecrati fuerunt, vocati sunt Reges Francorum, vt nunc Romanorum.

[Note: 20] Nunc Franciae, Galliae, Saxoniae descriptionem ad verbum subiicio, ex venerandae vetustatis antiquissimo codice, Romanis literis in membranis exaratam. Vrbes regni Francorum, vbi habitabant episcopi Aquae Graneae, sedes regni Francorum. Moguntiacum, Agrippina, Treueri, Mediomatrices, Tullum, Verdunum, Vesontia, Basilea, Argentoratum, Spira, VVormatia, Tungri, Leodium, Traiectum, Cameracum, Vurtzburgium, quae et Herbipolis. Mons pauonis, qui Babenberch dicitur. Curia, Constantia, Salipolis vel Iuuauia, Ratispona, Frisinga, Aigistadium, vel Eistetem, Bathauia.

[Note: 21] Prema, Parthenopolis, vel vrbs Virginum, quae et Magdeburgium, Martipolis siue Mersoburgium, Cisa, Albarestadium, quae et Halberstat, Monasterium, Fons podoli, quae Padebrunnae, Mindina, quae et Misena, Hiltisheim, Osinoburgium, Brandeburgicum.

[Note: 22] Parisii Rhemi, Laudunum, Lugdunum, Lingones, Caenomani, Vienna, Aureliani, Ambrani, Senones, Andes, qui et Andegavi, Antisiodorum, Rhotomagus, Arelatae, Pictones, Turones, Suesiones, Tornacum, Valentia, Massilia, et complures aliae sedes Pontificum, quas enumerare nihil ad propositum. Exhis plane intelligimus, proprium ac genuinum regnum Francorum esse, quod modo Teutonicorum ac Alemannorum dicitur.

[Note: 23] Quod vero Occidentalis Galliae Reges Francorum adpellantur, fit propterea, quod non modo reges, verum etiam omnis nobilitas ex germana Francorum stirpe genus traxerint: et quidem vtrumque nostrae tempestatis Celtarum rectores ex Francia Orientali, Germaniaue oriundi sunt, nempe Saxonia. Vitechundus namque Saxonum mercede a Carolo Caluo conductorum dux contra Nordomannos accitus, e Germania in Galliam Lugdunensem migrauit: et Andibus, Andegauensibusue profectus est. Vitechundi filius Rupertus primorum fortissimus, ob rei militaris peritiam, Francorum dux ab Imperatore Carolo Caluo constitutus aduersus impetus Nordomannorum, ab ipsis praelio occiditur. Eius filius Otto ob merita parentis, iussu Arnulphi Augusti regnum Celtarum procurauit. Huius frater Rupertus, Hugonem Magnum Parisiorum principem procreauit. Is ex sorore Imperatoris Ottonis Magni Caesaris Augusti, Hugonem regem Francorum tulit. Ad quem nostrae tempestatis Galliarum reges paternam originem referunt.

[Note: 24] Celtarum tamen scriptores, maxime recentiores, Germaniam, Austriam, siue Austrasiam: Celtas vero, Francos, non tam vere, quam ambitiose nuncupant: cum nec a nobis, nec ab ipsis ita vernacula lingua nominentur, sed vtraque lingua Franzosi, hoc est Francigenae dicantur. Atqui vtcunque se adpellent, cognomen sortiti sunt a Francis Germaniae populis: sicut omnes Galliae incolae Germania oriundi sunt. Germanica cognomina retinent. Non solum Franci, sed Burgundiones quoque Nordomanni: Belgae olim et pars Celtarum ex Germania profecti, adhuc fere Teutonum vtuntur sermone, et nostris Imperatoribus parent. Satis superque pro necessitate rei Francis immorati sumus, ad Carolum reuertor.

[Note: 25] Natus est D. CAROLVS anno ab orbe seruato septingentesimo altero, et quadragesimo, quidem Angilaemis, [Note: Ingelhaim.] haud procul Mogontiaco genitum existimauerunt, secuti leuem coniecturam, quod ibi vestigia praetorii, nutrimentorumque eius adhuc locus ostendatur: quasi vero non constet inter authores rerum, Carolum iam rerum potientem, illas aedes Palatinas condidisse. Nec desunt, qui in Brabantia natum opinentur: decepti affinitate nominum. Quippe Carolomannos ibi regnasse, natosque fuisse conuenit inter scriptores Annalium. Sed vt apud nos canitur, certioresque tradunt, natus est in Carlsburg, [Note: Carlsbnrg am Vurmsee.] quae

arx est superioris Boiariae et inde hoc nomen retinet, religioseque adhuc colitur, ac monstratur. Supra plura in tertio libro retuli. Nam apud nos de ea re extat liber versibus antiquis more maiorum confectus. Educatum quidem apud Ingelhaim, non longe a Mogontiaco tenet opinio.

[Note: 26] Literis Latinis, et Graecis institutus est a Paulo Pisano, viro eiusdem tempestatis in vtraque lingua doctissimo.

[Note: 27] Quintum ac vicesimum agens annum, parentem amisit: vbi funeri patris iusta fecit, cum Carolomanno fratre, ex aequo Imperium Francorum apud Parisios partitus est. Carolomanaus Austriam, Belgas, Germanias accepit. Magnus Vestrium, et Occidentalia regna, Burgundiam, Narbonensem Galliam, Aquitaniam, Galliam Lugdunensem: et eius secundum Caesarem, vrbes, Mogontiacum, VVormatiam. Insuper Aquas Graneas, quo ipse profectus regio diademate decoratur. Frater eius Augustae Suessonum rex salutatur, septimo Idus Octobris.

[Note: 28] Eadem tempestate vbi mors Pipini regis euulgata est, Aquitani (sicut fieri solet, vbi qui imperia obtinuere, moriuntur) gens inquieta, rerumque nouarum auida a Carolo defecere. Hunoldus filius Baepharii patris arrogantiam sequutus, ingens excitauit incendium. Aquitaniam occupauit, depulsis Francorum praesidiis. Lupus quoque Vasconum princeps noua molitur. Estautem Aquitania pars Galliarum quarta, finitima Hispaniae: continetur Ligeri amne, montibusque Pyreneis. Authores duplicem faciunt, Vlteriorem, et Citeriorem. Haec Garunna et Ligeri fluminibus clauditur, proprieque Aquitania nuncupatur. Vlterior a Garumna amne ad Hispanias pertinet: eam proprie Vasconiam nominant, a Vessogotis hoc nomen esse detortum autumant. Nec me fugit, Vasconas in Hispania enumerari ab antiquioribus. Apud diuum Hieronymum, et eos qui Romanas descripsere prouincias, tertiam quoque Aquitaniam reperio. Ipsi nouem populorum adpellant: cohaeret Pyreneis montibus, Narbonensi, et Tolosatium agro continua, quae sunt vrbes Galliae prouinciae finitimae. Quidam Auscitanam prouinciam nunc esse tradunt. Vasconas Lupus, vti diximus, Hunoldus Aquitanos tenebat.

[Note: 29] Carolus in Hunoldum expeditionem indicit, accersitque auxiliares copias a fratre, quas is pollicitus erat. Verum prauis vsus consultoribus (qui etiam fratres germanos committere haud verentur, cum alioqui raro sit fida regni societas) auxilia Carolo non misit: Leodioque in Franciam redit. Erat huic ferox ingenium, quod pessimos nactum amicos, improbosque magistros, plerunque in deteriorem partem adplicabatur: aegreque concordia fratrum mansit. Caeterum Carolus natura beneuolentissimus, summopere cauit, ne locum simultati faceret: lenissime tulit contumaciam fratris, eiusque domesticorum minus sui reverentium licentiam astute dissimulauit. Et nihilominus in Aquitaniam cum exercitu processit: Aquitanos in obsequium redegit, Francorum imposito praesidio. Hunoldus cum vxore ad Vasconum principem Lupum, impar viribus Magni, fuga euasit. Haeret fugientis tergo Carolus, amneque Garunna, qui Vasconas ab Aquitanis diuidit, cum copiis transmisso, per legatos Hunoldum a Lupo repetit: nisi ille reddatur, omnem belli impetum se in Vasconas conuersurum minatur. Lupus seniorum obsequens consilio, non solum Hunoldum cum coniuge reddit, sed ipse quoque in verba Caroli iurat: ab eoque Vasconiam, siue Aquitaniam vlteriorem in fidem accipit. Hunoldus in Italiam relegatus, ibi lapidibus obrutus est.

[Note: 30] Subacta itaque tota Aquitania in Germaniam Carolus redit, VVormatiam conuentum Francorum indicit. Actum ibi de concordia fratrum. Bertha regum mater ad Carolomanum minorem natu profecta filios in pace continuit. Inde per Boiariam Romam supplicandi gratia pergit. Inter redeundum Irmogardam filiam Desiderii regis Italiae Germaniam secum abducit, Caroloque connubio iungit: quam ipse postannum, quod infoecunda vitio corporis et clinica erat, sententia Pontificum repudiauit.

[Note: 31] Moritur inter haec Carolomannus. Eius vxor cum liberis, et perpaucis, qui discordias inter fratres serere conati fuerant,

in Italiam ad Desiderium regem aufugit. Caeteri omnes Villaerius episcopus Sedunensis, Volradus et Vollocherus a sacris, Berinus, et Adolardus praefecti praetorio, cum aliis aulae proceribus Magno se dant. Quatuor circiter annos imperarunt hi fratres. Carolus Concilium Vvormatiam conuocat. Populi qui Carolomanno paruerant, in clientulos se Carolo commendarunt, atque in fidem dederunt.

CAPVT II. De Rebus gestis Caroli M. post mortem fratris, imprimis de dignitate Patriciatus et regno Longobardico acquisitis.

1. Carolus contra VVitekindum Ducem Saxoniae rebellem arma mouet, VVestphaliam vastat et templum Hermionis, Hermansaut destruit. Fani descriptio. Exercitus Caroli miraculo siti liberatur.

3. Bellum Saxonicum ob ferocitatem hostium et opinionem de non seruanda fide hereticis atrox et diuturnum.

4. Saxones quotannis bello petiti, quot annis rebellant vrgente necessitate pacem amplectuntur, data occasione rursus eam exuunt.

5. Carolus quamuis simul variis bellis premebatur, tamen a Saxonibus semper poenas perfidiae sumsit. Eius magnanimitas.

7. Mortuo Constantino Copronymo succedit Leon IV. Desiderius Romae gravis totamque Italiam ad se trahere conatur.

8. Romani cum Pontifice per vias occultas Legatum ad Carolum mittunt, eumque in auxilium vocant.

10. Facta deliberatione de bello eiusque modo ineundo Carolus duobus exercitibus alpes repente transit.

11. Desiderius Francos Italiae aditu arcet, mox tamen claustra relinquere cogitur.

12. Carolus Ficini Desiderium obsidione cingit, obfestum tamen paschale Romam pergit.

14. Carolo eiusque successoribus ius constituendi Pontificem Romanum et Episcopos datur, et ab eo et Imperatoribus eum subsequentibus usque ad Heinricum IV. exercetur.

15. Sub Heinrico IV. et Gregorio VII. de hoc iure concertatur, obtinentibus Romanis Pontificibus.

16. Saxones rebellant, Hassiam vastant, subito tamen terrore perculsi domum revertuntur.

17. Carolus Roma reuertitur. Ticinum se dedit, Desiderius cum coniuge et filia capti in Germania moriuntur. Tota Italia se submittit.

18. Verona cum Carolomanni vxore et liberis capitur. Adalogisus Desiderii filius Constantinopolim confugit ibique moritur.

[Note: 1] APud Saxonas longe nobilissimus, ac ditissimus fuit Vitechundus. Is perfacile persuasit popularibus suis, vt Carolo rebellarent. Erant alieni a pietate Christiana virtute praestabant, et multitudine. Omnes reges Francorum veteres, et florentissimos quosque centum quinquaginta fere annis, et armis lacessi erant, praeliis ambigui, bello nunquam domiti. Carolus aduersum hosce arma induit: re frumentaria prouisa, auxiliis copiisque comparatis, Rhenum transit, Inter Rhenum et Visurgim amnes, vniuersam regionem Vestophalorum, hoc est Occidentalium

Saxonum, ferro, flamma depopulantur, agros depraedatur, Haeroburgium primo, impetu capit. Erat templum Hermionis, Saxonibus vetusta religione augustissimum, quo frequens populus coibat, et vota reddebat. Multa ibi opulenta regum, populorumque visebantur munera: ingens auri argentique ibi copia ostendebatur: quae vota reddentium grata voluntas congesserat. Saxones Hermanni Salam [Note: Irmensuel qui et Irmansaul idolum Martis in VVestphalia de quo Cranzius lib. 2. cap. 9. Saxoniae] vocabant: id est aulam, siue basilicam Hermanni, Hermionisue. Is fuit quintus. Germaniae Magnae Imperator, pronepos regis Manni, filii Tuisconis, parentis; et authoris nostri. Ipsum maiores nostri ob bellica facinora in numerum deorum retulerunt, pro numine, et belli praeside hactenus coluerant. Eius fanum Magnus diripit, militibus aurum et argentum, opes Hermioni consecratas distribuit. Delubrum militari manu incendit, diruit, et solo aequat, vt ne vestigium quidem eius appareret. Siti triduana laborante exercitu, subito torrens diuinitus, ita rumor dissipatus, iactabatur, largissime effluxit.

[Note: 2] Saxones post tot accepta damna, destituti etiam deo suo, primi de pace legatos mittunt ad Carolum: qui imperatis et acceptis duodecim obsidibus, in Franciam reuertitur. Heristallii hyemat.

[Note: 3] Hoc initium Saxonici belli, quo neque atrocius, neque diurnius vnquam Francorum regibusfuit. Magna vtrinque animorum contentione, maiore Saxonum, quam Francorum damno, continenter per tres et triginta annos belligeratum est. Saxones quippe, qui vt caeteri Germaniae, populi suapte natura feroces, bellorumque auidi, ferociores superstitio falsorum deorum reddebat: cultui multorum deorum obnoxiis, nostrarumque caeremoniarum hostibus fidem frangere, pacem (vt libitum fuit) exuere, diuina, humanaque polluere, nulla religio fuit. Confinia in plerisque locis non altitudine fluminum, neque iugis montium, nec sy luis aspectu horrendis, sed camporum planicie iungebantur, mutuoque metu separabantur. Nec quicquam obstabat, quin vt quaeque gens inualuerat, alterius agros inuaderet. In huiusmodi diuersorum imperiorum limitibus vti fit, crebro caedes edebantur: crebro praedae inuicem agebantur: quotidie tumultuariis decertabatur praeliis, Dolus frausque Saxonum hoc bellum protraxit tamdiu.

[Note: 4] Quotannis bello petiti sunt: quotannis rebellarunt. Haud facile dixerim, quotiens gens bellicosa, armorumque cupida victa sit: quoties auida libertatis ab imposito resiluerit iugo. Homines bellandi cupidi, vbi vri casas, excindi aedes, vastari agros, pecora abigi, rapi virgines, coniuges in captiuitatem abduci, pueros diuelli a complexu parentum, sarsa atque domos spoliari, caedem, incendia fieri. Postremo armis, cadaueribus cruore, atque luctu omnia compleri videbant, supplices manus dabant, imperata se facturos pollicebantur: absque omni cunctatione, obsides, qui imperabantur, exhibebant: legatos qui mitte bantur, audiebant. At vbi exercitus noster finibus excesserat, iam liberati periculo, gens quietis et ocii impatiens, deficiebant, armis correptis in Francorum patentes campos incursabant. Saepius ita adtriti sunt, vt se cultum numinum. explosuros, et Christianam philosophiam recepturos vltro pollicerentur. Non tam faciles ad isthaec acceptanda, quam leues ad ea rursus detrectanda: vbi periculo liberati fuerunt, ad negandum, an promittendum proniores essent, haud facile discerneres.

[Note: 5] Capax orbis terrarum animus Magni, quamuis simul variis locis bellis distineretur, et vndique circumstreperent arma, non passus est inultam abire gentis perfidiam. Continuo vbi pacem homines bellicosi exuerunt, de ipsis aut per praefectos, aut ipse poenas exegit, et rursus male obsequentes in ditionem redegit. Tot armorum procellis vndique ingruentibus parem fuisse Carolum haud mirabitur, si quis magnitudinem animi eius, et coeleste ingenium penitus considerauerit, perpetuae in aduersis, iuxta ac prosperis constantiae fuit. Nec secundis insolescebat, necangustis perditisque desperabat, aequo vtramque sortem animo compos mentis tolerabat. Viuax pectus eius ocium acinertiam, vt pestem deuitabat.

Vt ad bella suscipienda alacer, ac promptus erat animus, sic resistens, ac minime mollis ad calamitates perferendas mens eius erat.

[Note: 6] Maior profecto Alexandro illo Magno, cuius magis fortunam, quam virtutem laudaueris. Nempe huic cum imbellibus Asiae foeminisres fuit: nostro cum ferocissimis quibusque nationibus, quas ne attingere quidem Alexander ausus fuit. Pessimum boni principis exemplar, vtpote qui perpetuo successu rerum ebrius, impotensque sui, amicorum sanguine inter pocula, quibus tamen victorias acceptas referebat, sese polluerit. In caeteris animi dotibus ne vllo quidem pacto cum nostro comparandus est, excepta fortuna; quae peculiariter Alexandro perpetuo fauit. Quid obsecro in eo rege, praeter flagitia, libidinem, superbiam, parricidia et ea scelera, quae nominare mihi religio est, inuenies? De nostro vero quid attinet plura scrupulose dicere? cui virtutes et praeclara sua facinora coelum aperuerunt. Ipse in Superum senatum adlectus, adhuc religiose colitur. Alexandrum nemo non, nisi cui fibra est, execratur. Dispeream si Hircus ille Graeculus (ita enim a sacris vatibus nuncupatur) tum Saxonum immanitatem qui adhuc cruda carne, nempe suilla vesci solent, ferre potuisset. Sed ad seriem narrationis redeo.

[Note: 7] Hisce diebus Neoromae obiit mortem Imperator Constantinus Copronymus Caesar Augustus: Romanum Imperium per manus tradidit Leonti quarto filio suo. Desiderius rex Italiae Romanum infestat agrum, castella, oppida Romanis eripit, quasi supplicandi gratia Romam admissus, quosdam senatorum luminibus privat. Longobardi totam Italiam in suas partes trahere conabantur.

[Note: 8] Romani, et Pontifex ad Carolum Magnum auxilium postulatum, legatum ire iubent Petrum quendam, qui Romae nauem ingressus, mari delatus ad portum Massiliensem adpulit. Inde terrestri itinere ad Magnum Theodouiae [Note: Diettenhofen.] (quae vrbs in ripa Mosellae, in ducatu Lutzelburgium) hyemantem proficiscitur. Vbi defunctus legatione, qua venerat, rediit Romam. Nam Desiderius, et Longobardi omnes vias, omnia itinera, aditusque praecluserant.

[Note: 9] Erat non leuis simultas inter hos reges. Desiderio suspecta erat potentia Caroli generi quondam sui: ipseque ignominiam filiae repulsae impatienter ferebat. Carolo dolebat, quod perfugas de suo regno Desiderius reciperet: nepotesque ex tratre Carolomanno ad spem Imperii Francorum sollicitaret.

[Note: 10] Diu tractatum, deliberatumque est, armis ne alienis sese inuoluerent Franci. Tandem communi consensu procerum, Romanis opem ferendam esse decretum. Inde expeditio in Italiam paratur: omnes copiae ex diuersis regionibus Geneuae (extremum id oppidum Allobrogum, iam Sabaudiae, proximum Heluetiorum Suitonum) nunc coire iubentur. Eo quoque Carolus primo Maio venit: ibi de belli gerundi ratione consultatum: summam spem in celeritate sitam esse, copias in duo agmina partiri placuit. Pars Bernardum patruum Magni ducem, per Alpes Coccias, quas alii montem Iouis nominant, secuta est: cum reliquis Carolus per Cibennica iuga (Cinesium montem nuncupant) penetrauit. Superato itaque Alpium iugo, celerius nomine omnium, circa fauces, quae in Taurinum agrum ducunt, ambo exercitus conueniunt.

[Note: 11] Desiderius ibi armatus occurrit, claustra praecludit, aditu Italiae Francos arcet. Carolus locum castris capit: Interim clanculum cohortem cum expeditis delectisque militibus per montes in Italiam praemisit, qui a tergo inuaderent Longobardos. Vbi hoc Desiderius accepit, ne quid se absente animi suorum labascerent, concitus Ticinum, quod caput gentis erat, properat.

[Note: 12] Carolus incolumi vtroque exercitu per patentes Alpium angustias, nemine prohibente, ad plana Italiae discendit. Inde intento exercitu procedit, Ticinique Desiderium arcta obsidione claudit. Nec segnior rex Italiae in munienda vrbe fuit: diutius protracta est obsidio. Carolus natalem Christi in castris celebrauit: Paschalibus, dimissis copiis in obsidione, pietatis ergo Romam perrexit. Hoctum carmine eleganti, nunc incondito exceptus est. Ciues Apostolorum et domestici Dei aduenerunt hodie

portantes facem et illuminantes patriam: dare pacem gentibus, et liberare populum domini. Cantari adhuc solet in festis diebus Legatorum Christi.

[Note: 13] Carolus deinde ab Imperatore, Pontifice, Senatu, populoque Romano, lege data, Consul, Tribunus, Dictator perpetuus, Patriciusque dictus est. Seruatur Reginoburgii illaesum adhuc diploma a Carolo Coenobio D. Haimerani datum, cuius initium subtexo, et finem. CAROLVS Dei gratia rex Francorum, et Longobardorum, ac Patricius Romanorum donat quaedam Monasterio D. Haimerani, quod situm est (vt ait) extra muros ciuitatis nostrae Reganisburgensium. Datum VIII. Kal. Martii, regnorum nostrorum XXVI et XX in Francofurd.

[Note: 14] Adfuere eadem tempestate Romae centum quinquaginta tres episcopi, quos Hadrianus pontitex Romanus conuocarat: patrum consultum perpetuum, quod in libris. Pontificalibus refertur, factum est, in verbaque Caroli iuratum: Nullum posthac fore neque Romanum, neque aliorum templorum Antistitem, nisi quem Carolus, successoresque eius sciuerint et iusserint. Refragantes huiuscemodi patrum decreto, diris deuoti sunt, et nisi resipuerint, adiecta proscriptio. Defuncto igitur praesule quopiam, sacerdotes lituum cum annulo ad aulam mittebant, cui ea princeps solenni ritu tradebat, is eiusdem fani rector designatus erat. Ita obseruatum esse sine controuersia ad Henrici quarti Imperium legimus. Charissimi quique ac amplissimi viri, aduenae etiam vltro aulam frequentabant, spe dignitatis augendae et adipiscendi sacerdotii illecti, absque stipendio in omnibus principi dicto audientes erant: quemadmodum nostro aeuo Romae fieri solet.

[Note: 15] Sub Henrico quarto, et Gregorio septimo, cum maximo Reipublicae Christianae detrimento, de hoc aucupio armis, non citra sanguinem decertari coeptum. Imperatores veterem morem a tot sanctissimis pontificibus traditum, comprobatumque mordicus retinere: Max. Pontifices iam pares opibus Caesareis in se trahere conabantur: nec amplius ferre parem, ne dum superiorem, ditati ab Imperatoribus nostris, et ad id fastigii perducti, poterant. Esti omnino iniquum (Sicut ait Plinius) sed nobis quoque vsu iam receptum, quod honesta consilia vel turpia, prout male, aut prospere cedunt, ita aut probantur, vel reprehendunter. Inde plerunque eadem facta, modo superstitionis, modo pietatis, modo Christi, modo Antichristi, modo iustitiae, modo tyrannidis nomina accipiunt. Diutius in se Christiani principes, summa pietatis et religionis iactura debacchati sunt. Vicit tandem Romanorum flaminum fortuna. Sed haec omnia quam verissime in quinto volumine explicabo.

[Note: 16] Dum haec in Italia geruntur, Saxones ob absentiam regis desciscunt, arma corripiunt: continuos sibi Francorum fines, quos Hassos nuncupamus, inuadunt. Buriaburgium incolae aufugiunt. Saxones in casas vacuas, villas, et agros saeuiunt: cuncta ferro, flamma depopulantur. Dum templum a diuo Bonifacio consecratum, exurere nituntur, coelitus subito terrore perculsi terga vertunt, domumque pauidi reuertuntur.

[Note: 17] Carolus patriciatu, tribuniciaque potestate perpetua recepta, Roma Ticinum reuertitur: nihil omittit, quod ad expugnationem vrbis facere videbatur. Erat discordia inter ciues, pauci cum Desiderio sentiebant: pestis quoque in ciuitate grassabatur. Maxima pars pertaesi longinquae obsidionis, aperiendas esse portas Carolo censebant. Hique tandem intra moenia Magnum admisere, Ticinumque Francis tradiderunt. Captus Desiderius cum vxore Ansa et filia in Germaniam Leodium deportati sunt, ibique exules mortui sepeliuntur. Caeterae vrbes Italiae exemplum Tucinensium secutae, certatim se victori permisere.

[Note: 18] Verona capta est, in qua Antharicus Francus cum vxore Carolomanni, et liberis latitabat. Adalogisus filius Desiderii fuga sibi consuluit, in Graeciam elapsus Constantinopoli abiecta spe recuperandi perdita in summo secundum Augustum honore quem Patriciatum nominant, consenuit.

CAPVT III. De rebus gestis Caroli M. post adeptum Patriciatum et regnum Longobardicum imprimis de bello Saxonico.

1. Carolus Eparchatum Romanis restituit. Tres legiones Francorum Saxoniam infestant.

2. Carolus iterum Saxones petit animo eos aut extirpandi aut conuertendi, et cum parte exercitus usque ad Ouacrum tendit. Ostphali cum Angriuanis se dedunt.

3. Saxones Francorum ad Visurgim castra dolo ag gressi fugantur. Carolus VVestphaliam populatus acceptis obsidibus in Franciam serecipit.

5. Saxones ob Caroli absentiam in Italia, rebellant, Haereburgium occupant, a Segiburgio pelluntur. Bructerorum et Cheruscorum fortitudo.

6. Carolus magna celeritate Saxoniam irrumpit. Saxones se submittunt et Christianam religionem amplectuntur.

7. Qui postmodum sacramento et sub poena libertatis amittendae fidem promittunt.

8. VVitekindus Danorum opem implorat. Carolus expeditionem Hispanicam aduersus Saracenos parat.

9. Hinc montes Pyreneos transit, Nauarram et Vascaniam superat, Pampelonis moenia diruit.

10. Vascones exercitui Victoris insidias struunt, et eius magnam partem per angustias transeuntem caedunt. Ludouicus Carolo ex Hildegarda nascitur.

11. VVitekindus Carolo in Hispaniis commorante Saxones concitat. Saxones. vsque ad Rhenum prorumpunt, omnia longe lateque vastant. Monachi Fuldenses aufugiunt.

13. Hildebrandus Dux Spoleti se Carolo dedit. Carolus Saxones orientales et obsequium redigit, aunoque sequenti ad eos in fide continendos regni conueutum conuocat.

14. Saxones et Venedi ad Albim habitantes ad Christianam fidem adiguntur. Carolus deuotionis causa Romam proficiscitur.

15. Irena cum filio Constantino in imperio Orientali succedit. Pipinus et Gisala Caroli liberi baptizautur. Ludouicus Rex Aquitaniae, Comitia, Portenta.

17. Sorabes Thuringiam et Saxoniam infestant. VVitekindus Saxones de nouo ad defectionem concitat.

18. Carolinae copiae sub Adelgiso et Grilone aduersus Saxones mouent. Venit in auxilium Theodoricus. Adelgisus et Grilo inuidiam erga Theodoricum soli hostem ag gressi caeduntur.

19. Carolus maxima celeritate suis opitulatur, Saxones subigit. Autores rebellionis numero 4500. vno die et loco securi percutiuntur. VVitekindus fuga ad Cimbros elabitur.

20. Hyltganda Caroli coniux moritur. Saxones bis ad internecionem caesi. Carolus Saxoniam orientalem vastat.

21. Bertha Caroli mater obit. Carolus post nouum cum Fastrada coniugium denuo Saxoniam Orientalem vastat. Filius eius cum parte exercitus contra VVestphalos missus eos vincit et VVormatiam cum triumpho redit.

22. VVitekindus confisus opibus Regis Daniae iterum res nouas molitur. Carolus Saxoniam hyeme rigente petit eamque vs que ad Oceanum et Visurgim peragrat et vastat.

23. Carolus VVitekindo et Albioni pacem offert, eosque ad Christianam religionem perducit. Saxonia aliquot annos quiescit.

24. Hatorhardus contra Carolum conspirat. Conspiratio detecta reorumque poenae non capitales.

[Note: 1] MAgnus compositis rebus in Italia, erepta restituit Romanis: firmo Francorum praesidio Ticini relicto, praefecto Foro Iulii Rudoganso, in Franciam ad Ingelhaim se confert. Tres legiones aduersus Saxonas, citius quam ipsi Carolum rediisse suspicabantur, mittit. Omnia incendiis, rapina, direptionibus vastantur. Cuncti resistentes trucidati, cum ingenti praeda, acceptis obsidibus, Francus miles domum rediit.

[Note: 2] Subsequenti anno accitis ex tota Germania viribus Saxoniam petit Carolus, aut penitus excisurus gentem aut coacturus ipsam, vt philosophiam Christianam recipiat. Segiburgium, [Note: Siburg habet Cranzius lib. 2. c. 10.] vbi validum Saxonum praesidium erat, oppugnat, et vi capit: Haereburgium ab hoste destructum, reficit. Ad Visurgim amnem procedit. Brunonis Bergomi [Note: Brunsberg.] castra locat. Ibi manus Saxonum occurrit, a transitu fluminis nostros arcere conantur. Franci primo impetu Saxonas ripa deturbant. Rex amne traiecto quosdam ad custodiendum flumen relinquit, cum caeteris ad Ouacrum fluuium contendit. Ibi omnes Ostophali, id est orientales Saxones, cum duce Hessovino conueniunt, Carolo se dedunt, obsides dant, in verba Caroli iurant. Bruno quoque regulus Angriuariorum, quos inter Amisiam et Visurgim Tacitus locat, exemplum orientalium Saxonum secutus, Magno se permittit.

[Note: 3] Teutonico sermone et ornatu magna ex parte miles Caroli, atque adeo ipse Carolus vtebatur. Saxones igitur eiusdem cultus et linguae Francorum, qui ad Visurgim relicti custodes fuerant, pabulatoribus hora diei nona in castra revertentibus quasi commilitonibus suis sese commiscent: atque in castra Francorum irrepunt. Dormitantes ac semisomnes adoriuntur, plurimos trucidant, sed vigilantium fortitudine castris repulsi sunt, in fugamque versi. Quae vbi Magnus accepit, fugitantium terga insequitur, eosdem caedit, sternit, fundit. Occidentalium agros, VVestphalos nominamus, depopulatur: et hos dare obsides cogit, cum quibus et ingenti praeda in Franciam se recipit.

[Note: 4] Vbi certior fit, Rudogaudem, quem Foro Iulii praefecerat, noua moliri, et regnum Italiae affectare, iamque nonnullas vrbes ad illum defecisse, Carolus festinandum sibi ratus, Silestadii [Note: Schlet.] oppido Elisatii natalem Christi celebrat, strenuissimum quenque asciscit. Inde quam maximis potest itineribus in Venetiam contendit et Forum Iulii peruenit, Rudogaudem in potestatem redigit, securique percutit. Taufrisium ad caeteras vrbes praesidio Francorum firmat, his praeficit Henricum.

[Note: 5] Inter haec Saxones opportunitatem, vt ipsi rebantur nacti, quod longius Francorum Rector abesset, pacem exuunt, Haereburgium obsidione claudunt. Tandem pulso praesidio Francorum, expugnant, incendunt. Inde Segiburgium infesto tendunt exercitu. Nec mora, castrum admotis scalis adoriuntur: Franci qui intus erant, hostes incautius oppugnationi intentos, eruptione facta, a tergo inuadunt: plurimis interfectis, reliquos non solum ab oppugnatione repellunt, sed in fugam quoque vertunt: palantes dispersosque vsque Luppiam flumen persequuntur. Inter quem et Amisiam Cor. Tacitus Bructeros collocat: sicut inter Visurgim et Albim Cheruscos. Nos omnes huiuscemodi nostro aeuo gentes in communi Saxonas appellamus, quae cum Augusto, Tiberio, Claudio potentissimis Imperatoribus Romanis, bella quoque gessere. Nec deterruit, eas magnitudo Romani Imperii quo minus armis victorem gentium populum, rerumque dominos lacesserent, ex Germaniaque vi deturbarent.

[Note: 6] Carolo cum id nun ciatum esset, Saxones fidem denuo fregisse, expugnasse Haereburgium, maturat ex Italia proficisci, VVormatiamque properat. Ibi coactis ingentibus copiis, celeritate conatus hostium omnes praeuenit: fines Saxoniae absque cunctatione penetrat,

velut turbo omnia humi sternens, castella, oppida impetu vasto irrupit, cuncta obuia proterit. Saxones hisce perterriti ad Luppiae fontes conueniunt, supplices veniam praeteritorum orant, sese et omnia regi committunt: pietatis quoque Christianae iugum se subituros pollicentur. Rex Haereburgium instaurat, aliud castellum in ripa Luppiae constrati. Ibi Saxones lauacro coelesti lustrati sunt, obsidesque dederunt.

[Note: 7] Resectis caltellis, praesidioque imposito, Rex ih Franciam Heristallium reuertit. Vbi tum hyemem exegisset, primo vere Neomagum, inde in Saxoniam cum valida manu procedit: conuentum Saxonum Padebrunam Maio mense indicit. Omnes Saxones eo conuolarunt. Ibi fidem Carolo, eiusque filio dederunt, conceptis verbis Iurarunt se nunquam defecturos a Christianismo. Quod si atrogenio actitantum scelus commiserint, deminuto capite in seruitutem redigantur, extorres, lare, foco, patria in exilium extrudantur cum liberis et coniugibus: ius denique testandi succedendique amittant.

[Note: 8] VVitechundus occidentalium Saxonum primarius cum paucis Saxonibus in Nordomanniam ad Segifridum Danorum regem aufugit, auxiliumque contra Carolum petiuit. Ad quem in Saxonia agentem Ibinarabus et Iosephus cum multis Saracenis ex Hispania profecti sunt, deditionemque fecerunt. Idcirco compositis rebus Saxonicis, dispositis in confinio in praesidiis, expeditionem Hispanicam Magnus parat: et quam maximo potest apparatu innumeras copias vndique accersit. Ex Burgundia, Germania, Boiaria, pars etiam Longobardorum in auxilium venit.

[Note: 9] Superato itaque in Vasconum regione Pyreni iugo, Magnus Pompelonem Nauarrorum oppidum in deditionem accepit. Inde ad Iberum flumen castra mouet. Transmisso amne, Caesar Augustam maximam in his locis ciuitatem, quam veteres Numantiam vocarunt, accedit: ibi acceptis obsidibus a Saracenis, subactis Nauarris atque Vasconibus, Pompelonem victor reuertitur. Moenia eius ne rebellare posset, dirui iubet.

[Note: 10] In Pyreneis iugis transeundis perfidia Vasconum non mediocre vulnus accepit. Cogebatur ob angustias loci exercitus longa acie progredi: Vascones in verticibus montium in insidiis latebant. Sunt enim ibi syluae maximae, quarum opacis vmbris locus est opportunus insidiis. Hostes subito de editiore loco in extrema impedimenta tutantes impetum faciunt ac in subiectam vallem deturbant. Fit praelium impari fortuna: Vascones superioresloci situ, leuitate armorum, nostros graui armatura, et iniquitate loci oppressos, ad vnum omnes trucidant, impedimenta diripiunt, beneficio noctis, quae imminebat, protecti subito in locatuta ac nota absque periculo dilabuntur. Cecidere eo praelio Eckhardus regiae mensae, praepositus Anshelmus praetorio praefectus, Rulandus dux Britannici limitis, Naemus [Note: Naemus ab aliis Nainus.] Boiaricarum copiarum ductor, cum compluribus aliis. Nec haec tam insignis clades vindicari potuit, quia hostis adeo dispersus erat, vt ne vestigium quidem, vbi quaereretur, adpareret. Inter redeundum Hyldegarda regina geminos peperit, vnus duntaxat superstes fuit, cui Ludouico parentes dixere nomen.

[Note: 11] Iisdem diebus VVitechundus, vbi vidit regem in Hispania longius abesse, ex Dania regressus domum, Saxones, populares suos aduersus Carolum concitat: illique correptis armis, ad Rhenum promouent. Quem cum superare non possent, a Tuisconis oppido e regione Agrippinensis Coloniae, vsque ad confluentem Mosellae cuncta ferro, igne proterunt: sacra, profana omnia miscendo polluunt: nec aetatis, nec sexus rationem habent. Monachi Fuldenses Saxonum veriti crudelitatem, sumptis sacris de templo aufugiunt, in latebris Hercimae secondunt.

[Note: 12] Quod vbi nunciatum est, Carolus Heristallios cum caeteris copiis ad hyberna contendit: Franconas et Boios properare, et obuiam ire conatibus hostium demandat. Illiquam maximis possunt itineribus trans Rhenum contendunt. At Saxo vbi audiuit aduentare certissima semper regis auxilia, domum abire parat. Nostri vestigiis haerent, ad Adranam amnem, in pago Hassorum, consequuntur hostem, et mox caedunt, fundunt: paucissimi Saxonum incolumes euasere. Cornelius Tacitus in historia Augustali, Adranam flumen

Chattis tribuit, ipse nunc Hassorum est: seruat ibi antiquum praefectura, principatusque nomen.

[Note: 13] Carolus cum reliquis viribus Heristallios in hyberna concessit, natalem Seruatoris nostri et Paschalia ibidem ritu Christiano perpetrauit. Hyldebrandus dux Spoleti (vrbs est Italiae) in Germaniam profectus est, Carolo deditionem facit. Inde Magnus arma in Saxones mouet: omnesque Occidentales in ditionem cogit, in ripa Visurgis castra locat, Angriuarios, et Orientalis Saxoniae nationes ad obsequium redigit: acceptaque fide, et obsidibus imperatis, VVormatiae hyematurus in Franciam reuertitur. Sequenti quoque anno cum magno exercitu Saxonum fines intrat, ad fontes Luppiae considet: quo conuentum totius regni conuocarat, vt facilius Saxones magis victi, quam domiti in amicitia, et societate continerentur.

[Note: 14] Dimisso concilio, infesto intentoque exercitu ad Albim vsque procedit. Citeriorem ripam Saxones, vlteriorem tum Venedi, siue Sclaui inhabitabant. Plerique hostium, aqua coelesti lustrati sunt. Compositisque rebus Saxonicis, atque Venedis, Romam voti soluendi gratia, cum Hyldegarda vxore et liberis pergit. Natalibus Christianis rem diuinam Ticini fecit, Paschalibus Romae.

[Note: 15] Obierat tum Imperator Leon quartus Caesar Augustus Constantinopoli. Vxor eius Irena cum filio Constantino quinto, cui Rudruda [Note: Rotrudis.] filia Caroli despondetur, rerum Romanarum potitur. Pontifex Romanus Carolomannum filium Magni, lauacro sacro abluit, Pipinumque vocat. Ludouicus alter filius Caroli in cunis Romam gestatus, rex Aquitaniae salutatur. Inde Carolus Mediolanum proficiscitur, vbi filia eius Gisala fonte viuo lustratur. Carolus mense Maio, vti Francis tum solenne fuit, concilium totius regni VVormatiam indicit. Interfuit et Thessalonus tertius dux Boiorum, amitinus Caroli. Istoc anno cruces in vestibus adparuere, sanguine pluit, qui et e terra fluxisse traditur. Alia quoque multa prodigia narrata sunt.

[Note: 16] Carolus conuentum regni ad fontes Luppiae rursus cogit. Praesto fuere omnes Saxonum proceres, praeter VVitechundum rebellem. Adparuere legati exterarum gentium Aldodanus, et Hosomundus [Note: Hos legatos Crantzius [(reading uncertain: print blotted)] Alidem et Asmundum vocat. lib. 2. cap. 13. Sax.] Sigefridi regis Danorum, et Iugurri, Cacani Auarorum. De pace et amicitia actum est Francus rex rebus dispositis, in Franciam reuertitur VVormatiam.

[Note: 17] Interea Venedorum gens Sorabes dicti, qui inter Albim, et Salam considebant, nunc Moesii nominantur, in fines Turogorum et Saxonum, qui erant contermini, praedandi causa ingressi, igne, direptionibus quaedam loca vastant. VVitechundus quoque a Nordomannis, ad quos profugerat, in patriam reuersus, magna spe animos Saxonum erigit, ad defectionem concitat.

[Note: 18] Iam copiae Caroli ex antiqua Francia delectae ducibus Adelgiso, praefecto cubiculi, et Grilone magistro equitum, quem Magistrum stabuli nuncupamus, cum VVolrado aulae moderatore, fines Venedorum adtigerant, vbi audiuere deuectionem Saxonum, in hos armati contendunt. Venit his obuiam Theodoricus cognatus regis, qui raptim ex Ribuaria, vbi certior factus est hostem fidem datam fregisse, militem collegerat. Atque hi communicato consilio exploratores mittunt, vbinam gentium Saxones, et quid rerum agant. Consederant in Aquilonis ora circum montem quendam continuum Visurgi amni. Quod vbi per exploratores nostris renunciatum est, eo instructa acie tendunt. Theodericus citra cum suis castra locat: alii Visurgim traiiciunt, vt montem circumeant, et in altera ripa papiliones figant. Et veriti ne titulus victoriae Theoderico adscriberetur, si eundem socium certaminis adsciscerent, aut expectarent, sine illo Saxones adgredi statuunt, sine ordine. Incomposito itaque agmine, solutis ordinibus, inuidia coecutientes, correptis armis in Saxones ruunt, quasi ad praedam et non in acerrimum hostem, in acie consistentem, sed terga vertentem properant, quo quemque impetus equi tulit delatus. Saxones qui pro castris in acie stabant, fortiter Franconas magis festinantes, quam maturantes excipiunt: et dato loco circumueniunt: plerosque interficiunt. Paucissimi qui euasere ad castra Theoderici confugiunt. Legati duo Adelgisus, et Grilo cecidere: succubuere et quatuor principes, viginti nobiles, clarissimis orti natalibus, praeter caeteros, quos fama obscura recondit.

[Note: 19] Celeriter ad Carolum huius cladis fama perlata est, qui Saxonibus recenti victoria elatis, quam maturrime occurrendum putabat. Quam celerrime igitur coactis

copiis cum valida manu, magnis in Saxoniam contendit itineribus: ad confluentes Alarae, ac Visurgis, castris locum capit, ibi statiua habet, Saxones subigit: proceres omnes accersit, authores perfidiae diligentissime inquirit, atque tradi sine cunctatione iubet. Erant numero ad quatuor millia, et quingenti, omnes vno die, eodem in loco, iussu Magni securi percussi sunt. Horum clade facta, VVitechundus caput horum malorum ab omnibus accusabatur. At ipse vbi ventitare Carolum sensit, fuga sibi non praeter solitum consuluerat, ad Cimbros, siue Danos atque Nordomannos incolumis euaserat.

[Note: 20] His perpetratis, Carolus in Franciam ad Diottenhofen ad hyberna redit. Eodem tempore naturae concedit Hyltgarda [Note: Hyltgarda quae et Hildegardis obiit.] regina, pridie calendas Maii, atque adeo festi, quo Christus coelos conscendit. Carolus vbi inferias vxori dedit, in Saxoniam rursus rebellem copias ducit: cum hoste aperto Marte confligit, magnaque strage eundem adficit. Perpaucos hostium fuga saluauit. Parta victoria, Francus Padobrunnam reuertitur, castra ibi ponit: maiorem exercitum, quem de Francia antiqua acciuerat, operitur. Vbi haec cognouit, Saxonas delectus agere, omnes qui arma ferre possent, vnum in locum Hasae flumini conterminum convenisse, nic Francorum aduentum expectare, atque ibi decertare constituisse. Quod vbi, vt dixi, Carolus comperit, quam celerrime ad hostes properat: intrepidus toties rebelles, victosque adgreditur, fundit, trucidat, Eadem felicitas regem non deseruit. Caesa est infinita multitudo hostium, magnus captivorum numerus abductus, ingens praeda capta. Victor inde Visurgim exercitus traducit, ad Albim vsque et Orientales Saxonas procedit. Omnibus vicis, aedificiis incensis frumentisque succensis, se in fines Franciae recipit.

[Note: 21] Hisce diebus moritur Bertha mater Caroli, quarto Idus Iulii Carolus VVormatiae Fastradam [Note: Bastarda quae et Sestrada vxor Caroli.] filiam Rudolphi principis Franconiae vxorem ducit: confectisque nuptiis, ad reliquias belli Saxonici persequendas animum intendit. Nam non solum Saxones desciuerant, sed et Frisorum partem ad sua studia, armorumque societatem traxerant. Rex igitur Saxoniam orientalem totam peragrat, nemini parcit, omnia vsque Visurgim vastat. Illuuies aquanam ob iuges pluuias, Orientales, et Septentrionales Saxonas defendebat. Carolus cum parte exercitus filium Carolum contra VVesiphalos dimittit. Ipse per Turogum fines in campestria Saxoniae, quae Albi atque Salae fluminibus circumiecta sunt, deuenit. Depopulatis orientalium Saxonum agris ac villis, et casis combustis, ri Franciam redit. At Occidentales Saxones iuxta Luppiam copias cogunt: cum filio regis manus conserunt. Victoria penes Francos fuit. Victor Carolus filius VVormatiam ad genitorem cum triumpho reuertitur. Nulla quies abarmis dabatur optimo principi.

[Note: 23] Quemadmodum mea memoria Carolus dux Geldriae, ab Imperatore Maximiliano, eius liberis et nepotibus Philippo, Margaritha, Carolo et Ferdinando saepius victus, tamen sempera Francigenarum regerefectus, et concitatus hactenus rebellauit: sic tum VVitechundus confisus opibus regis Danorum nullo non anno a popularibus receptus, res nouas molitus est, negotiumque non mediocre Francis, exhibuit. Carolus iniquissimo ferens animo, gentem toties a se superatam non cessare ab armis, bruma rigente Saxoniae fines hostili animo intrat: in castris super Ambronem flumen natalem seruatoris et authoris nostri feriatur: ad Oceanum vsque, Visurgimque amnem cuncta terrarum peragrat, cum milite armato et ad obsequium redigit. Ab vlteriore Saxonia hyemis asperitas pluuiae crebrae prohibuere nostros, Magnus Hereburgium hybernatum concedit. Eo vxorem cum liberis accersit, per se, per duces continenter agros hostium incursat, praedas inde agit, pagos vastat, casas exurit, cuncta incendiis, et caedibus, implet. Tota Saxonia foedissime depopulata commeatus ex Francia adducti sunt.

[Note: 24] Subsequenti anno concilium vniuersae, Franciae Maio mense Badobrunam indicit. Dimisso conuentu, omnes Saxoniae fines perreptat, nullo penitus iam resistente. Missi deinde legati sunt, quorum princeps erat Amalouinus Franco, cuius authoritas plurimum in aula pollebat, cum Saxonibus ad VVitechundum et Albionem, qui in Saxonia transalbiana, exulabant. Ipsis gratiam Carolus faciebat: veniam praeteritorum

atque obliuionem, si resipiscerent, condonabat. VVitechundus et Albio igitur, acceptis obsidibus, quos petiuerant, fideque publica interposita, ad Carolum a legatis deducuntur, Christianamque religionem recipiunt. Ira Saxonia tota subacta aliquot annos quieuit, et armisque respirauit.

[Note: 24] Eadem tempestate Hartorhadus in Franconia cum sociis aduersus regem conspirauit, quod Carolus nimium deditus vxori imperiosae saeuius cum Francis ageret crudelitatique muliebri indulgens a sui ingenii benignitate: innataque clementia exorbitaret. Sed coniuratio detecta est, indicioque regi delata, authores partim in exilium acti sunt. Nemo vita mulctatus: tres duntaxat, qui se strictis gladiis ne comprehenderentur, defendedant, interfecti sunt.

CAPVT IV. De rebus gestis Caroli M. post conspirationem primam. Item de bello Saxonico.

1. Britanni in Gallia confidentes solitum tributum Carolo denegant et imperata facere detrectant post armis compescuntur. An gens ista ab Angliis ex insula pulsi.

2. Italia in Regnum Longobardicum et Exarchatum diuiditur. Carolus regno Longobardorum Ducatum Beneuentanum adiicere contendit. Quibus rationibus ad id permotus. Copiae Francorum acri hyeme in Italiam perducunt. Carolus Romae commoratur.

3. Haeregisus Dux Beneuentanus per filium Rumoldumse Carolo submittit. Pontificis Consilium.

4. Haeregisus de nouo pacem petit quam etiam Carolus contra Pontificis mentem sub promissione tributi annui concedit.

5. Amicitia et affinitas inter Carolum et Imperatores Orientis. Dux Beneuentanus moritur succedit filius. Rex Boiariae relatiue.

7. Constantini Imperatoris copiae Ducatum Beneuentanum vastantes a Carolinis vincuntur.

8. Bellum Boiaricum sine sanguiue consummatum. Nouum monasterium Meten construitur.

10. Miracula monachorum picturis, et literis in saxum incisis contra documenta publica ne quicquam probant, causam talia excogitandi auaritia praebuit.

11. Sclauorum contra Carolum coniuratio. Eorum sedes VVisinaria et Meckelburgum.

13. Carolus magnum exercitum colligit, Albim duobus pontibus iungit, Vilizos, Boiemos et Sclauos vincit.

14. Carolus vnum annum in quiete transigit. Aedes Palatinae VVormatiae comburunt.

15. 16. 17. Hunnorum legati cum Carolo de constitutione limitum tractant. Anassus limes Boiariae. Num Hunnia et Auaria inter se differant.

18. Auari ob litem de termino Boiariam depopulantur. Carolus ipsis bellum indicit.

20. Bellum Auaricum post Saxonicum Francis grauissimum, in quo tamen maximas diuitias acquisiuerunt.

22. Exercitus eius diuisus. Pipinus duo munimenta occupat, omniaque ferro et igne atterit. Hostes terrore perculsi extra fines in abdita syluarum confugiunt.

23. Carolus regionem ab Auaris desertam occupat, munit, coloniasque Boiorum illuc deduci iubet. Austriae nomen vnde.

24. Expeditio Auarica Carolo incruenta. Equorum iactura Carolus Reginoburgum concedit.

pugnant, sed infeliciter, magnaque strage necantur. Eius belli per octo annos continuatio.

26. Irena a filio antea in ordinem redacta ipsum excoecat et imperio deturbat. Cum Francis pacem soluit ac Beneuentum vastat.

27. Pipinus et Ludouicus a Caroli missi imperatorias copias regno Longobardorum extrudunt.

28. Carolus Reginoburgi synodum cogit. Felicis sententia de Christo homine filio Dei adoptiuo et duplici eius persona damnatur et ab Authore reuocatur.

30. Regnatidi cupido omnia violat. Pipinus filius naturalis Caroli de patre e medio tollendo et regno caepessendo consilium cum quibusdam init.

32. Conspiratio per monachum detegitur, rei in vincula coniiciuntur. Pipinus in monasterium detruditur.

33. Filii Caroli ex Italia reduces. Carolus Pipinum nothum de animaduer sione in conscios criminis per amicos consultat. Pipini responsio realis, consiliique executio, Inde coniurationis praemio afficitur, Pipinus alio transfertur.

[Note: 1] DVm haec in Germania geruntur, Britanni (qui ab Angliis, ac Saxonibus Britannia insula pulsi sunt, et traiecto mari in vltimis Galliarum finibus Venedorum, et Curiosolitarum consederant) hactenus tributarii regibus nostris vectigal inuiti pendebant, ab imposito iugo resilire conabantur, imperata detrectabant. Ad horum motus comprimendos Adolphus epularum curam habens, arege cum exercitu missus est. Qui celerius opinione, audaciam perfidae gentis compescuit: acceptos obsides cum proceribus ad Carolum in Vagionum vrbem deduxit. Ibi in verba Caroli iuratum. Britannos eotractu, vbi nunc nominantur, in Gallia Belgica Plinius quoque recenset, adeo vt superior opinio de Britannis ab Anglus pulsis, et tum demum in Gallia nominatis, dubia esse videatur: quanquam vtrumque verum esse possit. Et antea in Gallia quidem consedisse Britannos, et postea ab Angliis pulsos, ab insula ad illos in Galliam concessisse.

[Note: 2] Erat tum Italia in duos principatus diuisa. Quicquid ab Alpibus hinc vsque Rauennam, illinc vsque ad Vulturnum, amnem Neapolimque late porrigebatur, praeter Vrbem Romam, Longobardorum regnum erat. Caetera Romanis, et eorum Imperatori parebant. Pacata itaque Germania Galliaque, Curolus Beneuentanum ducatum Longobardici regni, vltra Romam, vbi nunc regnum Neapolitanum est, adiicere regno Italiae Longobardorumque decreuit. Turpissimum sibi, ac Reipublicae Francorum esse arbitrabatur, reliquum regni non adserere, cuius maximam partem, atque caput teneret. Periculosum esse videbat, tam propinquum habere ducem, qui dicto audiens non esset: neque sibi hominem ferum, bellandi cupidum, obtemperaturum existimabat, quin cum ansa praebita foret, res nouas moliretur, et pacem Francam interturbaret. Huiuscemodi rebus Carolus commotus, maturandum sibi existimauit, ne si Beneuentani cum Graecis coniungerentur, minus facile resisti posset. Itaque copiis Francorum quam celerrime potuit contractis, magnis itineribus acri hyeme, in Italiam contendit. Florentiae Tusciae vltimo Decembri feriis Christianis operatus est. Inde Romam maturat, vbi maximo honore exceptus est a Romanis, eorumque Pontifice: aliquot dies Romae versatus est.

[Note: 3] Haeregisus dux Beneuentanus metu perculsus, vbi se peti tanto rerum apparatu audiuit, Rumoldum filium, legatos item alios, cum ingentibus donis ire iubet placatum eundem muneribus, pacemque postulatum. Promittebat se potestate regis, ibique, vbi praescripserit is, futurum, et ea facturum, quae imperauerit Magnus admonente Pontifice Romanae praecauendum sibi homines fraudulenti dolos existimauit, retento itaque secum filio ducis, armatus fines ducatus Beneuentani ingreditur: ad Capuam, quam cepit, castra locat. Inde

omnem vimbelli in Beneuentanos conuersurus, At Haeregisus Beneuentum deserit, Salernum ausugit, ibique semunit.

[Note: 4] Nihilominus Grimoldum alterum filium suum ad Carolum legat, aurum obsides offert, pacem supplex petit. Vnum illud orat, vt timorisuo concedatur, ne in conspectum regis, aut cuiusquam Franci veniat- Caeterum in fide Francorum se, quoad vita suppetat, fore, persancte iurat. Carolus conuocato concilio suorum, sententias rogat. Pontifex Romanus bellum persequendum censet, sed sacerdotes caeteri et amici regis, nepauperes, et agri va starentur, sacri, prophani ad egestatem redigerentur, postulationem Haeregisi ab iusto nasci timore veniam petenti dandam, obsides accipiendos esse et munera, iudicant. Adsentitur his Carolus, Haeregisum in amicitiam et societatem accipit: duodecim obsides imperat, tertium decimum Grimoldum filium esse iubet. Quotannis quinque et viginti millia nummum aureorum tributum imponit. Beneuentani omnes in verba Caroli iurant: qui acceptis obsidibus, paschalibus Romam reuertitur.

[Note: 5] Adsunt legati Imperatoris Romani, de concordia principum, et connubio liberorum actum est. Mortuo hisce diebus Haeregiso duce, Beneuentanis a Rege filius illius Grimoldus praeficitur. Eadem tempestate Romae fuisse Thessaloni tertii, ducis Boiorum legatos, et quidactum sit, supra in tertio libro narraui, nec opus est hic repetere. Carolus Ticino in Germaniam redit. Longobardorum nobilissimum quemque secum ducit, in Franciamque relegat, VVormatiam conuentum regni indicit. Inde Boios triplici exercitu petit: pacefirmata cum Boiis, ad Ingelhaim inhyberna concedit. Eo in Maium mensem concilium indicit. Vbi Thessalonus regulus Boiorum cum vxore et filio dignitate mouetur: in ordinemque Monachorum, deminuto capite, redigitur. Boiaria Regi, sententia procerum, Pontificumque adiudicatur: quae omnia supra enarrauimus.

[Note: 6] At Hunni, et Auares, vti Thessalono promisere, duplici agmine inuadunt fines Boiorum infra Oenum amnem, vtroque male pugnant, et amissis multis, domum cum dedecore, atque maximo detrimento repulsi sunt. Quam iacturam velut vindicaturi, iterum Boios maioribus longe copiis impetunt. Sed in campo Iborae primo impetu a Boiis ad Danubium propelluntur: innumera caesa est multitudo: multi sibi fuga consulere, et tranare Danubium conati, submersisunt.

[Note: 7] Dum isthaec in Boiaria fiunt, Constantinus Imperator Romanus suspectam habens potentiam Caroli, Theodorum Siciliae praefectum fines Beneuentanorum vastare iubet. Hyldebrandus dux Spoletanus, Grimoldus qui patri Haeregiso in ducatu Beneuentano successerat, Vinogisus legatus Caroli, cum Francis, et Longobardis in Calabria copias Imperatoris vincunt Longobardorumque regno eiiciunt: cum ingenti praeda, captiuorumque numero ad castra reuertuntur.

[Note: 8] Porro Carolus Reginoburgium, quod caput Boiorum est, proficiscitur. Gravissimum cum Thessalono regulo Boiorum bellum fore metuebatur, citra tamen sanguinem (ait Eginhartus Magister Epistolarum Caroli) confectum est Boiariaque absque armis in potestatem regis Francorum deuenit. Erant duo sacerdotes Diuus Amalbertus, et Vto in Boiaria inferiore, caeteris pietate, et eruditione antestabant. His Magnus, et eorum symmystis templum magnifice construxit supra hostia Isarae, vbi riuus Metena, qui nomen Monasterio facit, in Histrum fertur. Illi adhuc ibidem religiose coluntur. Rector Francorum compositis rebus in Boiaria, limitum praesidiis collocatis, praeside Geroldo dato, ad Aquas Graneas in hyberna concedit.

[Note: 9] Atque Carolum Magnum, cum Reginoburgensibus, tum alienis a religione nostra, conflixisse, superos atque genios pugnae interfuisse, coelitus gladium Carolo demissum esse, ipsum Boios oppugnasse, sub iugum religionis Christianae misisse, vrbem vi cepisse, locum castrorum in templum, quod a Diuo Petro consecratum sit, cernentibus noctu in tenebris nescio quibus Scotis, vertisse, falsum esse confidenter

existimare debemus: fabulae sunt impostorum, ad quaestum confictae, qui praedam (vtait Hieronymus) putant religionem. Nos veritatem in tertio libro supra verissime simul et copiose enarrauimus.

[Note: 10] Commenta, atque imperitorum deliramenta praetereo: acta, fastos, diplomata ego sequor. Huiuscemodi ineptias atque naenias noctuis relinquo: quarum oculi lucem solis ferre nequeunt Huiuscemodi nebulones, figmentis, merisque miraculis rudes vilis plebeculae animos oblectare, et in admirationem sui rapere solent. Egetenim (teste diuo Hieronymo) falsitas multa operositate persuadendi, vt vera videatur. Quamobrem vultures illi, cadauerum appetentisiimi, vulgi indocti simpliciati nugis suis, et superstitionibus imponunt, pecuniaeque plagas tendunt. Reginoburgii quidem sacra quotidie fieri, atque hisce a coelesti auxilio triumphoque cognomina indita esse, vulgo iactare non negauerim. Ad populum phaleras: ego te intus, et in cute noui: fateor et hoc, et video. Imperitissimorum nebulonum fabulae depictae, suspensae, trophaeis erectis, saxo literis incisae, contra publicam instrumentorum, vrbis, patriae, et regum authoritatem impudentissime confictae leguntur, et spectantur: sed quas ipsimet, qui commenti sunt, eradunt, et quotidie emendare conantur. Adeo inuicta est veritas, licet tot insidiis circumuenta, tamen elucet. Nullum tam impudens mendacium est, quod teste careat: ingeniosissima est auaritia ad fraudes, ima summis confundit. Coelum ipsum fabulasque inanes sibi seruire cogit. Deos infimos, medioximos, supremos stipendiarios facit. Istae vulpeculae fretae rudiate vulgi imperiti, praetexunt mendacio suo religionem: dulci melle venena oblita propinant. Ducentos ante annos, quam Carolus nasceretur, Christiani fuimus. Rupertos, Ingenuinos, Columbanos, Eustasios, Haimeranos, Erhardos, Hyldulphos, Altonas, Corbinianos, Bonifacios, VVillebaldos, Vergilios, Sympertos, Ertrudas, Regintrudas, VValpurgas, Thessalonos, tot sanctissimos martyres, pontifices, doctores, principes tot sanctarum virginum, sacratorum virorum examina, popularium que greges in coelum praemisimus, et nondum Carolus Boiaria, potiebatur, ne dicam natus erat. Isti fallaciarum fabri, mendaciorum loquacissimi, male de ciuitate, quae non modo Boiariae, sed Germaniae Magnae quoque clarissima est, peius de Boiis merentur: quorum tot ciues egregios, tot maiores, affines, cognatos, amicos principesque optimos, monachos, sacerdotes, nota impietatis, perfidiaeque inurunt: et de coelo ad inferos deturbant. Pessime de Christo seruatore nostro sentiunt: cuius vires lacessere non erubescunt, cum ei infinita millia deditiorum subtrahunt, in partesque hostium trahunt. Sed ad historiam reuertar.

[Note: 11] Cum esset Carolus in hybernis ad Aquas Graneas, crebrirumores ad eum adferebantur, literisque item certior fiebat, omnes Sclauos antiquissimos, valentissimos Germaniae Magnae populos, quos Venedos Romani, et Teutones nuncupant, contra se, atque Francos coniurasse, Abroditarum fines incursare. Hi amici erant, et Saxonibus continuabantur trans Albim, in orasinus Codani sedebant. Eorum vrbs VVismariam, ac Mechelburgium fuisse, sunt qui tradant.

[Note: 12] Sinus quidem in compertae magnitu dinis, ab Septentrionali oceano, qua Germaniam Magnam alluit: a Fauonio Eurum versus, ab Albi flumine ad Vistulam, et vltra protenditur, citra, rerum authores Sinum Codanum, vltra, Venedum nuncupant. Hunc ferocissimae nationes circumsident. Dani siquidem, et Suiones, quos in commune Nordinannos Franca ac Teutonum lingua, hoc est, Septentrionales viros vocamus, Aquilonis litus, et omnes in eo insulas complent. At Australem oram tenebat Aestiorum gens, succinum, acglesum legens. Deinde aliae Venedorum nationes ferocissimae (capita enumerasse sufficiat) Sorabes, Boiemi, Abroditae soederati: his continuabantur Veletabi, et Vilizi: atque hi authoritate et hominum numero valebant: maximeque feri inter illos habebantur. Plaerique huiuscemodi Venedis successere

[Note: 13] Carolus in Agrippinensi Colonia ingentes copias ex Saxonibus Francis, Frisiis comparat, Ludouicum quoquefilium regem Aquitaniae in auxilium accersit. Rhenum inde exercitus transit per Saxonum fines ad Albim procedit. Ibicastris positis, Magnus flumen duobus pontibus coniungit, quos vtrinque, qua ripam contingebant, vallo, turribus ligneis, limo oblitis, firmo relicto praesidio, communit. Inde ductore Bizone Abroditarum principe, qui amici et socii erant, in Vilizorum fines deueuit. Agros vastat, vicos, aedificia incendit, cum Vilizis, Boiemis ferro decernit. Hisque deuictis, caeteri Venedorum fine pugna se tradiderunt. Dragouitus hisce coactus malis rex Sclauorum vlrrose, obsides et fidem dedit. Magnus subactis ferocissimis nationibus vsque ad Vistulam amnem in Saxoniam rediit.

[Note: 14] Absolutis rebus Saxonicis se in hyberna VVormatiam recipit, ibi natalibus et Paschalibus omissa armorum tempestate, post habita rerum profanarum bellicarumque sollicitudine, et cura, sicut religiosissimi mos erat principis, coelo duntaxat intentus, votis et suppliciis solennibus, auxilium supremi numinis sibi parabat. Bellicoso regi hoc anno ab armis quies data est. Ipse intoga absque Marte VVormatiae versatus, rebus ciuilibus operam nauauit. Et ne ocio torpesceret, Moeno nauigat ad Salizam, [Note: siue Salza.] praetorium id celeberrimum regum regum Franciae in Germania Magna, iuxta Salam flumen extructum. Inde qua venerat in Moeno VVormatiam Vangionum vrbem reuertitur. Vbi Palatinae aedes nocturno incendio conflagrarunt.

[Note: 15] Huc eodem anno venere legati Hunnorum. De confiniis, constitutione limitum duorum regnorum Boiariae, et Auariae actum est. Nam Hunni (quos etiam Auaros, et Auares a rege quodam ita cognominatos Annalium scriptores, nostri vero Abares, Abarosque adpellant) Boiis contermini erant. Certus notusque limes duarum gentium flumen Anassus fuit. Supra ad Fauonium vergens Boiaria erat: infra Hunnia, eadem et Auaria: sicut docet Eugenius secundus Pont. Max. scribens ad Pontifices regni Boiariorum, nimirum ad Rathefredum Fauiensem, qui nunc Viennensis, Methodium Auguturensem, siue Iuliomontanum, Olomontiumque, Alchouinum Nitrauensem, Annonem Vetuariensem, et ad Tutundum, et Moemarum regulos Morauorum, vt obtemperent Vrolpho archiflamini Laureacensi, Episcopo Bathauensi, pastori et parenti eorum Ecclesiastico. Ego vero in diplomatibus quibusdam Imperatorum nostrorum, maxime Caroli Magni, et eius filii Ludouici Pii, quae datatemplis Boiariae extant, supra Cecium montem qui Caluus [Note: Calnberg.] est, reperio Hunniam proprie nominari, infra Auariam. Nam ab illis in Hunnia Celsenmrus, [Note: Ceisnmaur.] Traisma, Tullana, VVachovve, Spica, Chremissa. In Auaria, Liza, Circopagus, Comagenus mons, Comobergi enumerantur.

[Note: 16] Carolus tamen Magnus in alio diplomate, quod Vrolpho praesuli Altaichii inferioris dedit, Bylachum fluuium, qui infra Melicum Danubio iungitur, Auariae tribuit. Eius instrumenti initium hoc est: In nomine patris, et filii, et spiritus sancti. Karolus Serenissimus Augustus a Deo coronatus, Magnus, pacificus Imperator, Romanum gubernans Imperium, qui et permisericordiam Dei, rex Francorum et Longobardorum. Inde calce subscriptum est: Datum VI. Kal. Dec. Anno-Christo propitio Imperii XII. Regni in Francia XLXIV. in Italia XXXVII. Actum Aquisgram palatio regio.

[Note: 17] At filius Magni Imperatoris Ladouicus Pius in tabulis, quas Reginerio Bathauensi episcopo consignauit, flumen Erlaphum, qui supra Melicum in Danubium profluit, Hunniae adscribit. Captus eius instrumenti: In nomine Dei et saluatoris nostri IESV CHRISTI, HLudouicus diuina ordinante gratia Imperator Augustus, etc. Aera vero: Data Anno incarnationis DCCCXXIII. indictione prima, IV. Kal. Iulii regnante dommo HLudouico annos decem feliciter Amen. Actum Francofurd in Dei nomine. Erasmus Mintzius D. Haimerani praesul ostendit mihi Reginoburgii diploma, cuius initium: in nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis, Otto diuina

fauente clementia Imp. AVG. Refert, Volfgangum Reginoburgensis aedis, quae D. Perro, et D. Haimerano dedicata est, episcopum in Auaria, inter Erlaphum maiorem, et minorem Ibissum amnes, qui locuslongo tempore desertus fuerit, Colonias Boiorum deduxisse: dathis castelli construendi, muniendique aduersus Vgros potestatem. Datum pridie Idus Octobris, Anno Christi DCCCC. LXXIX. Anno regni Ottonis secundi XV. Imperii IX. Actum Reginae. Proinde promiscue, ac sine discrimine haec vocabula in commune rerum authores vsurpant, tanquam pro vna gente, et pro eo tractu Norici, qui infra Anassum amnem Orientem spectat, ad vtramque Danubii ripam. Possedere quidem pleraque etiam Boii infra eum fluuium, quae mutuo metu ab Auaribus et Hunnis separabantur.

[Note: 18] Cum itaque de limitibus Boiis, et Auaris non conueniret: et Auari gens efferatissima, infestisiimaque Boiis templa, oppida, vicos, agros Boiorum in confinus crudeliter depopularetur, Carolus illis bellum indicit, anno ab orbe seruato septingentesimo super nonagesimum. Ipsos Hunnos, siue Auares, Boiis, cum hi adhuc multos deos colerent, societate militandi coniunctos fuisse, et pulsis Romanis Noricum inter se diuisisse, supra narrauimus. [Note: 19] Porro Auari portionem suam nouem segmentis et circulis, quos Rhingos et Landuueras dicimus, tutandi causa cinxerant. Distabant inter se huiusmodi tutelae circiter millia passuum quadraginta, vnaquaeque circuitu millia passuum quinquaginta amplectebatur: et septa erat aggere militari sine fossa, qui murus a Varrare, a Teutonibus Haga, Heccaque [Note: Ein hag und heccen.] vocari solet. Cuius ratio ita instituta fuit. Crebri stipites, truncique abiegni, querni, fagini in orbem in terra defixi erant. His item contrarii iungebantur e regione, vicenum pedum interuallo: id vbi aut salicibus constratum, limoue completum erat, cespitibus integris contegebatur. Latitudo itaque huiuscemodi sepimenti extendebatur viginti pedibus totidem altitudo eminebat. Obferi solebat vtrinque intus et extra hoc genus valli salicibus maioribus, vlmis, albis populis atque arboribus, quae putatae, propagine sarciunt locum senescentium. Hae enim vbi pullularunt vel maxime fructuosae sunt, sustinent sepem, frontem iucundissimam pecori, atque bubus ministrant. Virgas praebent sepibus, ligna foco, ac furno. Tam inexuperabile munimentum perangusta, velut a latrocinantibus adibatur porta. Intra hosce aggeres, vici et villae quantum vox humana hauritur, distabant: extra vero illa septa, praedia, et aedificia ita quoquo versum dispofita, sitaque erant, vt in vnoquoque quoduis signum tuba datum, in altero audiretur. Proximi inuicem quiritari poterant: ne proculrepetendum esset mutuum auxilium. In haec tutissima siue castra siue latibula adpellari libeat, per trecentos ferme annos omnium gentium latrones, opes orbis congesserant. Ipsi interim intacti omnino ab exteris populis.

[Note: 20] Grauissimum hoc bellum secundum Saxonicum, quod vnquam gessere reges Francorum, apparuit. Ideo istud Carolus maiore apparatu, fortitudine, et audacia gessit. Vnam expeditionem per se, alias per legatos, praefectos, duces, et filium Pipinum fecit. Octo annis magnitudine sua tractum est: incruentum pene militi nostro fuit. Duo duntaxat Francorum proceres desiderati sunt: Geroldus dux limitis Boiorum, et Henricus praefectus foro Iulii. Non extiterat in memoria hominum bellum, vbi tantum auri, argenti, et diuitiarum Franci comparassent. Antea pauperes fuerant, bellum Hunnicum ditissimum militem Francum reddidit. At e diuerso hostium omnis nobilitas periit, plurima edita sunt praelia, multum sanguinis effusum est. Omnis gloria, qua longo tempore Hunni clarissimi extiterant, extincta gaza, thesauris, praeda omni nostri potiti sunt. Terra ita ferro, caedibus, flamma adtrita, vt ne vestigium quidem regiae adpareret: nomen Auarorum, Hunnorum simul cum gente excisum euanuit.

[Note: 21] Hisce igitur cum Carolus, vt dixi, bellum indixisset, VVormatia, vbi hyemaverat, soluit, Reginoburgium, caput Boiorum est, cum vxore Fastrada, cum liberis, et filiis Pipino atque Ludouico, Caroloque cum omni aulico famulitio migrat. Huc vndique copias contrahit, quae vtilia fore tantae expeditioni putabat, comparat:

pontem naualem, quo huc bello vteretur, et flamina traiiceret, confecit: is anchoris, et funibus ita cohaerebat, vt et iungeretur et dissolueretur, quemadmodum tempus postulabat. Refrumentaria prouisa commeatu vndique confecto, dimissis coniuge, liberis, filio Ludouico Reginoburgii, cum omnibus copiis ad Anassum Magnus proficiscitur. Primis ibi castris locatis, supplicatio trium dierum decreta, militum ieiunium inductum est, aeternae maiestatis perlitandae gratia, vt omnia ex sententia succederent.

[Note: 22] Partito deinde exercitu, Theodericus nothus Caroli, et Magofridus cubiculi praefectus, cum Saxonibus et Frisiis, in Aquilonari ripa: altera parte ipse cum Franconibus et Sueuis in medio Danubio Pipinus cum Boiis, ac classiariis, qui annonam deuehebant, secunda aqua vectus, infesta, intentaque, acie, pulsis praesidiis hostium ad fines Hunnorum vsque ad Auarorum munimenta procedunt: vnum super Cambum fluuium, haud procul ab vrbe Chremsa Septentrionem spectabat: alterum iuxta Comagenos oppidum in monte Camenberg ad Austrum vergens, vallo firmissimo (vti paulo ante explicauimus) erat cinctum: fusis hostium praesidiis, huiuscemodi munimentis captis, excisis, omnia ferro, igne adteruntur: cuncta caedibus et cadaueribus complentur. Caeteri Auares vbi conspicati sunt vtraque ripa exercitus, et medio Histro classem, terrore subito ingenti, diuinitus velut dono Dei (sicuti eius tempestatis scriptores credi volunt) exanimati ac stupefacti fuga comparata, finibus suis vltra Arabonem [Note: Rab. fl.] fiuuium excedunt, seque in solitudinem, ac syluas abdunt, notasque latebras quaerunt.

[Note: 23] Carolus incolumi milite, nemine resistente, vsque ad Arabonem, et ad confluentem eius, et Danubii, cum triplici exercitu castra mouet. Ibi aliquot dies statiua habet. Et cum non essent, qui vincerentur, eam regionem, quam Marte cepit, praesidiis validis firmat. Hostes vallis fixis, congestis aggeribus excludit. Deinde Boiorum colonias Geroldum Boiariae praesidem deducere iubet, templa extrui imperat, agros, prata, vineas inter praefectos, equites, monachorum magistros, Pontificesque Boiariae, sicut vetera testantur diplomata, distribuit: in ditione ecclesiastica Bathauensi subdit episcopo. Eaque regio Austria, hoc est, Orientalis Boiariae limes tum vocata, adhuc nomen retinet. Peculiaribus iam subdita principibus, progenitrix regum et Imperatorum nostrorum. Eaque pars Norici nuncupatur a Romanis Noricum Ripense: Deinde Rugilandia, a Rugiis, Longobardia a Longobardis: eadem Hunnia, et Auaria, post Orientalis Boiaria, id est nostro sermone, Austria dicta. Saepius mutatis cultoribus, varia cognomina accepit. Plura infra referentur.

[Note: 24] Incruenta haec expeditio Carolo fuit: equorum iacturam fecit. Nam lues in iumenta saeuiit. Decimus quisque equus de tot millibus aegre superstes fuit. Caeterum Magnus dimissis legionibus, Saxones, et Frisios cum legatis Theoderico, et Maegefrido per Boiemiam domos redire iubet. Ipse Sabaria Reginoburgium in hyberna ad vxorem, liberos, filium Ludouicum concedit vltimo Decembri: Paschalibusque rite more Christiano, perlitat.

[Note: 25] Auares vbi audiuere Carolum procul abesse, ex latebris prodeuut, cum Boiis pugnam conserunt: sed victoria penes Boios fuit. Hostes in traiectu Danubii intercepti, caesi, fusi, magna strage necati sunt. Continenter per octo annos belligeratum est a Boiis aduersus hanc gentem ferocissimam.

[Note: 26] Sub idem tempus Irena Augusta Imperatorem Constantinum quintum, filium suum, a quo a gubernaculis deturbata, in ordinemque redacta fuerat, luminibus priuat, solaque mulier habenas Roni arripit Imperii, mordicusque tenet, pacem cum Francis exuit. Eius milites Beneuentanos agros foede vastant. Qui ducatus olim Longobardorum, tum vero Francorum erat.

[Note: 27] Rex Pipinum, Ludouicumque filios, cum exercitu e Reginoburgio in Italiam mittit. Ipsi coniunctis copiis vicere Imperatorias partes: Italiaeque regno, quod et Longobardorum, extrudunt.

[Note: 28] Carolum in Boiaria eodem tempore Reginoburgiique biennio toto habitasse, eo concilium sacerdotum, rerum diuinarum, Ecclesiasticarumque procurandi

gratia, eiusdem iussu congregatum fuisse reperio. Orgellorum vrbs est in Pyreneis saltibus, huius episcopus Felix, consultus ab Eliprando Toletano pontifice, Christum dominum, deumque nostrum quatenus is homo est, filium dei Opt. Max. esse adoptivum, literis ad superiorem episcopum scriptis censebat: editis quoque libris id ratiocinatiunculis probare connitebatur. Contra scita maiorum religionis nostrae, in Christo seruatore nostro, sicuti duas naturas, ita duplicem personam asserebat, nimirum personam filii veri, et personam filii adoptiui. Quamobrem deductus in Boiariam ad Carolum, Reginoburgii in conuentu celebri Pontificum, quos ex omni Germania, Italia, Gallia rex conuocarat, impietatis condemnatus, recantauit errorem. Libri eius combusti sunt. Ipse deinde Romam missus per Engelbertum quendam monachorum praesulem eo deductus, coram Hadriano Pont. Max. in aede diui Petri denuo herbam porrigit, ceditque opinioni pest ferae.

[Note: 29] Pleraque (quae si bene dicuntur, vti est apud diuum Hieronymum, pura confessio est) velut impia patrum decreto explosa lego, ob fraudem decipulasque nebulonum pestilentissimorum: latebat sub melle venenum. Huiuscemodi namque impostorum genus fraudulentissimum, simul arrogantissimum, captiosis nominum ambiguitatibus insidiari, retia tendere mentibus hominum solet, verborum strophis simplicitati Christianae, eiusque professoribus, quasi fatuisac pueris illudere gestit.

[Note: 30] Olere partim Nestorium, partim Arrium videtur error superior. Eum enim qui adoptiuus est filius, aliquando non fuisse filium, vt adoptaretur, necesse est. Quemadmodum nos cum nascimur filii irae, fimus per fidem et adoptionem filii Dei: at Christus seruator noster nunquam non fuit filius Dei. Et sicut idem diuinitate est filius virginis, ipsaque Theodocos, hoc est, Deipara vocatur, natura et nexu vnionis, non adoptione: eodem pacto Christus secundum humanitatem filius dei, non propter adoptionem, sed ob vnitatem personae in duabus naturis. Verum isthaec nihil ad historiam: licet quaedam (authore Hieronymo Romanorum doctissimo) cum Paulo ignorare: et scientiae dei concedere, secreta secrete, sancta sancte tractentur. Gregorius Nazianzenus inquit: Cum omnibus mysteriis silentii fides debeatur, sacris literis proditum est, perscrutator Maiestatis opprimetur a gloria. Proinde sanctius, et reuerentius est credere, et suscipere, quam temere inquirere facta supremae illius Maiestatis.

[Note: 31] Quae nisi regem seruasset, pessimum facinus Reginoburgii isthac aestate patratum foret. Adeo nihil pensi is habet, quem cupido regni per praeceps abire cogit, et violare iustitiam, pietatem flocci facere impellit. Non est cuiquam mortalium credibile, quae animus imperii auidus, ambitioneque ebrius moliatur. Erat Carolo filius naturalis, pulcher quidem facie, gibbo tamen deformis, nomine Pipinus, natu maximus. Is simulata aegritudine, contra parentem coniurat cum quibusdam proceribus Francorum, qui regem vxorium esse, neque se iam impotentis naturae foeminae imperia iniusta, superba, crudelia, barbara, saeua perpeti posse causabantur. Consilium igitur opprimendi regis cepere, Pipinumque rebus imponere antea decreuerant.

[Note: 32] Magnus iam dimissis copiis, conuentuque Ecclesiastico soluto, securus sui cum paucis agebat. Aula mulierculis duntaxat referta erat, quae obsequia reginae, filiabusque et liberis regis praestabant, et pro officio apparebant. Ea prorsus opportuna coniuratis videbantur. Nocte igitur quae praecessit diem parricidio destinatum, coniurati omnes in templum diui Petri conueniunt, obsecrandi gratia pro salute regis filiorumque se frequentes coire simulabant, verum de modo inuadendi regis consultant.

[Note: 33] Forte fortuna sacrificulus quidam, genere Longobardus, egenus, ipsi nomen Fardulpho [Note: Fardulphus qui a P. Aemilio Rhaudulphus dicitur.] erat, haud scio quamobrem, forsan ibi (vt mos gentis est) dormitarat, in anguto templi delitebat. Is vbi intelligit, quantum periculum regi immineat, propere nocte intempesta ad praetorium se proripit (id fuit in Orientali vrbis parte, pone coenobium D Clarae, vbi adhuc platea regia

portaque, obstructa tamen, nominatur) crebris ictibus pulsat fores: aegre vtpote ignotus, praecipue id temporis ad regem admissus, tragoediam conspirationis detegit. Mox conscii sceleris, nil mali suspicantes, in vincula coniiciuntur. Pipinus nothus in ordinem monachorum redigitur, ad Sueuos in coenobium D. Galli deportatur.

[Note: 33] At Pipinus rex Italiae, et Ludouicus rex Aquitaniae, vbi audiuere de coniuratione, ex Italia in Boiariam reuertuntur: Salisburgii a parente excipiuntur, inde Reginoburgium cum patre diuertunt, ibi aestatem, autumnum et hyemem exigunt. Paucis in diebus Carolus, posteaquam indicium de se delatum est, interrogatum de animaduersionis in conscios sceleris genere, quosdam amicos ad Pipinum nothum proficisci iubet. Qui hunc, hortum forte repurgantem, steriles herbas eligentem, excrementa, et gramina vellentem, quo seges adolescat, offendunt: statim mandata parentis aperiunt. Quibus auditis, subiungit Pipinus: Si rex me meumque consilium sectatus fuisset, ego hac aerumna, hocque crimine carerem: nihilque aliud prorsus respondit. Oratores eius dicti ambiguitatem non intelligebant: instant, vrgent, ne se absque responso ad genitorem dimittat. Commotus Pipinus cum stomacho, nil opus est verbis (inquit) herbas inutiles radicitus extirpo, vt fruges bonae crescant. Ite et renunciate regi quae ego facio. Illi reversi ad Carolum, superbiam Pipini accusant: Nihil respondisse referunt: quae egerit, sicut ipse iusserat, narrant. Carolus astutior, mentem filii intellexit: continuo de coeteris coniuratis supplicium sumptum est: partim capite mulctati, partim in cruces acti sunt. Vnum, qui in Francia celsissimum sibi collem ad habitandum, vnde longe lateque omnia prospiceret, delegerat, eodem in monte, in altissima trabe, suspendi Rector Francorum iussit. Index huiusce coniurationis coenobio diui Dionysii praefectus, isthocque praemio remuneratus est. Pipinus deinde ad Prumiam ditissimum tum monachorum templum in agro Treuerensium situm, vt lenius foret exilium, transfertur.

CAPVT V. De rebus gestis Caroli M. post secundam conspirationem, imprimis de bello Auarico.

1. Carolus Danubium cum Rheno coniungere, fortuna et solo renitente frustra tentat. Prodigia.

2. Saxones qui octo annis armis abstinuerant ab obsequio et religione deficiunt. Saraceni Galliam incursant.

3. Synodus Francofurtana in quo Elipandi et Felicis hereses, vt et cultus imaginum damnatur. Caroli coniux moritur.

4. Expeditio contra Saxones feliciter peragitur, Saxonibus fidem dantibus et religionem simulantibus.

5. Carolus ad Saxones in officio continendos eorum finibus propinquus in ripa Moeni comitia habet, ad Albim castra facit.

6. Bizo ad Carolum tendens a Saxonibus interficitur. Thudunus Auarorum Rex deditionem et fidem Christianam per legatum offert. Lis inter Attonem Episcopum Fruxinensem et Meginhardum Abbatem a Tegernseede decimis.

7. Carolus Saxones conscios caedis in Bizone commissae punit, pluresque obsides recipit.

8. Hadrianus Pontifex Roman. moritur. Leo successor per Legatos se Carolo submittit et iuramentum cum Romanis praestat.

9. Expeditio a Pipino contra Auaros vltra Arabonem inter se dissidentes feliciter suscipitur. Thudunus se dedit et cum suis baptizatus.

10. Reliquiae Auarorum postquam nouum Regem creassent praelio decertantes vincuntur. Pipinus eorum regionem

11. Zatunus Barcinonam dedit. Ludouicus Caroli filius in Hispaniam expeditionem feliciter suscipit. Carolus omnes Saxoniae nationes subigit, et regionis angulos perreptat.

12. Abdella Caroli opem implorat- Legatus Irenae. Vrbs Herestallum condita. Auari et Hunni cum donis apparent.

13. Abdella cum Ludouico in Hispaniammittitur. Hispania in quantum Francis paruerit. Iberia. Carolus Saxonibus imminet.

14. Alfonsi Regis Galliciae legatio. Saxonum Nordolitorum tumultus contra iudices a Carolo constitutos. Desertores ad officium rediguntur.

15. Paxcum Irena firmatur. Insulae Baleares Carolum aduersus Mauros et Saracenas implorant. Alfonsus capta Lissabona dona mittit.

17. Archiepiscopatus Bathauensis et Laureacensis in Iuuanensem seu Salisburgensem transfertur anno 798. Lites ex inde natae.

18. Tumultus Romae exoritur anno Christi 799. Leo Potifex captus genis incisis in vincula coniicitur, qui tandem fuga euadit.

19. Carolus more solito ex hybernis in Saxoniam transit. Pontifex cum Senatoribus Romanis ad eum contendit, et per Commissarios restituitur. Carolus ad aquas Graneas cum copiis se recipit. Legatus Imperatricis Irenae.

20. Auari desciscunt. Geroldus Dux Boiariae et alii ex insidiis pereunt. Hunni et Auari caeduntur. Boiorum fines vsque ad Drauum extensi Venedorum Boiorum coloniae istuc deductae.

21. Fines Boiariae contra Auaros praesidiis muniti. Duces Boiorum et Venedorum. Venedi post Duces Boiorum nobilitati committuntur.

22. In Prouinciis ex quibus Auari exacti, iurisdictio Ecclesiastica Archi Episcopo Salisburgensi concessa, qui ibidem suffraganeum constituit.

24. Terrae infra Litham olim pars Austriae fuerunt, nunc ad Hungariam spectant, et quare.

25. Insulae Baleares ab incursatione Maurorum per Caroli praesidium vindicatae. Britannia in Galliis rebellis ad officium redigitur. Legatus Hierosolymitanus cum magno pecuniarum numero pro egenis remittitur. Osca Hispaniae vrbs se dedit.

26. Classis contra Nordmannos mittitur. Luitgarda Caroli coniux diem supremum obit.

28. Carolus profectionem in Italiam Romamque parat. Pontifex cum Senatoribus obuiam factus eum splendide excipit.

33. Cum nemo praesto et iuramento innocentiam firmat et se a criminationibus purgat.

34. Pontifex Hierosolymitanus Carolo claues et hastam signa vrbis et monumentorum Christi mittit.

35. Causae quae Pontificem Senatum populumque Romanum permouerunt, vt imperium in Carolum transferre vnanimi consensu decernerent.

36. Carolo in vigilia natiuitatis Christi, anno 800. diadema Caesareum applaudente populo imponitur, ipsique vtpote Imperatori solitus honor exhibetur.

38. Carolus Imperatoris Romani titulum assumit et imperium ad Germanos transfert. Causae quod sub his iterum decreuerit.

[Note: 1] CVm talia inBoiaria fierent, quidam regi adseuerabant, fieri posse, vt a Danubio in Rhenum nauigaretur, si inter Rhedonessum, [Note: Rednitz.] et Alemannum, [Note: Altmiil.] flumina Nariscorum, vbi vligo palustris erat, fossa duceretur, quae navium capax foret, in quam palustres aquae subsidentes vtrinque flumini committerentur. Nam Rhedonessus [Note: ab aliis Regnesus.] Bambergae Maeno, hicque Rheno Mogontiaci miscetur. Alemannus vero millia passuum octo a patria mea, in Danubium profluit, iuxta oppidum Kelham, patriam Leonhardi Eckii, qui licet claris crepundiis ortus sit, iureconsultorum facundissimus, et eloquentissimorum iureconsultissimus est. Fit igitur iussu regis, ab maximo Boiorum, Francorum, Sueuorum numero fossa lata trecentos pedes, longa millia passuum duo. Totum autumni tempus in tam praeclarum opus, vtileque absumptum est, quod a pago ad pagum Graben, inde VVeissenburgium versus tendebat. Sed inuidit fortuna labori, qui inuito coelo coeptus erat: prodigiis, portentisque iram suam natura rerum ostendit. Immensi acerui frumentorum, et omnis generis granorum reperti in campis, quae si pecus gustarat, euestigio peribat: farina inde facta sub manibus euanescebat. Noctibus auditae sunt voces mugientium, et lasciuientium, confusi strepitus circum superiorem fossam Accedebant continui imbres, in loco alioqui palustri. Ideo quicquid terrae interdiu egerebatur, noctu homo relabente subsidebat. Nemini mortalium fortuna perpetuo bona est.

[Note: 2] Saxones inter haec, qui octo iam annis ab armis, quasi respirandi gratia abstinuerant, deleto Theoderico cognato Caroli iuxta Visurgim cum copiis, quas per Frisiam ducebat, ab obsequio et religione Francorum deficiunt, ad auitum deorum cultum reuertuntur. Saraceni quoque fines Septumanorum, quae et Gothia, pars Galliae Narbonensis, vbi Rhodanus cum mari confluit, incursant, caesis limitum ducibus, multisque Francorum interemptis vastata regione, cum ingenti praeda incolumes domos redeunt.

[Note: 3] Quamobrem Carolus Decembri Reginoburgium exit Saloueltas [Note: Salfelden.] et ad fossam superiorem nauibus per terram tractis progreditur. Inde nauibus in Regneso delatus in Maenum: VVirtzeburgium (caput est antiquae Franciae D. Kiliani sepulchro insigne) vltimo Decembri pervenit. Vnde Francfordiam migrauit, ibique reliquum hyemis exegit. Huc frequentes coire Pontifices Galliarum, Italiae, Germaniae imperat. Adfuere Romani Pontificis legati Theophylactus et Stephanus episcopi. Tertio ibidem condemnata est haeresis Feliciana, Elipandanaque de adoptione filii dei. Omnes subscribere sacerdotes, Elipando agnoscenti errorem venia, itidem Felici, data: dignitas ambobus seruata. Scita Graecorum de Imaginibus adorandis rescissa sunt. Fastrada regina quarto Idus Augusti tum fato concessit, humata est Mogontiaci in templo D. Albani.

[Note: 4] Carolus post haec bino exercitu Saxoniam, quam quietam octo fere annos habuerat, adoriri parat. Eius filius Carolus Agrippinae Rhenum copias traducit, et ab occasu Saxones inuadit. Magnus per Turogorum fines ab Austro in hostile solum tetendit. Conuenerat omnis Saxonum multitudo, omnes puberes armati quodam in loco, vbi Caroli aduentum expectare, et cum ipso aperto Marte confligere, decreuerant. Francorum Imperatores pater et filius coniunctis copiis, eo infestis signis propere castra promouent. Comprobat consilium fortuna. Hostes deterriti maiestate regis, et quod duobus exercitibus interceptos se esse videbant, armis abiectis, satisfaciundi causa legatos ad Carolum mittunt. Is cum omnes proceres ad se venire praecepisset, dicto audientes fuerunt: Christianam simularunt religionem, fidemque regi dederunt.

[Note: 5] Magnus hisce peractis in hyberna ad Aquas Graneas exercitum deducit. Cumque compertum haberet Saxonum ferocissimam gentem non facile in officio contineri, et temere arma resumere, ex vsu Reipublicae fore putauit, ad eorum fines quam proxime accedere. Ex hybernis igitur mature prodit, ac se Mogontiacum confert: ibi traiecto Rheno, e Regione vrbis in pago Ruefstain, in ripa Moeni amnis conuentum totius regni vernum

(vti tum solenne Francis erat) agit mense Maio. Inde in Saxoniam arma promouet: ad Albim flumen castra facit.

[Note: 6] Bizo Abroditarum (Mechelburgensem ducatum esse quidam tradunt) regulus, dum ad regem contendit, in traiectu Albis fluuii a Saxonibus interceptus interficitur. Zotan, Thuduni maximi Auarorum rector, deditionem gentis Carolo facit, in philosophia Christiana institui, et imbui petit. Hoc anno, qui fuit Christianae salutis septingentesimus quintusque nonagesimus, Atto Fruxinensis episcopus, Meginhardum, Tigurinorum monachorum praesulem ob quatuordecim decimas interceptas in ius trahit ad regem. Dictus vtrique dies in contubernium Tigurini [Note: Tegernsehe.] lacus: Arno Salisburgensis episcopus, et Elenandus primarius sacerdos iudices a Carolo dati: cognita causa, iussere mona chos templa, decimasque suo Pontifici reddere.

[Note: 7] Porro Magnus grauiter adflictis Saxonibus qui conscii caedis erant, accepto maiore obsidum numero, in Franciam remigrat, in vrbem inferioris Germaniae, quam Aquas Graneas nuncupant, et vbi Imperatores nostri sacro oleo inungi solent.

[Note: 8] Eadem tempestate Hadrianus episcopus Vrbis Romanae decessit, terrasque cum vita reliquit. Leo tertius genere Romanus in demortui locum communi sacerdotum, populique Romani suffragio cooptatur. Is continuo Legatos ad regem nostrum proficisci iubet: eidem claues sacras, insigne Pontificiae dignitatis, et Aquilam, signum sacrosancti Romani Imperii, Vrbisque terrarum dominae mittit: se et Romam caput mundi in eius fidem commendat: postulatque vt aliqui vicissim Romam legentur, qui populi Romani fidem sacramento Carolo adstringant. Missus est Engelbertus praesui D. Richarii.

[Note: 9] Interea Pipinus filius cum Boiis, Bonomarus Venedus Tribunus Henrici, quem Rex Foro Iulii praefecerat, iunctis copiis arma in Auaros, qui vltra Arrabonem ad Eurum vergebant, et inter se quoque tumultuabantur, ac ciuili bello dissidebant, promouent. Iringus et Iugurro Cacani, hoc est Hunnorum reguli, interempti sunt, Rhingus praetorium eorum, et caput Abarum muntissimum, vbi gaza regia, captum, direptum, solo aequatum est. Thudunus rex Auarum, vti superiore anno pollicitus erat, se nobis dedit cum magno popularium numero, et ingenti thesauro ad Carolum ire iussus, coelesti lauacro cum omnibus lustratus est: amplissimisque acceptis muneribus, in Hunniam infra Arabonem remittitur. Paulo post tamen fidem frangit, sed statim a Pipino et Boiis, qui firmis praesidiis prouinciam tenebant, pugna interficitur. Is Thudunus vltra Danubium in ea regione, quam Ptolomaeus [Note: Lib. 3. cap. 7. Geographiae Gormanum a Ptolomaeo,] Iazigas habitare tradit, supra Tibiscum amnem Occidentem versus regnauit: eius regionis caput Bormanon [Note: Clesenburgum. a nonnullis] praetorium Thuduni, qui et ibidem sepultus est, haud ita procul ab Agria. [Note: Agria, Erla in Vngaria.]

[Note: 10] Auares qui reliqui erant, rursus viresreparant, Chaiam quendam regem creant. Qui postquam videt copiis hostium seclausum, neque fugae, neque praesidii vllam spem fore, optimum factu ratus, aut vincere, aut succumbere: statuit fortunam belli tentare, atque quam primum cum Pipino, et Geroldo praeside pugnis contendere. Animis igitur suorum ad praelium concitatis, erectisque in aciem procedit. Nec nostri certamen detrectant. Acriter vtrinque et diu ancipiti praelio conflictatum est Hunni tandem, amisso rege terga vertunt. Victor Pipinus et Boii omnia ab Arabone, et Peisone, siue lacu Odenburgensi, vsque ad Draui fluenta, et ad eiusdem, atque Histri confluentes, vi et armis subigunt: cuncta in ditionem et obsequium cogunt, resistentes caedunt, Auaros fugientes, qui se tradere recusabant, vltra flumen Tissam submouent, reliquias in fidem accipiunt, firmissimis valentissimisque Boiorum, Venedorumque praesidiis prouinciam muniunt.

[Note: 11] At Carolus vastata eodem anno Saxonia, ad Aquas Graneas solito more hyematum reuertitur. Quo et Pipinus victor ex Auaria, Boiariaque cum ingenti thesauro et praeda se recipit. Huc quoque Zatunus [Note: Zatunus.] ex Hispania venit Barcinen, [Note: Barcinona Barcilona Barchina.] in limite Hispanico, coloniam quondam Romanorum Fauentiam nomine, dedit Carolo, quam alii Barcinona, vulgo sunt qui Barcilonam vocitant, Pomponio Melae, Claudio Ptolomaeo Barchino est. Ludouicus inde filius Caroli cum exercitu in Hispaniam contendit, Oscam [Note: Osca. Ptol. lib. 2. Geog.] vrbem, cuius Ptolomaeus meminit, obsidet, et capit, multa praeclara ibi gerit.

Pipinus quoque in Boiariam, atque Hunniam reuertitur. Ipse Carolus cum nauibus maximis per terram tractis in Saxoniam proficiscitur: omnes recessus, omnes angulos perreptat, paludes, invia loca, saltus, flumina, vsque ad Oceani oram superat, atque penetrat. Omnes Saxonum nationes ad obsequium officiumque cogit: inde ad Aquas Graneas redit, vt legatos exterarum gentium audiret, qui ibi eius adnentum operiri nunciabantur.

[Note: 12] Inter quoserat Abdella Saracenus, filius Ibinomaugae regis, a fratre regno pulsus et profugus, a rege opem poscens, Theoctiscus etiam Nicetae, Siciliam tum auspicio Romani Imperii procurantis legatus, cum literis Irenae Augustae, quae filium, vt dixi, excaecarat, adfuit. Auditis igitur legationibus, rebusque omnibus compositis, Carolus mense Nouembri, hyemandi caussa cum copiis in Saxoniam contendit, ad Visurgim amnem, castris, simul vrbi condendae locum capit, iubetque nuncupari Haerestallum, quod est Franca, et Teutonum lingua exercituum siatio, siue statiua, atque stabulum. Reuocat eo ad se ex Hispania Ludouicum filium, Pipinum ex Italia. Ibi Auari quoque, ac Hunni cum muneribus adparent.

[Note: 13] Inde Abdella Saracenus cum filio Ludouico in Hispaniam mittitur: parebat Hispania citerior Francis, Germanoque regi vsque ad Iberum amnem, quem propter vniuersas Hispanias Graeci adpellarunt Iberiam Pipinus ad Boiariae Orientalem limitem, et postea in Italiam perrexit. Magnus totam hyemem ad domitandam ferocissimam gentem, in Saxonia iisdem castris resedit: ibi natalem, et triumphum Seruatoris nostri, sacris ritu Christiano perpetratis, concelebrauit.

[Note: 14] Hisce diebus Callecorum, id est, Galleciae, et Asturum rex Haldefonsus nomine, per Florum legatum suum, Papilione praeciosae artis, antea apud nos incognito, regem donat. Saxonum quoque natio quaedam, trans Albim sedem tenens (Nordolitos, hoc est Aquilonares populos nuncupant) consultos Caroli, iuri dicundo intentos, tumultu commoto in vincula coniiciunt, quosdam occidunt, quosdam tanquam salutis pignora, quibus connitentibus facilius veniam commissorum impetrarent, seruant. Reliqui fugam ad Carolum in castra capessunt, Qui continuo motis castris Haeristallo in desertores bellum et arma convertit. Nil intactum ferro, et igni citra Albim relinquit: vltra Trasacho Venedorum Abroditarum regulus, Heborisus Magni legatus Nordolitos inuadunt, trucidant: caeteri obsides nobilissimi cuiusque liberos vltro offerunt, pacem supplices petunt, et impetrant.

[Note: 15] Hisce rebus confectis rex Francus ad Aquas Graneas se recipit. Legatos Irenae Augustae (cuius filius Imperator Constantinus Quintus ex vulnere mortem iam obierat) Michaelem Phrygiae praesidem patricium, et Theophilum a sacris audit, epistolam legit, et pacem ac amicitiam, vt petebatur, cum Augusta Romarum rerum gubernatrice ex veteri more confirmat. Sisinnium etiam fratrem Tharasii Neoromae episcopi captum pridem in Italia, diusculeque apud se captivum detentum, libere redire in patriam permittit. Insulas Baleares, quas Maioricas, Minoricasque vocant, Mauri et Saraceni foede, crudeliterque depopulantur. Insulani, oratores opem postulatum ad Carolum in Franciam proficisci iubent. Haldefonsus rex, cuius iam supra mentionem fecimus, Vlisypponem, quam nos Lisibonam, maximum Europae emporium, quo Indiae, Austri atque Orientis merces conuehuntur, Saracenorum tum caput, cepit, diripuit. Septem mulos, totidem Mauros captiuos, et loricas ad Aquas Graneas, dono regi nostro, gratificandi causa, per Froiam, et Basiliscum, amicos suos mittit.

[Note: 16] Magnus duodecim proceres, iuris divini prudentes in Italiam, Romamque legat, qui controuersias cognoscant, supplices audiant, causas absoluant, lites dirimant, iusque dicant. Illorum principes erant, Paulinus Aquileiae, Arno Salisburgensis Pontifex.

[Note: 17] Cumque eo tempore Valdoricus archimyltes Laureacensis, qui et Bathauensis episcopus vita defunctus: et (sicut Agapetus secundus Pontifex Max. Geroldo [Note: qui et VValreich et Baldericus.] secundo Bathauensi Episcopo literis refert)

Boiorum regnum Apostolico Vicario orbatum esset, Leo Pontifex Romanus iussu Caroli Arnonem [Note: quem et Author alibi Aquilam nominat Aar enim Germanis quila est.] Iuuauensem, eiusque successores perpetuo archiflamines posthac fore Boiariae sanxit, pallio Christiani philosophi insigni decorauit. Ita Archiepiscopus de Bathauia, Laureacoque, vbi aprimordio Christianismi hactenus sedem tenuerat, Iuuauiam anno restitutae salutis septingentesimo, nonagesimo octauo translatus est, vbi adhuc existit. Verum maximum inde discordiae incendium paucis post annis inter hosce sacerdotes suscitatum exarsit: quod vix per Romanos Pontifices, et Imperatores, non sine ruina et detrimento Boiariae extinctum est.

[Note: 18] Anno subsequenti Romae tumultuatum est, vbi solenne est in demortui Episcopi amicos saeuire: itidem vicissim hosce inuidere successori. Cognati Hadriani Leonem Pontificem criminantur, scelerumque scaena insimulant, et excitata vulgi mobilis turba, eundem in supplicatione septimo Calendas Maii capiunt, genas nouacula incidunt, et in D. Erasmi monasterio in cathenas coniiciunt. Verum Leo Albini cubicularii Ope liberatus, noctu per moenia dimissus ad Virundum praesulem, et Vigisum Spoletanorum ducem legatos Caroli, qui tum forte ad templum D. Petri diuerterant, fuga euasit.

[Note: 19] Inter haec Carolus more solito ex hybernis in Saxoniam cum copiis transitum facit, Badobrunnae, quo concilium regni indixerat, et Ludouicum filium ex Aquitania euocarat, considet. Carolum filium cumparte exercitus circumire Saxoniam, et ad Albim ad conuentus Saxonum, Venedorumque agendos, progredi iubet. At episcopus Romanus cum Vrbis Senatoribus amplius ducentis in Boiariam venit Reginoburgium, vbi adhuc templa monstrantur, quae tum dicarit. Inde per Nariscos, Norinbergamque in Saxoniam ad Magnum contendit: Pontifex, Senatusque Romanus Magnum Romam inuitant: nunquam a malis hominibus quietum fore caput mundi conqueruntur, nisi Carolus. Vrbis aeternae Consul, et Tribunus perpetuus, praesens operam det, ne quid ipsa detrimenti capiat, et authoritate sua statum Reipublicae componat. In foemina nullum praesidium fore, quae rebus Romanis incubaret: tantum Imperium capite orbum esse. Rex benigne respondit, se quamprimum per hostes liceat fieri, Romam profecturum pollicetur. Pontificem, et patres conscriptos mandato eius Hylpoldus Hyldeualda archiflamen Palatinus, et Arno archi-episcopus Salisburgensis per Boiorum rursus fines in Itatiam domum deducunt, Romamque restituunt. Magnus Badobrunnae aduentum filii operitur, qui cum compositis rebus Saxonicis, Venedicisque ad parentem rediisset, Imperator Francorum, comitatus duobus filiis regibus ad Aquas Graneas cum copiis se recipit: ibi Danielem legatum Michaelis Siciliae praefecti, Augustaeque audiuit, atque absoluit.

[Note: 20] Eadem tempestate Auarorumfortissima natio magis victa, quam domita, et tot antea triumphis clarissima ab imposito resilit iugo, desciscit ab Imperio Francorum gens bellandi cupida, hactenus leges dare, non accipere, nemini parere, sed aliis imperare consueuerat. Armis igitur correptis, contractisque suorum copiis confligere cum nostris decernunt. Eo tumultu Geroldus signifer, et intimus Magni, Boiariae praeses, frater Hylderici reguli Sueuorum, et Hyldegardae reginae, quae fuerat vxor prima Caroli, dum aciem instruit cum Hunnis desertoribus pugnaturus, ac obequitans, strenuissjimum quemque nominatim hortatur in perfugas, incertum a quo missa sagitta cum duobus comitibus interfectus est. Hainricus quoque, quem rex Venetiae et Histriae praefecerat, insidiis hostium succubuit. Geroldi cadauer in Richauiam [Note: Reichenauu.] Sueuiae monasterium, quod ipse multum collocupletauerat, defertur, ibique humatur, et pro martyre colitur (ita apud Strabonem nostrum lego.) Arno archimystes Iuuauensis, qui iam ex Italia redierat: et Pipinus filius Magni, iuissu Regis cum exercitu in Orientalem Boiariae limitem, quam maturrime infesta intentaque acie contendunt, Hunnos ac Auares vlciscuntur, gentem excindunt, nomen delent, et reiectis Auaribus,

fines Boiariae vsque ad Draui fluenta promouent: ibi Colonias Boiorum, Venedorumque deducunt.

[Note: 31] Coepere itaque in eo tractu, vnde Hunni extrusi fuerant, multiplicari Boii, atque Venedi: qui adhuc ibi mixti Vgris habitant. Atque is Boiariae Orientalis limes firmis praesidiis vtriusque gentis munitur. Boiorum praefecti fuere Goteramus, VVernerus, Albericus, et Godofridus. Sed Venedorum ex ipsis rectores fuere Primislaus, Cemicas, Stomarus, Odogerion. Post hos duces, et huiusmodi Venedorum natio, et qui inter fontes Saui, Drauique consident, cum finitimis gentibus, Boiariae nobilitati commissa est.

[Note: 32] Porro in rebus diuinis, religioneque procurandis, eam omnem prouinciam a Drauo flumine Anasum versus, vnde Hunnos, et Auares exactos diximus, Arnoni pontifici Iuuaneusi, eiusque successoribus perpetuo addixit Carolus. Idcirco ab Arnone sacrificulus creatur Theodericus, qui in ista nuper parta regione, templa quidem dedicet, sacerdotes cooptet, populum instituat, rerum coelestium curam gerat, ritus colendi summum Deum, eiusque voluntatem condoceat. Verum ipse tamen subditus sit, et pareat Pontificibus Iuuauensibus.

[Note: 33] Confectum itaque est octauo tandem anno bellum Auarorum, quod et Hunnorum adpellant: non sine magno (vt verbis D. Ludouici Pii Caesaris Augusti, filii Magni quae refert Reginerio Bathauensi episcopo, vtar) praeliorum labore. Boiariaeque regnum vsque ad Drauum flumen, eiusque hostia prolatum est. Vnde ea regio Osterricha, Austriaque, id est Orientale Boiorumregnum, ac limes posthac cognominata est. Cuius etiam pars nunc supra Litham flumen ad occiduum solem vrgens, Teutonice Osterricha, et facto nomine Austria latine vocari solet. Peculiaribus subiecta principibus, qui iam diu Romano potiuntur Imperio.

[Note: 34] Infra Litham, nunc pars Vngariae est. D. enim Henricus secundus Caesar Augustus, regulus Boiorum tertius, Stephano regi, Gisalae sororis suae marito, quo facilius gens effera religionem nostram reciperet, quasdam vrbes Boiorum, reguique Boiariae, quae infra Litham sitae sunt, quasi dotis nomine tradidisse legitur: Nempe Posonium, Vratislaburgium, Sempronium, Oedenburgium, et alia huiusmodi oppida: alioqui Vgri, in principio quoque regnum Boiariae inuaserant, ibique sedes locarant. Isthaec omnia ex vetustis Imperatorum, et Pontificum nostronum diplomatibus, et epistolis excepimus. Maxime D. Pilegrini Laureacensis archimystae, et Imperatoris Ottonis secundi. Complura in subsequentia relego volumina, vbi commodior fuerit narrandi locus.

[Note: 35] Sub idem tempus Insulae Baleares in Hispanico mari sitae, imperato et recepto abs rege nostro praesidio, a Maurorum incursitione defensae, et liberatae: signa adempta hostibus in certamine, Carolo exhibita sunt. Vido quoque dux limitis Britannici Britannorum totam regionem quae noua moliebatur, et rebelles sumserat spiritus, inditionem cogit: arma ducum inscripta ipsorum nominibus, regi ad Aquas Graneas mittit. Vbi adfuit cum sacris plerisque orator ab Hierosoly mitano Patriarcha: et Azanus Ostae vrbis Hispaniae praefectus, claues oppidi, et munera regi Franco misit. Qui anno ab orbe restituto octingentesimo hybernis ad Aquas Graneas peractis, et Palaestino legato absoluto, ac Zacharia a sacris, cum magno pecuniarum, quae egenis, ac pauperibus distribuerentur, numero Hierosolyma misso, mense Martio Aquis Graneis exit: progressus omnem Oceani Gallici oram perlustrando percurrit.

[Note: 36] Classes aduersus Nordomannos instituit. Hi Piraticam exercebant, Gallicumque litus infestum reddebant. Paschalibus deinde rem diuinam in coenobio D. Richarii facit. Inde iterum litus Oceaniperagrandi Rhodomagum peruenit. Ibi Sequana amne transmisso, comprecandi gratia ad Diuum Martinum in vrbem Turonum pergit. Vbi aliquot dies commoratur ob aduersam Luitgardae coniugis suae valetudinem, quae pridie Nonas Iunii defuncta ibidem humatur. Post haec Magnus per agrum Aurelianorum, atque Lutetiam Parisiorum, ad Aquas Graneas reuertitur pridie Nonas Iulii.

[Note: 27] Item septimo Idus eiusdem Mensis, contra aestatis naturam, proprietatemque pruina ex rore gelidissimo genita fuit, citra iniuriam tamen, praeterque damnum frugum, et aruorum, alioquin perniciosior, vt quae Iapsa persidet, gelatque. Ne aura quidem vlla omnino depellitur: quia non fit Aristoteli (quod et experimur quotannis) nisi immoto aere, et sereno.

[Note: 28] Mense Augusto Mogontiaci Rector Germanus totius regni conuentum, delectumque agit, exercitum lustrat, profectionem in Itatiam, Romamque parat. Ad se Ludouicum filium ex Aquitania euocat, sed rursus missis obuiam nunciis, nequid absentibus regibus in limite occiduo turbae excitaretur, domum redire iubet. Filius interim in Hispaniam vsque Oscam vrbem vi et armis penetrauit. Parens vero cum aliis filiis, Pipino et Carolo Mogontiaco profectus, Rauennam peruenit. Ibi septem dies commoratus, Anconam transitum facit. Ibi dimisso Pipino, et in Beneuentum Campaniamque partem exercitus ducere iusso, cum altero filio Carolo Romam versus iter facit. Cui pridie, quam eo venit, duodecimo ab Vrbe lapide ad Nomentum oppidum, Leo primarius sacerdos Vrbis, Senatores occurrunt, venientemque regem nullo non honoris genere adhibito, vti gentis mos est, excipiunt. Ipsi vicissim regio conuiuio accipiuntur.

[Note: 29] Posteaquam mensae, epulaeque remotae, eodem die Pontifex Romam praecedit: postridie eius diei summus sacerdos per vicos, regiones, per omnia loca, qua iter foret, subornat non solum ciuium, sed peregrinorum quoque choros, qui aduenienti regi laudes dicant: virtutes, triumphosque eius canant, et Romano more faustis acclamationibus prosequantur: parietes, pauimenta, solum omne, auro, ostro, tapetibus contegi atque insterni iubet. Ipse cum episcoporum, flaminum, sacerdotum, sacrificulorum cohortibus, cumque praesulum et monachorum gregibus ante fores aedis D. Petri aduentum Magni praestolatur. Porro Martia Roma triplex equitatu, plebe, Senatu, populus, Equitesque, patresque certatim obuiam procedunt. Vrbis aeternae signa sacra, diuinas effigies, sacrorum geruli progerunt: passim plateae, regiones, fora, templa occupantur: pueri, puellae, foeminae gratulantes tanto hospiti obuiam exeunt. Exceptus itaque est Caroli aduentus octauo Calendas Decembris, nunc pridie Diuae Catharinae ferias, incredibili honore, atque amore. Nihil relinquebatur, quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum omnium, qua rexiturus erat, excogitari posset: cum liberis omnis multitudo praecedebat.

[Note: 30] Carolus expectatissimus tanta magnificentia opulentorum, et cupiditate humiliorum ad fanum D. Petri iter capessit: hicque equo descendens a Pontifice Maximo, Curiaque mystarum et sacerdotum, caeremonia, rituque solenni reuerenter excipitur. Summus sacerdos, de literis, de libro, fausta, laeta praefatus, et lustricis supplicamentis bene precatus, cuncta prospera principi Magno ominatur. Ipsum in templum, sacricolis diuina carmina perstrepentibus: et populo quod felix, bonum siet, adclamante, deducit. Gratiae deinde superis actae, gratesque habitae Deo Opt. Max. per omnium fanorum puluinaria supplicatum est.

[Note: 31] At Carolus septem diebus Romae consumptis, in aedem D. Petri concionem aduocat, caussas aduentus sui aperit, ostenditque sibi placere de controuersiis iure apud se potius, quam inter se armis disceptare. Nihil sibi charius, antiquius esse refert, quam vt sua opera, vrbsterrarum Dea, cuius Consul, et patricius, ac dictator perpetuus sit, pristinam recuperet maiestatem, bonaque concordiae colat: discordiae mala, quibus huccine imbecillitas pessundata sit, eradicet, atque pastorem animorum diuinitus datum, vt nuncium supremae maiestatis, veneretur et obseruet: quo religionis nostrae, diuinaeque sapientiae Autistes mundum pascat coelesti pabulo absque impedimento: et fretus tranquillitate summa, ac securus, oues ad ouile aeternum per virtutum calles deducat. Proinde si quid perperam actum est (inquit) iure licebit agatur, testibus, comprobetur; nos iudicium reddemus, iusque dicemus. Turpe est in ea Vrbe, quae Orbis domina, et legum parens est, quicquam temere per tumultuni, et seditionem, quemadmodum apud Barbaros fieri solet, committi. Sapienti et prudenti viro omnia patienda sunt,

quoadspes sibi aliqua relinquitur, iure potius disceptandi, quam belli gerendi, aut tumultus excitandi.

[Note: 32] Post haec Episcopus Romanus, in quem nefanda crimina improbi quidam confinxerant, adparet, legitime, et sub Carolo de sceleribus sibi obiectis sese purgaturus, et iure disceptaturus cum accusatoribus rationemque omnium actorum redditurus.

[Note: 33] Cum autem nemo omninm praesto esset, qui negocium Pontifici exhiberet, aut accusationem intenderet, Pontifex Maximus huiuscemodi verba (sicut ex tant in Bibliothecis, et pars in iure Pontificio refertur) fecit: Audistis, opinor, fratres, nempe longe, lateque per complures regiones fama diuulgatum est, quas turbas quidam pessimi mortalium aduersus me concitarint: atque vt me sugillare conati fuerint, et grauissimis criminibus falso insimularint. Ob quod negotium cognoscendum, iste clementissimus, ac illustrissimus princeps, et Dominus rex Carolus cum sacerdotibus, et purpuratis suis hancce Vrbem accessit, et celebre concilium in augustissimam orbis terrarum aedem congregari iussit. Atque hic locus, hic dies, ac conuentus, huic rei constitutus est. Vbi ego a nemine iudicatus, nec coactus, sed vltro ac sponte, volensquc praesto sum in conspectu vestro. Coram Deo, cui patemus, et cuius oculis conscientia nostra peruia est: coram Diuo Petro, in cuius templo consistimus: coram omnibus denique superis, a quibus desuper, quasi in theatro omnibus momentis spectamur, me iuramenti sacramento de sceleribus falso mihi ab improbis obiectis expedio, persancteque deiero, nihil mihi conscium esse: eaque facinora, quae in me falso conficta sunt, neque commisisse, neque iussisse. Aliud siscirem, quo firmare meam apud vos possem fidem, sanctius quam iusiurandum, id pollicerer, nos insontes esse. Testis est Deus, qui omnia scit, in cuius conspectus viuimus: cui nihil absconditum, nihil potest esse secretum: qui et iudex et testis ipse futurus, cui rationem vitae exposcenti, actus suos inficiari non licebit. Atque isthaec facio, vt imperitos errore, me suspicione exoluam, non quodius, fasque siet: aut quo necessitatem cuiquam actuum suorum rationis reddendae cuilibet sycophantae, imponam. Lege naturae, iureque ciuili sancitum est, actori in cumbere probationem, et accusatore non probante, nedum nusquam gentium quopiam, qui accuset, existente, reum absolui oportere.

[Note: 34] Eodem die Zacharias domesticus sacerdos Caroli, et duo monachi legati Pontificis Hierosolymitani Romam ad regem veniunt, et adferunt claues, et hastam, signa, Vrbis monumentorum Christi autoris, et seruatoris nostri, quae honoris, et boni ominis caussa missa Carolo, ipsi omnia patescere, subdique cuncta, significabant. Monachos aliquot menses secum detinuit Magnus: Aprili demum eos, amplissime remuneratos domum dimisit: ipse Romae hyemauit.

[Note: 35] Incubabat per idem tempus Romano Imperio foemina, adeo virtus Italica, Romaque victorque gentium populus, rerum domini, degenerarant. Per trecentos amplius annos, Imperatores omnes neglecta Romat, sacrario Imperii, Augustorumque parente, apud Graecos Constantinopoli consederant, Occidentis Principes titulotenus vocabantur, quo fere Carolus, inclytus iustitia, virtutibusque regiis ad vnguem praeditus, bene de Republica Romaba, et religione meritus potiebatur. Eius maiores, popularesque Germani, gens simplex, aperta, fidei patientior, bertatis auida, armorum studiosa, Europam, Africam, Imperatoribus Romanis, adhuc inualidiores abstulerant: Romam saepius ceperant, vastarant, diripuerant, tum cum florentissima, potentissimis domicilium esset Augustis. Hisce causis permoti, Pontifex, Senatus, Populusque Romanus, et iam offerendum vltro rati, quod forsitan omissuri erant, Imperium transferre, iure suo in Germanos Carolumque tacito Senatus consulto, plebiscitoque decernunt.

[Note: 36] Cum igitur octauo Calendas Ianuarii, Augustissimo Christianorum festo Rector Francorum Magnus in templo D. Petri ad aram, quose supplicandi gratia inclinarat, consisteret, eius capiti, dum nihil minus speraret, Pontifex Maximus diadema Caesareum imponit, cuncto populo Romano adclamante (quae consuetudo Italiae est) CAROLO, AVGVSTO ADEO CORONATO, MAGNO ET

PACIFICO IMPERATORI ROMANORVM, VITA ET VICTORIA. Posthaec ab eodem Pontifice vt caeteri veterum principum, more maiorum adoratus est Magnus, subsequentibus aliis. Statuae eius ante aram D. Petri conlocatae. Praetereuntes capite adaperto genua submittebant. Statuas enim et imagines Imperatorum adorari solitas, refert diuus Hieronymus.

[Note: 37] Adorare autem longe aliud, ac vulgus putat Grammaticorum, valet. Nec ab ore compositum est, estque praestare honorem magiscorporis gestu, quam aut animo, aut verbis. Agere enim veteribus significabat, teste Festo. Et iuxta Marcellum ab Ador, id est farre venit, siue Adorea, quod gloriam significat. Gloriam ipsam a farris honore veteres Romani Adoream adpellabant. Nam ador atque far, epulis et immolationibus sacris adhibebant. Varius vero adorandi mos apud diuersas nationes fuit. Persae in humum corpora sternebant, mentoque osculoue solum contingebant, quemadmodum monachos quosdam facere vidi. Romae capite velato adorantes circumuertebant se, deinde procumbebant. Antiquiores in adorando dextras ad osculum referebant, totumque corpus circumagebant: quod in laeuam fecisse Galliae religiosius credebant. Solum nunc Pontificem Romanum accidendo eius pedibus hosque osculando adoramus. Caeteris principibus adoperto capite, poplite flexo duntaxat inclinamur, et porrigentes dextram, aut si quid aliud ad osculum prius referimus.

[Note: 38] Sed ad Carolum redeo. Qui abdicato patricii nomine, quo antea vsus est, Imperator et Augustus Romanorum adpellatus est. De hac re ita Hadrianus quartus Potinfex Maximus in Epistola, quam supra in tertio libro citaui, ad Archiepiscopos Germaniae hisce refert verbis. Ipsum Teutonicum Regnum dum esset minimum omnium regnorum, abs Romano Pontifice promeruit, vt vocaretur et esset regnum Romanorum, et caput omnium regnorum. Ideo Imperium a regno Graecorum translatum est in Alemannos, vt rex Teutonicorum, non antequam a Pontifice Romano consecraretur, Imperator vocaretur, et esset Augustus: Pontifex Romanus promouit Carolum, fecit ei nomen grande, vt esset Imperator. Et vt ab eo vsque tempore posthac perpetuo rex Teutonicorum foret Imperator, et patronus sedis Apostolicae. In pontificialibus decretis scriptum quoque legimus, Imperium Romanum a Graecis translatum esse ad Germanos per Carolum Magnum. Potiti sumus Roma annos septingentos, vndeuiginti. A Carolo enim Magno, vsque in seculum nostrum tot numerantur anni. Quibus partim inertia Caesarum ignauiaque principum, partim, si dicere fas est, factione Romanorum flaminum, quasi consenuit atque decoxit tantum Imperium, nisi quod sub Carolo Maximo moturum lacertos speratur. Sub quo vtinam senectus Reipublicae Christianae, quasi reddita iuuentute, reuirescat.

CAPVT VI. De rebus gestis Caroli M. postquam is Imperator Romanus salutatus.

1. Mira vicissitudo rerum, dum Roma orbis caput ad suos hostes infensissinos et barbarostransiit, Musaeque Parnasso derelicto in Hercynia sylua consederunt.

2. Carolus magnum auri argentique summam et coronam Deo consecrat, pauperibusque amplas eleemosynas distribuit.

4. Terrae motus et pestis. Legati Regis Persiae et Africae cum donis adueniunt.

5. Res in Hispania et Italia feliciter geruntur. Carolus sibi Principes iuramento de nouo obstringit, Commissariosque delegat, qui per totum imperium lites dirimant. Saxones ob absentiam Imperatoris rebelles ad officium redacti.

6. Irena Caroli amicitiam ambit, cuius Imperator connubium petit, quae tamen mox a Graecis, imperio deturbata in monasterium detruditur.

8. Horum de sanctitate et continentia Pontificis Constantino politani erga Imperatorem Graecum suaue iudicium.

9. Elephantus cum aliis donis a Persarum Rege transmissus exhibetur. Franci Ortonam Graecis eripiunt. Dux Beneuentanus vrbis rectorem a Carolo datum capit, mox poenitentia ductus dimittit et se dedit.

10. Boii cum Venedis Daciam feliciter inuadunt et vsque ad Saui hostia cuncta terrarum sibi subiiciunt. Huunorum rex se dedit et baptizatur.

11. Carolus terras a Boiis occupatas perlustrat, ibique Archi - Episcopo Salisburgensi iurisdictionem Eccle siasticam concedit. Cur Carolus a Bulgaribus arma abstinuerit.

12. Transactio inter Carolum et Imperatorem Orientis, in qua Carolus Imperator Romanus Occidentis agnoscitur, limitesque vtriusque imperii constituti, Roma cum Italia Carolo addicta, transactio a Pontifice subscripta.

15. Carolus in Boiaria venationi vacat. Lis inter Episcopum Fruxinensem et monachos Benedictini ordinis de bonis nonnullis Ecclesiasticis, a Carolo per commissarios deciditur.

14. Saxones solicitati per Cimbrorum Regem ad Danos deficiunt. Nordomanni Caroli potentiam suspectam habent.

15. Gotofredus Rex Germaniae septentrionalis potentissimus regnum Germaniae asserit, Carolum degenerem a patriis manibus et religione arguit.

16. Carolus in Saxoniam properat viresque cum filiis coniungit. Saxones Transalbini in Gallias transferuntur, sedibus eorum Mecklenburgensibus et Venedis addictis.

17. Origo, solennia, abusus et emendatio iudicii VVestphalici. Constitutio Friderici III.

18. Saxones ope istius iudicii in officio continentur. Bellum Saxonicum, quamvis triginta tribus annis durauerit, bis tamen saltem et vno quidem men se aperto Marte pugnatum est.

19. Gotofredus cum classe et magnis viribus aduenit. Pacis tractatio. Colloquium inter Carolum et Gotofredum huius amici dissuadent.

22. Auaris a Carolo licentia datur habitandi inter Boiaros et sedes priores mutandi. Mortuo Theodoro Auarum Duci succedit Abrahamus, qui baptizatus in Ducatu confirmatur.

24. Comitia Dietenhofensia. Dalmatia Graecorum regiminis pertaesa Carolo per legatos se dedit.

26. Eiusdem dispositio de casu cum filii sine prole masculina decesserint. Leges et inonita Caroli ad concordiam inter fratres conseruandam conducentia. Dispositio de filiarum sustentatione et dote.

27. Diuisio imperii in casum deficientis vnius ex filiis. Pontifex totam dispositionem in scripturam redactam subscribit.

[Note: 1] QVis non, Deus bone, obstupescat, qui tantam rerum vicissitudinem considerarit? Terrarum domina potiuntur Germani. Gens infestissima quondam Romano nomini, et perpetui Italiae, vel ex professo hostes, quos Romani barbaros, infami apud se cognomine, vocitare solent: tamque Barbariei obnoxios fuisse referunt, vt pacem non intelligerent, adpellabant olim et Romanos Graeci Barbaros. At nunc Tiberis in Rhenum, Danubiumque fluxit. Nostro aeuo Apollinem cum Musis Heliconem, Parnassumque deseruisse, et amoenos Herciniae saltus occupasse videmus.

Migrauit Graecia in Germaniam. Epicurus haec casui, fortunaeque tribuit, Stoici fato: astrorum periti, siderum conuersioni, fluxuique astrorum adscribunt: nos maiestati aeternae, cui cuncta accepta fieri oportet. Breues et mutabiles vices rerum sunt. Deus Opt. Max. ita ordinauit, vt Romanum Imperium, quod secundo cursu per mille et centum annos, ad summum vastigium euexerat, adeo vt aeternum, ac firmum fore putaretur, deinde varietate fortunae iactatum, magno motu concuteret, ac quadringentos annos Constantinopoli adfligeret, et demum in Germaniam transferret. Nos admonet pater indulgentissimus huiuscemodi rerum florentissimarum casu et ruina, fragilitatis humanae, cuius nimia in rebus prosperis est obliuio. Non forte casuque rectores terris dantur, sed diuinitus a supremo numine constituuntur. Neque occulta fatorum potestate principes hominibus imponuntur: abs Deo Opt. Max. sicuti D. Panlus Christianae philosophiae antesignanus docet, eliguntur. Virtutis ergo Germani Carolusque aucti sunt iure Quiritium.

[Note: 2] Ipse Carolus natali Christi seruatoris nostri, dona dei fecit auri puti, purique pondo quingenta. Item Calendis octauoque Idus Ianuarii, quos festos dies nos Circumsectionem et Epiphaniam vocare solemus, in templo coronam auream librarum quinquaginta variis et preciosissimis distinctam gemmis dedicauit: quae tholo cathenis, adfixa ante aram Diui Petri, pependit. Item ad monumentum consecrauit tres calices, duos pro liberis, vnum pro se, librarum binum quadragenum [Orig: quadragenûm] , cum operculo, quod duo et viginti pondo ponderasse, in literas relatum est. Egenis vero, ac pauperibus libras argenti ter mille elargitus est.

[Note: 3] Paucis posthaec diebus in ius vocat eos, qui in Pontificem conspirarant. Quaestio de ipsis habita, vt participes sceleris indicare cogerentur. Ipsi iuxta legum Romanarum scita crimine laesae maiestatis condemnati, supplicia luerunt. Capita et autores factionis Paschalis, Nomenclator, Sacellarius, Campulus Securi percussi sunt. Caeteri quos trecentos fuisse quidam produnt, deprecatore Leone salutem impetrant ab Imperatore. Vita quidem donati, in exilium acti sunt.

[Note: 4] Compositis itaque Romanis Italicisque rebus, diuinis atque humanis negotiis rite confectis, misso rursus filio Pipino cum exercitu in Beneuentanum agrum, Magnus septimo Calendas Maii Roma excedit, in Spoletum peruenit. Dum ibi versatur, pridie Calendas Maii, hora noctis secunda terra grauiter tremuit. Tectum Diui Petri Romae corruit. In Italia, Germania, Gallia circa Rhenum, vrbes pleraeque, et villae adflictae sunt. Ob hyberni temporis clementiam subsecuta est pestilentia. Imperator Spoleto relicto, Rauennam contendit: aliquot ibi diebus consumptis, Ticinum pergit. Vbi certior fit, Legatos Amaromurmuli regis Persarum, et Abraami Admirati Saracenorum, hoc est regis Africae, in portu Pisano appulisse, quos missis continuo nunciis, qui eos deducerent, inter Vercellas et Eporediam sibi occurrere iussit. Hi nunciarunt Isacum Iudaeum, quem antea quadriennium Caesar ad regem Persarum cum Landfrido, et Segifrido legarat, reuerti cum Elephanto, et amplissimis muneribus, Landefridum, et Segifridum naturae concessisse. Donum adferunt Persae Simias, Cercopithecos, Nardum, Opobalsamum, odoramenta exotica. Afri Leonem Marmaricum, Vrsum Numidicum, ferruginem Hiberum, Tyrium muricem, peculiares Aegypti et Africae opes. Carolus auditis oratoribus externis, Erchinoualdam scribam ad Liguriam ad comparandas naves, quibus elephantus, et dona Persica, Africanaque subueherentur, proficisci iubet. Ipse solstitium aestiuum Eporediae egit. Deinde Alpes transgressus, in Gallias diuertit.

[Note: 5] Hac aestate in Hispania, Italiaque res prospere gestae sunt. Barcinon Hispaniae biennio et amplius circumsessa a nostris capta est. Zatuno vrbis praefectus alii, complures Saraceni in vincula coniecti sunt. In Italia, Rheate vrbs quartae regionis Italiae, in ora sinus Hadriatici, a Caroli milite incensa est. Rothelinus, qui vrbis imperium obtinuerat, captus. Caetera castella, quae huic parebant, recepta sunt. Zatuno, et Rothelinus vno die

ad Magnum deducti, ambo in exilium deportati sunt. Mense Octobri Isacus Iudaeus cum gaza Persica, de Africa in portu Veneris adplicuit. Vercellis totam hyemem consumpsit: niues Alpes transire prohibebant. At Imperator ad Aquas Graneas hyemauit: eoque cpnuentum principum conuocauit, sacramenta renouauit, annum totum ibidem commoratus est. Oratores qui ius dicerent, aequitatem administrarent, controuersias cognoscerent, lites diminuerent, omnia Imperii membra perlustrare, et peragrare iubet. Saxonas quoque transalbianos, qui dum Carolus Romae abest, rebelles spiritus sumpserant, per duces et legatos ferro, flamma deuastat, ad obsequium redigit, in officio continere nititur.

[Note: 6] Inter haec Irena, quae Graecorum, et Orientis principatum obtinebat, vbi a Romanis Carolum Augustum salutatum esse accepit, metuens ne et Orientem is adsereret, sibique praeriperet, ad eundem legatos, ad amicitiam, ac pacem confirmandam Leontem militiae praefectum mittit, cum quo Caesar et suos Iessem episcopum Ambianensem, et Helmogaudum purpuratum proficisci iubet, qui connubium Irenae peterent, vt simul cum occidente oriens (qui quadringentos annos diuulsus fuerat, coniungeretur) atque Romani Imperii prisca maiestas resurgeret. Irena quidem benigne legationem audiuit, annuitque postulatis: verum Graeculi suspectam habentes potentiam Caroli, autore Aetio patricio Irenam capiunt, Imperio abdicant, in Lesbon insulam relegant: in ordinemque sacratarum foeminarum redigunt: Nicephorum rebus Orientis imponunt. Atque haec omnia facta sunt, dum adhuc legati Caesaris Romani Constantinopoli commorantur.

[Note: 7] Quos Constantinopolitanus princeps vbi audiuit, eosdem deinceps rogat, quid nam rerum Carolus filius suus agat: et num satis pacatum regnum eius siet. Cui princeps legationis Helinogaudus respondet: Abunde pacata sunt omnia: vna duntaxat Germaniae natio, quam Saxonas vocant, crebris latrociniis fines Francorum infestat. Suscipit Imperator Orientalis: Cur filius meus contra hostes paucos numero, virtute et fama ignobiles frustra tanto tempore laborat? Ego qui Imperium orbis terrarum teneo, et coelesti numine electus, rerum sum dommus, ac quos volo, ex humillimo loco ad summam dignitatem, iure meo perduco, te Ducatu harum gentium dono. Quod cum Helmogaudus reuersus domum in Franciam Imperatori renunciaret, is subridens ait: Melius tecum actum fuisset, si te foeminalibus rex Graecus condonasset.

[Note: 8] Idem legatus cum autumno Neoromam venisset, et hospitio, iussu rectoris Graecia quodam episcopo, cuius parsimonia temperantiaque, iustitia, sanctitasque ab omnibus praedicabatur, exceptus esset, ac per totam hyemem, crebris ac intempestiuis ieiuniis, Pontifice indulgente, fame, ac inedia pene extinctus esset, vere ad Nicephorum admissus, ab eoque quidnam de pietate tanti patris referret, interrogatus: Sanctissimus est vester pontifex (inquit) quatenus aduerso Deo fieri licet. Admiratus ambiguitatem dicti Graecus princeps, rogat, qui nam fieri possit, vt quispiam sanctus absque numine coelesti siet? Literis sacris, ait ille, proditur: Deus est charitas, cuius istum episcopum omnino expertem esse nostro periculo sensimus.

[Note: 9] Eadem tempestate tertiodecimo Calendas Augusti peruenit ad Aquas Graneas Isacus Hebraeus cum elephanto, et donis Medorum, Persarum, Saracenorum, et Africanorum, eaque Imperatori exhibuit: nomen beluae Abulabaz erat. Ortona tum vrbs Italiae maritima, in sinu Hadriatico cubans, in secunda regione Italiae pulsis Graecis expugnata, validoque Francorum praesidio firmata. Vinogisus praefectus Spoletanus vrbi rector datus, et Francis praepositus est, quem aduersa valetudine laborantem Grimoldus Longobardus, Beneuentanus regulus, regii adfectator nominis, nec nostris, nec Graecis fidus, obsedit, in potestatem que coegit. Verum animo voluens, quodnam incendium suo periculo excitasset: et quas vires haud impune incessisset, mutato rursus animo, vt in pace bellum, ita in bello pacem quaesiuit, Vinogisum incolumem Imperatori honorifice reddit, seque et omnia Carolo dedit, annua tributa pendit.

[Note: 10] Inter haec Boii Auarorum regionem inter se partiuntur, iunctique Venedis,

Danubio proximis, et Noricum incolentibus, Pannoniam, quae inter Danubium, Sauum, Drauumque amnes iuxta Romanam descriptionem includitur, inuadunt, et in Daciam, alteram ripam Danubii pertinentem, arma hostili animo mouent: Auarum Hunnorumque reliquias caedunt, fundunt, superant, in deditionem cuncta terrarum, vsque ad Saui hostia subigunt. Colonias ibi Boiorum, Venedorumque deducunt: vtramque prouinciam, vtriusque gentis firmis praesidiis muniunt. Regnum Boiorum vsque ad Sauum amnem promouent. Atque hae gentes adhuc commixti Vgris in hisce regionibus habitant. Capanus Hunnorum Auarorumque rex se cum suis dedit: sacroque fonte ablutus, Theodorus cognominatus, et in fidem acceptus est aerae Christianae anno octingentesimo super tertium.

[Note: 11] Imperator Carolus Caesar Augustus, de Aquis Graneis ex hybernis progressus Mogontiaco, in Boiariam Reginoburgium peruenit: vnde in limitem Boiariae orientalem contendit: ad Sauum vsque amnem et hostia eiusdem fluminis percurrit: cuncta perlustrat, eumque omnem tractum Boiorum nobilitati in fidem ac tutelam tradit. Rem diuinam Arnonem archimysten Iuuauensem ibidem procurare iubet. A VVulgaribus arma abstinuit, qui trans Sauum in Maesiis habitabant. Excisis enim Hunnis, atque Auaribus (vt ait Eginhardus scriba) VVulgares quietos fore existimabat, ninilque Francis nocituros opinabatur, cum Graeciae, et Orientalis principis ceruicibus imminerent. Ordinatis itaque et compositis diuinis, humanisque negotiis, Salisburgium, quae et Iuuauia quondam Romulae genti dicta fuit, mense Octobri reuertitur.

[Note: 12] Ibi Michael episcopus, Petrus monachorum magister, Calistus candidatus, legati Nicephori Constantinopolitani Imperatoris, et Georgii Hierosolymitani patriarchae, praesto fuere. Actum est de pace, et foedere inter vtrumque Imperatorem. Atque ita inter eos tandem conuenit, atque haec diuisio facta est. Decretum est, vt Carolus, eiusque successores perpetuo sint et adpellentur posthac Romani, Latini, Occidentales que Imperatores. Nicephorus cum posteris vero Constantinopolitanus, Graecorum, et Orientis Caesar vocitetur. Caputmundi Roma, tota Italia ad Aufidum, Vulturnumque amnes (quorum hic in inferum, ille in superum mare profluit) et vsque ad terminos, vt nunc vocant, Ducatus Calabriae, et regni Neapolitani, Romano Imper atori, quam alioqui tenebat, addicta est. Possidet idem Pannonias, Daciam, Histriam, Liburniam, Dalmatiam, praeter perpaucas vrbes maritimas, quae Orientali Imperatori ob amicitiam, traditae et concessae sunt. Norici, Vindeliciae, Rhetiarum, Boiorum, Sueuorum, Germaniae, Galliarum, Insularum Balearicarum, Hispaniae ad Hiberum amnem, principatum iam pridem nostri reges, Carolusque tenebant. Caetera Europae Orientem, et Meridiem spectantia, Constantinopolitanus Imperator retinuit. Haecque societatis conditiones, Imperiique diuisio tab ulis inscriptae, et a Leone pontifice Romano subsignatae sunt.

[Note: 13] Hisce perfectis, Rector Romanus e Salisburgio, Vtinum Boiariae oppidum, Oeno conterminum, aucupiis, piscationibus, venationibusque maxime opportunum, concessit, ibique aliquandiu commoratus visco, amite, laqueis, retibus, hamo, auibus, piscibus, insidiatus est. Syluas indagine cinxit, vulpes, lynces, lepores, ceruos, meles, canibus vrget, et manet sub Ioue frigido, seu visa est catulis cerua fidelibus, seu rupit teretes Boiusaper plagas. Sub idem tempus Atto Fruxinensis pontifex Litofridum collegii monachorum D. Benedicti magistrum (quod Augiam, intra Chiminum lacum Noricorum, Boiariaeque maximum, situm vocabant) apud Carolum accusat, in iusque trahit, tria templa sibi intercepta a monachis conquerebatur. Imperator rem Arnoni pontifici Salisburgensi, Erchinoualdae [Note: Erchinoualda, qui et Ernhold. Aibling.] praefecto, Otberto, et Albrico praetoribus committit. Hique in conuentu celebri, quem in superiore Boiaria in vicum Amblicorum inter Isaram Oenumque amnes, vbi fiscus publicus, aerariumque regium erat, iubente Carolo coegerant: monachos Chiemenses auaritiae condemnant: tres aedes sacras instructas, nimirum Villicam, [Note: VVilling.] Hegiolam, [Note: Hegling.] Bergen [Note: Berg.] pontifici Fruxinensi reddunt.

[Note: 14] Subsequenti anno, tertio nempe ac tricesimo, posteaquam bellum Saxonicum coeperat, Saxones, maxime qui trans Albim colunt, et Orientem spectant, solicitati per Cimbrorum regem a Francorum societate ad Danos deficiunt. Nordomannis suspecta erat potentia, et vires Imperatoris nostri. Iactabatur vulgo Augustum auidum Imperii orbis terrarum, ferre parem non posse excisurumque regium nomen ex Germania, qua latissime patet. Hanc totam cum Sarmatia in obsequium, ditionemque coacturum.

[Note: 15] Proinde Gotofridus rex Septentrionalis Germaniae (vnde Nordomannorum cognomen inditum) potentissimus, qui Danis, Suionibus, Fennis, Nordouicis, Gotis, nationibus ferocissimis imperitabat. Qui Cimbricam, et Scandinauiam incompertae magnitudinis peninsulam, Scandiam, Gotolandiam, caeteras insulas sinus Codani, Venedicique longe lateque possidebat: adseuerabat sibi iure deberi regnum Germaniae: se enimuero genuinum Germanum, vetustissimumque Germaniarum regem esse: qui tenax disciplinae patriae, auitos deos, fines, mores nunquam deseruerit. Carolum degenerem ad Gallorum, Italorumque, et eorum, quos vicerit, vitia, Juperbiam atque auaritiam de sciuisse: habitus peregrinos recepisse, natale solum, instituta maiorum, religionem auitam iuxta fastidire, victos victoribus imperare. Quod si Saxones Danorum finitimorum, consanguineorumque suorum amicitiam et societatem, seruituri Francorum, Carolique desertorum patriae et ritus auiti proditorum praeferrent, et secum foedus facerent (iactabat rex Nordomanus) in animo sibi esse, communibus armis, communique consilio, Germaniam, communem patriam vindi care, a sceleribus, et criminibus Italorum, Gallorumque, in libertatem pristinam adserere.

[Note: 16] At Caesar, vbi isthaec agitari comperit, cum exercitu propere in Saxoniam contendit: in ripa Albis castra facit. Carolus filius Augusti Neomagi Rhenum superat, vires suas cum parente coniungit. Ludouicus quoque ex Aquitania euocatus, cum haud contemnendis copiis Nouesii, Rhenum traiicit, ad castra fratris, genitorisque quam maturime progreditur. Saxones vndique armis circumuenti imperata faciunt, et redacti in potestatem, quicquid oneris imponatur se ferre recipiunt. Omnes resistentes profligati: cuncti Transalbiani cum liberis, vxoribus, mancipiis in Franciam translati: eorum sedes Abroditis, Venedis antiquissimis, et coniuratissimis Francorum sociis attributae sunt: perpauci ad Cimbrorum regem perfugere. Citra Albim decimus quisque transmigrare iussus est. Decemque tum millia Saxonum liberorum, cum paruis pignoribus, coniugibus, seruis, per caeteras passim Germanias distributa sunt.

[Note: 17] In quorum domicilia, grauissimi quique delecti, vitae, et morum probitate insignes, ex omni Germania translati, penes quos foret arbitrium, et potestas animaduertendi etiam indicta causa, in pacis et fidei violatores, religionisque desertores. Inde ius, vt vocant, VVestophalense deriuatum, silentio et taciturnitate sacrosanctum. Iudices, quos Conscios nuncupant, nescio quibus caeremoniis initiati se inuicem agnoscunt. Porro prophanis ritum prodere, religio est, et pro piaculo habetur. Neque quisquam omnium adhuc inuentus est, qui huiusmodi mysteria euulgarit. Parentum, auorumque memoria cum sordidae conditionis quique in album huiusmodi consultorum describuntur, hique passim per caeteras Germaniae regiones, vt collibitum fuit, quo suis licentius, quam boni ferre possent, furti, perfidiaeque alligant, indemnatos necant, laqueo, et suspendio infamant, huiusmodi licentia antiquata, cohibita est a principibus nostris, etiam in publico procerum conuentu. Extat diui Friderici tertii Augusti, proaui Caroli Maximi Caesaris publicum decretum, quo cauetur, vt in posterum, quemadmodum a Carolo Magno institutum, morem obseruent huiusmodi iudices.

[Note: 18] Saxones quidem hac saeuiendi libertate, animaduertendique libidine in officio retenti, explosa auita, et longinqua superstitione, sacra Christiana receperunt. Ipsique in amicitiam et societatem

Francorum adsciti, vnus cum eis hactenus censetur populus: pacis ac pietatis amore praeter caeteros Germanos egregie insignes. Et licet cum Saxonibus continenter per tres, et triginta annos Magnus belligeratus sit, bis tamen duntaxat, et vno mense, quod admirari subit aperte acie depugnauit. Hisceque duobus praeliis in tantum fracti sunt animi hostium, vt posthac nunquam aequo Marte congredi nostris ausi fuerint. Reliquum belli tumultuariis, parvis, leuibus pugnis et excursationibus latrocinantium, et ex aequis locis insidiantibus modo productum.

[Note: 19] Caeterum Gotofridus rex Danorum, cum classe ingenti, cum copiis omnibus, equitatuque Septentrionis ad peninsulam Cimbricam, in confinio Saxoniae, regnique sui adpellit. Legari vltro, citroque missi, de pace actum est. Rex Cimbricus ab Imperatore ad colloquium, vbi de communibus vtriusque rebus consultaretur inuitatus, aduentaturum se promisit. Iamque proficisci, vt destinarat, meditatur. Atamicorum quidam regem adeunt, ipsum periculose plenum opus aIeae incoepta re docent: dolosam esse referunt Francorum societatem, quibus imbutis leuitate Gallica, perfidiaque Italorum, familiare fit, ridendo fidem frangere. Inculcant praeterea, ipsum dum obsequi Augusto studet, satis periculi et discriminis adire. Qui relicto genitali solo, vbi plus posset ad Imperatorem, tot exercitibus munitum, opibus et viribus, numero et robore, alioqui praestantem accedere: ac se et suos fortunae, et libidini eorum, qui iam a germanis patriisue degenerarint virtutibus exponere paret. Debere Francos ad Nordomannos, si quid velint venire. His commonefactus, deterritusque Danus, immutata adpellandi, conueniendique Caesaris voluntate, Slesuici, vrbs est primaria Cimbricae Chersonesi, consedit.

[Note: 20] Magnus certior de consilio eius factus, legatos ire iubet, postulatque sibi omnes captiuos, transfugasque reddi, pacemque offert Cimbris, et foedus: veniam, si resipiscant, praeteritorum dat. Inter principes his postea conditionibus foedus ictum est. Captiui, et perfugae redaiti sunt vtrique: suis legibus, vt libet, viuere permissum. Caeterum eosdem pro amicis et inimicis habendos, sancitum est. Carolus aestate maximis bellis confectis, maturius paulo quam tempus postulat, medio Septembri ad Aquas Graneas redit, in hyberna exercitum deducit.

[Note: 21] Sanguis domini, Deique nostri Mantuae tum inuentus ferebatur. Leo Pontifex Romanus vt exploraret veritatem, Mantuam proficiscitur: reque comperta, ad Imperatorem iter facit. Caesar filium Carolum obuiam, pontificiusque ad Diuum Mauritium Allobrogum vrbem in ripa Rhodani sitam, officii, ac honoris causa proficisci iubet. Ipse eundem in Rhemorum vrbe honorifice excepit. Seruatur adhuc ille sanguis sacrosanctus Mantuae: et est nota aerei nummi. Vidi ego, dum praelucentibus cereis illustri principi nostro Ernesto Duci Boiariae monstratur: nam nos a literis eiusdem reguli, tum cum eo studii causa in Italiam abieramus. Imperator, et pontifex Romani, natalem Christi Carisiaci, maximum Ianuarii festum, quod Epiphaniam vocant, ad Aquas Graneas concelebrant.

[Note: 22] Eodemanno Auarorum regulus Theodorus nomine, de quibus supra scripsimus, ad Imperatorem proficiscitur, aperitque Venedos, inter quos versetur, ob veteres simultates inimicos sibi esse, suaeque virtuti inuidere, nec posse diutius inter inimicos habitare. Vnum a Caesare petere, ac deprecari, vt pro sua clementia, ac consuetudine reliquias Hunnorum, quos conseruare statuisset, in eam regionem, vbi Boiorum duntaxat municipia essent, transferret. Carolus postulatis annuit: ipseque Theodorus cum reliquiis Abarum, locum inter Sabariam et Carnuntum supra Arabonem fluuium, Occidentem verlus, vbi tum tantum Boii habitabant, nunc vero est confinium Vgrorum et Austriacorum, in domicilium delegerunt: ibique iussu Imperatoris sedes acceperunt. In paucis tamen diebus Theodorus moritur, Abraamo principatum Auarorum relinquit. Is continuo ad Caesarem legatos ire iubet, se suaque omnia potestati Caroli permittit, petitque vt eius authoritate

liceat more maiorum gentis suae imperio potiri: se quoque pietatem Christianam recepturum pollicetur. Voti itaque compos ex animi sententia factus, vltra flumen Noricoram Phischa, lustralibus aquis expiatur vndecimo Calendas Octobris, qui dies festus est D. Matthaeo.

[Note: 23] Interim tum haec fiunt, Carolus filius copias Boiorum ac Sueuorum contrahit, cum valida manu arma in Venedos, atque Sclauos, qui lingua Romana et Teutonum, Boiemi, sua Zechi sunt, arma mouet. Zechonem gentis regulum aditu Hercynei saltus nostros prohibere connitentem, praelio occidit. Inde nemine resistente per nemus Orcinium in Boiemiam penetrat: totam regionem ferro, flamma vastat: nationem ferocissimam ad obsequium redigit, victor cum triumpho ad parentem reuertit.

[Note: 24] Qui anno restitutae salutis octingentesimo sexto in Diethenhouen concilium procerum Imperii indicit. Quo Billaerus, et Beatus duces Venetiarum: Paulus Iaderae praefectus, et Donatus eiusdem vrbis pontifex, legati Dalmatarum cum muneribus missi sunt, se et omnia Imperatori Romano, perosi Graecorum ignauiam, tradiderunt.

[Note: 25] Rebus Dalmaticis absolutis, Imperator consilium principum habet: inquo Imperium ne qua discordia, turbaue post mortem suam (vtifere fieri solet) concitaretur, ita inter tres filios diuidi placuit, vt ipse quidem summam eius, quoad viueret, obtineat. Caeterum post fata demum parentis suam quisque filius haereditatem adeat. Hispania citra Iberum amnem, Vasconia, Aquitania a Ligeri amne praeter Turones, Narbonensis Gallia, Alpes litoreae et Cottiae, vbi sunt Tarantasia et vallis Segusiana, Ludouico destinata sunt. Italiam vero cum Histria, Liburnia, Dalmatia, Pannonia atque Noricum, cum Rhaetia, Sueuia, excepta Augusta, tractuque Lyci, cum Vindelicia, Boiaria, vsque ad Danubii confluenta, cum Angilostadio, et Lautershouen, quae in vlteriore Danubii ora sita sunt, Pipinus obtinere iussus est. Caetera nempe Gallia Lugdunensis, Celtae, Belgae, Germaniae, Francia, Turogi, Saxonia, Frisii, Venedi, Sueuia vltra Danubium, Aquilonem spectans, cum Augusta Rhetiae: itidem Boiariae pars Septentrionalis, vltra Histrum (Nordge Imperatores, vulgus Narca, [Note: Nordge.] Tacitus Nariscos vocat) praeter Angilostadium, et Lautershofen, Carolo, qui maximus natu erat, cesserunt. Eidem in finibus Ludouici ager Turonensis, Pipini vevo Augusta Rhetiae data, sicut Pipino in regno Caroli Angilostadium, et Lautershouen attributa sunt. Cuique enim fratrum in alterius parte, vrbes, et agri dati sunt, quo commodius alius alii esse auxilio possent: cum vicissim aditus pateret, et quisque in fratris sui finibus domicilium, quo se reciperet, possideret.

[Note: 26] Eodem concilio fratres absque liberis maribus defuncti, superstites germani haeredes constituti sunt. At si reliqua soboles mascula, defuncta, eidem, idem ius quod parenti fuerit, fore, decretum est. Imperatum insuper fratribus, vt inuicem fideles sint, pacem seruent, amicitiam mutuo colant, mutuo opem ferant: cum hostibus et externis iurgia, discordias, simultates, pugnas exerceant. Vetitum quoque, ne quisquam alterius aut regnum ingrediatur, transfugas recipiat retineatue, quin continuo remittat: aut quicquam agri emat: donoue accipiat in fraterno solo. Incolis etiam transmigratio interdicta: filiabus potestas facta, cum quouis Germanorum, quemadmodum collibeat, degendi: siue coelibes ipsae manserint, siue nubere voluerint: iussi sunt fratres instruere sumptus ac dotem dare.

[Note: 27] Et vt omnis occasio discordiae de diuidendo Imperio omnino tolleretur: isthaec praeterea distributio portionis cuiusque, si eius dominus absque liberis maribus naturae cederet, hoc modo praescripta est. Carolus qui maximus natu est, cum obierit, Pipinus Germanias, Ludouicus Gallias recipiat. Siquidem Pipinum fata tulerint, Augusta Rhetiae, quicquid infra Lycum, Vercellae, Ticinum, Mutina, cuncta citra Padum, laeua Italiae, sinus Hadriatici ora cum ducatu Spoletano

Carolo cedat: supra vero Lycum, Rhetiam, Italiae dextam portionem cum insulis maris Tyrrheni, Ludouicus obtineat. Quod si Ludouicus ante Germanos absque maribus haeredibus decedat, Pipinus Galliam Narbonensem, Hispaniam vsque Iberum amnem: Carolus Aquitaniam, et Vasconiam accipiat. Atque haec omnia in libellos redacta sunt: quibus missis Romam Pontifex Max. subscripsit.

CAPVT VII. [(transcriber); sic: VI.] De rebus gestis Caroli M. post diuisum imperium. Item de Persarum legationibus et bello Danico

2. Gigas Enotherus (Einheer) ex Durgouia oriundus sub Carolo militat. Huius res geltae et dicta prodigiosa.

3. Mauri Corsicam inuadunt, aduentante tamen classe Pipini eam deserunt. Nauarri Pampelonenses, ad Saracenos autea deficientes, recipiuntur.

4. Classis ab Imperatore Orientis ad Dalmatiam recuperandam mittitur. Legati Caroli Graecos feliciter praetergrediuntur Carolus Legatos Regis Persiae operitur.

5. Fami Caroli remotissimas gentes terret. Causae cur Orientis Reges Caroli amicitiam ambiuerint. Carolus eorum amicitiam affectat. Cura Christianorum in Oriente. Locus Virgilii declaratur.

6. Legati Regis Persarum ad conspectum Caroli admittuntur. Clericorum et militum cultus.

7. Persae Imperatoris maiestate attoniti cuncta Germanorum curiosius sciscitantur. Caroli suppellex.

9. Legati Persici per ludum coram Imperatore Pontificum Praefectorumque vrbium in humanitatem incusant.

10. Carolus Praefectos ideo ab officiis remouet, Pontifices ingenti pecuniae numero multat, Legatosque maiori officio deducendos curat. Caroli dona Regi Persarum missa.

11. Canum venaticorum Germanorum nobilitas. Regis Persarum de Germanis iudicium.

12. Rex Persarum Imperatori Palaestinam donat, ex qua ob longinquitatem Carolus saltem reditus percipit.

16. Niceta qui Dalmatiam sub orientis imperium redigere laborabat, pace cum Pipino facta Constantinopolim reuertitur.

17. Synodus Salisburgensis de decimis diuidendis habita. Decretum Synodus. Lunaeque solisque deliquium. Pestis.

18. Ariodulphus Rex Anglorum regno pulsus Caroli opem implorat, et per commissarios Imperatoris et Pontificis restituitur.

19. Dani piraticam exercent. Gotofridus horum Rex imperium totius Germaniae ambit, Carolumque grauissimis minis insequitur.

20. Gotofridus gentes Francis minus obsequentes in partes trahit. Eius successus bellici.

21. Carolus iunior iussu Parentis exercitu contra Danos tendit, eorumque agros, qui defecerant, vastat, Gotofridus Rericum excindit, incolasque cum omnibus secum abducit. Cimbria Saxoniae cohaerens ingenti vallo et aggere munita.

22. Gotofridus pacem ambit, ob eamque causam locum intermedium colloquio postulat.

23. Vtriusque Principis legati destinato inloco, irrito tamen successu conueniunt. Postulata vtriusque partis.

24. Frasichio Abroditarum Dux Danorum sociis damna infert, mox sub specie colloquii dolose iterficitur.

25. Carolus nouam coloniam Cimbris imponit, quae etiam in Eisofelda, sub Francorum praelidio firmatur.

26. Graeci infeliciter classiorios in Dalmatia exponunt, mox ob Venedorum insidias sibi structas Constantinopolim reuertuntur.

29. Saraceni, Sardiniam et Corsicam depopulantur. Pipinus Venetias in ditionem redigit, classemque ad vastandam Dalmatiam frustraneo successu mittit.

31. Carolus expeditionem ad subigendos Danos magno apparatu suscipit, ab instituto tamen ob luem in iumenta saevientem desistit.

32. Gotofredus a filio interimitur. Hemingus eius successor pacem cum Carolo init. Ruthuldis et Pipinus ex Caroli liberis moriuntur.

33. Carolus pacem cum Nicephoro et Abulazone Hispaniae citerioris Rege constituit. Conditiones pacis. Legati Constantinopolim mittuntur.

34. Nicephorus a Bulgaribus opprimitur. Stauratius eius successor Legatos Caroli contumelia afficit.

35. Michael Curaplates Stauratium monasterio includit, Legatosque ad Carolum mittit.

42. Comitia. Carolus Pharon instaurat ignemque primus accendit. Insula Pharos.

43. Populi qui ad Danos defecerant ad officium rediguntur. Hohenburg restauratur. Britanni in officio retinentur.

44. Imperator Orientis a Bulgaribus victus monasterio se abdit. Victores ob discordiam in Boiaria periculosi. Carolus iunior moritur.

45. Hemingus Danorum Rex decedit. Dani bello cruento inter se decertant. Reginofridus et Heroldus Reges Daniae creantur.

46. Carolus cum Regibus Daniae foedus pangit, quod solenni iuramento confirmatur.

47. Filii prioris Regis Gotofridi praetiosa Regibus Daniae vincuntur, natalique solo excidunt.

48. Saraceni Italiam deuastare tentant, a Sardinia repelluntur Corsicam tamen depraedantur. Praeda ipsis excutitur.

49. Saraceni cladem vlcisci cupientes in Gallia nonnulla loca deuastant, a Sardinia pelluntur.

50. Bulgares Constantinopolim obsident, a quatamen pulsidomum reuertuntur Carolus Legatos mittit ad Imperatorem Graecum.

51. Magnitudo operis in enarratione rerum a Carolo gestarum ab Autore suscepta. Quaenam Carolus imperio adiecerit.

[Note: 1] POsthaec Imperator Pipinum in Italiam, Ludouicum in Aquitaniam, Carolo vt consueuit secum retento, remittit. Inde naues apud Diethouen conscendit, Mosella in Rhenum, Rheno Neomagum, Bathauorum tum vrbem, in hyberna defertur. Ibidem concelebratis paschalibus, ad Aquas Graneas pergit. Carolus filius aduersus Venedos, qui Sorabi eo tempore dicti sunt, nunc Maesia est, valida manu, hostili animo contendit: atque ad Albim cum Sclauis ferro decertat. Hostium regulus Miloduchus nomine, eo praelio cecidit. Duo deinde castella Francorumque praesidia genti imposita, vnum ad Salam, alterum ad Albim. His perdomitis, Boiorum Suevorumque copiae in finitimos Venedos, atque Sclauos, quos Boiemos nuncupamus arma mouent, Boiemiamque rebellem inuadunt, tota regione deuastata, nullo accepto damno nationem fortissimam ad officium Imperatoris cogunt.

[Note: 2] Hisce et superioribus aduersus Venedos, Auares, Hunnosque bellis cum Sueuis et Boiis, interfuisse Gigantem, equoque sub Carolo meruisse reperio. Nomen ipsi Aenothero, quod exercitum aequipararet, fuit: ortus ex Durgia [Note: Durgeuu.] pago Sueuiae. Flumina, quae pontibus

iuncta non erant, post se equum suum trahentes, superare solitus fuit, abiecto in reluctantem sonipedem hoc ioco: Ita meus Deus audiuit me, vel ingratus sequare necesse est. Is Venedosque in modum foeni demetebat, et in morem auicularum hasta velut cuspide fixos, humeris suspendebat. Cumque domum reuersus a popularibus (vti fit) de successu euentuque belli, et deconditione ac viribus hostium quaereretur: quid multa de istis ranunculis (indignabundus inquit) commemorem ego interdum septem octoue, interim et nouem hasta meatransfixos, nescio quid coaxantes vltro, citroque tuli. Neutiquam operae pretium fecimus, nec quicquam Augustus et nos ingenti impendio aduersus huiusmodi vermiculos arma promouimus. Tantulum bellum quod nobis sumpsimus, minoris multo constare potuisset.

[Note: 3] Iisdem temporibus trepidatum est in Corsica insula, aduentu Maurorum latrocinia agitantium. Pipinus contra hosce classem armis instructam ex Italia misit. Hostis vbi de nostrorum aduentu certior factus, fugam capessit, Insulam deserit. Vnus Hadomarus Francus satrapa, praefectus Genuae, et litoris Ligustici, dum incautius fugientes persequitur, interiit. In Hispania Nauarri Pompelonenses, qui superioribus annis ad Saracenos defecerant, recepti sunt.

[Note: 4] Nicephorus Graecorum Imperator foedere facto, Nicetam patricium cum classe ad recuperandam Dalmatiam aduersus nostros ad Veneticum sinum mittit. Oratores Magni qui ante quatuor annos ad regem Persarum legati fuerant, Graecarum nauium stationem, nullo hostium sentiente, praetergressi in Taurisiano portu incolumes adpellunt. Imperator ad Aquas Graneas non praeter solitum hyemat: Medorum atque Persarum legatos operitur. Nam Abdella Medorum atque Persarum satrapes, orator regis sui aduenire cum legatione Palaestinorum nunciabatur.

[Note: 5] Tantus terror Caroli, is nominis eius armorumque metus, ita nomen ac fama, maximum in bellis momentum, non solum Graeciam, verum etiam Africam et Persiam quoque penetrarat, atque inuaserat: vt Aegypti, Africae, Persarumque reges, per tam longissimi itineris spacia et stipendia, per tot ferocissimas gentes, linguis et moribus, ac religione dissonas, missis legationibus, ac muneribus, vltro amicitiam Magni ambire non grauarentur: suspicabantur homines, Carolum omnes prouincias Orientis adserturum, pristinamque Romani Imperii maiestatem instauraturum. Ipse vero amicitiam illorum adfectabat, vt Barbarorum ingenia, mitiora tractabilioraque Christianis, qui sub ditione eorum degebant, forent. Lego de praediis regiis denarios per Germanias tributos, huiuscemodique Christianis, quo redimerentur, atque alerentur, viritim distributos. Vltro citroque ex Germania in Persiam, a Parthis ad Teutonas commearunt legati. Medus Rhenum, Alemannus Euphratem bibit. Id quod Vates omnium nobilissimus haud vnquam fieri posse existimauit, hisce carminibus:

Ante pererratis amborum finibus exul,
Aut Ararim Parthus bibet, aut Germania Tigrim.

Is Arar, de quo hic Maro doctissimus mentionem facit, Germaniae Celtarum fluuius nomen seruat, Rheno confunditur, apud Suitonas, olim Heluetios profluit. Nam de Arari flumine, quod per fines Heduorum et Sequanorum fertur, ac Saona nunc vocatur, et Rhodano committitur, nihil penitus ad mentem Virgilianam, quamuis et huius fontes oriantur in Germanico Imperio. Atque ipsis Persis non Graeciae parentis literarum, aut Galliae, Hispaniaeue: non clarissimarum vrbium, nec Italiae omnium gentium victricis, aut Romae terrarum deae, magnopere conspiciendarum cupido incessit. Quacunque ipsi pergebant, sola Germania, genitale solum Caroli in ore fuit: incunabula tanti Imperatoris duntaxat videre desiderarunt.

[Note: 6] Per Germaniam igitur deducti ad Aquas Graneas, vbitum Carolus more suo degebat, vltima Quadragesimae septimana peruenerunt. Admissi sunt ad conspectum Imperatoris

in celeberrimo paschalium festo die, quo de industria crebrior prouolarat, atque coierat populus: frequentes Pontifices sacrificuli, magis cultu graui, seuero, ac decoro, quam nimio, aut luxurioso adparebant. Milites, equites, proceres plus ferro, quam auro fulgentes, dedita opera passim sursum deorsum itabant: et magis decoris armis conspicui, quam luxu culti ad praetorium incedebant.

[Note: 7] Persae maiestate Imperatoris, eiusque vultus terribili seueritate pauefacti, quasi nunquam ante hac Regem vidissent, diutius ipsum admirabundi contemplati sunt. Tandem, corporis habitus nequaquam (inquiunt) famae repugnat. Terreos antea duntaxat mortales vidimus, nunc aureum cernere hominem licet. Imperator benigne ac hospitaliter legatos adpellat, facitque quicquid animo eis sedeat sciscitandi collustrandique copiam: conuiuio deinde regio in frequenti purpuratorum corona excepti sunt Parthi. Ipsi Germanorum arma, ornatum, corporum habitum curiosius conspicati sunt. Caesarea supellex, vasaque conuiualia magis ad vsum, quam ad ostentationem luxus comparata erant.

[Note: 8] Posthaec Imperator Persas venatum deducit in nemus: Vbi iubati bisontes, Vriue alebantur: genera Boum ferarum sunt excellenti vi, et velocitate. Sola Germania haec gignit. Vidi, cum Cracouiae, quae Sarmatarum caput est, Mathematicis disciplinis operam dedi. Persae immani, nec prius visarum belluarum magnitudine territi, terga vertunt. Carolus equo insidens, cominus Vro caput ense amputare destinabat, verum belua declinato ictu Imperatori tibias summo cornu leuiter perstrinxit, ocreasque discidit. Isenobardus filius Varini Tetrarchae, Dynastaeque Sueuorum, eminus misso iaculo, feram inter guttur atque armum lethali vulnere traiecit, in terramque dedit.

[Note: 9] Legati itaque Medorum familiarius indulgentiusque tractati, audaciuscule colloquendi cum Caesare sibi sumpsere confidentiam: per ludumque dixere, sibi videri maiorem apud Orientis nationes, quam pro magnitudine Imperii, Caroli terrorem esse. Interrogati cur ita opinarentur, respondent, proceres vestri, vt nobis compertum est, praesentem Caesarem quidem summopere obseruant ac venerantur: verum absentis apud eosdem parum valet authoritas. Graeci Armenii, Asiatici: Syri, omnes Orientis nationes, quacunque nobis iter fuit, neminem mortalium, ne deorum quidem praeter Carolum formidant. Et vbi nos ad eundem contendere accepere, nullo non honoris benignitatisque genere adeuntes exceperunt, abeuntes prosecuti sunt. At posteaquam Imperii Francorum fines attigimus, praefecti vrbium, praesides regionum, Pontifices, parum abfuit, quin nos, licet ex longinquo ad eorum Imperatorem properantes, tecto moenibus arcerent: ne dum indigentibus et poscentibus, obtestati etiam amore principis sui, pro iure hospitii atque reuerentia Caesaris quicquam concederent.

[Note: 10] Carolus cum haec audisset, omnes praefectos, duces, per quorum prouincias iter fecere Persae, magistratu movet, in ordinem priuatum redigit, Pontifices ingenti pecuniae numero mulctat. Legatos omni cura, officio summo, pietate domum deducendos curat: regique Persarum dona vicissim mittit, Asturcones equos, mulos Hispanicos, quibus non vulgatus in cursu gradus, sed mollis alterno crurum explicatu glomeratio. Item paludamenta Frisia alba, coerulea, proprium Germanorum vestimentum.

[Note: 11] Et canes nobiles ad venandum, quos Germania gignit velocitate, et ferocia insignes: atque hos feris omnibus infestas esse, et tantam in illis animalibus ad venandum cupiditatem ingenerasse naturam, vt in vulnere praedae dentes moribundi quoque infigant. Teutones qui simul in Persiam legati a Carolo fuerant, regem Persicum sciscitantem de indole canum docent, et vt illorum vim Persis ostenderent, iussi vna cum rege venatum proficiscuntur. Protinus vbi in conspectu leo fuit eximiae magnitudinis, canibus copula detrahitur, ipsique celeriter feram occupant. Germani, qui adsueuerant talibus ministeriis, equis desiliunt, Leonem cominus ense

interficiunt, canes inhaerentes Leoni, auellunt. Tum dixisse maximum regem regum memoriae proditum est: Felicem Carolum fratrem meum, felices populares eius Teutonas. Equidem audiui saepius, et vt video, non est fana fides, vos esse ateneris vnguiculis in venationibus: at huiusmodi quotidiana ex ercitatione assuefactos, vires et ingenium alere: in hosque artus, atque in eam corporis, et animi magnitudinem pergliscere, vt haud immerito pares atque capaces sitis Imperii orbis terrarum.

[Note: 12] Delectatus itaque munere illo Medus, vt Imperatori nostro gratificaretur, Palaestinam, cuius Imperium obtinebat, eidem reddidit. Verum quoniam Carolus aberat longius, quam vt eam prouinciam facile administraret tuereturque, ipse quidem Parthus eam retinuit, atque pro praetore gubernare decreuit. Caeterum vectigalia, redditus fisco Caroli adtribuit: Carolusque in illam Quaestorem misit, cui ex fide omnes fructus Palaestinae, Hierosolymorumque Persa tribui iussit.

[Note: 13] Hinc fabulam, quae Carolum Asiae arma intulisse, Palaestinam vi subegisse, Hierosolyma expugnasse et pleraque alia factitasse, quae magis credunt, quam sciunt homines, temere vulgauit, ortam esse credimus. Carolus namque nunquam Italia, Hispania, Galliis, Germaniaque excessit. Legati quidem Thomae Patriarchae Hierosolymitani, et nuncii Palaestinorum, Felix, [Note: Felix Georgius Germanus antea Angeuuold dictus.] atque Georgius monachorum montis Oliuarum Antistites, genere Germanus, a parentibus Angeluuoldus dictus, iussu regis Persarum ad Aquas Graneas superuenerunt: Imperatorique nostro se, et regionem dediderunt. Hosque Carolus cum Satrapa Medorum aliquot diebus secum retinuit. Inde in Italiam deduxit: vbi nauibus impositos domum remisit.

[Note: 14] Elephantos, simias, cercopithecos, cynocephalos, satyros, Papiliones, Tabernacula, vestes Persicas, Horologia, Candelabra, maioris artis quam vsus: item ingentem vim atque copiam peregrinorum succorum, vnguentique exotici, quae illico expirant, ac suis moriuntur horis, munera regis Parthici, Asiatici luxus, Persicaeque opulentiae, ostentationem, superstitiosius narrare supersedi. Commemorare anxie superuacaneum est, nihilque operae precium.

[Note: 15] Eadem tempestate Saraceni ex Hispaniis soluunt, in Sardiniam insulam adpellunt. Verum Sardi correptis armis, quatuor millia hostium pugna occidunt: caeteros in fugam vertunt, insulaque vi exigunt. Ipsi in Corsicam retro aufugiunt, in portumque subeunt. Burckhardus Insulae praefectus a Carolo datus cum classe Saracenis occurrit, cum ipsis manus pugnamque conserit. Victi Saraceni a nostris, tredecim nauibus, et compluribus sociorum amissis, perpauci fuga sibi consuluere. Ita mare Tyrrhenum a piratis purgatum est.

[Note: 16] At in sinu Hadriatico Niceta Imperatoris Graeci legatus, inducias cum Pipino filio Caesaris nostri ad Augustum mensem facit: Venetiis cum classe Constantinopolitana soluit, Neoromam cum copiis reuertitur.

[Note: 17] Eodem anno ob decimas, opesque sacras, inter monachos et sacerdotes in Boiaria litigatum est. Iussu Magni Salisburgium concilium indictum est, ad septimum decimum Calendas Decembris. Interfuere episcopi, et monachi, atque sacerdotes, Boiariae: et maxime quorum intereat, Arno Archiflamen Boiorum, et Pontifices, Atto Fruxinensis, Adalouinus Reginoburgensis, Henricus Sabonensis, Hatto Laureacensis: decretum iuxta legis Christianae instituta, maiorumque ecclesiae placita, donaria templorum, bona ecclesiastica, in quatuor diuidenda esse portiones: atque vnam sortiri episcopos, alteram sacrificulos, quorum quidem munus accuratius pascere oues esset, recipere tertiam pauperum esse: quarta sacras aedes refici, instaurarique oportere: monachi quoque iussi sunt decimas suis episcopis pendere. Pontificibus imperatum est, id quod iure Pontificio praecipitur, vt egenos, valetudinarios, vitio membrorum obnoxios, qui ob valetudinem aduersam, aut vitia corporis manibus laborare non queant, quoad fieri liceat, pascant, vestiantque illos iure suo, victum et amictum administrent. Isthoc anno deliquium Lunae ter, Solis semel factum esse literis traditur. Subsecuta est

hyems clementissima, pestilensque. Imperator Aquis Graneis relictis, Neomagum petit.

[Note: 18] Huc Ariodulphus rex Angliorum, qui Britanniam insu lam incolunt, pulsus regno ad Magnum exul venit, aduentus sui causam aperit. Inde Romam pietatis ergo proficiscitur. Vbi Roma redit, per legatos Imperatoris Hardofridum monachorum patrem, scribam Caesaris, Nantharium monachorum Diui Otmari pastorem, et per Adulphum diaconum Pontificis Max. genere Anglium in regnum reducitur. Magnus paschalibus more patrio Neomagi celebratis, ad Aquas Graneas rursus concedit.

[Note: 19] Inter haec Dani, qui et Nordomanni, et Cimbri piraticam exercere, et littora Galliae, Germaniaeque depraedari soliti, copias contrahunt, coguntque ex omni Aquilonis ora. Gotofridus rex gentis imperium totius Germaniae ambire coepit, animoque inuasit. Iam Frisiam, ac Saxoniam, Venedorumque regiones, non aliter atque suas prouincias adpellabat. Minabatur, rumoreque dissipabat, se breui atque propediem ad Aquas Graneas, pro praetorio Caroli castra facturum: in amoenissimaque Mosellae valle, legatis responsa, popularibus iura redditurum. Potentissimo regi et antiquissimorum, fortissimorumque Cimbrorum haeredi turpissimum esse, pati Germaniam, patriam suam, consanguineosque suos Teutonas et Venedos seruitute opprimi. Quemadmodum vna domus duos Gallos, aut mundus duos Soles ferre nequit: eodem pacto Germaniam duobus maximis regibus saluo Reipublicae statu, gubernari nequaquam posse. Carolum, Gallorum, Italorumque ditione, in quorum vitia, mores, habitum, superstitionem, longinqua victus consuetudine, contemptis patriis institutis transisset, oportere contentum esse, et relinquere sibi liberas Germanias omnes: se adhuc sincerum Germanum, Germanis integris imperaturum.

[Note: 20] His et huiuscemodi aliis fama iactatis, minacissimus primum finitimos sibi Venedos, Vilizos dictos, statim adgreditur. Ipsi, quod male Francis obsequentes erant, protinus Danos recipiunt: et iunctis copiis cum Godofrido, in confines Abroditas Francorum socios, arma, et omnem impetum belli conuertunt. Godelaebum gentis regulum Danus rex pugna captum in crucem agit, aliquotque castellis expugnatis, maximam regionis portionem in obsequium ac ditionem redigit, stipendiariamque facit. Trasichonem alterum regulum filium obsidem sibi dare cogit. Nec tamen incruentam victoriam adeptus est: strenuissimum quemque, et manu promptissimum, inter quos Reginobaldum fratris filium, desiderauit: qui in oppugnatione cuiusdam oppidi cum primoribus Cimbrorum interiit.

[Note: 21] Carolo vbi haec renunciata sunt, filium cognominem sibi quam celerrime cum exercitu contra Godofridum contendere, tutarique Saxoniae fines ab impetu hostium iubet. Atque is celeriter ad Albim pontem erigit, flumen cum copiis superat, Linonum, et Simelodicorum, qui ad Danos desciuerant, agris vastatis, incolumem militem in Saxoniam transducit. Vilizi socii Danorum domos se recipiunt. Aquilonis rector Rericum, maximam in Oceani litore vrbem, quo frequentes mercatores commeare solebant, vnde magna portoria, vectigaliaque ad fiscum redibant, excindit: mercatoribus cum ciuibus, et rebus omnibus secum translatis, inde soluit: ad portum Schlesuuici classe reliquas copias subducit: ibi aliquot dies statiua habet. Cimbricae peninsulae ceruicem, limitem regni sui, qua Saxoniam adtingit, aggere et vallo munire statuit. Quicquid loci inter Oceanum occidentalem, et sinum Codanum orientalem, in longum tenditur, per ripam Egidurae Borealem munimento destinat. Et qui extruendae tutelae praeessent ducibus relictis, interque ipsos opere diuiso, interiora regni petit. Adgesta igitur terra truncis, et stipitibus arborum compacta, ingens sepimentum surgit. Vnica porta, quo equiti, carroque siue rhedae aditus pateret, relicta est.

[Note: 22] Subsequenti anno, vt variae sunt regum voluntates, et sibi saepius aduersae, rex Nordomannus mercatores ad praetorem, qui Frisiam pro Caesare administrabat, proficisci iubet: atque hi referunt, regem Cimbrum quidem audisse, irasci Imperatorem, quod is arma lacessitus, vltum iniurias, in Abroditas vertisset.

At falso ipsum, et immeritissimum accusari foederis violati. Proinde abs Caesare postulare, vt aliquem locum medium amicorum colloquio deligeret, qui de Republica et summis vtriusque rebus agerent, et cognoscerent: velle iure potius illum disceptare, si quid peccatum sit, quam bellum gerere.

[Note: 23] Hisce ad Magnum relatis, amborum principum amici trans Albim in confinio vtriusque regni die constituta conveniunt. Franci postulant iuxta amicitiam, primum, vt Godofridus Abroditis ablata restitueret, obsides redderet, stipendium remitteret: deinde ne amicos Imperatoris et socios amplius iniuria lacesseret, Vilizos hostes, et perfugas reciperet: neue dedititios imperio subtraheret. Quod si ita fecerit, per petuam gratiam, amicitiamque Imperatoris cum Danis futuram. Ad haec Francorum postulata Dani responderunt, Regem suum iniuriam propulsasse, non intulisse, Venedos illi, quoniam belli aleam tentassent, et armis congressi et superati essent, stipendiarios iure belli esse: licere victoribus iure suo agere cum victis, his tributumque imponere. Nec posse principem optimum deserere eos, aut ipsorum iniuriam negligere, qui ad suam fidem ac tutelam confugissent: amicitiam Imperatoris regno Danorum, Nordomannorum ornamento et praesidio esse oportere, non detrimento. Contentionibus itaque irritatis vtrinque duntaxat animis, colloquium diremptum est: legatique re infecta discessere.

[Note: 24] Trasicho regulus Abroditarum contractis raptim popularium reliquiis, accitis Saxonibus auxiliaribus copiis, finitimos sibi Vilizorum agros populatur, praeda ingenti potitur: Simelodicorum maximam vrbem expugnat, omnes qui ab eo defecerant, absque cunctatione ad deditionem, et officium rursus, ac imperata obedienter facere cogit. In paucis post diebus a Danis ad Colloquium invitatus, dolo vir bellicosus, et insignis amicitia Imperatoris interficitur.

[Note: 25] At Carolus quam maturrime hisce rebus occurrendum putabat. Ipse enim Godofridus tantos sibi spiritus tantam arrogantiam sumpserat, vt ferendus non videretur. Quamobrem Imperatori placuit Coloniam, praesidiumque Francorum, Cimbrorum ceruicibus imponere: conscriptisque, atque coactis ex omni Germania, qui nomina sua dederant, Egoberto principi, proceribusque Saxonum deducendae Coloniae, capiendique soli datur potestas. Qui comparatis armis, re frumentaria, caeterisque omnibus prouisis, nouos Colonos per Frisiam deducunt: trans Albim ad Sturiam amnem, locum Eysouelta nuncupatum occupant Idibus Martii. Deinde moenibus, fossa, vallo celerrime muniunt. Veteranis agros diuidunt, et nouam ciuitatem praesidio Francorum aduersus incursationes Nordomannorum, validissimo firmant.

[Note: 26] Dum haec ad Septentrionem geruntur, ad Austrum, Orientemque in Italia, et Dalmatia trepidatum ac tumultuatum nonnihil est. Paulus praefectus classis Graecae, in Dalmatiam classiarios exposuit: verum victus a nostris, Venetias appulit, ibique hyemauit. Et dum (quemadmodum in mandatis se habere adfirmabat) pacem, et foedus confirmare cum Pipino, et Imperatore Romano operam nauat, Venaetiae duces Villaerus et Beatus, qui nec orientali, nec occidentali Caesari magnopere obtemperabant, pacis conditiones interturbant, se in libertatem vindicare connitebantur. Paulo Graecorum duci insidias ponunt: quibus compertis, Paulus Constantinopolim cum nauibus reuertitur. Saraceni ex Hispania soluunt, Corsicam inuadunt in Sabbato paschalium. Ciuitatem quandam expugnant, omnes ciues captiuos abducunt.

[Note: 27] In occidente Ludouicus rex Aquitanorum, filius Caroli, in Hispaniam cum exercitu contendit. Dertusam vrbem, quam praeterfluit Iberus, frustra obsidet. Soluta obsidione, cum vrbs oppugnatu difficilis esset, incolumi exercitu in Aquitaniam se recipit. Aureolus citerioris Hispaniae legatus naturae concedit. Amarozus eius ducatum occupat, mittitque oratores ad Imperatorem, eidem se dedit, et in fidem commendat.

[Note: 28] Caesar mense Nouembri conuentum sacerdotum ad Aquas Graneas indicit: de processione Spiritus sancti Ioannes monachus Hierosolymitanus Pontificibus,

patribus negotium exhibuit. Huiusce rei causa Bernardus [Note: qui ab aliis Ehrenbrechtus et Ehrenbrandus dicitur.] Vangionum episcopus, Adolardus Corbiensium monachorum pater, missi sunt Romam ad Leonem Pontif. Max. In eodem concilio de vita, et honestate sacrificulorum, quorum mores adisciplina maiorum lapsi, ad luxum, libidinemque, plusquam prophano licet, tendebant, leges latae sunt.

[Note: 29] Saraceni rursus primo vere, primum Sardiniam, deinde Corsicam, cum nullo tenerentur praesidio hae Insulae, depopulantur. Pipinus filius Augusti, perfidiam Venetorum, qui Graecis magis, quam Francis fauere dicebantur, vlturus, vrbem terra marique obsedit, ad deditionemque coegit: ducibusque et populo in fidem receptis, iureiurando a singulis futuros in potestate Francorum exacto, classem ad vastanda Dalmatiae litora misit. Paulus Graecus dux cum Constantinopolitana classe ad opem ferendam Dalmatis prouolat. Nostri cedunt, domosque se recipiunt.

[Note: 30] Inter haec ducentae Nordomannorum naues, de Cimbrica peninsula in Frisiam hostili animo feruntur: cum quibus Frisii ter pugna congressi, ter superati, inferiores abiere: victisque non solum ab hoste tributum impositum, sed talento quoque argenti a victore pacem mercari coacti sunt. Hochobochorum [Note: Hobenburg Odo.] quoque oppidum, Albi conterminum, quod Odo legatus Imperatoris, et Saxonum praesidium tenebant, captum expugnatumque est a Vilizis sociis Danorum.

[Note: 31] Carolus postquam de his cladibus certior factus, absque cunctatione vndique, quam latissime patet Imperium, copias militares euocat: ad se quamprimum properare iubet. Ipse nihil cunctatus absque mora de Aquis Graneis progreditur: Rhenum celeriter transit, ad Luppiam amnem tabernacula figit: ibique aliquot dies, veritus ne paucitas sociorum sperneretur, maiorem manum expectare statuit. Quo cum ex Galliis, Germaniis, Italia, militares cohortes, equitumque turmae prouolassent, Imperator intento infestoque exercitu, acieque instructa ad confluentes Alarae, et Albis fluminum contendit: ibi castra ponit, statuitque quamprimum cum Gotofrido confligere, ipsumque domi suae armis lacessere: omnemque belli impetum in Daniam transferre. Nec ante pacem sibi cum huiuscemodi populis, alienis a religione nostra fore censebat, quam totum eum Septentrionis tractum, omnes eiusdem cardinis nationes, Danos, Cimbros, Suionas, Fennos, Nordouicos, Gotos, Getas subegisset, atque sub imperium obsequiumque vi et armis redegisset, et coegisset. Legiones, equitatus, auxilia, commeatus, annona, pecuniae, stipendia militibus, impedimenta, tormenta, arma, machinae bellicae, cuncta denique ad tantam molem necessaria vtiliaque ad fatim comparata erant. Verum omnis conatus frustra fuit: ira coeli, pestis gravissima in iumenta, bouesque primum desaeuit. Vni monachorum praesuli vna nocte centum boues dira lues abstulit: omen haud dubie copiis nostris infaustum. Augustus ne contra stimulum calcitret, neue inuitis superis, laeuoque numine quicquam casurum in caput suum moliretur, a proposito destitit. Nam et classis Cimbrica, audito Imperatoris adventu, ex Frisia excesserat.

[Note: 32] Et Godofridus dum Halietis Anates venatur, et Aquilam a praeda auellit, a filio, cuius matrem pellice subinducta repudiarat, interficitur. Hemingus nepos ex fratre rex a Cimbris salutatur. Isque primus de nece patrui ad Imperatorem scripsit: et missis legatis pacem et foedus a Caesare supplex petiuit, et impetrauit. Duodecim vtriusque aulae purpurati ad flumen Aegyduram coeunt, foedus feriunt: vtraque pars solennibus caeremoniis ritu patrio religione iurisiurandi societatem sanciunt. Eodem anno qui fuit Christianae aerae Octingentesimus et decimus, et Rothrudis filiarum Caroli natu maxima, octauo Idus Iunii moritur: sororis fatum in paucis post diebus subsequitur Pipinus. Nam post mensem octavo Idus Iulii regnum simul cum vita amisit.

[Note: 33] Magnus compositis rebus Saxonicis, finitoque bello Cimbrico Octobri Aquas Graneas petit. Vbi diuersi exterarum gentium legati, Nicephori Constantinopolitani Imperatoris, Abulazonis Hispaniae

vlterioris siue Beticae, ac Granatae regis, eius aduentum praestolari nunciabantur. Cum vtrisque pax facta, foedusque ictum. Hispanus Henricum purpuratum a Saracenis iam pridem captum Imperatori remisit. Eius filius Abdiromanus Caesar Augustae praeficitur. Amarozus Oscae: at Nicephoro Venetiae redditae sunt. Atque cum eius Tribuno militari Arsaphio, Haedo [Note: Reichenau.] monachorum Augiae diuitis [Note: qui et Etho, ac Otho dicitur.] magister et Pontifex Basiliensis, ingenio et corpore eximio, qui iter huiuscemodi memoriae literarum commendauit, Hugo, Turonum dux nobilissimus, Aego foro Iulii oriundus, Byzantium legantur, cum ipsis Leo Siculus transfuga, et Billaerus dux Venetus, dignitate ob perfidiam motus, Constantinopolim deportantur.

[Note: 34] Sub idem tempus Imperator Nicephorus a Vulgaribus a se saepius victis, improviso noctis impetu vltra Saum in Maesia opprimitur, cum toto exercitu ad internecionem caeditur. Filius Nicephori Stauratius, saucius humerum, vix Hadrianopolim euasit: ibique Imperator a Graecis salutatur. Is iniquior nostris fuit. Populonium Tusciae vrbem dolo magis, quam vi captum diripit: quamobrem nostri legati, haud benigne, hospitaliterque accepti, sed separati, Graecis ludibrio fuere. Tandem contumeliose accepti, contumeliosiusque dimissi, cum magna rerum iactura difficultateque in Germaniam redeunt.

[Note: 35] Interea apud Graecos Michael Curoplates, cognomento Rangabes, cui Nicephorus propriam filiam in matrimonium dederat, fratrem coniugis suae Stauratium a fastigio rerum perturbat, contubernio monachorum includit: habenas orientalis Imperii cum vxore arripit: ab hocque inpaucis inde diebus Michael episcopus, Theognostus praefectus equitum legati, profecturi ad Carolum, qui Aquas Graneas habitabat, superueniunt in fines nostros.

[Note: 36] Forte fortuna Haedo, et Hugo (quorum iam paulo ante mentionem feci) apud Imperatorem nostrum versabantur, ipsique narrabant, quo pacto accepti a Graecis fuissent. Vetus dictum est, ab alio expectes, quod alteri feceris. Magnus, Graecos per longissimos maximeque deuios anfractus alpium, sursum deorsum circumduci imperat, donec annona, supellectile omni absumpta, egere inciperent.

[Note: 37] Tandem vbi penuria omnium rerum adtriti, per syluestres calles montium seducti ad Aquas Graneas perueniunt: Ne heic continuo, et recta absque ludo in conspectum Caroli admissi sunt. Siquidem cum per quatuor summorum aulae Magistratuum conciones, quae ita ex industria subornatae erant, oberrarent: et illos, quod corporis habitu, cultuque caeteris praestarent, rati esse Carolum, suo more adorare, et venerari conniterentur, verberibus ex composito, pugnisque adfecti, extrusi sunt: ridiculo ludibrio nostris fuerunt, proterve illudentibus nobilibus pueris ex Caesarea cohorte, et adclamantibus: Non est hic Caesar. Mos est proceribus nostris, adultos liberos principibus tradere, ad munia haud multum a ministeriis seruilibus abhorrentia. Hi velut seminarium praesidum, praefectorumque apud Germanos sunt. Primum itaque Graeci in vestibulo regiae magistrum Equitum in sublimi solio residentem, circumiecta ministrantium corona, offendunt. Hunc suspicati esse principem, venerabundi salutant: in humum pronum corpus ritu patrio abiiciunt: sed, vt iam dixi, non sine ignominia propelluntur. Deinde in praefectum praetorio, in basilica inter aulicos concionantem incidunt, atque Caesarem esse rati, protinus procumbunt: verum pari contumelia repulsi sunt. Inde in Archimagirum inter purpuratos, et eos qui ab epulis, et a potu Augusto erant, eminentem impingunt, ipsum itidem esse Carolum existimabant: at haud aliter heic ac ab aliis excepti erant, tractantur.

[Note: 38] Nouissime ad palatia Imperatoris, et ad militarem cohortem ferro armisque nitentem, et ad cubicularios, eorumque praefectum deuoluuntur. Hi proximi foribus aedis, inqua Magnus versabatur, ex cubabant, stabantque vt egressum principem deducerent. Graeci pauefacti insolita

rerum facie, totque contumeliis saturi, iam oculis suis non satis fidentes, ne ipsi quidem Augusto abunde fidem amplius habituri, incerti erant, quemnam pro principe ducerent. Praefecti cubiculariorum pedibus, qui excellebat caeteros habitu, ornatuque corporis, aduolunntur, ignorationem nunquam ante visi Caesaris, excusant. Is eos manu alleuat, benigneque compellat: hic in praetorio Augustum esse docet, vt quam primum admittantur suam operam pollicetur. Magnus omnium rerum conscius, Graecis obuiam proceres, qui illos honorifice ad se deducant, ire iubet.

[Note: 39] Stabat Augustus Imperatorio cultu iuxta fenestram, innixus Haedoni, Hugonique. Dextra laeuaque Ludouicus rex Aquitaniae, Carolus filius rex Germaniae, et Galliae designatus: et Bernardus filius Pipini, rex Italiae. Item Caesareae puellae, reginae, filiae et neptes Caesaris proxime adstabant. Pone hosce ingens ducum, Dynastarum, Pontificum, praesulum, et purpuratorum turba constiterat. Quisque pro sorte sua, vt captus est Germanorum, cultus vestibus, auro, purpura, armis, gemmis fulgebat. Graeci insolita rerum facie, subito terrore perculsi, maxime quod Hedoni, et Hugoni, quos ipsi ita contumeliis adfecerant, praecipuus honor haberetur, velut amentes, et attoniti, non oculos tollere, non hiscere ausi, linquente animo in pauimentum incumbunt.

[Note: 40] Carolus eosdem alleuari iubet, comiter excipit, benigne adpellat. Ipsique paulatim recipientes spiritum, ac vocem, cum iam dicturi viderentur, rursus Haedonem et Hugonem a se ita spretos, in tanto honore esse conspicati conscientia delicti, et periculi magnitudine corpora humi sternunt. Nec prius surgere ausi, quam Imperator persancte, per supremam coeli maiestatem deierat, se peccato et errori ignoscere, veniam praeteritorum dare, ipsos impune absque omni maleficio incolumes abituros. Ita accepta fide, vbi animum resumpsere, legatione more gentis defunguntur. Augusto genua ponunt, osculo mentoque humum contingunt: Carolum orbis terrarum rectorem (vt est gens adulandi prudentissima) mundique dominum, sua lingua salutant. Ipsi liberisque eius bene precati, omnia fausta, cuncta prospera ominantur.

[Note: 41] Pax inde, quae cum Nicephoro conuenerat, et cum Michaele confirmatur, legesque pacti in libellum rediguntur: Qui Romae in templo D. Petri a Leone Pontifice, Senatu, populoque Romano, hisce Graecorum legatis domum repetentibus, traditur. Atque ipsi Constantinopolim reuersi, de caetero in Germaniam non venere.

[Note: 42] At Magnus, vt solenne Francis fuit, conuentum Imperii, ad Aquas Graneas celebrat. Eo soluto, in tres mundi cardines tres exercitus mittit. Ipse interea ad classem contemplandam, quam superiore anno instrui imperarat, petit Bononiam, Flandrorum in ora Oceani Germanici, Belgicique sitam. In eius vrbis litore turrim instaurat, cuius vsus nocturno nautarum cursu ignes ostendere, ad praenuncianda vada, portusque introitum. Ipse ignem incendit primus in vertice turris, quam Pharon nuncupant, a Pharo insula Agypti, ad posita hostiis Nili: in qua Ptolomaeus secundus cognomento Philadelphus, rex Aegypti, huiuscemodi turrim maximam super quatuor vitreos cancros extruxit, nauigantibus noctu lumen exhibentem: haec inter spectacula mundi recensentur. Caeterum Pharos insula tempore Plinii Alexandriae ponte iuncta fuit, quae olim, Homeri nimirum aetate, (quod mirari subit) noctis, dieique velifico nauigii cursu, a continente aberat.

[Note: 43] Sub idem, vt dixi, tempus ad Septentrionem, Linones, Vilizi, Valatabli, Sclaui, atque Venedi, sinus Codani accolae trans Albim, qui ad Danos desciuerant, rursus in ditionem redacti sunt. Hochobochorum castrum superiore anno ab his excisum, refectum est. Idem impetus fortunae ab occidente Britannos cisinarinos, noua molientes domuit, in Officio viretinuit.

[Note: 44] Orientali Boiariae limiti saeuior procella impendebat. Michael Constantinopolitanus Imperator infra Sauum in Maesia, cum Vulgaribus male pugnauit. Victus ab hostibus, et castris exutus. Ob res infeliciter gestas animo fractus, monasterio se abdidit. Leonti Pardi Patricii filio, Orientis Imperium concedit. Victores Vulgares, a nobis duntaxat Sauo flumine separati, Boiariae metum incutiunt. Nam in

Boiorum regno reliquiae Auarorum, et Venedi Histro contermini, ciuili discordia laborabant: videbanturque fenestram irrumpendi in Boiariam Vulgaribus aperire. Missi sunt ab Imperatore Carolus filius, et duces cum copiis, qui cognitis rebus dissentientes ad concordiam reuocarunt, controuersias, lites diremerunt, atque hi cuncta strenue transegerunt. Canizaucus Auarorum regulus, et Thuduno Hunnorum rector, cum proceribus Sclauorum Venedorumque iussi ad Aquas Graneas se conferunt. Vbi et Ancouinus et Hebbio, Hemingi regis Nordomannorum legati, cum muneribus aduentum praestolabantur Augusti. Qui, posteaquam ei id renunciatum est, Bononia relicta, Scaldim fluuium, quem etiam Plinius Germaniae tribuit, Gandavosque petit. Vbi classiariae naues parabantur, materiaque caedebatur. Medio deinde Nouembri ad Aquas Graneas se recipit: legationes audit et absoluit. Carolus filiorum Magni natu maximus vita in Boiaria defungitur, pridie Nonas decembris, anno ab orbe seruato octingentesimo atque vndecimo.

[Note: 45] Anno deinceps proximo ab Aquilone bellorum turbo intonuit. Hemingus Danorum rector absque liberis mortem obiit: mox duo de principatu disceptare incipiunt. Complacuit primum regnum diuidi: sed cum inter eos de regni partitione non conueniret, scinditur studia in contraria populus Cimbrorum. Pars Gotofridi superioris nepotem Segifridum, pars Anylonem nepotem itidem Heroldi regis sectantur. Ambo reges comparatis copiis armis decernunt: ac eo praelio vterque regum periit. Caeterum Anylonis pars superior fuit: hique aduersarios virium metu ad se trahunt. Victi coacti sunt arbitrium victoris sequi, communi suffragio Reginofridum et Heroldum fratres Anylonis reges creant. Cecidisse eo certamine super noningentos et quadraginta decem millia hominum proditum est literis.

[Note: 46] Noui reges Oratores ad Imperatorem pacem petitum legent: Hemingum fratrem obsidem dant vltro. At Imperator Hemingum fratribus remittit, sexdecim proceres Francorum in peninsulam Cimbricam, foedus iureiurando solenni confirmatum proficisci iubet. Reges tum aberant in vltimo Septentrione, qua Britanniam et Occidentem spectat, vbi nunc Nordouici bellum gerebant. Hisce gentibus perdomitis, ad legatos Imperatoris concedunt: In confinio Saxoniae Cimbrorumque vtrinque sexdecim purpurati, singulis, praeeunte scripto foeciali, patreque patrato, iurant, inter se pacem seruaturos: eosdem pro amicis, ac hostibus habituros. Ita sacramento religionis, caeremonia vtriusque nationis, foedus sancitum est, amicitia, societasque inita.

[Note: 47] Haec vbi fiunt, Godofridi regis filii, et plerique Danorum, qui pulsi patrio solo profugi apud Suionas iampridem exulabant, contracto coniuratorum vndique haud contemnendo numero, multisque ad eos ex Cimbrica peninsula, quam Dannomarchiam dicimus, prouolantibus, cum iam speciem iusti exercitus haberent, aleam belli tentare, congredi praelio, et acie cum Reginofrido et Heroldo certare statuunt. Reges quoque, absque cunctatione armati obuiam procedunt, facultatem pugnandi faciunt. Sed illi sine magno labore victi a regibus natali solo, penatibus, foco, aris exciderunt.

[Note: 48] Interea dum haec ad Sinum Codanum in extremo Germaniae Magnae angulo geruntur, ad mare Tyrrhenum in Australi Italiae ora, cuncta tumultu, luctuque complentur. Saraceni, Maurique ex Attica et Hispania cum compluribus nauibus soluunt, ad deuastandam Italiam nauigant. Imperator cum valida manu ad defendendam Italiam, Bernardum ex filio Pipino nepotem, item Vallonem Bernardi patruelis sui filium, quam celerrime contendere praecipit. At Saraceni pars Corsicam, pars Sardiniam insulas inuadunt. Sardi fortiter se, suaque tutati sunt: hostes pene ad internecionem deleuerunt. Corsica ab altero Saracenorum exercitu, foede crudeliterque deuastata est: ingens praeda capta, magnus captiuorum numerus abductus est. Sed haud prospere haec victoria Saracenis cessit. Nam redire domos conantes, Irmingerion Balearicarum insularum praefectus, ex improuiso et insidiis adgreditur, ac circumuenit: partem nauium submergit, praedam excutit, octo naueis

[Note: 49] Caeteri Saraceni hancce cladem vlcisci, ignominiam abolere meditantur: Nicaeam Galliae Narbonensis, centum cellas Tusciae, vrbes dolo captas diripiunt, incendunt. Inde victores in Sardiniam adpellunt: sed a nostris victi, pulsique multis amissis turpiter domos repetunt.

[Note: 50] Vulgarum rex successu rerum impotens animi, prosperitateque bellica inflatior, quod Imperatores Orientales saepius deuicerat, Nicephorum occiderat, Michaclem castris exutum de Maesia exegerat: infesto intentoque exercitu ad Constantinopolim regiam Orientis contendit: ante portam vrbis castra locat. Et cum moenibus incautius obequitat, Imperator Graecorum Leon Pardi filius, eruptione facta, ipsum grauiter sauciat, in fugamque vertit: et retro domum ferre pedem in Maesias compellit. Ad hunc Leontem Byzantium missi sunt ab Imperatore nostro, ex more et longinqua consuetudine, Oratores. Huiusce legationis fuere principes, Amalarius archiflamen Treuerorum, qui Itinerarium conscripsit; et Petrus collegii monachorum Nonantulensium magister.

[Note: 51] Bella, quae Magnus per diuersas orbis partes per septem et quadraginta annos (tot enim imperauit) continenter gessit, paucis, et breui, impareque ingenio, (fateor ingenue) exposui. Quis enim ad alia festinans, et tantulo spacio sibi ad vires colligendas concesso, tanto oneri non succumbat? Homerum ista postulant: Qui si reuiuisceret, atque ab inferis rediret, huicque ponderi manum admoueret, ludum, iocumque prae hocce fuisse diceret vnum bellum Graecorum, qui circa vnam vrbem decem continuos annoshaesere. Et licet eosvictores faciat vatum antiquissimus, tamen si quis gentis dissensiones, altercationes, parricidia, homicidia, damna, caedes, exilia, naufragia conferat cum vnius vrbis direptione, similior sit victo, qui vicerit. Carolus regno Francorum, quod a patre accepit, tantundem, et longe plura addidit. Francorum, Germanorumque maiestas sub eo in summo stetit. Salam, Ligerim, Anassum amnes Alpes maritimas, litoreas, Cottias, Iulias, Rhaetias, Graias, Peninas, Noricas, extrema Imperii Francorum, media fecit. Antea sub ditione Franca erant Celtae, Narbonensis Gallia, Belgae, Germaniae, quae sunt in Gallia Celtica, et Belgica Sueui, Boii, Franci, Turogi, Frisii, Bathaui: subegit inuictus armis Carolus vi Franciam, atque Germaniam transtulit. Hinc Aquitaniam, Longodocos, Vasconas, tractum omnem Pyrenei montis: Nauarros, citeriorem Hispaniam, vsque ad flumen Iberum: illinc Italiam, regnum Longobardorum, cum terrarum Dea gentiumque Roma, Histros, Carnos, Liburniam, Venedorum Marchiam, Dalmatiam, Sclauoniam, Noricum inferius, Pannonias, Hunniam, Auariam, Daciam, Saxoniam, Venedorum atque Sclauorum nationes ferocissimas, et valentissimas: Sorabes, Maesos, Boiemos, Zechos, Morauos, Lusatios, Silesios, Bolios, Abroditas, Mechelburgenses, Vilizos, Velatabos, Hammelburgenses, Brandenburgenses, Pomeranos, Boruscos: atque hae gentes nunc intima Germaniae Magnae a Sala, et Albi, atque sinu Codano, vsque Vistulam, et Danubium incolunt: opulentissima ibi regna possident, quae loca quondam Sueui tenuere: Imperio Francorum isthaec omnia Magnus adiecit. Tantum vnius hominis virtus, felicitasque valuit.

CAPVT VIII. De Caroli amicitia cum exteris administratione regni et familiae, vt et moribus, dotibus animi et corporis ac morte.

2. Amicitiam Caroli Reges totius mundi ambiuerunt, se clientes suos nuncuparunt, dona miserunt.

3. Carolus in disciplina militari vbique virtutis spectator. Exempla duo fortitudinis praemio affectae.

5. Forma iuramenti militaris. Poena militum foederatos damno afficientium, castraque deserentium.

6. Census militaris (Koenigsteur, Fahnlehn) quantitas, eius nomina, ab omnibus, etiam Clericis secundum facultates cuiusuis exacti. Quaenam census nomine praestanda fuerint.

7. Rei militaris hodiernae misera conditio Clero et Principibus imperii opes possidentibus, et nobilibus munia in cives et agricolas relegantibus, disciplinaque militari plane corruente.

9. Carolus legem Salicam auget, in Gallia Parlamenta ordinat, vt et in Germania. Eius de administranda iustitia cura. Praesidi et assessoribus iustitiariis ordinata sustentatio.

10. Aliae Caroli Leges circa portoria, duella et ebrietatem. Cura circa religionem Christianam quoad conuersionem, nundinas Eucharistiam a Laicis ter in anno sumendam, festorum ordinationem.

11. Reformatio monachorum. Mendici vetiti. Pars redituum Ecclesiasticorum pro egenis ordinatur.

13. Carolus nemini plura beneficia simul concedit, et quare. Episcopi quomodo et qui ab ipso constituti. Eius de his functionibus concedendis responsio.

14. Carolus Episcopum Moguntinum ob auaritiam et superbiam obiurgitat, quosdam sacerdotio priuat.

15. Publica aedificia Caroli. Eius cura circa pontes et vias publicas. Via ab Agrippinensi Colonia Lutetiam tenus.

16. Classium et portuum ad tutelam imperio extructio. Mauri, Saraceni et Nordomanni ad ensem metiti.

18. Gisalae sorori et matri honor habitus. Matris monumentum Lutetiae Parisiorum.

19. Liberorum educatio. Filias, quamuis ob impudicitiam male audiebant, cur nubere non permiserit.

20. Carolus cum Pontifice Romano amicitias colit. Eius hospitalitas, munificentia in pauperes. Quare amicitiam Regum Asiae et Africae ambierit

22. Tempore quadragesimali, in quo non prius quam hora tertia pomeridiana prandere permissum erat, cur horam anteuertit. Episcopus eum ideo reprehendens re ipsa de consuetudinis causa edocetur. Cur tempore quadragesimali Vespertinum sacrum missae coniungitur.

30. Venationibus et balneis delectatur, nandique peritissimus, cur Aquisgram Regiam extruxerit.

33. Mensium et ventorum nomina Germanica, ante ignota, inuenit, Grammaticam Teutonicam scripsit, carmina in Hesoum laudes compegit.

34. Ad literarum studia instauranda vndique viros eruditos acciuit, Ticini et Parisiis Academias erexit.

35. Astudiosis profectuum periculum poscit, diligentibusque praemia pollicetur, negligentes redar guit.

37. Pietatis cultor liturgiam ordinat per VVarnefridum, Graecos modulos inducit. Concilia.

38. Ostenta mortem eius antecedentia superstitiosiora. Carolus mortem praesentiens, Ludouicum Imperatorem nominat. Aquisgranum regni Francici caput. Carolus anno 814. febri moritur.

40. Testamento mobilia ipsius quomodo inter liberos, famulitium et pauperes diuisa.

41. Aurea mensa et tres argenteae venditae, pecuniaque exinde redacta cum thesauro Regio inter pauperes per XXI. Episcopos distributa.

[Note: 1] REferam nunc, qualis fuefit erga exterarum gentium reges, et in disciplina militari, ac in rerum humanarum, diuinarumque administratione. Deinde interiorem, ac familiarem eius vitam: quibus moribus, atque fortuna domi inter suos egerit, paucissimis indicabo. Ex quibus existimari licebit, longe alios mores, aliam vitam, alia instituta, in prophanis, et sacris, maioribus nostris fuisse. Ad quae si quis nostrum seculum reuocare contenderit, nihilo profecto plus agat, quam si det operam, vt cum ratione insaniat. Extrema dementia est, cum in veteratis moribus pugnando, nihil aliud quam odium sui quaerere. Vulgatum apud Germanos prouerbium est, Canem vetulum esse indocilem. Hieronymus quidem se nequaquam deterreri adseuerat, quo minus vera discat, atque doceat: et sibiac suis canat: Quamuis totus mundus errorum varietate sit repletus.

[Note: 2] Caroli (inde enim digressus sum) amicitiam exterarum gentium, orbisque terrarum maximi quique reges, missis oratoribus, atque donis, vltro ambierunt. Extant epistolae regum Britanniae, Angliorum, Scotorumque: et vlterioris Hispaniae. In his Carolum patronum nuncupant, se eius clientes profitentur. Persarum, Aegypti, Africae opulentissimi rectores peculiares, et preciosissimas suarum regionum miserunt opes. Persa vectigalia, fructusque omnes Palaestinae reddidit. Imperatores Romani Constantinus Capronymos, Leon quartus filius eius, et nepos Constantinus quintus: pontifex, Senatus, Populusque Romanus, morum, legumque regimen aeque perpetuum detulerunt. Constantinopolitani principes Irena Augusta, Nicephorus, Michacl, Leon Armenius Pardi filius, precibus, crebrisque efflagitationibus foedus impetrarunt.

[Note: 3] Disciplinam militarem seuerius exercuit: militibus, qui gnauiter fecerant, praemia constituit: negligentes ignominia notauit: vbique virtutis spectaror extitit. In Saxonico bello cum duo gregarii milites, facta restudine munitissimae vrbis aggeres dissipassent, ac portas effregissent, ambos ad se vocatos pro concione laudauit, et ipus praefecturam inter Rhenum alpesque dedit In eodem itidem bello duos Tyrones, licet vulgo conceptos, fortiter in medio hostium agmine depugnantes, inter cubicularios, stipatoresque suos esse iussit.

[Note: 4] Item duorum regulorum filli adolescentes iussi ante praetorium noctu excubare, quod largius aequo vino indulserant, somno graui opprimuntur. Carolus, vt eius mos erat, euigilat, noctu cum paucis clam castra circuit, explorat, num omnia rite fiant: vbi somno praepeditos offendit, praeterit quidem, ad tabernaculum redit. Postridie tamen concilio vocato, sciscitatur quidnam is commeruerunt, qui principem et caput Francorum hostium manibus prodiderit, atque exposuerit. Illi primi sententiam rogati suo se ense iugulant: huiuscemodi hominem capitali poena condemnant. Carolus ilios grauiter increpiros, ignominiaque notatos, exauthorat, caetera incolumes dimittit.

[Note: 5] Milites datis nominibus sacramento adacti in eius verba iurarunt, se illi secundum deum deuotissimos fore: nec mortem pro eiusdem, atque Reip. salute recusaturos. Vetuit ne quicquam amicorum, praeter herbam, ligna, aquam, a militibus inter proficiscendum adtingeretur: neue alius alium ad bibendum prouocaret, aut cogerer, ebrium in exercitude caerero aquam potare compulit. Capitali animadversio-ne eos puniuit, qui absque missione castra atque militiam deseruissent. Militiam, sacramentumque detrectantes, praediis, villis, agris, donis militaribus priuavit, ec in alios contulit.

[Note: 6] Censum, Chunigosteuram, et Vanolehen vocant, quinque denarios modius frumenti

quotannis pensitat. Is qui militiam detrectabat, morbo aut senectute aes illud mulcticium, militareque pendebat. Nam munia bellica, censumque quam accuratissime exegit, quem Germanicis vocabulis, Herischuldam, ipse et Heribannum ab exercitu, vulgus Raisogeltum, ab expeditione nuncupat. Et vt salubrem magis, quam ambitiosum principem scires, ne templis quidem munia bellica, aes militare, vtpote neruos, sine quibus Respubl. nequaquam salua esse possit, condonauit. Ea tempestate sacerdotes paucis, victu, vestitu leui, parabili, ac parco, ad naturae desideria implenda contenti fuerunt, decimis victitarunt: de quibus nemini quicquam contribuerunt. Magnus, non solum praedia stipendiara, agros, prata, vineas, villas, molas, laterarias, calcarias, et huiusmodi reditus, vectigaliaque: item iumenta, pecudes, mancipia, verum et propriam supellectilem praefectorum, praesidum, pontificum, foeminarum sacratarum, et virorum descriptam habuit. Iuxta multitudinem iugerum, agrorum, opum, certus numerus militum, auri, argenti, iumentorum, boum, pecudum, rhedarum, vehiculorum, annonae, vestimentorum, paludamentorum, armorum, cataphractarum, galearum, gladiorum, scutorum, hastarum, arcuum, sagittarum, pharetrarum: it. ferramentorum (quae sunt palae, bidentes, ligones, rastra, cophini, dolabrae, secures, asciae, serrae) indictus, et definitus est.

[Note: 7] At nunc misera est conditio imperitantium, qui expertes omnium vectigalium, vniuersorum exortes tributorum sunt. Cunctis opibus imperii, praediisque regiis, episcopi, duces, tetrarchae, dynastae incubant. Hivbi iniuria a quopiam adfecti fuerint, continuo officium Caesaris, etiam illius periculo, implorant: ipsi interim nec Reipubl. nec Imperatori, etiamsi hisce procella ingruerit, quicquam penitus, nisi grandi pecunia redempti praestant. Eodem pacto cum ducibus fit, et agitur. Comites eorum, equites, monachi, mystae, quamuis beneficia populi, et regulorum occupent, ipsi tamen huiusmodi munia a se in principem, et egenos agricolas, et ciues (quibus nihil emolumenti, ne obolus quidem, aut e fisco, aerarioue (accedit) relegant. Equites, quibus fiscus, et aeraria seruiunt, nisi auro oppignerati, non parent. Ita regna, regiones, vrbes, pagi, oppida, principes caeteri omnes ad egestatem rediguntur: paucorum potentia, diuitiaeque in immensum subito crescunt. Hisce moribus complura, quae maiores sanguine suo, et multo sudore peperere, perdidimus, haud dubie et reliqua, quae adhuc possidere videmur, nisi resipiscamus, amissuri. Nullus delectus Tyronum est, nulla praemia veteranorum: vltro milltiam, non sacramento rogati, religioneque adacti, leuissimus quisque, ac strenuus porator sectari solet: nec de conditione, moribusue aliqua quaestio.

[Note: 8] Sunt autem nostro aeuo militum Germaniae, quorum opera potissimum in bello Europei vtuntur principes, tria genera. Primos a Boiemia natali solo. Boiemos adpellamus. Hi clypeos, tormenta, siue bombardas, gladios maximos, quos Sarissas vocamus, ferunt. Laboriosissimi suntin castris, vallis, fossis, munimentis excitandis: in obsidionibus perferendis commendantur plurimum. Secundum genus collecticia manus est, ex omnibusTeutonum regionibus. Ipsi patria lingua sese Landoknechtos, hoc est, patriae ministros nuncupant. In conflictu, vrbium oppugnatione praestant. Tertium genus a pago, Suitones nominantur: ipsi se Eidgenossen Alemannica lingua, quasitu dicas, foederatos dicunt. Liberti sunt, et immunes omnis Imperii. Basilea a Maximiliano Caesare, mea memoria, ad hos defecit. Supra quam ea loca, quae olim Heluetii incoluerunt, non solum tenent, sed etiam implent. Ex altera parte Rheni coniunguntur eis Rhaetorum populi, supra Comum, qui propriis vocabulis sunt Volturreni, Engadini, Graopundi, Curiones: atque inter hos, et medios internecinum odium est: licet eiusdem linguae sint, eisdem armis, Amazonia securi, hastis longioribus, pugione, et bombardis vtuntur. Nequaquam simul stipendia factitare solent: diuersos fere duces comitantur, partesque contrarias sequuntur. Suitones quidem superbiae nobilitatis aduersi, modestia, concordia, victus parsimonia, disciplina praeferuntur. Verum vulgo male audiunt, castiganturque, quod omnia auro posthabeant: nihil praeter pecuniam spectent, vt apud quos omnia venalia sint. Sed his omissis, ad Carolum redeo.

[Note: 9] Qui vetustissimae Francorum legi Salicae capita quaedam addidit, quasdam ex integro sanxit: vt de moneta, mensura, ponderibus, quae per totum Romanum Imperium ad aequalitatem redegit. Item Galliam inquinos conuentus diuisit, Viennensem, Lugdunensem, Senonensem, Rhotomagensem, Rhemensem. His caetera oppida contributa. Vnumquodque ius in finitimo sibi conuentu petere iussum. Apud Germanos, quos Caesar vocat Cisrhenanos, qui in Gallia Belgica, Cesticaque habitant, iuridici conventus instituti sunt, Vesontinus, Mogontinus, Treuerensis, Agrippinensis, Cameracensis. Sanxit Magnus, vt in primaria cuiusque regionis vrbe, quam Metropolim Graeca voce dicunt, pontifex et praetor ter quotannis, Aprili, Octobri, Ianuario ius dicerent, responsa redderent: et primum pauperes, viduas, pupillos, dato his prudentissimo patrono, diligentissime audirent, inimicos reconciliarent. Vetuit insuper Magnus, ne illi lites in diem differrent, neue calumniis locum facerent. Opulentos quidem, ac locupletes, pontifices, praefectos, si qui in concordiam redire nolent, ad se haud alio delegarent. Sumptuarium decretum huius cemodi iuri dicundo intentis promulgauit: quotidie pontifici quadraginta panes, gallinastras tres porcellum vnum, oua quindecim: de potu modios tres, de auena caballis modios tres. Praetori panes triginta, modios duos, caetera tantundem statuit.

[Note: 10] De portoriis, singularique certamine complura sanxit, quae, quod nunc ludibrio sunt, corruptis nostris moribus, prudens praetorio: illa iam vetera, sed optimi moris, quae nunc exoluerunt, vtinam possent obtineri, referam. Ebrietatem inhibuit, neue alius alii propinaret. Sine discrimine vniuersos ad Euangelica oracula, ad placita Christi Domini, deique nostri sectahda coegit. Nundinas diebus festis ademit. Edixit quoque prophanum plusquam ter in anno de sacrosancto conuiuio, quod Eucharistiam nuncupamus vesci non placere. Festos, et solennes, statosque dies Christo seruatori nostro dicaros, nimirum natalem eius, Calendas Ianuarias, quando more Iudaeorum circumsectus est, Epiphaniorum sacrificium, ante octaumn Iduum eiusdem Mensis solenne, et lustrationis quarto Idus Februarii: annales vero ferias, quibus idem Christus reuixit, mortem atque inferos superauit, ac hisce triumphatis, coelos conscendit: et deinde in legatos suos spiritus aethereus illapsus est, tantum celebrandas esse sciuit. Praeterea sacros, religiososque dies in aestate. D. Ioanni Baptistae, diuis Petro et Paulo. In hyeme diuo Martino (cuius sacra secum ferre consueuere reges Franci) Andreae, Stephano, Ioanni Euangelistae, et infantibus ab Herode contrucidatis adiecit.

[Note: 11] Praecepit etiam vt monachi, sacerdotes literis operam sedulo darent, emendate et recte scriberent. In omnibus contuberniis monachorum, episcoporum aedibus pueros docerent. Mendicis palantibus vetuit quicquam tribui, suos quamque regionem inopes alere: sanos, validos labore victum quaeritare, ac desiderio sufficere manus iussit. Idcirco opes ecclesiasticas in locupletioribus templis in tres diuisit partes, tuas egenis, tertiam sacerdotibus attribuit. In aedibus augustioribus donaria aequa lance inter egenos, et sacerdotes bipartitus est. Autor et aliarum legmn fuit, in quibus cauit: Ne temere, et passim sacrificiis interdiceretur: neue cadauera in fanis humarentur, neu sacerdotes auaritiae, Venerique dediti essent: vt Pontifices officio publice in templo docendi plebem fungerentur: vt sacerdotes auariciam, gulam, cauponas, negocia prophana, familiaritatem mulierum euitarent, aut sacerdotio cederent, aut tribu mouerentur.

[Note: 12] Vt fures, homicidae, et huiusmodi crimina committentes, si ad asylum, templumue fuga elapsi forent, repeterentur, atque vi eriperentur. Quod si quis monachorum pontifexue praefectusue illos reddere recusaret, satisdaret damni infecti, compensandique praestaret, promitteret: si illorum quispiam aufugisset, id non sua opera esse factum, iuraret. Ius assidue summa diligentia dixit, nonnunquam mane, dum indueretur, tanta temporis iactura apud eum erat.

[Note: 13] Nulli plures Ducatus, praefecturasque, aut sacerdotia concessit, dictitans, sibi et alios demerendos, beneficiisque oppignerandos esse. In episcoporum senatum haud temere quempiam adlegit:

eruditionem, atque bonitatem in cooptandis illis potissimum spectauit. Neminem nisi antea sibi probatum, et cognitum creauit Nam eum ordinem ad pristinum modum et splendorem a D. Paulo praescriptum reduxit. Curiose cauit, ne quis auarus, aut ambitiosus, Iuxuue perditus, vnquam pontificalem apicem adipisceretur, Hyldegardae reginae petenti pro sacrificulo suo, idem proceribus aulae rogantibus, respondit: Idoneo, et si pauperi iam destinaui: Imperatorem mentiri, aut falli non decet, vt obtrudat superis, cuius vitam, mores, ingenium ignoret: et tantone oneri parsit, compertum non habeat.

[Note: 14] Episcopum Mogontinum, quod lituum aureum, distinctum gemmis, instar Caesarei sceptri vsurpasset, seuerissima coercuit oratione: eidem auariciam, et superbiam pro concione propalam exprobrauit: indignabundus, et clamitans: En, ait, pastores nostros, crucem Christi professos, qui spreta cura et pascendarum ouium solicitudine, ostentatione, opibus, luxu, Imperatorem quemuis opulentissimum lacessant. Quendam pridie feriarum D. Martini delignatum episcopum, quod is auctus tanta dignitate, amicis coenam exhibens, et vti fit, mero sese nimium onerans, somno deinde oppressus, noctu diuinis rebus non interfuisset, rursus sacerdotio mouit: intoler abilem, negligentissimumque fore ratus, qui primo die sibi non temperaret, vt sui compos deum ad iracundiam non prouocaret. Itern alium laetiorem ob pontificatum donatum atque gestientem, et ab humo in equum absque scamno, siue subpedaneo, vno impetu subsilientem, reuocauit, Vales, inquit, vt video viribus, et eques haud malus es: tua opera in bellis, vbi tua virtus enitescat, indigeo: proinde ignobili et imbecillo oues et gregem pecudum relinque.

[Note: 15] Publica opera plurima fecit. Ex quibus praecipuum est templum Deiparae Virginis, adhuc toti Europae venerabile ad Aquas Graneas, ex aduerso Palatinae domus: cui et porticus, et procerum aedes ita circumiectae extructae fuerant, vt vndique paterent ex praetorio prospectanti. Columnae marmoreae Roma, Rauennaque deuectae. Tanto monachus Sueuorum: Diui Galli consecraneus, tintinabula fudit. Aedes sacras vetustate collapsas, aut alio quouis modo absumptas, reficere Pontifices, et patres finitimos praecepit: et vt maturius quaeque perficerentur, praetores praefecit. Veteres pontes, naues, portus, vias, et huiusmodi minora monumenta praetoribus suis reficiunda distribuit: maiora et noua, communi omnium episcoporum, monachorum, equitum impensa construxit. Neminem qui beneficia fisci, aerarii, populiue possideret, immunitate donauit-Moguntiaci Rhenum ponte iunxit: cuius longitudo erat quingentorum passuum: tanta ibi est latitudo amnis. Decem annis per vlces opera Europae extructus est, perpetuus fore visus. Anno antequam decederet, de coelo tactus, tribus horis conflagrauit: adeo vt ne vestigium quidem relinqueretur: pro ligneo lapideum restituturus, prius ex hac vita migravit. Excitauit a fun damento duas regias: vnam haud procul Mogontiaco apud Ingelhaim, alteram Neomagi, vrbs est inferioris Germaniae. Viam quoque ab Agrippinensi Colonia, Parisiorum Luteciam tenus munisse, atque stratuisse, vulgo refertur.

[Note: 16] Ad tutelam Germaniae, Galliae, Italiae classes reparauit, binas instruxit, aduersus Nordomannos, et Saracenos. Naues iuxta flumina, quae ex Germania, atque Gallia, Italia in Oceanum, mareque Tyrrhenum defluunt, fabricauit. In omnibus portubus, et hostiis fluminum, qui nauium patientes erant, statiua, classiariosque habuit: tutasque Germanias, Italiam, Gallias, quantum praeuideri humana ratione potuit, etiam in posterum praestitit. Nordomanni, qui nunc Dani, a veteribus Cimbri dicti, assiduis incursationibus Gallicum litus infestum reddebant. Saraceni, siue Mauri Italiae, Galliaeque crebro imminebant. Carolus captiuos horum pueros, atque infantes ad ensem metiri solebat, quicunque excessisset ensem, capite obtruncabatur. Ideo nullum graue detrimentum, neque Italiae a Mauris, neque Germaniae et Galliae a Nordomannis adiunctum est. Duntaxat Centumcellae, Ethruriae oppidum, ac Nicea Galliae Narbonensis ciuitas a Saracenis proditione capta, atque vastata. Et in Frisia quasdam

[Note: 17] Quatuor habuit vxores. Adolescenti mater eius Bertha, Irinogardam filiam Desiderii regis Italiae collocauit: verum cum ea diuortium fecit. Deinde Hildegardim Sueuam in matrimonium accepit, ex qua tulit tres mares, Carolum, Pipinum, et Ludouicum: totidemque filias Rotdrudim, Bertham, Gisalam. Defuncta Hildegarde, Fastradam Franconum genere procreatam duxit. Ea duas filias peperit, Hildrudim, et Rothaidem. Post mortem Fastradae Luitgardim Alemannam connubio sibi iungit, ex qua nihil liberorum tulit. Habuit et plurimos liberos ex concubinis. Nam Gersuinda de Saxonum progenie oriunda Adeldrudim, Reginopyrga, [Note: Reginopyrga, quae Regina ab Eginharto dicitur.] Drogonem, et Hugonem. Adeluida Theodericum progenuit.

[Note: 18] Gisalae sorori, matrique praecipua officia praestitit: maximos honores tribuit. Matrem in Coenobio D. Dionysii, ad sextuma Lutecia Parisiorum lapidem, apud Pipinum patrem condidit. Eorum monumenta inspexi, dum in vrbe Parisiorum Philosophiae ante annos duodeuiginti operam dedi.

[Note: 19] Maxima cura liberos educauit, nunquam domi sine ipsis coenauit: nunquam iter fecit, quin filii adequitarent: filiae vehiculo extremo agmine claudente, subsequerentur. Ipsos liberalibus studiis, quibus ipse operam dabat, institui iussit. Mares simul ac per aetatem licuit, more Germanorum equis, armis, venationibus exercuit: foeminas vero etiam lanificio, colo fusoque, ne ocio torperent, adsuefecit. Atque hae cum admodum pulchrae essent, nullam earum nuptum dedit vsque ad mortem, caussabatur se earum consuetudine carere non posse. Inhacque re fortuna eum destituit. Nam filiae probro impudicitiae notatae, male audierunt: sed ea siue crimina, siue maledicta patienter tulit, dissimulauitque. Duos filios Carolum Pipinum, vnam duntaxat filiam Rotdrudim amisit. Filium Pipinum gibbosum ex concubina, cuius nomen non traditur, supra commemorauimus. Pipini liberos, vt suos educauit. Bernardo paternum Italiae regnum concessit. Adelhaidem, Atalam, Gundradam, Bertaidem, Thedradam [Note: Sic Eginhartus filias Pipini nominat.] inter filias enutriuit.

[Note: 20] Amicitias Romanorum Pontificum, et adfinium constantissime retinuit: peregrinos, et hospites humanissime (qui vetus est Germanorummos, sicut inter illustres annalium authores constat) excepit Multa in eos beneficia effusius contulit. Eorum multitudo non solum aulam, verum totum Francorum quoque regnum praegrauare videbatur. At Carolus fisci detrimentum, fama genuinae hospitalitatis, benignitatisque gloria compensabat. In pauperes et egenos munificentissimus fuit: in Syriam, Aegyptum, Africam, et vbicunque Christiabos in egestate, et inopia viuere accepit, pecuniae ingentem numerum misit. Asiae, et Africae regum societatem ambiuit, vd inde Christiani, qui illis parerent, quic quam emolumenti nanciscerentur.

[Note: 21] Cibi, potusque parcissimus erat: in potu tamen temperantior, vt qui ebrietatem in quolibet, infimae etiam conditio-nishomine, nedum Suis, velut mali ominis abhorreret: lege data eam prohibuit. Coena quotidiana quaternis duntaxat ferculis, praeter assam: qua maxime delectabatur, et quam venatores verubus inferre solebant, constabat. In coena non amplius ter fere neque temere interdiu bibit. Aestate pro potione sumebat aliquid pomorum, et semel duntaxat bibit. Conuiuabatur rarissime, et hoc celeberrimis tantum diebus festis, magno conuiuarum numero. Inter comedendum legebantur ei historiae, et antiquorum regum gesta.

[Note: 22] In Quadragesima ob ministeria octaua coenabat: quum hora nona demum prandere consuetudo esset, post rem diuinam vesperi factam: Quod et Prudentius hisce carminibus doce:

Nona submissum rotat hora solem,
Partibus vix dum tribus euolutis,
Quarta deuexo superest in axe Portio lucis,

Episcopum qui gulae causa anteuerti horam calumniabatur, ieiunium servare praecipit, nec quicquam vel gustare permittit, donec ipse, hinc duces, dynastae, ministeria cuncta deinceps comedissent: ita episcopus demum post multum noctis fame tabefactus coenitare permissus, re ipsa doctus est, quam obrem

Imperator anteuerteret horam. Non hic horae aequinoctiales, sed cuiusque diei, quas inaequales, et planetarias vocant, significantur. Fraus nunc fit a sacrificulis decreto, Vespertinum sacrum sacrificio iungunt, vt perpetrata re diuina, vesperi fieri solita, eodem tempore comedere videantur. Id enim ieiunium primum duntaxat sacerdotibus solenne fuit, sicuti in Pontificalibus libris legi: et Ausonius testatur hoc carmine,

[Note: 23] Noctu dum in cubili cubaret, capiti pugillares supponebat, si quippiam vtile (vt fieri in lectulo solet) in mentem veniebat, adnotabat, ne memoria laberetur. Somnum quater, aut quinquies non solum expergiscendo, sed surgendo etiam interrumpebat. Aestate interdiu binis, aut ternis promeridianis horis condormiebat.

[Note: 24] Mane dum amiciebatur, ac calciaretur, non solum amicos salutatum, sed et litigantes admisit, et eorum decidit negocia, iusque dixit, tanta parsimonia temporis erat. Eo quoque tempore officia et quicquid fieri tota die placeret, breuiariis aperuit.

[Note: 25] Corpore fuit amplo, atque robusto: statura eminenti, quae tamen iustam non excederet: quam Eginhartus scriba eius septem pedum fuisse tradit. Caput habuit, more Germanorum, rotundum. Oculos itidem, vt Germani, caeruleos, praegrandes, et nitidos. Vultu erat tranquillo, et sereno. Nasus paululum mediocritatem excedebat. In senecta, canicie pulchra fuit, ceruice obesa et breuiore, ventre proiecto, sed qui commoditate, et acquitate membrorum occuleretur. Incessu fuit firmo, et tota corporis habitudine virili: voce clara, minore tamen, quam quae proceritati conueniret. Authoritas, dignitasque plurima sedenti, ac stanti non defuit. Vsus valetudine prosperrima: tempore vitae pene toto illaesa, nisi quod per quatuor annos, quam ex hac vita migraret, crebra febri corriperetur. Ad extremum vno pede claudicaret. Et tum quidem valetudinem suo arbitratu rexit, sine adiumento medicorum: quibus infensior erat, quod assis, quibus delectabatur, interdicerent, et elixis vti suaderent.

[Note: 26] Vestitu, calciatu, et caetero habitu, patrio, h. e. Teutonico vtebatur: non multum a vulgari abhorrente. Subucula, tunica artus singulos exprimente, quae serico limbo ambiebatur: thorace pelliceo, tibialibusque lineis muniebatur. Amictus insuper sago Veneto. Ense semper accinctus, cuius capulus, vt balteus, aut aureus, aut argenteus erat. Celebri festo, aut quando exterarum gentium legati venissent, veste, gladio, diademate aureis, atque gemmatis prodibat: peregrina, atque exotica vestimenta, preciosa quanquam, omnino contempsit. Romae bis duntaxat Hadriano, item Leone Pont. Max. enixius orantibus togam, chlamydem, calceosque more Romano sumpsit. Etiam habitum, vestitumque pristinum reducere studuit: qui is, quem describam, erat.

[Note: 27] Pagus Boiariae in Norico est, ad Maticham flumen, inter Iuuauum, Oenumque amnes cubat, (Maurkirchen vocant) ibi in templo duo equites, gypso cocti, positi conspiciuntur Franco vestitu. Calceamentis vtrinque lora trium cubitorum, inexa sunt: Tibialia foeminalia linea, ac vermiculata fasciolis eius coloris constringuntur. Atque haec omnia lora superiora cancellatim intendebantur. Extremum vestimentum paludamen tumquadrangulum caeruleum et duplex, quod humero iniectum, lateribus vtrinque patet: ore eius priores, posterioresque, vsque ad calcem, plantamque perueniunt.

[Note: 28] Franci inter Gallos militare soliti, eorum sagis virgatis, breuioribusque vti iam coeperant. At Carolus visa quondam Brachatorum turba, indignabundus exclamauit: En liberos Francos, qui eorum, quos vicere vestimenta haud bono omine, et inauspicato vsurpant: quid ista pittaciola prosunt? Totum non operiunt corpus, maxima ex parte nudum relinquunt: neque a pluuiis, ventisque defendunt. Quin etiam ad naturae necessaria secedenti tibiae congelascunt. Edixit denique, ne de caetero huiusmodi Gallica saga in Germania aut venderentur, aut emerentur a quopiam.

Hyeme, vt est Germaniae mos vetustissimus, longinquaque consuetudo, rhenone ex pellibus lupinis, ouillisue muniebatur. Cumque apud Forum Iulium hybernaret, ac videret Francos exoticas pelles, peregrina vestimenta a Venetis

mercatoribus magno emptitare: huncque sericatum, illum gemmatum, istum armillatum, alium manuleatum, cycladatumue procedere, omnes vti vestiti erant, secum venatum pluuia imminente proficisci imperauit, vestibusque hisce imbre corruptis, spinis atque fruticibus, dum feras insequuntur, conficiunt, dilaniatis cruore atque sanguine oblitis, domum reuertit, iussitque vniuersos mox secum in praetorium coire, atque eodem habitu secum coenare. Ob frigus tum omnibus ad focum certatim considentibus, conuivium ad multam noctem protraxit. Postridie iisdem indutos amictibus, cunctos apparere iubet. Tum vbi huiusmodi indumenta, partim imbre, pluuia, sentibus dilacerata, cruore oblita: partim igne rugis constricta, proinde rapta, discissaque conspexit, lupinas pelles, quas, vti fieri solet, aere siccarat, integras ostendit: Stolidissimi mortalium inquit, quod vestimentum nunc vtilius, preciosiu sque est? Meum ne drachma comparatum, an vestra, tot libris, atque integro patrimonio coempta.

[Note: 30] Exercitationes equestres, venatorias, quae illi gentilicia erant, nunquam omisit. Germani enim a puero illis ita exercentur: vt nulla gens alia gens alia eis aequari possit. Animi laxandi caussa lauacris oblectabatur: saepius calidis vtebatur, lauandoque, crebro natatu se exercebat, adeo vt omnes nando superaret. Ideo ad Aquas Graneas (quibus Serenus Granius legatus Germaniae Chisrenanae Hadriano Imperante tam celebre apud posteros nomen dedit) Regiam extruxit: ibi extremam aetatem egit. Ad balneum non modo liberos, sed proceres etiam ac amicos admisit. Nonnunquam et caeteros aulicos, custodesque corporis inuitauit: interdum plusquam cum centum hominibus lauit.

[Note: 31] Eloquentissimus fuit, copiose simul, ac perspicue, et ornare de quacunque re dicturus erat, perorabat vsque ad extemporalitatem. Vtraque lingua Romana atque Germanica iuxta facundus, ac promptus: nam linguam Latinam iuxta patriam, hoc est Teutonicam calluit. Graecas quoque literas attigit, quas tamen melius intelligeret, quam pronunciaret. Artes liberales studiosissime coluit. Audiuit in eis Albinum Saxonem Angliumque virum optimum, eius tempestatis vndecunque doctissimum, quem fere secum, vbi a bellis feriae erant, in aula magno honore detinuit. Habeo rhetorica, dialecticaque, quae Albinus rogatu Caroli scripsit. Cosmographiam, et descriptionem orbis terrarum, in mensa argentea caelatam habuit. Astrorum disciplinae plurim um operae nanauit: abaco exercitatissimus, coeli, syderumque meatus, atque naturam curiosissime rimatus est. Rem quoque musicam apud Latinos auxit, cum apud Romanos, nempe Ecclesiasticos, quatuor duntaxat tropi seu modi, Phrygius, Dorius, Lydius, Mixolydius, quos vulgus cantorum tonos Autentos (, id est clamosos, enim clamor, voco, resono Graecum est) vocat, hactenus in vsu fuissent. Ne Latini vlla ex parte Graecis cederent, ducema comite diuisit, quatuor subditios modos a quatuor primariis distinxit, octo tropos fecit: illos cantores plagios, id est, obliquos Graeco vocabulo nuncupant.

[Note: 32] Admodum delectabatur libris D. Aurelii Augustini, praecipue iis, quos de Ciutate diuina inscripsit. Ingenia saeculi sui omnibus modis fouit. Artium liberalium doctores praeter caeteros egregie veneratus est.: magnis illos adficiebat honoribus, plurima in illos beneficia conferens. Constat quosdam celebres e ludo literario in aulam receptos, sacerdotia locupletissima, et pontificatus consecutos fuisse.

O si mihi, inquibat, fata duodecim Hieronymos Augustinosue concederent. Subiunxit stomachabundus praeceptor eius Albinus, suauis homo: Qui duodecim postules, cum suprema illa, atque aeterna maiestas, tanto temporis spacio duos duntaxat habuerit?

[Note: 33] Linguam patriam, hoc est Teutonicam, locupletauit. Mensibus et Ventis Germanica vocabula, a quatuor mundi partibus imposuit. Subsolanum Osten, et Oster. Austrum Suden et Sunder, Aquilonem Norden, Fauonium VVsteen, Vester nuncupauit. Ex hisce caeterorum vocabula, vti a Graecis factum est, composuit. Mensius quidem isthaec nomina fecit. Ianuarium ab hyeme VVintermon: Februariuma

cessando Hornung: Martium a tempore Lentzmonet: a Paschalibus Aprilem Ostermonet: Maium a gaudio Vunnemonet: Iunium ab arando Brachmonet: Iulium a foenisecio Heumonet: Augustum a messe Arnmonet: Septembrem a satione VVitonmon: [Note: Eginhardo Herbstmonat.] Octobrem a vindemia VVeinmonet: Nouembrem VVindtmonet: Decembrem a natalibus Christi Heiligmonet adpellauit. Scripsit et Grammaticam patrii sermonis, quam extare aiunt: conatus est regulis ac praeceptis cultiorem et elegantiorem, ad aemulationem Graecorum, Romanorumque linguam Teutonicam reddere, omnique barbarie exuere. Teutonica, et antiquissima carmina, quibus Heroum, sicuti mos est: Germanorum, gesta canuntur, scripsit, et memoriae mandauit.

[Note: 34] Liberalia literarum studia, pene iam, vt ipse ait, incuria maiorum obliterata, instaurare summopere connisus est. Et vt sui exemplo ad ea amplectenda caeteros inuitaret, ex Hybernia duos Scotos, Clementem, et Albinum acciuit, vt tum erant tempora, eruditissimos. Item ex Anglia alterum Albinum euocauit. Albinum Scotum Ticinum misit, ibique ludum literarium aperire iussit. Commilito huius Clemens, mandato Caroli in Lutecia Parisiorum concedit: eique Magnus annonam, stipendia e fisco tradit: procerum, pauperumque pueros, ingenuos modo, erudiendi causa tradidit, commisit: vt nostro aeuo Imperator Maximilianus Viennae Noricorum factitauit. Albinum Anglium secum detinuit. inde Diui Martini Coenobio in agro Turonum sito, vbi doceret, cum in aula non esset, condonauit. Valdonemque Augiae Maioris [Note: Reichenau.] Magistrum ad diui Dionysii templum in agrum Parisiorum, ex Sueuia docendi ergo transtulit.

[Note: 35] Et cum longo post tempore in Galliam diuertisset, pueros quos Clementi commiserat, epistolis, versibus, carminibus orationibus, panegyricis, scriptis, vt periculum de eorum ingenio atque indole faceret, sibi exhiberi iubet. Vbi tenuiores praeter spem profecisse, nobiles vero gaudiis corporis deditos, cultum animi neglexisse deprehendit, illis ad dextram segregatis: Vos quidem macti virtute, inquit, estote filioli pientissimi, qui nostro imperio gnauiter defuncti estis, vestra erunt sacerdotia locupletissima, et pontificatus maximi. Ego vos in aulam adscisco: ex vobis Senatores cooptabo: vos in album Praetorum, et patrum curiam adlegam. Deinde ad nobilium liberos, quos a laeua collocarat, vultu haud iram dissimulans, ait: At vos comatuli et delicatuti, freti opibus, et splendore parentum, nostram maiestatem conspreuistis, vitia, ocia, luxum, et inertiam bonis literis virtutibusque, contempto decreto nostro, praetulistis, iubeo, et Deum immortalem testor, nihil penitus commodi, honoris, ne obolum quidem ab Imperatore vestro, cuius iussa aspernati estis, expectate: faxim vt omnibus mortalibus ludibrio viuatis: et in vos exempla edam, nisi resipueritis, et negligentiam diligentia expiaueritis.

[Note: 36] Vniuersos quoque Veteris ac Noui Instrumenti libros, librariorum imperitia lectorum oscitantia, interpretum inscitia, et incuria temporum deprauatos, ad amussim, et veritatem fontis correxit. Extat publicum decretum: nec siuit, vt tanti Imperatoris verbis vtar, in diuinis lectionibus, templisque inter sacra officia, inconditos soloecismos, barbarismosque inconcinnos obstrepere: in quibus quidam religiosuli nostra memoria, sanctitatem collocant, quasi vero erroris, aut inscitiae turpitudo, praestigiosae atri genii tenebrae, iraque superum Deo Optimo scientiae, et sapientiae largitori, fabroque complaceant. Atque illi crabrones iniquissimo ferunt animo, quod nostro demum felicissimo Christo propitio, seculo, Erasmus Roterodamus (quo nemo multis iam aetatibus vtilior Christiano contigit orbi) iussu Leonis decimi Pontific. Max-Noui instrumenti sacros, libros ad Graecorum fidem, hoc est veritatis fontem, emendauit.

[Note: 37] Ad Carolum reuertor. Pietatem Christianam reuerentissime a teneris unguiculis coluit. Rei diuinae, quacunque hora solitae fieri, interfuit. Omnem grauitatem, seueritatemque, procul omni leuitate, intemplis prae se tulit. Carmina sacra, et ritum cantandi, quo propiciari,

superos credimus, et quemadmodum nostro aeuo adhuc in templis fieri solet, instituit per Paulum VVarnefridum a sacris. Qui etiam, malo actus genio, Sexti Pompeii Festi viginti prolixa de verborum significatione volumina, in compendium, quod venale circumfertur, redegit, Carolo dicauit. Cum Graeci apud Aquas Graneas patriis caeremoniis rem diuinam facerent, et psallerent, Magnus occulte subauscultans, et captus dulcedine cantus, iussit vt sui sacrificuli eiusmodi numeros exciperent. Indicto conventu principum, supra modum auariciam in sacerdotibus detestabatur. Conventus episcoporum, sacerdotum per regnum, Mogontiaci, Turonis, Rhemis, Cabillone, Arelatico egit: de vita, moribus honestate sacerdotum pleraque statuit: ne hisce legibus fraus vlla fieret, summopere cauit.

[Note: 38] Mortem eius, de qua hinc dicam, euidentissimis ostentis praecognitam fuisse, Eginhartus quidem author est. Verum quae superstitiosiora, leuioraque, quam vt huic operi a me inserantur, Philosopho, atque Christiano homini videantur, qui addictus, et deuotus persuasioni, cuncta a supremo numine administrari. Anno igitur ab orbe restituto octingentesimo super tertiumdecimum, cum morbo, senectuteque praegrauatus, extremum finem haud procul abesse praesentiret, vt omnem discordiae ansam praeriperet, Ludouicum filium suum ex Aquitania ad se vocatum, consilio Principum Augustum adpellat. Aquas Graneas Regni Francorum caput, Regiamque perpetuo fore statuit: vbi hactenus ex more Imperatores nostri inungi, atque coronari solent. Dimisso inde in Aquitaniam filio, non praeter solitum reliquum autumni venando exegit. Vnde Calendis Decembribus ad Aquas Graneas reuersum, ibique hyemantem grauis febris mense Ianuario inuasit. Morbum abstinentia, vt solebat, aut mitigare, aut pellere conanti, laterum dolor accessit. Quem dum inedia temperare conatur, et corpus duntaxat potu refouet, septimo posteaquam succubuit die defecit, et excessit ad superos, hora diei tertia, V. Kal. Februarii, anno vitae secundo atque septuagesimo, potestatis septimo, et quadragesimo: Restiturae salutis octingentesimo atque quarto decimo, indictione septima.

[Note: 39] Ipse de sepulchro, funereque nihil mandarat. Humatus est in templo Deiparae Virginis, quod ad Aquas Graneas condidit. Vbi adhuc religiose colitur, et eius sepulchrum reuerenter aditur, atque monstrari solet. Nam anno Christi seruatoris nostri M. C. LXVI Indictione XIIII. Imp. Friderico primo Caes. Augusto imperante in numerum coelitum relatus est.

[Note: 40] Testamentum ante triennium quam decederet, fecit: Gazam omnem atque regiam supellectilem, Caesareum cultum, aurum, argentum, gemmas, vestimenta, stragula, preciosissima rerum, et vestium: vasa preciosae artis vniuersa, aedium palatinarum instrumenta, aeramenta, ferramenta, arma, discos, pocula, pateras, cantharos, trullea, pollubra, in duodecim partes more Veterum diuisit. Nam vt ait Varro, multa antiqui duodenario numero finierunt. Liberos duntaxat ex vncia heredes instituit. Itidem vnciam legauit aulico famulitio: pauperibus, atque egenis dextantem, nempe reliquas partes largitus est.

[Note: 14] Auream quoque mensam, item tres argenteas, in quarum vna Neoroma, in altera vetus Roma, in tertia orbis terrarum descriptus erat: quos multo comparauit, vendi: precium pauperibus distribui iussit per Archiflamines, iuxta quorum numerum, legata pauperibus in vnam, et viginti portiones diuisit. Quippe tot primariaevrbes, quas Graeci Metropoleis vocant, in Imperio Caroli erat, quorum nomina subtexui In Italia Roma, Rauenna, Forum Iulii, Gradus, Mediolanum censebantur: Alpium maritimarum, et Cottiarum Ebrodunum, et Tarantasia. In Gallia Narbonensi (quae verius Italia, quam prouincia ait Plinius) erant Vienna, Arelas, quae et Arelatae: Aquitaniae Burdigala, et Bituriges: Celtarum Senones, Turones. Lugdunum Belgarum Rhemi, Rhotomagus, Vesontio. Francorum Agripinensis Colonia, Treueri, Moguntiacum, Iuuauia, quae et Salisburgium.

CAPVT IX. Initia Imperii Ludouici Pii, vbi insimul de iuribus, quibus circa constitutionem Romani Pontificis et Episcoporum, item circa sacra vsus.

1. Ludouicus Pius viuo Patre Statuum decreto successor Caesareae dignitatis declaratus, postquam mortem Parentis cognouit, in Germania properat.

2. Ludouicus Bernardum ad se inuitat, et praefectos certis mandatis instructos cum copiis praemittit.

3. VVernerus et Landobertus Hatuuinum ad se vocant, a quo alter vita, alter pede priuatur. Hattuuinus confossus est.

4. Ludouicus in Germaniam peruenit, et more solito inunctus legata ex testamento Patris praestat. Aulae reformatio et fratrum in monasteria detrusio. Poena reorum superioris caedis.

6. Comitia Aquisgranensia. Iudices et officiales de administranda iustitia Caesari iurant. Ludouici adhortatio in conferendis officiis.

7. Ludouicus Grimoldo Duci Beneuentano tributum annuum minuit, Saxonibusque iura libertatis restituit, quod quidam bene, quidam male interpretati.

8. Bellum ciuile in Dania inter Gotofridi filios et Reges. Reginofridus praelio caesus, Heraldus ad Ludouicum aufugit.

9. Ludouicus Bernardi Italiae Regis filio Lothario regnum Boiariae donat, Austriae marchiones ordinat.

11. Tumultus Romae exorti. Bernardo Regi Italiae de iis inquirendi et cognoscendi a Ludouico datur potestas. Regni Boiariae fines.

12. Lotharius Rex Boiorum quatuor Marchiones Austriae constituit, nouaque monasteria extruit. Collegium Viti apud Frisingam.

14. Leo Papa moritur, eius Successor, Stephanus quartus ab Imperatore confirmatur. Ludouicus anno 816. coronatur.

15. Legati Saracenorum et Imperatoris Graeci. Lis de finibus imperii occidentalis et orientalis a Ludouico certis commissariis iure dirimenda delegatur. Filii Godofredi in Dania pacem dolose petitam non impetrant.

16. Stephanus IV. moritur. Paschalis 1. succedit, et confirmationem a Carolo petit. Papae constitutio vetus et hodierna. Bathuricus ab Imperatore Episcopus Reginoburgensis constituitur.

18. Comitia Aquisgranensia habentur, in quibus de luxu sacerdotum Imperator Leges fert, festum ascensionis Mariae ordinat. Eius nobile dictum de inconuenientia luxus Clericalis.

19. Abroditae Venedorum natio transalbina cum Duce Sclaomir ad Cimbros deficit, Saxoniam infestat, Essefeld obsidet, re tamen infecta domum reuerti cogitur.

20. Bernardus Rex Italiae contra Imperatorem conspirat. Conspirationis autores. Partes Imperatoris et Bernardi.

21. Imperator cum exercitu in Italiam tendit, omnesque aduersarios in potestatem redigit. Bernhardus vita donatur, excoecatus tamen in monasterium detruditur. Episcoporum poena. Bernhardus ex vulnere moritur. Eius progenies.

22. Britanniae praefectus rebellis praelio caeditur. Britannia ad officium redigitur. Ludouici coniux Irmingardis diem obit, relictis tribus filiis.

23. Sigo Ducatu Beneuentano inuestitur. Sclaomir captus, et Lupus Vasconum Dux in exilium acti.

24. Ludouicus in comitiis Aquisgranensibus Clerum reformat, festumque omnium Sanctorum in mensem Nouembrem transfert.

27. Mox tamen meliori fortuna vsus Dalmatiam vaslat, tandem successu temporis attritus e Dalmatia pellitur.

29. Vascones armis in officio continentur. Heraldus Danorum Rex ab Imperatoris copiis in Daniam reducitur, et a filiis Gotofridi consors imperii recipitur.

30. Comitia Aquisgranensia. Lindeuuitus proscribitur. Bero marchio Histriae in exilium agitur.

31. Tres exercitus contra Lindeuuitum ex Italia, Franconia et Boiaria missi intra Drauum et Sauum vires coniungunt, et hostes vbique insequuntur.

32. Lindeuuitus in castello munitissimo se abdit. Carni, eius socii, in gratiam recipiuntur. Copiae Imperatoriae domum reuertuntur.

33. Abulazaro Regi Hispaniae bellum indicitur, Nordmanni Piratae Oram Flaudrensem et Aquitaniae infestant. Aquarum eluuies. Pestis.

34. Comitia de bello Hispanico et Histriaco habita. Arno Archi Episcopus Salisburgensis moritur. Adelramus ab Imperatore surrogatur, qui sibi suffraganeum in Austria Otonem constituit.

35. Borna Dalmatae Dux moritur. Ladae nepoti Ducatus concessus. Principes more solito homagium praestant. Legati Romani Pontificis cum donis apparent.

36. Ludouici pietas in socios Bernhardi et fratres in monasterium detrusos. Eiusdem poenitentia ob saeuitiam in Bernhardum et eius socios.

37. Ludouicus Lotharium filium Caesarem appellat, ipsique Irmingardim despondet.

[Note: 1] IMperator LVDOVICVS Pius filius Caroli, viuente adhuc patre, superiore anno, quam is decederet, communi principum decreto Caesar designatus, nuncupatus est: continuoque in Aquitaniam rediit, vbi degens, de morte parentis fit certior, crebris legationibus in Germaniam invitatur. Valo [Note: Valo, qui et Vualo et Vuala.] pronepos Pipini consanguineus plurimum in aula apud Carolum potuerat. Huius potentia, et authoritas formidolosa Ludouica erat. Aliud quoque accedebat malum. Sorores eius, vti supra commemoraui, vulgo male audiebant, quod sub patre licentius, quam maiestas domus Caesareae postularet, et liberius quam necesse est probis, vixissent. Nam sunt nonnulli, qui ita existimant: eas parum honeste pudicitiam habuisse, atque cuilibet infimae conditionis prostituisse. Has ob causas Ludouicus, ne se absente, aut seditico, aut tumultus abs nouarum rerum cupidis sceleratis excitaretur (quemadmodum fieri solet, vbi capite orbatum est Imperium) maturandum putabat: alioquin patientius mortem, quam dedecora suorum ferre consuetus.

[Note: 2] Primum ad Bernardum Regem Italiae, nepotem suum ex fratre oratores mittit, postulatum, vt is patruo ad Aquas Graneas occurrat. Deinde cum copiis Valam, VVernerum, Landprechtum, Iungebertum praefectos, et amicos suos praemittit: quam maximis itineribus Aquas Graneas properare iubet: mandatque, vt operam dent, dissimulando obseruent, ne quid interim flagitii committatur: neue stuprorum conscii fuga elabantur: praecipiantque exteros, et populares aduentum noui principis praeflolari, eique cuncta integra seruare.

[Note: 3] Vbi hi ad Aquas Graneas venere, VVernerus communicato consilio cum Lanberto, caeteris collegis Vala, et Iungeberto ignorantibus nec consultis, Hatuinum quendam, quem libidinosissimum esse, et stupri consuetudinem in aula fecisse constans erat opinio, ad se venire imperat. Is conscientia scelerum, se vocari vt comprehenderetur, ratus, venit quidem, sed armis, et prauo animo instructus. Nam admissus VVernerum nihil mali suspicantem interficit. Landberto crus fregit: ipse a ministris VVerneri gladio confossus interiit.

[Note: 4] Ludouicus interea per Aurelianorum, Parisiorum, Haristalliorum agrum cum vxore, et liberis tertio Calendas Martii, tricesimo post Caroli obitum die, ad Aquas Graneas peruenit. Ibia Germanorum principum, Pontificum maximo numero honorificentissime excipitur, ritu patrio inungitur, et secundo senatusconsulto, plebisque scito Imperator et Augustus adpellatur. Testamentum deinde parentis aperit, recitatque in senatu Caesareo, soluitque legata fide Germanica, hoc est, summa: sororibus quoque testata repraesentat. Verum coetum foeminarum maximum aula exigit: praeter paucissimas, probitate et castitate insignes, quarum ministerio regia carere nequibat. Postea (licet natura in ulciscendo lenissimus esset, vt eidem cognomen tum Pii merito inditum sit) consortes flagitiorum, participes caedis superioris omnes in vincula coniicit, nulli eorum ignoscit. Vita quidem donatos, luminibus priuat: fratres suos tonderi, in monasteriisque concludi praecipit: multitudinem principum sibi, Reipublicaeque perniciosam fore arbitrabatur.

[Note: 5] Deinde legationes exterarum nationum, maxime Leontis Imperatoris Constantinopolitani absoluit, cuius oratores Christophorus ab ense et Georgius a sacris, cum Hamalario, et Petro quos a Carolo ad Graecos legatos fuisse diximus, aduenerant. Cum Graecis suos quoque, Nordbertum episcopum Reginensem, et Richouinum praefectum Patauinum ire iubet, qui solenni ex more foedus inter principes, orientalem, occidentalemque initum, de integro renouarent.

[Note: 6] Eodem anno conuentum procerum Imperii ad Aquas Graneas cogit, sacramenta apud se dicere, maxime praetores, prorsus nihil munerum accepturos, iubet. Ipsis pauperes summopere commendat. Vetat insuper, ne populum extraordinariis tributis, nouisue seruitutibus expilent. Nulli delegauit officium, vt non adiiceret, Vide quid agas: Non hominis, sed Dei Opt. Max. miniteres, eiusdem sacramento authoratus es: et agamus, ne quis popularium nos accuset. Quodcunque iudicabis facturusue es, inte redundabit. Itatecum agetur, quemadmodum cum alio egeris. Non est enim apud dominum Deum nostrum iniquitas, aut cupido, acceptione personarum, Rex Deus omnibus idem, qui nos adrerum humanarum fastigium prouexit, vt inopes, plebemque suam ab iniuria potentiorum, seruituteque diuitum defendamus, et adseramus: non vt populi labore, atque sudore partis abutamur, ditemurque. Cardo et summa religionis Christianae in amandis, promerendis egenis consistit. Hi coelos possident, ab ipsis locupletes, et potentissimos quosque mercari oportet. Exiguo conceditur misericordia, potentes potenter tormenta patientur. Honoratissimus, atque maximus titulus, quem Deus peculiariter sibi vendicat, vsurpat, pauperum propugnator, pupillorum tutor, vtduarum curator. Huic administrati imperii sui reddemus rationem.

[Note: 7] Posthaec Grimoldo duci Beneuentano graue tributum deprecanti, inopiam et mediocritarem rei familiaris excusanti, annuum vectigal diminutum. Antea vicena quina millia nummum, quos solidos vocabant, fisco reddebat, iussus est septena duntaxat millia quotannis pendere. Bernardus quoque in Italiam reuertit, iussu Augusti, qui eodem tempore Saxonibus patrias leges, ius testandi, quae pater ademerat, restituit. Haec quidam maligne, alii benigne interpretabantur: vt nemo omnium est, ne Deus quidem Opt. Max. cuius cuncta facta inculpata sint apud vniuersos: hi clementiae, illae imperitiae tribuebant.

Eadem tempestate Reginofridus, et Heraldus reges Danorum a filiis Gotofridi, qui vires recuperarant, armis inuaduntur, ad fortunamque praelii irritantur.

Nec illi certamen detrectant: sed victoria penes Gotofridi liberos fuit Reginofridus bello occidit, vitam simul cum regno amisit. Heraldus fratre amisso rebus suis diffidens, ad Imperatorem aufugit, se illi in fidem commitit, opemque ab eo postulat.

[Note: 9] Caesar Bernardum ex Italia ad se revocat: filios reges nominat. Lotharium filium regem Boiorum nuncupat: Boiorum illi regnum (quod a Lyco ad Savum amnem protendebatur, hinc Boiemiae, Venedis, Franciae antiquae, illinc Italiae conterminum erat) committit: in Boiariam eundem migrare iubet. Boiariae orientalis limitibus Helmouuinum, Albegeronem, Babonem, et Geroldum praeficit. Pipinum alterum filium in Aquitaniam dimit tit, Ludouico adhuc puero secum retento.

[Note: 10] Heraldum regem Nordomannorum in Saxoniam deducit. Ibi Badobrunnae substitit: hucque conuentum totius Imperii indixit. Adfuere legati orientalium Sclavorum primores. Caeterum Heraldum per VValdricum legatum suum, et Saxones, Venedosque reducere in Cimbricam peninsulam frustra conatur. Nam filii Godofridi validissimis praesidiis classe insuper ducentarum nauium comparata, regnum mari, terraque tenebant. Nostri nulla re memorabili gesta, ad Imperatorem in Saxoniam reuertuntur.

[Note: 11] Rumor tum erat, sine certo authore, Romanos proceres in Leonem Pontificem conspirasse, huncque authores coniurationis contrucidasse Aegre ferebat Imperator id in vrbe sua absque suo iussu fieri. Idcircocompositis Venedis, Cimbricisque rebus. Heraldo Saxonibus commendato, in Saxoniamque dimisso, soluto concilio Francofordiam proficiscitur. Inde Bernardum nepotem regem Italiae domum remittit: Romam eundem ad inquirendum, et cognoscendum, quae temere audierat, proficisci iubet. Bernardus vbi Romam venit, aegritudine impeditur. Verum Geroldum praefectum suum: item Ioannem episcopum, Theodorum a commentariis, Sergio duce legatos Pontificis Romani ad satisfaciendum Augusto in Germaniam ire imperat. Interim Leo Pontifex morbo corripitur Atrox oritur tumultus Romae: Imperator, ne quid Respublica detrimenti caperet, Romam vt vrbis suae turbas sedaret, profecturus, comperit negocium a Bernardo rege, missis eo cum VVinogiso [Note: VVinogisus qui et VVinigisus.] praeside Spoletano copiis, esse compositum: quamobrem ex Germania excedundum sibi haud quaquam existimauit.

[Note: 12] Porro Lotharius Rex Boiorum, quorum regnum a Lyco flumine ad Sauum amnem protendebatur: atque hinc Francis, Turogis, Venedorum nationibus Sorabis, Boiemis, Morauis, illinc Italiae continuabatur, in Orientali Boiariae limite, sicut parens mandarat, Albogeronem, Helmouuinum, Babonem, Geroldum quatuor limitum praefectos ex Boiorum nobili prosapia oriundos instituit. Hos tutari terminos contra Bulgares iubet. Ipse in superiore Boiaria in pago Lycatiorum, Thierhauptum contubernium diuo Benedicto: item alia duo, diuo Aurelio Augustino collegia instituit. Vnum apud Damasiam, [Note: Diessen.] et propter lacum Ambronem, iussu et mandato Lotharii Regis Boiorum mystis Augustinianis construitur: Architecto Rathardo sacerdote, ex nobilissimis Boiariae proceribus procreato: cuius frater Hanto [Note: Ab aliis Hauto, Episcopus Augustanus, comes ad Andreas.] Pontifex Augustae Rhetiarum templum inauguravit. Alterum eiusdem regis mandato Hitto Pontifex Fruxinensis condidit, nempe aediculam diui Stephani [Note: VVeyhenstöphen.] in monte qui proximus Fruxino imminet: Aurelianis consecraneis tradidit: sex in collegium sacrificos cooptauit, septimum magistrum, qui caeteris praeesset constituit. Post ducentos annos imperante D. Henrico secundo Romanorum principe duceBoiorum tertio, idem templum traditur caeremoniis Benedictinis. Sacerdotes in aedum diui Viti ad radicem eiusdem montis migrant, vbi adhuc habitant.

[Note: 13] Saxones Franconesque in Sorabes, Sclauos, qui ab imposito iugo resilire conabantur, exercitum ducunt: vnoque castello duntaxat expugnato, gentem ad obsequium redigunt. Vascones quoque, qui trans Garumnam circa Pyreneos montes consident, et ob Siguuinum ducatu ab Imperatore motum rebellarant, domiti sunt. [Note: Haec ex libello de rebus gestis sub Ludouico, incerti autoris.]

[Note: 14] Tum Romae Leo Pontifex vrbis defunctus est. Stephanus quartus ei sufficitur. Is continuo ad Imperatorem, vt author fieret, legatos misit: seque ad eum venturum, aperuit. Caesar Rhemorum vrbem petit, ibi episcopum Romanum, missis ante obuiam, qui eundem deducerent, honorifice et reuerenter excepit: sacrisque veteri more perpetratis, consecratus est; anno Christianae salutis DCCCXVI, Mense Octobri. Hisce confectis, Stephanus Romam, Pius Compendium se confert: consumptis hic viginti diebus, ad Aquas Graneas in hyberna pergit: auditque exterarum gentium oratores, qui pacem et foedus petebant.

[Note: 15] Abdirachman [Note: Ab aliis Abdiromanus.] filium Abulazi regis Saraceni Hispaniae, Nicephorum a Leonte Orientali Imperatore ob Dalmatiam diuidendam missum: certamen erat de finibus vtriusque regni. Cadolach [Note: Ab aliis Cadalo.] limitis Dalmatici dux, Albigarius nepos Vnrochi, cum quibusdam Italis Sclauisque Dalmatiae finitimis, illuc in rem praesentem ire iubentur, ireque potius, quam armis disceptare. Reges quoque Cimbrorum, filii Godofridi ob crebras Heraldi incursationes, legatos de pace ad Imperatorem mittunt: dolo tamen, qui vbi patuit Heraldo, auxilium contra eos decretum est.

[Note: 16] Inter haec Stephanus quartus primarius Vrbis Romae sacerdos moritur: Paschalis primus succedit. Qui missis legatis ad Pium cum munere, et epistola, se confirmari petit. Nam Pontificem Maximum ante populus Romanus creabat, Augustus author fiebat: illum nunc flamines, legea se lata caeteris exclusis, sufficiunt. Adeluinus quoque Reginoburgensis episcopus tum obiit, et Bathuricus ab Imperatore sufficitur.

[Note: 17] Subsequenti anno dum Pius ad Aquas Graneas tertio die ante Paschalia e templo redit, porticus lignea corruit, Imperatorem, et viginti homines ruina operuit: Augusti auris dextra vulnerata, femur dextrum iuxta genitalia trabe collisum: pars sinistra imi pectoris capulo gladii adflicta: sed cura Medicorum intra vicesimum diemcuratus est Pius. Qui inde Neomagum profectus, venationi operam dedit.

[Note: 18] Post ad Aquas Graneas reuerdus, conventum primorum regni, more Francorum agit. Interfuere filiis eius Pipinus rex Aquitaniae, Lotharius rex Boiorum. De sacerdotum ibi luxu Imperator leges tulit, quibus pontificibus, monachorum patribus, vniuersis denique sacerdotibus, vestimenti preciosi, serici, gemmarum, auri, argenti etiam in balteis, cultris, vaginis, phaleris, calcaribus, et huiusmodi vsus interdicitur. Dicere solebat Pius, portentum, abominabileque, in ferum ludibrium, aris addictum, deuotumque sacris, qui paupertatem Christi amplecti, crucem eius portare deberet, ad gloriam luxumque prophanorun aspirare. Sed episcopi praecipue Galliarum, iniquissimo haec acceperunt animo. Eodem concilio Ludouicus eum quoque diem, quo Deipara Virgo terris relictis, in senatum coelitum adlecta est, fastis addit, celebrarique praecipit.

[Note: 19] Conuentu soluto, postea in praetorio apud Ingelhaim, prope Moguntiacum, Graecanici Caesaris legatos audit, absolvitque. Inter haec Abroditae Venedorum natio trans Albim, veteres Francorum so cii ab Imperatore ad reges Cimbrorum, filios Godofridi deficiunt: Saxoniamque vastant. Post mortem Thrasiconis reguli Abroditarum, Schlaomir ducatu eius gentis donatus est a Carolo, Ceadrago filio Thrasiconis adhuc impubere, immaturoque rebus. Is vbi adoleuit, a Pio partem paterni regni impetrauit. Schlaomir iussus cum eo diuidere regionem, nimis impatienter tulit: iurauit se nunquam in Imperatorum conspectum, aut aulam posthac peruenturum. Nec hoc contentus, foedus atque societatem cum regibus Danorum init: exercitum terrestrem, naualemque accipit. Classis igitur Nordomanna per Albim ad Essesfeld vsque navigat, Sturiae flumini contermina loca depopulatur. Gluomus [Note: Gluomus habent, alii ab Auentino Gelomus dicitur] dux Nordmannici limitis pedites cum Abroditis ducens, ad superius castellum terrestri itinere processit: verum cum nostri fortiter se defenderent, et copiae missae ab Imperatore, praefectique limitis Saxoniae (quibus mandatum erat, vt terminos sibi commissos tuerentur) ad auxilium obsessis prouolarant, hostes domum retro discessere.

[Note: 20] In Italia Bernardus nepos Imperatoris ex fratre, quorundam prauorum consultorum consiliis obsequens, aditus omnes in Italiam patruo praecludit. Vniuersas vrbes in sua verba inrare cogit. Authores huius conspirationis, episcopi erant, Anshelmus Mediolanensis, VVolfoldus Cremonensis, Theodolphus Aurelianensis: proceres vero aulae Egideus amicorum regis primus, Reginhartus cubiculi praefectus, Reginharius Maeginharii filius, cuius auus Hartradus olim in Germaniae Francia cum multis ex ea regione nobilibus aduersus Magnum conspirarat. [Note: Ex eodem libello incerti authoris.] Celtae et Itali Bernardo: Belgae et Germani Augusto fauebant.

[Note: 21] Ad hos motus comprimendos Imperator ex omni Germabia, Galliaque comparato quam celerrime exercitu, in Italiam contendit. Bernardus a suis desertus rebus suis diffidens, arrnis abiectis, apud Cabillonem Heduorum vrbem Burgundiae patruo se dedit. Quem caeteri secuti, non solum se tradunt, sed vltro etiam non admoti quaestionibus, omnem technam huius rebellionis detegunt. Augustus omnibus aduersariis in suam potestatem redactis, in annum sequentem, qui fuit restituti orbis octingente simus, duodeuicesimus, ad Aquas Graneas, cum ibi hyemasset, in Maium mensem conventum Imperii indicit. Vbi procerum sententia iuxta leges Romanas, Salicamque, rex cum sociis omnibus, et consciis adfectatae tyrannidis laesae maiestatis reus peragitur, capitalique supplicio condemnatur. Verum Imperator nepotem vira donatum, luminibus duntaxat privati, monasterio concludi iubet: bona publicata, confiscataque sunt. Episcopi decreto tribu sacerdotum moti sunt, in coenobiaque relegati. Bernardus in paucis post diebus ex vulnere, siue quod verisimilius est, ignominiae dolore, atque moestitia interiit. Reliquit filium Pipinum, qui tres liberos procreauit, Bernardum, Pipinum, Heribertum.

[Note: 22] Eodem anno Mormanus Britonum praefectus regem se adpellat, totam Britanniam citeriorem occupat. Imperator cum omnibus copiis Britanniam petit, in Venedorum vrbem concilium primorum conuocat: aduersariorum munimenta expugnat: Mormanum tyrannum praelio interficit. Quo caeso tota Britannia, ne vno quidem refragante, ad Imperatorem dedit: obsides dat, obedienter imperata facit. Caesar subactis Britannis, dimissisque copiis, in Andium vrbem reuertitur ad vxorem Irmingardim filiam Ingerami, quam ibi aegrotantem reliquerat. Ipsa altero die, quam Pius aduenerat, mortem obiit, quinto Nonas Octobris. Reliquit tres filios reges, Lotharium, Pipinum, Ludouicum.

[Note: 23] Imperator Rhotomago, Ambionis, Cameraco, Haristallio in hyberna ad Aquas Graneas maturat. Ibi Beneuentanum Ducatum: mortuo Grimoldo Sigoni committit. Schlaomir regulum Abroditarum captum a praefectis limitis Saxonici, atque sibi exhibitum a popularibus ob perfidiam grauiter accusat, in exilium deportat. Itidem Lupum Vasconum procuratorem, quod pacem interturbasset, cum Berengario Tolosae, ac VVarino Aruerni praeside pugnasset: eo certamine Garsandum [Note: Ab aliis Garuandus.] amisisset, in exilium agit.

[Note: 24] Post Natalem Christi deinde conuentumad Aquas Graneas cogit: pontifices monachos, sacerdotes, vitam Christi, authoris nostri, legatorum eius aemulari, spretis negociis prophabis, literis operam dare, sacrae philosophiae studere, pueros docere, libros omnium professionum scribere iussit, sciuit: ne sacratas quidem foeminas ab hoc labore liberauit. Extant passim in Bibliothecis cuiusuis generis libri, in membranis, quos virgines sanctae scripserunt. Monachos monachas ad vnum vestitum ritumque viuendi Pius redigit: legibus quaedam capita addidit. Festum omnium Coelitum diem in Calendas Nouembris transtulit.

[Note: 25] Hisce confectis, Iuditham filiam VVelphonis dynastae Sueuorum, sororem Conradi et Rudolphi, quorum posteritas potita est Boiaria, quemadmodum in sexto narrabo libro, matrimonio sibi iunxit.

[Note: 26] Interea dum haec fiunt, Lindeuuitus Sclauus ob negata, vt prae se ferebat, stipendia rebellat, magnumque incendium in orientali Boia-ria excitat: tractis in suas partes Bulgaribus, Carnis, et quibusdam Carionibus. Pannoniam inferiorem occupat, eam igne, ferro

vastat. Ingens exercitus abs Pio aduersus eundem mittitur. Mandatum Bornae duci Dalmatiae Cadalocho praefecto Foro Iulii, Baldricho, et caeteris Boii limitis procuratoribus, vt darent operam, ne quid maleficii hostis nobis inferret. Hi copias Lindeuuiti in ripa Draui fluminis contra Charinos missas, adsecuti, caedunt, fundunt, delent, ex regionibus nostris hostespropellunt.

[Note: 27] Cum ipso Lindeuuito Borna Dux Dalmatiae, Dragomosus socer Lindeuuiti, sed fidem genero praeferens, propter Colapium amnem confligunt: sed victi fuga sibi consulunt. Lindeuuitus victricia signa in Dalmatiam transfert, cuncta depopulatur, et caede incendiisque complet: Borna cum impar viribus esset, nec aperto Marte cum hoste congredi auderet, in castellis, et locis munitis se continet: ex insidiis pugnans, opportuneque erumpens, vires hostium paulatim carpsit. Tria millia tandem vno praelio interfecit: trecentos equos cept: impedimenta diripit, praeda magna potitus est: Dalmatia denique hostem excedere cogit.

[Note: 28] Hoc bello scriptus est codex, qui ex membranis compactus, monstratur in monachorum monasterio, [Note: Münchs-Münster.] quod a patria mea decem millia passuum occidentem versus hyemalem, in ripa Ilmi conditum extat. Sunt in illo libro descriptae vitae Diuoruma Paschasio e Graeca lingua in Romanam translatae: Item Hilarion Diui Hieronymi, adeo antiquis literis, vt mihi repuerascendum, et ad prima elementa redeundum fuerit. Haec ad vrbem in calce leguntur: Hic liber fuit inchoatus in Hunia in exercitu, Anno Domini DCCCXIX IIII. N. IVN. et perfinitus aspud sanctum Florianum, pridie Idus Septembris, in hebdomada quintadecima.

[Note: 29] Dum haec in Oriente geruntur, in Occiduo sole Pipius filius Caesaris Vasconas, sublatis seditionis authoribus, vi et armis in officio continuit. Heraldus rex Danorum ab Imperatoriis copiis in Septentrionale Germaniae reductus a Godofridi filiis consors imperii recipitur. Caesar resoluto conuentu, quem apud Ingelhaim Iulio mense egerat, primo Cruciniacum, inde Bingium petit: ibi naues conscendit, Rheno secunda aqua ad Confluentes Mosellae nauigat: vbi in Arduenna sylua, more solenni venationi indulget.

[Note: 30] Postea in hyberna ad Aquas Graneas concedit: quo in Ianuario frequentes proceres, ciues, sacerdotes coire iubet. Adfuit et Borna Dalmaticus praeses: huius consilio Lindeuuitus hostis iudicatus, atque proscriptus: eidem bellum indicitur. Decretumque fit, tribus exercitibus perfidum hominem compescendum, atque eradicandum esse. Praeterea Bero praefectus limitis Histriae accusatus, quod cum hostibus sentiret, capitis supplicio condemnatus est At clementia principis seruatus, in exilium agitur.

[Note: 31] Tres sub idem tempus iussu Pii exercitus congregati, diuersis itineribus contra Lindeuuitum Sclauum procedunt. Intra Sauum, Drauumque coniungere vires iussi. Primus ex Italia per Alpes Noricas magna difficultate, renitentibus hostibus, sero ad definitum locum peruenit. Alter quoque Franconum, et Saxonum per Danubii ripam, ad Drauum amnem peruenit: in transeundo flumine, et profluuio ventris grauiter adflictus est. Boii vero secundiore vsi fortuna, per Charionum regionem ter hostibus victis, Drauo amne superato, in Pannoniam penetrarunt: ibi cum superiores exercitus operiunt: qui cum serius venissent, coeunt, vires coniungunt, ferro, igne quicquid hostium fuit, deuastant.

[Note: 32] Nullo detrimento accepto, Lindeuuito nusquam adparente (qui in quodam munitissimo castello, in arduo monte sito, sese abdiderat) domos abeunt. Carni qui circum fontes Saui sedes habent, et Charionum pars, qui ad Lindeuuitum defecerant, a nostris recepti sunt.

[Note: 33] Abulazaro quoque regi Hispaniae Saraceno bellum indictum. Octo naues mercatorum a Sardinia in Italiam nauigantium a latronibus mare infestantibus, interceptae, Piratae Nordomanni tredecim nauibus Flandrensem oram inuadunt, sed a limitaneis ducibus fortiter repulsi sunt: paucae caesae, incensae non magnus pecorum numerus abactus incuria, et negligentia praesidentium. Inde ad hostia Sequanae delati latrones, similia

tentantes eadem a milite litora custodiente perpetiuntur. Tandem in Aquitaniam appellunt, potiunturque vico, cuius praeda ditati ad naues discedunt. Hoc anno iuges pluuiae corrupere fruges, prohibuereque eas maturescere: ipsae in aruis computruere. Eluuies aquarum in autumno sementem fieri inhibuit. Atrox pestilentia hominum, boumque subsequitur.

[Note: 34] Imperator Februario ad Aquas Graneas rursus conuentum principum cogit, de belli gerundi in Hispania, et orientali Boiaria ratione consultat. Placuit triplici exercitu vastari hostes. Mandatum limitum praefectis, vlcisci ferro, flamma, perfidiam rebellantium. Interim mense Maio frequentes proceres Neomagi conueniunt. Arno Archiflamen Boiorum tum obiit. Adelramus a Pio Nonis Iunii in eodem oppido eius sacerdotio donatur. Is mortuo Theodorico sacrifico (quem Arno constituerat) Otonem Venedis, Illyricum, Noricum, Pannonias, Liburniam incolentibus pontificem sacrificulum creat, quem archiepiscopum illi, nos Suffraganeum vocamus.

[Note: 35] Caesar soluto conuentu Treuerorum Augustam, deinde Mediomatricum vrbem petit. In Vogesi saltu more gentis venatur. Inter haec Borna Dalmatiae legatus vita defungitur. Nepoti eius Ladae [Note: Forte Lindenuito.] Venedo genere, Ducatus ab Imperatore committitur. Fortunatus patriarcha Gradensis amicissimus Ludouico, ob hoc ab Augusto accersitus, Constantinopolim aufugit. Medio Octobri celebris tertio principum conuentus fit in Diethenhofen. Solenne fuit quondam nostris regibus et Imperatoribus, quotannis concilia cogere, praecipue Maio mense. Vbi a singulis exactum iusiurandum, futuros in potestate principis. Apparuere tum cum amplissimis muneribus Theodorus, et Florus legati Romani episcopi.

[Note: 36] Pius socios Bernardi ab exilio reuocat, ipsis praedia reddit. Adelhardum praesulem, eius fratres Valonem, Bernardum cognatos et propinquos suos, quos in Corbiense monasterium deportarat, restituit. Publico piaculo saeuitiam, quam in nepotem, eiusque factionem et sectam perpetrarat, luit. Cum fratribus, quos invitos sacris initiarat, in gratiam redit.

[Note: 37] Lotharium filium Caesarem adpellat, consortem Imperii legit: eidem Irmingardim Hugonis filiam despondit. Inde ad Aquas Graneas cum filio, et nuru remigrat: vbi nuptias maximo apparatu conficit, Anno Christianae aerae octingentesimo vicesimo primo: vti hoc Bathauensis templi diploma significat, cuius initium: IN NOMINE domini Dei, et saluatoris nostri IESV CHRISTI, HLudouicus et HLotarius, diuina ordinante prouidentia, Imperatores Augusti (inquit ille) dilecti filii nostri HLudouici regis Boiarioruin, et Geroldi Comitis, dedimus monasterio nostro Chremisa in pago Troungeu, vbi Sigehardus Abbas dono territorium in pago Gruntzuuiti, iuxta montem Summerberch, ab oriente a Summerberch vsque Dreisina, ab Hohogepleiching, inde sursum vsque territorium episcopi Bathavensis. Inde ad Austrum vsque Heribrunum: in occidente vsque vbi Flinspach exit de sylva: ab Aquilone vt sylua pergit ad dictum locum, etc. Signum HLudouici [Gap desc: unknown sign] serenissimi Imperatoris. Signum HLotaii [Gap desc: unknown sign] gloriosissimi Imperatoris. Durandus Diaconus ad vicem Fridagisi recognoui Anno Christo propitio XV. Imperii Domini HLudouici serenissimi Imp. et HLotarii VI. Actum Aquisgrani palatio regio.

CAPVT X. De his, quae sub Ludouico Pio post Lotharium imperii consortem factum, contigerunt, imprimis de prima contra eum conspiratione.

1. Ceadragus Abdonitarum Princeps cum Danis pacem facit, Sclaomir ab exilio reuocatus moritur.

3. Conuentus Francofurtensis. Rabanus onasterio Fuldensi praeficitur. Eius scripta

4. Expeditio contra Lindeuuitum a Boiis feliciter suscepta. Lindeuuitus interficitur.

5. Ludouicus filio Pipino filiam Theodoberti iungit. Gentium Venedarum populi varii munera offerunt et homagium praestant. Legati Heraldi et Nordomanniae.

7. Meligastus et Celeadragus fratres et reges in Comitiis Francofurtensibus de regno Vilizorum iure disceptant. Ludouicus pro natu minore pronunciat et quare. Ceadragus Abroditarum Dux in comitiis non comparet.

8. Lotharius Romae consecratur et Augustus adpellatur. Theodorus atque Leo Romae interficiuntur. Paschalis Papa per mandatarios in Germania et ipse Romae coram Legatis Caesareis iuramento se purgat, ipsius consilio aut iussu caedem non esse factam.

9. Ceadragus ad comitia Compendium Galliae venit, et quamuis suspectus, tamen ad auitum regnum remittiur. Heroldus Daniae Rex auxilium contra Gotofridi filios petit. Bulgarorum Legatio Imper atoribus suspecta.

10. Paschalis moritur. Dissidium circa successionem oritur, obtinente Eugenio. Lotharius statum Romae turbatum compo, et Clero iniustas possessiones aufert.

11. Ludouicus cum filiis Britanniam rebellem ad officium redigit. Legati Imperatoris Graeci pacis renouationem petunt.

12. Fortunatus Patriarcha Aquileiae ex fuga redux. Bulgarorum Legati in Boiaria detinentur. Predenecenti adversus Bulgarorum incursationes et latrocinia opem Caesarum implorant.

13. Hispania a Vasconibus deuastatur. Duces Aeblus et Asinarius astu incolarum captuntur.

15. Pax cum Gotofridi liberis, Ludouicus filius a Patre Ludouico Rex Boiariac declaratur.

16. Exploratores rerum Bulgaricarum mituntur. Vrolphus reliquias Abarum et Hunnorum gentilium ad Christianam religionem conuertit, eorumque Ducem Tutundum baptizat, Morauos docet, et vtrique genti Episcopum consecrat.

17. Vrolphus ob conuersionem hancce peractam a Pontifice Romano praemio afficitur.

18. Consultatio de bello Hispanico praesente Pipino Rege Aquitaniae instituitur. Ludouicus Legatos audit.

19. Heroldus Rex Daniae baptizatur. Speculatores versus Bulgariam missi redeunt, Bulgaresque hostile nihil moliri nunciant. Organon Musicum Aquisgrani conflatum. Ceadragus et Tunglo innocentiam suam probant Imperatori.

20. In Hispania res male geruntur. Azo transfuga cum Saracenis Gerundensium et Barcinensium agros ob segnitiem Francorum unpune vastat.

21. Heroldus Regno pellitur. Bulgares Boiariam inuadunt et Pannouiam occupant.

22. Eugenius Papa eiusque successor Valentinianus moriuntur. Gregorius IV. in vicem horum electus ante aduentum et confirmationem a Legato Imperatorum factam non consecratur.

23. Geroldus et VValdricus ante marchiones Boiariae et aduersus Bulgares speculatum missi desidiae et negligentiae poenas soluunt.

25. Dum in Saxonia de Pace et restituendo Heroldo cum Cimbris agitur, hi ab Heroldo concitati Saxones caedunt, mox per Legatos veniam commissorum pacemque petunt.

26. Bonifacius Corsicae Praefectus in Africam appellit ibique quintuplicem victoriam a Saracenis reportat.

27. Ludouicus Rex Boiariae Bulgares Pannonia et Boiaria pellit, Brynonem Moranotrum Ducem ad Christianam fidem conuertit. Brynonis vrbes. Episcopus Salisburgensis Nitrauiae templum consecrat.

28. Ludouicus Imperator quorundam insidias compertus, Bernardum inuitis Proceribus Galliae, cubiculo praeficit.

29. Controuersia inter Archi Episcopos Laureacensem et Salisburgensem de iurisdictione Ecclesiastica in regionibus vltra Comagenos a Ludouico Rege Bavariae deciditur.

30. Ludouicus Imperator dum oram Gallici Oceani peragrat Galliarum proceres cum Clero aduersus ipsum conspirant et Gallos concitant.

32. Coniuratores quomodoet quibus factionem suam auxerint, Plerique ab Imperatore vita donati erant, nemine alliciente prouolant.

33. Coniuratores Pipinum filium Ludouici adeunt, et in suas partes trahere student.

34. Pipinus coniuratoribus accedit, et cum copiis Benimbriam petit. Bernardus iussu Ludouici fugit, Iuditha in monasteriumse confert.

35. Coniuratores Iuditham accersunt, et sub metu mortis postulant, vt cum Ludovico imperio abdicet atque vitam monasticam eligat.

36. Ludouicus annuit postulatis quoad Iuditham, de se vero aegre aliquod deliberandi spatium abtinet. Iuditha in monasterium D. Radegundae deportatur.

37. Lotharius ex Italia venit, et a Coniuratoribus in locum Patris eligitur. Lotharius neque his actis neque persecutioni cognatorum Bernhardi resistit. Imperator sine imperio.

38. Coniuratores in Galliis comitia haberi contendunt. Lotharius ea Neomagi in Germania et vt quisque sine armis campareat, indicit.

39. Germani arma corripiunt, Ludouicus Rex Boiariae Ludouico Pio auxilio venit, qui in comitiis Neomagensibus de autoribus quibusdam conspirationis poenas, delicto tamen non corresponden tes sumit.

40. Pipinus coniuratorum partes relinquit, qui tamen Lotharium adeunt, et ipsi praelium aut vt Neomago recedat suadent.

42. Ciuilis seditio vulgi alio se Lotharianum, Ludouicianum profitente vix compescitur, patre et filio in conspectum prodeuntibus.

43. Ludouicus coniuratores capit et tribunal aliquod, in quo Lotharius, Pipinus et Ludouicus Rex Boiariae praesident de coniurationis cognitione ordinat.

44. Socii conspirationis capitis damnati, verum nimia leniate Ludouici a nemine supplicium sententia impositum sumitur, Lothariumque secum semper retinet.

45. Iuditha cum fratribus relegatis reuocantur, ex quibus illa crimina obiecta solenni iuramento purgat. Filii Ludovici domos a Patre abeunt.

[Note: 1] EOdem anno Lotarius in vrbe Vangionum, Ludouicus Aquishyemauit. Ceadragum rumor fuit, pacem fecisse cum regibus Danorum. Quocirca inimicus eius Schlaomir ab exilio reuocatur, Abroditis praeficitur. Qui cum in Saxoniam venisset, morbo correptus, lustralibus aquis expiatus, decedit.

[Note: 2] Sequens annus, qui est CHRISTI DCCC. XXII. prodigiis portentisque nobilitatus est. Apud Turogos cespes sesquipedalis subito in aera sublatus, ab eo loco, spacio pedum quinque et viginti integer reperitur. In confinio Saxomae, et Misniae terra intumuit in modum aggeris, surrexitque iuxta lacum Arnseum, quasi vallum tribus millibus passuum in longitudinem. Hyems solito longior fuit: Altissima Galliae, et Germaniae flumina Danubius Rhenus, Albis, Sequana gelu constitere acutissimo per glaciem, quasi in continenti tricenis amplius diebus, plaustra vltro citroque et vehicula commearunt.

[Note: 3] Proximo anno Ludouicus Francofordiae conuentus agit, aestiuatque. Ab eodem Rabanus Franco, eiusdem tempestatis Poeta, Theologus, nulli secundus, Fuldensi monasterio praeficitur. Scripsit is inter pleraque alia ad Ludouicum Augstum de coelesti immortalis Imperatoris nota, carmen insigne, aemulatus Porphyrionem, qui ad Constantinum Maximum idem factitauit, cuius D. Hieronymus non sine laude mentionem facit. Eum nostro aeuo Ioannes Stabius Caesareus

Historiographus, praeceptor meus, in Austria inuenit, et Viennae mihi ostendit. Literae carminum singulae ita compositae sunt, separatim, vt calces, media capita, versum, sursum deorsum, in orbem quoque lecta quoquo versum metra referant. Idem Rabanus commentaria, quae in librum Iudithae scripsit, Iudithae Augustae dedicauit.

[Note: 4] Sub idem tempus Boii cum ingenti exercitu ad tutandum orientalem limitem, Drauum amnem aduersus Lindeuuitum Sclauum traiiciunt. Is impar viribus in Dalmatiam aufugit, ibi a Litomusalo, auunculo Bornae legati Dalmatarum interficitur.

[Note: 5] Pius in matrimonium dat filio suo Pipino filiam Theodoberti Dinastae Matricensis. Eundem confectis nuptiis in Aquitaniam redire, Lotharium ad ius reddendum in Italiam proficisci iubet: ipse ad Francofordiam ad conuentum agendum in hyberna concedit. Interfuere cum muneribus omnium Orientalium Venedorum oratores, Abroditae, Sorabes, Vilizi, Boiemi, Bolii, Moraui, Gepidae, qui et Praedenecenti, Daciam adversi Maesiis incolentes, interfluente, Danubioque contermini: et Auari, qui in Pannonia inferiore sedes inter Boios Venedosque receperant. Sacramenta in eodem concilio renouantur: leges parendi de integro feruntur. Adparuere et Heroldi, regnumque Nordomanniae, Aquilonaris Germaniae legati.

[Note: 6] Hocque anno crebro, insolitaque terruee mentes mortalium. Apud Aquas Graneas Palatinae aedes contremuerunt. In Tullensi Leucorum, sine Lothareorum agro, puella nacta duodecim annos; integros decem menses omni cibo potuque abstinuit. In Frisatio pago Saxoniae tres et viginti vici fulmine adflati conflagrarunt. Fulgura tranquillo aere, serenoque delapsa, praeter solitum, domus de coelo tactae: homines, ac pecora extincta sunt: lapidibus grandinavit. Circa solstitium aestiuale in Burgundia crusta glaciei, longitudine pedum quindecim, latitudine septem, altitudine binum de coelo ruit. Secuta est dira lues.

[Note: 7] In Maio more Francorum solenni Francofordiae concilium procerum totius regni cogitur. Ibi Meligastus, et Celeadragus reges, filii Liubi, de regno diuidendo iure disceptant. Eorum pater praelio ab Abroditis interfectus erat. Vilizi Meligastum maiorem natu regem adpellarunt: sed cum is aduersus morem gentis, voluntatem popularium regnum administraret, eundem gubernaculis submouent, fratrem eius minorem rebus imponunt. Ambo reges ad Imperatorem venere, qui ibi eos audiuit: minorique natu regnum a popularibus delatum, quod animos nationis proniores ad eum esse comperit, confirmat. Caeterum ambos fratres in fidem acceptos, domum dimittit. Ceadragus Abroditarum regulus ad hoc concilium non venit. Missi ad eum legati sunt, ipse se hyeme venturum pollicetur.

[Note: 8] Lotharius rebus in Italia expeditis, Romam proficiscitur, Paschalibusque a Romano episcopo consecratur, a Senatu, populoque Romano Augustus adpellatur. Inde Ticinum pergit, Iunio ad parentem venit. Qui Drogonem fratrem suum Mediomatricibus designat episcopum. Sub idem tempus renunciatum est Imperatoribus nostris, Theodorum, atque Leonem generum eius Romanos, quod principibus nostris fidem seruarent, Pontificum ambitui intercederent, consilio et iussu Paschalis episcopi Romani interfectos esse. Idcirco Pius Adalungum antistitem monachorum diui Vedasti, Hunfridum praefectum Rhaetiae Curiensis Romam proficisci imperat. Inter haec Paschalis Pont. Max. per Ioannem episcopum, et Benedictum diaconum, sese de hoc crimine apud Imperatorem in Germania purgat. Ipse Romae coram superioribus legatis iurat, se non solum non iussisse, sed penitus ignarum quoque huius caedis esse: et missis rursus aliis in Germaniam legatis, satisfecit Imperatoribus.

[Note: 9] Qui per Vangionum agrum Compendium Galliae (quo ad Kal. Nouembris Comitia indixerant) sese conferunt. Huc Ceadragus venit tandem, licet eius aduentus suspectus esset, quod antea ad Augustum accedere contempsisset: nec suae cunctationis satis causae adferre posset: ob merita tamen parentum, remissus est ad auitum regnum. Praesto fuit et Heroldus [Note: Heroldus, qui ab aliis et Heriboldus et Heraldus.] rex Danorum, auxilium

aduersus Gotofridi filios postulavit. Ideo vt pax inter reges Nordomannos componeretur, missi sunt in Daniam Theotharius et Rotmundus praefecti: Ebbo episcopus Rhemorum, qui complures Cimbrorum philosophiam Christianam recipere persuasit, aquaque sacra lustrauit. Ormortag etiam Bulgarorum rex legatos ad Augustos misit. Hi foedus a nobis, et vt certi termini inter se Boios constituerentur, petebant. Ludovicus admiratus insolitam legationem (nam Bulgari ad orientale Imperium spectabant) Michelinum Boiariae dynastam in Bulgariam legat, perscrutatum quid nam sibi rex Bulgarorum huiusmodi inconsueta legatione velit: Bulgaros exploratum regiones venisse mussitabatur.

[Note: 10] Dum haec fiunt, Paschalis Romae moritur. Duo a discordi populo Pontifices deliguntur: nobilitatis tamen pars vicit, a quibus Eugenius cooptatus consecratur, obtinetque sacerdotium. Caesares vbi de hac re certiores facti sunt, Romam adeundam esse decernunt. Ideo Lotharius eo contendit: statum Reipub. quem superiorem Pontificum ambitio immodica, insatiabilis auaritia, versutiaque improba conturbarat, componit: intercepta, direptaque fraude a flaminibus, dominis iustis, antiquisque possessoribus reddit.

[Note: 11] Ludouicus interea diuisis copiis triplici exercitu Britanniam inuadit rebellem. Vnum Pipinus filius, alterum Ludouicus alter filius, ipse tertium ductabat. Per domitis itaque Britannis, acceptis obsidibus, Rothomagum ad vxorem, quam ibi reliquerat, quintodecimo Calendas Decemb. reuertitur. Legatos Michaelis Balbi Imperatoris Graecorum (qui Leonte Armenio Pardi filio caeso, orientale Imperium arripuerat) audit, pacem et foedus veteri more Graeculi petebant: et nescio quid vltra de simulachris colendis locuti, Romam ad Pontificem Maximum relegati sunt.

[Note: 12] Fortunatus patriarcha Venetiae, nos Aquileiae adpellamus, quem supra fugisse diximus, reuersus Imperatori fugam suam purgare connisus est Posthaec Pius ex Gallia in Germanias ad Aquas Graneas transitum facit. Natalem Christi ibi celebrat: Bulgarorum egatos, qui in Boiaria erant, ibi, donec vocentur, detineri iussit. Gepidae, qui vulgo Predenecenti dicti sunt, Daciam, vt dixi, incolentes, aduersus Bulgarorum incursationes, latrociniaque conqueruntur: opemque ac praesidia postulant. Augustus vtrisque diem in Maium ad Aquas Graneas dicit.

[Note: 13] Aeblus, et Asinarius cum valida manu Vasconum, in Hispaniam ad Pompelonem, acie infesta progrediuntur: incolas armis in obsequio continent, inter redeundum in Pyrenei montis iugo astu incolarum in insidias delati capiuntur: copiae eorum caeduntur. Aeblus captivus Cordubam ducitur: Asinarius ad proprios lares redire permissus est.

[Note: 14] At Imperator Ludouicus post Paschalia, quae ad Aquas Graneas peregit, Neomagum venandi causa pergit. Inde medio Maio ad Aquas Graneas, quo proceres regni conuocarat, reuertitur: auditque Bulgarorum, Gepidarumque, insuper et Boiorum legatos. Horum princeps erat Hitto episcopus Fruxinensis. Actum est de limitibus designandis inter Boios, atque Bulgaros.

[Note: 15] Lotharius mense Augusto ex Italia ad conuentum a parente coactum redit. Gotofridi filiis regibus Danorum petentibus, pax datur. Ludouicus filius a parente postulantibus Boiis rex declaratur, qui anno ab orbe liberato octingentesimo, vicesimo quinto cum vxore Hemma in Boiariam migrat, Reginoburgiique habitare coepit. Imperatores soluto conuentu, Neomagum ad venandum se recipiunt. Deinde in hyberna ad Aquas Graneas redeunt.

[Note: 16] Ludouicus autem rex Boiorum iussu parentis Bertrichum praefectum praetorio per Charionum regionem deducit ad Geroldum, et Balderichum, Auarici limitis duces, vt simul explorarent, res Bulgaricis. Nam Bulgaros, qui Sauo amne a regno Boiariae dirimebantur, tumultuari, et in armis esse rumor erat. Eadem tempestate regis Boiorum mandato Vrolphus Bathauensis pontifex Auares, et Hunnos in Pannonia, et Norico considentes, vbi nunc Austria, et Vngaria nominatur, in religione Christi instituit (nam

illi partim Christum dominum, Deumque nostrum, partim auita numina adhuc colebant) falsorum deorum superstitionem radicitus extirpat. Lutundum regulum Auarorum atque Hunnorum sacris Christianis lustrat, et Ratofredum ipsis consecrat episcopum: Viennaeque inter eos habitare iubet. Vbi et eo tempore Romanorum episcopus consedit, a quibus Fauium vocatum reperio. Transgressus inde Vrolphus Danubium Morauos Venedorum populum, itidem sacra nostra recipere persuadet. Moemarum ducem cum popularibus, et tota gente ad cognoscendam veritatem cohortatur. Pontifices qui eos sedulo doceant, Methodium Iuliomontanum, Adeluinum Nitrauensem esse iubet. Hae vrbes nomina adhuc seruant. Et dum Sueui et Gepidae ea loca incolerent, Pontificum fuere domicilia.

[Note: 17] Haec vbi ad Eugenium secundum Pont. Max. delata sunt, Vrolpho episcopo Bathauensi, Archimystae dignitatem, honoremque cum Morauia, Pannonia, Hunnia, Auaria restituit: praecepit superiores pastores cum grege, et ducibus Vrolpho archiflamini Laureacensi, sicut parenti non quidem corporis, sed animorum, nuncio dei, et a se misso obtemperare. Extat huiusmodi diploma.

[Note: 18] Dum vero haec ad Orientem geruntur, ab Occiduo sole Pipinus ex Aquitania cum praefectis et ducibus limitis Hispanici Calendis Februarii transitum facit ad Augustos. Consultatum est, decretumque de ratione belligerandi aduersus Saracenos Hispaniam incolentes. Pipinus in Aquitaniam rediit. Pius autem Maio de Aquis Graneis egressus, Calendis Iunii ad Ingelhaim deuenit. Ibi in celebri conuentu diversarum nationum oratores audit: Pontificis Romani, Dominci praesulis Palaestini a monte Oliuarum: item Danorum, Schlauorum, Abroditaruin, Sorabum.

[Note: 19] Heroldus rex Danus cum liberis et vxore, cum magno Cimbrorum numero Mogontiaci lustralibus aquis expiatur, domumque redit per Frisiam, vbi praefectura donatur, quo se reciperet, si siregno pelleretur a liberis Godofridi VValricus, et Geroldus praefecti orientalis limitis a Ludouico rege Boiorum missi docent Imperatorem, nihil omnino sese de bello Bulgarico comperisse: nec Bulgares hostili in nos animo esse. Georgius tum sacerdos Venetia oriundus Musicae Hydrauticum instrumentum, quod Organon vocant, ad Aquas Graneas conflat. Vnde Pius Salissam petit KL. Octobribus Francofordiam, inde ad Ingelhaim Rhenoque, Moenoque nauigat. Ceadragum, Tunglonem Venedorum regulos perfidiae insimulatos audit, acceptis ab eisdem obsidibus, domum redire permittit.

[Note: 20] In Hispania res male a nostris gestae sunt, Azo [Note: Qui et Aizo.] Gothus exaula fuga elapsus ad Saracenos in Hispaniam se contulit. Acceptis copiis a Baderomano rege Seraceno, Gerundensium, atque Barcinonensium agros vastat: grauiter ferro, flamma atterit. Exercitus noster, qui aduersus Saracenos ad Hispaniam citeriorem tutandam missus fuerat, ignauia ducum serius aduenit. Iam hostes cum ingenti praeda incolumes abierant.

[Note: 21] Ad septentrionalem Germaniae angulum Heroldus rex Danus a suis regno pellitur, fraude Hochorici filii Gotofridi, cuius aduentum, vt pollicitus fuerat, frustra diutius Pius Neomagi expectauit. Ab ora Orientis Bulgares pacem exuunt, regnum Boiariae inuadunt, et nauibus per Drauum flumen delati Pannoniam vastant, occupant, subigunt. Pulsis nostris rectoribus Bulgares duces regioni imponunt.

[Note: 22] Ad Austrum Romae Eugenius episcopus obiit. Valentinus a populo cooptatus, consecratusque quadragesimo die occubuit. Huic Romani Gregorium quartum substituunt. Is non ante consecratus est, quam legatus Augustorum Romam venit, vt si dignum, qui vicem Christi servatoris nostri praesidendo rebus diuinis fungeretur, populus creasset, author Caesaris auspiciis fieret.

[Note: 23] Februario frequentes proceres ad Aquas Graneas coeunt: legati, et praesides Hispanici limitis. Itidem Geroldus, VValdricus Boiorum orientalis termini duces, ducatu amoti, pecunia mulctati, ignominia notati, quod eorum negligentia atque desidia fines nostri ab hostibus devastati essent in ordinem priuatum redacti. In paucis diebus nacti stolidum Pipini et turbulentum ingenium, graue incendium excitarunt Imperatori.

[Note: 24] Qui soluto concilio, ad Ingelhaim Iunio accedit: inde Francofordiam pergit. Ibi paucis diebus consumptis, Vuormatiam, deinde ad Theodonis villam transitum facit. Vnde Lotharium, et Pipinum filios suos contra Saracenos in Hispaniam arma mouere imperat. Porro Saraceni aduentu nostrorum territi, domi se continuere, nec quicquam maleficii Hispaniae, quatenus nostris principibus parebat, iniunxere. Pipinus in Aquitaniam, Lotharius ad parentem in Germaniam, ad Aquas Graneas, quo se iam ille contulerat, reuertitur.

[Note: 25] Inter haec graue vulnus in Septentrione accepimus. Totius Saxoniae reguli, duces, praefecti, tetrarchae, praesides, dynastae in confinio Cimbrorum iussu Pii conuenerant, seduloque de pace inter Heroldum, et inimicos eius reges Danorum agitabant. Heroldus impatiens irae, paci arma temere miscet: inconsultis nostris Cimbrorum regnum inuadit, aliquot exustis villis ad Saxonas regreditur. At filii Gotofridi subito correptis armis, raptimque copiis contractis, tranatoque Egidora amne, nostros in altera ripa desidentes, nec quicquam mali suspicantes, inopinatos de improviso adoriuntur, castris exuunt; in fugam vertunt, cunctisque direptis ad sua castra cum ingenti praeda redeunt. E vestigio tamen ad Imperatorem Ludovicum legatos ire iubent, factum excusant, culpam in Heroldum conferunt, qui bellum amicitiae inseruerit: se necessitate coactos vim vi repulisse. Ablata postea restituunt, pacem supplices, et veniam praeteritorum petunt, pollicentur se satisfacturos, atque responsuros, quemadmodum Augustus imperauerit.

[Note: 26] Prosperiore ad Austrum, Orientemque vsi sumus fortuna. Bonifacius Corsicae praefectus, cum fratre Bernardo, et Tyrrheni litoris Classiariis, et mare Tuscum a priuatis purgaturus, Corsicam, Sardiniam circumuehitur. Nullo latrone invento, in Africam Vticam, et Carthaginem adpellit. Nauibusque egressus cum multitudine Afrorum, Saracenorumque provolantium, quinquies confligit, quinquies pari victoria hostes in fugam dedit: trucidatisque multis, ad naues incolumi exercitu paucis admodum desideratis, se recipit, domos abiit: ingentem terrorem Afris incussit, et scrupulum iniecit.

[Note: 27] Ludouicus rex Boiorum cum copiis contra Bulgares proficiscitur, hostes Pannonia, Boiaria expellit. Rathobodum ducem orientali limiti dat custodem. Brynonem, qui et Priuina quoque Morauorum regulum, qui trans Danubium in Aquilonari ripa nabitabat cum filio Hezilone, ad se venientem benigne suscepit, eundem in religione Christiana instituit, Traismae (vicus est in Austria episcopi Salisburgensis) in templo D. Martini sacro fonte abluit, et Rathobodo legato suo commendat. Erant Brynonis vrbes Nitrauia [Note: Nitrauia, Neutres.] Pisonium [Note: Pisonium, Presburg.] quae et Vratislaburgium, et Brynna, quae adhuc ab eo nomen servat. Adelramus archiflamen Iuuauensis Nitrauiae templum dedicat.

[Note: 28] In sequenti anno Imperator Ludouicus in Augustum mensem Vuormatiam conventum indicit: Lotharium filium in Italiam abire iubet. Cumque quorundam insidias comperisset, Bernardum Hispanici limitis antea ducem, spectatae fidei, et fortitudinis expertae, contra voluntatem procerum Galliae cubiculo praefecit. Dimisso postea conuentu ad venandum Francofordiam, inde Nouembri ad Aquas Graneas hybernatum reuertitur.

[Note: 29] Hoc anno cum Vrolphus pontifex Bathauensis, archimystes Laureacensis obiisset, Bathauensi templo Reginerius pontifex capitur. Is litem mouet Adelramo archiflamini Iuuauensi, ob regiones, quae vltra montes Comagenos [Note: Comberg.] cubant. Dicebat hic Arnonem decessorem suum ibidem religionis mysteria aperuisse: ille, Bathauensi, Laureacensique templo subditas esse comprobabat. Rex Boiorum Reginoburgium vtrunque ad se accersit, episcopos discordes ad pacem reuocat. Inter vtrunque ita superiorem regionem partitur. Aquilonarem, occidentalemque oram, qua Spiraza amnis exoritur, et cum altera Spiraza, atque Arabone confluit, Bathauensi adiudicat. Reliqua orientem, Austrumque spectantia in rebus diuinis procurare Salisburgenses iubet pontifices. Extat haec tabula, eius initium est: In nomine Domini Dei et Seruatoris nostri IESV CHRISTI. HLudouicus diuina ordinante prouidentia rex Boiariorum, etc.

Finis eius is est: Actum Reganesburch anno Christo propitio D. CCC. XXIX. Anno XVII. HLudouico Imperatore, filio eius HLudouico regnante in Boiaria, anno V. XIIII. Kal. Decembris Luna XVI. Indictione VIII. Angelmarus ad vicem Gotzbaldi scripsi, et subscripsi.

[Note: 30] Interim dum haec fiunt, Imperator Rhenum in Germaniam Magnam transit. Francofordiae toto autumno commoratus, venationibus operam dedit. Medio deinde Nouembri Aquas Graneas accessit, ibidem hyemauit. Anno postea proximo, qui est aerae nostrae Octingentesimus super tricesimum, circa Quadragesimam in Galliam migrat, oram Gallici Oceani peragrat. Galliarum proceres, monachi, episcopi rerum nouarum auidi, aliorum detrimenta sua commoda existimantes, nacti occasionem aduersus Imperatorem conspirant: populares suos Celtas in eum concitant.

[Note: 31] Duces multitudinis, atque authores coniurationis (qui tum in Francorum Imperio sapientissimi, et Gallicae rei columen censebantur) Hyldouinus [Note: Hylduuein VValo ab aliis.] Dionysianus, Vala Corbeiensis antistites monachi: Ebbo archimysta Rhemensis, Hugobertus Lugdunensis, Bernardus Viennensis, Iesse Ambianensis, Helias Tricassiorum pontifex: hique Celtarum dynastae Machofridus, Hugo, Landbertus, Godofridi pater et filius, Richardus, Hugbertus, Bergaretus, venatorum Augustalium quondam praefectus, inuidia, quod commune malum aulicorum est, irritati sunt, propterea quod Bernardus praefectus praetorio, atque cubiculo, plus quam ipsi apud Imperatorem authoritate valeret, et quod cum Bernardo rege Italiae clanculum sensisse suspecti essent, poenasque metuerent.

[Note: 32] Primum quidem inter se communicato consilio, coniurationem faciunt, vt a gubernaculis rerum subdole deturbent Pium. Deinde alios minis, et potentia territant, alios partim fraude atque pecunia, partim ingentibus pollicitationibus lactant: hosce confictis, vt erant astutissimi, in Caesarem criminibus ab eodem alienant, et vt conciliarent sibi animos vulgi Gallici, quod alioquin mobile est, et semper noui principis faciundi percupidum, tributa, vacationem militiae, admodum hactenus grauia, remissum iri promittunt: factionem quoque suam indulgentia et largitionibus confirmant. Plerique omnes, qui antea sententia principum ob perfidiam et scelera sua damnati exilio, aut ignominia notati, praetorio, magistratibusque moti erant, et beneficio clementissimi Imperatoris vita donati, precario viuebant, vltro nemine alliciente, prouolant.

[Note: 33] Coniurati igitur pontifices, Primores Galliarum, freti multitudine, titulum solennis officii sceleri praeferentes, Pipinum filium Ludouici, adolescentem stolidi ingenii, imperitumque doli adeunt. Se maxima Imperii membra esse, quibus principis, Reipublicae salus et cura incumbat, inculcant primo: iactitant deinde se Imperatori non esse Inimicos, dolere se vicem eius: imo etiam quae credidissent vtilia esse, suasisse: et quia fidele consilium dedissent, se contemni, et in periculo capitis versari. Dolere se communem calamitatem miserorum praecipue Gallorum, qui imperiosioris, quam boni iugum ferre possent, foeminae, et alienigenae mancipia essent: neque placere imperium Bernardi, qui hanc gratiam, authoritatemque stupri consuetudine comparasset apud impotentem mulierem, quae novercali odio priuignos, eorumque fideles persequeretur: quae stupris, libidinum probris, homicidiis, incestu, se et Caesaream domum contaminaret: omnesque aula, quos suis flagitiis aduersarios fore suspicaretur, exturbaret, proponunt. Inde Ludouicum ex amore dementem, flagare, illecebris, blandiciisque captum, addictum vxori non principem, sed ministrum agere: eundem coniugis compendio, studio ac libidine, honores, exercitus, provincias, impunitates, supplicia largiri, et quidem nescientem plerunque et ignarum. Postremo commemorant, caeteros fratres longius abesse, quam vt huic malo mederi queant: solum Pipinum restare, ad quem boni omnes, tanquam ad tutissimum portum naufragi confugissent. Oportere bonum filium dolere vicem parentis, nec pati paucorum flagitiis ac dedecore, tantum

imperium collabi, et patrem infamem fieri. Imperatorem ab huiusmodi probrosa foeminae seruitute, libertati mentique suae restituendum: Imperiumque Francorum a dominatione muliebri asserendum: hocque factum famam virtutum secuturam, Perfacile isthaec sine vi, et armis fieri, modo tot principum, episcoporum sapientissimorum, religiosissimorumque monachorum consiliis obtemperet.

[Note: 34] Pipinus, vt adolescens faudis humanae imperitus, credulus illis, cum coniuratis et suis copii Aureliam petit. Machofridum amoto Ottone vrbi restituit: inde Berimbriam procedit. Augustus vbi comperit illos contra se et vxorem, atque Bernardum inimico obstinatoque animo viam adfectare, Bernardo vt fuga sibi consulat, suadet. Augustam Lugduni in contubernio sacratarum foeminarum Deiparae Virgini dedicato, consistere iubet, ipse Compendium petit.

[Note: 35] Porro qui cum Pipino Berimbriam venerant, misso Varino, et Landberto, aliisque compluribus, Augustam ex monasterio ad se deduci imperant: eidem mortem intentant, nisi iuret se persuasuram Imperatori, vt quam primum armis abiectis, Imperio se abdicet: capillis detonsis cum vxore in contubernium monachorum se includat: vbi ambo, instar voluntariae mortis, praeclaraeque [(transcriber); sic: precarlaeque] salutis, difficiliore religionis obsequio, castimoniarum abstinentia satis ardua scelera, flagitiaque expient.

[Note: 36] Augusta metu necis perculsa, etiam maiora promissura, ad maritum a coniuratis deducta, secretiusque colloquendi copia data, iussa aperit. Pius quo ab imminenti morte vxorem eriperet, vt ipsa quidem monasterio includeretur, sacerdotissaque caperetur, annuit: at de se deliberandi spacium paucis diebus postulat, se in potestate principum Imperii fore respondit. Illud aegre a coniuratis impetratum est. Nam qui supplicio capitali condemnati, beneficio Imperatoris clementissimi viuebant et quos lege iureque occidi fas erat: stimulante conscientia cogitati sceleris, salutera Pio, quam ab ipso acceperant, muidebant. Porro Iuditha vbi rediit ad coniuratos, elamore insani vulgi ob scelera, stupra, adulteria ad poenam deposcitur: verum in exilium monasterium D. Radegundae, vbi flagitiorum notam, victu duriore, temperantia, parsimonia vitae elueret, deportatur.

[Note: 37] Inter haec Lotharius Maio mense ex Italia in Gallias venit, parentem Compendii offendit. Mox ad eum omnis illa sentina nebulonum confluit, turba sceleratorum coit, quae pridem Pipino, et huic inculcant: ipsum ad supremum Imperii fastigium pertrahunt. Lotharius quidem acta horum non rescindit, genitorem tamen nullo dedecore alio, vel maleficio adficit. Conniuente eo, Heribertus frater Bernardi aulae moderatoris, qui aufugerat, retinente frustra Ludouico, luminibus orbatur. Otto consobrinus illius, Aurelianensis quondam vrbis praefectus in exilium agitur, tanquam criminum, quae Iudithae, et Bernardo imponebantur, conscii et fautores. In tali igitur ludibrio, periculoque Imperator titulotenus inter spem et metum dubius in Galliis aestatem exegit.

[Note: 38] Cum iam autumnus appeteret, adversarii, vt concilium vniuersi Imperii in Gallia conuocaretur, summa ope nitebantur. Imperator diffisus leuibus Gallorum animis, magisque Germanis credens, astute clamque renitens, obtinuit, vt conuentus Neomagi (vrbs est inferioris Germaniae) indiceretur. Metuens quoque suorum paucitatem, inimicorum vero multitudinem, imperauit, vt sine armis, atque cum paucissimis quisque appareret. Landbertum praefectum, Helisacharum praesulem iubet itinera armis obsidere, fines tutari, ius reddere.

[Note: 39] Posteaquam haec in Germaina de Imperatore nunciata sunt, vniuersi Germaniae populi auxilio Caesari futuri, arma corripiunt. Ludouicus quoque rex Boiorum cum delecta suorum manu ad Augustum in Galliam quam celerrime contendit. Pius acceptis auxiliariis copiis Germanorum, filioque Ludouico, Neomagum ad diem praefinitum, quo et alii filii Pipinus et Lotharius, et conscii coniurationis frequentes coeunt, se conferte: fretusque robore Germanorum primo Hyldouinum monachorum Dionysianorum in agro Parisiorum praesulem, authorem conspirationis, qui cum pluribus

quam iussum erat, aduenerat, laesae maiestatis condemnat: Badobrunnam in Saxoniam relegat: vt ibi militari tabernaculo hyemet, praecipit. Deinde alterum ducem multitudinis et caput huiusce mali Valam specie pietatis caluicie, et Bardocucullo insignem, praecellit: eundem ad Corbeiense monasterium deportat, et arctiore studio seruari iubet.

[Note: 40] Pipinus quoque alioqui instabilis atque minus firmi animi, facile Germanorum fortitudini cessit. Hisce perterriti caeteri coniurati, desperantesque rebus suis, et vincula, scelerum conscientia exagitante, formidante, tota nocte sursum deorsum ad praetorium Lotharii properant: ignauiam suam accusant, Lotharium, et se proditos, actum esse vociferantur, nisi mature cauerint, suadent et hortantur, antequam inulti omnes pereant, aut bello confligendum, aut aliquo secedendum esse. Eam noctem in huiusmodi consulatione insomnes parricidii cogitati conscientia ducunt.

[Note: 41] At Caesar vbi quam primum illuxit, ad filium legatos cum mandatis ire iubet. Hi admonent Lotharium, ne communibus inimiciscredat, hostibusue dei et Reipublicae fidem vllam habeat: seu omissa flagitiosissimorum parricidarum sentina, atque versutissimorum perfidorum prava cohorte, ad dominum et parentem indulgentissimum etiam inimicis clementissimum, qui eum genuerit, educarit, ad supremum generis humani sastigium prouexerit, quam maturrime veniat: ibi de rebus communibus cum parente et reliquis fratribus consulturus. Lotharius postulata non iniqua censens, non refragatur, licet purpuratis suis dissuadentibus, ad parentem pergit, a quo magis paterno adfectu benige quam aspere increpitus, in gratiam recipitur.

[Note: 42] Dumque Lotharius vestibulum regiae iam attigerat, ciuilis seditio vulgi ignobilis excitatur: in seque mutua caede saevire parabat. Hic filii, ille parentis tutabatur partes: ille Lotharianus, et Caesarianus, hic Augustalis erat pessimumque vitium perpetratum foret, nisi Imperator cum filiis in conspectum processisset, feralem tumultum sua praesentia composuisset.

[Note: 43] Posthaec Caesar vniuersos coniurationis conscios diligenter custodia militari, ne quisquam elaberetur, circumdat, servarique imperat. Inde iure peritissimos quosque, item proceres, pontifices convocat: eosdem considere ad caussam coniuratorum cognoscendam, iusque dicendum iubet: suam vicem filios suos Lotharium, Pipinum, Ludouicum regem Boiariae, praesidendo pro tribunali, defungi mandat.

[Note: 44] Omnium sententia socii conspirationis, parricidii, laesae maiestatis accersiti, extremo supplicio condemnantur. Verum Pius ne vnum quidem eorum occidi passus est. Prophanos in ordinem monachorum, adtonso et deminuto capite relegat: sacerdotum atque pontificum turbam itidem in monasteria abdit. Hanc quidem clementiam, lenitatem illi, alii leuitatem, pro suo quisque ingenio interpretabantur. Caeterum Augustus hisce rebus confectis, sumpto leni animo de coniuratis supplicio, ad Aquas Graneas hybernatum proficiscitur. Lotharium secum, aliis filiis subsequentibus, studiosius semper retinuit.

[Note: 45] Coniugem postea ex Aquitania, fratres eius Conradum et Rudolphum, cum sorore Augusta in exilium actos reuocat. Nec ipsa ante ad thalamum Caesareum recipitur, quam legitime, ritu solenni, in celeberrimis Deiparae Virginis feriis, quas quarto Nonas Februarii caereis incensis celebramus, sese iureiurandi religione, testibusque ab obiectis purgaret criminibus. Filii deinde Augusti domos abeunt: Lotharius in Italiam, Pipinus in Aquitaniam, Ludouicus in Boiariam revertitur. Imperator per totam Quadragesimam, atque Paschalia in superiore vrbe, vbi fere habitabat, commoratus est: et post Paschalia ad Ingelhaim accedit.

CAPVT XI. De secunda contra Ludouicum coniuratione, eius captiuitate et restitutione.

2. Conuentus regni in Dietenhofen. Bernardus fuga redit, accusatores ad singulare certamen prouocat, nemine comparente purgatorium praestat. Pipinus a Patre detinetur ideo, quod concilio non interfuerit. Pipinus clam discedit.

3. Rumor de defectione Ludouici Regis Boiariae spargitur. Ludouicus Imperator Reginoburgum pergit, vbi filius rumorum temeritatem arguit.

4. Ludouicus Pius cum exercitu in Galliam contendit. Pipinum Treueros in Germaniam relegat, Bernardum aulo et honoribus mouet. Pipinus fuga elapsus delitescit.

5. Ludouicus ob hyemis asperitatem ex Gallia in Germaniam se cum exercitu recipere cogitur.

6. Proceres quidam et Epicopi filios Ludouici Pii contra Parentem concitant, qui coniunctis viribus in Alsatia coeunt.

8. Pius consultationibus tempus trahit, Legatos ad filios et Pontificem mittit. Germani Episcopi Papae bannum minitantur.

9. Reconciliatione frustra tentata Pius intento exercitu ad Lugenfeld procedit.

10. Papa pacem et concordiam reducere studens se ad Ludouicum, et ab hoc ad filios confert.

11. Papae ad Imperatorem redire non permittitur, et quare? Monachorum malitia Imperator a suis deseritur.

12. Vulgus in Ludouicum Pium irruere tentat, Imperator ad filios pergit, qui Parenti obuiam facti equis desiliunt, abs hoc osculo excipiuntur.

13. Iuditha ab Imperatore separata in Italiam relegatur. Papa et Ludouicus Rex Boiariae rerum pertaesi domum, Pipinus in Aquitaniam reuertuntur. Lotharius post imperium diuisum inter fratres per Galliam homagium exigit.

14. Ludouicus captus vndique circumductus in monasterium abditur, filius Carolus adhuc infans Brumiam relegatur.

15. Iniqua Ludouici fortuna animos ad commiserationem et fauorem pedetentim inclinat. Proceres Imperatorem exautorare et tonsum in monacherum ordinem redigere student.

16. Pauci huic consilio refragantes ad Ludouicum Regem Boiariae confugiunt, qui cum Pipino ad liberandum Patrem incitantur.

17. Lotharius cum Patre Aquas Graneas se confert. Germani cum aliis de seruitute Pii conqueruntur. Lotharius Lutetias se confert, homagium exigit. Egobardus eum ad singulare certamen prouocat.

20. Lotharius culpam omnem a se remouet, postulatis Legatorum annuit, et restitutionem Parentis conuocato conventu imperii promittit.

21. Lotharius relicto Patre in aede Dionysiana in Burgundia vires comparare annititur.

22. Ludouicus pius ab Episcopis antea exautoratus eorundem sententia solenniter restituitur.

[Note: 1] MItigatus coniuratoribus, et nil magis quam iniuriae obliuisci consuetus, in exilium actos de integro restituit. Detonsis, et in monasteria relegatis, in ordinem monachorum redactis: ad patrios lares, vitamque pristinam quasi postliminii iure redeundi copiam facit, eundem illis amicitiae gradum patere apud se pollicetur. Inde piscationibus, venationi, aucupio indulget.

[Note: 2] Autumno conuentum regni ad Diethenhofen cogit: quo legati Saracenorum odoramenta, succos, vestes, paludamenta, Arabicas opes Imperatori dona ferunt. Huc quoque Bernardus, praefectus praetorio, qui in Hispania fuga sibi consulens delituerat, se contulit: ad singulare certamen (quod genus purgandi tum solenne maioribus nostris fuisse inuenio) accusatores prouocat: et nemine vires conferente, religione iureiurandi sese ab obiectis criminibus exolvit. Pipinus huic concilio non interfuit, sed iam soluto conuentu demum aduenit. Pius vt contumaciae filii, et corruptis moribus a consultoribus prauis mederetur, eundem secum Aquis Graneis detinuit vsque ad Ianuarium. Verum Pipinus iniquo ferens animo, sua facta a quopiam obseruari ac notari, insalutato patre, offensarum nimine dissimulans, in Aquitaniam clam discedit.

[Note: 3] Circa idem tempus, dum Imperator ad Aquas Graneas hyemat, grauis ei motus ex Boiaria nunciatur. Apud Langkhaim Ludouicus rex Boiorum, cum quibusdam principibus Germaniae conuenerat, vnde nata suspicio est, rumorque dissipatus, quasi rex Boius desciscere a patre, Austriamque, hoc est regnum Orientis, nempe Germanias, Rhaetias, Vindeliciam, Illyricum, Noricum, Pannonias, Liburniam sibi vendicare tentasset. Augustus cum exercitu Augustam Rhaetiae (quam quidam olim caput Boiorum fuisse autumant, ego Augustam Tiberii, quam nunc Reginoburgium vocamus, siue Augustam Vindelicorum, quae supra Monachium in ora Isarae interiit, arbitror, deceptosque imperitos similitudine nominum existimo) petit. Ibi Boius parenti arguens rumorum temeritatem satisfecit.

[Note: 4] Pacata igitur Boiaria, Augustus Gallias adit. Aureliam frequentes proceres, filiumque Pipinum coire iubet: Ipse cum valida manu Germanorum eo contendit. Pipinns timens vires parentis inuitus adest ob prauum ingenium, a patre Treueros in Germaniam relegatur, arctaque custodia obseruari iubetur. Pius in Aquitaniam transmisso Ligere procedit. Bernardum, cuius consilio vti Pipinus consueuerat, aula, magistratu, honoribus se abdicat. Inter haec Pipinus negligentius custoditus noctu aufugit: profugus, et vagabundus quacunque licuit, delitescit, vitatque conspectum parentis, qui in Nouembrem alium conuentum in Aquitaniam, quo ad se fugitabundum retraheret filium, frustra indicit.

[Note: 5] Asperrima hyems tum incubuit repente, grauiterque exercitum Imperatoris, primo iuges pluuiae hinc gelu acutissimum adflixit: adtritae vngulae equorum, perpauci equis vsi sunt. Accessit et Aquitanorum improuisa et crebra incursatio. His fiebat, vt Imperator cum copiis suis, et ab intemperie coeli, et incolis terrae male acceptus, Ligerim tranare, ex Galliis in Franciam ad Aquas Graneas maxima difficultate, nec citra ignominiam et dedecus, retro referre pedem cogeretur.

[Note: 6] Dumque talia fiunt, pessimi mortalium proceres quidam, ac Pontifices, qui omnia vtilitate et ambitione metiebantur, vt erant astutissimi, ex industria inter se operas partiuntur, ad filios Imperatoris vltro citro commeant, illis persuadent, parentem addictum vxoris illecebris, et iniustae nouercae praestigiis captum, insidiari vitae liberorum, omniumque, quos amare eosdem intelligeret. Filii ob odium in nouercam, quod eam alioqui mulierem versutam, et vulgo male audire, parentemque vxorium esse agnoscebant, communicato consilio, coniunctis viribus in Alsatia apud Lugenfeld coeunt.

[Note: 7] Gregorius quartus pontifex Romanus Maximus, vbi hoc incendium inter parentem atque liberos, prauorum consiliis excitatum esse accepit, quod ad detrimentum Reipublicae Christianae maximum procul dubio pertineret, ad restinguendum id ad filios in Germaniam proficiscitur, seduloque operam nauat, si qua aequitate hominum perniciosus, parricidialisque tumultus, ad ocium et quietem reduci, et filii parenti reconciliari possent.

[Note: 8] Imperator mense Maio cum valido militum Germanicorum robore, in Vangionum vrbem se confert. Vbi tempus diutius consultationibus tractum, placuit tandem nec quicquam salubrius visum est, Bernardum pontificem cum aliis optimis quibusque, ad filios, et Romanum

pont. proficisci. Qui primum filios, vt redirent ad genitorem, cohortarentur: deinde pontificem Max. compellarent, rogarentque, cur ipse more maiorum Augustum euestigio, et recta non adiret. Rumor erat ideo eundem aduenisse, vt Caesari, et amicis, episcopisque eius, nisi obtemperarent filiis Augusti, sacris interdiceret. Germaniae pontifices, maxime Drogo Mediomatricum pastor respondere: Si Romanus sacerdos nobis male precaturus aduenit, ipse quoque male audiet, et diris deuotus abibit.

[Note: 9] Quid plura? frustra vltro citro legati commearunt, sursum deorsum nuncii cursitarunt. Inualuerant pessimorum consultorum doli, qui pacem contra ius gentium citra sanguinis rationem interturbabant, et filios cum patre armis committere summopere laborabant. Omnia misceri, atque turbari cupiebant, saluo isto rerum statu, Augusto, amicisque eius, se incolumes fore diffidebant. Pius igitur intento exercitu ad Lugenfeld proxime filios, octauo Calendas Iulii, diuo Ioanni Baptistaedicato procedit.

[Note: 10] Stabant vtrinque acies infestae, iam iamque parricidiali praelio, cognatoque sanguine se contaminaturae. Intercedit pontifex Romanus ad Augustumque se demum confert, quem ille in acie consistens, sine vllo honore indignabundus (causatus quod contra maiorum decreta, patrum sanctissimorum, praeter solitum, iniquo insuper animo accesserit) excipit. Ductus tamen primarius sacerdos in praetorium, docet Imperatorem, se ob nullam aliam omnino caussam adesse, quam vt filios, atque parentem in gratiam redigeret, bellum nefandissimum populi Christiani, cuius pastor esset, ceruicibus auerteret. Mitigatus hoc responso Pius, pontificem ad filios remittit: facit eidem comprimendi tumultus, pacis et amicitiae reintegrandae confirmandaeque potestatem.

[Note: 11] Verum nequaquam Gregorius, posteaquam ad filios reuertit, ad Caesarem, vt iussus fuerat, redire permittitur. Nam dolo fraudeque coniuratorum iactabatur, Ludouicum a pontifice Maximo ob nouercale in filios odium, inferiis deuotum esse. Qua de caussa saeuit ignobile vulgus, gregariique mystae, apud quos semper superstitio, commentaque humana, et crassae caeremoniae speciem pietatis prae se ferentes, efficaciores sunt quam iusta religio, plerique donis allecti, alii promissis inescati, pars minis territi, quidam suopte ingenio deprauati, nouarumque rerum cupidi, deserto Imperatore, ad filios cateruatim prouolant.

[Note: 12] Ita hac fraude subtractis copiis Caesari, in dies magis atque magis aduersariorum factio inualuit: vires Imperatoris authoritasque diminutae sunt: adeo vt pridie Calendas Iulii vilis plebecula gratificatura, vt rebatur, filiis, in Imperatorem irruere, impetumque facere destinaret. Quae cum Pius agitari sensisset, haud parem se furori multitudinis instar diluuii furentis, ratus, filios certiores facit, admonetque, ne parentem ab omnibus destitutum, contra fas, legesque naturae praedam fore direptui, atque ludubrio insani vulgi, et inimicorum sceleri patere permittant. Filii, vt castris relictis, ad se quam maturrime obuiam processuros, accedat, remandant. Imperator igitur necessitate rerum, iniquitate fati adactus, castris excedit, ad filios contendit. Itidem filii faciunt: et licet quibusdum (vt plures sunt mali, quam boni) dissuadentibus, obuiam ire parenti festinant Vbi ambae partes in conspectu fuere, atque conuenere, mox filii equis desiliunt, osculoque ab Augusto excipiuntur. Inde simul ad castra filiorum proficiscuntur

[Note: 13] Tum absque cunctatione Iuditha Augusta quam caussam omnium malorum esse vociferabantur, ab Imperatore separatur, ad tabernaculum Ludouici regis Boiorum deducitur. Lotharius patrem cum filio Carolo adhuc impubere, ad suam papilionem abducit, ibique consistere iubet. Interim omnes qui aderant, in verba filiorum iurant: Imperiumque a fratribus in tres diuidundum partes esse decernunt. Augusta Dertonam, quae vrbs est nonae regionis Italiae, relegatur. Gregorius episcopus Romam, vbi improbitatem paucorum plus quam aequitatem valere videt, non sine maximo moerore petit. Ludouicus quoque pertaesus impotentiam coniuratorum Galliae, sero intelligens, quo conatus illorum pestiferi tenderent, fugitans

incendium, quod restinguere non poterat, in Boiariam, Pipinus in Aquitaniam reuertitur. Lotharius vero atque coniurati, cunctis ex sententia confectis, conventu dimisso, Gallias peragrare. instituunt, populum sacramenta Lothario dicere iubent.

[Note: 14] Lothariusque ita rerum potitus, parentem destitutum a suis et priuatum, filiorum suorum captiuum, venaleque inimicorum suorum mancipium, velut ludibrium fortunae cum Carolo infante circumducit: paucis custodiae eius destinatis equitibus, in Mediomatricum vrbem, inde Verodunum, postea in Suessionum Augustam procedit: ibi in monasterium D. Methardi patrem abdit. Carolum necdum puberem Brumiam relegat, nec tamen tonderi iubet. Conuentum post haec regium, Compendium Galliae Belgicae vrbem, in Calendas Octobris indicit. Ipse interim venationibus indulgens, post patrem secum Compendium producit. Vbi legatos, et munera Imperatoris Graeci ad Pium missa audit, suscipit, absoluit.

[Note: 15] Iam pedetentim, vt animis hominum perinde ac fortuna nihil versatilius est, indignatio, inuidia temporis spatio lenita, in commiserationem conuertebatur. Miserabantur vniuersi, praecipue Germani, fortunam Pii, qui ab his, quos seruarat, proditus, summoque rerum fastigio deiectus, indignis modis paucorum scelere tractaretur, et dum miserescunt, fauere incipiunt. Purpurati, quorum consilio huiuscemodi fiebant, sero sibi metuere coeperunt: ne si Imperator restitueretur, ipsi poenas darent, quosdam episcopos, quibus charius erat aurum, ac honor, quam fides autiusticia, impulere partim fraude, partim donis, vt denuo Caesarem absentem, indictaque causa, velut indignum apice rerum summo, ob flagitia quae ipse confessus esset, publico iudicio condemnarent: et consessu patrum celebri, ad sacra D. Methardi atque Sebastiani armis exuerent: atque ante aram Maiestate Caesarea exaugurarent, imperio exauthorarent, deinde pulla veste indutum, atratum, in arctam custodiam obtruderent. Complures consensere: maxima pars, ne primores, qui rerum habenas tenebant, offenderent, subscripsere.

[Note: 16] Perpauci, quorum princeps erat Drogo episcopus Mediomatricum, fraterAugusti, huiuscemodi consilio refragati sunt. Hique protinus in Germaniam et Boiariam ad Ludouicum regem Boiorum, qui inter fratres prudentior, atque ad mansuetudinem pronior censebatur, fugam tendunt: persuadentque facile regi Boio, vt ad liberandum ex iniusta seruitute pudendaque parentem, fraude iniquorum circumuentum, operam nauaret. Mittuntur igitur a Germania et Boiaria, a Ludouico rege Boio, et Drogone patruo eius, et ab his qui eo confugerant, pasim Gallias: Hugo abbas in Aquitaniam, qui Pipinum ad liberandum genitorem instiget: Bernardus et Varinus in Burgundiam. Hique populum ad eripiendum Imperatorem incitabant.

[Note: 17] Interea dum talia fierent, Lotharius cum patre ad Aquas Graneas in hyberna, se confert: istaque hyeme Galli, Burgundi, Aquitani, Germani frequentes coeunt, grauiter de paucorum potentia conqueruntur, quorum flagitio Augustus Pientissimus in seruitutem redactus sit. Nec deerat illisanimus vieripiendi Caesarem. Lotharius primo vere vim Teutonum metuens, in Gallias redit, Luteciam Parisiorum petit, populum cogit, atque sacramenta sibi dicere iubet. Egobar dus [Note: qui et Egbardus.] partium Imperatoris cum armatis obuiam Lothario tendit, eum ad certamen provocat. Verum Pio adnitente ab huiusmodi nefario praelio abstinuere manus. Inde Lotharius ad monasterium Diui Dionysii se confert.

[Note: 18] Iam Pipinus ex Aquitania, Ludouicus ex Germania, et Boiorum regno cum validis copiis, et his qui ad eum confugerant, in auxilium Augusti properare nunciabantur. Lotharuis igitur omnium fluminum pontes rescindit, naues omnes submergit: Nihil ominus tamen Caesariani fama aduentantium virium erecti, passim armati prodeunt, atque conueniunt. Pipinus cum Aquitanis ripam Sequanae insederat. Varinus et Bernardus ex Burgundia ad Matron am amnem peruenerant.

[Note: 19] Erat tum Quadragesimae septimana prima diesque quintus. Rathboldus praesul, Gantzelinus praefectus ad Lotharium

a Caesareanis mittuntur. Atque hi: Ad te oratores venimus, inquiunt: Ludovicus rex Boiorum, Pipinus rex Aquitamae, fratres germani tui, vniuersa Germania, omnes denique boni postulant, vt nobis Augustum, illis genitorem reddas. Quod si fiet, cuncti erroris deprecatores, veniae atque salutis authores tibi apud Imperatorem erimus: sin repulsam patimur, armis, Deo iusto iudice impetrabimus, quod precibus nequimus: bellum et pacem tibi offerimus, vtramuis conditionem, vt libet, accipe.

[Note: 20] Lotharius cum aequa postulari censeret, et quo periculo esset animaduerteret, remotis arbitris, legatis benigne respondet. Nemini omnium magis cordi esse, quam sibi, parentem: displicere admodum, quae iniqui in illum perpetrassent: nec esse quenquam omnium, qui ita diu noctuque cogitet, quonam pacto iniuriam illi illatam, qui et vitae et potestatis suae author sit, vindicet: Non potuisse hactenus id rite, sapienter que fieri sacer dotum suffragiis, adhibitis superis, patrem suum de solio regio detractum, se ibi collocatum esse: decere eundem iisdem sacris, auspiciisque prouehi. Si quid perperam actum sit, non in se culpam transferendam esse, sed in eos, qui patrem suum destituissent, atque plane prodidissent, proinde placere sibi, vt celebris totius Imperii conuentus, quo libeat, indicatur: vbi parens suus auspicato, et quasi iure postliminii libertatem reciperet. His auditis Legati ad suos redeunt, in commune consultant, quonam die rursus coeant.

[Note: 21] Interea Lotharius versutorum, callidorumque amicorum (qui si is in gratiam cum parente rediret sibi timebant) consilio vsus, relicto patre in aede Dionysiana cum huiuscemodi maliciosis veteratoribus, et scelerum fabris, Burgundiam, Viennamque petit: ibi statiua facere, vires ad resistendum comparare, et sese munire decreuere isti obscuri, fallaces, magis quam ingenui, iusti, boniue consultores.

[Note: 22] Caeterum Augustus iudicio episcoporum capite diminutus, eorundem sententia, arma, Augustalem cultum legitime, ritu solenni resumit, die Solis, quam mediam Quadragesimam nuncupamus, dum sacrificii exordium est hoc carmen, Laetare Hierusalem: quod feliciter, prospereque euenire significauit populi adclamatio insecuta.

CAPVT XII. De Ludouici rebus gestis post captiuitatem, imprimis de Carolo filio astu Iudithac Rege Galliae Lugdunensis declarato, et Ludouico Rege Boiariae exinde grauiter laeso. Pii mors.

1. Imperator Lotharium persequi detrectat, filios excipit, Iuditha ex Italia redux.

2. Lothariani in Gallia Imper atorias partes sundunt, Cauillonem expugnant, Comites Imperatoris cum aliis necant.

3. Ludouicus Pius arma contra Lotharium mouet, qui se circumuentum et imparem videns Patri supplex factus veniam practeritorum impetrat, et cum suis in Italiam migrat.

4. Ludouicus Pius VVormatiam comititia indicit, Episcopos, quorum fraude captus fuerat, dignitate mouet, in exilium agit, et absentes perClerum excommunicat.

6. Adolramus Archi Episcopus Salisburgensis moritur. Leopramusab Imperatore surrogatur. Osuualdus eius suffraganous.

7. Imperator ob rcceptos aduersarios a Lothario expeditionem contra eum parat. Nordomanni Frisiam occupant. Copiae Imperatoris a Britonibus funduntur. Moraui rebellant, Venedorum vrbes a Boiis occupatae.

8. Ludouicus Pius omissa expeditione Italica per Legatos ad Lotharium et Papam transfugarum exhibitionem et rebellium excommunicationem postulat. Lotharius Episcopos a Pontifice missos ex Italia migrare prohibet. Epistola hac de re ad Imperatorem clanculum transmissa.

9. Ludouico arma aduersus Danos movente hi Frisiam deserunt, quo audito Imperator exercitum dimittit. Autores omnes superiores conspir ationis intra duos menses moriuntur.

12. Iuditha Imperatorem vino indulgentem adigit, vt filio suo impuberi Carolo Burgundiam, Rhetias et Sueuiam addiceret. Reliqui Imperatoris filii conveniunt, vt acta rescindant.

13. Rathomarus Dux Morauiae Boiorum imperium aspernans ab Imperatoriis copiis cum Brynnone praelio vincitur.

14. Brynno Ludouico supplex factus veniam et amissa cum aliis locis impetrat, colomas et arces Romanas restaurat.

15. Iuditha Francorum regno inhiat et ope Pipini Imperatorem illecebris suis pellicit, vt Carolum Regem Lugdunensis Galliae (Neustriae) constituat.

16. Pipinus Aquitaniae Rex moritur. Eius filii. Iuditha filio suo metuens, Lotharium tutorem filio eligit, et Ludovico Pio persuadet, vt per Legatos eum ad se inuitet.

17. Ludouico Regi Boiorum publico decreto reliquis prouinciis interdicitur, Boiariam excedere prohibetur. Ludouicus Rex insidias sibi structas intelligens Francorum et Saxonum opem implorat et impetrat.

18. Imperator aduersus filium infesto exercitu protedit. Filius cum Parente armis decertare mefarium ducens in Boiariam cedit.

19. Francorum Proceres se interponunt contra superius decretum protestantur, et Ludouico supplici Patrem conciliant.

20. Lotharius ex Italia VVormatiam venit. Imperator Ludouico Boiariam relinquit, reliquum imperium inter Lotharium et Carolum diuidit, Lothariumque huic tutotem, Iudithae curatorem constituit.

21. Aquitanorum Pars Carolum recipere detrectant, Pipinumque Imperatoris nepotem regem creant.

22. Imperator in Aquitaniam tendit, et Proceres Carolo iurare cogit, nepotemque Pipinum Drogoni educandum in Germaniam mittit.

25. Ludouicus Imperator acceptis crebris nunciis Ludouicum filium vniuersas Germanias occupasse, moerore affectus sibi morbum contrahit.

26. Inde quibusdam ex suis praemissis ipse ex Aquitania cum exercitu mouet filiumque petit.

27. Imperator morbo ingrauescente exercitumreducit, Ludouico ignoscit, Lotharioque insignia regni praelegat.

[Note: 1] IMperator postea cum Lotharium, licet amicis suadentibus, persequi nollet, Carsiacum se confert: ibi maximo omnium gaudio excipit filios, Pipinum regem Aquitanum et Ludouicum regem Boiorum, qui maximis itineribus cum his, qui ad se confugerant, ad se confugerant, ad parentem liberandum properarunt. Hymni Deo Opt. Max. dicti, honosque habitus est. Pius Pipinum in Aquitaniam dimittit, cum Ludouico in Germaniam ad Aquas Graneas redit. Ibi Augustum ex Italia ab exilio reuocatam, a Ratholdo episeopo, et Bonifacio adductam recipit. Concelebratis Paschalibus, venationibus deinde se exercet.

[Note: 2] In occidenti Galliarum regno, Lothariani Landbertus, et Machofridus cum sociis omnia tumultu complent. Prouinciam sibi a Lothario traditam, vi retinere conabantur. Caesariani, quorum princeps Otto praefectus Aurelianorum, et Theodo antistes fani D. Martini Turonensis incautius cum illis manus conserunt. Caesi sunt Otto, frater eius VVilhelmus, atque Theodo, cum compluribus, a Lotharianis, caeteri fuga elapsi sunt. Lothariani, quamuis victores, tamen quod hostes vires recuperabant, eosque acriores hac clade exasperatos fore suspicabantur, rati vtrunque sibi periculosum, et manere, et aufugere, nuncios ad Lotharium ire iubent, vt suppetias perditis rebus ferat, postulant.

Lotharius ergo suis periclitaniibus opem laturus a Varino, et Caesarianis, qui firmo praesidio Cauillonum Burgundiae oppidum tenebant, praepeditur: armisque lacessitus, et irritatus vrbem obsidet, expugnat, diripit, incendit: Gothelmum, Hamilum, Mathelmum dynastas capite truncat. Gariopyrgam [Note: Gerpyrg.] vxorem VVilhelmi, quasi veneficam in flumine submergit, atque necat. His perpetratis Augustodunum [Note: Autun.] se confert, inde Aureliam, post Caenomanum pagum petit.

[Note: 3] Contra Augustus, vbi in Germania id accepit, cum filio Ludouico rege Boiorum persequi Lotharium ftatuit, et Lingonum vrbem accedit. Lotharius rereceptis suis haud procul a castris genitoris castra facit eodemque loco quatuor dies legatis vltro citroque qui de pace ac concordia agitabant, commeantibus, commoratur. Quinto die retro in Galliam vlteriorem ad Ligerim amnem in Aquitaniam transiturus, copias fratris Pipini sibi coniuncturns, contendit. Imperator compendio filio anteuertit, ad Ligerimque considet: vbi et Lotharius vires suas explicat, proxime Blesense castrum, vbi Cissa Ligeri confunditur. Pipinus tum rex Aquitaniae cum auxiliaribus popularium copiis ad parentem peruenit. Lotharius posteaquam se circumuentum vndique, spe destitutum, nec in fuga, nec pugna salutem esse videt, attonitus moestitia simul et desperatione, inter spem et timorem haesitans, tristium specie abiectis armis ad parentem venit, preces, supplicia admouet: veniam erroris atque stultitiae impetrar. Nam Ludouicus natura simplex, et mitis gratiam sacit deprecanti, pecasseque confitenti ignoscit. Contentus, filium, eius proceres in potestate sua futuros, iurasse. Inde incolumes omnes cum filio in Italiam migrare iubet: custodes tamen in angustiis collocat, qui scrutarentur commeantes, atque obseruarent, ne quispium sine commeatu aut ire, aut adire, redireue queat.

[Note: 4] Inde cum rege Boio Germaniam versus tendit: per Aurelianum, Parisiorumque agrum in hyberna ad Aquas Graneas proficiscitur: in sequentis anni vernum rempus, conuentum procerum VVormatiam indicit. Decembri ad Diethenhofen inde Mediomatricum vrbem accedit: cum Drogone fratre natalem Christi seruatoris nostri peragit. Februario rursus Diethenhofen petir: Pontifices quorum scelere fraudeque captus fuerat, condemnat, sacerdotiis et dignitate mouet, proscribit, in exilium agit. Ebbonem [Note: Ebdo qui et Ebbo relegatur.] in Saxoniam ad Hyldeshaim relegat. Agobertum [Note: Egenbrecht,] Lugdunensem, qui vocatus praesto non fuit, nihilo secius curia pontificum mouet. Caeteros quoque in Italiam elapsos per omnium sacerdotum religiones deuovet.

[Note: 5] Posthaec primo Solis die Quadragesimae, velut nondum ab iniusta sacrificulorum execratione solutus, rursus a septem archimystis solenni ritu bene precantibus, lectis de libro supplicamentis, faustis, bonisque omnibus cum maxima omnium qui aderant, laeticia, popnlo acclamante, feliciter expiatur: quasi vero potestate hominis sit, in arcaque siue vitro, sicuti ater genius magico susurro, clausa teneatur aeterna illa maiestas, vt nutu nostro vel claudat vel aperiat coelos.

[Note: 6] Ludouicus superis itaque conciliatus cum filiis Pipino, et Ludouico regibus ad concilium VVormatiam se confert: illo soluro, Diethenhofen, hinc Aquas Graneas petit, ibique hybernat. Eodem anno qui est ab humano genere seruato, octingentesimus tricesimus sextus, Adolramus archiflamen Boiorum pridie idus Ianuarii ex hac vita migrat. Leopramus hoc sacerdorio ab Imperatore, regeque Boiorum donatur. Is Venedis Illyricum, Noricum Pannoniamque incolentibus, pontificem, sacrificulum creauit Osuualdum, ad quem in pontificalibus scitis extant binae epistolae scriptae a Pontifice Max. In quarum vna sacerdos, qui cultorem falsorum deorum licet se defendendo occiderat, de curia mystarum, classibusque sacrorum mouetur, iubeturque in turba prophanorum consistere. In altera, itidem presbyter a sacris, arisque arcetur, quod diaconus ab eo leuiter duntaxat verberatus, equo cadens ceruicem fregerit: ex hoc vulnere obierit.

Satius enim esse, ait Romanus episcopus, in humiliore religionis gradu servari, quam alta petentem perire.

[Note: 7] Subsequenti anno Imperator, quod adversarii in Italiam aufugerant, et a Lothario reciperentur, expeditionem Italicam meditatur, quae necessaria fore opinatur, parat. At Nordomanni Frisiam lnsulam quondam, oceani Germanici oram armis inuadunt: Hantorff [Note: Hantorff, Hanthoriphos Auentinus dixit.] Bicolam [Note: VVykland.] emporium iuxta hostia Rheni incen dunt, Dorostadium expugnant, caesis praefectis Eckhardo, Hemingo, Halpodani filio, cum compluribus, cuncta sibi armis parere cogunt, in ditionemque subigunt. Britones quoque foedera rumpunt duce Muromano. Copiae quas Augustus aduersus hosce proficisci iusserat, parum profecere virtute. Fortuna quidem Caesarem non deseruit. [Note: Vide de hac re Cranzium l. 1. c. 38. derebus gestis Normannorum contra Sigebertum circa annum 837.] Mauromanus paulo post vitam simul cum regno finiuit. In orientali Boiariae limite, Moraui, Venedorwn Sclavorumque natio est, qui tum aquilonarem Danubii ripam, qua Noricum inferius, siue Pannoniam superiorem praeterfluit, insidebant, regi Boio rebellant. Autores tumultus Ratisolaus [Note: qui et Rasla.] Brynoque cum filio Hesilone [Note: qui alias Koezel dicitur] ad vlteriores Venedos, qui Ratomaro parebant, a Rathbodone duce limitis Boiarici, iussu Ludovici regis submoti sunt. Venedorumtum vrbes Brynam [Note: Brinn in Maehren.] Pisonium, Nitrauiam, reliqua castella rex Boius occupat, in Boiariamque transfert.

[Note: 8] Augustus omissa expeditione Italica, Romam Fulconem, et Adrouualdum monachorum magistros, Richardum praefectum in Italiam ad Lotharium legat. Hic reddi transfugas, illi rebellibus sacris interdici a Romano pontifice postulant. Ingrata legatio Lothario, eiusque amicis fuit. Romam vero missi benigne auditi sunt. Pont. Romanus duos episcopos, Petrum et Georgium, eius rei gratia ad Imperatorem in Germaniam proficisci iubet: qui cum Bononiam, in Germaniam transitum facturi peruenissent, vltra procedere arcentur. Leo purpuratus a Lothario illo missus, vetuit eos verbis Lotharii ne vsquam pedem ex Italia, ad Imperatoremue ferrent. Illi minis territi parent, Romamque redire coguntur. Adrouualdusque epistolam ab eis ad Augustum scriptam occulte accipit, atque cuidam, qui eam habitu mendici trans Alpes ferret, tradidit. Ita diligentia Lotharianorum, vestes, sinus, bulgas, calciamenta scrutantium, excutientium elusa est.

[Note: 9] Inter haec Imperator in Frisiam adversus Danos mouet, Cimbri audito Imperatoris aduentu, exacto a Frisiis tributo incolumes domum redeunt. Quod vbi Pio nunciatum est, dimisso exercitu ad Ingelhaim reuertitur. Humeio Britannorum ducatum in tutelum fidemque commendat. Lues dira Lotharianos consultores inuadit, praecipue eos, qui coniurationis authores extitere, vniuersi intra duos menses a Septembri ad Novembrem extinguuntur. Pius cum filio Ludouico rege Boicrum Lugdunum pergit, in demortuorum episcoporum decurias alios allegit. Inde hybernandi causa ad Aquas Graneas discedit.

[Note: 10] Sequentis anni tertio Idus Apriles, stella crinita per continuos quinque et viginti dies fulfit, errantium syderum modo ab occidentis ora in orientem movebatur. Quam cum Augustus, talium studiosissimus, conspexisset (quippe Astronomiae deditus, de huiusmodi rebus cum eiusmodi disciplinae peritis confabulari solebat) Astrorum peritum, qui in aula versabatur, accersit: eius sententiam de huiusmodi stella, siue (vt verum fateamur) igneo nodo, inquirit, cum illo de natura eius disputat: nam variae sunt de Cometa philosophantium opiniones.

[Note: 11] Democritus et Anaxagoras errantium syderum, dum coeunt, fulgorem convolutum esse arbitrati sunt. Hippocrates stellam errantem esse tradit, pasci, atque ali humore terreno: in hoc repercussu radios reddi, qui comae, barbaeue videantur. Sunt qui et haec sydera perpetua esse credant, quemadmodum Pythagorici, suoque ambituire, sed non nisi relicta a Sole cerni. Alii vero, sicuti Aristoteles, docent igneam vim esse, tracto alimento humoris, et moueri cum aere, nasci nimirum ex humore sortuito, atque halitu radiis Solis adsumpto, raptoque ex terris in supremam aeris partem

proximam, igni, alimento tellure subinde tracto: terrificum magna ex parte sydus, ac non leuiter expiatum, et maxime ad reges pertinere, ventos, aestus signifi care tradunt. Qua de causa in hominibus feruens difficili bile tumescit iecur. Licet quoque literis proditum sit, minus salutare et infaustum terris esse, portendere caedes, bella, commutationes rerum exitium principum, excidia regnis. Hocque veluti monstro, mortales vt resipiscant, a supremo numine patre indulgentissimo admoneri, vulgo magis credunt, quam sciunt. In hanc sententiam dum Viennae Austriae cultioribus literis, maioribusque Musis operam darem, et tum Cometa ibi fulgeret, lusimus.

Vidimus ardentem, non certe impune, Cometam,
Non premit incautos vltio iusta Deum [Orig: Deûm] .

Et profecto eodem anno, vt verum fateamur, Philippus rex Hispaniae, pater Imperatoris Caroli Maximi Caesaris Augusti interiit.

[Note: 12] Caeterum Ludouicus (inde enim diverti) dum diutius de natura rerum philosophatus esset, paulo indulgentius vino pepulit curas et solicitudines: caeteros vt idem facerent, cohortatus est. Tum Iuditha Augusta, callida, atque astuta mulier, ministerio Palatino (vt mos aulae est, et mutuum muliscabunt) adnitente, ab vxorio marito haud difficulter Burgundiam, Rhaetias Sueuiam, vnde ipsa oriunda erat, Carolo filio suo adhuc impuberi, ad Aquas Graneas celeberrimo loco extorquet. Hanc ob rem caeteri filii de tanta re nouercam, quae vulgo male audiret, nec maioribus, nec foeminae conuenientibus negociis abstineret, imo magis aequas partes potentiae sibi vindicaret, licentiusque quam matrem familias deceret, cuncta ex libidine ageret, sententiam ferre perindigne ferentes, in valle Tridentina, vbi confinium est Boiariae, atque Italiae, ad huiuscemodi acta rescindenda conueniunt.

[Note: 13] Interim Moraui res nouas moliuntur, Rathomarus regulus, ad quem supra Brynnonem aufugisse commemorauimus, Boii, praefectis obtemperare recusabat, Imperiumque Boiorum aspernabatur. Rex Boius Rathobodum Austriaci limitis ducem, quem Marchionem vocamus, cum validissmo exercitu aduersus Rathomarum proficisci iubet mandatque Rathobodo, vt perfidum caput non ante persequi cesset, quam aut occidat, aut regione penitus exturbet. Rathomarus, et Brynno Venedorum rectores haud imparati nostris obuiam procedunt, cum Boiis pugna confligunt. Verum amissis multis in fugam vertuntur: atque rebus desperatis, cum iis, qui euasere caedem, ad Bulgaros in Maesiam trans Savum aufugiunt.

[Note: 14] Rothomarus ibi periit, Brynno taedio exilii, cum sine pignore, sine lare extorris patria erraret, fretus clementia Ludouici regis Boiorum, Sauum amnem, accepta publica fide abs Salachone, eius limitis procuratore, in Boiariae regnum transit, ad Ludouicumque regem Boiorum, ab eodem praeside Reginoburgium mittitur: atque non solum veniam praeteritorum impetrat, et vrbes Nitranam, Pisonium, Brynnam, et aiia perdita recuperat: verum etiam partem inferioris Pannoniae, et Norici iuxta Seunam flumen, quae tum deserta erat, recipit. Vbi cum filio Hezilone dirutas colonias, et arces a Romanis quondam deductas, et a Germanis solo aequatas, instaurat. Inter quas Celeia et Petanio, [Note: Petau.] et Mosaburgium [Note: Mösburg nunc olim Chotzlburg.] numerantur. Templa quoquede integro a Brynnone ibi aedificata a Leopramo Iuuauensi archiepiscopo Boiorum consecrantur.

[Note: 15] Nullus stat aduersus immodicas cupiditates terminus. Auaro difficile est sibi temperare, et eo contentum esse, quod offert occasio: quippe sordere solent prima, quum maiora speraueris. Non minus auidae rerum, quam mutabiles ac religiosae sunt foeminae, praecipue vbi copia iudicum moratur. Idcirco Augusta spreta priore conditione, regno Imperii Francorum florentissimo inhiare coepit. Dabat animos id tentandi mariti facilitas, qui obnoxius vxori nihil pensi habeat, nihil eidem deprecanti negare solebat. Primo igitur Iuditha aulicos, quos opportunos esse videbat, partim muneribus et ingentibus pollicitationibus, partim blanditiis, quibus plurimum pollebat,

suos facit, atque suffragatores parat. Deinde Pipinum regem Aquitaniae socordis, tardique ingenii, pari astu in suam trahit partem Postremo eo Imperatorem illecebris pellicit, vt in Galliis Carisiaci celebrem conuentum Celtarum cogeret. Vbi praesente Pipino Carolum ense, diademate regio ornat, regemque Lugdunnensis Galliae adpellat.

[Note: 16] Hisce confectis, Pipinus in Aquitaniam redit: paulo post mense Nouembri relictis duobus filiis, Pipino et Carolo, vita defungitur. Imperator ad hyberna ad Aquas Graneas reuertitur. Augusta territa ob mortem Pipini, adaduersamque Pii valetudinem, cui finem vitae in foribus adesse, eundem propediemque moriturum animadvertebat, sibi filioque suo impuberi consulere, tutorem, patronumque parare, caute prudenterque operam nauat. Communicato itaque consilio cum amicis Augusti, quos suis rebus studere sensit, quemnam priuignorum ad hoc mnnus accersat, consultat. Lotharius magis opportunus, magis ex vsu visus est. Expugnato igitur astu, precibus, blanditiis abimo Pii, Iuditha partim iussu mariti, partim sponte sua perquam honorifice legatos ad Lotharium in Italiam mittit, Qui primo dicunt, mittigatum esse Imperatorem Lothario Ipsi, eius amicis, eundem amicitiae gradum apud Caesarem non solum patere, sed et Imperii successorem illum a parente indulgentissimo designatum esse. Deinde suadent Lothario, vt quam celerrime ad Augustum, maximam Imperii partem occupaturus contendat.

[Note: 17] Quo autem haec quae Augusta constituerat, facilius ex voto, sententiaque animi perficerentut, Ludouico regi Boiorum publico decreto reliquis regionibus interdicitur. Imperator eundem, victus techna coniugis, excedere Boiariam vetat, et alio quouis gentium ferre pedem prohibet. At Ludouicus rex Boiorum cum haec fieri insidiis iniustae nouercae, paucorumque flagitio (qui amore ac aetate desipientem Augustum, morboque adfectum, et valetudine minus sui compotem, suo arbitratu venundarent) intelligeret, tertio Calendas Decembris Francoforfordiam venit, coacto Francorum Saxonumque senatu, iniurias iniustae novercae, inimicorumque insolentiam commemorat: qui Augusti adfecti valetudine, obnoxiique seruituti vxoriae, lenitate in communem omnium pernicem abuterentur. Edictum tum ridiculum, tum iniquum aduersus se proponit. Quid ab huiusmodi fumi venditoribus reliquis expectandum sit, cum filio et regi obsequentissimo genitorem praeripuerint, declarat: beneficia sua praedicat: orat ac postulat, Rempublicam suscipiant, vna secum administrent, in commune rebus consultant: nec patiantur genuinam, germanamque Francorum sedem, prauorum praedae atque auaritiae patere. Germaniae primores, quod eis iam pridem cognita erat mansuetudo, prudentia regis Boiorum pronunciant, se in eius potestate fore. Operam deinde suam certaitm spondent, et nequaquam se eum deserturos, Reipublicaeque defuturos pollicentur.

[Note: 18] Pius vbi haec ei renunciata sunt omissa Aquitania, quo ire, et defuncto filio regionem pacare constituerat, vires cogit, vltimo Decembri Mogontiaci Rhenum transi, Tributiae castra facit, considet, maiores copias expectat. Quae vbi conuenere, aduersus filium infesto, intentoque exercitu Hodonnam procedit. Rector Boius nefas ducens, filium cum parentem ferro decernere, sortem suam supremo Numini commendat, in Boiariamque cedit. Iubet eos, qui suis rebus fauebant, sibi consulere, ad Augustumque redire. Hique ab Alberto Caesarianarum partium dynasta, ingentibus pollicitationibus, et spe veniae ad Pium reducuntur.

[Note: 19] Proceres Francorum frequenter ad Caesarem conueniunt, docent, neque se, neque reliquos Germanos pati posse Ludouicum regem Boiorum, et Augustae Maiestatis haeredem de omnibus et Republica bene meritum, tantis rebus aduersus Venedos Imperii et religionis Francorum hostes publicos, gestis, oppidis, moenibusque prohiberi. ludibrioque fore impotentis naturae animali, et soricibus pestilentibus. Se primaria membra nempe conditores et authores Imperii Francorum esse, non posse quenquam sine suo consensu rebus imponi: rem sui iudicii esse, armis haud dubie muliebri audaciae possimornm

conatibus obuiam ituros. Proinde (inquiunt) Augustus habeat rationem posteritatis, periculique Reipiblicae: caueat ne hancce dum flagitio sissimorum (qui omnia permiscere, cuncta ad suam potentiam, dominatumque conuertere, rem ad arma deducere studeant) temeritati obsequatur, pessundet atque perditum eat. Admonent, ne quid raptim turbateque agat. Postremo petunt, atque iure suo postulant, vt cum filio omnium optimo ac sapientissimo in gratiam redeat. Imperator hisce commotus verbis, qui, alioqui quippe tenuis, infirmi, ne dicam instabilis animi, ventu et nutu consultantium circumferebatur, regi Boio gratiam facit: isque ad patrem supplex venit.

[Note: 20] His compositis, Pius Francofordiae hyemat: in Quadragesimali ieiunio Confluentiae Rhenum transit: inde in Sueuiam pergit, Paschalia propter lacum Brigantium perpetrat. Mense Maio VVormatiam proficiscitur. Huc ex Italia Lothatharius, promissis, vt supra dixi, inescatus, euocatus a patre, venit: a quo honorifice et benigne praeter solitum excipitur. Deinde Imperium Francorum, relicta sola Boiaria Ludouico, inter Lotharium, Carolumque connitente Augusta diuiditur. A flumine Mosa, Orientem solem, Astrumque versus cuncta Lotharius animo inuadit: regna Occidentalia Galliarum Carolo relinquit: eius tutor Augustaeque curator adpellatur.

[Note: 21] Adsunt Aquitanorum quidam, qui de nouo rege sententiam Imperatoris expectabant, verum qui domi remanserant, regem nisi a se creatum aspernabantur, Carolumque recipere detrectabant. Pipinum nepotem Imperatoris ex filio Pipino, rebus Aquitanicis imponunt ad regiumque solium subleuant. Imperator quasi re bene gesta, et ceu omnem discordiae de diuidundo imperio fenestram praeclusisset, serio triumphabat: laetus hilariorem Lotharium in Italiam dimittit, ipse Aquitaniam petere aduersus nepotem suum constituit: dictabat, se non inuidere nepoti, sed consulere, ne scilicet ferox eius ingenium, aetasque tenera, leuibus atque proteruis Gallorum, pertinacibus Aquitanorum moribus corrumperetur: eundem apud se in Germania educatum iri oportere praedicabat.

[Note: 22] Cum coniuge igitur, ac Carolo secum ducto, arma in Aquitaniam mouet, proceres iurare Carolo adigit: refragantes in vincula coniicit, quaestionibus admouet, Pipinum nepotem in Germaniam mittit, educandum Drogoni pontifici Mediomatricum commendat.

[Note: 23] Interea dum talia in Occidente geruntur, Ludouicus rex Boiorum impatiens doloris, quod aequa portione regni, auitaque haereditate (quasi vulgo conceptus, impuroue matrimonio natus, exclusus esset, confisus Germanorum voluntatibus, Sueuorum sibi animos primo conciliat, deinde Francofordiam petit. Quo frequentes ad eum Fancorum, Saxonum, Venedorum duces, tetrarchae, dynastae, pontifices, sacrifici, monachi, item legati Cimbrorum coeunt. Vbi rex Boius patientiam suam praedicat, inimicorum fraudem proponit, a fratribus bis captum genitorem, a se bis seruatnm esse commemorat: egregiam sane hisce meritis gratiam referri, illis imperia ob parricidia tribui, se ob pietatem velut nothum, exhaereditatum esse: et, si Diis placet, Germaniae hactenus liberae dominum muliebri scelere imponi, se semper cum fratribus de virtute certasse: se vt antea operibus studuerit, sic iustitia et aequitate velle superare: petit sui rationem haberi.

[Note: 25] Fit patrum consultum, Germanis regem apud se educatum cordi esse, placere eius modestiam ac iustitiam, quas iam pridem sensissent, ac experimentis cognouissent. Non placere populo inuicto, nationi orbis reginae principem, cuius vitam ac mores ignorent.

[Note: 26] Hyemabat sub idem tempus apud Pictonas in Aquitania Imperator Ludouicus, crebrisque nunciis, item literis fit certior, Ludouicum filium vniuersas Germanias occupasse, in eiusque verba omnes Alemannos, atque Venedos, et Sclauos iurasse: Regesque Cimbrorum, Danos, Suionas, Nordomannos, Gothos, Finnos eidem operam suam pollicitos esse. Hocque tristi nuncio accepto, languore, et pectoris inflatione tentari, crebris singultibus concuti coepit, causam valetudinis ex moerore contraxit: pituita, ac distillationibus, quae alias pulmonem, et viscera huiuscemodi vitalia vitiarant, et auctae tum frigore

[Note: 26] Relictis igitur vxore ac filio Carolo in Aquitania, Drogum archiflaminem Augustalem, Albertum magistrum Equitum ad tutandam occidentalem Rheni ripam, et in officio continendos accolas, praemittit: initio Quadragesimae ex Aquitania egreditur, cum copiis licet annis, et morbo adfectus, subsequitur: ad Aquas Graneas ante Paschalia cum exercitu peruenit. Peractis ibi festis diebus, Moeno Francofordiam nauigat, ad Herueldense monasterium, Turogosque, vbi filium considere, statiua habere, fama erat, petit.

[Note: 27] Cum fines Boiariae, Nariscorumque nullo hoste obuio attigusset, Ludouicum filium per Boiemiam, et aliorum Venedorum prouincias magna difficultate, atque haud mediocri discrimine penetrasse, in Boiaria meridionali incolumem degere audit. Porro adgrauata valetuoine retro pedem refert, Sulsam vicum regium deuenit: ibi solennes supplicationes facit, triumphumque Christi concelebrat. Inde Rheni ora, insulis in agro Mogontino circuitis, dum secessu mediamnis, proxime Ingelhaim fixis papilionibus aegritudinem leuare parat, succubuit. Vocatis ad se Drogone fratre archimista Caesareo, episcopo Mediomatricum, Hettone Treuerensi, Ottogerione [Note: qui et Odogarius.] Mogontino pontifice, cum omnibus mitis in gratiam redit, filio Ludovico ignoscit, supellectilem Imperatoriam distribuit. Diadema, ensem gemmatum, auratumque, sacra et insignia Imperii Lothario legat.

[Note: 28] Hisce peractis ad coelum conuersus, diuinisque rebus intentus, nulli posthac negocio prophano animum accommodauit, duodecimo Calendas Iulii, anno vitae LXIIII. potestatis XXVII. CHRISTI authoris nostri DCCCXL. animam efflauit, et in hac voce defecit, Auss, auss, quod non tam diminutae, alienataeque mentis signum, quam atros genios abominantis verba fuere. Nam apud Germanos is sermo abigentis est, declaratque foras, foras, hoc est, abi, abi hinc in malam crucem. Corpus Drogo in Mediomatricum vrbem deportauit, in aedem diui Arnulphi, vbi genitrix eius humata erat, intulit, mausoleoque condidit.

[Note: 29] Supra quam cuiquam credibile est, mitissimus Pius fuit. Quem si vere cognominauero, haud immerito pilam fortunae dixero, in qua iocos, lususque suos illa exercuit: aut vt veritatis placita sequar, in Ludouico hoc, rerum et naturae parens vim suam plane ostendit: quemcunque, vti vti libet, attollit in altum, et de sublimi rursus praecipitat. Nec est quisquam omnium, qui refragari audeat, aut quaerere cur nam ita agis? Virtutem illam ac magnitudinem animi, et fortitudinem parentis Pius non est assecutus: Vis illa immortalis ingenii, quae in Magno extitit, in filio defecit. Hic magis peruicax in secundis, quam aduersis fuit, atque in prosperis pertinax, in angustis mollis, ac minime resistens fuit. Vxori, animoque nimium indulgens: ad nutum tinearum aulicarum circumferebatur. Minus caute, parum prudenter pericula cauit. Nec incolumitari Reipublicae quam longissime post se consuluit. Quod si factum parentis de diuidundo Imperio aemulatus fuisset, haud tam cito Imperium, vires Francorum occidissent. Nec tantum armis licuisset, neque tantum sanguinis Christiani, parricidiali bello effusum adhuc Respublica lugeret. Sed nihil versatilius fortuna. Vulgatum apud nos prouerbium est: Summa quaeque tandem ad ima rursus relabi, quae si amplius intendantur, in neruum erumpent: habenisque laxatis sensim, donec occidant, remittuntur. Quibusdam forte, ac temere humana negocia volui, agique persuasum est: alii fato, et aeterna constitutione, nexuque causarum latentium, et multo ante destinatarum, suum quemque ordinem ineuitabili lege percurrere arbitrantur. Nos ita omnia aeternae supremaeque maiestati subiicimus, vt tamen animi nostri liberi sint motus. Et quisque suo vitio sibi malum accersat: immortalis quidem illa prouidentia, cuius fortuna euertenda est, eius consilia corrumpit.

CAPVT XIII. Imperator Lotharius, bellumque funestum inter liberos Ludouici Pii. Regnorum inter eos diuisio. Historia Ludouici Illustris Regis Boiorum et Francorum.

1. Lotharius audita morte Parentis ex Italia in Germanias et Gallias redit, imperium Francicum solus occupat et legatis fratrum diuisionem postulantibus respondet.

2. Carolus et Ludouicus Lotharium bello aggrediuntur. Lotharius cum Pipino a Ludouico retrorsum ire cogitur.

3. Ludouicus Francos orientales cum aliis in partes suas trahit, mox tamen a suis desertus et circumuentus fugatur, et vix in Boiariam euadit.

4. Lotharius relicto Alberto omnem vim belli in Carolum conuertit. Ludouicus Albertum praelio caedit, et cum Carolo copias coniungit.

5. Ludouicus et Carolus pacis conditiones frustra offerunt, tandem praelio, quo 100000. Francorum cecidere decertatur, Ludouico et Carolo victoribus existentibus.

6. Ludouicus in Germaniam redit. Lotharius viribus reparatis aduersus Ludovicum procedit, re tamen infecta, quamuis vltima minitatus, VVormatiam se confert.

7. Rabanus Fuldensis Episcopus a Monachis, quod literis nimis incumberet monasterio eliminatur.

8. Ludouicus et Carolus vires iungunt. Lotharius in fugam vertitur. Ludouicus et Carolus imperium inter se diuidunt.

9. Lotharius vires recuperat. Pax inter fratres constituitur et 120. arbitratores eliguntur, qui regnum inter fratres diuidant.

10. Ludouicus arma in Saxoniam mouet, ibique coniurationem seruorum contra Dominos opprimit.

11. Diuisio imperii Veroduni suscepta. Pipini relinquitur Aquitania. Lotharius fit Rex Italiae et Imperator. Eius portio.

13. Ludouicus fit Rex Germaniae. Eius portio. Pax fratrum iuramento firmatur. Lis inter Carolum et Pipinum ob limites.

14. Praelium inter Caroli et Pipini copias posterioribus victoriam reportantibus.

15. Gregorius IV. Pontifex moritur. Sergius Imperatoris Lotharii consensu sufficitur. Saraceni Italiam inuadunt Beneuentumque capiunt. Ludouicus Venedos Transalbinos domitat, ipsisque Duces Teutonicos imponit.

18. Dani Frisiam inuadunt, Hamburgum deuastant, Germanis tamen aduentantibus domos reuertuntur.

19. Comitia Badebrunnensia. Nordomanni, Sclaui, Bulgarique foedus cum Ludovico confirmant. Haraldus Danus et Boiemi fiunt Christiani. Episcopi Reginoburgensis iurisdictio Ecclesiastica in Bohemia.

20. Lotharius Bolacratum et Burgundiones deficientes ad officium redigit. Gisulbertus, filiam Lotharii rapit et bellum inde oritur.

21. Ludouicus Morauiam tumultuantem in ordinem redigit. Morauiae fines. Ludouicus Ratislaum Ducem Morauiae et Ariofridum Episcopum Reginoburgensem constituit.

22. Saraceni templum D. Petri Romae vastant. Lotharius et Ludouicus amicitiam colunt. Lotharius Carolo irreconciliabilis.

24. Theoda muliercula quaedam fatidica quaestus gratia concionatur publice, extremumque diem impendere praedicat, audientibus et sectantibus eam tam Laicis quam Clero.

25. Ea iussu Ludouici a Rhabano accura tius quaeritur, doloque comperto castigatur.

27. Lotharius Carolo bellum indicit, Ludodouicus fratres conciliare studet. Bohemi reprimuntur. Corolus Gisalpertum regno pellit, qui Ludouico deprecatore a Lothario veniam impetrat. Pax Lotharii cum Carolo.

29. Boiemi rebelles ab Ernesto Marchione Nariscorum oppugnati pacem, et cum Dachulfo Marchione Misniae facultatem colloquendi petunt.

30. Dachulfus cum Boiemis colloquitur. Nonnulli Germani inuidia erga Dachulfum dum de pace tractatur, Boiemos inuadunt, ast miseranda caede abs his prosternuntur et in castra pulsi obsidentur.

31. Teutones missis legatis vitam petunt, quam amissis armis et bonis impetrant. Diabolus gloriatur se bello Bohemico praefuisse, suoque instinctu tantum sanguinis effusum.

32. Roracus Nordmannus a Lothario in vincula coniectus elabitur, piraticamque [(reading uncertain: print blotted)] in Oceano Gallico exercet. Mox cum Lothario in gratiam redit.

33. Cimbri Caroli regnum inuadum et depraedantur. Carolus Lothariuum in auxilium vocat, et cum instaret praelium, a Danis pacem mercatur.

34. Horrenda fames circa Rhenum. Rabani pietas in pauperes. Exempla fame pereuntium.

36. Carolus Pipinum Regem Aquitaniae, vt et fratrem eius Carolum in monasterium detrudit. Carolus ad Ludovicum elabitur. Irmogarda Lotharii coniux moritur. Haraldus proditionis suspectus interficitur.

37. Comitia Moguntina. Ludouicus in Saxonia bona fiscalia recuperat, Leges corrigit, Iudicum auaritiam cohibet. Conuentus Erfurdensis in Thuringia. Constitutio de Causidicorum mercede.

38. Nordinanni Aquitaniam vastant. Pipinus inter istas turbas elabitur. Status Aquitaniae Ludonico regnum hereditarium offerunt, et auxilium eius contra hostes implorant.

39. Ludouicus filius iussu Parentis ad Aquitanos transit, sed mox leuitatem gentis metuens ad patrem reuertitur. Pipinus capitur et custodiae includitur. Nordmanni cum ingenti praeda domum redeunt.

40. Bellum ciuile ob regni administrationem in Dania exortum totam regiam stirpem, praeter vnicum infantem excindit.

41. Terrae motus et tempestas circa VVirtzburgum. Templum Kiliani vi maiori destruitur. Altaichii manachi regulam Benedicti relinquunt.

42. Ratisolaus deficit, seque Regem Morauiae venditat. Rathobodus marchio Austriacus restituitur. Ludouicus Morauiam infestat, Ratisolaum obsidet, hostibusque ad internecionem caesis ab obsidione recedit.

44. Lotharius Imperium resignat et inter filios diuidit, ita vt Ludouicus II. Imperator et Rex Italiae; Carolus Provinciae et Burgundiae; et Lotharius Lotharingiae Rex fieret. Lotharius Imperator moritur.

[Note: 1] LOthario vbi renunciatum est parentem obiisse, ex Italia in Gerinanias Galliasque mature quam maximis potest itineribus conrendit, Aquas Graneas, regiam et caput Franciae occupat, Galliarum, Germaniarumque primores accersit, sacramenta sibi dicere iubet. Legatis Caroli et Ludouici, fratrum suorum, qui aequam auitae paternaeque haereditatis diuisionem postulabant, consilio Alberti praefecti praetorio (is plurimum apua Lotharium poterat, et discordiam fratrum, quam concordiam, bellum quam pacem sibi vtiliora existimabat) respondet, se iam pridem a Pontifice Max. S. P. Q. R. Imperatorem appellatum, ac Romae solenni ritu Augustum consecratum, consortem Imperii a parente adlectum, ab eodem insuper testamento haeredem, et successorem Augustalis maiestatis, Imperii, qua latissime patet, missis eius insignibus declaratum, perniciosam esse Reipublicae multitudinem principum: Vulgo dici, negligi, quod a pluribus custoditur. Quamobrem

sibi vt maximo natu, summam rerum a parente, communi procerum Imperii consensu traditam esse. Decere pios filios, bonosque rectores acta parentis, vniuersique populi tueri. Se quidem Ludouico Boiariam, Carolo Aquitaniam, vbi vterque regio more degat, concedere: hac tamen lege, vt haec regna precario possideant, in fidemque a se accipiant: atque sibi, sicuti Augusto orbis et vrbis domino obtemperent, quemadmodum sub parente, et auo factitatum sit.

[Note: 2] Haec vbi ad reges Carolum, et Ludovicum relata sunt, communi consilio Lothario bellum indicunt, armis impetrare, quod uire nequiuere statuunt. Carolus a tergo, Ludouicus a fronte fratrem adgreditur. Is soluto conuentu, ex Aquis Graneis egreditur, coniuncto sibi Pipino nepote, qui in Mediomatricum vrbe educabatur, cum magno exercitu Mogontiacum prirhariam Germaniarum vrbem, inde Germaniam Magnam, quatenus longissime, latissimeque porrigitur, vendicaturus petit. Rex Boiorum cum antiquorum Francorum non tam numerosa, quam valida manu, suburbanis Mogontinis fratrem occupat, retro pedem ferre cogit. Quippe Lotharius timens robora Francorum cedit, aduersusque Carolum in Occidentem arma conuertit.

[Note: 3] Interea Ludouicus Francos Orientales omnes, Saxonas, Hassos, Franconas, Turogos, Sueuos, Venedos, Sclauos, proceribus multa largiendo, complura ciuitatibus promittendo, singulos benigne appellando sibi conciliat: in suaque verba iurare pellicit. Orientalem Rheni ripam validis praesidiis confirmat. At Lotharius crebris legationibus eorum, qui suis rebus fauebant, reuocatus, omisso Carolo, e Gralliis rursus in Germaniam iter flectit, et proximi anni Aprili quam celerrime ad Rhenum procedit. Iuxta Vangionum vrbem cum exercitu clam flumen transit. Ludouicus a suis partim ciuile bellum detestantibus, partim principatum affectantibus desertus, et plane proditus ab hostibus, de improuiso circumuentus, cum paucis vix euasit, in. [Note: 4] Boiariamque aufugit. Lotharius dispositis praesidiis iuxta Rhenum, ne sibi a tergo bellum immineret, partem ibi copiarum cum Alberto magistro, equitum ad prohibendos Ludouici conatus, ad impediendumque, ne is vires cum Carolo coniungat, relinquit: omnem impetum belli in Carolum conuertit, qui iam ad Mosam, Ludouico se coniuncturus peruenisse ferebatur. Ab hoc rex Boiorum in auxilium per legatos euocatus, per Sueuiam cum suis absque cunctatione armatus ad fratrem Carolum properat, fratrisque alterius praefectos sibi resistentes, et iter intercludere conantes, graui admodum clade afficit, Albertum Magistrum equitum huiuscemodi belli nefandi authorem cum plurimis Lotharianis praelio occidit: victorque nemine omnino prohibente Gallias petit, copias cum Carolo iungit.

[Note: 5] Lotnarius cum ingenti exercitu in Fontanedo vico Antissiodorensi (quae civitas Galliae Lugdunensis tertiae) consederat. Rex Boius, et Aquitanus armis coniunctis, ad fratrem procedunt, oratores ad eum proficisci iubent, qui pacem offerant, si ille aequam portionem fratribus germanis, vti ius gentium est, redderet. At ille auiditate Imperii excors, nullius salubris consilii patiens, summam rerum mordicus tenere connititur, nec vllam aliam conditionem concordiae, ne audire quidem, ne dum accipere voluit. Iam enim fatis admovebantur Francorum genti bella ciuilia. Destinati igitur sorti suae fratres, parricidiali praelio manus conserunt: se cognato sanguine contaminant septimo Calendas Iulii. Acriter diu pugnatum est: vtrinque magna accepta clade, victoria tandem cruenta, Ludouico et Carolo cessit. Lotharius ad Aquas Graneas aufugit. Concidere hoc certamine vires Francorum: centena amplius millia hominum hac pugna interiisse author est Iordanus Osnaburgensis: Francique soliti hactenus fines regni proferre, elaboratos ac acquisitos a maioribus aegre posthac tutati sunt. Carolus et Ludouicus castra fratris diripiunt, corpora occisorum humari iubent.

[Note: 6] Deinde rex Boius dimisso fratre in Gallia, mense Augusto in Germaniam reuenit, Salsam regium vicum accedit. Lotharius rursus reparatis viribus, et vndecunque suis collectis, ea aestate Moguntiacum occupat, Lotharium filium ad Saxonas mittit, eos ad se Augustam

Nemetum properare praecipit. Ipse interim Rhenum traiicit, contra Ludouicum intento, infestoque exercitu procedit: exitium regi Boio minatur: eundem non solum Francia, Boiariaue, sed etiam Europa exacturus, vsque Boiariam Franciae antiquam peruenit. Verum huiuscemodi minae in ludibrium versae, Boii et eorum rex fortiter, se ac fines suos tutati sunt.

[Note: 7] Lotharius re infecta, VVormatiam redit: ibi filiae suae nuptiis confectis, Gallias petit. Tota hyeme frustra adversus Carolum arma mouit, nullaque re memorabili gesta ad Aquas Graneas reuertitur. Inter haec Rabanus Fuldensis antistes, vir ea tempestate vndecunque eruditissimus, Vates, Theologus insignis, quod nimis literis deditus, rem familiarem negligeret, a monachis Monasterio eliminatur. Ipse ad Ludouicum regem nostrum se contulit.

[Note: 8] Primo deinceps vere, cum ne victus quidem Lotharius a pertinacia resisteret, Ludouicus cum Francorum Boiorumque valida manu ad Rhenum contendit. Vrbes in occidua ripa sitas, quae Lotharianae erant, ad deditionem cogit. Carolus Argentorati ad regem Boium venit. Ambo reges coniunctis viribus aduersus Lotharium arma mouent, XVII. KL. Aprilis eundem cum metu superioris pugnae sui dilaberentur, in fugam vertunt. Fama erat ipsum desperatis rebus Italiam petere. Hac de causa Ludouicus et Carolus Imperium Francorum inter se partiuntur. Ludovicus Germanias, Carolus Occidentalia Galliarum ipsi sibi destinant.

[Note: 9] Lotharius vero reparatis de integro viribus, apud Matisconem vrbem Burgundiae castra locat, se vallo, fossa munit, denuo aleam belli tentaturus. Quod vbi Ludouico et Carolo renunciatum est, eo cum suis codiis procedunt. Caeterum iam omnibus huiuscemodi bella parricidialia detestantibus etabominantibus (nam quibus bellum quam pax magis cordi fuerat, occiderant) amicis fratrum vltro, citro commeantibus, reges reconciliati sunt. Consilium deinde principum virorum habuerunt: in quo placuit, vt quadrageni cuiusque senatores, gnari regionum, locorum coirent, deinde imperium describerent, et iurarent, se absque fraude, doloque malo illud inter fratres partituros. Centum itaque et viginti proceres in Germania apud confluentes Mosellae, Rhenique coeunt, totum hunc annum ibi commorantur. Vrbes, oppida, castella, Imperii membra in libellum redigunt: deinde in tetrarchias diuidunt.

[Note: 10] Interim eius anni aestate Ludouicus in Saxoniam mouet arma. Serui atque libertini in dominos conspirarant. Oppressa coniuratione, authoribus factionis capitali supplicio adfectis, Augusto mense ad Salsam, vbi regium praetorium erat, ad conuentus agendos proficiscitur. Inde Septembri ad Carolum fratrem Argentoratum pergit, Lothario tum in Dithenhofen diuersante.

[Note: 11] Insequentis anni Augusto, qui fuit ab seruato orbe octingentesimus, super quadragesimum tertium, Veroduni (vrbs est Caesariana Galliae Belgicae primae) reges, et centum viginti principes viri coeunt, diuisi Imperii rennnciatur. Aquitania Pipino datur Lothario cedunt cognomen Augusti, Roma caput mundi, Italia victrix quondam gentium, Alemanni et Teutones, qui secundum Iulium Caesarem, et veteres Cosmographos, Gallias, Belgicam, Celticamque incolunt. Germania secunda, cuius partes sunt Agrippinenses, Tungri, Brabantini, Flandri, Toxandri, Hannonii, Cameracenses, Picardi vsque ad Sonnam flumen. Hi omnes quondam inferior Lotharingia dicti. Insuper Germania prima praeter Moguntiacum, VVormatiam, Borbetomagum, Augustam Nemetum, Gallia quoque Narbonensis, quae et Prouincia, Sequanique, Vesontio Lugdunum, Hedui, Lingones, Burgundia, Gallia Belgica superior, cuius quatuor a Romanis scriptoribus primariae censentur vrbes, Treuerum Augusta, Mediomatricum vrbs, Leucorum Tullum, et Verodunum, haec adhuc a Lothario Lotharingi a vulgo nuncupatur.

[Note: 12] Caetera Galliarum, nempe Galliam Belgicam secundam, cuius vrbes sunt Rhemi, Suessonum Augusta, Veromandorum Augusta, nobis Sanctus Quintinus est, atque Galliam Lugdunensem, quae et Celtica, Carolus accepit: eaque pars

adhuc regnum Francorum, et Francia occidentalis vocari solet, cuius caput est Lutetia Parisiorum.

[Note: 13] Ludouico destinata sunt vniuersa, quae a Rheni fluentis orientem solem longe lateque spectant: Germania Magna, Rhetia, Sueuia, Vindelicia, Ilsyricum, Noricum, Pannoniae, Liburnia, Boii et Venedi. Additi ob vini prouentum in ripa Rheni occidua Mogontini, Vangiones, Nemetes. Hisce confectis, reges iureiurandi religione pacem sanciunt: inde quisque in suum regnum discedunt: continuoque a prauis consultoribus inter Carolum regem Celtarum, et Pipinum regem Aquitaniae ob limites discordiae flamma excitatur.

[Note: 14] Carolus Aquitaniam crebris incursationibus infestat: Bernhardum limitis Hispanici praesidem trucidat. Caeteri Pipini duces septimo Idus Ianuaru copias Caroli de improuiso adoriuntur, fundunt, caedunt. Interiit hoc praelio Rhabanus, signifer Caroli, et cum eo magnus nobilitatis numerus: hique monachorum magistri Richobotus, Hugo patruus Caroli.

Inter haec Gregorius quartus Pontifex Romanus ex hac vita migrat: cui Sergius, ante Os porci dictus, suffragio Imperatoris, sacerdotum, Senatusque populi Romani sufficitur. Saraceni ex Mauritania soluunt, Italiam inuadunt, Beneuentum capiunt. Rector Germaniae orientali Boiariae limiti in Pannonia filium Ludouicum praesidere iubet. Ipse Venedos trans Albim considentes, et ad Orientem vergentes, qui res nouas moliebantur, occiso eorum regulo Gozomuzilone, perdomitat, ducesque ipsis Teutonicos, ne deficerent in posterum, imponit.

[Note: 15] Rhabanus noster, librum de sacrosancto Domini Deique nostri vexillo, vt supra narrauimus, conscriptum, per Aschorichum, et Rupertum monachos Romam Sergio Pontifici Max. petenti mittit. Quod opus laboriosum nostro aeuo, opera Ioannis Reuchlini, Hebraearum literarum instauratoris, ab Thoma Anshelmo diligentissime excumm est.

[Note: 16] Nordomanni latrocinii studio ex Cimbrica peninsula nauibus delati, ducibus Regnero, et Rorico, regnum Caroli inuadunt, secundum Sequanae ripam Parisios tendunt: monasterium D. Germani diripiunt: Carolum qui cum Britannis male pugnarat, amissisque multis cum paucis vix euaserat, gens ferocissiuma pacem a se mercari cogit.

[Note: 17] Post haec Dani domum in Oceano Germanico nauigantes, Frisiam inuadunt, ter pugna cum Frisiis conflixere. Primo inferiores praelio discessere, duobus nostros ingenti strage adfecerunt inde victores reuersi, in Saxoniae Cimbrorumque confinio Hamburgium devastant: verum nostris ad auxilium passim euolantibus retro tulerunt pedem.

[Note: 18] Porro Ludouicus rex noster conuentum procerum in Saxoniae Badobrunnae cogit. Adfuere fratrum, et Erici regis Nordomannorum legati, item Sclauorum omnium, Bulgarorumque oratores, cum quibus omnibus, pax foedusque confirmatum est. Nordomanni captiuos reddidere, ablata restituerunt. Haraldus Danus, princeps inter suos, philosophiam nostram recepit, in Franciaque manere maluit, in Saxonia sedes et domicilia a rege nostro accepit: praecipuo in honore apud nostros fuit. Boiemi quoque religionem nostram recepere. Quatuordecim gentis Dynastae, cum popularibus suis sacra aqua lustrati sunt: iussusque est Bathuricus Pontifex Reginoburgensis Zechos, (ita enim sua lingua Boemi nominantur) instituere in philosophia Christiana. Nam Boiemia ab Occidente et meridie Boios spectat, Boiariaeque finitima est, in rebus diuinis paruit episcopis Reginoburgensibus, vsque ad Diuum VVolfgangum, cuius consensu de caetero proprios habuere Pontifices, quos Imperatores nostri dederunt, sicuti in quinto narrabimus libro.

[Note: 19] Non solum externi hostes Francorum fines infestarunt, indigenae quoque ciuiles inter se dissensiones concitarunt. Lotharius Bolocratum ducem Arelatensem, Burgundiones a se desciscere parantes, vi ad deditionem cogit: armisque in obsequio continet. Gisalbertus Caroli praefectus filiam Lotharii rapit, in Aquitaniamque profectus eam sibi connubio iungit. Augustusid Carolo annuente fauenteque factum esse existimabat. Ideo par pari referre. expeditionem aduersus Carolum iniuriam iniuria compensare meditabatur. Subsequentis igitur

anni vere rex Germanus in Occidentem ad Carolum proficiscitur. Ibi in conventu celebri vterque regum iuramento se purgat, inscios esse raptus: neque placere hoc coniugium. Inde Ludouicus ad lacum Brigantinum reuertitur: pridie Nonas Aprilis, ibi Paschalia celebrat, Caesarem Carolo reconciliare frustra summa ope nititur.

[Note: 20] In Augusto cum exercitu in Morauiam tumultuantem pergit, quae latissima erat. Ab Occidente Boiemiae continuabatur, Orientis ab ora, et Meridie tum cum Danubio, vsque in Pontum ferme excurrebat, atque cum Europa finiebatur. Eius regulus summus Sclavorum princeps censebatur. Germanus Rector compositis rebus genti Ratislaum nepotem Moemari imponit. Nitrauae, Brynnae, eidemque tractui antea Brynnonem, itidem Venedum praefecerat: per Boemiam Reginoburgium reuertitur. Vbi vita functo Bathurico, Ariofridum eiusdem vrbis summo sacerdotio donat.

[Note: 21] Saraceni, quos Mauros nominant, templum D. Petri Romae, cum vrbem capere non possent, vastant. Templum diuo Ruperto dicatum Iuuauiae conflagrauit. Anno deinceps proximo qui fuit aerae nostrae octingentesimus quadragesimus septimus, quies ab armis fuit, Augustus regem nostrum inuitauit: ipse, vicissim ab eo inuitatus est. Huncque annum hi duo fratres, mutuis conuiuiis, venationibus sagittariis muneribus, equestribus spectaculis, ac caeteris regiis voluptatibus transegerunt. Attamen Ludouicus, vt Imperatorem Carolo regi Celtarum reconciliaret, frustra operam sumpsit. Nimis impatienter ferebat Lotharius ignominiam sibi ob raptam filiam illatam: nec ab animo eius suspicio illa admoueri vllo pacto potuit, quin hanc technam Caroli esse opinaretur.

[Note: 22] Eodem anno Ottogerione pontifice Mogontino mortuo, Rhabanus ille ob eruditionem a Ludouico rege Archimystes primarius Germaniae nuncupatur sexto Calendas Iulii, iussuque Ludouici Calendis Octobribus Moguntiacum coetum secerdotum cogit: viuendi normam sacrificulis praescribit. Quantumuis enim ager fertilis, solum foecundum sit, nisi assiduo cultu agricolae purgetur, spinas et lolium tibi germinat.

[Note: 23] Fuit eadem tempestate in Sueuia, agro Constantiensi insana quaedam vates Theoda nomine, quae consilio cuiusdam sacerdotuli, quaestus gratia, freta vilis plebeculae credulitate (vt sunt animi imperiti vulgi superstitiosi magis quam religiosi) futura canere coepit: ambiguisque dictis mortales stultos, stultiores reddebat. Contra scita D. Pauli, muliercula publice concionabatur: de ministeriis diuinis prophanissime philosophabatur: et de his, quae soli deo nota sunt, temere pronunciabat. Visus coelestes simulabat, congressus, collocutiones cum superis, a quibus cuncta disceret, ementiebatur. Extremum fatum orbi terrarum, et illum diem, Poetis quoque alienis a religione nostra decantatum, impendere isthoc anno praedicabat. Viri, mulierculae, pueri, puellae metu perculsi, sturnatim, graculatimque prouolant, munera deferunt, deprecatricem apud deum immortalem parant. Quidam Stoicidae: obstipo, caluoque capite, vultu tristi, et sordibus notabilibus duntaxat religionem prae se ferentes, eandem velut Sibyllam, coelitus demissam, Deoque plenam non solum venerabantur, verum etiam sectabantur. *Nam Pharisacorum hoc genus irritabile adhuc nostra quoque aetate, posthabitis sacrarum literarum fontibus clarissimis, coenosas lacunas potare solet, isti rabulae nugis, humanisque commentis rationatiunculis sophisticis, ac tumultu (vti ait pater omnipotens) carminum suorum, felicitatem collocant, immortalitatemque in figmentis mortalium praeceptiunculisque consistere opinantur: quasi vero cogitationes hominum atque DEI plusquam per Diapason interuallum* non distent: aut non dictum sit, Iustitia vestra, pannus profluuii mensis muliebris. Sed ad fatidicam illam reuertor.

[Note: 24] Ea iussu regis nostri, Mogontiacum a Solomone episcopo Constantiensi deducitur, in templo D. Albani a Rhabano, et caeteris episcopis diligentius audita, accuratius quaesita, scenam omnem vaticinii sui detegit: se edoctam a quodam sacerdotulo, lucri gratia haec commentam esse fatetur. Palo igitur et verberibus admota, silere posthac iussa, ludibrio de caetero fuit.

[Note: 25] Fuere item in Germania ea tempestate poetae, historici diuinae philosophiae doctores clarissimi. In Sueuia Strabo, qui et VValfridus monachorum D. Galli antistes. Rhabanus archiflamen Mogontinus, Germaniae primarius Pontifex. In Francia apud Fuldam Rudolphus. Hi commentarios in omnes sacrae historiae libros ediderunt, vulgo Glossa ordinaria nuncupatur.

[Note: 26] Circa idem tempus Imperator Lotharius Caesar Augustus bellum Carolo fratri regi Galliae Celticae, Belgicaeque secundae indicit, atque in eum arma movere parat- Ne autem hoc fieret, Ludouicus rex Germaniarum apud confluentes Rheni, Mosellaeque fratrem Lotharium conuenit, iureque suo intercedit. Boiemos eruptionem meditantes per Ludouicum filium reprimit, ferocem populum legatos pacis gratia mittere, et obsides dare cogit. Calendis Octobribus concilium procerum Germaniae Moguntiaci celebrat. Oratores Imperatoris, et Caroli fratrum suorum: item Nordomannorum, et Sclauorum audit, et absoluit. Carolus metuens minas Augusti, quo eidem satisfaceret, Gisalbertum, raptorem Caesareae puellae, regno suo excedere iubet. Is confisus clementia Rectoris Germaniarum in Franciam orientalem aufugit: supplex Moguntiacum ad Ludouicum venit: regeque nostro deprecatore, a Lothario, qui tum in Dithenhouen conuentum agebat, in gratiam recipitur: cum Carolo quoque de pace conuenit.

[Note: 27] Eodem nempe Mogontino concilio Godescalcus genere Belga, prosessione sacerdos, qui docebat homines quosuis, ineuitabili lege, et necessitate prouidentiae diuinue, siue inferis, siue superis destinatos esse a decuriis Pontificum nostrorum explosus, ad Hincimarum Rhemorum vnde oriundus erat, episcopum traducitur: prius sacramento dicto, ne vltra Franciam orientalem vnquam, regnumue Ludouici adeat. Qui se soluto conuentu, in Boiariam Reginoburgium, hyemandi causa confert.

[Note: 28] Boiemi rursus, gens belli, praedaeque auida rebellant. Ernestus dux limitis Nariscorum, inter amicos regis principem obtinens locum, cum magno militum, equitum, praesidum, praefectorum numero arma aduersus. Boiemos mouet: nostrique castra hostium vallo munita vasto impetu inuadunt, summa vi oppugnant, multi vtrinque sauciantur. Ex nostris Dachulfus procurator Sorabici limitis, vir bellicosus, in genu sinistro sagitta vulneratus. Hostes se viribus rati impares fore tanto exercitui, legatos de pace cum suppliciis mittunt: obsides qui petantur offerunt, imperata se facturos pollicentur, copiamque colloquendi cum Dachulfo, cui magis, quod is linguam, instituta Venedorum callebat, fidebant, petunt.

[Note: 29] Dachulfus igitur Misniae praeses, dissimulato vulnere ac dolore, equo sedens, Boiemos pro castris audit: horum preces ad concilium procerum defert. At quidam ducum inuidia commoti, quod gloria pacatae Boiemiae in Dachulfum transferretur, armis correptis, dum caeteri cum Boiemis paciscuntur, contra fas iusque gentium, in Boiemos nihil mali suspicantes, vt qui de pace cum nostris agebant, impetum faciunt- Venedi inuocato deo perfidiae vltore, fortiter resistunt, Teutonas caedunt, sternunt, et quasi pecudes mactant: Francos in fugam vertunt, atque in castra repellunt. Nostris de castris spectantibus, nec erumpere audentibus, spoliant occisorum cadauera: deinde castris vndique circumsistunt, excidium Teutonibus minantur.

[Note: 30] Nostri euadendi, aut resistendi spe penitus destituti, supplices legatos mittunt, vitam duntaxat petunt. Boiemi obsidibus acceptis, exutos armis, spoliatos bonis, caeterum incolumes, via publica abire domos permittunt. Iisdem diebus Hochstadii (vicus est agri Mogontini) quidam instinctu atri genii percitus dementia efferebatur: nocensque ille spiritus lingua insani abusus, gloriabatur, se cum collegis suis bello Boiemico praefuisse: discordiam inter duces seruisse, Teutonas cum Venedis commisisse: authoreque se, plurimum sanguinis humani effusum esse.

[Note: 31] Dum haec in Germania Magna, et regno Ludouici geruntur, in Imperio Augusti Roracus Nordmannus (qui ad Imperatorem Pium cum fratre Haraldo aufugerat, ab eodem Dorstadium in fidem acceperat, et precario hactenus

tenuerat) falso apud Lotharium perfidiae accusatur, in vincula comicitur. Vnde ope diuina elapsus in Germaniam Magnam ad regem nostrum aufugit, innocentiam suam ostendens, Ab illo benigne excipitur, in confinioque Saxoniae, et Daniae collocatur, collectaque popularium haud parua manu, piraticam exercere, et litus oceani Gallici quatenus Lothario parebat, infestare coepit. Tandem ad hostia Rheni fluminis delatus, Dorstadium rursus occupat: ibique se aduersus Imperatorem munit. Sed vltro citro commeantibus amicis in gratiam cum Imperatore redit ab eodemque aduersus gentis suae latrocinia dux eiusdem orae constituitur: regia vectigalia fisco Caesaris reddere iussus est.

[Note: 33] At regnum Caroli Godefridus Cimbrus inuadit: per Sequanamque sursum aduersus amnem proficiscens, circumcirca cuncta depraedatur. Carolus opem Lotharii Imperatoris implorat. Cumque Augustus aduersus hostes suorum copias contraxisset, et manus cum ipsis conserturus proxime Danos consedisset, Carolus pacem ab hostibus mercatur. Lotharius domum reuertitur.

[Note: 34] Fames tum admodum grauis Germanias, maxime circa Rhenum attrivit. Modius Mogontiacus tritici denis argenti siclis veniebat. Rhabanus archiepiscopus tum, in vico Mogontinensi Neocella dicto, degebat, quotidie trecentos amplius pauperes vndique prouolantes pascebat: praeter eos qui in conspectu suo quotidie alebantur. Venitque eo mulier quaedam inedia adfecta, infantem secum portans, vix limen aedis pontificiae attigerat, collapsa, efflat animam, fame perit. Infansmortuae genitricis, quasi viuentis papillam lingua, morsuque sensim appetens, spectaculo diro, miserabilique cunctos collachrymare, flereque coegit. Apud Turogos quidam a Grabenfeld oriundus, dum esuriei rabie efferatus syluas cum infante petit, et filium interficere, atque comedere meditatur: iam iamque parricidio manus admouet, subito, haud dubie, diuinitus, duos lupos ceruam laniantes conspicit. E vestigio laetus, manus a suis viscericus abstinet, fera abigit, cadauere ferae vescitur.

[Note: 35] Accessit ad hoc malum Sorabum defectio, qui crebris incursationibus, igne praeda, Teutonum fines foedissime adflixerunt. Ludouicus per Turogos, Misniam hostili animo petit: segetes, fruges agros, frumenta, vicus, horrea succendit: quaecunque victum administrarent, exurit. Fame hostes ad deditionem cogit.

[Note: 36] Ad occiduum solem Pipinus rex Aquitanus a Carelo patruo suo capitur, in ordinemque sacerdotum redactus, in Augusta Suessonum monasterio D. Methardi includitur. Frater quoque eius Carolus more monachorum tonsus in Corbiense coenobium conditur. Vnde fuga elapsus in Germaniam Magnam ad Ludouicum alterum patruum euasit. Eodem anno Irmogarda ex hac vita migrat. Subsequenti, hoc est, anno Salutis octingentesimo et quinquagesimo, Haraldus, de quo supra memini, suspectus ducibus Cimbrici limitis proditionis esse coepit, poenasque seu opinati, seu cogitati sceleris dedit.

[Note: 37] Per idem tempus Ludouicus maximum concilium sacratorum, et prophanorum Mogontiaci cogit. Singulorum controuersiae auditae, causae cognitae, lites diremptae sunt. Pax per vniuersam Germaniam iureiurando firmata. Interfuere Bulgarorum, et Sclauorum legati. Rex dimisso conuentu, in Boiariam Roginoburgium migrat: paucis post diebus ad Augustum ad Agrippinensem Coloniam proficifcitur. Inde in Saxoniam pergit. Conuentum Iuridicum ad amnem Visurgim agit, praedia regia, quibus procerum quidam incubabant, neque quicquam tribuebant, recuperat, fiscoque adiecit. Leges Saxonum emendat, Iudices auaritia notatos, iura venditare, munera accipere solitos, albo praetorum eradit, bona eorum confiscat, institutorum veterum, atque legum peritos, pecuniae contemptores, prouinciis iuris dicundi praefecit. Perlustratis Saxoniae finibus ad Turogos se confert. Erdfurdiae itidem concilium gentis cogit, ibi vetiti sunt magistratus patrocinia vendere, aut cuiquam in sua praefectura adesse. Diminutae sunt causidicorum merces, quorum perfidia nihil venalius. Nec est quicquam, quod Teutonas nostro aeuo magis ad summam egestatem redigit, quam litium calumniae,

[Note: 38] Hisce rebus legitime confectis, Ludouicus hybernandi causa in Boiariam, atque Reginoburgium remigrat. In sequentis anni vere Nordomanni compluribus nauibus Oceano Germanico, Belgicoque circumeunt. Hostia tandem Ligeris subito occupant, ac de improuiso Nanetum [Note: Nannetum Crantzius vocat.] vrbem inuadunt, caedibus, incendiis, rapina cuncta complent, episcopum ciuitatis pridie Paschalium ex more sacrum fontem lustrantem in templo interficiunt, sacerdotes trucidant, omnem late circa regionem depopulantur. Nemine resistente Andegaues primo, deinde Turonas capiunt: templum ibi Diui Martini comburunt, omnia quasi turbo humi prosternunt. [Note: Haec Crantzius et Sigibertus.] Inter haec Pipinus rex Aquitaniae, auxilio duorum monachorum e coenobio euadit, fuga sibi consulit. [Note: Vide Reginonem.] Aquitanorum legati ad Ludouicum in Boiariam Reginoburgium veniunt, ignauiam atque discordiam regum suorum, saeuitiam atque crudelitatem imminentium hostium commemorant, regnum Aquitaniae offerunt, petuntque, vt aut parens, aut filius Ludouicus illuc pergat: Aquitaniam haereditario iure possideat, in medioque hostium Nordomannorum, et Saracenorum sitam defendat, docent popularibus suis cordi esse Ludouicum, fratres eius displicere: ac nisi postulata impetrent, se desertos a iustis haeredibus, cogi, vt non absque detrimento Reipubl. Christianae ad externorum opem confugiant.

[Note: 39] Ludouicus igitur filius a rege Germaniarum, in Aquitaniam, nationem in fidem acceptutus transitum facit. Verum cum eo peruenisset, longe aliter rem esse, quam legati narrarant, comperit, timensque leuitatem gentis semper rerum novarum auidae, in Germaniam reuertitur. Pipinus rursus capitur a Carolo, apud Sylvanectum Galliae Belgiace oppidum arctissima custodia seruatur. [Note: Sed iterum captus (inquit Regino) insula Nectes castro munitissimo custodiae mancipatur.] Nordomanni deuastato crudeliter regno Caroli cum ingenti praeda domum redeunt.

[Note: 40] Vbi ciuile bellum ob gubernacula inter Ericum regem Danorum, et Gutorinum nepotem ex fratre exarsit. Dani hactenus finitimos latrocinantium more depraedari soliti, in se manus victrices conuertunt, mutuis vulneribus cadunt, vulgus infinitum interiit: regia stirps, exepto vno infante radicitus excisa est.

[Note: 41] Apud VVirtzburgum caput antiquae Franciae, vicies terra tremuit, grandine, turbine, insolita coeli intemperie, homines, pecudes, agri adflicti sunt. Templum Diui Kiliani Nonis Iulii, defunctae lucis salutationibus, horam nonam nunciantibus, atque perstrepentibus sacerdotibus, subito fulmine adflatum est, ignisque laquearia lambens, et sensim inualescens, fenestram plerisque euadendi aperuit: sacerdotes tamen quidam veste illaesa extincti sunt. Caeterum aedes vix servatis, ablatisque sacris igni concremata est. [Note: Testantur Sigiberius et Crantzius.] Muros deinde sexto Idus eiusdem mensis ventus euertit, et solo aequauit. Godeboldus [Note: Vulgo Gotsuualdus.] vrbis Pontifex, et Altaichii inferioris in Boiaria monasterii antistes vita defunctus. Monachi excusso iugo Diui Benedicti, posthac populariter vivere coeperunt, ad mystarum decurias desciuerunt, vsque ad Imperatoris Hainrici secundi aetarem.

[Note: 42] Ratisolaus Morauis et Sclauis a rege nostro procurator datus, rebellat, imperata facere detrectat, regem se adpellat. Rathobodus vir bellicosus, qui priore anno praefectura motus fuerat, rursus Austriaco, hoc est orientali limiti Boiariae in Pannonia praeficitur. Ipse rex Ludovicus comparata vndique valida manu, Reginoburgio egreditur, infesto intentoque exercitu aduersus Venedos procedit: omnia incendiis, caede, direptionibus complet, Ratisolaum quodam firmissimo loco se continentem, obsidione claudit. Hostes dum castra nostrorum temere expugnare nituntur, a Teutonibus acriter excepti, ad internecionem deleti sunt. Rector Franciae orientalis desperans tam munito loco absque clade suorum posse potiri, inde cum exercitu discedens, Reginoburgium reuertitur. Satis poenarum ab hoste se exegisse, ipsum ab armis huiuscemodi insolentia, posthac sibi temperaturum arbitrabatur.

[Note: 43] Verum longe aliter ac rebatur Ludouicus, euenit. Quippe Ratisolaus vbi Regem longius abesse audiuit, hostili animo in Boiariam, traiecto Histro transit, Rathobodum praesidem in fugam vertit, iuxta

[Note: 44] Sub idem tempus Imperator Lotharius Reipublicae cura se abdicat, conuocatis proceribus, Imperium tribus filiis in tres partitur partes: Ludouicum Caesarem declarat, eidem vrbem Romam, Italiamque tradit. Carolum, qui minimus natu erat, Galliam Narbonensem, Burgundiam obtinere, caetera Lotharii, cognominis sui, prouinciam esse iubet. Ipse Prumiae (monasterium id est in agro Treuerensi) monachus fit, et in paucis post diebus morte obiit honesta, terras reliquit, coelum petiit, tertio Calendas Octobris, Imperii anno sexto decimo, Seruatoris nostri octingentesimo quinquagesimo quinto.

CAPVT XIV. Imperator Ludouicus II. Continuatio Historiae Ludouici illustris vsque ad annum Christi 869. Purgatio per ferrum candens et aquam calidam.

1. Lis inter Episcopum Tridentinum et Fruxinensem de vineis, pro Fruxinensi deciditur.

2. Lotharingiae Proceres Lotharium filium ad Ludouicum Regem Germaniae Francofordiam deducunt, ibique coronant. Lotharius Thietbyrgam ducit.

3. Rabanus Archi Episcopus Moguntinus et Hatto moritur. Carolus Pipini filius et Theodo a Ludouico sufficiuntur.

4. Ludouicus Carolomannum contra Morauos mittit, ipse Venedos trans Albinos praelio vincit et tributarios facit, Bohemiamque percurrit.

6. Schlauuitza Bohemiae Dux fratrem expellit et a Ludouico deficit. Frater ad Ludouicum confugit, a quo Boiemis vi imponitur.

7. Schlauuitza ad Ratisolaum in Morauiam se confert. Carolomannus copias Ratisolai caedit, Morauiam depopulatur. Ratisolaus se submittit annuaque tributa soluit. Deserta Boiorum habitari coeperunt.

9. Hyldegarda filia Ludouici Regis Germaniae moritur. Ludouicus Rex Germaniae cum Ludouico II. Imperatore pacem renouat. Carolus Prouinciae et Burgundiae Rex moritur.

10. Carolus Caluus Prouinciae et Burgundiae regnum inuadere conatur. Resistit Lotharius frater defuncti Caroli, cui Ludouicus II. Imperator auxilia mittit. Controuersia finitur et Lotharius cum Ludouico II. Imperatore regnum defuncti fratris diuidit. Hugobertus Zoringiae Dux.

11. Ludouicus Rex Germaniae pro tutandis limitibus imperii copias supplet, et filios Ludouicum et Carolomannum iis praesidere iubet.

12. 13. 14. 15. 16. Ludouicus Rex Germaniae Francofordiae considet, quem Legati Neustriae adeunt, et contra Carolum Caluum Britannosque hostes auxilium petunt. Britanni odio Caroli sibi Regem creant. VVitekindus cum Saxonibus in Gallia militat.

17. Ludouicus post longam deliberationem legatorum precibus locum dat, et in Galliam proficisci decernit.

18. Senonum ciuitas se dedit Ludouico Regi. Senonensis prouincia. Senones Sueuorum natio.

20. Carolus Caluus extincto Nomenoio pacem cum Britannis facit, Ruperto VVitekindi filio Ducatum contra Britannos commendat, et cum exercitu aduersus fratrem tendit.

21. Carolus Caluus ab exercitu clam aufugit, exercitus ad Ludouicum Regem transit, eique iuramentum praestat. Vulgus Carolum persequendum statuens a Ludouico vix retinetur.

22. Ludouicus in Gallia hyemat, exercitum Germanorum unprudenter domum remittit, suique securus a Gallis, qui ad Carolum Caluum deficiunt proditur.

23. Carolus Caluus Gallos ad suas partes trahit, vulgus mobile et leue nouis imperiis studens Ludouicum odit, Carolum petit.

24. Ludouicus Sorabes pacaturus in Germaniam procedit, indeque ingenti periculo a Gallis sibi intentato eripitur.

25. Lemures in pago quodam incolas vexant, sub humana specie responsa reddunt, horre a incendunt.

27. Purgatio per duellum, aquam et ferrum candens adhibita fuit potissimum in delictis occultis.

28. Preces ad Deum in duello singulari effusae. Peculiare erat, quoad reum, quod per alium certamen subire potuerit, quod accusatori non licebat.

29. Ferrum candens et aqua calida a sacerdotibus consecrabatur. Formulae consecrationis.

30. Purgatio cultus diuini et fiduciae in Deo collocatae species, qua etiam sanctiores vsi, quae tamen hodie improbatur.

31. Hodiernus cultus diuinus non in fiducia, sed deliramentis ponitur. Monachi Bernae Franciscum exhibere conantur.

32. Anna Iaminita colloquia et congressus Sanctorum, omni cibo et potu abstinere mentita, vulgo et Theologiae Professoribus imponit, cuius tamen fraus postmodum detecta.

33. Ludouicus Rex Germaniae ex Galliis reuersus ad placandum Caroli Calui animum Legatos emittit. Legationis sententia.

34. Reges constituta die conueniunt. Ludouici Regis Germaniae excusatio a Carolo Caluo accepta. Culpa in aulicos recidit, Conuentus generalis omnium Francorum Basileae habendus omnium consensu approbatur.

35. Ludouicus II. Imperator et Nicolaus Pontifex ad superiorem conuentum inuitantur. Carolus Caluus et Lotharius in eo non comparent. Ludovicus Germanus in Boiariam se confert.

36. Basileae nomen, origo. Sequanorum oppida. Sedes Sueuorum hodiernae non sunt eorum genitale solum.

37. Hyems anno Christi 460. praeter solitum longa et acris. Nix sanguinea. Sinus Hadriatici maris congelat.

38. Pax inter Ludouicum Regem Germaniae, Carolum Caluum et Lotharium componitur et iuramento confirmatur. Iuramenti formula.

39. Ludouicus in comitiis Reginoburgensibus nonnullos Procerum dignitate movet et in exilium agit, ex quibus Vto, Beringerius et Valdo ad Carolum se recipiunt.

40. Carolomannus filius a Ludouico Austriae praefectus Angelschalcum VVilhelmum et Babonem dignitate abdicat, in eorumque locum amicos surrogando, suspicandi occasionem de se dedit ac si a Patre deficere vellet.

41. Carolomannus Reginoburgi rationem actorum Patri reddit, se suspicione purgat. Ludouicus Rex Lotharium inuisit, Sorabesque Transalbinos ad officium redigit.

43. Ratislaus Carolomanni cliens Brynnonem amicum Regis Ludouici, praelio interficit. Angelschalcus et VVilhelmus id iussu filii Carolomanni factum esse criminantur, vtpote qui Patri Ludouico insidias struat.

44. Ludouicus filium hostem declarat expeditioni contra eum se accingit, Angelschalcum et VVilhelmum dignitati restituit.

46. Carolomannus de hostili parentis animo certior factus in Carinthia se munire et per Legatos patri innocentiam deducere statuit.

47. Ludouicus omnem vim belli in filium conuertit. Gundagrius a Carolomanno cum omnibus copiis ad Ludouicum deficit.

48. Carolomannus dissimulata perfidia suorum se hilarem praebet. Ludibertus Archi Episcopus Moguntinus declaratur in locum Caroli demortui.

49. Ludouicus filium Boiaria excedere iubet, et filio obsequente omnem impetum belli in Ratislaum detorquet, eumque cogit, vt supplex poenam petat.

50. Carolus et Ludouicus Rex in conuentu in arbitros compromittunt, qui si quid negotiorum inter ipsos oriatur iure causam cognoscant et decidant.

51. Carolomannus per Legatos ad Patrem et Carolum Caluum missos innocentiam suam deducit.

52. Carolomannus in Boiariam pergit, ad quem omnes a Gundagrio deficiunt, Gundagrius ad Ratislaum fugit. Carolus Mosaburgium extruit, et cum Patre reconciliatur, cui hic regnum Boiariae post mortem destinat.

53. Francofordiae de nouo foedere cum Lothario ineundo tractatur. Lotharioque non comparente ipsi leges foederis transmittuntur. VVernerus Comes Francorum dignitate mouetur.

54. Ludouicus, Regis Germanorum filius aegre ferens fratri Carolomanno Boiariam destinatam, aduersus Patrem conspirat, obaeratos, luxuriosos et similes in partes suas trahit, et Ratislaum concitat.

55. Ludouicus Rex in Franciam transit, cui vndique armati contra filium accedunt. Filius hortatu Archi-Episcopi Moguntini supplex patrem adit, veniamque commissorum impetrat. Nicolai Pontificis Epistola de obsequio Principum liberorum.

56. Gundoboldus rebellans Carolo praelio funditur. Bulgari in Misnia habitantes, item Hunni et Abares infra Tiscum religionem Christianam amplectuntur.

57. Conuentus Ecclesiasticus VVormatiae. Carolomannus Ratislaum bis vincit, eiusque terras devastat.

58. Ratislaus Sclauorum nationes concitat, vires reparat, et copiis suis Gundagrium praeficit.

59. Boiemi ad officium rediguntur. Ratislaus bis funditur, Gondagriusque praelio occumbit. D. Heimeranus Patronus Boiariae.

60. Heroboius Britonum Rex a suis interficitur, Salomon succedit. Carolo Caluo arma contra eum mouente pax constituitur.

61. Nordomanni oram Ligeris vastantes et a classe interclusi in templo aliquo se muniunt. France templum obsident, sed Ruperto et Ranulpho interfectis obsidionem soluunt. Hugo administrat Ducatum Ruperti.

62. Nordomanni Andium occupant. Carolus obsidione cingit vrbem. Obsessi pacem petitam impetrant, post solutam autem obsidionem pacta non seruant, sedes in Gallia ponunt.

63. Bella ciuilia varia inter Britones de regni diuisione, quibus etiam Nordomanni interfuerunt.

[Note: 1] EOdem anno Hyldeschalcus episcopus Tridentinus (vt nihil auarius vulgato etiam prouerbio inveniri sacerdotibus solet, quaestum, sicut ait Paulus, religionem putant) vineas episcopi Fruxinensis apud Pisonium [Note: Botzen Colonia Boiorum.] Coloniam Boiorum ad Isaci, et Athesis confluentes, occupat. Anno episcopus rem ad Ludouicum regem defert: is Pontificibus diem dicit, apud Aybling [Note: An der Mangfalt.] in publico Boiorum conuentu, vico superioris Boiariae, in ripa Mangualde: iure disceptare iubet. Qui causam cognouere Iudices, vineas Fruxinensi templo addixere.

[Note: 2] Defuncto Lothario, proceres, et pontifices regni Lothariani, ad Ludouicum regem orientalem Francofordiae frequentes coeunt: Lotharium filium Imperatoris ad patruum deducunt, ibique regem salutant. Lotharius Thyetbyrgam sororem Hugberti vxorem ducit.

Sub idem tempus Rhabanus archiepiscopus pridie Non. Februarias ex hac vita migrat. Hatto quoque Fuldensis praesul decedit. Ludouicus rex Mogontinis Carolum nepotem suum ex fratre Pipino rege Aquitaniae, Fuldensibus Theodonem praeficit.

[Note: 3] In Orientali Boiorum limite filium suum Carolomannum maximum natu Venedis, Morauis, Bulgaris opponit. Ipse comparatis copiis, per Sorabes Albim transit, Venedos trans Albim considentes (vbi quondam Sueui fuere) praelio supererat, ad obsequium redigit: et acceptis obsidibus, tributarios facit. Cecidere ex nostris cum compluribus Bardo, et Herpho praefecti equestres. Ludouicus Boiemiam quoque percurrit: inde hybernatum in Boiariam Reginoburgium se confert.

[Note: 4] Deinde Februario vt adpellaret, Lotharium nepotem, ad Confluentes Mosellae, et Rheni proficiscitur. Postea Vangionas

ad conuentus agendos petit Roracus [Note: Roracus qui et Roricus rex.] Nordomannus Dorstadii praefectus commeatu accepto a Lothario rege, honestaque missione exauthoratus, res suas nauibus imponit, ad Oricum regem Danorum migrat. Ab eo ducatu in cervice Cimbricae peninsulae, inter mare et Egidoram flumen donatur.

[Note: 6] Inter haec apud Sclauos, nationem Germaniae Magnae, tum populosam, tum serocem, tumultuatum est. Schlavitza, Vuitztrachi Boiemiae dynastae filius cum fratre de potentatu contendit: fratrem Boiemia exigit, principatum occupat: et regi nostro non est audiens dicto. Germanus ad regem exul profugit, ab eoqueducatum impetrat. Ernestus dux limitis Septentrionalis Boiariae, Rudolphus praefectus praetorio, Odgerus episcopus Aichstadiensis cum copiis in Boiemiam pergunt, exulem Boiemum vi reducunt, popularibusque imponunt

[Note: 7] Schlauitza fuga sibi consuluit, ad Ratisolaum [Note: Raschla rex.] regem Morauiae elapsus est. Carolomannus filius regis nostri coactis copiis ex Boiaria, quatenus Austrum, Orientemque solem spectat, cum Brynnone regulo Venedorum, qui Danubium accolebat, arma in Morauos mouet. Copias Ratisolai caedit, fundit, vniuersam Morauiam (vbi quondam Quadi, Sueuorum natio, ac Gepidae et Daci, qui Getae et Gothi, consederunt) praeda, igne, ferro depopulatur: segetes succidit, agros, domos exurit, pecora abigit: captiuos pueros, puellas, viros, foeminas, ciues, agricolas, seruos, nobiles abducit: vsque ad Suartzam amnem, cuncta luctu, caede, rapinis complet. His denique coactus Ratisolaus, legatos primum pacem petitum ad Carolomannum praemittit. Accepta fide, deinde supplex aduenit: regioque nomine abdicato, in verba Carolomanni iurat. Tributa imposita quotannis pensitaturum pollicetur, pacatis itaque Sclauis, coepere rursus deserta Boiorum habitari, oppida, et vici in Austria, siue Pannoniis instaurari.

[Note: 8] Ludouicus in autumno consilium Mogontiaci habuit. Iisdem diebus varia prodigia visa, in acta, fastosque relata. Septimo decimo Calendas Octobris in Agrippinensi Colonia igneus draco in coelo apparuit. Ciues territi in templum ad propitiandam supremam maiestatem prouolant. Ibi tum tres simul diuersis locis eodem momento vno ictu fulminis extincti sunt. Apud Treueros in aede sacra, et sella episcopi, ater canis visus subito, nusquam comparuit. Calendis Ianuariis Mogontiaci maximus terrae motus extitit: templo D. Vrbani, et muris prostratis. Babyloniorum, Astrologorumue placita, haec vi syderum existimant fieri. Physici, maxime Aristoteles in causa esse tellurem, naturamque exhalationum, nec ad nos quicquam, resque humanas pertinere arbitrantur. Vulgus et historici Deum emittere, praesagia inauspicata esse, et ex fide iram superum, aut leua fata mortalibus, praecipue principibus portendere, sacris quibusdam tamen ac comprecationibus cogi credunt. Vnde procurationes, lustrationesque huiuscemodi ostentorum, caeremoniasque, et ritus ad Deum Opt: Max. placandum instituta a maioribus legimus: quorum pleraque adhuc a sacrificulis obseruari solent. Sed haec equidem arbitrio cuiusque existimanda relinquo. Illud secundum Aristotelica Peripateticorum placita certum est, nihil aliud esse in terra tremorem, quam in nube tonitrum. Quippe vtroque inclusus spiritus luctatur: et erumpere atque ad libertatem exire, a cardineque, vt natura exhalationis est, ad apsida sursum tendere nititur.

[Note: 9] Hydegarda filia Ludouici nostritum decessit. Rector Teutonum Venedorumque mense Februario Forchaimium accedit, inde Vlmam oppidum Sueuiae ad conunetus agendos pergit. Ibi legatos Imperatoris Ludouici Nothingum episcopum, Eberhardum praefectum audit: cum Augusto nepote suo ex fratre, pacem, societatem renouat. In media Quadragesima Francofordiam diuertit: ibi Paschalia celebrat. inde ante diem octauum Calendarum Maii ad Confluentes Mosellae Rhenique amnium migrat: vti Lotharium alterum nepotem suum adpellaret: qui vti condixerat, nec venit, nec nuncios misit. Carolus enim germanus Lotharii, filius Lotharii Caesaris, et frater Ludovici Imperatoris Romani, rex Galliae Brachatae, siue Prouinciae, atque Burgundiae absque liberis animam efflarat.

[Note: 10] Carolus rex Celtarum nepotis regnum inuadere conatur. Lotharius armis resistit. Imperator quoque Ludouicus fratri Lothario auxiliares mittit copias, de potentatu cum Carolo contendit, eaque controuersia hoc pacto composita est. Carolus ab hisce terris decedit, Lotharius cum Carolo aduersus Ludouicum Austriacum conspirationem facit, et cum fratre Augusto regnum diuidit. Caesar Galliam Narbonensem vltra Rhodanum, citra vero Lotharius Burgundiam possedit: eiusque ducatum inter montem Iuram, et Gottias Alpes (illae nunc Peligardi, [Note: Mompelgart.] hae Diui Bernardi [Note: Bernartsberg.] nuncupantur (dat Hugberto, fratri coniugis suae, quem Zaringiae ducem longo post tempore cognominarunt. Nunc sunt Ichtlandi, Sedunenses, Valesii, pars Suitonum.

[Note: 11] Ludouicus rex Orientalis Francofordiam redit, dumque ibi moraretur, vnum illud propositum habebat, interiora regni sui in pace continere: a finitimorum iniuria defendere. Itaque limites validissimis firmare praesidiis instituit. Ideo delectus habet, exercitus lustrat, tyrones legit, copias supplet. Aquiloni, et finui Codano aduersus Danos et Venedos transalbianos Ludouicum filium Orienti contra Morauos, et Bulgaros itidem filium sum Carolomannum praesidere iubet. Sic enim existimabat, Germanias regnumque suum tutissimum fore, si Cimbri, quorum maxima et eximia virtus erat, et Venedi, atque Sclaui, quorum ob multitudinem authoritas summa esset, exercitus continerentur. Ab Austro Imperator Ludouicus in Italia amicus erat.

[Note: 12] Ipse rex Franciae Teutonicae in Occiduo sole Francofordiae conscedit: eoque eiusdem anni Iulio Adelhardus praesul, Otto dynasta cum compluribus, qui in Germanias ex Galliis odio Caroli profugi abierant, ex Occidentali Francorum regno ad Ludouicum adueniunt: se de sua omniumque salute, e communi totius Franciae Vestriacae consensu Iegatos esse docent. Vbi data copia fandi, primo calamitates, strages, miseriam, aerumnas popularium aperiunt: ignauiam deinde Caroli, atque crudelitatem commemorant. Referunt eum superbe et crudeliter imperare: nobilissimum quemque tollere, in eos omnia exempla cruciatus, leui admodum suspicione edere, si qua res non ad nutum, aut ad voluntatem eius facta sit. Hominem esse meticulosum, temerarium, imperitum, non posse eius imperia diu sustineri. Landbertum, qui ducatum inter Ligerim et Sequanam tenuerit, dolo interfectum. Iuuianum virum potentem, atque nobilem, simili fraude circumuentum periisse. De Gothberto quoque equestri praefecto, et compluribus aliis, Caroli iussu capitale sumptum esse supplicium.

[Note: 13] Hisce de causis Britannos, veteres Francorum inimicos extulisse animos: e corpore suo sibi Nomenoium regem creasse, ab imposito Francorum iugo non solum resiliisse, sed etiam traiecto Ligeri, omnia usque Pictonas crudelissime incendiis, caedibus, praeda adtriuisse: vicis, aedificiis incensis, ciues occidisse, templa, oppida, agros, frumenta succendisse: virgines stuprasse, coniugibus vim intulisse: atque cum ingenti captiuorum numero, onustos praeda domum incolumes reuersos.

[Note: 14] Carolum accepto damno in Britanniam cum pluribus legionibus et auxiliariis Saxonum copiis (quorum ductorem VVitechundum itidem in Saxonia ortum. Andegauensibus praefecerit) hostili animo contendisse: Saxones in prima acie collocatos, vt primum impetum gens bellicosa exciperet: vim, imbremque sagittarum nequiuisse sustinere, sed retro pedem ad Francorum agmen retulisse: propterea quod Britanni equis depugnant, sagittis plurimum valent. Et nunc subditis calcaribus equo, quasi perrupturi aciem, atque homines iumentaque perculsuri, vasto impetu advolant, spicula plurima simul spargunt, rursus elabuntur: modo vrgent, modo aufugiunt. Cominus, eminus pugnant, adeo vt cedendo, an instando perniciosiores sint, discernere non sit in promtu.

[Note: 15] Francos cominus ftrictis gladiis decertare solitos, nec fugacem hostem persequendi ob grauem armaturam idoneos: neque conglobatos inacie consistentes ab pluuia spiculorum tutos, facile superatos, grauissimum vulnus, maximam stragem accepisse, noctem praelium diremisse.

[Note: 16] Carolus cum bis male pugnasset (pergebant legati) suis desertis, ipsis ignorantibus clam nocte intempesta aufugit, relicta omni regia suppellectili cum papilionibus. Exercitus Francorum vbi se proditos, destitutos a rege vident, fuga dilabuntur: fugientes hostis persecutus plurimos trucidauit, plerosque viuos cepit, potitusque castris, opimis spoliis, regia gaza, opibus, armis, cultu Francorum in Britanniam victor reuertitur. Et licet haec detrimentosa sint, tamen domestica saeuitia crudelitatem hostium superat. Praeterea postremo legati deinde docent, se inuitos cogi vt aut ad hostes a legitimis haeredibus, necessariisque suis desciscant, aut domo emigrent: aliud domicilium, alias sedes remotas ab hostibus, inimicisque petant. Quippe futurum esse paucis annis, vt omnis nobilitas, omnis senatus, omnis equitatus tollatur, nisi quid auxilii in germanis cognatis, parentibusque suis, atque in Ludouico eorum rege siet. Francos occidentales tot aduersis defessos, ad orientales Franconas fratres, et consanguineos suos confugere: illos a Germanis ortos, antiquitusque ante aliquot annos ab Hylderico magno rege, Germaniae transductos Rhenum, partim agri bonitate et loci fertilitate, partim bellandi gloria in Gallia consedisse: Romanos qui tum ea loca tenebant, expulisse, atque nuper aGermania diuulsos esse, cupere in corpus Germaniae rursus redire. Ideoque ad Ludouicum Teutonum, Venedorumque regem, propter iusticiam prudentiamque summam rerum, omni voluntate deferri. Orare igitur, vt is auxilium ferat, in Occidentale regnum transeat: magnum eius nomen atque opinionem esse, authoritate sua, fama exercitus, totque bellorum prospere gestorum in diuersis locis, aduersus bellicosissimas nationes triumphis, Galliam omnem ab iniuria inimicorum, hostiumque posse defendi: Rempublicam tot populis, tot regnorum salutem, tot egregios Senatores, ciues, Equites, sacerdotes praeferendos priuatae necessitudini, vniusque homuncionis auaritiae: Decere eum imperare, qui caeteris sapientia, bonitate, fortitudine praestet: Vtilius fore imperito cedere et parere prudenti rectori, qui nauem in tempestatibus et fluctibus gubernare, et conseruare calleat, quam aduersis superis temere clauum arripere, se et alios perditum ire.

[Note: 17] Ludouicus omnibus his rebus auditis, spatium deliberandi sumit, diutius cum amicis consultat, animo fluctuabat, quidnam ageret. Incertus erat in Galliam proficisci, miseris auxilium ferre, opitulari supplicibus: Necessarios non deserere, honesta ratio erat. At contra fratrem arma mouere, eius haereditatem contra religionem iurisiurandi praeter fas et aequum, spreta sanguinis necessitate intercipere, sceleratissimum ac plane impium videbatur. Accedebant maligne cuncta interpretantium crimina. Quem enim fore, qui haec syncero animo, vtilitate Reipublicae fieri credat, ac non potius auiditati imperitandi tribuat? Rursus tantam fortunae benignitatem vltro oblaram e manibus dimittere: eos qui ad suam fidem confugerint, derelinquere ac deserere, neque suae, neque populi Germani dignitatis esse statuebat. Deuictus igitur cum precibus oratorum, tum consilio Senatus persuasus, in occidentalem Franciam proficiscidecreuir.

[Note: 18] In Augusto itaque apud VVormatiam Vangionum vrbem, copias vndecunque contrahit: cumque valido exercitu per Elsatiam, Burgundiamque in regnum Caroli fratris sui procedit. Ciuitatem Senonum, tertiae prouinciae Lugdunensis caput, dedentibus se ciuibus accipit. Sunt autem Senones in Gallia Celtica, iuxta Ptolomaei, Iulii Caesaris, Antonim Pii Augusti descriptionem, proximi Belgis, Parisiis, Trecassibus, atque Burgundionibus: ab illisque tertia Lugdunensis Galliae portio, Senonensis prouincia a Romanis cognominata est, qui in ea octo primarias vrbes enumerant. Ipsam Metropolim Senonum Agendicum Caesari, et Agedicum Ptolomaeo, Carnutum oppidum, Gebanum, Autricum, Antisiodorum, Tricassum, Augustobonam, Aurelianos, Parisiorum Lutetiam, Meldos: hi sunt Melodunum Caesari. Atque si Straboni credimus, Senones a Sueuis Germaniae populis oriundi sunt: qui antiquitus et in Gallias, et ltaliam ex Germania Magna, ob loci fertilitatem, bonitatemque soli migrarint. De his satis, superque pro necessitate rei dixi, ad historiam redeo.

[Note: 19] Ponticone vico regio frequentes Francigenaram proceres ad Ludouicum

coeunt, in verba eius iurant: pauci admodum praesto non adfuere. Nimirum illi qui cum Carolo versabantur.

[Note: 20] Is tum iuxta Ligerim amnem cum Britannis pacem fecerat: eos in societatem muneribus illexerat. Nam Nomenoius rex Britanniae animam efflarat: Heroboius filius eius pacis, quam armorum studior, se et omnia Carolo permisit, ei fidem, se in eius potestate fore, dedit. Carolus ducatum inter Ligerim et Sequanam aduersum Britannos Ruperto viro bellicoso, quem nostri Iudae Machabeo comparant, et ex Saxonia cum patre VVitechundo in Galliam migrarat, commendat. Ipse vbi certior factus est, Ludouicum fratrem, haud fraterno ergo se animo intra regnum suum considere, intento infestoque exercitu aduersum eundem procedit, in Briacoque castra facit.

[Note: 21] Cum autem robori orientalium Francorum, et eorum qui a se ad Ludouicum desciuerant, viribus imparem esse, proinde praelium sibi detrimentosum fore animaduerteret, quasi modo pugnam conserturus aciem instruit, verum cum paucis clanculum se subducit. Exercitus vbi Imperatorem, pro quo decertaret abesse, se relictum sensit, continuo ad Ludouicum transit: eidem sacramentum dicit. Saeuit posthaec ignobile vulgus, Carolum persequendum censebat. Vix Ludouicus tumultum populi furentis authoritate sua compescuit: periculosum fore didictitans huiuscemodi insequendi temeritatem: prius missis speculatoribus vbinam gentium hostis agat, quidue rerum moliatur, explorandum: ciuilia negocia regni ante cognoscenda, componendaque esse, regnique res in ordinem ac pacem redigendas esse.

[Note: 22] Omnibusque hisce rebus confectis, consilio procerum Galliae, Austriacum exercitum certissima auxilia in Germaniam dimittit: nec quenquam timens, nimiumque sui securus, fretus his imprudenter, qui suo fratri fidem non feruarant, in Gallia hyemare decreuit: ibique sex omnino menses commoratur, et Conradi praefecti filios ad speculanda, obseruandaque acta fratris proficisci iubet. Atque hi, quod multo minus ipsis sub Ludouico astutiore, quam sub Carolo tardioris, hebetiorisque ingenii licebat, ad hunc vt ab eodem gratiam nouo scelere inirent, deficiunt. Ludouicum quemadmodum antea Carolum deferunt: muneribus et praemiis corrupti aperiunt, Ludouicum securum sui cum paucis admodum ociose agere.

[Note: 23] Carolus vbi isthaec accepit, quoscunque potuit, partim minispartim pecunia ac pollicitationibus, singulos denique benigne adpellando, veniam praeteritorum et emendationem promittendo, ad suas partes trahit, sibique clam conciliat: et Ludouicum nil tale metuentem occupare meditatur. Plebes mobilitate et leuitate animi nouis Imperiis studebant: potentibus, qui vulgo occupare regnum destinarant, praesentanea potestas, rex propinquus displicebat, longiquum accerserant, vt eo rursus in Germanias remigrante, atque pacandis Venedis, Danisque remotissime a Galliis in extremo terrarum angulo occupato, interim alienis auspiciis, reiecta inuidia dominationis in Ludouicum regnarent: nutu suo omnia administrarent, amicos subleuarent, inimicos opprimerent.

[Note: 24] Et profecto grande periculum Ludouico iniunctum fuisset: quippe haud dubie desertus a suis in potestatem inimicorum venisset, nisi aduersae res in Germania eundem seruassent. Fortes fortuna Venedi, Sorabes dicti, ac absente rege imperata facere detrectabant: rebelles spiritus sumpserant. Zistibertum [Note: Zistber dux.] ducem Ludouico amicisimum praelio occidunt. Inde finitimos Turogos, Saxonas, Francos, Boios crebris incursationibus adfligunt. Hoc vbi Ludouico enunciatum est, quam celerrime maximis itineribus ex Gallia, occidentalique Francia, vbi hyemarat, primo vere in Germaniam ad tumultum hunc comprimendum contendit, reuersurus, vbi hostes oppresserit, ac Germaniam Franciamque orientalem pacarit. Carolus vbi frater discessit, nemine omnino resistente cuncta recuperat facilius, quam amiserat.

[Note: 25] Est in Germania Galliaque Celtica, haud procul a Bingio oppido, vbi Nauas [Note: Naus, qui ab aliis Nauas.] flumen Rheno miscetur, pagus Camondi (quasi tudicas caput montium)

vulgo dictus, quod ibi initium montium, qui cum Rheno procurrunt: Aquilonem versus, inditum a Romanis loco nomen est, dum ea loca possiderent, atque incolerent. Ibidem hisce diebus desertor, ac perfuga spiritus multa miracula edidit: circulatorias praestigias lusit, incolas infestauit. Primo vmbra feralis a nemine quidem conspecta, lapides in homines iactare, pultare fores coepit. [Note: Haec etiam Sigebertus scribit sub anno Domini 858.] Mox sub humana effigie pestilens, ac nequissimus ille genius delitescens responsa reddidit, furta prodidit. Criminatus quoscunque nota infamiae aspersit discordias, simultates excitauit. Paulatim horrea, catas omnes succendit, atque exussit: sed vni molestior extitit: perpetuo eius lateri, quocunque diuerteret haerens, atque domum comburens. Et vt viciniam vniuersam in necem innocentis concitaret, ob scelera illius hunc locum infamem, ac deuotum esse pravus mendaciorum faber, iactabat. Coactus est homo sub dio manere. Abomnibus enim quasi lemuribus nocturnis sacer, tecto arcebatur. Atque vt ille confinibus satisfaceret, candens ferrum manibus portauit, ac cum non violarerur, insontem se comprobauit. Nihilominus tamen in agris frumenta eius in aceruos compositos, idem lar contaminatus ac perditus combussit.

[Note: 26] Et cum odiosus indies magis atque magis esse pergeret, coacti pagani, rem ad Pontificem Mogontinum deferunt. Sacerdotes missi agros, villas, sacris ac comprecationibus solennibus lustrali aqua, saleque lustrico expiant, atque conlustrant. Praua, ac conturbata mens, primo quidem retinebatur, ac lapidibus quosdam vulnerauit: verum diuinis carminibus incantatus, efficacibusque supplicamentis adiuratus tandem conticuit: nec vsquam gentium apparuit. Vbi discesserunt mystae, spiritus ater atque pestilens rursus adest. Interim dum illi, inquit, caluastri sacrificuli, nescio quid immurmurarent, sub lineo amiculo sacerdotis (nominatim huncce notabat) qui meo suasu filiam hospitis sui superiore nocte compressit, delitui. Atque hisce relatis ingenti edito eiulatu vmbra feralis ex illis migrauit sedibus loca rite lustrata reliquit, tenuesque euanuit in auras.

[Note: 27] Quoniam tempus admonuit, haud alienum fuerit a suscepti operis proposito, de candenti ferro, aqua feruente, et singulari certamine, et huiusmodi caeremoniis explatoriis, praetoriisque populo altius rem repetere. Maiores nostri religiosissimi mortales, magis Deo, quam sibi confidebant, plus diuinae iustitiae, eiusque promissis, quam suo ingenio aut sapientiae innitebantur: potiusque coelestibus decretis quam suis opinionibus stabant. Officiis omnibus, atque actis supremum numen interesse voluerunt: eaque demum rata haberi, quum diuinum auspicium addixisset. Cuncta quasi in theatro superum, despectantium in conspectuque Dei Opt. Max. geri statuerunt. Proinde in causis ambiguis, maxime criminibus, quae nullo humano testimonio comprobari poterant, ad coelestia beneficia, ad summam maiestatem, quae falli non potest, tanquam ad arbitrum honorarium, et iudicem omnium confugiebant.

[Note: 28] Senatus, populus atque sacerdotes, qui singulare certamen spectatum frequentes venerant, interim, sicuti in lege Salica lego, diuinam opem implorabant, beneficia memoriter commemorabant, quae in simili negocio deus immortalis Christus seruator noster, ipsis pro sua benignitate, atque clementia contulisset. Admonebant promissorum, exempla recitabant: comprecabantur vt summa potestas in re praesenti, pollicita re, hactenus semper factitasset, comprobarer. Et quae sua esset iustitia, innocenti adesset, victoriamque coelitus concederet. Reo eligendi, atque conducendi quemcumque vellet, copia fiebat. Criminator ipse pugnare cogebatur.

[Note: 29] Candens ferrum, aquam feruentem, istis supplicamentis consecrata esse a mystis, in antiquis sacrificiorum libris reperio: ea ad faciendam fidem subnecto. DEVSIVDEX iustus, fortis et patiens, qui es author, et amator iustitiae, qui iudicas aequitatem, iudica domine quod iustum est: quia recta tua iudicia sunt. Qui respicis super terram, et facis eam tremere. Tu domine omnipotens, qui per aduentum filii tui Domini nostri IESV CHRISTI mundum saluasti: et per eius passionem genus humanum redemisti. Tu hanc aquam per ignem feruentem sanctifica, qui tres pueros, id est Sidrach, Misach, Abdenago, iussione regis Babylonis missos in caminum ignis seruasti.

Tu clementissime praesta, vt si quis innocens in hanc aquam feruentem, manum mittat, sicut tres pueros supra dictos de camino ignis eripuisti: et Susannam de falso crimine liberasti: ita Domine manum illius saluam et illaesam perducas. At si quis culpabilis, vel incrassante diabolo cor induratum, praesumpserit manum mittere, tua iustissima pietas hoc declarare dignetur: vt in eius corpore, tua virtute manifestetur, et anima illius per poenitentiam saluetur.

[Note: 30] DEVS IVDEX iustus, qui author pacis es, et iudicas aequitatem, te suppliciter rogamus, vt hoc ferrum ordinatum ad iustam examinationem cuiuslibet dubietatis faciendam, Benedicere, et sanctificare digneris. Ita si innocens (de praenominata causa vnde purgatio quaerenda est) hoc ignitum in manus acceperit, illaesus adpareat. Et si culpabilis atque reus, iustissima sit ab hoc virtus tua, in eo cum virtute declarandum: quatenus iustitiae non dominetur iniquitas, subdatur falsitas aequitati, per Dominum nostrum, etc.

[Note: 31] Atque haec, tantum abfuit, vt impia iudicarentur, vt sanctissimos pontifices, principes Christianissimos, viros atque foeminas sacratas, vsurpasse istas purgandi caeremonias inueniam. Istud tum erat sapere, fidem deo habere, omnem spem in ipso collocare. Quippe nihil aliud est, quam delirare, deumque immortalem irritando ad iracundiam prouocare. Solet idem factum, vt video, diuersis aetatibus, hic pietatis, alibi erroris, nomen accipere.

* Nec nobis superstitio sua impostoresque impientissimi desunt, quid ante paucissimos, nempe, vt opinor, duodecim haud amplius annos, Dominicani Bernae apud Suitones, dum morionem nobis adorandum, factitiumque Franciscum conantur exhibere, moliti sunt, ab alius abunde Romana, Teutonicaque lingua, enarratum est.

[Note: 32] Equidem illud praeterire facinus non possum, quod opera Chunegundae prudentissimae atque nobilissimae foeminae, genitricis principum nostrorum anno abhinc quinto detectum est, non satis mirari possum, qui fiat, vt huiuscemodi praestigiis libentius quam Christi seruatoris nostri atque co nitum et legatorum eius vaticiniis admonentibus, huiuscemodi pestes cauendas esse fidem habeamus. Nullum est tam impudens mendacium, quin testes et fautores maxime eos qui sibi mataeologiae (hem lapsus sum verbo, Theologiae volui dicere) principatum vendicant, inueniat. Et vt paucis fabulam narrem. Anna laminita, Augustae (quae Rhetiarum caput est) multos annos cibo et potu omni se abstinere, coelitus, spirituque duntaxat viuere, ementita est, insuper colloquia superum, nocturnos Deorum congressus finxit, qui sibi quaedam diuinitus reuelarent. Quae non solum stolidum vulgus, indocta plebecula, sed etiam sanctuli illi nostri magistri credidere. Noui Theologiae professores (yt ipsi putant) omnium praestantissimos, qui illius belluae amicitiam vltro adfectarunt, eamque pro dea coluerunt, et eius testimonio, in rerum divinarum disputationibus, scriptisque libris vtuntur. Quid de socordia episcoporum, sacerdotum impietate commemorem? hi veneficam meretriculam quotidie sacris aris Christianaeque coenae conuiuam, quasi Iouis nunciam admouere, et lupa tecta ouina pelle tamdiu (stultis ad eam pecudibus vndique confluentibus, et sanctitatem eius venerantibus haud tuto seque illi committentibus) in ouile Dei grassata est, et diutius scortum vilissimum orbi Christiano (ea est diligentia Pastorum) imposuisset, nisi impientissimum prostibulum vocatum Monachium a Chunegunda sanctissima foemina matre principum Boiariae sorore Caesaris Maximiliani, in conclaui seclusum, deprehensum atque admonitum foret, vt de caetero mentiri, populumque fallere desineret. At scortillum egregium Augustam reuersum pertinacius suos mores, (ita sunt ingenia malorum) tutatur, coepitque sanctissimam foeminam Boiorum primariam mendacii arguere. Quamobrem Chunegunda omnem rem fratri Imperatori literis prodit. Huius igitur iussu laminita illa sanctissima nectare et ambrosia tot annos pasta, finibus Imperii eliminatur, ad Suitones cum ingentibus opibus quas religione peperit, concessit militique robustissimo ob diuitis in manum venit: nunc ob scelera submersam esse praedicant, taceo, quot stupra, quot incestus sub praetextu

religionis in illius domo commissa fuerint. Faxit Deus Opt. Max. et meliorem mentem det pontificibus nostris, vti omisso luxu fastuque diuitem principem tenebrarum sequi desinant, fallacissimi mundi huius caduca atque fragilia bona fastidiant, Christum pauperem aemulentur, eiusque calicem bibere, eius crucem humeris portare, tandem discant. Ita fiet vt vulgo male vltra non audiant atque castigentur, quod gregem Christianum, populum Dei peculiarem compilent, venundent, deglubant, et tanquam escam panis deuorent, adeo vt tolerabilior miseris foret conditio sub imperio Turcarum. Sed male ominatis verbis parcamus, ad rerum ordinem redeo. *

[Note: 33] Ludouicus Germanus ex Galliis reuersus pacatis Venedis per duces, VVormatiam venit ad fratrem Carolum, et nepotes Ludouicum Augustum, Lotharium regem, legatos ad placandum fratris animum ire iubet. Eiusdem legationis haecsententia fuit: Se rogatum, vocatumque in Gallias venisse, non oppugnandae sed conseruadae Galliae, Concordiaeque firmandae, ac sui muniendi causae exercitum eo transduxisse; ne quid ob intestinas simultates, ciuilia, ac externa bella imminentibus saeuissimis, hostibus Respublica Francorum detrimenti caperet: se temporis gratia auspicium, et occidentale Imperium occupasse, cum nouis initiis, nouis hominibus nouo denique rege ad res stabiliendas opus esset. Ideo compositis rebus se in suum, nempe orientale Imperium decessisse, integrumque regnum iusto regi abscessu suo fiducia restituisse. Petere igitur vti dies constituatur, vbi conueniant, et de communibus omnium rerum colloquantur, in communeque consultent. Postremo, si cuiquam iniuriam fecerit, se satisfacturum pollicetur.

[Note: 4] Amicis deinde vltro citroque missis, die constituta, tres reges orientalis, occidentalis, medioximus, iussis caeteris in ripa Rheni consistere, cum admodum paucis, quos quisque de alterius regno nominatim delegerat, iuxta Antoniacum oppidum, in insula quadam coeunt, manusque iungunt. Primus Ludouicus excusare coepit potentum Caroli perfidiam, auaritiam, ambitionemque lethalem: se vt fratrem conseruaret in Gallias profectum, ne is bello Britannico occupatus, a suis desertus interciperetur: atque Galliae, ea vulgi gentilicia est leuitas, ab imperio Francorum ad hostes Franci nominis deficerent. Carolus accepta excusatione, vltro citroque multis verbis habitis, purgando tempus teritur: quisque regum de tinearum et soricum fraude doloque, ac de primorum auiditate inuicem conqueruntur. Placuit tandem communem omnium Francorum conuentum Basileam in autumno indicere.

[Note: 35] Hisce peractis, principes, quisque domum suam discessere. Ludouicus Theodonem Fuldensem antistitem ad Imperatorem Ludouicum nepotem suum, et Nicolaum primum pontificem Romanum legat, petitque, vt ipsi quoque oratores suos ad superius concilium mittant. Theodo Romae honorifice excipitur, defunctusque Imperio regis, cum epistola primarii sacerdotum in Germaniam redit. Interea Ludouicus Basileam proficiscitur: verum nec Lotharius nec Carolus, vt condictum erat, eo accessere. Ludouicus e Basilea reuersurus in Boiariam, ad lacum Brigantinum procedit: vbi Theodonem redeuntem ex Italia obuium habuit. Lectis literis episcopi Romani, Reginoburgium in hyberna se confert. Theodo Fuldam redit.

[Note: 36] Basilea [Note: Vide Am. Marcel. lib. 30.] (quoniam eius mentio incidit, quam et Basiliam in vetustis exemplaribus vocatam reperio) Colonia quondam Romanorum in Gallia, Germaniaque Celtica, nomen accepit a L. Minutio Basilio legato populi Romani. Ab his qui Romanas descripsere prouincias, Sequanis adtribuitur. Regio eadem adhuc ibi nomen vetus vulgo seruat. Sequanorum autem nouem a Romanis oppida numerantur: Vesoncio, Colonia equestris, et Rauriaca, quae et Augusta Rauricum, [Note: Augst.] quam duo millia passuum supra Basiliam interiisse, in villas abiisse a peritis eius regionis accepi. Auenticum Heluetiorum caput, Veronam esse autumant, aut prope Basilea, Vindonissa, vbi hybernacula Romanorum militum, exercitusque fuere. Argentuaria, Colmaria est. Heluetium quod Sletstadium esse aiunt. Ebrodunum, siue Abucini. Hasque vrbes Burgundi, dehinc Sueui, vtraque gens Germanica, Romanis pulsis occuparunt. Nam hae sedes quas nunc Sueui tenent, non sunt eorum genitale solum: sed fuere domicilia quondam Rhetorum, Heluetiorum, Sequanorum atque Rauracorum. Est etiam triplex Sueuia, sicuti

Strabo noster in Sueuia ortus narrat, quae suo tempori et sexto libro seruentur: nunc caetera exequi pergam.

[Note: 37] Hyems praerer solitum longa, acutaque fuit: niue sanguinea pluit. Sinus Hadriatici maris, vbi Venetiae conditae sunt, congelauit: a continenti in vrbem vehiculis, equis, plaustris onustis mercibus, vltro citroque commeauit mercator.

[Note: 38] Ludouicus rex, Carolus frater eius, et Lotharius nepos illorum, reges Francorum, apud Confluentes inter Mosellam atque Rhenum conueniunt, paxque inter tres duces in hoc foedus componitur, quod iureiurandi religione conceptis verbis sancierunt. Ludouico, qui maximus natu erat, praeunte hoc modo: Ita me Deus adiuuet, vt ego posthac, quam diu vixero, istum fratrem meum Carolum, et nepotes meos, imperatorem Ludouicum, et Lotharium amabo, atque pro viribus adiuuabo, fautor et consultor aduersus omnes homines ipsis adero. Non regnum eorum praua cupidine adfectabo, nec vitae insidiabor. Dabo equidem operam vt principatus, quos obtinent, perpetuo cum prole possideant, quo ad per ipsos licuerit, et ipsi vicissim erga me fecerint. Atque isthaec omnia syncero animo, absque dolo malo agam: vt Christi domini deique nostri in omnibus rebus voluntati obtemperetur. Eius scitis stetur: eius religio et pictas vera propagetur: bona pacis et iustitiae confirmentur: discordia, lites, controuersiae minuantur: et populus Christianus a deo immortali nobis commissus, summa nobiscum perfruatur tranquillitate. Ad vltimum vna simul, cursu nostro in hoc procelloso, saeuo turbulentissimo mari defuncti, portum contingamus aeternum.

[Note: 39] Subsequenti anno, qui fuit Christianae aerae octingentesimus sex agesimus primus, Ludouicus post Paschalia in Boiaria Reginoburgii conuentum egit. Ibi Ernestus, omnes amicos regis dignatione vincens, et qui principem locum inter purpuratos et amicos regis hactenus obtinuerat: item Vto, et Beringerius fratres, atque Sigardus praefecti equestres: Valdo monachorum antistes, cum pluribus aliis tribu et decuriis moti, in ordinem redacti sunt, quod munera ab hostibus accepissent. Richerus quoque Boiorum dynastes, Ratobodus Boiariae orientalis limitis praefectus, perfidiae condemnati, in exilium aguntur. Vto, Beringerius, Valdo fratres ad Carolum in Gallias migrarunt: caeteri domi suae quieti manserunt: nec vsquam aufugere, aut pedem retulere.

[Note: 40] Carolomannus filius regis natu maximus orientali Boiariae a patre praefectus. Duces limitis Pannonici, Carnicique Angelscalcum, VVilhelmum et Babonem, quod inter se dissidentes occasionem Ratislao rebellandi, atque terram deuastandi dedissent, dignitate abdicat, terris a patre commissis exigit. Illi hoc iussu regis Ludouici factum suspicantes, ad Ratislaum Morauiae regulum se conferunt. Carolomannus limitibus Boiariae, Carnis et Venedis suosamicos praeficit. Vnde nata suspicio, quasi desciscere a patre Austriamque, hoc est, orientis regnum sibi vendicare tentaret. Et vt varia sunt in aula ingenia, plerique omnia in maius tollere sueti, plane cauendum parenti filium dictitabant.

[Note: 41] Quare Carolomannus Reginoburgium festinans contendit, rumorum de se temeritatem arguit: parenti actorum rationem reddit, eidem satisfacit, se in eius potestate futurum iurat, inde in Austriam redit. Porro Ludouicus accepta excusatione filii Mogontiacum, vt Lotharium nepotem adpellaret petit: deinde arma in Venedos trans Albim Saxonibus conterminos mouet. Tabomyzilonem regulum gentis ad officium redigit: eundem filium suum, et alios plerosque nobilissimi cuiusque filios obsides dare cogit: posthaec Reginoburgium se confert.

Hisce diebus Meinradus [Note: Sanctus Meinradus filius Bertholdi Comitis a Sulgau.] Augiae diviris monachus, primus incola deserti Claronae, vbi vetus Colonia quondam Romanorum, Turicum [Note: Zu den Einsiedeln in Schuueiz] ad marginem eiusdem cognominis tum cubat, duodecimo Calendas Februarii a latronibus perimitur. Postea solitudo ea in celeberrimum conuersa est templum, quo frequens populus adhuc coit.

[Note: 43] Dum autem Ludouicus Reginoburgii hyemat, rursus grauis tumultus in Boiariae regno excitatur. Vehemens incendium inter filium et parentem (adeo infida est societas regni) suscitatum, paucorum cum ruina restinctum est. Ratislaus Venedorum regulus (qui vt supra diximus se in clientelam Carolomanni dicarat (aduersus Brynnonem amicum Ludouici, itidem Sclauorum, qui Danubii oram aquilonarem tum incolebant, ducem, hostili animo cum exercitu procedit, eundem praelio superatum occidit. Angelschalcus et VVilhelmus, qui pulsi a Carolomanno fuerant, ad Ludouicum se conferunt: publice grauiter Carolomannum parenti criminantur: dominationis adfectatae, cogitati parricidii accusant: eius iussi Ratislaum arma resumpsisse, Brynnonem fidelissimum regi occisum esse calumniantur. Addunt in summo denique periculo omnium amicorum regis salutem, ac dignitatem versari, quibus aut filius aut parens offendendus sit.

[Note: 44] Ludouicus vocata concione, fidem illorum laudat, milites paganos sacramenta sibi denuo dicere iubet: filium hostem iudicat, contra Rempublicam fecisse videri decernit. Testatur homines, Deumque quo ad viuat, nunquam in gratiam cum filio rediturum, illum repulsam passurum: nec vnquam in aliquo apud se honorem futurum. Expeditionem deinceps ad Charionum regionem aduersus eum meditatur. Angelscalcum et VVilhelmum dignitati restituit.

[Note: 45] Est genus hominum pessimum, qui cuncta vtilitate, et dignatione sui metiuntur, et primi omnium esse volunt: apud hos nihil est nefas, modo libidinem animi expleant, ac compotes voti fiant. Hi cum in amicitiam principis dolo ac fraude, aliaue quauis ratione irrepunt, frontem perfricant, cuncta sibi seruire concupiscunt in suamque dominationem trahere nituntur. Quasi tineae ac mures, optimos quosque sibi dissimiles, quos suis conatibus obstaturos suspicantur, arrodunt: eoque vecordiae procedunt vt malis gaudeant, atque ex incommodis aliorum sua vt comparent commoda. Et quo scelera lateant odiis, simultatibus, armis omnia miscent: fratres cum fratribus, parentes cum filiis committere haud erubescunt, fallaciarum fabri astutissimi. Quantumuis bonus, cautus, prudens fuerit princeps, decipitur, fallitur, venditur. * Ab huiuscemodi fumi venditoribus istiusmodi, vt leuissime dicam, commenta non tam dfficilia explicatu, quam incredibilia imperitis sunt, ipsi qui experti sumus vix oculis et auribus nostris credimus, quas insidias paucis ante annis in aula nostra atque regno struxerit: quos tumultus concitarit, quid turbae, quid rerum moliri. Quam nam discordiam inter fratres germanos serere studuerit Hieronymus Stuphius praefectus praetorio, nulli procerum vniuersae Boiariae: quod negari non potest, siquidem bonus esse voluisset: eloquentia, opibus, prudentia, natalibus secundus, vulgo notum est, vt de quo quarto ab hinc anno, in celebri atque frequentissimo Boiorum conventu Ingolstadii supplicium sumptum sit. *

[Note: 46] Carolomanuus omnium rerum ignarus, ex Charinis ad parentem Reginoburgium, de triumpho gratulaturus propere contendit. In itinere fit certior de inimicorum acerbitate et animo in se hostili parentis. Insolito nuncio territus, quam maximis potest itineribus Charionas petit: ibi se munire, ac defendere, ibi obuiam ire, atque scelera animaduertere, statuit: donec missis oratoribusad parentem, innocentiam suam, scelera sibi falso obiecta in authores atque criminatores retorqueret.

[Note: 47] Interea Ludouicus collecto exercitu, quasi aduersus Ratislaum profecturus, cum Bulgarorum auxiliaribus copiis suas coniuncturus, Reginoburgio egreditur. Verum omnem vim belli in filium conuertit. Gundagrius dux copiarum Carolomanni, clam a Ludouico corruptus (nam sibi ducatus Charinorum si ad Ludouicum deficeret promissus fuit) missus, vt Murae fluminis, Dravique vado regem arceret, adituque prohiberet, cum omnibus copiis transit ad Ludouicum, a quo Charionibus praeficitur.

[Note: 48] Carolomannus cum videret se proditum, accepta principum fide, dissimulata

perfidia suorum, fretus de innocentia sua, testeque Deo, intrepidus sane, atque imperterritus, nihil haesitans, in conspectum parentis venit, Regem reuerenter salutat, caeteros benigne adpellat, hilarem ac lubentem se facit: vt nihil sibi conscius plus licentiae, nihil pauoris ostendit, laetus conuiuia agit, aleam exercet, spectaculis equestribus, sagittariis muneribus, venatibus indulget. Nec conscientiae notas, scelerisue indicium (cum difficile sit crimen non prodere vultu) quispiam adversariorum in ipso ore deprehendere quiuit. Iisdem diebus Carolus episcopus Mogontinus e vita decedit, Ludibertus [Note: qui et Lindebertus.] a rege allegitur Ludouico.

[Note: 49] Qui vbi Carolomannum filium Boiariae regno excedere, in Francia antiqua consistere iussit, atque is obedienter obsequitur, impetum omnem belli in Ratislaum Morauiae rectorem conuertit. Augusto mense Danubium cum omnibus copiis superat, in munitissimo castro Dovina dicto hostem arctissima obsidione claudit. Pacem supplicem petere, obsides quos imperaret, dare, eundem de integro sacramentum dicere in clientelam se dicare, atque idem proceres eius facere cogit. Hisque ex sententia gestis, victor in Boiariam reuertitur.

[Note: 50] Septembri deinceps in oppido Tusconis cum fratre Carolo conuentum agit: ibi omnium rerum obliuio decreta est, foedus et amicitia denuo renouata. Si quid posthac ambigi contigerit, aut quippiam controuersiae natum fuerit, iure potius, quam armis disceptandum esse statuunt: atquecum arbitros, qui causam cognoscant, de negotio pronuncient vterque regum de alterius regno, Ludouicus Hincimarum Rhemensem virum eruditum, Galliarum primarium pontificem, Angelramum praefectum equestrem: Carolus Ludibertum Moguntinum Germaniae summum sacerdotem, Adelfridum [Note: qui et Adolfridus.] sacrae philosophiae antistitem capiunt.

[Note: 51] Dum talia fiunt, Carolomannus perquam fidos amicos ad reges, patrem, et patruum legat, innocentiam suam, pietatem, benefacta praedicat, inuidiam omnem in aduersarios conuertit: inimicorum facinora, perfidiam commemorat. Huiuscemodi (inquit) nebulones, concordiam regum exosam habent, armis omnia miscent, paci, vbi eorum opera superuacua est, praeferunt bellum. Vbi enitescunt, ac ditantur, et saeuitiam, latrocinia peculatum, furta, alias facinorum pestes licentia armorum occulunt. Quippe vbi summa tranquillitate omnia pacata sunt, nihil huiusmodi impune licet.

[Note: 52] Haec dum per legatos parenti aperit, Carolomannus, confisus Boiorum, atque Charinorum voluntatibus in Boiariam pergit. Qui vbi de Carolomanni aduentu certiores facti sunt, omnes a Gundagrio, qui ob perfidiam inuisus erat, deficiunt ad filium regis certatim coeunt. Exagitante eum scelerum conscientia ad Ratislaum Morauum aufugit. Hetzilon filius Brynnonis limiti Charionum a Carolomanno praeficitur: ipse Mosaburgium arcem construxit: templum ibi Adalbinus Salisburgensis episcopus dedicauit. Ludouicus ope fratris cum Carolomanno filio in gratiam redit, eique post sua fata regnum Boiorum destinat.

[Note: 53] Posthaec Francofordiam proficiscitur, quo Arsenius episcopus, Imp. Ludouici, Nicolai pontificis Romani nuncius venit. Actum de foedere et societate redintegranda, sicuti pridem inter Imperatorem, fratrem eius Lotharium, atque inter patruos horum Carolum Galliae, Ludouicum Germaniae Magnae regem convenerat. Hanc ob rem ad Agrippinensem Coloniam concilium indicitur, cui Ludouicus et Carolus fratres interfuere, Lotharius non venit. Arsenius cum Ludouico Francofordiam redit, leges foederis, quae Ludouico eius germano, cum Imperatore, et Lothario nepotibus suis constiterant, accipit, Romam ad Augustum, pontificemque refert. VVernherus Francorum satrapes, quod a Ratislao munera acceperat, ipsum a rege deficere, bella mouere cohortatus fuerat, dignitate mouetur.

[Note: 54] Ecce mox aliud tibi impium bellum exardet. Ludouicus filius Ludouici regis nostri, aegre ferens sibi

praeferri a parente Carolomannum fratrem, sicut germanorum quoque gratia rara est, prauis vsus consultoribus, quos ob flagitia, rex capite deminuerat, in ordinem redegerat, atque aula eliminarat, aduersus genitorem conspirat. VVernherum, Vtonem, Berengarium coniunctos, iudiciis, dignitate ob perfidiam abdicatos, socios adsciscit, restituturum se illos pollicetur. Deinde missis nunciis ad Turogos, et Saxonas, adolescentes, inertiae, ignauiaeque deditos, qui alea, libidine, ganea patria abligurierant bona, sollicitat: item obaeratos, inopes, egenos, quibus nullae diuitiae, et qui vetera oderant, noua exoptabant, atque odio suarum rerum, quippe egestas sine damno habetur, omnia mutari studebant, sibi conciliat. Praeterea quoscunque moribus, aut fortuna nouis rebus idoneos credidit, per se, aut per alios in partes trahit: postremo socios sibi quoque adiungit, pro factis iudicium timentes. Posthaec Hainricum praefectum militarem ad Ratislaum proficisci iubet, qui Morauo persuadeat, vt a tergo regem adoriatur, se a fronte occursurum.

[Note: 55] Haec vbi parens resciuit, Carolomannum ad tutandum Boiariae regnum relinquit, ipse propere in Franciam transitum facit. Vndique omnes quibus charior fides quam pecunia erat, euolant ad regem: omnes scelus filii detestantur, factum abominantur. Nemo in tanta rerum turba fuit, qui quidem arma ferre potuit, quin certatim procurreret Francofordiam ad regem: adeo vt parens longe superior filio esset. Et nisi indulgentissimus pater huic parcere maluisset, haud dubie praesentes poenas parricidialis conspirationis dedisset. Ludibertus [Note: qui et Luitbardus.] archimystes Mogontinus aliique pacis magis quam armorum studiosi profecti ad filium persuasere ei, vt armis abiectis, exauthorata prauorum sentina supplex ad patrem veniret. Nam horum consilio obsequens VVormatiam in Nouembri ad genitorem pergit, se peccasse fatetur: veniam erroris precatur, et impetrat. Nicolaus quoque Pont. Max vbi haec ei renunciata sunt, ad filios Ludouici dedit epistolam, in qua iure suo philosophabatur, de honore parentibus exhibendo, docebat, atque hortabatur regios iuuenes, vt parenti obtemperarent, id esse voluntatem, praeceptumque supremi parentis, legemque aeternam naturae.

[Note: 56] Interea in Boiaria Carolomanno Gundboldus praefectus et ipse res nouas molitus, rebellat, praelioque cum filio regis dimicat: sed victus amisso exercitu ipse vix fuga euasit. Ludouicus rex in Boiariam hyematum Reginoburgium reuertitur. Oratores Bulgarorum ibi regem deprecantur, postulantque vt sibi philosophiae sanctae periti mittantur, qui popularibus suis pietatis Christianae elementa tradant, religionemque interpretentur. Facile id impetratum est a rege pientissimo. Iubentur illuc proficisci Irmenricus pontifex cum mystis, et diaconis. Itaque ope regis nostri gens Bulgarorum in Misnia, Maesiis habitans, abdicata multorum deorum superstitione, ad ouile Christi reducti sunt. Auares quoque, atque Hunnos, qui in Dacia trans Histrum infra Tibiscum, Moesis oppositi tum considebant, atque Pannonia, Norico, a Boiis eiecti sub Carolo Magno erant, in Vinedum nomen transierant, tum Ludouici opera Christi cultum recepisse inuenio.

[Note: 57] Circa idem tempus ecclesiasticus conventus Teutonum, et Venedorum, iussu regis, apud Vangiones actus est. Mystae et Pontifices Germaniae, Graecorum ineptiis, quas ad eos Romanus episcopus retulerat, responsa reddiderunt. Dumque talia fiunt, Carolomannus trai ecto Danubio Morauos, aliosque Venedos Ratislao parentes inuadit, bis cum hoste congressus, bis vicit. Quicquid terrarum, viginti diebus cum exercitu percurrere potuit, igne, ferro, rapinis deuastauit. Ingenti praeda potitus, cum nihil reliqui fecisset, in homines, pecudes, agros, aedificia iuxta saeuisset, incolumi milite in Boiariae Austriacum regnum mense Maio reuertitur.

[Note: 58] Sed maiore rursus vi Sclauorum nationes pleraeque, instigante Ratislao aduersus regem resurgunt. Boiemi terminos Boiariae incursant,

pagos quosdam incendunt, pecora, mulieres captiuas abigunt, Sorabes, Suisoli, Turogos vastant, plerosque nostratium incautius resistere conantes interficiunt. Ratislaus quoque in armis fuit, copiisque suis Gundagrium perfugam, Austriaci limitis quondam ducem, praefecit.

[Note: 59] Rex Boius atque Francus Reginoburgii quidem substitit, per duces Sorabes, Boiemos rebelles rursus ad obsequium coegit. Carolomannus filius eius exercitum Morauorum bis fudit, Ratislao maximam stragem fecit. Gondagrium virum bellicosissimum imperatorem eius, cuius consilio Ratislaus, et Venedi toties ab imposito resiliebant iugo, armaque resumebant, praelio occidit: coeseste auxilium adfuisse, diuum Haimeranum tutelarem Boiemorum martyrem, huic bello interfuisse, scriptores eiusdem tempestatis tradunt. Nam antequam Gundagrius occideret, eum dixisse ferunt ad suos, Ite commilitones fortissimi, vos patriam, aras, focos, coniuges, liberos vestros defendite, me me, mea fata trahunt: venit hora fatalis, nos coelestis ira vrget. Diuus Hemeranus cuius sacris adhibitis Ludouico regi, eiusque filiis fidem dedimus, scutum, atque hastam tenet: brachia, oculosque constringit: manus, pedesque, omnes artus, omnia membra loris duriter colligauit, vt ne manum quidem ad os admouere possim. Vix haec ille fatus erat, nostri aciem hostium perrumpunt, transfugam occidunt, caeteri more pecudum inulti a Boiis mactantur. Carolomannus potitus tanta victoria, regionem hostium, nemine obuio peragrat, casas, horrea incendit: frugibus succisis nihil intactum reliquit. Incolae in munitissima aufugere loca. Ipse domum magno captiuorum, pecorum, aliarumque rerum numero repetit. Vbi haec ad regem Reginoburgium filii literis delata sunt, supplicatio decreta, grates Deo Opt. Max. actae, honorque habitus, omnia tintinabula vrbis commugiere.

[Note: 60] Dumque talia in Germania Magna et finitimis regionibus fiunt, in Gallia, Franciaque occidentali, Heroboius [Note: Heroboius qui a Sigiberto Herispous dicitur.] rex Britonum interficitur a suis: Solomon vir bellicosus, rerum potitur. Carolus arma in parricidas mouet. Nec segniores Britanni fuere, armati obuiam procedunt, amicis intercedentibus fit pax cum Solomone, quae cum Heroboio fuit.

[Note: 61] Vix haec Carolus arma exuerat, alius belli ardor flagrat. Nordomanni Hastingo duce oram Ligeris inuadunt, Nannetes, Andegaues, Pictones, Turones crudeliter deuastant. Rupertus dux eius limitis, Ranulphus Aquitaniae legatus collectis raptim copiis, hostibus obuiam pergere contendunt. Quod vbi Dani per speculatores explorarunt, ad classem quam in litore liquerant retro referre pedem parant: sed intercepti ab exercitu Francorum, id quod constituerant, facere nequeunt. Templum igitur amplum, et lapideum, quod viae haerebat, occupant. Pars intus, pars foris quo adlicuit, se propere muniunt. Hastingus cum maximo suorum numero aedem tenebat. Qui extra fanum erant, abs Ruperto et Ranulpho [Note: Ranulphus a Crantzio Raginulphus dicitur.] absque cunctatione trucidati sunt: reliqui circumsidentur. Machinae, aggeres certatim fiunt a nostris. Postridie templum vndique summis viribus tota die oppugnatur. Vesperi Rupertus aestus de labore impatiens, galeam, et loricam exuit: dumque auram captat, interim hostes de improuiso vasto impetu erumpunt. Nostri correptis armis Cimbros repellunt. Rupertus inermis (subito vti fit periculo) galea et lorica nudatus, suis opem laturus prouolat, hostes fugientes incautius insequitur. Dum templum cum agmine hostium irrumpere contendit, interficitur: corpore hostis potitur, infanumque trahit. Ranulphus quoque per fenestram sagitta vulneratus occubuit. Exercitus Gallorum amissis ducibus obsidionem soluit, domum trepidus et tristis reuertitur. Hastingus cum popularibus nemine prohibente, ad naves progreditur. Hugo abbas, vir iustus, omni virtute praeditus, ducatum Ruperti administrare iubetur. Nam filii Ruperti Otto, et Rupertus, adhuc impuberes erant.

[Note: 62] Nordomanni vero rursus nauibus egrediuntur, praedandi auiditate continentem

inuadunt. Andium [Note: c) [transcriber: note missing]] ciuitatem incolis fuga dilapsis vacuam occupant: ibique se muniunt, cum liberis et coniugibus perpetuo ibi habitaturi. Inde finitimos depredantur. Carolus vrbem obsidione cingit. Solomon rex Britonum flumen, quo vrbs muniebatur, ab alveo alio deriuat. Hoc conspicati hostes cum Carolo paciscuntur, pacem licitantur, si incolumes dimittantur, se Galliis excessuros, nec vnquam reuersuros pollicentur. Accipit Carolus conditionem, obsidionem soluit, copias dimittit. Hostes vbi periculo liberati sunt, nihil eorum quae cum Carolo pacti erant, servarunt: Longe plura maleficia fecerunt, nec finibus Galliae excesserunt, in Gallia sedes posuere.

[Note: 63] In paucis diebus Solomon rex Britonum a ducibus suis Patiscano, et Vrofando dolo interficitur. Regnum inter se dum hi diuidere tentant, quod minor pars Paciscano faueret, bellum ciuile excitatur. Nordomanni Paciscano auxiliares fuerunt: Vrofandus, licet victor, in praelio interiit. Paciscanus paulo post naturae concedit. Eius frater Alanus et Iudichilo nepos ex filia Heroboii Britanniam inter se bifariam partiuntur. Plura inter eos quoque fuere praelia. Iudichilo a Nordomannis occisus est. Posthac Alanus solus potitur regno.

CAPVT XV. De Lotharii, Regis Lotharingiae infelici Coniugis Tetbergae repudio.

1. Lotharius dum VValdradae amore captus, Tetbarga eius legitima coniux incesti falso accusata et a testibus subornatis conuicta in conuentu Ecclesiastico condemnatur ipsique matrimonio interdicitur.

2. Lotharius alium Conuentum Ecclesiasticum Aquisgrani cogit, a quo cum pronunciatum esset, nouas nuptias Regi licere, VValdradam sibi matrimonio iungit, eamque Reginam salutat.

3. Pontifex Romanus ad implorationem fratrum Tetbergae causam per Legatos cognoscit: et acta conuentuum superiorum vt impia et scelerata rescindit Guntherum et Tetgaudum praesides, dignitate mouet.

4. 5. 6. Guntherus et Tetgaudus coram Ludouico II. Imperatore de iniuria sibi illata conqueruntur, et Papam iura Caesareae Maiestatis vsurpasse ac sententiam nullitatis arguunt. Scripta quibus vtraque pars acta sua tuetur emanant.

7. Imperator et Regis Francorum frustra de Papa et Lotharii conciliatione laborant. Lotharius Tetbergam recipit iuratoque fidem coniugalem promittit, cusata tamen rursum adulterii falso acquae fuga elabitur.

8. Pontifex de recipienda Tetberga aut coelibatu eligendo Lotharium admonet, VValdradam in bannum declarat.

9. Quae antea crimina fuere aeuo hodierno a Curia Romana comprobantur quod exemplum Ludouici XII. Regis Galliae legitimam coniugem repudiantis edocet.

10. Hucbertus frater Tetbergae Carolo rebellis latrocinia exercet, tandem a Conrado praefecto occiditur.

11. Nicolaus I. Papa moritur. Lotharius apud Hadrianum successorem causam suam defendit. Tandem postquam pulsis Saracenis e regno Neapolitano Victor Romam intrasset. Placentiae subito moritur.

[Note: 1] LOtharius Tetbergam reginam odio habere coepit, captus amore et illecebris VValdradae, cum qua adolescens sub patria potestate constitutus consueuerat. Hanc, repudiata Tetberga, iustam vxorem, si liceret, vt libebat, habere auebat. Tetbergam igitur, vt nunquam desunt regibus, perniciosissimum genus hominum, assentatores incesti falso accusant, quasi vitiatam ac constupratam a fratre germano, praetextato diuulgant, vt tantum scelus diutino seuerioris religionis iugo expiet, in monasterium redigendam vociferantur. Guntherus Agrippinensis Coloniae episcopus, archymistes regius, primo per alios, deinde a rege de hac re consulitur. Lotharius ei omnem rem detegit, neptem eius se ducturum promittit, si eius ope, caeterorumque collegarum authoritate Tetberga careret. Guntherus [Note: qui et Guntharius.] his promissis lactatus, operam suam pollicetur, rem cum Tetgaudo Treverorum archiepiscopo, non admodum docto communicat. Indicitur conuentus ecclesiasticus, in Mediomatricum vrbem coeunt omnes regni Lothariani pontifices praeter Hungarium Traiectensem, qui tum aegrotabat. Iure suo illi reginae diem dicunt: eam in media corona circumsistunt, subornati prodeunt testes, qui praeter alia grauia crimina, incestus reginam alligant: ita eam confessam esse testantur. Continuo de huiuscemodi flagitiis scita maiorum, quibus huiusmodi sceleribus pollutis matrimonium interdicitur, recitantur: deinde Tetbergae sententia episcoporum libellus repudii datur: interdicitur alterius cuiusquam viri connubio, poenae qua huiusmodi crimina lueret, destinatur.

[Note: 2] Rex voti compos, rursus aliud mystarum suorum concilium ad Aquas Graneas cogit: pro concione verba facit, confitetur primo adolescenti ob furorem aetatis coelibem vitam (quae potius aeternarum mentium quam mortalium sit) periculosam esse, praeterea proponit ob regni publicum bonum, ne id se sine haerede defuncto, discordiae malis adteratur, se continere non posse, quin det operam liberis. Neque enim cuiuis esse adolescentiae succiplenae frenos imponere, aut vitam Superum ducere: proinde petere, vti sibi vxorem, liberum procreandorum causa, auspicibus sanctissimis patribus ducere liceat. Fit deinde hoc sacerdotum consultum. Quoniam Tetberga incaesti polluta, nunquam iusta vxor clarissimi regis nostri fuit, ac ne esse quidem vnquam ob crimina, quae vltro confessa est, potest, principum pientissimo, religiosissimo, iuxta diui Pauli, et magistrorum religionis nostrae placita, aliud matrimonium indulgemus. Dicto citius, confestim VValdrada apparatu regio incedit, Regina salutatur, in manusque Lothario datur.

[Note: 3] At fratres Tetbergae omnia ad Nicolaum Pont. Max. referunt, qui Haganonem, et Rutholdum simmystas percontatum in Lotharii regnum ire iubet. Quibus rex respondet, se sanctissimorum patrum consulto paruisse. Illique Romanenses hortantur quidem regem, vt Agrippinensem, Treuerorumque pontificem satis faciundi gratia ad Romanum episcopum ire iubeat: Verum acceptis muneribus Tetbergae nequaquam copia adpellandi facta: ab rege ditati, onusti auro Romam redeunt, inscitiaeque omnes Galliae, Germaniae episcopos incusant. In paucis post diebus Guntherus, et Tetgaudus archimystae, vt se cum omnibus simmystis rite sapienterque fecisse, Lotharium insontem esse adseuerarent, Romam proficiscuntur: libellum vbi gesta scripta erant, sacro concilio, Nicolaoque exhibent. Illo publice ab eo, qui scriptum faciebat, recitato, rogati a Romano episcopo, Num haec ita esse confiterentur? Non tam insani sumus (inquiunt) vt authographa pernegemus. Postea nec collaudati, nec confutati iussi abeunt, reuersuri quando vocarentur. Non longo post tempore Pontifex Rom. senatum, episcopos, sacerdotes, diaconos cogit. Lothariani pontifices accersuntur. Tum consessu omnium acta eorum velut impia, scelerata rescinduntur. Tetgaudus, et Guntherus curia pontificum mouentur, albo sacerdotum eraduntur, socii exaugurantur.

ad Imperatorem Ludouicum fratrem Lotharii, qui tum Beneuenti morabatur, veniunt, procacitatis atque temeritatis pontificem Romanum accusant, qui Imperatoriam maiestatem, concionem totam Christianam spreuerit, eaque facta perpetrauerit, quae, nisi princeps atque caeteri templi Christi seruatoris Archimystae omnes authores fiant, rata esse non possint. Imperator frustra operam sumpsit, vti sacerdotes reconciliaret. Nam Pont. Max. per orbem Christianum missis literis, quae egerit, iure se fecisse adfirmat, pluribusque verbis et testimoniis comprobare nititur. Itidem episcopi Lothariani acta sua tuentur, Romanumque sacerdotem iniustitiae, protervitatis, arrogantiae carpunt, arguunt. Verum operae pretium est huiuscemodi epistolarum sententiam verissime, quam paucissimis subtexere.

[Note: 5] Nicolaus seruus seruorum Dei, Reuerendissimis et sanctissimis fratribus nostris Archiepiscopis in regno HLudouici regis Germani constitutis. Scelus quod Lotharius rex (si modo, qui libidini seruit, nec sibi imperare potest, qui stupris, adulteriis regiam maiestatem polluit, Rex dicendus est,) perpetrauit, vulgo notissimumest, satis quoque liquet, atque huiuscemodi flagitiorum author es Guntherus, et Tetgaudus, sanctissimiscilicet Archymistae existunt. Quod de Episcopis credere nunquam omnino in animum induxissem meum, nisi iidem non modo vltro confessi coram nobis Romae, verum scriptis quoque tanquam benefacta impudentissime perfricata fronte tutati fuissent. Quid multis opus verbis? veritas rustica, aperta, simplex mundiciis est, non eget lenocinio: mendacium vafrum, obscurum, vt verum videatur, fuco et ampullis subleuari solet. Nos qui Dei Opt. Max. vicem, ouili eius praesidendo, defungimur, communi sacri coetus sententia, ritu solenni acta episcoporum (qui sub pientissimo Imperatore Ludovico, indictione vndecima, mense Iunio in Mediomatricum vrbe conuenerunt) velut impia, nefanda, Christianae philosophiae aduersa rescidimus, Guntherum et Tetgaudum duces caecorum a curia pontificum amovimus, albo initiatorum omnino erasimus. Nemo omnium posthac eosdem in classibus sacerdotum censeat. Caeteris episcopis, qui istis impientissimis actis subscripsere, si resipuerint, et se peccasse confessi fuerint, veniamque supplices petiuerint, gratiam facimus, hocque piaculo resoluimus. Quod si quispiam aliter factitare ausus fuerit, aut illis (quibus a nobis sacris interdictum est) dicto factoue consultor, fautor adfuerit, diris deuotus esto, a supremo numine proscriptus, beneficiis diuinis excors, Reipublicae Christianae extorris, transfuga coelo, cum perfugis, laribus, coelesti patria perpetuo exulato.

[Note: 6] Contra haec episcopi Belgarum ita rescripsere Nicolao pontifici, Guntherus ac Tetgaudus patres, episcopi, et fratres coepiscopinostri, nos ad te misere, ipsi quoque sponte Romam venimus, actatibi obtulimus, vt si quid in his peccatum, err atumue videretur, tu tanquam parens pientissimus benigne commonefaceres, atque vti praeceptorem decet, modeste discipulos doceres. Tu vero accepto libello nostro, compluribus diebus nullum omnino responsum, vel per internuncios reddidisti: tantum abfuit, vt in conspectum tuum admitteres. Nos inter haec ociosi Romae sedimus, post mensem pene demum nos accersitos et absque cunctatione aduolantes, nihil mali suspicantes, more latronum oppressisti. Nempe vbi in aedem recepti sumus, pessulo foribus obdito, comites nostros sacratos, prophanos exclusisti: Expoliatos itaque omni ope humana, turba paganorum, et sacrificulorum tuae factionis cohorte, sine coetuecclesiastico, contra fas, contra decreta, moremque maiorum nos, circumstetisti. Nemo archiepiscopus, nemo collegarum, nemo pontificum adfuit. Neque tu aut de errore nostro quicquam disseruisti, erroremue testimonio, ratione aliqua arguisti: sed subito, et de improuiso, cum lateri tuo haereret Anastasius monachus ambitus condemnatus, sententiam iniustam, temerariam, nefandam, Christianae religioni repugnantem, de chartula effutisti, satis proterue tuis fratribus, atque conseruis illusisti. Immortalis Imperator Angustam et sponsam suam clara aeternaque supellectile instruxit, dote non fragili ac caduca condonavit, sed perpetuo diademate, ac sceptro ornavit: fecit eidem potestatem, deditque copiam, vt viuos consecraret, coelo adsereret, aegrotos curaret, mortuos immortalitate donaret. Quae beneficia tu veluti latro intercipis, templo Dei praeripis, in teque transfers. His factus, fucus, ouibus abuteris, vivos occidis, fortes superis detrahis, vulneribus gladium melle litum condis: mortuos, quibus per te reuiuiscere non licet,

ad inferos extrudis. Tu Pontificis quidem personam prae te fers, at tyrannum agitas: sub habitu et cultupastoris lupum sentimus. Titulus parentem mentitur, tute factis Iouem ostentas. Cum sis seruus seruorum, Dominus Dominorum esse contendis. Iuxta disciplinam Christi seruatoris nostri infimus eius omnium minister templi Dei: tu vero libidine dominandi inpraeceps abis: quicquid tibi libet, licet. Fucus factus es Christianis. His de causis, nos cum collegis nostris, neque edictulis tuis stamus, neque vocem tuam agnoscimus, neque tuas bullas tonitruaque timemus. Tu eos qui senatusconsultis impiis non parent, impietatis condemnas, iisdem sacrificiis interdicis. Nostuo te ense iugulamus, qui edictum Domini, Deique nostri conspuis, concordiam collegii discindis, pacem immortalem, coelestis principis tesseram, violas. Spiritus sanctus author est omnium ecclesiarum, qualongissime, latissime, terrarum orbis porrigitur. Ciuitas dei nostri, cuius municipes sumus, ad vniuersos cardines pertinet, maior est vrbe, quae Babylonia a sacris vatibus adpellatur, vt quae diuinitatem vsurpat, coelo se aequat, se aeternam fore iactitet, perinde acsiesset Deus, immortalisque sapientia, nec vnquam errasse, neque errare posse mendaciter gloriatur, etc.

[Note: 7] Huiuscemodi conuitiis sursum deorsum iactatis, Imperator Romanus, reges Francorum Carolus, et Ludouicus frustra sibi operam reconciliandorum pontificum, Lothariique sumpsere Guntherus, et Tetgaudus in Italia obierunt. Lotharius vt fulmen Pont. Max. euitaret, reiecto scorto vilissimo, legitimam coniugem recipere coactus est. Iurauit se vt iustam vxorem habiturum: idem duodecim proceres iurarunt. Verum haec concordia non mansit diutius. Lotharius illecebris, consuetudineque concubinae captus, et cum satis alioquin sua sponte insaniret, ab assentatoribus magis instigatus, Tetbergam subornatis testibus adulterii condemnare, deinde de ea, quasi adultera poenas sumere, siue eandem ad singulare certamen prouocare statuit. Quod vbi ipsa resciuit, clam in Galliam ad Carolum fuga elabitur: Pont. Max. adpellat se regno, marito, opibus cedere, coelibem vitam, et privatam, si modo liceat, degere pollicetur: Quod etiam Nicolaus mulieri, nisi idem faciat maritus, pernegat.

[Note: 8] Scribit igitur Imperatori, scribit regibus Francorum, scribit Lothario, obsecrat, petit, admonet, minitatur, territat, vt aut Lotharius Veneri bellum indicat, aut vxorem recipiat, VValdradam in numero sceleratarum, impiarumque haberi praecipit. Iubet vt omnes ab ea discedant, aditum, sermonem eius defugiant, ne quid ex contagione incommodi accipiant: vetat petenti ius reddi, vllumue honorem communicari.

[Note: 9] Prouerbium vulgo protriturn apud Germanos est, Omnia fert aetas. Quae tum crimina maxima fuere, nostro aeuo, modo Senatus Romani consensu fiant, pia censentur. Ludouicus duodecimus Celtarum rex, nuper cum Carolus octauus eius discessor obiisset, vxorem sororem Caroli repudiat, indulgenteque Alexandro sexto Pont. Max. viduam Caroli ducit vxorem. Romani pontifices cum adhuc pauperes cum Christo essent, modestiores fuere, nec os suum in coelum ausi ponere, tantam sibi soluendi legibus, vt libet, permisere potestatem. Haudalienum fuerit, de hac re Hormisdae pontificis Romani verbareferre. Ego me (inquit) in hoc periculo immittere non audeo, quia nec talia sunt merita mea, vt aliorum peccata in me exeipere praesumam: nec tantam eloquentiam habeo, vt ante tribunal Christi contra tales et sanctos sacerdotes, qui decreta statuerunt, causam dicere possim. Haec Hormisda. Ego ad historiam redeo.

[Note: 10] Hucbertus frater Tetbergae Lothario rebellat, coacta latronum haud contemnenda manu latrocinia exercet, regnum Lotharii infestat, pulsis, occisis Lotharii praetectis loca finitima occupat: praedia, agros, villas suis commilitonibus distribuit. Frustra contra hos saepius a rege missus exercitus. Nam illi fauces, syluas, valles, cacumina alpium Cottiarum, Iuraeque montis in accessa occupabant, quae intrare exercitus expauit. Tandem tamen Hucbertus a Conrado praefecto occisus est.

[Note: 11] Lotharius dum Romam purgandi se causa proficisci parat, Nicolaus primus decedit, qui Hadrianus secundus ab Imperatore, sacerdotibus, senatu populoque Romano substituitur. Apud hunc Lotharius innocentiam suam praedicat, pertinaciam Nicolai commemorat, eundem plus credidisse mendaciis inimicorum quam insonti causatur: se tanquam filium Hadriano obtemperaturum promittit. Inter haec Saraceni Italiam, Campaniam, ducatum Beneuentanum, et vt nunc vocant, regnum Neapolitanum inuadunt. Imperator quo facilius hostibus resisteret, ne paucitas suorum contemneretur, neue viribus impar foret, in auxilium fratrem euocat. Lotharius cum robore regni sui, vndecunque collecto milite ad Imperatorem in Italiam quam celerrime contendit. Fratres coniunctis copiis Saracenos superant, ex Italia proturbant, Lotharius a Benevento reuersus victor Romam ingreditur: ibi honorifice ab Hadriano pontifice excipitur. Nihil more gentis praetermissum, quod ad ornatum aduentus eius spectare videbatur. Dumque ibi laetum se ac hilarem facit, subitanea pestis in eius exercitum grassari coepit. Catervatim milites, equitesque sub oculis eius cadunt. Infamem igitur locum relinquere parat: amissis pene omnibus, cum paucis Placentiam octavo Idus Augusti peruenit. Ibi die Solis, hora nona obmutescit subito, animam agit, postridie eius diei fato concedit. Anno Christianae salutis Octingentesimo vndeseptuagesimo.

CAPVT XVI. Diuisio Lotharingiae, cum continuatione Historiae Ludouici II. et Ludouici Illustris.

1. Ludouicus Germaniae Rex aegrotans mobilia pauperibus distribuit. Filius Ludouicus Sorabes et socios, Rudolphus Boiemos ad officium redigit. Carolus Ratislaum fugat eius munimentum oppugnat; Carolomannus Suatebogum subiugat.

2. Ratislaus Suatebogo insidias struit, quas hic feliciter euadit. Inde eum vi aggressus in praelio capitur; Boiis traditur atque excisis oculis monasterio includitur.

4. Carolus Caluus Lotharii defuncti nepotis regnum Lotharingiae Ludouicique fratris Legatis renuentibus intrat, et Episcopos cum Oppidanis in fidem accipit.

5. Carolus Caluus ab Hincmaro Treuinensium Archi-Episcopo Rex Lotharingiae coronatur. Plerique Procerum ad Ludouicum in Germaniam confugiunt.

6. Carolus Richildam, olim concubinam, vxoremducit, Treuirensem et Agrippinensem Episcopos, prioribus defunctis designat. Legati Imperatoris Ludouici II. et Pontificis frustra postulant vt a Lotharingia abstineat. Carolus in Alsatiia quosdam in ditionem redigit.

7. Ludouicus Rex Germaniae conualescit, Francofurdi alium Episcopum Agrippinensem constituit bellumque Carolo indictum.

8. Carolus Lotharingiam liberam relinquit. Tandem cum Ludouico paciscitur, vt pro dirimenda controuersia Reges conveniant.

9. Ludouicus ruina duas costas frangit victo tamen et dissimulato vulnere congressui interest, Lotharingia excluso Imperatore Ludouico II. diuiditur.

11. Ludouicus II. Imperator per Legatos restitutionem Lotharingiae frustra postulat. Ludouici Regisexcusatio. Cur Lotharingiis Ludouicus Imperator non placuerit.

14. Adalgisus Dux Beneuentanus in Itatia rebellat et impar Ludouico II. ab eo pacem emit, Capuoque rebellionis socia obsessa supplex veniam commissorum petit.

15. Imperator Ludouicus II. cum paucis Beneuenti commorans ab Adalgiso ferro et igne cogitur quasuis pacis conditiones dare iuramentoque solenniter confirmare.

16. Ludouicus II. a iuramento absoluitur, Adalgisus hostis imperii et in bannum declaratur. Imperatrix eum armis petitum fugam capessere cogit.

17. Dalmatae suasu Methodii inuentis literis Venedis sacra in vernacula celebrant. Methodius idem in Boiaria introducturus, regno pellitur, et in Moravia moritur. An is Methodius sit, qui in numero Sanctorum celebratur.

18. Filii Ludouici Regis Germaniae Carolus et Crassus Ludouicus quod Pater Carolomanno successionem destinarat, conspirant. Causa tamen Francofordi sopitur.

19. Moraui postquam Suatebogo ob perduellionem in vincula coniectus, rebellant, regemque sibinoum constituunt, Caesi tamen in fugam vertuntur.

21. Suatebogus e vinculis dimissus regnoque restitutus perfide iniuriam illatam vindicat ingentemque stragem exercitui Boiorum infert.

22. Ludouicus Rex cum Carolo Caluo pacem renouat. Filii eius natu minores de promissis sibi non seruatis conqueruntur.

23. Ludouicus Rex falso rumore de Ludouici Imperatoris morte audito ad fines Italiae tendit. Imperatrix rumorem falsum esse docet Lotharingiamque restitui Imperatori postulat.

24. Carolus filiis natu minoribus Rhaetiam concedit. Boiemi irruptionem in Boiariam meditantes Taboriam muniunt. Boii filiam Regis Boiemiae neogamam capiunt. VVer das Glück hat führt die Braut heim

25. Legati Imperatoris Graeci cum Ludovico Rege pacem renouant. Inter Dona Graecorum in Ludouicum collata etiam pars Crucis.

26. Ludouicus in comitiis de regni diuisione inter liberos post mortem disponit Liberi de fide patri seruanda iurant.

27. Ludouicus quatuor exercitus aduersus Morauos mittit, ex quibus primus Saxonum ob discordiam ducum fugatur; alter Francorum, hostes praelio vincit domumque magnoque tamen cum damno reuertitur. Tertius Rhenensium Boiemos, socios Suatebogi feliciter vincit Boiemia depopulata victor redit.

28. Quartus sub Carolomanno superato Danubio ferro flammaque saeuit. Suatebogus Boiorum 6000. ac. naues tutandes relictos opprimit.

30. Carolus Francofurdi a Diabolo obsessus rabie agitur. Ludouici Parentis ad alterum filium adhortatio de obsequio in Parentes.

31. Carolus ope diuina restitutus confitetur se noua contra Patrem ob id molitum esse, quod sibi in successione tantum Sueuia destinata fuerit.

32. Carolus Caluifilius inopinato casu interimitur. Carolomannus alter eiusdem filius quod relicta vita monastica ad quam destinatus, templa diripiebat, a Patre oculis priuatur, et in vincula coniicitur.

33. Ludouicus Rex filios suos Ludouico et Carolo causarum aduentantium cognitionem committit. Suatebogus supplex veniam commissorum impetrat.

34. Reges Cimbrorum allato cum ensibus magno auri et argenti pondere amicitiam Ludouici Regis quaerunt. Ludouicus magis ferrum quam aurum sibi cordi esse docet, Pax iureiurando confirmatur.

35. Dithmarus canonisatur. Ludouicus Carolomannum Calui filium e vinculis ad se elapsum suscipit eidemque duo monasteria attribuit, qui tamen paucis diebus post moritur.

37. Fames, horrendaque ac dira locustarum acies Germaniam et Italiam affligit Varia notatu digna de locustis recensentur. Sublatis locustis pestis oritur. Sanguine pluit.

38. Rudolphus Nordomannus Frisiam appellit et tributum exacturus caeditur, socii obsessi vix pacem impetrant et rebus omnibus nudati in naues deferuntur.

39. Legatus Imperatoris Graeci. Tachulfo mortuo Sorabi noua molientes in obsequio continentur.

40. Ludouicus Rex Papam et Imperatorem visitat. Venedi et Suatebogus pacem petitam impetrant. Dira lues saeuit.

41. Vxor Ludouici Regis Hemma apoplexia decumbit. De apoplexia et nomine eius Germanico. Cometa visus. Imbrium inundatio damnum infert.

[Note: 1] EOdem huius anni mense Ludouicus Germaniae rector, tres exercitus, quibus filios praefecit, adversus Venedos toties rebelles arma mouere praecepit. Ipse morbo correptus Reginoburgii decubuit, desperataque salute omnem regiam supellectilem, gazamque pauperibus elargitus est. Interea Ludouicus filius eius cum Saxonibus et Turogis, Sorabes, et socios eorum adgressus. Sorabes bis pugna victos ad deditionem rursus cogit, Boiemos ab illis mercede conductos occidit. Rudolphus dux limitis aquilonaris Boiariae, Boemiam inuasit, cuncta igne, ferro, praeda, luctu compleuit, Boiemos ad obsequium redegit. Carolus minimus natu cum Franconibus, atque Sueuis, Morauos, et Sclauos Ratislao parentes sibi deposcit, hostes praelio fusos, in fugam dedit: vrbes incendit, moenia diruit. Incolae in syluas se, et res suas condunt. Ratislai munimentum, quod firmissimum ac inexpugnabile credebatur, vi expugnatum. Ratislaus fuga sibi consuluit, in obscuris syluis Herciniae delituit. Nam Morauiam, et vniuersas eius cardinis gentes, raras vrbibus, frequentes vicis obumbrat, munitque Orcinium nemus. Nostri quosdam lucos ingressi, defossa in agris, abscondita in syluis reperiunt, magna praeda potiuntur. Carolomannus cum Boiis Suatebogum nepotem Ratislai, debellauit, ipsum sub iugum, a quo resiluerat, misit. Suatebogus se fidem regi, filiis eius seruaturum, quae imperentur tacturum iurat. Hisce perfectis Carolomannus, et Carolus germani fratres victores in Morauia conueniunt: grates Deo Opt. Max. reliquis coelitibus agunt: inde domos incolumi milite abeunt.

[Note: 2] Ratislaus vbi nostros finibus excessisse accepit, prodit e latebris. Erat ipsi molestum, quod nepos suus regnum a Carolomanno in finem acceperat. Quamobrem Suatebogo (ita enim nepos illius adpellabatur) insidias tendit: ipsum in vincula coniicere tentat. Conuiuium instruxit, nepotem inuitat. Suatebogus ignarus fraudis, dolique securus aduenit: rem ibi omnem resciscit. Quidam partim commiseratione, et indignatione facti, partim iure hospitii, spe praemiiue illectus, commotus, Technam omnem detegit. Suatebogus nauiter dissimulato indicio, dum epulae, dum coena adparatur, simulat se venatum Anates cum Aquila proficisci nec rediit, ita seruatus est. Vbi Ratislao insidiae non processere ad vim conuersus, aperto Marte nepotem perdere contendit. Suatebogus accitis Boiis finitimis auxiliaribus copiis, haud imparatus Ratislao occurrit. Fit pugna, Suatebogus vt causa sic fortuna superior fuit. Ratislai exercitus caesus est, ipse viuus in manus hostium deuenit, et Boiis vinctus traditur: et ab iis ad Carolomannum, ab eo ad regem Reginoburgium deductus est, ibi in concilio Francorum celebri, Boiorum, Sclauorum, perfidiae, laesae maiestatis fit reus: iuxta legis Salicae decreta, supplicio capitali condemnatur. Verum Ludouicus rex poenam leuat vitam condonat. Nam oculi Ratislao eruti, postea caecus monasterio inclusus est. Boiemi quoque tum Carolomanno se tradunt.

[Note: 3] Qui transito Danubio, regnum Ratislai, nemine prohibente, resistenteve cum exercitu peragrat: cuncta oppida, castella deditionem faciunt. Quibus Carolomannus suos praesides imponit, rebusque ex animi sententia compositis,

[Note: 4] Inter haec Carolus rex occidentalis, nuncio de Lotharii morte, de fratris adversa valetudine, Venedorumque rebellione accepto, Lotharianum regnum inuadere meditatur. Inde Attiniacum procedit: ibi ad eum conueniunt Lotharingiae, Ludouicique fratris sui legati, postulantque ne fines regni Carolus intret, donec frater eius salubritate percepta, quem praeter aegritudinem Venedi quoque vrgeant, conualescat, et pacatis Sclauis ad Ingelhaim regiam se conferat: praeterea Imperator iustus haeres certior fiat: tum consilio amicorum habito, vniuersa iure, non ex libidine transigi posse. At Carolus nihilominus quod facere constituerat, perficere conatur, quanta potest celeritate Verodunum contendit, Hattonem episcopum, ciues sibi sacramenta discere iubet. Nonis deinde Septembribus Mediomatricos petit, Adventicium vrbis episcopum, Franconem Tungrensem, Arnulphum Tullensem pontifices, cum oppidanis et compluribus aliis in fidem accipit.

[Note: 5] Posthaec quinto Idus eiusdem mensis in templo diui Stephani, coram rege, et episcopis, aduocata concione populi, Aduenticius huiuscemodi verba fecit. Quas calamitates, quae maleficia sub rege Lothario, fratres charissimi, perpessi sumus, sensistis: eius morte perterriti, ad opem coelestis Imperatoris, cuius omne regnum est, coelos, prece, abstinentia satis ardua fatigamus, vt nobis princeps iustus, clemens, qui nos tutaretur contingeret, voti compotes sumus. Hunc regem nostrum a deo nobis dat um, vltro ambiuimus, sponte eundem in hanc huius regni primariam sedem accepimus. Sedipsum iam audiamus. Haec vbi dicta, Carolus incipit primum omnium: Populares pientissimi oro, quaeso bonum habetote animum, quemadmodum me regem summa concordia designastis atque recepistis, ita summa ope pietatem in primis, iustitiamque colam. Dabo equidem operam ne mutetis factum, neue quisquam asermone nostro tristis discedat, bonos praemiis, malos poenis exercebimus. Posthaec Hincimarus archiepiscopus Rhemorum (nam Treuerum pontifex, cuius hoc munus erat, in Italia, vt et Aprippinensis, obierat, nec adhuc alius cooptatus in locum demortui fuerat) caeteris episcopis sacra operantibus, sacerdotibus carmina diuina perstrepentibus Carolum regio diademate adornat. Quod felix, faustumque foret, populo acclamante. Plerique procerum, quibus haec displicebant, ad Ludouicum in Germaniam Boiariamque aufugiunt.

[Note: 6] Carolus deinde ad Aquas Graneas, hinc Neomagum, regias Francorum se confert. Richildam [Note: Richilda quae et Richildis.] concubinam, cum qua post fata Irmotrudae iustae coniugis, rem habere confueuit, vxorem ducit, nuptias ingenti adparatu apud Aquas Graneas concelebrat. Ibi tum Berchtolphum nepotem Aduenticii Treneris, Hildouinum monachorum magistrum, Agrippinensibus pontifices designat, nuncupat, ipsique a Francone Tungrorum episcopo consecrantur. Eo quoque tempore Gothardus, Paulus et Leon episcopi, oratores Imperatoris pontificisque Romani veniunt, iubentque Carolum regno alieno manus abstinere, Lotharingia mox discedere. Ni obtemperet, arma, proscriptionem, atque per omnium sacerdotum religiones deuotionem minitantur: non posse alium Lotharii haeredem esse, quam germanum fratrem, Imperatorem Rom. Carolus respondet, se a libero Francorum populo vocatum, non posse eos deserere, qui ad suam fidem et tutelam confugerint. Inde ratus haud dubie fratri vltima fata imminere, Alsatios petit, Hugonem, Leitfridi, et Bernardum Bernardi filium in ditionem redigit. Moxque Aquas Graneas repetit, ibi natalis Christi anniuersarium sacrum peragit.

[Note: 7] Interim Ludouicus frater eius maturius expectatione, vigorem animi et corporis recuperat. Viribus itaque corporis receptis, celeritate quanta potest Calendis Februariis Francofordiam festinat. Confugiunt ad eum plerique omnes ex Gallia, Germania, Belgica et Celtica, quibus rex Carolus cordi non erat. Luitpertus archiepiscopus Mogontinus, Aldfridus Saxonum Hyldeshaimensis pontifex, vitae probitate, morum sanctimonia, sapientiaque nobilissimi

ad Carolum legati proficiscuntur, receptique ab Agrippinensibus inuito Carolo, VVillibertum iussu Ludouici, episcopum vrbi consecrant. Inde ad Carolum se conferunt, hancque orationem ibi habuerunt. Quoniam (inquiunt) hactenus tibi ludibrio fuimus, tuque animo indulgens, consilia, preces, postulata nostra floccifacis, neque vlla iuris, pietatis, sanguinis ratione habita aliena intercipis, nihil vltra, verbis frustra tempus teremus, factis opus est, armis praerepta repetemus: vi ablata, ferro adseremus. Vulgo apud nos dici solet: Qui aliena appetit, sui est negligens: et nimis multa concupiscens, perpauca adipiscitur, proinde pacem, et bellum hic offerimus. Vtrumuis, mox tibi sume: aut continuo cum omnibus comitibus in tuum regnum, quouis gentium ex hisce discede terris, aut iam aciem instrue. Iamiam invictissimus rex noster, regiique iuuenes Carolus, Ludouicus, Carolomannus fulmina belli, victrices copiae aderunt, iugruent, cum his bellicosissimi et ferocissimi Germaniae pugnacis populi, nationesque, ne sociis satis quidem notae, Sclaui, Venedi, Cimbri, Dani, Nordomanni, Abroditae, Boiemi, Zechi, Sorabes, Moraui, Bolii, Velatabi, Turogi, Franci, Saxones, Boii, Sueui, Chariones, et caeteri quos scrupulosius referre superuacuum est. Hi superis fauentibus frenos auiditati imponent, teferro docebunt, quidnam periculi sit fratrem fallere, et alienam haereditatem praeripere.

[Note: 8] Carolus commotus authoritate et constantia grauissimorum Pontificum, amicorumque suorum suasu, euestigio Lotharingiam liberam relinquit: vno itinere in regnum suum Compendium remigrat. Deinde Ottonem Bellouacorum episcopum, Harduinum equestrem praefectum cum decem proceribus Francofordiam ad fratrem ire iubet. Placuit, reges quemque cum decem consultoribus triginta vero equitibus apud Marsanam, in ripa Mosae coire, ibique controuersiam tollere: quod aequum fasque foret de diuidundo nepotis regno constituere.

[Note: 9] Rector orientalis anniuersarias supplicationes. Quinquagenalia VVeissenstadii apud Vangionas rite feriatus, Maio consedit, Iunio Occidentem petit. Apud Flammarosaemos Ribuariorum pago, dum in diuersorio coenaculum ascendit, contignatio vetustate laxata collabitur, rexque tigno latus adflictus casu duas costas fregit. Aulicis continuo prouolantibus locumque detergentibus ac purgantibus illico prosilit, se incolumem esse proclamat, dissimulato, victoque dolore postridie ad fratrem (vti condictum erat) Marsanam peruenit: regesque Francorum regnum Lotharingiae, nulla ratione Imperatoris iusti haeredis habita, ita bifariam partiuntur.

[Note: 10] Quicquid intra Mosam, Rhenumque amnes citra Vosegum Iuramque montes, Austrum Orientemque spectat, Neomagum, Geldubam, Nouesium, Agrippinensem Coloniam, Traiectum, Aquas Graneas, Leodium, cuncta citra Mosam, Epternacum, Luxouium, Diuum Gundolphum, Sanctum Theodatum, Treueros, Mediomatrices, Alsatiam, Argentoratum, Basileam, Solodurum, Suitones Ludouicus possedit: caetera Viennam, Lugdunum, Vesontionem, Tullum, Verodunum, vltra Mosam ad Aquilonem, occiduumque solem vergentia, Tungros, Toxandrorum praefecturam, Cameracum, Brabantinos, Flandros, Pictonas, Hannonios Carolus accepit. Qui facta diuisione, Heristallionas petit: Ludouicus ad Aquas Graneas accedit: ibi pene duos menses decubuit, obligari costas demum iussit.

[Note: 11] Sub idem tempus VVinclodius, Ioannes, et Petrus episcopi, Bernardus purpuratus ab Imperatore, Romanoque episcopo veniunt, postulantque vt Ludouicus Imperatori nepoti suo haereditatem paternam restituat. Ipse benigne respondet, ad se vltro confugientes in tutelam recepisse, prohibuisseque, ne totum regnum Galli praeriperent: per se non stare, quo minus reddat, nisi quid aliud aut frater, aut Lotharingii velint. At hisce princeps propinquus, et praesens ab ipsis creatus, et acceptus placebat: ingratusque erat longinquus, et Imperator Italicus, qui hactenus venire grauatus esset. Ille vero imperium, quod obtineret et possideret, inuitis popularibus alteri tradere stultum censebat. Ita legati re infecta, in Italiam, Romamque redierunt.

[Note: 12] Cogitur deinde VI. KL. Octobris iussu regis nostri conuentus ecclesiasticus apud Coloniam Agrippinensem. Interfuere archiepiscopi Luitpertus Mogontinus, Bertulphus Treuerorum, VVillebertus Agrippinensis, Adeluinus Iuuauensis: cum episcopis, sacrificulis, sacerdotibus monachis suis. D. Pauli ad Timotheum Titumque de libro epistolae recitatae sunt. Sacerdotes, episcopi, auari, veneri ventrique dediti, ignominia notati, tribuque moti sunt. Caeteri iussi sunt viuere iuxta Christi seruatoris nostri placita. Imperatum mystis, vt literis sacrae philosophiae operam darent, vt oues pascerent, a Deo creditum malis exemplis trucidarent: neu lac consumerent, de lanis se contegerent. Ante omnia vt curam pauperum agerent episcopi, parochique, praeceptum fuisse lego. Calendis Nouembribus rex Germanus Reginoburgium in hybernacula concessit.

[Note: 13] Eodem anno terraemotus, varia prodigia euenisse curiosius quidam nimis meticulosi tradunt. Vnum notasse satis faciat: Nubes in aere quarto Idus Augusti, velut exercitus vibratis inuicem igneis spiculis concurrerunt.

[Note: 14] Dum haec in Francia fiunt, Adalgisus dux Beneuentanus in Italia Imperatori rebellat. Plures vrbes Campaniae, Lucaniae a Caesare Ludouico ad illum deficiunt, Augustum Beneuentum obsidione vrbem cincturus petit. Adalgisus vbi se imparem esse videt, magno pecuniae numero pacem mercatur, deditionem facit, gratiam recuperat: iurat se in potestate Caesaris perpetuo posthac fore. Imperator inde in Campaniam exercitum transfert, omnes ciuitates sine labore recipit, sola Capua portas clausit. Cingitur obsidione ciuitas, omnis aditus intercluditur, circum circa oliuae, vites, arbores fructiferae succiduntur. Vniuersa iratus miles diripit, aedes, casae, praedia, agri incenduntur. His calamitatibus Capuani adacti, fame, inopiaque debellati cum episcopo suo, et Diui Germani vrna, alia quoque sacra progerentes, portis apertis prodeunt: castra Imperatoris inermes togati adevnt, pedibus Augusti supplices accidunt, veniam errorum obsecrant, ac a clemente principe impetrant: Qui ciuitatem praesidio firmat, et admissis copiis Beneuentum cum paucis adit.

[Note: 15] Adalgisus superior contemnens paucitatem Caesareanorum, aduersus Imperatorem conspirat, subito arma corripit, Palatinas aedes, vbi meridie Imperator acquiescebat, expugnare nititur. Ludouicus tumultus strepitu excitatus: arma corripit, cum corporis custodibus, qui sane perpauci erant, ad ostium prouolat, aditu latrones ferro arcet. Adalgisus vbi expugnare praetorium diffidit, ignem subiicit, exurique regiam iubet. Augustus in eo articulo rerum, a fortuna deprehensus, pacem postulat, conditiones quas Adalgisus dixit, accipit. Manus pignoribus diuorum imponit, iurat se Beneuenti fines continuo relicturum: neque vnquam perpetuo reuersurum, hancque contumeliam vindicaturum.

[Note: 16] Postridie illico Beneuento Romam migrat, conuocato Pontifice, Senatu, Populo que Romano fraudem, dolum, perfidiam Adalgisi commemorat. Fit senatus consultum, Adalgisus hostis Reipublicae iudicatur, proscribitur. Ioannes Pont. Max. Imperatorem religione iuramenti iure suo soluit, Adalgisum per omnium sacrificulorum caeremonias diris deuouet. Imperator quidem manus bello, ratus etiam hosti fidem seruandam, abstinuit. Caeterum Angeldruda Augusta arma in Adalgisum mouet. Qui vbi se peti cernit, conscientia stimulante, desperatis rebus suis, fuga sibi consuluit, in Corsicam euadit, Beneuentum Augusta recipit.

[Note: 17] Eadem tempestate Methodius philosophus Venedas inuenit literas, vertitque diuina oracula in vernaculum Sclauorum sermonem: persuasitque popularibus Dalmatiam incolentibus, vt explosa lingua Latina, exibilatoritu Romano, suum consecrarent eloquium. Posthaec in regnum Boiariae perrexit, in Liburnia, Norico, Bannoniis, Venedis, habitantibus idem persuasurus. Richoualda sacrificulus pontifex, Adeluinus, archimystes Salisburgensis: item Iuuauenses sacerdotes, qui hactenus in superioribus regionibus ex decreto Caroli Magni, per quinque et octoginta annos, rebus diuinis praefuerant,

sacrificia priuata, publica procurarant, religionem interpretati fuerant, reges adeunt, concionibus epistolis populum concitant aduersus Methodium, qui regno Boiariae factione Iuuauensium mystarum pulsus, in Morauiam aufugit. Vbi humatus est in vrbe, quae nunc caput Morauorum censetur, vulgo Olmunz, [Note: Olmuntz.] hoc est Iulii mons adpellari solet. Duos fuisse Methodios necesse est: nisi eundem dixeris, ad quem supra Eugenium secundum Pont. Max. scripsisse narravi: qui ob bella crebra Morauia relicta in Dalmatiam abierit, ibique inuentis literis rursus ad Morauos redierit, quem ipsi in album superum adscripserunt, adhucque religiose colunt. Sacerdotes Liburniae, qui Archiduci Noricorum nostro aeuo paret, adhuc ignari sunt Romanae linguae, sacrificia patrio sermone, nempe Sclauorum, procurant. Quorum literis in publicis monumentis, summos Noricorum principes (sicuti Viennae Austriae in templo D. Stephani cuius conspicere in promptu existit) vsos esse reperio. Sed ordinem rerum prosequar.

[Note: 18] Ludouicus et Carolus fratresgermani cum quibusdam adolescentulis imperitis rerum, et aliis, qui ob scelera aula moti erant, aduersus parentem, et fratrem Carolomannum conspirare conantur. Coniurati et rerum nouarum auidi, frequentes ad iuuenes regios coeunt, pagum Pirensem occupant. Amabatur plus caeteris fratribus ob virtutes atque prudentiam Carolomannus a parentibus, famaque dissipatum erat, Carolo et Ludovico, veluti vulgo conceptis posthabitis, parentem Ludouicum post fata sua Carolomanno summam rerum destinasse. Is posteaquam rem accepit, Boiaria exit, Francofordiam Calendis Februariis se confert. Ibi nunciis vltro citroque missis in conuentu celebri Orientalium Francorum pax vtrinque religione iureiurandi firmata est, Rex in Boiariam Reginoburgium reuertitur. Filii eius Ludouicus et Carolus ad limites Imperii proficiscuntur.

[Note: 19] Vix ciuile incendium, ope et consilio bonorum restinctum erat, alia rursus procella ingruit. Suatebogus nepos Ratislai Morauorum regulus rerum nouarum, perduellionisque incusatur. Carolomannus eundem in vincula coniicit. Sclaui Morauiae rati principem suum iam poenas dedisse, Schlagomarum cognatum eius, licet sacerdotem rebus imponunt. Isque continuo aduersus VVilhelmum et Angelscalcum legatos Carolomanni arma mouet, eos ex ciuitatibus, quibus cum praesidiis praefecti erant, exigere summa ope connititur. Illi vero in hostem perfidum toties a se deuictum et superatum alacres ruunt, Morauos caedunt, adfligunt, sacerdotem cum Sclauis terga vertere cogunt.

[Note: 20] Ludouicus Rex Maio tribuariam ad conuentus (vt solenne tum Francis erat) agendos proficiscitur. Saxonem quendam, Hainrici praefecti equestris clientem excoecari iubet, quod inter parentem, liberosque discordiam serere conaretur. Aegre id tulere filiormn amici, sed prudentia regis, benignitate et polliticis, filii in officio retenti sunt. Rex Iunio Galliam, Celticam Belgicamque quatenus sibi parebat, peragrat.

[Note: 21] Inter haec Suatebogus (quod crimina, quorum postulabatur, nemo legitime arguere poterat) a Carolomanno postlimnii iure libertati et potestati restituitur: atque vt eidem satisfieret, muneribus regiis collocupletatus in Morauiam ab exercitu Carolomanni reducitur: iuratque Carolomanno, se Schlagomaro hostem futurum expugnaturumque. Sed vbi domum venit, magis magisque periculi sui quam beneficii Carolomanni memor fuit, ignominiaque pertinacius animo haesit. Quippe ipse non eadem fide in gratiam redierat cum Carolomanno, qua is cum illo reuersus fuerat. Quamobrem omisso bello contra Schlagomarum aemulum suum, vires, studium omne dolosque, ad vindicandam contumeliam, et eluendam sanguine Boiorum notam a Carolomanno sibi inustam versutum callidumque ingenium conuertit. Comparatis ergo copiis, quasi Schlagomarum expugnaturus innumeris, Boios, qui eum reduxerant, nimium securos, nil prorsus mali suspicantes, in castris subito inuadit: inopinatos imparatosque multos viuos coepit: exercitum paucissimis fuga elapsis ad internecionem delet. Ita fortuna, qua nihil

versatilius est, et quae nunquam simpliciter indulget, maiestatem populi Boiariae hac strage foede sugillauit, et serenitatem tot triumphis a Boiis hactenus adversus hanc gentem praecipue partam, subita tempestate obscurauit. Nulla domus Boiariae exors publicae cladis fuit, vbique pernicies, luctu omnia completa sunt. Carolomannus tanta suorum ruina perturbatus, omnes obsides qui in Boiariae regno erant, Suatebogo, vt suos quos captiuos ab hoste detineri rebatur, redimeret, reddidit. Verum duntaxat vnum Rathobodum seminecem recepit: caeteri omnesa Suatebogo contrucidati erant.

[Note: 22] Iisdem diebus Ludouicus Adolardum ad Carolum fratrem in Gallias ire iubet, eundem ad colloquium, pacemque renovandam inuitat, ipsique mense Augusto apud Traiectum Mosae conueniunt. Eo filii Ludouici minores natu accedere recusarunt, excusantes sibi verbis promissa pridem non ex fide contributa esse.

[Note: 23] Caeterum rex orientalis salutato fratre ad Aquas Graneas redit. Vbi cum audiret Imperatorem nepotem suum ab Adalgiso duce Beneuentano dolo necatum esse, Aquis Graneis egreditur, confinium Boiariae atque Italiae, nempe Tridentum petit. Eo Angelpyrga Augusta ad eum peruenit, quae de Caesare marito suo temere vulgata erant, falsa esse docet, repetitque ab eo Lotharingiae partem, et Ludouicus se vero facturum respondet, si idem quidem Carolus frater fecerit. Augusta ad huncce amicos, qui partem postularent mittit. Atque is rursus suos remittit. Ita tempus internunciis, inanibusque consultationibus tractum est.

[Note: 24] Posthaec princeps Germanus ad Aquas Graneas reuertitur, vt sibi filios Ludouicum ac Carolum minores natu placaret, Rhaetiam ipsis precario concessit. Inde mense Octobri Francofordiam, inde in Boiariam Reginoburgium se confert. Boiemi tum irruptionem in Boiariam meditantur. Ipsi quendam locum aditu difficilem vallo firmissimo munierant, vnoque itinere angusto accessus patebat: quo si quis temere ingressus foret, velut in cauea deprehensus inultus more pecudum, cum nusquam ferre pedem posset, trucidabatur. Contra hos iussu regis Boii armati procedunt, quorum duces erant Arno VVirtzburgensis pontifex, et Rudolphus limitis Boiorum Septentrionalis praefectus. Inter haec Moraui nuptias in Boiemia fecerant, secumque nouam nuptam, filiam ducis Boiemici instructam domum ducebant. Vbi id nostri per speculatores comperiunt, insidias nuptiis intentis, et nimium securis tendunt, seque condunt. Mox in Morauos praetereuntes impetum faciunt: illi terga vertunt ad munimentum superius, quod Taboriam vocant, in angustras feruntur. Boii fugitantium tergo haerentes, equis, armis, gaza, instrumento nuptiali, noua nupta potiuntur. Nam Moraui omnibus impedimentis abiectis, equis quoque, onera, et impedimentum rati, relictis, quo expeditior fuga foret, nudi aufugiunt, aegreque euadunt: in latebris Hercyniae se condunt. Boii sexcentos, et quadraginta quatuor equos stratos militaribus ornamentis in castra sua, nemine resistente, reducunt. Haecque victoria, atque praeda in prouerbium, de Sponsa et nuptiis, [Note: VVer das Glücke hat führt die Braut heim.] quod adhuc vulgo protritum est, cessit. Nam ad nuptias venire et dubium esse, quisnam sponsam domum ducet, crebri apud nos adagiones in ore vulgi sunt: quibus id significamus pene, quod Latini, inter os et offam, [Note: Zuuischen Ziel und Boltz.] Graeci inter calicem, supremaque labra, multa saepius solere interuenire aiunt. Id quod et nos aliter dicimus, nempe inter telum, et metam, siue scopum.

[Note: 25] Circa eundem temporis tractum Basilii Macedonis Graecorum Imperatoris legati cum epistolis, atque muneribus aduentare nunciabantur. Carolomannus ipsis obuiam officii causa procedit, eosdem Salisburgii excipit, et deinde Nonis Ianuarii ad parentem Reginoburgium deducit. Graeci inter caetera munera cristallum prodigiosae magnitudinis, auro, gemmis pretiosissimis inclusam dona ferunt. Maxima quoque salutiferae crueis portione, et aliis sacris regem nostrum donarunt. Foedus sicut apud maiores fuerat, ictum cum Graecis.

Ludouicus postea in medio anniuersarii ieiunii sacro apud Forchaim conuentum regni cogit, ne post mortem discordia, vti fere fit, de diuidundo Imperio excitetur, consilio procerum habito, regnum orientale in trespartes distribuit, Carolomanno regnum Boiariae, Sclauorumque prouinciae destinantur. Franciam, Saxonas, Turogos, Frisios, Lotharingiae regnum Ludouicus demum post fata parentis obtinere iussus est. Suevia Carolo qui minimus natu erat, relicta est. Hique duo fratres in conspectu totius exercitus iurarunt, se parenti fidem perpetuo seruaturos.

[Note: 27] Inde rex Germanus in Boiariam reuertitur, Paschalibusque rite Reginoburgii perpetratis, vindicare ab vltimo dedecore a Suatebogo iniuncto, nomen gentemque Boiorum parat. Quatuor exercitus ad diuersos orbis cardines in Venedos arma mouere praecipit. Primi Saxones atque Turogi ab Aquilone Morauos, qui tum latissime omnium Venedorum imperitabant, inuadunt. Cum sine rege essent, ac ductores dissentirent, terga dedere hostibus, in fugamque fusi, compluribus amissis, domos turpiter repulsi sunt. Quidam praefecti dum pavidi pedem referunt, a mulierculis nostium fustibus verberati, de equisque reiecti, trucidati sunt. Arno pontifex VVurtzburgensis, Sigehardus Fuldensium monachorum pater, cum Francis ab Austro hostibus congressi, eos pugna superarunt, victoresque, vastata sibi destinata portione, tamen pluribus praelio desideratis, magnis difficultatibus annonae, et itineris (nam per Boiemorum confinia ductabant) domos rediere. At Luitpertus [Note: Luitpertus qui et Ludibertus, et Lindebertus dicitur.] archimystes Mogontinus cum Rheni accolis, cumque Lotharingiis, Boiemiam per saltus Hercy nios vi penetrauit: manu ferroque viamfecit. Zentislaum, Vtislaum, Hermannum, Spotimarum, et Mosolaum regulos quinque Boiemorum cum manu valida occurrentes, coniuratos Suatebogi in fugam coniecit: multos occidit, plerosque in Multam amnem actos submersit, paucis in ciuitates munitissimas elapsis Boiemiam praedando, exurendo peragrat, incolumis cum triumphoreuertitur.

[Note: 28] Carolomannus cum Boiis orientis ab ora superat nauibus Histrum, Amboricum episcopum Reginoburgensem cum parte copiarum, stationes et excubias ad classem sedulo agitare iubet. Ipse extremos fines Morauorum adoritur, fruges incendit, arbores succidit: in homines, pecora, aedificia, ferro, igne iuxta saevit. Hostes in latebras syluarum paludumque se condunt. Inter haec Suatebogus mittit clam exercitum, qui Boios ad tutandas naueis in flumine Histro relictas, ac non attentiore cura excubias agentes, incautos opprimit: hosferro occidit, illos in flumen agit, atque mergit, paucos captiuos abducit. Solus Amboricus cum paucis elapsus est, fuga sibi consuluit, seruatusque est: sex millia Boiorum caesa fuisse referunt nostri scriptores. Carolomannus ob acceptam cladem saeuior totam Morauiam percurrit, quicquid obuiam velut turbo sternit, victorque in Boiariam in hyberna concedit.

[Note: 29] Eadem tempestate grandines, fulgetra crebriores solito territarunt mortales fruges, homines, pecudes afflixerunt. Templum diui Petri Vangionum de coelo tactum conflagrauit, parietes solo aequati sunt: tertio Nonas Decembris hora prima terra intremuit, Mogontiacum euersum est.

[Note: 30] Ludouicus Francofordiam ad conventum agendum migrat, natalem Christi ibidem concelebrat: ibique in frequentissimo pontificum, tetrarcharum, ducum, rege quoque praesente, septimo Calendas Februarii, Carelus minimus natu filiorum regis, subito prosiliit, menreque emota insanire coepit, abiecto ense et baltheo, vestem quoque exuturus, a sex robustissimis viris aegre sustinetur: et modo tenui, modo maiore voce mugiebat magis, quam clamabat, hiantique ore dentibus minabatur. Angi eum malo genio, instinctuque daemonis, percitum dementia interpretabantur, opinabantur. Tum Ludouicus ad alterum filium cognominem sibi infit: Viden, vt peruersac potestatis seruituti vltro vos subiicitis? vt incestis vagis, nequissimis spiritibus vestro periculo vos mancipatis? Deserere ac fallere parentem, nedum

aduersus hunc inimico animo conspirare, parricidium haud vnquam leuiter piatum habetur. Vulgo asud Germanos dici solet, nullum homicidium diutius latere, tantum abest, vt scelus in vitae, dignitatisque authorem commissum impune cadat. In neminem quempiam flagitosorum, quam parricidas a Deo Opt. Max. rerum naturaeque parente grauius exempla eduntur. Proinde crimen deprecamini et resipiscite, supremum numen fedulo propitiate: ego quidem paterno animo gratiam facio, erroremque condono, lachrymis, et precibus obsecro, vt ille praeses mundi, et rector vniuersi, qui scit omnia, cuius oculis nihil septum est, faxit vt tandem mutuo erga me animositis.

[Note: 31] Porro Carolus effertur, insanit, vlulat, minatur, furoribus quatitur, intorquetur, intemplum ducitur: ibi contaminatus ille subdolus ac perditus spiritus per maiestatem Christi, solennibus sacrificiis et carminibus efficacibus archimystae adiuratus, a Luitperto Mogontino, de corpore, quod obsederat, excedit: Carolusque ab animo incursibus furiato liberatus, in sensusque pristinos restitutus, pro palam pro concione confitetur, continuo se incursum conturbatae ac prauae mentis sensisse, posteaquam in animo conceperit, se aduersus parentem, quod is sibi solam Sueuiam tribuerit, res nouas moliturum.

[Note: 32] Carolum quoque occidentalium Gailiarum rectorem fortuna itidem in sobole destituit. Tulerat ille ex Irmodruda priore coniuge tres mares liberos, Carolomannum, Carolum, Ludouicum. Carolus dum solus noctu, Albini, fratris Bivini et Bettonis, a venatione domum redeuntis vires ac fortitudinem (quae tum vulgo praedicabantur) temere periclitari ac superare contendit, ad eodem suspicabte se a grassatore peti, confoditur, in terramque datur, semiuiuus relinquitur, Albinusque victorequo, armis occisi potitur. Verum vbi filium regis illum esse comperit, fuga mortem vitauit. Carolomannus alter filius sacris initiatus adhuc puer, parentis iussu in classem diaconorum (vt vocant) ministros sacrificantium sacerdotum, et pauperibus opes templi elargientes, cooptatus fuerat. Post vbi adoleuit, relictis aris, bellum sacerdotibus indicit, templa, opes mystarum diripit, saepius a parente admonitus, redire ad mentem noluit. Propterea captus a genitore luminibus orbatus est, in vinculaque coniectus. Reperio quosdam id insidiis iniustae nouercae tribuere: haec in Gallia facta sunt.

[Note: 33] In Germania sub idem tempus rex Teutonum Venedorumque, Francofordiae hyemauit. Perpetratis ritu patrio Paschalibus VVissenstadium in agro Vangionum, ad conuentus agendos petit: filios suos Ludouicum ac Carolum in album praetorum adscribit, eosdem aduentantium causas cognoscere, ius vnicuique reddere, lites dirimere conrrouersias minuere, si quid grauius sit, ad se referri iubet. Ipse legatos Danorum, Cimbrorumque foedus petentes audiuit. Peracto consilio Mogontiacum inde ad Aquas Graneas se confert. Mense Augusto in Mediomatricum vrbe concilium procerum agitibi Berthmarus [Note: qui et Berthramus.] dynasta Suevus, superiore anno a Morauis captus a Suatebogo hac lege vt legationem ad regem susciperet, ac ex fide defungeretur, dimissus, persuasit Ludouico regi nostro, vt Suatebogo supplici gratiam faceret, peccata fatenti veniam praeteritorum donaret: in fidem ac clientelam acciperet.

[Note: 34] Eodem concilio Rorichus quoque Nordomannorum satrapes, in clientelam se nostro regi dicauit. Sigfridus, Halbdanus fratres, reges Cimbrorum, iisdem diebus magnum auri pondus, et argenti puri, puti ensesque regi nostro donant, supplices pacem et amicitiam petunt, se tanquam filios pientissimos in tutelam Ludouici parentis indulgentissimi commendant. Aurum et argentum ex composito in solum abiicitur, pedibus commeantium, remeantiumque passim provoluitur: ensem in manus rex Francus accipit, dumque mucronem admouere conatur, rumpit. Mox alium, quem Danus porrigit, eodem pacto, integrum tamen, quod mollius ferrum erat, intendit atque remittit. Tum Cimbri, faxit Deus (inquiunt) vt et nostris regibus magis ferrum, quam aurum cordi siet. Foedus deinde datur Nordomannis, in quo comprehensum, vt pax festa in

omni Germania, communi patria, foret: et apertum mare, quodcunque alluit Germaniam, hospitali littorum omnium appulsu esset: mercatores securi vltro, citro commearent: nec amplius permitterent Nordomanni reges, populares suos Germaniam, commune genitale solum, latrociniis infestam reddere. Vtrinque deinde legati missi, in confinio Saxoniae, Cimbrorumque religione iurisiurandi huiuscemodi pacta sanxerunt. Vtraque natio iuxta ritum suum, Franci sacris Christianis, Dani more veterum Germanorum, frameis interpositis iurarunt.

[Note: 35] Posthaec Ludouicus ad Alsatiam, gentisque caput Argentoratum se confert. Ibi Diethmarum archimystem Boiorum, in demortui Adeluini locum declarat. Inde hyemandi causa in Boiariam Reginoburgium concedit: vbi superior Diethmarus Idibus Septembris consecratur. Huc quoque Carolomannus filius Caroli e vinculis elapsus ad patruum aufugit, acerbitatem inimicorum et nouercae commemorat, et tragico more aerumnas suas deplorat. Ludouicus rex miseratus inopem, et tali calamitate oppressum, Luitperto Mogontino archiepiscopo commendat: eidem monasterium Diui Albani, atque Diui Villebrodi Epteronacum [Note: Ebrach.] attribuit, hic paucis post diebus moritur, ac sepelitur.

[Note: 36] Legati Boiemorum, qui dolo speculandi gratia in Boiariam, Reginoburgiumque concesserant in catenas coniecti sunt.

Eodem anno dira fames per vniuersam Germaniam, Italiamque supra modum saeuit. [Note: 37] Plures inedia extinguuntur. Prima aestate grandiores solito locustae, pollicem viri implentes ab Oriente, externa pabula quaesiturae, Occiduum solem versus tanto stridore pennarum pervolarunt, vt aliae alites crederentur, solemque per quinque millia passuum obvmbrarent: sollicite spectantibus populis ne suasoperirent terras, dira messes contegebant nube, multa contactu adurentes, omnia morsu eradentes: cortices quoque arborum, atque fores tectorum. Centum quinquaginta iugera vno die depastas fuisse memoriae proditur, Viginti millibus passuum vno die per aera, instructa acie, compositisque ordinibus ferebantur, terrae incum bentes castra faciebant. Duces cum paucis itinere vnius diei praecedebant agmen, quasi loca opportuna castris capturi. Eadem hora, qua antecursores pridie venerant, vniuersae copiae postridie aderant. Ante ortum solis a loco cui insiderant, non mouebantur: orto sole demum per cohortes suas proficiscebantur. Varro author est a locustis in Africa pulsam esse ciuitatem. Illud quoque traditur a grauissimis scriptoribus, etiam longinqua maria ab iis transiri, continuata plurium dierum profectione. Populus Germaniae inopiae metu, ad diuina remedia confugere coactus est. Tandem ille a vento sublatae in Oceanum Belgicum actae sunt, reiectaeque aestu ad continentem, foetore corruperunt aera: subsecuta dira pestilentia est. In Italia quoque eadem tempestate, in agro Brixiensi tribus diebus, et noctibus, sanguine pluisse, in acta et fastos relatum est.

[Note: 38] Subsequenti anno, mense lunio Rudolphus Nordomannus de regiogenere ortus, qui occidentale Caroli regnum crudeliter longo tempore vastarat, ad orientalem appulit Franciam. Praefecturam Frisiorum inuadit, incolis tributum denegantibus, ac imperata detrectantibus, superbe respondet, se omnes mares occisurum, pueros, puellas, mulieres captiuos abducturum minatur: hocque impetu arma in Frisios mouet. At hi contra armati, sua defensuri procedunt. Fit praelium atrox, Rudolphus cum octingentis commilitonibus caesus est a Frisiis: caeteri cum fuga ad naues non pateret, in quadam aede se muniunt. Quos cum nostri obsiderent, vitam, praeda omni quam ex Galliis hactenus coegerant, a Frisiis mercantur: nec se vnquam in posterum regnum Ludouici ingressuros promittunt. Hisque pactis iureiurando sancitis, incolumes omnium rerum nudi a nostris ad naueis deducuntur: etenim ii desperarant, nostri fessi erant, timebantque varium belli euentum fortunamque, quae nunquam simpliciter

indulgere solet: proinde non fuit rerum humanarum memoribus, et victoria insperata potitis, consilium, Martem vltra lacessere.

[Note: 39] Nouembri Agathon archi- episcopus Orientalis, Imperatoris legatus, Reginoburg um ad Ludouicum venit. Tachulfus dux Sorabici limitis, eisdem diebus vita defungitur. Quamobrem Sorabi Venedorum ferox populus, et finitimi eorum res nouas moliuntur. Luitpertus Mogontinus pontifex, Ratulphus, quem rex Tachulfo successorem dederat, Ianuario, Salam flumen superant, igne, ferro, praeda in obsequio hostes continent. Ludouicus Calendis Februarii Francofordiam venit, temere vulgatum erat, Ludouicum filium a parente descivisse. Post Paschalia rex Fuldam adit, inde ad conuentus agendos Tribuariam proficiscitur: vnde per alpes Noricas Italiam petit.

[Note: 40] Veronae Ioannem pontificem Maximum Imperatorem Ludouicum nepotem suum appellat. Adfuere oratores Sclavorum, Suatebogi Morauiae reguli, et Boiemorum. Princeps legationis erat Ioannes mysta, oriundus Venetiis. Petebant Venedi et Suatebogus supplices pacem, se in clientelam, et seruitutem regi nostro dicabant: modo liceret frui pace, ab armisque cessare: quaecunque imperarentur, se obedienter facturos promiserunt, atque iurarunt. Annuit Ludouicus postulatis. Hisceque rebus confectis, in Boiariam se confert, Iulio mense Francofordiam et ad Aquas Graneas contendit: Decembri Heristallione apud D. Lambertum fratrem Carolum conuenit: vnde tertiodecimo Calendas Ianuarii reversus reliquum hyemis Francofordiae exegit. Saeua admodum lues hoc anno plerosque mortalium extinxit: vix tertia pars superstes euasit diram pestem.

[Note: 41] Peractis hybernis, Ludouicus in Boiariam ad Hemmam vxorem aegrotam pergit, quae Reginoburgii morbo (quem Graeci paralysin, et hemiplexiam vocant) correpta, subito obmutuit: tribus literatorum Apoplexiam nuncupat. Vulgo persuasum est, id euenire gutta e capite in cor delata: ideo id genus morbi a Teutonibus conuitiis et maledictis frequentatum, Tropfe atque Schlage, hoc est gutta, ac percussio appellari solet. Non desunt qui discernant, paralysin esse, cum pars: apoplexiam, cum totum corpus afficitur. Ludouicus rursus Iunio Tribuariam ad conuentus agendos proficiscitur. Octauo tum Idus eiusdem mensis Cometes visus est. Aschoprunnam vicum in pago Nitensi subita imbrium inundatio quinto Nonas Iulii intempesta nocte obruit, pecudes, iumenta, homines, octo et octoginta in cubilibus, mares, foeminas, pueros, puellas extinxit: casas, horrea, conditoria, templa, arbores radicitus euertit: adeo vt ne vestigium quidem illius apparuerit. Cadauera mortuorum tellure pluuiali, humore soluta, alio delata in finibus alterius pagi inuenta sunt.

CAPVT XVII. Imperator Carolus II. seu Caluus Ludouici Illustris reliquum Historiae. Bellum inter eius liberos et Imperatorem de successione.

1. Ludouicus II. Imperator anno 875. moritur. Carolus Caluus contra pacta inconsulto fratre Ludouico Italiam intrat. Ludouicus, filios in Italiam mittit et vt Carolum ad sua tutanda reuocet, ipsi in Galliam vastat.

2. Ludouicus precibus Procerum Galliae commotus a deuastatione desistit, domumque reuertitur.

3. Carolus Caluus filios Ludouici dolo inducit, vt ex Italia se cum exercitu domum conferrent, ipse Pontificem Romanum et Populum pecunia corruptos adigit vt se Romae Imperatorem crearent.

4. Carolus Caluus in Galliam redit Graecorumque vestitu induitur, et se Principem omnium Regum summum appellari iubet. Irmogarda Ludouici II. filia Bosoni nubit, qui Rex Galliae Lugdunensis constituitur.

6. Ludouicus Carolum Caluum de diuidendo regno Italiae ex pacto promisso interpellat. Carolus superbe respondet.

7. Ludouicus Carolo bellum indicit. Carolus amicis vtriusque sese interponentibus pacem petit, diesque pro diuidendo regno Italiae frustra constituitur, Ludovico morbo decedente. Eius sepulchrum.

14. Carolus Caluus audita morte Ludouici regnum eius occupandi animo inuadit, et ad se tanquam seniorem omnes Francos citat.

15. Carolus Crassus et Carolomannus, filii Ludouici, Regis Germaniae arma Italiae inferunt, Ludouicus eorum frater conatibus Caroli Calui, obuiam pergit.

16. Ludouicus per legatos Carolum Caluum ad pacem hortatur, patriumque regnum ferro candenti vindicare offert.

18. Carolus Caluus pacem simulans, Ludouicum cum exercitu petit, incautumque opprimere tentat.

19. VVillibertus Archi-Episcopus Imperatorem increpat, et a proposito dehortatur, cumque is nihilosecius in proposito per sistit, Ludouico per Hartuuicum Caroli technam aperit.

20. Pugna inter Carolum Caluum et Ludovicum, posteriore insignem victoriam reportante. Carolus Caluus solus fugiens Caesareum ornatum relinquit. Ingens Carolini exercitus strages.

22. Ludouicus Lotharingiam lustrat, et oppida quae ad Caluum defecerant recuperat.

[Note: 1] DVmque haec fiunt, et rex Germanus concilium Tribuariae mense Augusto celebrat, Imperator Ludouicus in Italia moritur, sepeliturque Mediolam in templo diui Ambrosii. Quod vbi Carolus competit, inconsulto fratre, quam maximis potest itineribus contra pacti religionem in Italiam festinat, Caesarea gaza, et supellectili potitur, vrbes, Italiam vniuersam sibi subigere conatur. Quamobrem Ludouicus ne frater Imperium interciperet, filios suos Carolomannum per Boiariae fines, Carolum per Sueuiam in Italiam aduersus Carolum occidentalem cum copiis proficisci iubet. Ipse interim vt fratrem ad sua tutanda reuocaret, occidentalem Franciam inuadit cum filio Ludouico: Galliam percurrit, eam rapinis vastat, diripit. Attiniaci natalem Christi celebrat.

[Note: 2] Eo ad eum optimates Caroli atque pontifices veniunt supplices, orant, obsecrant, vt populo insonti, qui nihil commeruerit, quae sua sit clementia, ac iustitia parcat: arma in authores perfidiae, qui cum Carolo in Italiam concesserint, vertat: se quidem operam daturos, quoad fieri liceat, persuasurosque Carolo, vt pacem seruet, Italiam cum fratre secundum foederis pridem verbis pacti conditiones, diuidat. Ludouicus pro sua mansuetudine, misericordia innocentis plebeculae commotus, precibusque procerum, et episcoporum exoratus per Treuerum Augustam Mogontiacum vltimo Ianuarii venit, vnde ad conuentus Februario agendos Francofordiam se contulit.

[Note: 3] In Italia cum Carolus nepotes suos vi arcere aditu non posset (etenim, superatis angustiis, ac iugis montium iam plana Italiae cis Padum occuparant, atque armis tenebant) legatos de pace mittit, magno pecuniae numero auri, gemmarumque pondere nepotes donat, ad colloquium inuitat, benigne appellat, se ideo intrasse Italiam, vt eam sibi ac fratri suo subigeret, commemorat: nihil perfidius, ac mobilius esse Italorum animis: moleste ferre eos alienam dominationem, praecipue Francorum, et Germanorum. Timuisse ne a Francorum Imperio ad Graecum Imperatorem deficerent, aut de suo corpore regem crearent: discederent igitur nepotes ab armis, exercitus

dimitterent, ex Italia se domum conferrent, se quoque idem facturum. Posse paruo labore hanc controuersiam tolli, se quamprimum ad fratrem accessurum, eius consilio et authoritate Italiam ex aequo diuisurum promittit. Carolomannus igitur et Carolus creduli verbis patrui, sine cunctatione abeunt, domos reuertuntur, exercitus dimittunt. Caeterum Carolus occidentalis, quam celerrime magnis itineribus Romam contendit. Quo cum sextodecimo Calendas Ianuarii peruenisset, corruptis pecunia Pontifice, Senatu, populoque Romano, contra foederis fidem nono deinde die natali Christi Seruatoris nostri celebri, octauo Calendas Ianuarii Augustus salutatur.

[Note: 4] Ioannes primarius sacerdos Senonum pontificem, primarium sacerdotem patriarcham Galliae et Germaniae constituit. Augustus Nonis Ianuarii ex vrbe egreditur, in Gallias redit, contempto Francorum vestitu, calciatu, et caetero habitu, cultum Graecorum sumit: pallam auream indutus, sericatusque, baltheo ad pedes dependente in publicum procedit: se principem omnium regum summum appellari iubet. Irmogardam filiam Ludouici Augusti, Bosoni Richildae vxoris suae fratri dat in matrimonium, eumque regem Galliae Narbonensis nuncupat.

[Note: 5] Inter haec Hemma vxor Ludouici Germani, Reginoburgii in media Quadragesima diem obiit, in monasterio sacratarum foeminarum superiore sepelitur, sicuti Imperator Carolus tertius filius eius prodit in diplomate, quod in eodem coenobio seruatur, et eius supra in Magno mentionem feci. Sunt tamen, qui eam in templo D. Hemerani conditam tradunt: vbi et adhuc eius Mausolaeum ostenditur: quod ego Vtae Augustae vxoris Arnulphi Imperatoris esse credo.

[Note: 6] Ludouicus vbi coniugi funus duxit, et secutis diebus iusta peregit, Francofordiam adit, procerum ibi concilium cogit. VVillibertum archimystam Agrippinensem, Adelhardum et Menogardum [Note: qui et Menhardus] praefectos equestreis ad Carolum fratrem legatos cum mandatis proficisci iubet. Postulabat, vt frater aliquem locum medium vtriusque colloquio deligeret, vbi, quemadmodum pridem inter eos conuenisset, religioneque iurisiurandi sancitum esset, Italiae regnum diuideretur: atque maiorinatu, qui Ludouicus erat, Augustale cognomen decerneretur. Ei legationi Carolus primum superbe respondit. Si molestus mihi (inquit) rex Germanus esse perrexerit, copiis militaribus, atque equestribus Rhenum exhauriam, siccoque pede in Germaniam irrumpam, totque equis vastam illam solitudinem obruam, vt riui, flumina, lacus, paludes haud potui suppetant.

[Note: 7] His responsis relatis, Ludouicus vehementer commotus, mature vanitati Augusti occurrendum sibi existimat, bellum Caesari indicit, vndique copias contrahit, certissima semper auxilia Teutonas, et Sclauorum robora Boiemos, atque Morauos. Verum amicis vtriusque, Gallis, Italis, Germanis, vltro citro commeantibus, Imperator a Rhemorum vrbe Ioannem, et Otonem Pont. Max. episcopos, cum suis oratoribus ad fratrem legat, pacem postulat. Dumque die dicto regnum Italiae cum fratre diuidere staruit, is morbo corripitur. Gliscente indies magis, atque magis aegritudine, quinto Calendas Septembris Francofordiae decedit, anno aetatis septuagesimo, regni Franciae sexto et tricesimo, Boiariae altero, et quinquagesimo: Christianae aerae octingentesimo septuagesimo sexto. Corpus a Ludouico filio ad contubernium Diui Nazarii in Vangionum agrum delatum, sepelitur. Laureacum, et Larishaim, nuncupant literatores, vbi et Thessalonum Boiorum regulum conditum esse supra commemoraui.

[Note: 8] Sed de Ludouico moribus, pauca explanda sunt. Extitit enim princeps sane optimus, cuius virtutes nullo confinio vitiorum laederentur: fuit magna vi animi et corporis, ingenioque bono, corpore, firmo, ac procero, oculis nitidis, atque micantibus: voce clara, atque virili: vultu vel in sermone, vel tacitus adeo tranquillo, vt intuentis in eum tristitiam discuteret: forma eximia, venustissima, dignaque, vt Graeci aiunt, imperio. Patientissimus laboris, dolorum tolerantissimus extitit: inertiam, ocium, libidinem, luxuriam, superbiam,

arrogantiam, velut pestem vitauit: fortis ac durus in aduersis: armis felix, fortunatus.

[Note: 9] Ciuiles sacrasque res, et disciplinas iuxta calluit: assiduo studio res gestas veterum principum euoluit. In templum innocentiam ac sanctitatem, puram, castamque mentem magis, quam meditatum carmen, aut aurum inferre studuit, in pauperes pietatem, benignitatem, liberalitatem exercuit. Dum Reginoburgii, Francofordiaeque sacras aedes muro haerentes, moenibus solo aequatis ampliari iubet, auri thesauros reperit, egenisque elargitus. Christianis in Asia, Africa opem eius exposcentibus, denarios singulis regiis praediis exactos ad inopiam subleuandam misit.

[Note: 10] Sacerdotibus et monachis prauo ingenio, indoctisue, ne in conspectum quidem eius venire licuit. Idem in vitandis inimicorum insidiis, et praetorum suorum moribus agnoscendis, supra quam cuiquam credibile est, callidus, et astutus fuit: Ius diligentissime dixit, controuersias accuratius deminuit: auaritiam Magistratuum maxime odio habuit, atque puniuit. Nemo ei impune verba dedit.

[Note: 11] Inuitos, contemptoresque pecuniae prouinciis praefecit. Nemo aut ambitione, aut muneribus in eius animum irrepere valuit. Haud quispiam ad civilem ecclesiasticamue dignitatem malis artibus, auro, cupiditate temere aspirare ausus fuit. Nunquam captores munerum, auaritiaue notatos, ambitus, aut repetundarum contemnatos, siue ob aliud quoduis crimen semel magistratu abdicatos, posthac restituit: ratus, vulpem pilos, nunquam animum mutare: et magis illos periculi quam beneficii memores, haud vnquam syncere fidos fore.

[Note: 12] Armorum apparatus quam conuiviorum studiosior fuit, plus ferrum, quam aurum dilexit: vsum auri sericique, praecipue militibus ademit. Si quem in exercitu sericatum, aut inauratum conspicatus fuit, Eho mortalium stultissime, non satis est tibi (inquit) vtsolus pereas, nisi et res tuas hostibus tradas, atque eos locupletes, quo diutius faciliusque nobis resistant? Externos habitus edicto prohibuit: sumptuariam legem exercuit seuerissime. Simplici ac parabili victu, vestituque patrio contentus, cum infimo quoque par simonia et frugalitate certauit: plerumque carne, huiuscemodi lautioribus cibis abstinuit.

[Note: 13] Quatuor liberos, tres mares Carolomannum, Ludouicum, Carolum: vnam foeminam Luitgardam, Virginum in Chimino lacu Noricorum Maximam, reliquit. Hos ex Hemma, vt aiunt, Hispaniatulit.

[Note: 14] Posteaquam vero mors Ludouici regis Germaniae Carolo Imperatori nunciata est, totum Orientale regnum, quicquid fratri paruit, animo inuadit, in ditionemque vel vi redigere decreuit. Coactis idcirco quam celerrime copiis, cum quinquaginta amplius millibus absque cunctatione Franciam Austriacam intrat: Aquas Graneas regiam Francorum sedem occupat, paucos ibi dies commoratus ad Agrippinensem Coloniam contendit, ibique castra facit: hucque ad se, tanquam Augustum et regum Franciae seniorem, et perinde iustum haeredem, omnes Francos venire imperat. Imperata detrectantibus excidium minatur.

[Note: 15] Dum haec fiunt, filii Ludouici Germani, Carolomannus, et Carolus fratres rursus expeditionem meditantur, armaque Italiae interre parant Ludouicus qui funeri parentis, dum effertur, interfuerat, Francofordiaeque iam degebat, vbi patruum vrbes primarias regni sui tenere accepit, cum paucis in aduersa ripa Rheni, conatibus Caesaris, ne Rhenum superare, occurrit. E regione Vbiorum in altera amnis ripa statiua locat, ibi suorum aduentum, quos celeriter ad se maturare praeceperat, opperitur.

[Note: 16] Legatos inter haec ad patruum proficisci iubet, qui peterent ab Augusto, vt ab haereditate nepotum manus abstineret in suum regnum rediret, pacem, quam teste Deo Opt. Max. iuramento cum genitore sanxisset, cum filiis seruaret, id aequum fasque, Imperatoria maiestate, charitate patria dignum esse. Caesar se pepigisse cum fratre, non cum nepotibus

respondet. Hocque ad Ludouicum relato, supplicationem decernit, superos testes suae iustitia inuocat, candenti ferro, aqua feruida (quod tum solenne erat) regnum paternum vindicat. Sed isthaec omnia ludibrio fuere Carolo.

[Note: 17] Iam globi Saxonum, Turogorum, Francorum gregatim ad Ludouicum propere prouolabant. Castra Ludouicus quam maximo potest ambitu metatur, paucos admodum qui ignes incendant, excubias simulent, reliquit. Ipse clam Imperatore (qui castrorum duntaxat locum obseruabat) cum omnibus copiis inter confluentes, et Antoniacum, nemine resistente Rhenum superat, iuxtaque Antoniacum considet.

[Note: 18] Augustus cum se dolo a nepote occupatum animaduerteret, et ipse fraude agere coepit. Richildam Augustam cum Hylduino praesule a Francone episcopo apud Heristalliones subsistere, euentum belli expectare iubet: fretusque multitudine virium, recta Rheni ripa ascendit, pacem simulat, oratores, qui cum nepote de amicitia agant, praemittit. Ludouicus benigne legatos appellat, mandatis paret, nil malique suspicans, securus de pugna, maximam partem exercitus sui, pabulatum, frumentatumque dimittit, aduentum Imperatoris, diemque colloquio dictum praestolatur. Carolus nihilo secius, imo magis hostili animo aduersus nepotem pergit. Nonis Octobribus ad Meginensem pagum, haud longe ab Antoniaco, et castris Ludouici cum robore exercitus peruenit: noctuque surgens (cum forte fortuna pluuiarum crepitus dolos tegeret, stridorem armorum, strepitum proficiscentium hebetaret, atque obtunderet) infestis signis, perangustas et inuias semitas, in neporem, nihil minus opinantem subito et de improuiso irruere, et incautum opprimere contendit.

[Note: 19] VVillibertus archimystes Vbiorum, vbi hoc animaduertit, intrepidus Imperatorem increpat, talem perfidiam detestatur, parricidium abominatur, Deum immortalem haud dubie vltorem fore praedicit. Dumque a pertinacia Carolum reuocare non valet, per quendam fidum sacrificulum suum, nomine Hartuicum (qui vt sine armis, et gnarus locorum expeditior compendio Imperatori, copiisque anteuertit) technam omnem patrui Ludouico aperit.

[Note: 20] Iam Augustus ad Antoniacum peruenerat: et Ludouicus certior factus, vt dixi, de insidiis, et animo in se Caesaris, arma cum suis corripuerat, in aciemque processerat. Mox candida lintea, signum dat bello, irruentem patruum haud imparatus, vt ille rebatur, excipit. Saxones ciere pugnam, et primum impetum hostium sustinere, frangereue iubet: qui territi multitudine aduersariorum retro referre pedem coeperunt. Verum Francones per confertissimos Celtarum cuneos penetrant, Regomarum [Note: qui et Rhengmarus.] dynastam, qui aquilam ferebat, trucidant, signo potiuntur, aciem Caesareanam perturbant armis. Nec mora, fit fuga, Caesareani abiectis armis, laxatis ordinibus in fugam passim effunduntur. Augustus quoque terga vertit, ad vxorem fugam capessit, solusque relicto Caesareo cultu cum paucis euasit. Austriaci fugientes Vestriacos persequuntur, multi qui effugissent, multitudine suorum adtriti interierunt. Maximus hostium numerus interficiebatur, vbi se in angustiis viarum constiparant, recessumque primi vltimis non dabant, alius alii obstabat, inuicemque conflictabantur. Equites qui equis aufugere parabant, ab agricolis trucidati, spoliati, et exuti sunt. Iacebant passim strata cadauera virorum, equorum impedimenta, arma, sarcinae mercatorum, qui exercitum Imperatoris sequuti fuerant: hisceque via fugientibus intercludebatur, perpaucos fuga seruauit. Omnibus impedimentis, machinis, gaza, Caesarea, gemmis, mercimoniis, armis, castris, potitus est Ludouicus: ea diripuit, inter militesque praedam omnem diuisit. Accepit hoc tam graue vulnus ob auaritiam suam (etenim, vt vulgo dici solet, cui aliena cordi sunt, sua odio habet) Carolus octauo Idus Octobris.

[Note: 21] Postridie eius diei, vbi Augusta maritum male pugnasse audiuit, ab Heristallionibus,

actum de Caesare rata, aufugit: noctu peperit infantem, recensque natum humeris gestans, non ante fugere destitit, quam Attiniacum perueniret, tanta fama victoriae erat, quae referebat omnes copias ad internecionem, ne vno quidem superstite deletas esse. Eodem die Carolus ad monasterium Diui Lamberti profugus peruenit. Ortulphus episcopus et Gotholinus praesul monachorum, Regnarius, Adelramus, Adelhardus, Eberuinus, Hieronymus, VVernhardus dynastae, et duces Franciae occidentalis cum multis aliis viui capti humaniter a victore accepti, liberique omnes tandem, et incolumes dimissi sunt.

[Note: 22] Ludouicus pulso hoste, liberatisque Germanis, victricia signa ad Aquas Graneas confert: triumphabundus regnum Lotharingiae lustrat, compositis rebus, receptis oppidis, vicis, quae ad Augustum patruum suum defecerant, ad confluentem Rheni et Mosellae redit, vbi Carolus frater eius ex Sueuia gratulatum ei occurrit. Ludouicus inde Francofordiam, Carolus Mediomatrices petit.

CAPVT XVIII. [(transcriber); sic: XVII.] Carolomannus Rex Boiorum et Italiae, et Ludouicus eius fratres Rex Francorum et Boiorum.

1. Fratres imperium a Ludouico Rege relictum diuidunt, Carolomanno Boiariam obtinent.

2. Ludouicus Conuentus Francofordiae indicit, captiuos in Galliam remittit, Venedos tributum denegantes in ordinem redigit.

3. Carolomannus arma in Italiam transfert, Carolus Caluus Ticini conuentum agit appropinquante Carolomanno fugam in Gallias capessit, et in itinere ventris profluuio extinguitur.

4. Ciuitates Italiae citerioris Carolomanno se submittunt. Lambertus et Albericus Romae Pontificem obsident, qui in Gallias fuga elapsus ibidem Ludovicum Balbum Imperatorem, deinde Bosonem Italiae regem constituere frustratentat, Carolomannus se tantum Regem Italiae vocat.

5. Carolomannus filium Arnulphum Austriae praeficit, Vtini monasterium et dotat.

6. Ludouicus Balbus a Ludouico Austriaco pacem petit. Vtrique Ludouici conveniunt, pacemque concludunt. Pacis articuli.

8. Carolomannus apoplexia tangitur. Ludouicus frater Boiorum status iuramento adstringit de alio rege post mortem fratris non recipiendo.

9. Ludouicus Balbus decedit. Certamen de successione oritur Boso Rex Burgundiae inungitur.

11. Ludouicus post acceptam Lotharingiae partem reliquas Gallias Carolomanno et Ludouico Ludouici Balbi filis naturalibus relinquit.

14. Arnulphus Carolomanni filius naturalis regnum Boiariae affectat. Carolomannus Ludouico fratri Boiariam, Carolo Crasso Italiam testamento legat.

15. Carolus Crassus de improuiso Italiam invadit ibique cum vxore Richarda in festo natiuitatis Imperialem coronam accipit. Diui Vincentii corpus Salisburgium transfertur.

16. Ludouicus regnum Boiariae in deditionem accipit, Arnulphum marchionem Carinthiae, Etichonem marchionem in Lechrein constituit. Heinrico affini dolo inuitatus Ambrones donat. Familia Comitum ab Altorff, Rauensperg, et Amberg.

17. Hugo Lotharii filius naturalis, in Galliis latricinia agitans superatur. Ludouicus infans casu vitam finit.

18. Ludouicus Boiorum Rex ad Gallias occupandas contra Ludouicum et Carolomannum fratres se accingit, tandem pax superior renouatur tota Lotharingia Ludouico Germano cum quibusdam ciuitatibus relicta.

19. Ludouicus Nordomannorum quinque millia caedit in praelio tamen filio naturali Hugone orbatur.

21. Sorabes et Boiemi audita Saxonum clade Turogorum fines vastantes a Poppone ad internecionem caeduntur.

23. Ludouicus Regibus Galliae auxilia mittit contra Hugonem nothum. Laeuia praelia. Nordomanni Neomagi obsidentur. Victoria contra Hugonis nothi copias.

24. Reges Galliae cum Germanis et Imperatore contra Bosonem regem Burgundiae arma feliciter mouent. Boso ad cacumina alpium fugit.

25. Vienna a Gallis et Germanis obsidetur: Nordomanni ex Neomago certis conditionibus dimissi post Gallias incursant.

26. Boso Ludouico Germano se submittens veniam impetrat, mox perfidus in Burgundiam expellitur.

27. Ludouicus Rex Galliae contra Nordomannos victoria potitus moritur. Carolomannus reliquias Nordomannorum regno pellit. Vienna expugnatur.

29. Dani sub Regibus Godofrido et Segiberto Germaniam inuadunt, eamque longe late vastant.

30. Ludouicus Germaniae Rex copias contra Danos mittit, terrae motus Cometa et Ludouici mors anno 882.

[Note: 1] DEin Nouembri tres fratres ad Salueldas conueniunt, Imperium paternum quemadmodum parens statuerat, inter se partiuntur. Carolus minimus natu Rhaetias, Sueuiam, Alsatiam, superiorem Lotharingiam, atque Germaniam, quae est in Gallia Celtica, accepit. Ludouicus inferiorem Lotharingiam, Belgas, Mediomatricos, Treveros, Aquas Graneas, Vbios, Mogontinos, Francos, Bathauos, Frisios, Saxonas, Turogos retinuit. Carolomannus, qui natu erat maximus, regnum Boiorum, Sclauorum tetrarchias, Boiemos, Morauos, Pannonios, Carnos, Noricos, Vindelicos possedit. Italia quoque, quam ab Caesare armis repereret, eidem destinata est.

[Note: 2] Ludouicus Ianuario insequentis anni, conuentum Francofordiae agit, captiuos omnes in Galliam remittit, Venedos transalbinos ab imposito iugo resilientes, tributum, quod hactenus pensitare soliti fuerant, regibus nostris pernegantes, per duces in officio armis continet, ad obsequium vi cogit, vectigal annuum soluere cogit.

[Note: 3] Inter haec Carolomannus rex Boiorum expeditionem in Italiam parat, copias contrahit, comparata Boiorum, Venedorum diuersorum validissima manu in Longobardorum fines arma mouere coepit. Imperator Carolus vt Italia nepotem arceret, ex Galliis in Italiam contendit, Ticinumque se confert, conuentus agit. Interfuit et Ioannes Pont. Max. At Carolomannus superatis alpibus ad plana Italiae descendit. Veronam, Mantuam, cuncta cis Padum occupat: decertaturus ferro cum Caesare, Ticinum infesto intentoque exercitu procedit. Cumque aduentare nunciaretur, Imperator suorum animis superioris anni aduersa pugna adhuc perterrefactis, et immanium Sclauorum robore exanimatis, fugam adornat. Primo Augusta Richilda, deinde Caesar fugam capessit, comites ducem sequuntur. Pontifex Romam festinat. Imperator dum in Gallias properat, profluuio ventris [Note: Sigebertus scribit a Sedechia Iudaeo Mantuae veneno extinctum.] extinguitur, anno Christianae aerae octingentesimo septuagesimo septimo.

[Note: 4] Posthaec ciuitates Italiae ad Carolomannum gratulatum proficiscuntur, in eius verba iurant. Pacata citeriore Italia, in fidemque recepta, in Boiariam ipse redit. Caeterum Lambertus et Albertus filii Bonifacii, duces copiarum cum firmissima manu Romam procedunt, Ioannem octauum Pont. Rom. qui regi Boio aduersabatur, arcta custodia claudunt. Senatus, populusque Romanus, se fore in potestate, iurare adacti, in clientelam Carolomanni se dicant. Vniuersa quoque Italia ad ipsum redit. Quamobrem Ioannes episcopus ira percitus, D. Petri aedem claudit, sacrificia ibi procurari vetat, expilatis templis, ecclesiasticis

opibus secum ablatis, per mare Tyrrhenum in Gallias nauigat annumque integrum ibimoratur: Imperii titulos in Ludouicum Balbum filium Imperatoris Caroli transferre conatur. Vbi hoc non procedit, cum Bosone, quem Galliae Narbonensi atque Prouinciae Carolus Calvus praefecerat, Romam redit: Bosom Italiam subdere, Carolomanno, auferre summa ope, frustra tamen studuit. Nam Italiae populi, Germanica fide Carolomanno virtutis ergo fauebant: qui se tamen duntaxat regem, non Imperatorem, aut Augustum, Caesaremue nuncupabat. Quemadmodum diplomata ab eo sacerdotibus, et monachis data, quae adhuc seruantur, indicant: quorum quaedam in Vtinensi historia iam publicavi. Vnius quod Reginoburgii in templo D. Hemerani integrum extat, caput et calcem subtexo. In nomine sanctae et indiuiduae Trinitatis. Carolomannus diuina fauente gratia rex, etc. donat quaedam praedia, etc. aera haec est XII. Calendas Octobris, anno tertio regni Carolomanni serenissimi regis in Boiaria, et in Italia secundo, actum ad Hohberahah curteregia.

[Note: 5] Pannonio tum limiti, orientalique regno Boiariae Arnulphum filium suum Carolomannus praefecit. Ipse frequens Vtini habitauit, vbi templum mystis D. Benedicti extruxit, quod collocupletauit etiam Italicis praediis, ficuti diplomata testantur. Ibi etiam diuum Maximilianum, diuam Felicitatem, brachium diui Philippi legati Christi, complura alia sacra reuerenter condidit, quemadmodum in Vtinensi historia diligentius explanaui.

[Note: 6] Dum talia in Germania, Italiaque geruntur, Ludouicus Balbus filius Imperatoris Caroli, cognomento Calui, Celtarum rector, successu patruelium suorum territus, ad Ludouicum Austriacum legatos mittit: iniuriam a parente, se inuito illi illatam deprecatur, foedus et pacem exposcit. Orientalis princeps benigne legatos patruelis sui accipit, absoluitque, mense Octobri ad Aquas Graneas se confert. Haud inde procul in ripa Mosae apud Marsanam ambo Ludouici, Austriacus, et Vestriacus conueniunt, societatem his legibus sanciunt. Lotharingiae partem quisque regum, quemadmodum parentes diuisere, retineto. Italiam Carolomannus, vti subegit, possideto. Vterque vtrique cordi sunto: auxilium mutuum alius alii, absque dolo ferunto. Superstes, defuncti vita liberum tutor esto, consilio, et armis, quo illi haereditatem paternam mancipent, fautor ac consultor adesto. Discordiae, simultatum, odii authores procul in malam crucem ex aula abigunto. Quisquis publice iure potius, quam vi, atque fraude disceptare recusarit, vtroque regno in exilium sine lare sine pignore extrudat. Ad Carolomannum, et Carolum clarissimos reges amici proficiscantur, qui ipsis, vt haec quoque pacta recipiant atque obseruent, persuadeant. Nam vt Respublica Christiana stabiliatur, salua sit, et stare possit, idem nos nolle atque velle necesse est.

[Note: 7] Posthaec Ludouicus Germanus in Franciam hybernandi causa ad Forchaim redit. Hocque anno dira lues in boues saeuit, maxime circa Rhenum: Vbi in Vangionum agro, haud procul ab Ingelhaim in VValshaim pago, canes villatici omnes cadauera laniatum, vt fit, conuenerunt. Deinde vno die, vna simul cohorte, nemo scit, quo nam gentium ex hisce finibus migrarunt: nec viui, nec mortui cuiusque aut vestigium postea inuentum.

[Note: 8] Circa idem tempus, nempe anno ab orbe seruato octingente simo vnde octogesimo Carolomannus morbo materno Vtini adficitur, ac decumbit, officioque linguae subito destituitur. Ludouicus frater eius vbi hoc audiuit, maturius ex hybernaculis progreditur, Boiariamque petit. Reginoburgium ad se omnes proceres Boiorum accersit, sibique, nullum alium regem, si Carolomannus decesserit, recepturos, sacramenta dicere iubet. Rebus Boiariae compositis, Francofordiam se recipit, Paschalia ibi celebrat.

[Note: 9] In Gallia eadem tempestate Ludouicus Balbus, tertio Idus Aprilis moritur, princeps simplex, mansuetus, religionis et pacisstudiosus. Adoledam [Note: Adelhaida alias.] vxorem grauidam, et duos filios Ludouicum, et Carolomannum, quos ex Ansgarda concubina procrearat, reliquit: moxque de regno

certamen editur. Theodericus et Hugo abbas, dux limitis inter Sequanam et Ligerim, Carolomannum et Ludouicum adolescentes admodum scitos, bonae indolis, ingentisque animi ad auitum paternumque solium subleuandos, decernunt. Quidam Bosonem, Richildae Augustae fratrem, quem Imperator Carolus Caluus Narbonensi prouinciae praefecerat, accersendum putabant. Atque Boso vbi ei renunciatum est de morte Balbi, nouum Imperium adolescentulorum, velut vulgo conceptorum aspernatus partim minis, partim pollicitationibus episcopos, atque Burgundiam, sine certo regis et regni haerede sibi attrahit, Lugdunique ab Aureliano vrbis archimysta, et caeteris episcopis rex Burgundionum adpellatur, sacroque oleo inungitur.

[Note: 10] At Gotholinus monasterii D. Vincentii, atque Germani extra moenia Lutetiae Antistes, et Conradus Parisiorum praeses, cum plerisque, Gallias Germaniae, vnde omnis nobilitas Franca oriunda esset, rursus coniungendas censebant. Hactenus ambo regna sub vnius Imperio florentissima extitisse, et ad summum orbis terrarum fastigium euecta fuisse, divisa vero in partes, sensim collabi et ad interitum properare: Imperiumque Francorum, quod sub vno stare posset, dum a multis sustinetur, haud dubie tandem casurum esse. Has ob causas Ludouicum Franciae orientalis regem iustum haeredem, cuius humanitatem, iustitiam, vimque bellicam iam factis sensissent, vltro vocandum ad auitum regnum esse. Nec mora, rogatus ab hisce Ludouicus Germanus, cum exercitu ad Mediomatrices accedit, inde Verodunum petit. Copiae eius quod ipsis annona ab incolis carius venditaretur, ad praedam conuersae. quicquid commeatus in agris, villis, vicis, oppidis fuit, diripiunt.

[Note: 11] Hugo et Theodericus, qui rebus iuuenum regum fauebant, Baltherum Aurelianensem episcopum, Goeramum, et Ansocherum equestris praefectos ad Ludouicum legant: ipsi Lotharingiae partem, quam auus, parensque suorum regum possedere, vltro reddunt, orantque, vt caeteras Gallias principibus suis omni destitutis humana ope, pro iure consanguinitatis relinquat, ac domum absque suo maleficio redeat, regesque cognatos vti filios amet. Rector Austriacorum cum iam etiam insolentiam Germanici exercitus Gothelmo, et Conrado displicere animaduertit, postulatis annuit, conditionem accepit. Veroduno in fidem accepto, atque Leucorum Tullo ad Mosam, inferioremque Lotharingiae partem, quae Imperatori Carolo Caluo, filioque eius Ludouico Balbo paruerat, migrat, ad se omnes episcopos vltra Mosam incolentes venire iubet, sacramentaque dicere praecipit. Cameracum itaque, Tornacum, Flandri, Brabantini, Toxandri, Hannonii iussu Ludouici, et Carolomanni regum Celtarum illum accipiunt, eidem deditionem faciunt.

[Note: 12] Inter haec Adelhaida vxor Ludouici Balbi marem edidit, cui Carolo cognomen aui fecit, qui et Carolus posthumus dictus est.

[Note: 13] Caeterum Ludouicus noster auctus regno Lotharingiae integro, praeter Lugdunum, quod Boso occuparat, Mogontiacum, inde Francofordiam ad Vxorem Luitgardam frementem, iurgiaque crebro ingerentem, quod non omnes Gallias vltro oblatas accep isset, sese recipit. Id vbi accepere Gothelmus, et Conradus, ad reginam in Germaniam diuertunt: inde cum literis in Gallias redeunt, partes regis Germanici confirmant, eum mox cum copiis affuturum, vbi res Boiariae, quas praeripere nepos ex fratre conaretur, composuerit, adfirmant. Iisdem enim diebus Arnulphus, filius Carolomanni, ex concubina genitus, Landbertum, aliosque plerosque praefectos Boiorum, quos minus dicto audientes aegroto parenti esse cauillabatur, dignitate mouerat, Boiaria exegerat: ipsique ad Ludouicum, opem eius implorantes aufugerant, criminabanturque Arnulphum tanquam regnum Boiariae sibi adserere vellet. Ludouicus igitur cum vxore Luitgarda, et filio Ludouico in Boiariam, vocatus quoque a fratre Carolomanno, properat. Adest et Carolus frater natu minimus, rex Sueuorum. Ambo Vtinum ad Carolomannum Germanum

conveniunt. Carolomannus desperata salute, cum aegritudo glisceret, ne discordia belloue post fata sua populus adteretur, cum lingua non posset, authographo Ludouico regnum Boiariae tradit, ipsi vxorem, et filium commendat, Caroloque per manusdat Italiam.

[Note: 14] Hic comparato vndique milite, cum Richarda vxore, in Italiam irrepere tentatper alpes Iulias, circa quarum radices ipsi Ludouicus, et Carolomannus germani fratres, reges Galliarum, Bosonem tum oppugnantes, officii causa obuiam procedunt.

[Note: 15] Carolus salutatis nepotibus de improviso Italiam inuadit, cis Padum, omnia celerius opinione occupat. Et vt maior authoritas foret, archimystes primarius Germaniae Luitpertus Mogontinus iussu Ludouici, et Theodomarus Iuuauensis archiepiscopus Boiorum, mandato Carolomanni et Caroli proficiscuntur. Vbi Ravennam ventum est, concilium ibi procerum Italiae cogitur. Ioannes pontifex Romanus, patriarcha Foroiulianus, archiepiscopus Mediolanensis, Senatores, episcopi, tetrarchae, dynastae, proceres Italici frequentes coeunt, in verba noui principis iurant. Conuentu peracto, Carolus cum vxore Romam proficiscitur, a Ioanne octauo pont. Max. cum coniuge inauguratur, Augustusque a senatu, populoque Romano acclamationibus solennibus consalutatur, octauo Calendas Ianuarii. Accepto igitur Augusti cognomine in Italia habitauit. Theodomarus [Note: Diethmarus siue Theodomarus.] diuum Vincentium a Romano episcopo impetrauit, in Boiariamque Iuuauiam transtulit.

[Note: 16] Porro Ludouicus Boiariae totum regnum in deditionem accipit, alimenta, sumptusque, praetores fratri praebere iubet. Partem Pannoniae, vbi fontes Draui Sauique amnium sunt, Arnulpho in tutelam commendat, Charini limitis ducem appellat. Etichonem [Note: am Lechrain.] socerum suum Sueuum genere oriundum ex Altorff, Rauenspurgioque Lycaciis [Note: Eticho Comes in Altorff.] occidentali Boiariae termino praeficit. Vbi haud longe a fontibus Ambronis fluuii in vico eiusdem cognominis [Note: Amberga.] templum [Note: Eihal monasterium.] diuo Benedicto, eiusque duodecim consecraneis dicauit. Hainricus filius eius a sororis marito, quicquid in superiore Boiaria aureo vehiculo a prima luce ad meridiem ambiret, quasi ludo exposcit. Ludouicus ratus fratrem coniugis pauperiorem esse, quam vt aureum carrum possideret, postulatis annuit. Mox Hainricus plaustro rustico, in sinu quidem aureum curriculum admodum paruum gestans, vnde cognomen [Note: Heinrich mit dem guldnen VVagen] ei adhaesit, circumuectus esta Lyco ad Ambronem: a Gelono [Note: Glan.] flumine ad alpes Peninas. Arrisit Ludouicus dolo, et quaecunque hisce finibus continentur, Hainrico donauit. Huius proles, itidem Hainricus, Hatam [Note: Hata Comitissa ex Hobenuart et Diessen.] ex Hohenuuart, et Damasia oriundam vxorem ducit, ex qua diuum Conradum tulit: nam eius posteritas potita est Boiaria: in superioreque Vindelicia construxere, et collocupletauere coenobia Altonis monasterium, Raitenbuch, Steingaden: vbi eorum mausolaea adhuc ostenduntur. Sed haec suo tempori reseruabo. [Note: Libro VI. nimirum cap. I. vbi de hac re latius.]

[Note: 17] Ludouicus per duces suos, Hugonem filium Lotharii regis, et VValdradae concubinae latrocinia in Galliis agitantem, haud longe a Veroduno superat, commilitones eius trucidat, arce potitur, eam solo aequat. Dumque Reginoburgii Boiorum negotiis intentus est. Ludouicus filius eius impubis, quem Lutgarda vxor iusta peperit, de fenestra Palatinarum aedium decidens, ceruices fregit animamque efflauit. Parentes luctu, tristitiaque saturi, hyematum Francofordiam tendunt.

[Note: 18] Deinde primo vere cum vxore Lutgarda rex Boius, Francorumque ad Aquas Graneas migrat. Dein Gallias subacturus Clusiacum petit. Obuiam veniunt Gothelmus et Conradus, cum suae factionis hominibus, regemque Germanum cum vxore honorifice excipiunt, per Galliae Occidentalis oppida, vicosque Attiniacum, Hercuriacum, Ribodi montem circumducunt. Tandem

Ludouicus et Carolomannus Germani, Vestriacae Franciae reges armati cum suae partis proceribus sese aduersariis opponunt, ab vlteriore regno eos vi prohibere meditantur. At amicis connitentibus, pax quae superiore anno inter reges conuenerat, redintegratur et iurisiurandi religione sancitur. Vniuerso Lotharingiae regno (vti supra) Galli denuo cedunt, et ad id quod quasi mancipio dare regi Austriaco debuerunt, velut liberales venditores solent, auctarium addidere: Attrebates [Note: Arras.] nimirum, atque diui Vedasti templum.

[Note: 19] Facto itaque foedere cum nepotibus, et indicto Gundolphiam conuentu, Ludovicus noster domum reuertitur. Inter redeundum in Carbonaria sylua, ad Salitam fluuium, iuxta pagum regium Thimum, Nordomannos cum praeda magna, classem repetere conantes, offendit, signo dato, in latrones irruit, quinque millia trucidat: reliqui fugam capessunt ad superiorem vicum, ibi gradum sistunt, ibi se defendere, atque munire parant. Hugo filius regis naturalis, dum incautius dimicat, grauiter vulneratur, ab hostibusque capitur, interque eorum manus animam efflat. Ludouicus ratus filium viuere, receptui canit, suos ab oppugnatione, si quo pacto filium redimere queat, reuocat. Interim nox intercedit, colloquium et praelium diremit, nostrosque ad castra redire compellit. Noctu Dani corpora suorum, qui praelio ceciderant, flammis exurunt: ita tenebris tuti ad classem euadunt. Vbi illuxit, Ludouicus inter cadavera agnoscit filium, corpus eius ad Laureacum monasterium transfert.

[Note: 20] Eodem tempore in Dania graue vulnus accepimus. Nordomanni nostros fraude superarunt, penitusque deleuerunt, vt dici solet, a caluo ad caluum. Bruno regulus Saxoniae patruus Hainrici primi Caesaris Germaniae, Bardo frater Luitgardae reginae, Theodericus, Marichardus Hildeshaimensis, episcopi, Vichomanus, Bardones duo, Theoderici duo, Gericus, Luithulfus, Folmarus, Auanus, Lotharius duces, vndeuiginti praefecti, quorum nomina subtexo, Aderami, Asovini, Addastae, Aedones bini, Botho, Valo, Adeluini duo, Bernardi duo, Theodericus, Aeluaritus, Ariouistus, Isenothus cum valida manu in Nordomanniam ad perdomitandos toties perfidos proficiscuntur, ibique castra faciunt. Est Danorum regio cauernosa, mare interfluit, sed obicibus arcetur: hos cum cimbri reiecere, admisereque vndique aquam, castra aquis operta sunt. Nostri omnes a caluo ad caluum (vti dicitur) a minimo ad maximum vndis obruti, extincti sunt, ne vnus quidem, qui cladem nunciaret, euasit. Mea memoria eodem stratagemate Cimbrorum regi populares sui rebellantes aliquot millia abstulere.

[Note: 21] Per idem tempus Ludouicus reuersus e Gallia Francofordiae Paschalia celebrat. Sorabes, Boiemi, caeteri transalbiani Sclaui, vbi male pugnasse Saxones audierunt, Turogorum fines invadunt, iuxta Salam flumen omnia ferro, flamma deuastant. Poppo dux limitis Sorabici Venedos onustos praeda, incautiusque velut profligato, deletoque: hoste ouantes, de improuiso adgreditur, caedit, fundit, et ad internecionem, ne nuncio quidem cladis superstite, delet.

[Note: 22] Sup idem tempus Carolomannus rex Boiorum, et Italiae XII. Calendas Aprileis, Anno salutis octingentesimo super octogesimum Vtini diem obit, ibique sepelitur: quemadmodum eius sepulchrum extat. Fuit peritus literarum, pietatis, et abstinentiae, atque armorum iuxta studiosus. Quoties ipse quidem cum hoste conflixit, semper victor extitit. Imperii sui terminos ferro plurimum prolatauit. Adversus Venedos orientales, Boiariae conterminos, bella plurima sub patre duodeviginti continenter annos feliciter gessit. Omnibus bonis artibus corporis atque animi praeditus, forma fuit venusta, iusta statura, corpore robustissimo: affabilis, placidus, clemens erga supplices: saeuus ac truculentus, hostibus, summa facilitate, atque modestia cum sius versatus est.

Nil popularitatis omisit, populum, plebem omni comitatis occasione, salua tamen maiestate, tractauit. In republica administranda magistratibus constituendis, officiis delegandis peculiarem praestitit solertiam: in his non solum principis, sed et parentis affectum exhibuit vnicum: omnium laudum concordia, omnis gloriae concentus huic regi contigit. Tanto tamen principi legitima soboles nata non est, ob sterilitatem vxoris. Ex Litouinda concubina, ex Charinis oriunda, foemina rarae nobilitatis, eximiae speciei filium tulit, cui Arnulpho nomen, sanctissimi Mediomatricum episcopi, authoris generis sui nomen dixit.

[Note: 23] Ludouicus interea frater Carolomanni conuentum in Vangionum vrbe agit, Gundolphiam, vbi constitutum erat ad nepotes suos ipse quidem non venit, at legatos cum haud contemnenda manu misit. Duces suos Hainricum, et Albertum aduersus Hugonem nothum Lotharii regis, Gallias infestantem proficisci iubet. Ipse contra Nordomannos, qui Neomagum occuparant, exercitum ducit, hostesque obsidet: nec praedas agere sinit, leuia vtrinque fuere praelia. Ex nostris Eberhardus, filius Meginardi Saxonum dynasta, captus est, quem Euesa mater aere redemit, incolumemque postliminio recepit. Dum ibi statiua habet rex eius duces Hamricus, et Albertus cum Hugonis copiis manus conserunt, acriter vtrinque pugnatum est. Diethboldus tribunus militaris ex sorore Hugonis progenitus, multis illatis, acceptisque vulneribus, tandem in fugam a nostris coniectus euasit. Hugo praelio non interfuit. Duces nostri victoriam, haud tamen incruentam adepti, profligatis latronibus, triumphantes Gundolphiam se ad reges Vestriacos conferunt, quo et Imperator Carolus ex Italia perrexerat.

[Note: 24] Vestriaci et Austriaci coniunctis viribus, cum regibus Galliae Ludouico, et Carolomanno, cum Carolo Romano Imperatore aduersus Bosonem Burgundiae regem armasimul mouent. Masticonem vrbem Burgundiae obsident, vique expugnant. Bernardum quem cum valido praesidio in ea Boso reliquerat, in ditionem accipiunt. Boso Viennam fugam capessit, ibique se munit. Imperator, et reges Celtarum fugientis vestigiis inhaerent, simul ad Viennam armati contendunt. Boso relictis ibi Richardo fratre, et filia, item vxore Irmodruda, filia Ludouici Augusti, consanguinea principum, territus ad cacumina alpium inaccessa perfugit. Imperator foedere iuramenti religione cum patruelibus sancito, in Italiam abit.

[Note: 25] Galli, Germanique Viennam obsidione claudunt. Nordmanni cum Ludouico rege Germaniae paciscuntur, se nunquam de caeteroregnum eius inuasuros, dant fidem, si rex incolumes abire abductis copiis sinat. Ludouicus ex pacto Francofordiam redit, exercitum dimittit. Dani incenso praetorio, hostia Rheni repetunt, nauibus conscensis, in Occidentale regnum irrumpunt, vicos, oppida, templa diripiunt, comburunt. Ludouicus rex Occidentalis relicto fratre Carolomanno in obsidione Viennae, in Galliam Belgicam secundam contra Cimbrorum incursationes properat: eidem Gundolphiae Ludouicus noster obuiam venit.

[Note: 26] Huc quoque Hugo aduersa pugna, et caede suorum fractus accepta publica fide accessit: gratiam, veniam praeteritorum impetrauit, principi Germano se in clientelam dedicauit. Is ipsi quasdam praefecturas, et contubernia in fidem commendat. Verum Hugo prauis obsequens consultoribus, fidem frangit: quamobrem a militibus nostris regno orientali in Burgundiam expulsus est. Ludouicus inde Germanicus in Boiariam transitum facit, totam ibi aestatem versatur.

[Note: 27] Ludouicus Gallicus cum Nordomannis dimicat, nouem millia Danorum trucidauit, potitusque tanto triumpho, paulo post diem obiit. Carolomannus frater eius dimissis quibusdam in Burgundia, aduersus Nordomannorum reliquias contendit, perpaucos hostium, quos fuga seruauit, domum retro ferre pedem cum ignominia et dedecore, vi et armis cogit. Vbi illi reparatis viribus, vtraque regna inuadere meditantur, interim Vienna expugnatur.

[Note: 28] Vxor Bosonis et filia frater Richardus captiui, ad Heduorum vrbem Augustudunum deducuntur, ipsique Carolomanno se dedunt. Auxiliares copiae, quas rex noster miserat Carolomanno, domum reuertuntur.

[Note: 29] Vix hic armorum crepitus, tubaeque sonitus conticuerat, ab Aquilone saeuior tumultus, inauspicatumque fulmen intonuit. Godofridus, et Sigefridus reges, Vormus, et Haliso duces Cimbrorum, mense Nouembri ad hostia Rheni ad pellunt: deinde Hasalon in ripa Mosae oppidum XIV. milliaa Rheno passuum firmissimum occupant: locum castris capiunt, validius vallo, fossa muniunt. Deinde finitima quaeque loca Germanici regni crudeliter ferro, flamma depopulantur. Cameracum, Attrebates, Tornacum, pagum Hispanicum, Morinorum, Moenapiorum, Bathauorum fines, diui Vdalrici, et Richarii contubernia, Gandauos, quicquid ad Scaldam flumen pertinet, adterunt: Louanium, Tungros, Traiectum, Leodium, monasterium diui Lamberti concremant: vniuersam inde Ribuariam inuadunt, Nouesium, Iuliacum, Vbiorum vrbem, Bonnam simili clade adficiunt: Aquas Graneas incendunt, in sacra aedicula, regios equos stabulantur. Indum Malomundarium, Stabulum, Monasterium diripiunt, exurunt, in cineres et fauillas cuncta redigunt. Arduennam post syluam haud mitiore animo percurrunt. Prumiam templum monachorum opulentissimum Epiphaniorum festo die irrumpunt, triduo ibi consident, circum circa omnia deuastant, nihil intactum relinquunt, agricolae, ciues, vulgus inconditum, inermeque bellandi imperitum, nec disciplinae militaris expertum, absque ordine, ingenti edito clamore, quasi lupos venaturi in hostem irruunt, sed veluti pecudes inulti mactantur a Cimbris: fit fuga ex vicis, oppidis, coenobiis, pars in moenia firmiora se confert, pars latebras syluarum, paludumque, et cacumina montium petit. Monachi, sacerdotes, foeminae sacratae, qui aufugere potuerunt, Mogontiacum se conferunt, sacra secum auferunt. Hostes ingenti onusti praeda, Prumia incensa ad castra reuertuntur.

[Note: 30] Nam Ludouicus rex reuersus ex Boiaria Francofordiae aegrotabat, contractisque vndique copiis, duces suos contra Nordomannos proficisci imperat, qui proxime hostes consedere. Tum tertio Calendas Ianuarii Mogontiaci terra intremuit, postea XV. Calendas Februarii sidus crinitum visum est. Tertio deinceps die Ludouicus rex noster naturae concedit, anno Christiano aerae octingentesimo octogesimo secundo, mox effertur ad Laureacum, ibique iuxta parentem conditur.

CAPVT XIX. Imperator Caroli III. siue Crassus Alemannorum et Boiorum Rex. Nordomanni sedes in Gallia acquirunt.

1. Exercitus Germanarum morte Regis attonitus dilabitur. Nordomanni in Germania vlterius progrediuntur, Augustam Treuerorum aliasue vrbes euertunt, Germanos fundunt.

3. Nordomanni audito rumore de Caroli Crassi aduentu adcastra sua se conferunt ibique Caesarem expectant.

5. Imperator tripartito exercitu castra hostium petit, quorum vnus hostes ex improuiso adortus, iisdem repulsis ad Imperatorem se recipit.

6. Imperator hostium castra arcta obsidione cingit. Diratempestas et posthanc pestis vtrumque exercitum affligit.

7. Nordomanni pacem petunt, et eam sub conditione iurandi de nunquam in imperium reuertendo, impetrant. Gotofridus baptizatur, et Gisolam Lotharii filium cum insigni dote in matrimonium accipit.

9. Boso Burgundiae Rex et Hugo Imperatori se submittunt. Carolomannus partem Lotharingiae postulat.

10. Sigefridus contra pacta inferiorem Germaniam incursans ad internecionem caeditur. Varii abbates a Caesare constituti.

11. Iohannes VIII. Pontifex Romanus moritur, successor Marinus ab Imperatore confirmatur. Vido Dux Tusciae ad obsequium cogitur.

12. VVilhelmo et Angelscalco Marchionibus in Boiaria inferiori mortuis Imperator dat successorem Aribonem, praeteritis antecessorum liberis, Vvernero, Vzilone, Megigotho et Poppone.

13. Aribo Suatebogum contra VVernerum praedecessorum liberos in auxilium vocat. Suatebogus occasionem vindictae exercendae nactus sub specioso titulo in Boiariam saeuit.

14. Superiores comites Aribonem, Boiaria pellunt et marchionatum vsurpant. VVernerus et Vzilo praelio victi rapiuntur crudeliterque membris mutilantur, Boiaria deuastatur.

15. Megigothus et Poppo ad Arnulphum confugiunt. Suatebogus eos sibi reddi postulat et Arnulphum ad purgatorium iuramentum adigit. Sauus et Dravus fluuii.

16. Suatebogus Boiariam Austriacam inuadit, Megigothum et Popponem superat, omnia crudelissime populatur, nobiles membris mutilat.

17. Imperator in Pannoniam proficiscitur, Suatebogo Morauiam, Vratislao Pannoniam secundam dat in fidem, Arnulpho filio Carolomanni Boiariae regnum committit.

19. Segifridus Cimbrorum rex Galliam inuadit, pacemque maximo pecuniae numero vendit.

21. Cimbri audita morte Regis in Galliam redeunt. Galli se Carolo Crasso heredi legitimo dedunt, ipsique homagium praestant. Nordomanni recedunt.

22. Marinus Ponitfex moritur. Hugo cum Gotofredo Danorum Rege contra Imperatorem et de regno diuidundo conspirant.

23. Gotofredus ab Imperatore per dolum petit, vt ad Confluentes Rheni transferatur. Imperator Gotofredo vt in Bathauiam insulam veniat nunciare iubet.

24. Imperator Carolus fraudem Gotfridi subolens de eo tollendo consilium init.

25. Gotfridus ab Eberhardo ad ida Caesare instructo lethaliter in capite vulneratur omnesque Nordomanni in Insula Bathauia inuenti trucidantur.

27. Suatebogus et Arnulphus Boiorum Dux foedus ineunt et triplici modo confirmant.

28. Nordomanni audita clade suorum Germaniam inferiorem inuadunt, trans Mosam castra faciunt, et Lutetiam Parisiorum obsident.

29. Carolus Crassus Hadrianum III. Pontificem Romanum confirmat. Decretum Pontificis de potestate Episcoporum parochias tempore inuasionis a gentilibus factae, deserendi.

30. Seditio Ticinioritur. Beringarius Luitperto ex inuidia bellum indicit, eiusque suppellectilem et gazam diripit.

31. Heinricus Lutetiis obsessis in auxilium mittitur, et a Nordomannis in insidias ductus interimitur, exercitus Imperatoris amisso capite dilabitur.

32. Imperator cum exercitu aduersus Nordomannos castra locat. Oto dux Vestriae constituitur. Pax cum Nordomannis pangitur concessis iisdem vrbibus quae Carolum nondum receperant. Nordomannia. Rollo fit Christianus.

33. Carolus incisione a dolore capitis liberatur Beringarius Luitberto satis facit. Irmindruda Bosonis vidua Imperatori se cum filio submittit, a quo filius adoptatur.

34. Luithardus ob stupri suspicionem cum Imperatrice dignitate mouetur. Augusta ferro candenti et iuramento purgato crimine in monasterium concedit.

35. Carolus repuerascit. Nonnullis regionibus ob id deficientibus Arnulphus Dux Boiariae curam imperii suscipit.

36. Imperator ab omnibus desertus egens et famelicus ab Arnulpho pagum pro sustentatione sua impetrat, et post paucas dies moritur. Origo annum Christi diplomatibus addendi.

[Note: 1] EXercitus morte regis conturbatus, velut sine capite corpus tabescit, atque dilabitur, quisque domum suam redit. Nordomanni vbi haec cernunt, vestigiis nostrorum haerent, vsque Mosellae confluentem, nil intactum, inuiolatumque relinquunt. Mogontiaci tum trepidatum est: murus semidirutus instauratus celeriter, atque refectus, fossaque perducta. Dani recta Mosellae ripa ascendunt, Treverum Augustam ciuibus, atque incolis partim caesis, partim in fugam datis, invadunt, Nonis Aprilibus, qui tum dies quintus septimanae erat, quem cultores deotum, Iouis vocant, et nos ob Vesperam nouissimam Christi [Note: in coena domini seu die viridium.] seruatoris nostri, anniuersario sacro celebrem habemus, capiunt: Paschalibus quietem agunt, iumenta, militesque commeatu reficiunt. Posthaec vrbem, omnem agrum finitimum flamma proterunt, concremant: ad Mediomatrices infesta acie contendunt. Valo vrbis pontifex, Adelhardus [Note: qui a Reginone Andalbardus vocatur.] praefectus, Bertolfus Treverensis archiepiscopus, armati se Cimbris opponunt. Primo impetu Valo [Note: qui et VValo] occiditur: caeteri in fugam passim effunduntur. [Note: haec ad longum Crantzius Libr. 2. c. 9. et 10. derebus Nordmannorum.]

[Note: 2] Accessit ad hoc malum, quod Boso Burgundiam occupare, Hugo Lotharingiam connitebatur: ille occidentali, hic orientali Franciae imminebat: ambo pari insania praedas agebant, latrocinia exercebant, vtrunque regnum infestum reddebant. Iam Imperator Carolus Caesar Augustus, filius Ludouici regis Boiorum, Francorumque Ludouici Pii nepos, pronepos Caroli Magni, audita morte fratris, et hostium saeuitia, ex Italia cum pluribus legionibus aduentare iactabatur.

[Note: 3] Quamobrem Nordomanni coeptum deserunt iter, retrorsum vela dant, cursus iterant relictos, onusti praeda, ne palantes circumuenirentur, ad castra sua iuxta Mosam, vbi Aschilocha a Rheno XIV. millia passuum distat, festinant, ibi Imperatorem expectare statuunt.

[Note: 4] At Caesar certior factus est de morte fratris, et incursatione hostium, crebris nunciis Germanorum, Gallorumque rogatus, vltimo Aprili in Boiariae regnum, metu Arnulphi nepotis ex fratre, ex Italia mouet, incolas Vindelicos, Noricos, Pannonios, Sclauos, Venedos, sibi sacramenta dicere iubet. Arnulpho Charinorum ducatum, quem a fratre acceperat, in tutelam committit. Eundem copias Boiorum, et Venedorum, quas contra Danos duceret, contrahere, seque sequi iubet: ipse Calendis Maii ad conventus in vrbe Vangionum agendos proficiscitur. Certatim proceres, episcopi, sacrorum, antistites, ciues aduolant, in verba Imperatoris iurant, et de exigendis hostibus consultant. Ex Italia, Gallia, Germania, qua latissime porrigitur, vndique legiones euocantur: placuit copias partiri. Imperator cum Longobardis, Sueuis, Francis ab Occiduo sole, recta Rheni fluminis ripa descendit. Arnulphus cum Boiis, et Venedis aduersa amnis parte arma mouet, Antoniaci copias transmittit, coeuntque exercitus.

[Note: 5] Hic rursus in tria agmina vires diuiduntur. Hainricus cum Franconibus, Arnulphus cum Boiis praemittuntur, diuersis itineribus properant, si insidiis hostem occupare possent, praecedunt: subsequitur Carolus cum Italis, et Sueuis, iustoque exercitu Hainricus et Arnulphus celerius opinione, et praeter spem ad hostium castra delati, de improuiso hostes adoriuntur, plerisque occisis, caeteros in oppidum repellunt expugnanda castra esse decernunt. At quidam Francorum proceres, auro a regibus Cimbrorum corrupti, periculosam esse oppugnationem pro concione proponunt, se aduersus tantam multitudinem haud aequo Marte dimicaturos, ad Imperatorem, ne ob paucitatem ab hostibus contemnantur, ac denique circumueniantur, redeundum esse vociferantur. Milites ab his concitati, inuitis ducibus ad Carolum retro cedunt.

[Note: 6] Imperator coniunctis copiis, ad Cimbrorum munimenta infesto ac intento procedit exercitu. Illico reges, duces,

omnis equitatus, pedites vniuersi, hostium in castra obtrusi sunt, obsidioneque cincti. Nec aditus, nec exitus cuiquam patebat. In duodecimum diem iam circumsessio protracta fuerat: ecce tibi subito duodecimo Calendas Augusti, post meridiem nubila obducuntur, tenebrae castra nostratium obumbrant. Tum fulgetra crebra oculos perstringere, crebra item tonitrua aures obtundere coeperunt. Grando dira, nec antea nostris visa, conglaciato imbre, oui anserini instar cadit: equi adflicti, repagulis praefractis, habenis abruptis, sursum deorsum recalcitrando feruntur. Moenia quoque oppidi, quod circumsidebatur, corruunt, adeo vt equestris turma, nisi vallo, fossaque arceretur, irrupisset. Secuta est ob aestum plus solito grauiorem, pestilentia. Ea foris et intus, extra et intra moenia in homines, et iumenta iuxta saeuire coepit. Dira lues et cadauerum foetore gliscebat: in eodem luto et obsidentes, et obsessi haesitarunt.

[Note: 7] In eo articulo vtrinque constrictis, primi hostes de pace oratores suppliciter mittunt: Augustusque vocato concilio, mandata Godofridi, et Segifridi regum Cimbrorum cognoscit: quibus mandatis potestas appellandi Caesarem, foedusque faciundi amicorum vtriusque partis arbitrio, et interim induciae ab Augusto postulabantur. Ea Hainrico et Arnulpho et plerisque placuere: pauci vero ferocius decernunt, scilicet ignari rerum humanarum, et fortunae, qua nihil versatilius est, illae quoque fluxae, et mobiles saepius in aduersa mutantur, et ex tranquillissimo portu. Caeterum Dani impetratis omnibus, fideque publica accepta, prodeunt, et primo Sigefridus, cuius vires validiores erant, ex oppido cum suis egreditur, ad Imperatorem in castra deducitur, ibi se continuo cum omnibus Imperio excessurum, nec vnquam de caetero eo venturum iurat: duos dies ita simul rex, et maior potestas sumunt. Inde Sigefridus cum quadraginta millibus ad naues properat, finibusque orientalis Franciae excedit. Porro Gotofridus in verba Imperatoris iurat, Christianam philosophiam recipit, fitque regis lustricus pater Imperator, Cimbroque dat in matrimonium Gisalam patruelis sui Lotharii filiam: eandem instruit Francis auri libris bis mille, atque octoginta, quod est nunc nostratis pecuniae, aureum [Orig: aureûm] nempe nummum [Orig: nummûm] millia ducenta, sexaginta sex, et paulo plus, ducenti nimirum, et quadraginta aureoli. Insuper nouus sponsus ducatu Frisiorum donatur ab Augusto.

[Note: 8] Qui hisce rebus gestis ad Confluentes Mosellae, atque Rheni cum exercitu redit: vbi omnes honesta missione exauthoratos domos abire iubet. Boiis reuertentibus grauis pestilentia comes fuit, quae toto Boiariae regno vbique grassata est. Ciuilem tumultum inter Turogos, ac Saxonas Poppo et Egino praefecti Turogum concitant. Saxones superiores marte fuerunt.

[Note: 9] Imperator VVormatiam ad conuentus agendos proficiscitur. Interfuere huic concilio Venedorum legati. Ibi Boso, qui Burgundiam occuparat, se regem vocarat, Imperatori deditionem facit. Et Hugo filius Lotharii in gratiam Caesaris redit, Mediomatricum templi sacerdotibus curator datur. Hugo abbas legatus Carolomanni regis Galliae expacto partem Lotharingiae reddi postulat. Vniversos pacatos Carolus dimittit. Richardem Augustam Romam, vbi degat regiam vitam, per Luithardum [Note: Luithardus qui et Luitualdus.] Vercellensem episcopum, magistrum epistolarum deducit.

[Note: 10] Interea Sigefridus Nordmannus inferiorem Germaniam contra foedus incursationibus infestat. Hainricus frater Popponis, palantes Nordmannos, praedationibusque intentos, subito aggressos vniuersos ad internecionem cecidit. Imperator soluto VVormatiae conuentu Calendis Nouembribus in Sueuiam se recipit: ad lacum Brigantinum progreditur, apud sanctum Gallum, oppidum Suevorum natales Christi concelebrat. Hartmudum monachorum magistrum, virum tum prudentem, tum senem in aulam adsciscit, Bernhardum, monachis praeficit. Inde in Boiariam Reginoburgium se confert, Paschalibus ibidem conventum

[Note: 12] Ioannes octauus pontifex vrbis, animam efflarat. Marinus a senatu populoque Romano communi omnium consensu in Pontificatum maximum cooptatur, Caesarque author fit. Eisdem diebus Vido Tusciae dux rerum nouarum postulatur, Spoletum ei dies dicitur. Verum ipse sibi fuga consulit, cum Saracenis Mauritaniam incolentibus foedus icit. Beringarius consanguineus Imperatoris cum exercitu Vidonem persequitur: at peste saeuiente in militem Caesarianum, non penitus debellare hostem, atque omnibus oppidis, et castellis exuere potuit. Imperator ex Italia in Sueuiam reuertitur, inde Boiariam petit, Boiosque arma in Italiam mouere aduersus Vidonem praecipit, illique ad obsequium Vidonem coegere.

[Note: 13] Dum haec ita fiunt, Gallia ab occiduo sole, Boiaria ab orientis ora grauissimum accepere vulnus. VVilhelmus, et Angelscalcus vita decedunt. Hi fratres, proceres Boiorum, bellicis artibus praeclari, a Ludouico rege Boiorum, parente Augusti limiti Boiorum Austriaco, hoc est, Pannoniae iuxta Ptolomaeum, siue Norico iuxta Romanos, quatenus ab Arrabone flumine ad Danubium, Drauumque amnes pertinet, praefecti fuerant: nec minus fortiter, quam prudenter inferiorem Boiariam administrarant, Morauos, Sclauos, Venedos, Suatebogum saepius debellarant, saepius vicerant: terminos Boiorum ad Morauiam vsque promouerant. Et vt de Pannonia, quod ad Ptolomaei opinionem facit, explicem: etiam nunc pars Norici, quae Iuuauensi archimystae subdita est, Pannonia vulgo vocari solet. Quamobrem crediderim totum eum tractum Norici, vsque ad Histrum ab Ptolomaeo Pannoniam superiorem nuncupari, de qua Romani scriptore ne verbum quidem, qui regnum Noricorum vsque ad Drauum amnem protelant, vnamque Pannoniam enumerant, quae intra Sauum, Drauum, Histrumque amnes contineatur. Huncce ducatum Imperator Carolus (vt redeam vnde euagatus sum) Ariboni Boio tradidit, id permoleste VVernherus, Vzilo, Megigothus et Poppo, Boiorum ditissimi superiorum praesidum liberi, et cognati, tulerunt, coepereque Aribonem missum a Caesare procuratorem floccifacere, minusque ei quam par est, dicto audientes esse.

[Note: 14] Erat horum capitalis inimicus, quod a parentibus eorum crebris cladibus perdomitus fuerat Suatebogus Morauiae regulus. Cum hoc Aribo societatem facit, eidem filium dat obsidem, in auxilium eundem accersit. Suatebogus homo callidissimus, atque versutus, sub specie huiusce foederis, clades sibi a Boiis, iam diu illatas vlciscendi nactus, opportunitatem ad praetextum crudelitatis et vindictae, quam in Boiariae gentes exercere iam pridem concupiscebat, aduersus hostes Caesaris cum magno Venedorum numero in Boiariae orientales fines ingreditur: speciosum titulum sceleri praetendit, se aduersus hostes Reipublicae atque Augusti Christianissimi armaferre iactitat: se opitulatum ire legato principis Romani diuulgat. Casas, villas, agros exurit: sine discrimine inimicos, amicos, iuxta obterit: ferro, praedationibus vniversa vastat, in homines, et iumenta saevit: et cum magna praeda, incolumi exercitu in Morauiam redit.

[Note: 15] Superiores dynastae collectis copiis, comitibus plerisque Boiorum primoribus Aribonem authorem huiusce mali ex orientali Boiariae limite vi et armis exigunt, ipsi ducatum Pannoniae, quae tum a Boiis expulsis Hunnis, atque Auaribus incolebatur, vsurpant. Suatebogus ceu Augusto principi suirebelles domiturus rursus arma in Boiariam mouet, obuiam procedunt Sclauis in Aquilonari Danubii ripa, vim vi repulsuri VVernherus et Vzilo praesides, praeliumque cum Morauis committunt, sed a Suatebogo superantur, atque capiuntur, ipsisque genitalia, lingua, dextrae amputantur. Commilitones eorum vicissim laeua, dextraque mutilantur. Deinde Moraui victores superato Histro, ab Arrabone flumine, orientem versus cuncta terrarum, vbi tum Boii (vti plus millies iam dixi) habitabant, vastando percurrunt, nemine resistente rapiunt, caedunt, vrunt, hominum, superum opes diripiunt. Vbi satis saeuitum est, domos redeunt.

[Note: 16] Megigothus et Poppo hisce malis coacti, cum plerisque eum tractum incolentibus ad Arnulphum confugiunt. Is

tum orientalem Boiariae limitem, qua ad Austrum vergit, hoc est superiorem portionem, inferioris Pannoniae, vbi Saui, Drauique fontes sunt, procurabat. Amnes ii clari, atque nauigabiles in Danubium fluunt. Drauus ex Noricis violentior, Sauus ex alpibus Carnicis placidior: atque ea regio adhuc summo Noricorum principi quem Archiducem vocamus, parere solet, porro Suatebogus ad Arnulphum legatos ire iubet, suos, et Reipublicae atque Caesaris rerum domini hostes sibi reddi poscit: adigitque minis ac criminibus Arnulphum, vt is solenni ritu iuraret, et religione iurisiurandi se expiaret, neque res nouas moliri, neque in necem Augusta atque Suatebogi, quemadmodum rumore dissipabatur, conspirasse: neque cum Bulgaribus qui superiore anno Imperii fines vastarint, sensisse.

[Note: 16] Posthaec Suatebogus rersus Sclauos suos cogit, Boiariam Austriacam inuadit, regionem copiarum multitudine operit, adeo vt ab ortu solis ad vesperam locum quemuis datum vix praeteriret exercitus. Megigothus et Poppo cum quibusdam Pannoniam incolentibus arma corripiunt, aduersus Suatebogum procedunt. Dum primo impetu incautius pugnam cient, superantur, terga vertunt, armis abiectis versus Arrabonem flumen fugam intendunt. Ibi consistunt, praelium instaurant, victi Boii rursus ab hostibus in flumen acti submerguntur: VVolfherus episcopus trucidatur, Megigothus et Poppo cum plerisque Boiorum haud inulti cadunt. Berchtholdi frater cum nonnullis captus est. Posthaec Suatebogus atque Moraui ab Arrabone versus Eurum cuncta crudelissime depopulantur: nemini saeuissimus hostis parcit. Quicquid antea reliquerat intactum, obterit, colonos caedit, trucidat, seruos, ancillas cum paruis liberis extringuit, greges, pecora abacta sunt. Nobilitas partim caesa, partim capta, lingua, manibus genitalibus truncata est. Ita ea Boiariae, siue Pannoniorum, sine Noricorum pars ab Arrabone flumine orientis oram spectans, alioquin (vt nunc quoque) raris habitata cultoribus per tres continenter annos, Imperatore aliis rebus occupato, ac dissimulante, ita truculentissime adtrita, in vastam redacta est solitudinem. Id quod eius tempestatis scriptor versiculis hisce, non admodum cultis, summatim comprehendit, quos libuit ad faciendam fidem subtexere.

Omne dicit IESVSfieri non stabile regnum
In se diuiduum, et nil dissociabile firmum.
Hinc dolus, anxietastibi formosissima tellus:
Hinc labor exoritur, quondam Pannonia felix,
Hinc patriae planctus, et est miserabile funus.

[Note: 17] Imperator tandem ex superiore Boiaria in Pannonias et fines orientalis Boiariae, ad componendum tumultum hunc proficiscitur, ad flumen Tullinam, [Note: alias Tulna.] montemque Comagenum conuentum Boiorum, atque Venedorum agit. Ibi Suatebogo in verba sua iuranti Morauiam, tum latissimam Sclauorum tetrarchiam, conterminam Boiariae, dat in fidem. Caeterum ducatum Pannoniae secundae, quae tum portio Boiariae erat, et ad inferiorem partem Draui, Saui amnium, et ad Danubium pertinebat, Vratislao viro bellicoso commendat. Totius vero Boiarici regni curam Arnulpho, filio Carolomanni regis Boiorum, et Italiae, nepoti suo tradit et committit.

[Note: 18] Hisce peractis in Italiam se confert, procerum et ciuium concilium Ticini cogit, in Epiphaniorum feriis. Vido superior apparet, se et omnia Imperatori permittit: sea criminibus falso obiectis iuramento exoluit.

[Note: 19] In Galliam interea Segifridus Cimbrorum rex, qui ex orientali Francia confoederatus Carolo discesserat, impetum facit, ad Sonnam [Note: Sonna fluuius, qui et Sonnum dicitur.] Galliae Belgicae inferioris flumen adpellit, regnum occidentale ferro, flamma, rapinis depopulatur. Carolomannus rex, quod impar viribus nihil aduersus Danorum incursationes armis proficeret, abs gente, auri, praedarumque cupida pacem, maximoque pecuniae signatae numero cauponatur: in duodecim quoque annos, argenti pondo millibus duodenis, auri quatuor, et viginti inducias

paciscitur. His atque pecunia acceptis, Nordmanni ad classem, quam in littore oceani Gallici habebant, reuertuntur.

[Note: 20] Inter haec Carolomannus venatum proficiscitur, et dum ab apro occupamr, astipatore opem ferre conante, venabuloque incautius feram petente, lethali vulnere sauciatur, in paucisque post diebus interiit. Verum ne innocens occideretur, ab apro se percussum diuulgauit.

[Note: 21] Dani certiores facti de morte regis cursus relictos iterant, in Franciam Vestricam redeunt, praedas agunt, aedificia comburunt. Hugo abbas inter Sequanam et Ligerim praeses, caeteri optimates, legatos ad Cimbros mittunt, foedus violatum vociferantur. Adhaec Nordmanni respondent, se cum rege, non cum incolis pepigisse, illo defuncto pacta soluta esse, oportere successorem pacem tantidem redimere. Hanc ob rem continuo pontifices, duces, dynastae, primores Galliarum occidentalium ad Imperatorem Carolum, vt legitimum haeredem, in Italiam frequentes abeunt, deditionemque faciunt. Moxque Augustus rogatus, vocatusque ex Italia, in occidentalem Franciam transitum facit: Gallique ad Gundolphiam ipsi occurrunt, in ipsius verba iurant. Ita Galliae, Germaniae, Italiae quarto acquadragesimo anno, posteaquam diuisae fuerant, ad vnius potestatem rediguntur. Nordomanni quod foederati erant Augusto, retro cedunt, domumque reuertuntur.

[Note: 22] Caesar rebus Gallicis pacatis, ad conventus agendos VVormatiam in Germa niam pergit. Quo dum Marinus Romanus episcopus contendit, et iam medium iter perfecerat, diem obiit. Eadem tempestate Hugo filius naturalis Lotharii regis, quibusdam solita vanitate spem eius instantibus olim agitatum scelus exequi statuit, clam a Godofrido rege Danorum, cui Gisala soror sua nupta erat, exposcit auxiliares copias: quib us auitum paternumque regnum adserat, atque cum sorore et Godofrido partiatur. Godofridus igitur cum Hugone, inaudita antea facinoris societate inita, in Augustum conspirat: eum tollere, eidem regnum praeripere decernit. Quod cum vi, atque iure non posset, fraude assequi tentat.

[Note: 23] Gerolphum et Gardolphum Frisiorum primores ad Imperatorem mittit, ea postulat, quae siue negata, siue concessa, prorsus sibi opportuna forent. Proponebat autem, se in palustribus locis atque inculcis vitam abstemiam, indignam genere et meritis suis, in omni rerum penuria agere, direptuique Danis vicinis, et popularibus suis (quibus ob lares, sacra, mores patrios desertos, inuisus esset) patere: petere igitur a Caesare, vt in meditullium Imperii, ad loca culta vitifera, et tutiora, nempe ad Confluentes, Mosellaeque ripas amoenissimas, vbi more regio pro virtute sua degat, transferretur. Caesar etsi fallacem gentem, semper alia cogitantem, alia simulantem bene cognitam habebat, atque eum tam impiae voci quantum nefas subesset, non lateret, tamen nunc animo temperat: si enim ea quae petebantur, aperte negarentur, se iure desciscere posse, iam sibi Danus persuaserat. Ne igitur merito cum velit queri, ac res nouas moliri Nordomannus queat, Imperator legatos benigne appellat, cuncta sibi curae fore respondet, Gotfrido nunciare iubet, vt constituto die in Bathauorum insula, cum paucis praesto sit: eo se missurum amicos, qui cum illo de summis vtriusque rebus colloquantur, ac de postulatis ex voto, animique sententia, provt aequum, vtrisque dignum fuerit, transigant. Posthaec Imperator remotis arbitris Hainricum militaris disciplinae praefectum, prudentem ac fortem vocat.

[Note: 24] Deinde Augustus, et legatus secretum consilium ineunt, diu aliud atque aliud consilium volutant, quonam pacto, externum et aduenam regem in fines Imperii, velut aspida in sinum soricemue in bulgam receptum, rursus abigant. Cum id vi ob inaccessa paludinosaque locahaud fieri posse perspicerent, placuit fallaciam fallacia trudere: et perfidum atque fraudulentum caput dolo aggredi, ac tollere insidiis. Caesar Eberbardum praefectum equestrem apud se exulantem, a Gotfrido domo pulsam, clam in Bathaviam cum armaris proficisci iubet: ibi latitare, atque tandem die dicto in curiam armis veste tectis irrumpere, fidem Caesaris inuocare, Gotfridum accusare: atque respondere connitentem ferro aggredi praecipit. Hainricus quoque suos

non cateruatim, sed sparsos per Saxoniam ad Bathauos irrepere: ibi se cum armis occulere, aduentum suum expectare, auditoque tumultu ad se conuolare ex latebris imperat. Ipse cum paucis Agrippinensem Coloniam accedit, secumque VViliberto vrbis archimysta assumpto, in Bathauiam pergit.

[Note: 25] Gotfridus audito horum aduentu, obviam illis procedit, coeuntque partes Hocreburgii: vbi Rhenus bicornis nuc et illuc dispargitur, et parte, quae vulgo Vala, a Caesare nisi fallor, Vacalos adpellatur, insulam Bathauorum efficit. Vbi primus dies vsque ad vesperam sermonibus vltro citroque de imperio et regno habitis, extractus est, vtrique postridie reuersuri, diuersoria quisque sua petunt. Vbi illuxit altero die, Hainricus mandat episcopo, vt Gisalam vxorem Gotfridi ex insula ad se vocet, cum ea colloquatur, atque eam cohortetur, vt ipsa virum mitiget, persuadeatque pacem seruare, amicitiam Caesaris, certa incertis praeferre. Interim ipse cum Gotfrido coit: cum consedisset vterque cum paucissimis amicorum, Eberhardus, superior intrat, fidem Augusti, rerum domini, praesidisque mundi implorat, legatum eius quiritando appellat, Gotfridi saeuitiam, iniuriam sibi illatam commemorat. Dumque hisce intentus respondere Danus parat, ab Eberhardo subito, ense stricto lethaliter in capite vulneratur. Excitato mox strepitu actumultu, Caesariani omnes vndique ex Iatibulis prouolant: concursu facto vniuersos Nordmannos, quos in insula inueniunt, obtruncant.

[Note: 26] Sublato hoste, atque inimico perniciosissimo, postea ad Caesarem Gunolphiam pergunt: vbi Hugo huiusce tumultus author captus, cum suis consultoribus poenas luit. Imperator oculos Hugoni erui imperat, eundem in Sueuiam in aedem D. Galli deportat. Inde in Prumiam transfert, vbi ille decedit, atque humatur.

[Note: 27] Dum haec ad Rhenum geruntur, pax foedusque inter Arnulphum regulum Boiorum et Suatebogum Morauum, in Austriaco Boiariae limite, in conuentu celebri Boiorum sacramenti religione, affinitate et lustrica liberorum adoptatione sancitur. Suatebogus Gisalam sororem Arnulphi vxorem duxit, filium Arnulphi ex concubina genitum lustrali die arrogat. Imperator hybernatum in Boiariam se confert, Reginoburgii hyemem consumpsit.

[Note: 28] Ad Nordmanni caeteri, audita clade suorum, vndecunque confluunt, duce Rollone Germaniam inferiorem inuadunt, Louanii trans Mosam castra faciunt. Contra quos Hainricus cum exercitu, praedas agere gentem ferocissimam prohibet. Ipsi Fauonium versus iter tendunt, Lutetiam Parisiorum, caput orientalis Franciae obsident. Hainricus iussu Imperatoris, dux copiarum cum vtriusque regni valida manu, vrbi et obsessis suppetias fert.

[Note: 29] Inter haec Caesar in Italiam pergit, Pontificatum maximum Hadriano tertio, a populo Romano in album Romanorum episcoporum inscripto, sicuti tum mos fuit, committit, atque iure suo fit author. Dumque Ticini conuentus agit, Paschalia ibidem celebrat, Scribaû [(perhaps: Scribarum)] Luithartus praefectus, episcopus Vercellensis Romam ad causas cognoscendas, litesque dirimendas pergit: decretum a Romano episcopo refert, licere episcopis Parochias, quas hostis alienus a religione Christi inuaserit, deserere, atque ad alias migrare vrbes, hasque incolere.

[Note: 30] Seditio tum atrocisima orta est, Ticini inter ciues, praetorianosque milites. Hi caesi, illi grauiter vulnerati, dum metu poenae vrbem relinquunt, fugam capessunt, inter fugiendum afflicti sunt. Letalis quoque ambitus, inuidiaque commune malum aulicorum inter purpuratos in apertum martem exarsit. Luitpertus, dequo iam dixi, amicorum Imperatoris locupletissimus erat, omnes senatores Caesaris dignitate vincebat, ab omnibus colebatur, omnes ad eum decurrebant, gratiam eius expetebant, ipsi parebant. Nemo nisi per illum ad gradum amicitiae Caesarianae ascendere quibat. Omnes illius amici esse volebant, sed totidem, quot volebant, esse non poterant. Huic Beringarius dux Fori iulii bellum indicit, Vercellas capit, suppellectilem, gazam opulentissimi sacerdotis diripit.

[Note: 31] Cumque talia in Italia fiunt, in Gallia Nordmanni certiores facti aduersus se exercitus, robora Germanorum, Gallorum aduentare: ante castra sua foueas crebras, vnum pedem quoquo versum latas, tres altas effodiunt, virgultis, ac stirpibus operiunt, et quasi perterriti in castris se continent, paucissimos suorum in faucibus viarum latitare iubent. Vbi Haiuricus legatus Imperatoris cum copiis eo peruenit, cum paucis exploratoribus speculatum castra, vbinam facillima expugnatu forent, obequitat. Qui angustias viarum insederant, prodeunt, virum sagittis cominus lacessunt. Hainricus calcar equo subdit, contempta hostium paucitate, acri impetu in eos inuehitur. Dani fugam simulant, nota diuerticula petunt. Hainricus studio insequendi ad scrobes trahitur. Equus in foueas cadit, excutitque ducem. Nordmanni adsunt, vidente toto exercitu legatum occidunt, armis exuunt. Nostri quidem opem laturi, verum sero prouolant: in fugam hostibus coniectis corpore potiuntur. Quod Suessonum Augustam deportatum, in templo D. Medardi humatur. Exercitus amisso capite dilabitur, domum quisque suam reuertitur.

[Note: 32] Imperator posteaquam certior factus est de nece legati, et virium suarum dissipatione, copias contrahit, ex Italia per Burgundiam in Gallias infesto intentoque exercitu contendit, Gallias percurrit, in agro Parisiorum aduersus Danos castra locat. Hugo tum dux Vestriae, Gothelinus [Note: Qui a Reginone Gozzilinus dicitur.] Parisiorum episcopus, duo fulmina belli, terrorque hostium moriuntur. Caesar Otoni Saxonia oriundo, filio ducis Ruperti a Danis occisi, ducatum in tutelam: sacerdotium Ascherico [Note: Qui et Haschiricus.] in fidem commendat. Foedus deinde cum Nordmannis origine Danis facit, traditque ipsis vrbes trans Sequanam, quae ipsum nondum receperant, imperataque detrectabant. Cimbri confirmata pace, in itaque societate cum Carolo, regionem ab Imperatore condonatam inuadunt, Rhotomagum occupant, caeteras vrbes in deditionem redigunt, superant, subigune: cum coniugibus et liberis ibi sedes perpetuo mansuri capiunt. Eaque Galliarum pars adhuc ab ipsis Normannia vocari solet. Id factum esse reperio anno Christi DCCCLXXXVI. Rollonem ducem gentis anno postea abhinc XXVI. Carolus posthumus, vxore illi data, cum popularibus religionem nostram amplecti persuasit, ipsum Rupertum vocauit.

[Note: 33] Porro Caesar pacata Gallia Germaniam petit, in Alsatia grauissimo capitis dolore decumbit, cui incisione mederi, ob atrocissimos morbi cruciatus coactus est. Recuperata sanitate in Sueuiam procedit: apud VVaiblingam conuentus agit. Vbi Beringarius Luitperto satisfacit, delicti veniam impetrat. Irmindruda filia Imperatoris Ludouici secundi, mortuo Bosone coniuge, Ludouicum filium impuberem (qui postea Italiam occupauit, ab Beringario excoecatus est) ad Augustum deducit, eidem illum commendat. Imperator liberis legitimis carebat, puerum, sobolem iustam Augustorum, nepotem Ludouici secundi Caesaris Augusti, patruelis sui, cognatum suum apud Kirchaim pagum Rheni adoptat, haeredemque atque successorem designat.

[Note: 34] Sub idem tempus Luithardus [Note: Luithardus, qui et Luituardus, et Luitualdus.] magister epistolarum a Sueuorum proceribus stupri insimulatur, quod familiarius, quam domus Caesareae maiestatis postularet, cum Augusta viueret, dignitate mouetur, praetorio eliminatur, in Italiam abit. Richarda [Note: Richarda, quae et Richardis Augusta.] tanta contumelia affecta, tam sinistro rumore aspersa, candenti ferro crimen adulterii obiectum diluit, diuino beneficio rumorum temeritatem coarguit. Deinde haud vnquam tactam se a Caesare, nedum a quopiam alio mortalium violatam esse persancte deierat. Misso, ac remisso repudio in Andelauu sacratarum foeminarum aedem, quam ipsa dedicauit, petit, ibi obi obiit, et sepulta est.

[Note: 35] Carolus posthaec rursus asperrima aegritudine afficitur, non solum corporis, verum animi quoque vigorem amisit: ingenio, mente torpescere et recuperascere coepit. Dum ergo Francofordiae mense Nouembri conuentum agit, omnes subito proceres, maxime Franci, Turogi, Boii, Saxones, nesine capite corpus imperii tabesceret, ab eo tanquam desipiente, ac plane iam delirante deficiunt: connitente

Hyldgarda [Note: Hildgarda, quae ab aliis Luitgarda dicitur, abbatissa in Cbyrbsee.] foemina cordata, sorore Caroli, Arnulphum regulum Boiorum, filium Carolomanni regis Italiae, atque Boiariae, vltro ad subeundam Imperii molem trahunt, rebus imponunt, curam Reip. suscipere iubent: Carolumque patrueli bellum indicere parantem, Sueui quoque, qui hactenus maximam habuerant apud illum authoritatem, et nec dum desciuerant, deserunt, ad nouum regem certatim, ne tarditas fraudi foret, properant.

[Note: 36] Imperator ab omnibus desertus, ne vno quidem ministerii misericordiaeue causa remanente, triduo in summa egestate fuit: fame periisset, nisi Luitpertus Mogontinus archimystes commiseratus versatilem rerum humanarum sortem, eum aliquot dies pauisset. Nihil infirmius ac mobilius esse potentia, documentum est clarissimus princeps. Qui cum esset Italiae, Galliarum, Germaniarum, Rhaetiarum, Vindelitiae, Noricorum, Pannoniarumque rector locupletissimus: tamen in illum fortunae saeuienri tantum licuit, vt subito de summo generis humani fastigio ad ima deiectus, obolo etiam eguerit. Quanquam literarum peritia pietate in deum, liberalitate erga pauperes insignis fuit: tamen fati iniqui vim, immeritissimus sensit, patienterque tolerauit. Nam tandem filium naturalem Bernardum supplex ad nepotem misit, se atque prolem eius fidei ac tutelae commendauit: victum duntaxat orauit. Arnulphus patruo Nidingam [Note: Nidinga, Neidingen.] pagum Sueuiae vbi habitaret concedit, redditus eiusdem vici, vnde victitaret, tribuit. Et in paucis post diebus Carolus vita defungitur idib. Ianuarii anno ab humano genere seruato octingentesimo, octogesimo octauo. Imperauit annos. VIID. X. in Veneto Rheni lacu [Note: In Augea maiore, Reichenau.] sepelitur. Primus annos Christi seruatoris nostri omnibus epistolis, libellis, diplomatibus addidit. Posthac id vsque ad nostrum aeuum hactenus obseruatum est.

CAPVT XX. Imperator Arnulphus Boiorum Dux. Vgrorum origo.

2. Arnulphus dum extrema imperii membra negligit, Berengarius regnum Italiae, Ranulphus Aquitariae, Rardulphus superiorem Burgundiam arrogat, Galliae Narbonensi Ludouicus, Belgis Vido inhiat, Lotharingia in periculo versatur, Oto Galliae Lugdunensi a Gallis praeficitur.

3. Arnulphus omnes, qui defecerant, VVormatiam sub poena banm citat. Otto ad Arnulphum supplex venit et Franciam occidentalem cum Aquitania impetrat.

4. S. Dionysius ex Gallia furto sublatus cum aurato libro in Boiariam transfertur, et in monasterio D. Haimerani conditur. Libri aurati descriptio.

6. Gisalbertus Dionysium furto subtrahendi ministerium praebet. Diploma Leonis IX. pro Reginoburgensibus de S. Dionysio pronuncians.

7. Arnulphus nonnullas regiones ad officium redigit. Rudolphus a Burckhardo praelio fusus se submittit, et Burgundiam in feudum accipit.

8. Arnulphus in Italiam tendit. Berengarius se dedit, Italiaque ipsi in feudum datur.

9. Arnulphus Pannoniam superiorem perlustrat, Suatebogum et Ratholdum filios naturales Reges constituit.

10. Nordomanni vrbem Senonum frustra obsident, Burgundiamque vastant. Imper atoris copiae aduersus Sclauos male pugnant.

11. Sunderholdus Archi Episcopus Moguntinus constituitur. Grando insolita et eluuies aquarum.

13. Vgri statas sedes ab Arnulpho impetrant, quas vndique dilatant, Daciam subigunt. Vngariae nomen. Auarorum et Hunnorum nomen extinctum.

15. Suatebago Boiemia; Ludouico, Bosanis filio, Gallia Narbonensis; et Hugoni praefectura Arelatensis conceditur. Reginoburgum conflagrat.

16. Nordmanni tribus praeliis superati vires redintegrant, et cum Segifrido et Gotofrido maximo suorum numero aduentantibus, vires coniungunt, Franciamque orientalem inuadunt.

17. Suatebogus Arnulpho rebellat. Franci contra Nordomannos copias contrahunt.

18. Dani Mosam superant, Francis praelio inferioribus castra occupant et tractum intra Mosam et Rhenum populantur.

19. Reliquiae exercitus profligati vires recipiunt. Cimbri noctu ingenti praeda in castra recedunt.

20. Arnulphus aduersus Nordmannos tendit, eosque loco sibi minus oportuno pedestri certamine aggredi decernit. Eius ad Franconas oratio.

21. Ingens praelium committitur Danis ad 90000. caesis et in Mosam praecipitatis.

22. Hatto Archiepiscopus Moguntinus. Nordomanni custodes classis relicti domum aufugiunt, et qui in Gallia collocati erant, Christianam religionem amplectuntur.

23. Franci occidentales Carolum Posthumum Regem Aquitaniae salutant et inungunt.

24. Suatebogus hostis Reipublicae iudicatur. Vgri et Poloni aduersus Suatebogum pro Dacia ab iis occupanda auxilia Arnulpho promittunt.

25. Arnulphus Mornuiam infestat. Vgri Daciam occupant et sorte diuidunt. Daciae inhabitatores.

26. Suatebogus latebras Hercyniae syluae petit. Sal ex Bulgarum regno vi foederis ad Morauos non deuehitur.

27. Carolus posthumus Galliis exturbatus Arnulphi opem contra Ottonem implorat, a quo et Galliae regnum in feudum accipit.

29. Angelscalcus et VVilhelmus quod cum Suatebogo clam senserint, laesae Maiestatis rei poenas soluunt. VVilhelmus frater ad Morauos fuga elabitur, eosque ad bellum concitat.

30. Vgri in Morauiam ab Arnulpho missi eam vastant. Suatebogus pacem petit, atque filio dato obside paucis post diebus moritur, eius filiis Morauia, Luitpoldo vero Autori Principum Boiariae, Austria in feudum conceditur.

31. Vgri viuente Arnulpho quieti, post eius mortem terras quasdam Boiariae praeripuerunt. Arnulphus ex Vta coniuge Ludouicum suscipit.

32. Arnulphus Berengario auxilia mittit contra Vidonem, quae tamen nulla re memorabili gesta ad Arnulphum revertuntur. Legati Romani Pontificis Amulphum ad vindicaudam Romam adeunt.

33. Arnulphus Italicam expeditionem suscipit, Bergomum expugnat, vrbisque praesidem Ambrosium cum cultu militari et insignibus potestatis ante portas suspendit.

34. Reliquae ciuitates se dedunt. Vido cum vxore fuga salutem quaerit. Tota Italia in deditionem recepta.

35. Arnulphus filium suum naturalem Suatebogum regem Lotharingiae appellat, Ludouico Bosonis filio quasdam ciuitates Burgundiae concedit.

36. Carolus posthumus regni auiti restitutionem contra Ottonem frustra petit. Suatebogus Lugdunum obsidet, adventante tamen Ottone obsidionem soluit.

38. Vido in Italia fulmine perit. Filius eius Lambertus a principibus Romani Senatus Augustus uncupatur. Arnulphus Italiam repetit.

39. Sueui in superando Apennino incommodum sentiunt. Berengarius Arnulphi nepos ob conspirationem suspectus. Exercitus Francus Romam pervenit.

40. Arnulphus in concione verba facit. Milites occasione leporis vrbem Romam expugnant. Angeldruda et Lambertus elabuntur.

41. Arnulphus Romae Imperator coronatur, populus ipsi iuramentum praestat. Formula iuramenti.

42. Coniurationis autores poena afficiuntur. Pharoldus Praefectus vrbis Romae relictus. Arnulphus. Angeldrudam persequitur et Spoleti obsidet.

43. Angeldruda praegustatores Arnulphi ad venenum Caesari porrigendum inducit. Caesar sumpto veneno capitis dolore affectus in solum genitale se confert.

44. Foedus cum Imperatore Graeco reno vatur. Fames. Suatebogus cum Proceribus reconciliatur. Boiemis contra Morauos auxilia promissa.

45. Bellum ciuile in Morauia. Moemarus Morauiae Dux Caesaris iussa detrectat. Luitpoldus resistentes ad officium redigit. Aribertus hostibus favens in vincula coniectus Imperatori traditur.

46. Carolus Posthumus mortuo Ottone regno Franciae Occidentalis potitur, pacemque cum Suatebogo pangit.

47. Imperatrix Vta adulterii crimine iurato se purgat duo et septuaginta compurgatoribus simul iurantibus.

48. Arnulphus paralysi afficitur. Veneficii crimen erumpit, eiusque autores poenas luunt.

49. Boii Suatebogum a fratre Moemaro prodente Eysenricho captum liberant. Eysenrichus captus e custodia elabitur.

50. Bichingus antea Sclauorum Episcopus, qui rebellante Suatebogo Magno ad Imperatorem aufugerat, Episcopus Batauensis constituitur.

51. Theodomarus Episcopatu mouetur. Arnulphus moritur, secundum nonnullos morbo pediculari. Vbinam is sepultus sit.

52. Mortuo Arnulpho plurimi Italiam invaserunt. Theodora Iohannem IX. Romanis Pontificem imgonit, vnde fabula de Papa muliere ortum traxit. Saraceni Campaniam, Calabriam et Apuliam vastant.

53. Italiae vsurpatores vnus alterum atterit, inde Berengarius potentia et au toritate crescit.

[Note: 1] POrro nepos illius ex fratre Carolomanno Arnulphus Caesar a Francis designatus, in Boiariam concedit, Reginoburgium conventum indicit. Francones, Turogi, Sueui, Boii, Venedi, Saxones frequentes adsunt, in verba noui principis iurant, atque ipse Arnulphus tanta fortuna sibi de improuiso data, quam maximo potest apparatu natalem Christi, Paschaliaque Reginoburgii perpetrat.

[Note: 2] Laetus praesenti rerum statu, rudis tantae molis, extrema Imperii membra curare negligit: quae si absque cunctatione continuo in tempore, quod omnium primum est, adiisset, haud dubie Imperii corpus integrum seruasset. Dum itaque cessat et potestate accepta frui, quam vti mauult praeclarissima Europae regna, quae ante tres annos coiuerant, rursus dilacerantur. Berengarius filius Eberhardi, foro Iuliani praesidis filius, Italiam intercipit, se regem adpellat. Ranulphus Aquitaniae sibi diadema imponit. Radulphus filius Conradi, nepos Hugonis abbatis, ducis Galliae Lugdunensis, cuius saepius supra mentionem feci, superiorem Burgundiam, inter Iuram montem, et alpes Cottias inuadit, apud diui Mauricii oppidum, quod Rhodanus alluit, accitis proceribus, et episcopis quibusdam, quos muneribus, ac blandimentis pellexit, rex salutatur. Galliam Narbonensem Ludouicus Bosonis filius ambit, Belgis inhiat Vido filius Lamberti ducis Spoletani. Nec Lotharingorum animos, tres hi auiditate pares, precibus, pollicitationibus, missis oratoribus tentare, et sollicitare cessant. Otto Franciae orientalis procurator, filius Roberti praesidis a Nordmannis occisi, a Saxonia oriundus, a Celtis, quibus hactenus iussu Imperatoris Caroli tertii, precario praesederat, Galliae Lugdunensi imponitur.

[Note: 3] Arnulphus intellecta perfidia hominum, sero tandem Franciam petit, Francofordiae concilium agit: superiores Tyrannos, nisi ad praescriptam diem praesto VVormatiae sint, proscribit: eos contra Rempub. Francorum fecisse videri iudicat: contractisque copiis transito Rheno in Vangionum vrbem contendit. Solus Otto Galliae Celticae legatus supplex ad Arnulphum, quod Carolus posthumus nactus annos duodecim, nepos Imperatoris Caroli Calui, iustus haeres superstes esset, pergit. Eius sic ratio erat, sic animum induxerat suum, stultum esse, bello, sangvineque quaerere, quod beneuolentia possis retinere. Posteaquam ergo fandi potestas facta est, Veni, inquit, maxime principum, ducatum a patruo fidei meae commissum, nepoti reddo: nec poenitet me famae, solum fecisse id, quod alii facere summopere fugitant. Christianus sum, concordiam amo-Christus Deus Opt. Max. prohibeat nefas, ne eorum incommodo, quibus prodesse debeo, meam comparem dignitatem. Non sum tam perditus ambitione: maius est regnum fastidirt, si verum fateri volumus, quam accipere. Franci occidentales, Francorum tuorum progenies, a Germania orbis regina, quae tibi summam rerum commendavit, migrarunt in Gallias. Nuper quoque VVitechundus, auus meus apud Saxonas ortus, euocatus ab Imperatore Carolo Calvo, patruo tuo magno, in Galliis cum suis nonsedit. Nunquam equidem committam, vt ob auiditatem meam nefarium bellum inter cognatos, atque consanguineos concitetur, populusque Christianus trucidetur. Si per te regnare licet, vtar beneficio tuo, et dabo operam, ne sim ingratus: si aliud tibo placuerit, malo pace tua, tranquillo ocio, procul a Repub. aulaeque strepitu perfrui, quam te inuito regnum, quod vndique arma erudelissimrum hostium, et nomini Christiano infestissimorum circumfremitant, non tam possidere, quam a Nordmannis ohsessum vi vindicare. Et regiam, et priuatam vitam pati didici: aequo animo opes, atque inopiam fero. Nimiarum opum magna iactura esse solet. Tu modo vide, amicum ne fidum, atque cognatum, an forsan quempiam advenarum, hostiumue, rerum Gallicarum potiri malis. Arnulphus contentus sorte, quae praeter spem oblata erat, ipsam vel Germaniam maiorem, quam vt ab vno commode regatur: ratus, Franciam occidentalem fidei tutelaeque Ottonis committit: addit et Aquitaniam, vt hanc Ranulpho auferat, illam aduersus Cimbros iure suo tutetur, mandat.

[Note: 4] Et Otto quo vicissim Arnulpho gratificaretur, sacra Galliae peculiaria surripit, Arnulpho tradit. Nempe Dionysium illum Gallorum turelarem coelitem: et quem tanti aestimant, librum auratum, atque gemmatum, ob honorem tanti herois, iussu Imperatoris Caroli Calui, rectoris occidentalium Francorum, aureis literis scriptum, et aedieiusdem diui amplissimae in agro Parisiorum sitae, dono datum. Arnulphus haec pietatis monumenta, Reginoburgii in templo D. Haimerani tutelaris Boiorum numinis condidit, vbi adhuc monstrantur, religiose coluntur, passim coit frequens populus, vota reddit. Nosque hos dies, quibus illa religionis pignora ex Gallia fuito sublata, et in Boiariam translata sunt, in fastos et acta retulimus, et festos habemus. Atque is, de quo dixi, codex, vitam et diuinam philosophiam Christi Domini Deique nostri, quos quatuor Enangelistas vulgus nuncupat, continet. In liminari pagina, Imperator Carolus Caluus, rex Franciae occidentalis, depictus cultu regio, solio residet in alto: dextra laeuaque adorabundi, ac supplices cornucopiae exhibent, cum hisce carminibus.

Francia grata tibirex inclyte munera defert,
Gotthiate pariter cum regnis inchoat altis.

Hic residet Carolus, diuino munere fultus.
Ornat quem pietas, et bonitatis amor.

Qui genuit prolem hanctribuente Deo.
Alma viro peperit Iudith de sanguine claro,
Cum genitor regnis iura dabat propriis,
Hic nomen Magni Caroli de nomine sumpsit,
Nomen et indicium, sceptratenendo sua.
Istius imperio codex resplendet, et auro,
Qui bona construxit multa fauente Deo.

Bis quadringenti volitant, et septuaginta
Anni quo Deus est virgine natus homo.
Ter denis annis Carolus regnabat et vno,
Cum codex actus illius imperio,
Hactenus vndosum calamo descripsimus aequor,
Littoris ad finem nostra carina venit.
Sanguine nos vno patris, matrisque creati,
Atque sacerdotis seruat vterque gradum.
En Beringarius, Leuthardus nomine dicti,
Queis fuerat sudor difficilisque nimis.
Hic tibimet Lector succedant verba precantis,
Vt dicas, capiant regna beata poli.

[Note: 5] Seruantur insuper in contubernio D. Haimerani saxa quadrata, in quibus hoc epigramma literis Romanis maiusculis insculptum est.

DIONYSIVS AREOPAGITA HIC REQVIESCIT SVB ARNVLPHO IMP. ET OTONE REGE SVB EVBVLONE ABBATE MONASTERII SANCTI DIONYSII GISALBERTVS FVRATVS EST QVINTO NONAS IVLII FVRTO SVBLATVS HVC VENIT PRIDIE NONAS DECEMBRIS TEMPORE TVTONIS EPISCOPI.

[Note: 6] Is Gisalbertus procerum locupletissimus fuit, ex composito sacrilegii condemnatus, de industria monasterium D. Diouysii deportatus, libenter a monaehis recipitur, cum quibus frequenter bene victitans (nam et habebat, quod dabat, et dabat nemo largius) longe gratior sactus est. Vbi satis fidei sibi habere videt, sumptus affatim suppeditans, dubiam coenam, vinum studiose optimum monachis, et contubernalibus omnibus monasterii, regio luxu apparat, in noctem protrahit conuiuium: illisque omnibus vino, somnoque sepultis, tum Gisalbertum sacrilegium perpetrasse literis proditum est. Quin etiam ostenditur diploma datum D. Haimerani mystis a Leone nono Pont. Max. qui coram oratoribus Galliae Reginoburgii in aede D. Haimerani, in re praedenti, scrinia et monumenta vniuersa eiusdem fani perscrutatus, litem diremit, sententiam dixit, tantum coelitem e Gallia furto sublatum, Imperatori Arnulpho traditum, in Boiaria Reginoburgii situm esse pronunciauit. Gallos, nisi mentiri desinant, deuouet. Et quid satis est? cui haec parum sunt, ego cum pertinacibus digladiari nolim. Nam istis testimoniis non credere, complorata, perditaque est impudentia.

[Note: 7] Caeterum Arnulphus (inde enim ablatus sum) composita pace cum Ottone, Belgas, Germanos, Celticae atque Belgicae Galliae incolas, atque regnum Lotharingiae percurrit, in ditionemquo accipit: Vidonem in Italiam propellit. Deinde aduersus Rudolphum in Burgundiam arma mouet, petit Alsatiam. Ibi consilio cum Sueuorum dynastis habito, Burckhardo regulo Sueuiae, vt cum popularibus Rudolphum, atque Burgundionas ad obsequium ferro cogat, praecipit: ipse per Franconas in Boiariam hyematum reginoburgium redit. Porro Rudolphus, Burkhardo aduersus se aduentanti Bindroduri Sueuos a finibus suis vi prohibiturus armatus occurrit, praelium committit, sed amissis multis, a Burckhardo superatur, castris exuitur, et cum paucis aegre ad iuga inaccessa alpium, sibi nota, perfugit: praeruptisque rupibus latitare coepit. Verum mente meliore vsus cum sero suo periculo didicisset, omnia consilio prius, quam armis sapienti tentanda esse, maluit prius omnia experiri verbis, quam aleam iactare, et rursus armis fortunam belli lacessere, de pace ad Suevos legatos mittit, suppliciter colloquium p etit. Accepta igitur publica fide Reginoburgium ad Arnulphum pergit: Burgundiam ab eo in tutelam accipit, sacramentumque dicit, se Arnulpho, regibusque Francorum perpetuo fidem seruaturum. Bertham postea filiam Burckhardi Sueui, quo firmiores res illius forent, vxorem ducit. Mansitque regnum Burgundionum annos centum quadraginta duos.

[Note: 8] Perdomita Burgundia placuit Italiam adserere. Arnulphus igitur comparata valida manu per Tridentina iuga Athesinamque

vallem in Italiam contendit. Quod vbi nunciatum est Berengario, suos amicos nobilissimum quemque officii causa obuiam procedere Arnulpho iubet: foedus, amicitiam, pacem petit, se in potestate regis Francorum, Germaniaeque, fore pollicetur. Quibus impetratis ipse Tridentum ad Arnulphum se confert, deditionemque facit, iussus quotannis militibus Francis stipendium pendere, rectorique Germano exercitum alere: caeterum Italiam vniuersam ab Arnulpho in fidem recepit, praeter paucas vrbes, quae Germaniae, Boiariaeque regno addictae sunt.

[Note: 9] Italia pacata Arnulphus Forum Iulii petit, Pannoniarum superiorem partem, quae ad Italiam vergit, Carnos, Sauum, Drauum, Noricos tractus, Charionum fines perlustrans ibidem hyemauit. Apud Charionas natalem Christi concelebrauit, reuersus in Boiariam, Reginoburgii ver exegit. Aestate prima apud Forchaim concilium cogit, procerum pontificum Suatebogum, [Note: Suatebogus, qui aliis Zedebaldus, Zuendeboch et Zundebolch dicitur.] ac Ratholdum filios suos naturales, quos ex Helenrada tulit, reges constituit. Siquidem Vta iusta vxor legitimam sibi prolem non enixa foret. Eodem concilio adfuere Venedorum, Nordmannorum oratores: cum quibus foedus more maiorum renouatum est. Soluto conuentu Caesar Reginoburgium ad hybernandum proficiscitur.

[Note: 10] In Gallia Nordomamni agro Parisiorum vastato, Burgundiae terminos invadunt, sex menses Senonum vrbem frustra obsident, fortiter incolis ciuitatem defendentibus. Soluta igitur obsidione Lutetiam repetunt: inde recta Matronae fluminis ripa ascendunt, Tricassiorum vrbe potiuntur, eam diripiunt, incendunt vsque Verodunum, Tullumque oppida, et confinia vtriusque Franciae, rapinis, caede, incendiis, luctu complent: igne, ferro, vniversa depopulantur. Male tum quoque a nostris pugnatum est trans Albim aduersus Sclauos. Arno VVirtzeburgensis episcopus inter sacrificandum caesus est.

[Note: 11] Luitpertus archiepiscopus Mogontinus vita decessit. Sunderholdus literis ab ineunte aetate Fuldae institutus, a Poppone Turogorum tetrarcha educatus, ab Arnulpho ad sacerdotium trahitur, subleuatur. Grando insolita: eluuies aquarum, fruges, foenum corrupit, obtriuit, vias oblimauit, apud Turogos nimbus de coelo repente cadens villas obruit, trecentos amplius homines cum pecoribus extinxit.

[Note: 13] Eodem anno qui fuit aerae Christianae octingentesimus, super vndenonagesimum, vicini nostri Vgri, qui sua lingua sunt Maegari, [Note: Vgri qui et Maegari.] rege Cussale, ex Scythia, Sarmatiaque Asiatica, ex maximo Roxolanorum ducatu, transito Tanai in Europam, Sarmatiamque Germaniae veniunt. Quidam soli melioris gratia patrios reliquisse lares, alii ad exonerandam praegrauantem domi regum multitudinem, alii pulsos a finitimis ferunt, pars ab Arnulpho aduersos Sclavos, et Suatebogum, cuius tum imperium in Germania interiore latissimum erat, euocatos, immissosque Germaniae tradunt. Vtcunque sit, hae sententiae tamen minime repugnant, neque sibi aduersae sunt, simul omnia confieri potuere. Hoc satis constat, eius gentis progenitores (sicuti periti eius regionis scriptis produnt) adhuc habitare vltra Tanaim Rhaque flumen extra Sarmatiam Asiaticam, in Scythia, in extremo Aquilone, esseque accolas Oceani Scythici, maxime Septentrionalis, quibus sedes nemora, alimenta pisces, feraeque, veltimenta lupi, vulpes, martes, vrsi sunt. Sub imperio principis magni Moschorum, atque Roxolanorum, quos nos Massogetas atque albos Russos appellamus. Hisque quotannis pro tributo, preciosas pelles murium, quos venantur, et nos Zobelos vocamus, pensitare: vbi alii hyperboreos, montes aureos Gryphas custodientes ponunt, et eos qui felicitate telluris aerisque temperie diutissime viuant, donec

eos sacretas magis, quam taedium vitae capiat. Hoc anno, quo haec scripsimus, dynasta ille Massogetarum maximus cum sacratis Teutonum equitibus in Sarmatia, sinuque Venedico considentibus, cumque Alberto illorum praefecto, ex Brandenburgensibus prinipibus oriundo, foedus iniit, illis auxilia misit aduersus Sigismundum Poloniae regem. Diutiusisthuc bellum protractum est ob Boruscos a Polonis interceptos.

[Note: 13] Sed ad Vgros redeo: qui tres annos per orientalis Germaniae magnae, Sarmatiae vtriusque fines, ferocissimas nationes, vastas solitudines, syluasque palantes pererrarunt, praedando, latrocinando, venando victum quaeritarunt. Quarto demum anno ab Arnulpho statas sedes impetrant. Tum Daciam vltra Tibiscam amnem, quae cum Histro ad Eurum vergit, inuadunt. Auaros, Hunnos (quos eo submotos, propulsos esse ex Noricis, Pannoniis a Pipino Boiisque commemorauimus) excindunt, delent, terram illorum occupant, quam adhuc tenent. Auarorum tum, atque Hunnorum gens, nomen in Europa quidem interiit. Vbi Histriaccolae fuerunt, partim in Dacia, partim Pannoniis, Noricoque quingentos super nouem annos hactenus habitarant. Iidem tum Vgri, Venedos quoque qui Daciam incolentes Morauiae regulo Suatebogo parebant, magis ruina, quam strage adficiunt: vniuersam Daciam subigunt quae adhuc ab ipsis Vngaria Germaniae Magnae appellatur. Post mortem denique Arnulphi, Moemaro, Suatebogo regulis Morauorum interfectis, Morauiae quoque portionem occupant: et superato Danubio Boiariam inuadunt. Pannonias ad Histrum pertinentes, regno Boiorum auferunt: sanguinem humanum potant, qualia aptius suis locis referentur. Nunc ad ordinem rerum redeo.

[Note: 14] Primo vere subsequentis anni Arnulphus Pannoniam, tum orientalem Boiariae limitem lustrat, Omontobergomi [Note: Ormoniz.] conuentum agit. Adfuere legati Stephani quinti Pont. Max. Senatus populique Romain oratores, orabant vt rex Francus iure suo vrbem Romam Italiam adsereret a Saracenis, et pessimis Christianis liberaret, Francorumque rursus imperio coniungeret. Quippe Vido filius Lamberti Spoletani ducis repulsam in Gallia palssus, in Italiam redit, vrbem Romam, Rauennam, Italiam vltra Padum cum filio Lamberto, Beringario abstulerat. Saraceni quoque Fraxinetum in confinio Italiae, Narbonensisque prouinciae inuaserant, vtraque regna incursationibus vexabant. Arnulphus legatis respondet, se non passurum, quam primum per negocia licuerit, vt se viuo, terrarum Dea gentiumque Roma victrixque mundi Italia, Saracenis et pessimis quibusque ludibrio sit, atque direptui pateat.

[Note: 15] Suatebogo postea Moraniae regulo, quod is priuato amicus fuerat, et filio suo lustrico die nomen indiderat, Boiemiam quoque condonat. Verum iuxta prouerbium, [Note: Gut macht Muth.] Morauus auctus regno, dum fortunae sese permittit, naturam suam dedidicit. Soluto posthaec concilio istoc, Arnulphus aliud solenne mense Maio, more gentis apud Forchaim habet. Vbi ab eo Irmindruda Bosonis Imperatoris Ludovici secundi filia, cum filio Ludovico Galliarn Narbonensem in fidem accepit. Hugo ex Francia antiqua oriundus, Arelatensi praefecturae praeficitur. Hocque conuentu peracto, Germanus praeres supplicandi gratia Constantiam, inde Venedum lacum adit. Posthaec Reginoburgium in hyberna concedit. Ambricus vrbis episcopus tum defungitur, Tuto in album Pontificum Reginoburgensium ab Arnulpho adscribitur, anno salutis octingentesimo nonagesimo primo. Eiusdem anni quarto Idus Augusti Reginoburgium conflagrauit cum vniversis templis, praeter duas aedes Haimerani, et Cassiani.

[Note: 16] Nordmanni ab Ottone, Galliarum rectore, apud Axonam flumen afflicti sunt. A Britonibus quoque duobus praeliis superati, duodecim millia hominum amisere. Succenturiatis igitur copiis, nouoque popularium delectu acto, in Orientale

regnum tendunt. [Note: Sigebertus testatur sub anno 894.] Segifridus quoque et Godfridus reges ex septentrionali Germaniae angulo, Cimbrorum, Suionum, Danorum, Norduicorum, Fennorum, Gothorum, Nordmannorum, maximo numero collecto (super centum millia fuisse tradunt annalium scriptore [Note: Latharius et Lotharingius pro eodem.] successu suorum (qui vt dixi, Galliae partem ab Imperatore Carolo tertio extorserant) inuitati, comparata classe, vestigia priorum insequuntur, in Gallia Belgica, Germaniaque inferiore adpellunt. Coniunctis deinde viribus, quibusdam ad tutandas nauas relictis, ne via abeundi intercluderetur, orientalem Franciam vltra Mosam inuadunt, incolae ad munita loca fugam intendunt. Nordmanni propter Louanium in ripa Thiliae amnis locum palustrem occupant, ibi copias exponunt.

[Note: 17] Dumque talia fiunt, Suatebogus auctus Boiemia se regem appellat, res nouas molitur, Arnulpho rebellat. Arnulphus ad hunc motum comprimendum, Austriacum Boiariae limitem petit. Sunderholdum archimystam Mogontinum Arnulphum praefectum rei bellicae, adversus Cimbros cum Lotharingiis proficisci iubet. Hicque repente contractis copiis ex Germania superiore et inferiore, quae sunt in Gallia Celtica, et Belgica circa Leodium propter Mosam castra locant: praetoria rendunt: a traiectu amnis hostes arcere decreuerant.

[Note: 18] At Dani prius traiecti, quam omnes nostratium copiae coirent, Mosam superant, relictis a tergo castris nostris ad Aquas Graneas in syluis, paludibus, et aliislocis opportunis insidiaslocant, in quos nostri, vt qui passim sine ordine ad exercitum festinantes commeatum conuehebant, incidunt, atque cum annona intercipiuntur. Quod vbi Francis nunciatum est, vocata concione, quo nam pacto, aut vbinam gentium hostibus occurrendum sit, consultant. Inter haec pauci Nordmanorum adparent: nostri incomposito agmine, quo quemque irae impetus tulit, non praemissis speculatoribus, Nordmannos fugam simulantes insequuntur, ad insidiarumque locum pertrahuntur. Fit clamor, Cimbri vndique erumpunt, pharetras more patrio gentis concutiunt: it clamor vtrinque coelo, praelium committitur. Lotharius [Note: Lotharius et Lotharingius pro eodem.] quod inuitus solutis ordinibus, iniquo loco pugnare cogebatur, terga vertit, passim fugit, passim more pecudum trucidantur. Sunderholdus arqhiepiscopus, Arnulphus dux copiarum, plerique nobilium, vulgus promiscuum, sine numero caesi sunt. Hostes deinde castris, quae vino, commeatuque, et opibus referta erant, potiti, ea diripiunt, captiuos trucidant, occisis spolia detrahunt: accepimus hoc vulnus septimo Calendas Iulii. Dani posthaec victores, nemine resistente, ad praedam conuersi, omnem tractum inter Mosellam, Rhenumque luctu complent, Ribuarium pagum vsque Bonnam vastant, Landolphiam occupant.

[Note: 19] Sed reliquiis profligati exercitus, quae iam vires receperant, aduolantibus, noctu descendunt, Prumiam tendunt, monachi diffugiunt, seruitia trucidantur. Inde Cimbri in Arduenna sylua, castellum in loco editiore conditum, quo vulgi inconditi magnus numerus confluxerat, expugnant, diripiunt: interfectisque omnibus superata Mosa ad Louanium, vbi, vt dixi, consederant, cum ingenti praeda reuertuntur.

[Note: 20] Nam Arnulphus crebris literis, item nunciis certior de strage suorum factus, composito vtcunque orientali Boiariaeregno, Boios domi reliquit, Suatebogo opponit, cum Sueuis et Franconibus fidissimis semper Germani principis auxiliis infesto intentoque exercitu, quam maximis potest nocturnis et diurnis itineribus spem summam in celeritate existimans, ad hostes contendit: quos trepidos certamenque detrectantes offendit. Mox proxime eos tabernacula figere iubet, animoque volutat, quo nam modo praelium committat. Tutabatur a tergo Danos Thylia flumen, a fronte et laeua, dextraque lacus palustris erat, nec equitatu Cimbri adiri poterant. Sueui quod Nordmannos incredibili virtute, atque exercicatione in armisesse audierant, perculsi metu, percerritique superioris pugnae euentum clam dilabuntur. Arnulphus infracti animi heros nihilominus aut vincere, aut

honeste mori voluit, pedestrique certamine confligere decreuit. Vocatoque Francorurn equitatu, En latrones mundi, supremae maiestatis hostes, inquit, comites deuotissimi: conspicite obsecro, quemadmodum coelitus attoniti, et mortis imminentis metu perterriti, velut ante lanium victimae trepident, ac vix armaretineant. Christus dominus, et Deus noster scelerum vltor adest: cuius diuinitatem gens impia conuiciis lacessere ausa est, eius religionem polluit, sacra prophanauit, mystas occidit, templa diripuit, aras euertit, aedes diruit, ac solo aequauit: venit hora, praedones, sacrilegos supremum coeli numen in has angustias constipauit, vt a nobis militibus eius velut in cauea deprehensi, inulti more pecudum mactentur. Non parentes, cognatos, affines, fratres, sorores, coniuges, et liberos, atque amicos, iniuriam nostram vindicare in animo est. Contumeliam Dei Opt. Max. ferro nostro execratae nationis sanguine expiabimus. Maiores nostri, socii, proceresque pientissimi, saepenumero admodum pauci cum infinitis hostium legionibus feliciter pugnauere. Paucorum fere victoria est, qui freti causa, et coelo, cautiores sunt. Multitudo confisa viribus suis, paucitatem aduesariorum contemnens, oblita dei, incautius agens, ruinae magis quam stragi obnoxia esse solet. Proinde commilitones optimi, spem in Christo deo Opt. Max. habete: virtutem parentum aemulamini, sieut bonos ac pios decet viros, vt hactenus factitare consueuistis, fortiter agite, et quo servator noster, superique coelesti auspicio nos vocant, ite: me ducetn, et Imperatorem sequimini: ego primus hoc ense capita deuota petam: ego primus aciem perrumpam.

[Note: 21] Hisque dictis de equo in pedes desilit: caeteri idem faciunt, Obsecrantque, vt ipse equo sedens se pugnantes a tergo procuret, ne quid detrimenti a tergo accipiatur. Moxque alacres composito agmine, a fronte, et sinistra, et dextra vndique Danos, confertissimos inuadunt, contis hastisque primo sternunt, in flumen, quod vti dixi, tergo haerebat, propellunt. Hostes ira dei constipati, alius alii impedimento erat, nec arcus tendere, quo volebant, quibant. Deinde cominus strictis gladiis res agitur. Nec vllus modus Franco caedis fuit, donec hostes caesi, fusi in flumen praecipitati, ibi submersi, ad internecionem (ne vno quidem, qui ad classem custodientes nuncium cladis referret, superstite) penitus deleti fuerunt. Duo reges Godfridus, et Segifridus cum nonaginta amplius millibus popularium caesi sunt. Alueus fluminis cadaueribus oppletus sicco pede transibatur: aqua cruore hostis infecta est. Nostris omnino incruenta victoria cessit: nemo desideratus est. Donum id dei fuit. Quamobrem eodem in loco Calendis Septembribus Amulphus cum vniuerso exercitu supplicatum iuit, coelesti numini grates egit, superis honorem habuit: isque dies in fastos Boiariae relatus est. Sexdecim signa hostibus ablata, in monumentum victoriae in Boiariam missa sunt.

[Note: 22] Posthaec Arnulphus ingenti onustus praeda victorem exercitum Mogontiacum reducit, Francorum copiis dimissis. Hattonem monachorum, lacum Venetum incolentium, magistrum perquam callidum, et prudentem, pontificem Mogontinum nuncupat. Inde Sueuiam in hyberna petit, Vlmae hyemauit. Hacque clade factum est, vt gens ferocissima, quae per quadraginta ampliusannoscontinenter vtrunque. regnum Frauciae crebris incursationibus deuastauit, in posterum domi se continuerit. Etenim Nordmanni qui ad naues seruandas relicti fuerant, domum aufugere. Nam et illi, quos Imperator Carolus tertius in Gallia collocavit, eadem tempestate, a Carolo posthumo, data in matrimonio regia puella Hunthoni regi eorum, quem alii Rollonem vocant, pace Christiana imbuti sunt.

[Note: 23] Atque hunc Carolum filium Ludouici Balbi, nepotem Imp: Caroli Calui, hisce diebus Franci occidentales apud Rhemos, dum Otto in Aquirania adversus Ranulphum et filios eius bellum gerit, regem salutant. Folco archiepiscopus

Rhemensis eundem sacro oleo inungit, diuturnumque certamen his duobus de regno occidentalis Franciae fuit. Vterque amicitiam crebro missis legatis, et muneribus, fauoremque Arnulphi ambiuit.

[Note: 24] Is primo vere Austriacum Boiariae limitem petit, mense Maio celebrem regni conuentum apud Heng stoueld agit. Quo cum Suatebogus venire contemneret, hostis Reipubl. iudicatur. Interfuere eidem concilio Vratislaus vlterioris Poloniae praeses, et Cusalae regis Vgrorum, qui adhuc incertis sedibus in Sarmaria Europea vagabatur, legati, pollicentes omnes vires suas aduersus Suatebogum, si sibi quasi pro stipendio terra, quam armis occuparent, daretur. Grata legatio Arnulpho fuit, statim ipse annuit, et Morauos triplici exercitu invadere decreuit, Cusalae et Vgris popularibus suis Dacia destinatur. Vratislaus a tergo iussus est cum Venedis suis arma inferre.

[Note: 25] Arnulphus a fronte cum Francis, Suevis, Boiis ingruit: per integrum mensem, nempe per totum Iulium Moraviam vniuersam percurrit, cuncta incendiis, caede, rapina, luctu complet. Quicquid obuium fuit, trucidatur: fruges, villae, agri, casae, aedificia ardent. Arbores pomiferae ab irato milite radicitus succiduntur. Porro Cusala et Vgri longe crudelius saeuiunt, vtramque Daciam, citra et vltra Tibiscum, quatenus a Grano flumine, cum Sueuo monte, Danubioque amne ad Pontum Euxinum excurrit, velut nimbus inundant, ferro viam aperiunt, colonos veteres trucidant, regionem inter se sorte diuidunt, ibique perpetuo mansuri domicilia locant. Quae adhuc Vngaria, Transyluani, Septem castrenses, a literatoribus vulgo nuncupantur. Ea loca quondam incoluere Iaziges, Getae, qui et Daci et Goti contermini Sueuis, a veteribus proprie Dacia, communi vocabulo Scythia vocatur. Getas pepulere Attila, et Hunni. Post mortem Attilae, Hunnis exactis, Gepidas, sobolem Getarum, ibi consedisse authores sunt. Longobardi gens Sueuorum Gepidas deuicere. Vbi illi in Italiam migrarunt, postea ibidem Venedi inualuere. Pars quoque Hunnorum atque Auatorum a Boiis et Carolo Magno, Norico, et Pannoniis pulsi, vltra Tibiscum amnem armis submoti sunt. Haeque gentes tum dicto audientes fuere Suatebogo Sclauorum potenrissimo, bellicosissimoque principi. Vgri igitur Venedos, Auaros, Hunos, Daciam incolentes, deleuere, Suatebogo ea loca iussu Arnulphi abstulere, ibi sedes sibi delegere. Vgris nunc Turcae imminent, excidiumque quotannis minantur. Ita nihil humanarum rerum certum est: vt homines, ita et regiones suus finis manet, sua fata vrgent.

[Note: 26] Suatebogus nondum satis tot cladibus perdomitus, in pertinacia mansit, latebras Hercyniae petit. Vratislaus, et Arnulphus peragrata Morauia, hostili animo, victoresque conueniunt, iussu Arnulphi Vratislaus legatos eius ad Litomarum Bulgarum regem deducit, foedus more maiorum cum Bulgaribus ictum, in quo comprehensum est, ne rex eius gentis salem ad Morauos deuehi e regno suo de caetero permitteret.

[Note: 27] Sequenti anno Arnulphus templa orientalis Franciae supplicandi gratia collustrat, in Vangionum vrbe concilium procerum cogit. Eo Carolus Posthumus, quem Otto, compositis rebus in Aquitania, et frater eius Rudpertus Gallia exturbarant, venit, opem patruelis implorat, oratque Arnulphum, ne se sanguinem suum, et legitimum Franciae haeredem destituat, aduenae et externo, ludibrio esse patiatur. Ad haec Arnulphus, Per me, inquit, patruelis charissime non stabit, quo minus auitum, paternumque regnum adsequare, te puero et impubere ne a Nordmannis vndique vrgentibus Galliae interciperentur, Ottonem virum fortem et bellicosum precario ibidem regnare permisi: si quid ab eo forte vel vi, vel prece, quouis modo extorquere poteris, Lotharingios, Galliae finitimos opem ferre iubeo.

[Note: 28] Carolus itaque accepto Galliae regno in fidem ab Arnulpho, ab eoque auxiliaribus copiis adiutus, trans Mosam procedit, in Galliam vi irrumpere contendit. Verum Otto armatus occurrit, ab aditu regni vi aduersarios prohibiturus. Non placuit Francis cognatas acies committere, victricesque dextras in sua viscera

conuertere: idcirco dimisso vtrinque milite, Otto Luteciam Parisiorum, Carolus Burgundiam petit.

[Note: 29] Inter haec Angelschalcus orientalis Boiariae praefectus, quem Marchionem. Pannoniae vocant, gener Arnulphi, VVilhelmus patruelis eius Reginoburgii, in celebri Boiorum conuentu, quod cum Suatebogo clam senserint, munera ab eo acceperint, sententia crimine laesae maiestatis condemnantur: Angelschalco oculi exsculpuntur, VVilhelmus capite poenas luit. Huius frater ad Morauos suga elapsus est, gentemque alioqui auidam belli concitauit:

[Note: 30] Arnulphus ergo rursus Morauiam inuadit, praefractis claustris iuxta Granum amnem, montemque Sueuum, Cusalam regem Vgrorum in Morauos iterum immittit. Tota Morauia rursus caede, rapina, incendiis, luctu completur. Suatebogus sero tandem intellexit, quas vires lacessierit, coactus denique rot, et tantis malis pacem supplex petit, filium Moemarum vltro dat obsidem, aegreque pacem ab Arnulpho impetrat. Ipse in paucis post diebus tristitia aegritudineque animi mortem oppetiit. Filii eius Moemarus, et Suatebogus ab Arnulpho Morauis imponuntur. Circa idem tempus Austriaco Boiariae limiti Luitpoldum virum bellicosum, a quo cuncti Principes Boii genus paternum trahunt, Arnulphus praeficit.

[Note: 31] Cusala in Daciam quam armis subegerat, reuertitur. Posthac sex annis, quoad vixit Arnulphus, Vgri sibi ab incursationibus finitimorum contemperarunt, seque intra terminos armis partos continuere. Vbi Arnulphus obiit superato Danubio, Pannonias, quatenus Danubio cohaerent, Boiis praeripuere: quae suo tempore commodius narrabo. Arnulphus perdomito Suatebogo, Morauis subactis, cum Vgris foedere facto, Vtinum Boiariae oppidum in Norico Oeno conterminum, victor petit. Vta [Note: Quae et Deyta] vxor eius ibidem habitare consueuerat, ea ibidem tum puerum peperit, quem Hatto archiepiscopus Mogontinus, Adalberus [Note: S. Adalberus. Comes a Dillingen Episcopus Aug.] clarissimis ortus natalibus, Episcopus Augustae Rhaetiarum sacro fonte lustrauere, eique nomen Ludouici proavi fecerunt.

[Note: 32] Eadem tempestate Berengarius, nepos Arnulphi, cui Italiae regnum commendarat, bis cum Vidone conflixit, bis acie victus est: quamobrem in Boiariam ad Arnulphum aufugit. Arnulphus filium Suatebogum, et Berengarium cum exercitu in Italiam contra Vidonem proficisci iubet: ipsique vsque Ticinum incolumi milite penetrarunt, ibique vnum et viginti dies haesere. Proceres a Vidone [Note: Vido, qui et Guido dicitur.] auro corrupti certamen detrectabant. Ideo nulla memorabili re gesta Berengarius, et Suatebogus inviti in Boiariam ad Arnulphum reuertuntur. Legati quoque Formosi Pontificis Maximi Senatus, populusque Romanus, his diebus Vtinum veniunt, eos Reginoburgii Arnulphus audiuit: postulabant, vt Franci rerum domini Romam, Italiamque a seruitute Vidonis liberarent.

[Note: 33] Arnulphus consilio procerum habito, Italicam expeditionem meditatur: annoque orbis seruati octingentesimo, nonagesimo quarto copiis contractis, apud Aibling in superiore Boiaria festos dies, quos in vltimo Ianuario [Note: Decembrem forsan, et natalem Domini voluit intelligere.] celebres habemus, consumit. Inde cum Sueuis per iuga Tridentina in Longobardiam tendit. Receptus a Veronensibus, et caeteris Venetiae, et finitimis vrbibus, Bergomum, quod cum firmo praesidio Ambrosius praefectus Vidonis tenebat, intento petit exercitu. Cumque portae vrbis occlusae essent, et nemo omnium prodiret, proxime moenia castra fieri imperat. Sagittis de muro defensores deturbat, tota nocte excubias agitare suos, partito opere, ciues lacessere iubet. Postridie vbi illuxit, rebus diuinis rite perpetratis, Bergomum diuiso exercitu ab omni parte oppugnat Calendis Februariis, vrbeque vi potitur: ciuibus trucidatis, eam diripiendam militi dedit. Ambrosium vrbis praesidem, cum baltheo armillis militaribus, cumque cultu principali, et insignibus potestatis, ante portam in crucem agit.

[Note: 34] Caeterae inde ciuitates metu perculsae vlro oratores mittunt: certatim obuiam cum clauibus portarum procedunt, deditionem faciunt, se imperata obedienter facturos pollicentur. Arnulphus Ottonem Saxonum regulum, generum suum ad recipiendum Mediolanum praemittit, ipse recta Ticinum pergit. Vido cum vxore Angeldruda, et Lamperto filio fuga salutem quaesiuit. Arnulphus itaque pulso fugatoque tyranno, totam Italiam a supero ad inferum mare percurrit: cuncta in deditionem cogit Nihil tam firmum, tamque munitum fuit, quod ei resistere auderet: VValdfridum laeuum Italiae latus, Meginfrido dextrum committit. Inde oppidum Eporediam, Sibyllinis libris a populo Romano condi iussum, in potestatem, fugato Ansgerione eius tractus praeside redigit.

[Note: 35] Subacto itaque Longobardorum regno, per alpes Cottsas [(reading uncertain: print faded)] , oppidum D. Mauricii per Burgundiam in Franciam redit, apud Vangionas conuentum agit, Suatebogum filium regem Lotharingiae appellat. Ibi Ludouicus filius Bosonis cum matre Irmindruda ab Caesare quasdam vrbes Burgundiae impetrat. Otto quoque Galliarum rex cum amplissimis muneribus adest. Arnulphum sibi conciliat: ab eo de integro occidentalem Franciam in fidem accipit: sancitaque pace, in Gallias redit.

[Note: 36] Paucis post diebus et rex Carolus posthumus aduenit, Arnulphum, eius amicos orat, ambit regnum auitum paternumque sibi a patruele ante traditum, recuperare ope patruelis connititur. Verum auxilium illi aduersus Ottonem negatum, responsumque redditum est, expectanda esse suprema fata Ottonis, eum, quem Franci regem sciuerint: quandoquidem et summus Francorum rex author sit factus, impugnari contra rempublicam, praeter aequum bonumque videri. Licere Carolo vbi velit, in Francia orientali, et sub imperio patruelis suo more degere. At Suatebogus quidem filius ab Arnulpho rex Lotharingiae declaratus, quasi Carolo aduersus Ottonem suppetias laturus, Lugdunum obsidet. Otto qui tum in Aquitania bellum gerebat, obsessis in auxilium festinat. Quod vbi Suatebogus audiuit, soluta obsidione domum reuertit.

Eadem tempestate Arnulphus Luitgardam [Note: Luitgard quae et Hiltgard.] amitam suam, cuius ope imperium Francorum nactus fuerat, quod connubium, regnumque affectare incusabatur, ad Chiminum lacum Noricorum, Boiariaeque maximum, in contubernium sacratarum foeminarum, vbi adhuc eius sepulchrum ostenditur, relegat.

[Note: 38] In Italia tum Vido diuinitus percussus interiit. Filius eius Lambertus cum matre a Constantino et Stephano, qui principes tum Senatus Romani erant, Romam euocatur, Augustusque nuncupatur. Quamobrem Arnulphus literis, et nunciis aliorum Romanorum, et Formosi Pont. Max. accitus, mense Octobri iterum Italiam petit. Cumque ad Padum peruenisset, diuisis copiis, Suevos Bononia per Apenninum Florentiam adire iubet: ipsi eodem, ora Ligustici, Tyrrhenique, maris perlustrata, proficiscitur. Lunae, [Note: Luna oppidum.] quod primum Ethruriae oppidum, portu nobile, anniversarium sacrum, vltimo Ianuario [Note: Forsan Decembrem voluit dicere.] concelebrat, quos dies natales Christo domino, deoque nostro habemus.

[Note: 39] Ob crebros imbres, iugesque pluuias in superando Apennino (qui mons Italiae amplissimus perpetuis iugis ad Siculum fretum tendit) Sueui nonnihil detrimenti in impedimentis, suppellectileque acceperunt. In equos pestis grassara est: bobus clitellae impositae. Accessit aliud incommodum: Berengarius nepos Arnulphi, solitus scutum ac ensem praegerere rectori Francorum, atque Caesari, secreto colloquio cum Alberto Tusciae praediuite dynasta habito, conspirasse clanculum aduersus Arnulphum ferebatur: nihilo secius tamen copiae Florentiae incolumes conueniunt, rectaque Romam tendunt. Angeldruda et Angelbertus [Note: Angelbertus, qui tamen verius Lambertus, filius Vidonis fuit.] aduenienti Caesari portas vrbis claudunt.

[Note: 40] Ille in templo D. Pancratii supplicatione vmus diei decreta, perlitat: deinde concione vocata, ita verba facit.

Inuicti orbis Christiani proceres, meretrix impudica, paucorum scelere, Romam terrarum caput, mercedem stupri tenet, Pont. Max. communem mundi parentem in vinculis habet, vestrasque victrices dextras scortum contemnit. Agite principes, et milites optimi more vestro, facinus antehac inauditum, ne syncera pars trahatur, ad viuum ferro resecate. Quae sit imbecillitas aduersariorum, satis foem na imbellis, quae eis dominatur, ostendit: ipsi ne vultum quidem vestrum, atque aciem oculorum, nedum arma ferre poterunt, modo expugnationem simulate, et diffugient. Dum haec heros magnanimus loquitur, forte fortuna lepus concionantis voce excitatus, vrbem versus fugam tendit. Milites (vti fit) leporem sublato clamore insequuntur. Qui in muro erant, se peti rati, moenia relinquunt. Quod vbi conspicatus est exercitus, vndique vrbem adgrediuntur: pars scalas moenibus admouet, in vrbemque inuadunt, et dolabris portas effringunt. Caeteri ariete crebro, ferratis vectibus moenia quatiunt, ac suffodiunt. Tandem vesperi vrbe potiuntur. Inter haec Angeldruda, et Lambertus fuga elapsi sunt.

[Note: 41] Pontifex, Senatus, populusque Romanus a seruitute muliebri liberati frequentes nullo honoris genere praetermisso, sacerdotum tribus cum sacris, diuina carmina, laudesque Superum perstrepentes, obuiam Caesari ad pontem Miluium procedunt: eum veluti liberatorem vrbis cum triumpho in templum D. Petri deducunt, Augustum appellant, Imperatoremque Romanum consecrant. Populus deinde Romanus in aede D. Pauli Imperatori sacramentum dicit, quod huiuscemodi fuisse in annalibus nostris reperio. Testor deum Opt. Max. omnesque coelites, et per diuina mysteria iuro me quoad viuam, fore in potestate Imp. Arnulphi Caesaris Augusti: haud vnquam, ita me deus beet, Lamberti, aut matris eius rebus studebo: nec facto, nec verbo fautor, aut consultor adero: per me ipsi nunquam quippiam dignitatis adipiscentur, tantum abest, vt hanc vrbem ope mea rursus in seruitutem redigant.

[Note: 42] Posthaec Constantinus et Stephanus, qui principem locum in senatu obtinebant, cum Angeldruda coniurarant, ei vrbem Romanam prodiderant, perduellionis crimine condemnati, in vincula coniiciuntur, in Boiariam in exilium deportantur. Caeteri huius conspirationis authores capite supplicium luunt. Hisce rebus confectis, Imperator Pharoldum quendam e suis praefectum vrbis creat, Romaeque relinquit. Ipse quintodecimo posteaquam eo venerat die egreditur: Spoletum oppidum, vbi Angeldrudam latitare rumor erat, obsidet, expugnat. Quam cum hic non inuenisset, Camerini, quo aufugerat, et quod oppidum firmissimum erat eam obsidet.

[Note: 43] At venefica, cum vi nil proficeret, ad astum muliebrem conuertitur. Per Rodpyrgam, quae lineas vestes aulicis lauabat, auro corrumpit Gramanum, et Curtium praegustatores Augusti: his virus pestiferum, quasi poculum amatorium, quo animus Arnulphi erga Angeldrudam leniretur, tradit. Id illi potioni Caesaris indidere, isque continuo capitis asperrimo dolore excruciatur. Metuens ne sub alieno coelo morbus latius serpens perglisceret, relicto filio Ratholdo in Italia, genitale solum sestinus repetit. Verona, atque per iuga Tridentina mense Maio in Boiariam peruenit: deinde Pannoniam, orientalesque Boios lustrat. Mosburgium Vratislao duci committit. Inde Reginoburgium se confert.

[Note: 44] Ibi Lazarum episcopum Leontis Imperatoris Constantinopolitani, Basilii filii legatum audit: pax foedusque more veteri inter vtrunque Imperatorem sancitum est. Princeps Occidentalis Vtini hyemat, Morauorum legatis societatem, amicitiamque petentibus annuit. Maio mense Reginoburgii concilium procerum cogit, quo soluto, quod aeger erat, in Boiariae secessibus hyemare decreuit. Fames eodem anno Boios afflixit, complures inedia perierunt.

Augustus Iunio insequentis anni in vrbem Vangionum conuentum indicit, Suatebogum filium, et proceres eius in gratiam redigit, propitiandi supremi numinis gratia, Fuldam proficiscitur, Salsam inde praetorium petit, Venedorum, Sorabum mandata cognostit. Postea in hybernacula Reginopurgium concedit: ibi Boiemiae duces cum muneribus benigne accipit, opemque ipsis, quemadmodum postularant, contra Morauos, quorum res tum validiores erant, pollicetur. Totum autumnum in Aquilonari Danubii ripa tum ob vires corporis recuperandas, tum vt Boiemis coninuis Boiariae opem sua authoritate praesentem ferat, transigit.

[Note: 45] Ciuile tum bellum Morauos inuolvit, quibus duo fratres Moemarus, et Suatebogus imperitabant. Inter hos pravis consultoribus discordiae letalis flamma adeo exarsit, vt non solum inuicem mutuis caedibus, rapinis, incendiis, saeuirent, verum alter alterius vitae insidiaretur. Pars quibus hoc parricidiale bellum displicebat, ad fidem Imperatoris confugiunt. Suatebogus quoque Caesari obtemperabat. Moemarus autem imperata detrectabat. Aribo praefectus, Luitpoldus progenitor principum nostrorum, Austriaci dux limitis, Augusti iussu arma in Morauiam mouent, eos qui dicto audientes non erant, igne, ferro perdomitant. Per idem tempus Aribertus Boiorum dynasta, quod hostibus faueret, munera ab his acciperet, ab Vratislao duce in vincula coniicitur, Luitpoldo superiori traditur, cathenatus ab eodem imperatori exhibetur, qui tum hyemabat in Norico apud Ramterdorff, [Note: Rantzenhofen puto esse monasterium.] Oeno conterminum, vbi nunc templum Aurelianorum mystarum est, proxime vrbem Braunauu. Eadem hyeme Boii rursus Morauos vastant cum ingenti praeda, incolumi exercitu domos abeunt. Sub idem tempus in Gallia mortuo Ottone.

[Note: 46] Carolus Posthumus ab omnibus occidentalibus Francis recipitur. Is cum copiis primum hostili animo ad Suatebogum filium Augusti iuxta Mosam venit. Verum amicis vltro, citro commeantibus, pax ac foedus inter duces conuenit, religione iurisiurandi sancitur:

[Note: 47] Exacta hyeme Imperator Reginoburgium migrat, vbi Vta Augusta iuramento se ab adulterii suspicione exoluit: eam insontem esse duo et septuaginta optimates iurarunt.

[Note: 48] Iisdem diebus Arnulphus paralysi affectus, aegrotare coepit. Erupitque tandem fama venenum illi datum, authores sceleris esse, quos supra commemoraui. Radpyrga et Gramanus capti, quaestionibus adacti, facinus consitentur. Curtius fuga sibi consuluit, in Italiaque delituit. Gramanus Vtin i capitali poena plectitur. Radpyrga apud Aibling vicum primae Vindeliciae in crucem agitur.

[Note: 49] In Morauia Moemarus Suatebogum fratrem prodente Eysenricho Boiorum purpurato, capit, in vincula coniicit, necare parat. Boii iussu Imperatoris in tempore suppetias capto ferunt: vrbem vbi captiuus detinebatur, expugnant, duces omnes captiuos liberant. Suatebogum secum in Boiariam deducunt. Imperator vero quod aduersa valetudine laborabat, nauibus secundo Danubio in orientalem Boiariam deuehitur, Eysenrichum apud Mutaram [Note: Mautern.] (vrbs est adhuc Austriae) obsidet, oppido vi potitut. Eysenrichus licet fortiter repugnaret, viuus tamen in potestatem Caesaris deuenit. Dumque Reginoburgium ducitur, negligenter custoditus, conscientia scelerum se ad supplicium trahi ratus, fuga euasit: ad Morauos, et eorum regulum Moemarum transfugit.

[Note: 50] Eodem tempore Angelmarus Bathaviae episcopus diem obiit: Bichingus ab Imperatore sacerdotio condonatur. Is fuit primo Morauorum episcopus, quem petente Suatebogo Magno, Stephanus quintus Pont. Max. consecrarat.

Ipsum Suatebogus non Morauiae antiquae, quam pontifex Batauensis in rebus diuinis procurabat, sed vlterioribus Sclauis imposuit: quos idem Dux armis domitarat, philosophiam Christianam recipere coegerat. Cumque Suatebogus Imperatori rebellat, Bichingus ad Imperatorem aufugit, atque ab eo Bathauiam accepit.

[Note: 51] Verum in paucis diebus, quibus haec acta sunt, Imperator moritur. Theodomarus Iuuauensis archimysta Boiorum cum collegis suis ad gregem desertum redire iubetur, classe Bathavensium episcoporum mouent, Richarium in tribum pontificum Bathauiae referunt, anno ab orbe ex seruitute inferorum liberato, vndenoningentesimo. Cuius anni sexto Calendas Decembris Imperator Arnulphus Caesar Augustus paterna aegritudine Vtini extinguitur: vbi quidam eum apud parentem sepultum tradunt, alii eundem inde Reginoburgium translatum ferunt, ibidem quippe Mausoleum eius in aede D. Haimerani monstratur: et eidem quotannis eo die, quo ex hac vita migrauit, parentatur, et ex testamento panes pauperibus erogantur. Sunt qui Arnulphum pediculari morbo, qui Phthiriasis Graece vocatur, interiisse velint, qua foeditate et Sylla dictator, et Alcman ex clarissimis Graeciae poetis obiere.

[Note: 52] Posteaquam autem Arnulphus e medio excessit, saeuissima armorum tempestas tranquillitatem Christianam conturbauit. Discors Italia, victrix quondam orbis, nunc foecunda Tyrannorum, externisque ob dissensiones ciuiles direptui patens, a pluribus misere dilacerata est Tyrannis. Rathboldus filius Imperatoris per lacum Larium in Germaniam redit. Lambertus filius Vidonis, capto, securique percusso Maeginfrido legato Caesaris, Mediolanum, Ticinum, et continuas vrbes invadit. Berengarius VValfrido itidem Arnulphi praefecto honesta morte defuncto, Veronam, et finitima loca occupat. Albertus locupletissimus Ethruriae princeps Rauennam, Bononiam, Romam in potestate habuit. Eius socrus Theodora scortum nobile, atque imperiosum Romae dominabatur: Ioannemque nonum, amatorem suum, Bononiensibus primo, deinde Rauennatibus, postremo Romanis imposuit, primariumque sacerdotem creauit, vnde fabellam ortam crediderim, quae temere vulgarit, hisce temporibus fuisse sacerdotem maximam foeminam, quae appellata sit Ioannes. Albertus praefectus Eporediae alpibus, qua iter est in Narbonensem prouinciam, incubabat. Saraceni item ex Africa in Campaniam, Calabriam, Apuliam, iussu Imperatorum Constantinopolitanorum, quibus superiores regiones rebellabant, traiiciunt: crudeliter eam Italiae partem depopulantur.

[Note: 53] Nec mitiores fuere superiores tetrarchae. Qui, vt dislociabile est regnum, in se, licet affinitate coniuncti forent, saeuire coeperunt. Lambertus in venatione ab Hugone filio Meginfridi trucidatur, is patris necem vlciscebatur. Berengarius inde potentia et authoritate creuit, maxime data filia sua Gisala in matrimonium Alberto Erporediae principatum obtinenti. Vnde susceptus est Berengarius secundus, et vltimus Italiae tyrannus, qui cum vxore Villa exul in Boiaria Bambergae diem obiit.

CAPVT XXI. Ludouicus III. Imperator et Conradus I. Reges Boiorum. Luitpoldus. Vgrorum irruptio in Boiariam.

1. Proceres Germantae Ludouicum III. Arnulphi filium infantem Regem; ipsi Ottonem Saxoniae Ducem et Hattonem archiepiscopum tutores constituunt.

2. Lotharingii ad Ludouicum III. a Suatebogo deficiunt. Suatebogus Lotharingiam deuastans interficitur.

3. Cleri vitia recensentur et a Conrado Haeopago ac Geophardo Argentoratensi taxantur, sacerdotesque frustra de iis vitandis admonentur.

4. Moraui Episcopos Bathauenses apud Iohannem Pontificem Romanum multorum criminum reos faciunt, et ab eorum iugo pecunia redimunt, peculiaremque Archi Episcopum, reclamantibus licet Boiariae sacerdotibus impetrant.

6. Hatto Archi Episcopus Moguntinus cum aliis Boiorum Episcopis contra novum Morauiae Archi Episcopatum protestantur, eiusque abolitionem petunt.

7. Vgri Pannoniam occupare decernunt, et Legatos sub specie renouandae pacis exploratum mittunt.

8. Vgri Morauos hostes Boiorum, deinde Boiariae regnum duobus agminibus inuadunt, Boiosque nihil mali suspicantes trucidant, et vbique imprimis in aedes sacras saeuiunt, Austriamque funditus euertunt.

9. Pars Vgrorum Italiam per Charinos petit, eamque Berengario cum exercitu in fugam verso longe lateque depopulatur, vti hac de re publica documnenta testantur.

10. Boii citeriores aduersus Vgrorum irruptiones se muniunt, oppida et arces extruunt.

11. Luitpoldus Vgros aggreditur, Regemque eorum cum maximo suorum numero interficit.

12. Boii ob motus ciuiles in Francia et Lotharingia victoriam contra Vgros prosequi non possunt.

13. Rudolphus Episcopus VVirtzburgensis cum comitibus Bambergensibus Alberto, Adelhardo et Heinrico de claritate generis ferro variaque fortuna contendit, Alberto tandem superiore.

14. Conradus Dux Moselanus cum Gerardo et Machofrido pugnis decertat. Argentoratensium cum Episcopo dissensus.

15. Albertus Comes Bambergensis, quod a Ludouico Rege citatus non compareret, obsidetur, mox dolose se dedens, prodito eius consilio securi percutitur. Hattonis Episcopi Moguntim fraus.

16. Gerhardus et Machofridus proscripti, Argentoratenses cum Episcopo reconciliati.

17. Querimonia de publicanorum rapacitate. Portorii modus per commissarios constituitur. Leges portoriae.

18. Vgri nouis regibus creatis Pannoniam occupant. Pannonia cum cultoribus nomen mutauit, nunc Vngaria appellatur.

19. Ad Vgros e Boiariae regno eliminandos copiae ex vniuersis prouinciis contrahuntur, et tria agmina contra eos educuntur.

20. Vgri exercitum Boiorum graui armatura instructum velocitate fatigant, et superant, Danubium tranant,

21. Boiorum clades. Luitpoldus communis stipes Ducum Boiariae ex Imperatorum prosapia oriundus. Aribo Luitpoldo substituitur.

2. Ludouicus ad Vgros coercendos copias colligit, sed in insidias delatus et vndique circumuentus in fugam vertitur. Quare haec clades ad Augustae Rhetiae facta dicatur.

23. Vgri totam Boiariam vastant, atque locis munitioribus omissis potissimum in monasteria et monachos saeviunt.

24. Incolae ad tuta loca fugiunt. Vgri sanguinem occisorum potant, corda deuorant, et immani saeuitia ferociunt.

25. Vgri monasteria exurunt. Reliquiae Sanctorum Vtino Bathauiam deportatae conduntur. Monasteriorum combustorum nomina.

27. Franci, Sueui, Saxones, Turogi, nationes alias pugnacissimae ab Vgris atteruntur. Cladis perpessae magnitudo. Rex Boiorum et Francorum pacem auro redimere et Episcopi eam in rem sacras res vendere coguntur.

28. Ludouicus moritur, et cum eo familia Regia in Boiaria et Germania deficit.

[Note: 1] DVm talia post obitum Arnulphi in Italia geruntur, in Germania proceres, Pontifices, populus Francorum, anno ab orbe liberato noningentesimo apud Forchaim oppidum Franciae, Boiariae que antiquae conueniunt frequentes, communi consensu Ludouicum legitimum filium Arnulphi, septimum agentem annum, regem nuncupant. Tutores eius, Ottonem Saxoniae regulum, cui soror Ludouici nupta, et Hattonem Mogontinum archiepiscopum esse iubent. Rei militari Luitpoldum, orientalis Boiariorum limitis ducem, parentem principum Boiariae, virum bellicosum praeficiunt. Valdoni Fruxinensi episcopo, vt regem puerum literis instituat, mandant. Scribarum epistolarum magistrum Theodomarum Iuuauensem archimystam Boiorum constituunt.

[Note: 2] Moxque Lotharingii a Suatebogo, filio naturali Arnulphi, quod episcopus verberaret nobilitatem, grauissimos quosque floccifaceret, scortorum, venatorum, et vilissimi cuiusque tinearum, soricumque arbitrio regnum administraret, ad Ludouicum orientalis Franciae regem declaratumdeficiunt, certatim ad eum procurrunt, eundem armis trans Rhenum ad Diethenhofen producunt, vbi in noui regis verba iurant. Ludouicus receptis Germanis, quae sunt in Gallia Belgica, Celticaque in Boiariam rediit. Vtini frequens habitauit. Frater eius Suatebogus impare matrimonio natus, confractis latronum et sceleratorum viribus, incendiis, depraedationibus Lotharingiam deuastat. Dum incautius iuxta Mosam cum copiis fratris Ludouici confligit, a Stephano, Gerardo, Machfrido praefectis interficitur.

[Note: 3] Creuerant sub principe puero tum in Germania vitia sacerdotum. Nam et Romanus pontifex ob scelera male audiebat vulgo, venter et ea quae sub ventre, illis deus erat. Vino, ocio, Veneri et Cereri dediti sacras prophanas literas iuxta contemnebant. Virgines sacratae passim incestu polluebantur. Adulterio nihil communius erat. Arrogantia, superbia, luxus, libido, auaritia communia sacerdotum mala, inualuerant leuitatem illi omnem, veste, incessu, armis, quasi carnifices circulatoresque prae se ferebant: pauperes, pupillos, viduas compilabant. Nemo hos defendebat: Carmina amatoria passim cantitabantur, emere, vendere sacra, pietas erat. Conradus Haeopagus atque Geophardus Argentoratensis, vates diuini,

tum facundiam in vitia sacerdotum et monachorum auiditatem exercebant. Ac nisi resipiscerent, flagellum Dei Attilam adfore propediem praedicabant. Sed nemo his recte praecipientibus admonentibusque obtemperabat. Ira Dei mortales vrgebat, cum insipientissimi essent, sapientissimos se esse credebant, superstitionem religioni, vmbram rei speciem pietati praeferebant, sed mox poenas pecudes stolidissimae crudelissimas dederunt, qui patri indulgentissimo bene monenti obedire detrectarunt.

[Note: 4] Hactenus Morauia episcopis Bathavensibus, a quibus religionis nostrae rudimenta acceperat, in rebus diuinis dicto audiens fuerat. Mortuo autem Imperatore Arnulpho, Moraui, qui Moemaro parebant, Eisenricho transfuga instigante ad Ioannem Pont. Romanum, stupris et auaritia infamem, legatos mittunt, grauiter sacerdotum Boiorum mores accusant. Eos cum Vgris alienis a religione Christi amicitiam foedusque iniisse, Vgros vt Italiam inuadant, ab his concitari. Insuper illos per canes et lupum deierare: cum Sueuis et Francis dissidere, Sclauis inimicos intolerabiles esse criminantur: pecunia denique Moraui se ab iugo episcoporum Boiariae redimunt. Quippe Ioannes archiepiscopus, Benedictus, et Daniel episcopi, oratores Romani Pontificis in Morauiam proficiscuntur: Morauos a legibus mystarum Boiariae Toluunt: ipsis archimystam peculiarem designant, et ex vna pontificali prouincia quinque conficiunt, reclamantibus Boiariae sacerdotibus.

[Note: 5] Nam Moraui hinc ansa arrepta, Ludouico rebellant, praefectis Boiorum obtemperare recusant. Quamobrem Boii per Boiemiam, in commilitium secum Boiemis ascitis, in Morauiam hostili animo transitum facuint: per mensem fere totam regionem ferro, flamma, caede, incendiis, rapinis, foede deuastant, cum praeda copiosa incolumes domos redeunt.

[Note: 6] Hatto archiflamen Mogontinus, quinque Boiorum Pontifices, quorum nomina infra commemorabo, Ioanni vrbis Romae primario sacerdoti literis conqueruntur, se falso, et immeritissimos accusari a Sclauis: Ioannem facinus indignum, aduersum pietati Christianae, et maiorum decretis commisisse, libere et aperte, multisque verbis docent. Hortantur postremo, vt Morauos mendaciorum loquacissimos, corrigat. Nisi Boiorum praefectis et episcopis pareant, fulmine suo terreat Oportere primarium sacerdotem plus tribuere Boiis, qui rem Romanam restituerint, quam Morauis, qui Romanam maiestatem vastant, et manubrio (ex facto huiuscemodi legatorum) episcopi Romani occupato, a rege Ludouico deficere conentur. Boios tam sacratos, quam populares pietatis Christianae officio nulli genti secundos esse, a quibus nolint velint Slcaui, Moraui sub iugum mittentur. Claudunt denique his versibus epistolam.

Alme pater mundi, dignus praenomine Petri,
Nomine quem sequeris vtinam virtute sequaris:
Sisquetuis ouibus protector verus, et ipsas
Commendes Domino, coelo qui praesidet alto.

[Note: 7] Vgri igitur septimo anno posteaquam Daciam occuparant, vbi Imperatorem Arnulphum obiisse, Imperium in tot principes et inter se dissidentes dissectum, Christianorum discordias vident, contempta pueritia regis, cuius aetas obnoxia fraudi foret, Pannoniam terram fertilissimam, ipsis finitimam, pecoribus pascendis opportunam, occupare statuunt. Quod vt facilius, feliciusque adsequerentur, Cusala rex gentis celebrem admodum suorum legationem ad Ludouicum, Boiosque vicinos suos mittit, hisque mandat, vt diligentius cuncta, sit um Boiariae, mores incolarum explorent. Legati per Boiariae fines equis vecti, Reginoburgium perueniunt, nunciare iubent regi, velle se ad eum mandata popularium suorum perferre. Admissi in regiam, iussique considere, foedus quod cum Arnulpho conuenerat, de integro renouari exposcunt. Vgros amicitiam Boiorum, vicinorum suorum, quorum ope

statas sedes possideant, omnibus praeferre nationibus commemorant, semper huius beneficii memores fore: insuper Morauiam se suis armis perdomituros, subacturosque Boiis pollicentur. Rex Germanus, et proceres fidem habent, pacem confirmant. Vratislaus quoque Poloniae vlterioris, Venedorumque rector fidus nobis in hac societate comprehenditur.

[Note: 9] Posthaec Vgri, specie societatis cum Boiis factae Morauos hostes Boiorum inuadunt, omnia incendiis, caede, luctu complent: Moemarum, et Suatebogum regulos praelio occidunt, Morauiae partem sibi vsurpant. Deinde Morauis quibusdam (quibus religio Christiana sordebat, et qui odio Boiorum ob antiquam simultatem tenebantur) duplici agmine Boiariae regnum (sicuti Imperator Otto secundus Caesar Augustus in diplomate, quod dedit Pilegrino Bathavensi episcopo, et is in epistola ad Benedictum septimum Pont. Max. data refert) inuadunt. Pars Aquilonarem ripam Danubii vsque ad Anassi hostia sibi destinat. Rex Cussal alteram oram sibi deposcit. Erat autem tum Boiaria latissima, a Septentrione, et occidente, et Austro (vti nunc quoque est) Francis, Boiemis, Morauis, Lyco, et Sueuis atque Italiae continua fuit: ab orientis ora Sauo flumine claudebatur: eratque eiusdem pars Pannonia, cui Cussal rex Vgrorum superato Histro de improuiso se superfudit, Boiosque vlteriores ob foedus factum, nihil mali suspicantes, proinde imparatos adgreditur, fundit, trucidat, ducenta quinquaginta amplius millia passuum, longe lateque vno die Boiariam infra Anassum depopulatur: omnia aedificia incendit, vulgus inermeque caedit, nobilitatem, viros ac foeminas in seruitutem redigit, captivos abducit, monachos, sacerdotes cum templis comburit: adeo vt in Boiaria orientali, et Pannonia, maxima Boiorum prouincia (vbi hactenus quatuor fuerint pontifices, quatuorque ecclesiasticae iurisdictiones, quas tum Parochias, nunc Dioeceseis vocant, quae Archimystae Boiorum Laureacensi, episcopo Bathauensi paruerant) ne vna quidem aedes sacrata relicta fuerit, eaque regni Boiariae pars, quae ad Eurum vergens, inde Austria dicta, ita deserta, ac in solitudinem redacta sit, vt nullum vsque ad Ottonem Magnum, cultorem Christianum habuerit. Verbis vtor Benedicti septimi Pont. Max. quae ad Hainricum secundum, regulum Boiorum scripsit.

[Note: 10] Pars quoque Vgrorum Italos, quod imbelles, ac dites esse audierant, petunt: ferro sibi viam aperiunt, duces limitis Charini Gotfridum, et Eberhardum occidunt, Gregorium Aquileiensem patriarcham in fugam vertunt, Aquileiae, Veronae agros vastant. Berengarium primum cum vrbibus totius Italiae occurrentem superant, eius copias caedunt, ipsum in fugam vertunt: viginti amplius millia hominum vno die, milites, equites, sacerdotes, pontifices, monachos, contrucidant. Inde Italiam cis Padum simili ruina involuunt. Luitardum [Note: Qui et Luituualdus.] Vercellensem pontificem, omnium locupletissimum, Imperatoris Caroli tertii olim Magistrum epistolarum, cum maximis thesauris fuga salutem quaerentem, in eos incidentem, mox interficiunt, opibus eius potiuntur. Longobardia ita crudeliter deuastata, incolumes eadem via, qua venerant, ad regem reuertuntur. Atque ego non Chronicariorum (vt ita loquar) somnia, ne dicam mendacia, sed publicam instrumentorum fidem Pontificumque Boiariae sector authoritatem. [Note: Meminit etiam huius deuastationis Sigebertus.] Seruantur in Bibliothecis Boiorum publicis, Hattonis Archiepiscopi Mogontini, Theodomari archimystae Salisburgensis, Richarii Bathauensis, Valdonis Fruxinensis, Erckenuualdi Aichstatensis, Zachariae Sabonensis (qui iam est Brixinensis) episcopi epistolae, datae ad Ioannem nonum Pont. Max. in quibus, quae scripsi, quae ipsi praesentes senserunt, quorum maxima pars fuerunt, plusquam tragico more complorant. Sed ad reliqua pergamus.

[Note: 10] Boii citeriores vbi de strage Boiorum Austriacorum certiores facti sunt, ad arma, adarma ingeminant: pars in ripa Anassi amnis, communi impendio, non longe a Laureaco vetustissima atque celeberrima quondam Romanorum Colonia, nouum oppidum extruunt, communi impendio aduersus Vgros fossa, vallo muniunt, praesidioque firmant Anassoburgium, [Note: Hodie Ens oppidulum est quod olim Enspurg. dictum est.] ab amne praeterfluente nuncupant. Sighardus Senonum princeps, in superiore Boiaria, inter Oenum et Senonem amnes in sylua, quam Carnodunensem vocatam reperio, arcem aduersus Vgrorum irruptiones, admonentibus sacris vatibus Conrado, et Gebhardo (quos supra nominaui) condidit: ab apro, quem ibi inuenit, Ebersperg, [Note: Seno et Senta etiam dicitur.] quod apri montem valet, et nunc in templum amplissimum monachorum versum est, vocauit.

[Note: 11] Inter haec pars primusque Luitpoldus praefectus militaris, cum paucis, cum Richario Bathauensi episcopo, infesta acie, Vgris obuiam ire, perfidiam vlcisci festinant. Hoc vbi Cussal comperit, cedit, castra ad Phischam [Note: Vischa amnis olim Vischaha dictus.] amnem infra Viennam Austriae cum principibus suis locat. At partem eius exercitus, qui ab Aquilone vsque ad Anassi hostia cuncta attriuerat, ibique sedens pro victore se agebat, Luitpoldus adsecutus: de improuiso inopinatos adgreditur, primo impetu mille et ducentos in Danubium agit, praecipitat, atque submergit, caeteros in fugam dat, caedit, prosternit, vsque ad Presburg, nunc primam Vngariae vrbem. Vbi traiecto Histro Cussalem victoria cum suis exultantem inuadit, aciem perrumpit, turbat, regem cum maximo procerum suorum numero ad superiorem amnem Phischam interficit. Nostri caesis hostibus statiua aliquot dies habent, deo immortali gratias agunt, per omnia templo Boiorum supplicatio decreta est.

[Note: 12] Dumque Vgros rege orbatos, caede procerum fractos Boii rursus regno pellere, ad internecionem excindere meditantur, mox ciuilium armorum strepitus in Francia Lotharingiaque, quo quinque duces ablati sunt, intonat: Ludouicus rex, Luitpoldus militaris tribunus, Boiorumque proceres, eo ad domesticos tumultus comprimendos proficisci coguntur. Nam in Francia antiqua, proceres mutuis vulneribus in seipsos saeuiebant: in Lotharingia trans Rhenum incendia, rapinas, caedes agitabant.

[Note: 13] Rudolphus [Note: Qui et Radhulfus et a Reginone homo faiuus dicitur, qui temere multos tumultus excitauit. anno 905.] VVirzeburgensis episcopus, et Albertus, Adelhardus, Hainricus fratres filii Hainrici, qui Bambergae habitabant, discordia perniciosa digladiabantur, leuiculam sane, atque pudendam ob causam, nempe de claritate generis, opumque magnitudine ferro decertabant. Albertus cum fratribus, et Francorum valida manu aduersus Rudolphum hostili animo de Bamberga in aciem procedit. Nec segniores Eberhardus et Gebhardus Hassi et Chatti fratres episcopi Germano suppetias ferunt: irruentem temere Albertum fortiter pugna excipiunt, ferro aciem perrumpunt, militem Alberti sternunt, Hainricum pugna occidunt, Adelhardum viuum capiunt, is paulo post iussu Gebhardi securi percutitur. Eberhardus quoque multis vulneribus in praelio confossus, inter cadauera semianimis inventus domumque a suis deportatus breui animam efflat. Albertus qui fuga elapsus fuerat, reparatis copiis Rudolphum VVirtzeburgio pellit, opes, praedia episcopi diripit, incendit, colonos interficit. Eberhardi filios oppidis, castellis spoliat, vltra Hercyniae particulam, quae Speshart vocatur, relegat, omnia caede, incendiis, rapinis complet. Contra haec Conradus Hassonum praeses Friteslariae copias equitum, peditumque cogit, frater eius Gebhardus in pago Franciae antiquae, quae VVederauu dicitur, aduersus Albertum armatus considet. Albertus ex Bamberga antequam vires illi iungerent, cum suis prosilit, seque Gebhardum petere simulat, moxque iter et arma in Conradum conuertit: eundem imparatum occupat, vulneribusque multis confossum neci dedidit, tertio Calendas Martii: caeteros in fugam vertit, inter fugiendum ipsos prosternit.

Inde per tres continuos dies regionem eam ferro, flamma crudelissime depopulatur, cum maxima praeda, atque cum sociis posthaec Bambergam se confert.

[Note: 14] Sub idem tempus in Lotharingia Conradus dux Mosellanus, filii eius Gebhardus, et Conradus aduersus Gerardum et Machofridum pugnis decertant. Argentoratenses quoque cum Baldramo episcopo suo dissentiunt. Hisce coacti Ludouicus rex, et eius Magister equitum Luitpoldus, Boiorumque equites (vtcunque compositis, firmatisque limitibus aduersus Vgros, quos interea quieturos, ob necem regis primorumque sperabant) ad conuentum celebrem Tribuariae [Note: Tribuaria. Teress monasterium infra Bambergam.] (vicus est in agro mogontino, Rhenique ripa) indictum abeunt.

[Note: 15] Ibi Alberto dies dictus, quo venire recusauit. Ludouicus eum Therassae in agro Bambergensi circumsessione claudit. Cumque obsidio longius opinione traheretur, et fames vrgere obsessos inciperet, Albertus ad fraudem conuersus, deditionem simulare statuit: vbi soluta obsidione, periculo exemptus, copiaeque, quae tam facile cogi rursus non possent, dissipatae forent, se demum omnia latrociniis, caede, flamma, ferro, igne deuastaturum, aduersarios perdomiturum decernit. Supplex igitur in castra venit, veniam praeteritorum orat. Verum Egino, qui eius intimus fuerat, ab ipso ad Ludouicum, salute proposita, deficit, vniuersa consilia prodit. Quamobrem Albertus communi optimatum sententia, manibus post terga reuinctis, spectante vniuerso exercitu, securi percutitur, quinto Idus Septembris, Theressae sepultus, opes eius, et praedia infiscantur, inter purpuratos quasi stipendia distribuuntur Fama vulgatissima est, Alberto quod se regi committere metueret, ab Hattone Mogontino episcopo, impune venturum, impune reductum iri, fidem datam, ambosque proinde posteaquam ex regia egressi erant, rursusque quasi ientaculum oblitos rediisse, deinde epulatos in castra venisse: ibi Albertum nec quicquam quiritantem, fidemque pontificis, qui reditu iureiurando se liberatum interpretabatur, implorantem, poenas capite persoluisse.

[Note: 16] Pacata Francia Ludouicus in Mediomatricum vrbem se confert; in frequenti procerum concilio Gerhardum et Machofridum proscribit. Inde Argentoratum petit episcopum, et ciues in gratiam redigit: hisque confectis in Boiariam redit.

[Note: 17] Sub idem tempus, Boiorum vniuersi episcopi, praesules, nobiles, proceres, ciues, quibus iter in orientale Boiariae regnum, quam Austriam vocamus, erat, ad Ludouicum regem Vtinum conveniunt, rapacitate publicanorum, magnitudine portoriorum, vicos, civitates, colonos, sacerdotes, expilari et exinaniri conqueruntur. Rex benigne supplices audit, negocium cognoscit: Ariboni Austriaci limitis duci praecipit, vt cum Boiis orientalibus a senioribus diligenter inquirat, quo nam pacto portoria, tempore Ludouici et Carolomanni regum Boiariae data sint. Praeterea Theodomaro archiepiscopo Salisburgensi, Burckhardo Bathauensium pontifici, Odagrio [Note: Odagrius, qui et Odaceret Oedaker.] praefecto, negocium committit, sua voce hos defungi, ac in rem praesentem itare mandat. Fit igitur frequens conuentus Boiorum Rasueltstadii, praesentibus quos iam numeraui, episcopis, et dynasta Ariboneque limitis praefecto. Quadraginta amplius nobiles iurarunt, portoria ita exacta esse, sicuti hisce legibus, quas tum tulere, comprehenditur.

Nauis quae ab Occidentali regno venit, posteaquam syluam Bathauensem praetergressa est. siue Rosdorphii, [Note: Fortassis Kobelsdorff.] siue alibi venundandi gratia appellitur, semidrachmam, hoc est vnum scutatum pendat: si infra Lintzium tendit, semimodios tres, hoc est tres scaphulas salis soluat: copia postea sit cuique, quolibet versus Boiemiam, distrahendi gratia vehi.

De mancipiis, caeterisque rebus nihil penditur. Boius domum salem transvehens, nihil pendit. Boii, Sclaui, bobus, caballis, clitellis, vt victum emant commeantes, immunes sunto.

Venedi, qui de Rugus, Boiemis mercandi gratia veniunt, de clitella vnum scutatum tribuunt: de mancipio caballis venditis, Saicam vnam. Venedi vero in Boiaria incolentes, ementes, vendentes nil tribuunt.

Naues salinariae syluam Bathauensem egressae, nil pendant, donec ad Ebersberg [Note: Ebersperg an der Traun.] veniant: si quis ad Moraviam nauigat, de naue solidum soluat.

Mercatores, Iudaei, vndecunque sint, de rebus, et mancipiis iustum pendant vectigal.

[Note: 18] Dum autem talia in Francia, et Lotharingia, et Boiaria fiunt, Vgri duos reges Dursacum, et Bugothum creant. Pannonias ante in vastam solitudinem, Danubio tenus redactas, occupant, eas Boiis auferunt, vbi colonias Vgrorum deducunt. Ipsaque Pannonia toties mutatis cultoribus, saepenumero variis est appellata nominibus. A Graecis, et Latinis rerum authoribus Pannonia vltra Drauum, citra vero a Romanis Noricum, Ptolomaeo superior Pannonia nuncupatur. Eadem Gallograecia quondam dicta a Scordiscis, Boiis, et caeteris Gallis (hoc est Teutonibus) reliquiis Boiorum ex Italia pulsorum, et Brenni, quae ex Graecia ducibus Euridano, et Thessalono eo commigrarunt. Post Gotos ab Hunnis ex Dacia pulsos et mortem Attilae, Goti et Rugi hanc tenuere regionem, quocirca Gotthia, et Rugilandia: moxque Longobardia, hinc Hunnia, atque Auaria: Postremo denique Venedia, et Boiaria, sicuti ante Iulium Caesarem erat, fuit. Nunc est sexcentos, et viginti ferme annos Vngaria: parum abest, quin et nostro aeuo Turcia tandem fiat, et eueniet: ea est ignauia nostra, nisi quid Deus prospiciat. Sed ad rem redeo.

[Note: 19] Ludouicus rex Germaniae, atque Boiorum ex omni Boiaria peracto delectu, Anassiburgium nouam Boiorum Coloniam se confert. Adsunt episcopi monachorum antistites, proceres Boiorum, quinto decimo Calendas Iulii, anno Christianae salutis noningentesimo super septimum. Ibi decretum omnium sententia Vgros Boiariae regno eliminandos esse. Vires igitur ex vniuersis Boiariae prouinciis, ex Nariscis, Boethis, Chamabis, Vindelicis, Noricis, Vennonibus, Athesinis, Stiriis, Venedis, Charinis, Carnis contrahuntur: bellum Vgris indicitur, intento infestoque exercitu vtraque Danubii ripa, proceres Boiorum in hostes contendunt. Ludouicus cum Burckardo Bathauensi episcopo, Arabone praefecto, Anassiburgii substitit. Belli deinde periti, omnes copias in tria agmina partiuntur. Luitpoldus Austriaci limitis dux, ripa Aquilonari, Meridionali vero in parte Theodomarus archimysta Iuuauensis, Zacharias Sabonensis, Otto Fruxinensis, cum monachorum praesulibus Gumpoldo, Hartuico, Helmprechto Vratislauiam vsque procedunt, ibique castra faciunt. Eodem in Danubio nauibus copias Sighardus Senonum princeps cognatus regis, Ratholdus, Hattochus, Meginuuardus, et Eysengrinus dynastae Boiorum perducunt.

[Note: 20] Nec Vgri fegniciei atque socordiae, vbi se tantis apparatibus peti vident, se dedunt. Cuncta antea, quae necessaria forent, arma, viros, equos comparant, iamque non pro gloria, sed salute pugnaturi, acriter resistunt. Interim aliquot equites, caeteras Boiorum legiones lacessere iubent. Regesque vtrique infinito equitatu, quo plurimum tum valebant, agmen episcoporum incessunt: quasi perrupturi aciem pernicibus equis magna vi impetunt: ingentem sagittarum imbrem infundunt, Boios spiculis, quae corneis arcubus iaculabantur, obruunt,

rurfusque cedunt. Velociores erant, quam exercitus noster graui armatura instructus. Rursus cum procul abesse credebantur, aderant: eadem velocitate et sequebantur, et fugiebant: Dum te vicisse putares, in discrimine maximo eras, Eminus sagitta Vgri inimicos petebant. Nec enim aperto Marte, pedestri praelio, acie congredi, ense cominus pugnare, vrbes obsidere, oppida oppugnare, castella expugnare tum nouerant: sed nunc cedendo, nunc vrgendo, insidusque dimicare soliti erant. Et tantus in illis dolus, tanta velocitas, tanta peritia, militiae inerat, vt absentes, an praesentes, fugitantes, an instantes, pacem simulantes, an bellum gerentes, perniciosiores essent, in incerto haberetur. Dum igitur vasto impetu aduolant, rursus verso equo instant: vtroque modo spicula spargunt, tela ingerunt, dextra, laeua, a fronte, a tergo incursant: nostros defatigant: tandem vndique ingruunt, vndique Boios fessos inuadunt, superant, sternunt, caedunt quinto Idus Augusti, Noctuque clanculum Danubium tranant, Luitpoldum legatum Ludouici, Eysengrinum epularum magistrum, cum omnibus copiis, cum quindecim dynastis in castris trucidant. Postridie, hoc est tertio Idus Augusti, eos qui ad naues erant, facile absque labore, metu perterritos, simili strage adficiunt.

[Note: 21] Tres dies continenter irato coelo pugnatum. Maxima pars nobilitatis Boiariae perit, vulgus promiscuum sine numero occisum. Luitpoldus dux orientalis Boiariae, author generis regulorum Boiariae, praefectorumque praetorio Rheni, cum vndeuiginti Boiorum dynastis, quorum haec sunt nomina, caesus est, Piligrinus, Dietpoldus, Hebbo, Eysengrinus, Hathechus, Bero, Rudmundus, Leitfridus, VValtherus, Arebertus, Babo, Iringus, Gundboldus, Eysengrinus, Hathochus, Meginuuardus, Rutholdus, Albertus, Luitpoldus, hunc nostrorum principum progenitorem Nariscum, Boethumque, ex prosapia Imperatorum et regum nostrorum oriundum esse, in diplomatibus vetustis reperio. Nam ipsum Ludouicus rex, illustrem Comitem, et dilectum propinquum suum appellat. Conditum ferunt cum vxore Adelhaide, filia Ottonis Saxonici, sorore Hainrici primi Caesaris Germaniae, Melici, [Note: Melck monasterium.] quod contubernium diui Benedicti est in Austria, reliquit duos filios Arnulphum et Berchtoldum, qui regno Boiariae potiti sunt. Nec quicquam vltra de paternis Luitpoldi maioribus, quo gradu contingat familiam Caroli Magni, ego quidem hactenus reperi, licet accurate vestigarim. In Bibliothecis Nariscorum, Boethorum, Bambergensium, vbi ortus fuit, amplius quaerendum censeo. Perpauci (vt reuertar ad id, vnde euagatus sum) quos fuga seruauit, ad Ludouicum Anassiburgium perueniunt. Aribo in demortui Luitspoldi locum substituitur,

[Note: 22] Vgri tanta perpetrata caede, potiti castris et praeda, fugientium vestigia insequuntur. Ad quos coercendos Ludouicus vires exercitus dissipati colligit, recentesque copias, quas secum retinuerat, ignarus insidiarum, quas hostis parauerat, educit. Nam Vgri in syluis, quae erant forte campo iunctae, suos condiderant. Vbi in conspectu vterque exercitus fuit, hostis fugam simulat. Nostri auidius in composito agmine, solitisque ordinibus inse. quuntur, ad insidias perducuntur. Vbi praetergressi sunt syluam, qui in ea latitabant, ex improuiso terga nostrorum, cum clamore adoriuntur. Qui ante fugerant, gradum sistunt, fortiter repugnant. Boii a tergo, a fronte vndique circumuenti interimuntur. Ludovicus rex Bathauiam aufugit. Quidam similitudine nominum, quae vna duntaxat literula distant, decepti, hanc cladem Boios accepisse tradunt ad Augustam Rhaetiae, quae Teutonum sermone Augspurg, vt Anassiburgium Ansburg nuncupatur.

Vgri bis triumphatores tanto rerum successu elati, nondum sanguine humano satiati, totam Boiariam caede, rapina, incendiis, luctu, cadaueribus complent: vrbes quidem, oppida, arces,

loca munita declinant, quippe vi oppugnare, expugnare, obsidere, adhuc ipsis res incognita erat. Monasteria, collegia, virgines sanctas, viros sacratos, quod hos inermes esse, auro, argento, gemmis, vestibus sericatis, preciosae artis, signis aureis, argenteis, pecunia abundare acceperant, maxime petunt. Monachi, sacerdotes capti, et trucidati: partim igne excocti sunt, pars aufugit. Primo itaque hostes, infra Anassum templum diui Floriani diuique Hippolyti diripiunt, comburunt, ninil intactum relinquunt: latebrasomnes perscrutantur, colonos occidunt.

[Note: 24] Fit fuga, Christiani ira dei attoniti, metu perculsi, desertis vicis, oppidis, pagis ad Iuuauiam, Bathauiam, Reginoburgium, pars ad Alpes, et ad latibula syluarum, paludum, viligines, cacumina montium, ad munitaque loca aufugiunt. Nemo nisi in tutissimis locis Vgrorum praestolatur aduentum. Qui vt maiorem terrorem sui mortalibus, vulgoque incuterent, sanguinem occisorum potant, supra cadavera epulantur, aluum excindunt, intestina scrutantur, corda particulatim dissecant, atque quasi efficax remedium deuorant: nulla misericordia, caede, et sanguine gaudentes, mouentur. Eadem ferocitas foeminis inerat. Tot seruitia post fata in alio mundo contingere, quot hostes mactassent, credebant.

[Note: 25] Vastatis Boiariae finibus infra Anassum amnem equis (vt Turcarum mos, et Scytharum esse fertur) tranant. Matichouiae [Note: Matichofen.] praetorium, Mateseum [Note: Mathsee monasterium.] templum mystarum incendunt, diripiunt. Inde nemine omnino obsistente. Vtinum petunt, ibi vrbem regiam, et monachorum aedem in cinerem, et fauillas redigunt. Ciues, monachi, sacerdotes cum sacris, brachio D. Philippi legati Christi D. Maximiliano, et aliis diuorum pignoribus Bathauiam aufugiunt, eaque in pariete inter duas pyramidas condunt. Quae Friderico secundo imperante, pariete vetustate collapso, atque refecto, primum prodita, atque reperta sunt. Posthaec Vgri Chiminum lacum adfligunt, Oeno superato ad Tigurinos, quod ibi locupletissimos degere monachos a perfugis certiores fiebant, contendunt; templum solo aequant. Schliersee eadem ruina inuoluunt. Deinde Isaram traiiciunt, pontes Schaphonios, Beurn, Cochel, Schlechdorff. Stapffelsee inuadunt: foeminae sacratae, virginum maximae, monachi magistri contuberniorum diffugiunt. Vgri spoliatis sacris aedibus, igne aedificiis immisso Polling, Damasiam, VVessesprun (vbi septem sacerdotes deprehensos excruciant) adoriuntur, comburunt. Nec mitiorem fortunam Sandauu, Siuerstat, Thierhaupten Lycatiorum monasteria sensere, et haec ab Vgris excisa euersaque sunt. Inde hostis peragrata superiore Vindelicia Fruxinum, et ad inferiorem Boiariam tendunt, monachorum monasterium, haud longe a patria mea destruunt. Rectaque Danubii ripa ad Abudiacum [Note: Abach.] perueniunt, monachorum numerum per maximum, veluti pecorum regem ante se abigunt: pueros, puellas, mulieres capillis colligarant.

[Note: 26] Boii rursus aleam belli tentare statuunt, iuxta Lengenfeld vicum viam prohibituri, praedamque excussuri, armatos se opponunt: sed vincuntur, funduntur, sternuntur ab Vgris. Qui exusto Reginoburgio nouo, nondum moenibus cincto (nam eam Imperator Arnulphus, sicut ipse in quodam diplomate refert, ampliauit) Osterhofen, vbi monasterium, aedes Palatinae, Mausoleumque regulorum Boiariae erant, comburunt. Ibi Danubium transeunt, Altaich superius, inferius, templum locupletissimum spoliant. Boiariam continuam Boiemiae, Nariscos, Boethos, Chamabos peragrant, vastant.

[Note: 27] In confinio Franciae, et Boiariae Francos occurrentes superant, trucidant. Gebhardum regulum Francorum Burckhardum Turogorum tetrarcham cum copiis occidunt: Sueuos, Saxonas

Turogos, Francos impune nemine prohibente adterunt: iram dei fuisse manifestum est. Nationes pugnacissimae, gentes fortissimae, tot hactenus triumphis clarissimae, desperatione coelitus debilitatae, animoque fractae, nil nisi de fuga cogitabant. Quas strages, quae vulnera tum orientalis Francia, et praecipue Boiaria ab hostibus religionis Christianae acceperit, haud facile dictu est. Materia maior est viribus meis, dissertioribus isthaec enarranda relinquo. Rex Boiorum, Francorumque, his malis, post tot acceptas clades coactus pacem auro, tributoque annuo ab Vgris emit. Pontifices Boiariae, sacras vestes, lineas, sericas, laneas, opes templorum, vasa Ecclesiastica, signa diuorum aurea, argentea, sacraque ob tenuitatem aerarii, egestatem populi, hostibus contribuere adacti sunt.

[Note: 28] Ludouicus in paucis post diebus, aegritudine animi animam efflat Reginoburgii, duodecimo Calendas Februarii, ibi in templo D. Haimerani extat adhuc eius sepulcrum. Liberos non reliquit, Luitgarda [Note: t) [transcriber: note missing]] soror Ottonis, amita Imperatoris Hainrici primi ei desponsa fuit. Expleuit annos potestatis vndecim, aetatis duodeuiginti. In eo familia regia in Germania et Boiaria defecit.

CAPVT XXII. Arnulphus, Dux Boiorum. Vgrorum in Boiaria clades.

1. Vgri de nouo pro pace pecuniam poscunt. Boiariae Proceres Arnulphum Luitpoldi filium regem eligunt.

2. Franci cum tutoribus Ludouici Conradum Hassum, quamuis ex familia Caesarum non erat, ideoque Sueuis dissentientibus eligunt. Contradicit et Heinricus Saxo.

3. Ludouicus Bosonis superioris filius Berengario in Italia se opponit, et a Papa insignia imperii accipit, totaque Italia subacta Veronae cum paucis secure degit.

5. Vgri ab Arnulpho tributum postulant, quo denegato Boiariam inuadunt. Arnulphus eos circumuenit, et ad internecionem delet.

6. Rogerius marchio Austriae constituitur, templa et vici restaurantur. Vgri foedus cum Arnulpho faciunt. Itali ab iis pacem mercantur.

7. Arigerion et Berchtoldus Sueuiam contra Regem Conradum occupant et Episcopos eius partium oppugnant.

8. Vgri omissa Boiaria varias prouincias vastant, Basileam euertunt. Conradum ad pacem emendam cogunt, Lombardiam consentiente Berengario invadunt ipsique rebelles superant.

10. Conradus contra Arnulphum mouet, Reginoburgium occupat eum proscribit, Eberhardumque Boiariae praeficit, Erchingerum cum socio securi percutit.

11. Arnulphus Eberhardum Boiaria pellit Reginoburgum recipit, vbi obsessus fuga elabitur.

12. Conradus morbo affectus Heinricum Ducem Saxoniae successorem declarat, ipsique insignia Imperii transmittit. Eius mors.

13. Heinricus contra Arnulphum arma movet. Principes in conspectu vtriusque exercitus collocuti pacem faciunt, mutuaque affinitate confirmant. Boiemia coniunctis viribus ad officium redigitur.

14. Boiariae primus Dux Arnulphus. Reginoburgum moenibus et splendidis aedificiis auctum. Arnulphus facultatem creandi Episcopos acquirit.

15. Conuentus prouincialis Reginoburgi celebratus, in quo circa res Ecclesiasticas varia decernuntur.

16. Rupertus Carolo Posthumo in Gallia rebellis occiditur. Carolus Germaniam repetiturus ab Heinrico in fugam vertitur, Mediomatricum vrbs in deditionem redigitur.

17. Itali destituto Berengario. Rudolphum Burgundiae Regem euocant. Berengarius a Flammoberto interimitur. Flammobertus cum Rudolpho vario euentu de regno Italiae decertat, qui tandem Veronae trucidatur.

18. Longobardi a Rudolpho deficiunt, Hugonem Arelatensem Regem constituunt. Albericus Iohannem fratrem suum Pontificem Romanum designat.

19. Vgri tributum abs Rege Italiae postulant, quibusdam prouinciis Germaniae vastatis ab Heinrico Mersburgii superati inducias pro redimendis captiuis impetrant.

20. Pax inter Carolum et Heinricum, vi cuius Carolus omni iuri in Germaniam et Franciam orientalem renunciat, nec posthac Gallia cum Germania nunquam vniri potuit.

21. Arnulphus Dux Boiariae ab Italis contra Hugonem euocatus per fauces in Italiae plana penetrat, Veronamque suae ditionis fecit. Mox dum sui ab Hugone fugantur, in Boiariam reuertitur.

23. Vgri praeterlapsis induciis tributum ab Heinrico poscunt, post contumelia affecti in interiora Saxoniae penetrantes omnes praeter septem obtruncantur, qui mutilatis membris domum remittuntur.

24. Heinricus moritur testamento regni successore dato Ottone. Arnulphus Dux Boiariae moritur, et a quibusdam monachis a Diabolo raptatus dicitur.

[Note: 1] VGri quoque audita morte eius venalem pacem Boiis offerunt, ac nisi auro actutum amicitiam mercentur, excidium vniuersae nationi minantur. Has ob causas Boiorum proceres, atque pontifices, Narisci, Vindelici, Norici, Chariones, Austriaci frequentes Reginoburgii conueniunt, inferias regi reddunt: ex veteri instituto (quo ipsis ex se, et Nariscis principem, vbi defecisset, principalis prosapia, instaurare licebat) Arnulphum regem Boiorum salutant, regio auspicio opus esse ad atrocissimos hostes superandos rebantur. Fuit is filius Luitpoldi, quem ab Vgris praelio caesum diximus, vir prudens, pacis ac belli artibus iuxta praeclarus, qui fortiter Boiariae regnum tutatus est, primusque Vgros, quos inuictos crediderant, vinci posse docuit: atque non solum populum Christianum ab incursatione eorum defendit, atque liberauit, verum etiam hostes religionis ad foedus et societatem. quoad vixit, armis coegit. Sub hoc principe, Maiestas tot cladibus vastata surrexit.

[Note: 2] Franci quoque iure suo et Hatto Mogontinus archiflamen, Otto regulus Saxonum, penesquos summa rerum post mortem Arnulphi hactenus fuerat, rebus Germaniae, et orientali Franciae, Conradum Hassum, filium Conradi, quem Albertus Bambergensis praelio occiderat, nullo gradu contingentem regum Caesarumque domum imponunt. Ideo Arnulphus rex noster, Gisalbertus dux Lotharingiorum, Erenger, Berchtoldus fratres, et Burckhardus Sueui, Conradum recipere recusarunt, Carolum posthumum iustum haeredem ex Galliis, et Occidentali Francia accersendum censebant: et a Lotharingiis Carolus acceptus est Cumque in paucis post diebus Otto Saxonum praeses diem obiisset, filius eius Hainricus, Conrado quoque parere contempsit.

[Note: 3] Et ne quid mali deesset, Albertus Tuscus, et Albertus Eporedus, gener regis Berengarii, qui principatum in Italia obtinebant, Ludouicum Busonis regis Narbonensis prouinciae filium, nepotem ex filia Imperatoris Ludouici secundi aduersus Berengarium regem in Italiam vocant, Romam perducunt. Vbi ab Pontifice S. P. Q. R. Imperator Caesar Augustus vno die appellatur. Ipse deinde totam Italiam cis et vltra Padum, Veronam quoque tam fidelem Berengario armis aufert. Berengarius secundo in Boiariam aufugit, ibique aliquot annos delituit. Ludouicus cum totam Italiam subegisset, in ditione et obsequio retineret, Itali mandata obedienter facerent, dimisso exercitu Veronae nimium secure cum paucis degit.

[Note: 4] Quod vbi Berengarius in Boiaria resciuit, auro quosdam Veronensium portarios, et moenium custodes corrumpit. Ab hisce noctu in vrbem receptus, Ludouicum imparatum occupat, in templum confugientem capit, eidem oculos eruit, et rursus Italia potitur.

[Note: 5] Vgris isthaec omnia opportuna erant, armis comparatis, ab Arnulpho et Conrado rege nouo tributum postulant: quod nisi vt Ludouicus reddat, omnia se deuastaturos, soloque aequaturos comminantur. Arnulyhus legatis respondet, Ego, inquit, ab ineunte aetate caeteris imperare, non parere didici: veniant Vgri, et nos habere ferrum, et in pugna (hanc ostentabat,) quinos digitos sentient. Vgris his auditis, continuo Boiariam copiosissimo equitatu inuadunt. Arnulphus imbelles cum rebus suis, et supellectile ad tutiora loca migrare iubet. Milites, equites, per sylvas, paludes, et loca Noricorum oportuna in insidiis passim condit: cum paucis expeditis, delectoque equitatu hostibus apparet, rursusque cedendo fugam simulat. Vgri superato Anasso amne, per Noricum quatenus Oeno conterminum est, freti viribus suis, et multitudine, fidentesque superiori prosperitati, peruagantur, pernicibus equis sursum deorsum volitant. Vtini tandem, cursitando fessi, traiecturi Oenum, coeunt: ibique consident, se pro victoribus incautius agitant, et quasi secum nemo armis congredi audeat, serio triumphant. Arnulphus explorata hostium socordia, cum omnibus qui latitabant, vndique subito erumpit: de improuiso adest, vndique ab omni parte hostem circumuenit, omnem caedendi copiam, quo pacto gens bellicosissima confligere consueuerat, intercludit, vasto impetu a laeua cataphracti, nastatique: a dextra milites contis. Arnulphus a fronte cum sagitariis Vgros aggrediuntur, caedunt, propellunt, fundunt, in Oenum agunt, ibique submergunt. Flumen quod ante pro ipsis erat, in contrarium versum, et alteram Oeni ripam nostratuum pars signo ab Arnulpho dato, armati insederant, tranare conantes excipiebant, ita ne locus quidem ad fugam hosti fuit. Omnes ad internecionem, ne vno quidem superstite, deleti sunt. Victor Arnulphus vota pro victoria suscepta reddit, Boiariae limites firmissimis munit praesidibus, fratrem suum Berchtoldum, Vennonas et Athesinos administrare iubet.

[Note: 6] Austriae infra Anassum, Rogerium [Note: Rogerius Rüdiger a Germanis dictus.] armorum, martisque studiosussimum, inclytum fabulosis Teutonum carminibus, cuius et Metellus [Note: Metellus Tigurinus poeta in Bibliotheca Tegernsensi habetur.] Tigurmus in Lyricis meminit, praeficit, Vgris opponit. Ibi vicos, templa reparare, colonias Boiorum, Venedorum deducere studet. Nam et ante Vgros ea pars Norici cum Pannonia pluribus vicis quam vrbibus frequens fuerat. Charinis rectorem dat Ratholdum Senonum [Note: Ratholdus von der Sempta.] Dynastam. Caeteri Vgri, qui domi erant, quod repulsi a Boiis Franciam, Sueuiam, Saxoniam intrare nequibant, facto cum Arnulpho, et Boiis perpetuo foedere, iram in Italos vertunt. Berengarius ab ipsis pacem venalem mercatur.

[Note: 7] Hisce diebus Arigerion [Note: Arigerion qui verius Erchingerus, et Berchtoldus duces Sueuiae.] et Berchtoldus fratres Sueuiam aduersus Conradum regem occupant, partium eius episcopos oppugnant. Aenardus [Note: Aenardus episcopus ab aliis Bernardus, et etiam Gebhardus dicitur.] igitur Nemetum pontifex excoecatur.

Solomon [Note: Solomon Comes vel Baro a Ramschuuag episcopus Constant.] Constantiae primarius sa. cerdos in vincula coniicitur. Otbertus [Note: Otbertus occisus 30. Augusti, anno Domini 913.] Argentoratensis ferro necatur. Richuinus demortui dignitatem inuadit.

[Note: 8] Inter haec Vgri Solauos, Saxoniam, Turogos, Franciam vsque Fuldam peruastant, inde per Sueuiam delati Rhenum transeunt, Lotharingiam, Alsatiam depopulantur, Basileam euertunt. Conradum pacem pecunia redimere, annuo tributo stipendioque adigunt. Deinde Longobardos impetunt, Berengario consentiente. Aduersus Lambertum episcopum Mediolanensem, et Albertum generum regis, Hyldebertum praefectum praetorio: item contra Gisalbertum, et alios principes Italiae, regi rebelles, feliciter dimicant, cum ingenti praeda domum incolumes reuertuntur.

[Note: 9] Eadem tempestate anno ab orbe servato noningentesimo super sextum decimum, indictione quarta, duodecimo Calendas Octobris, regni Conradi piissimi et Christianissimi regis, quinto concilium sacerdotum frequens apud Althaim, in pago Rhetiae cogitur ab Ottonensi episcopo, legato Ioannis decimi pontificis Maximi. Vbi haec decreta fuisse reperio.

Quisquis regi fidem non seruarit, aut eidem rebellare conatus fuerit, diris devotus esto.

Erchingerus quandoquidem cum sociis vitae regis, domini sui, et Christi Dei insidiatus est, a classibus Reipublicae, armorumque exors esto, in monasterio captus perpetuo arctioris religionis disciplina scelus expiato.

Richuinus Argentoratensis aedis occupator Herigero Mogontino archimystae satisfacito. Quod si contempserit, curia sacerdotum exaugur antor.

Episcosi Saxonum, qui praesto esse recusarunt, sacrificiis abstinentor: donec Romam ad eluendum facinus perueniant.

Erchingerus, Berchtoldus, Burckhardus, Arnulphus, quod nostro decreto non steterunt, nec dicto audientes fuerunt, in numero impiorum, atque sceleratorum habentor: nemo non eorum aditum, atque sermonem defugito, ne quid ex contagione incommodi accipiatur.

[Note: 10] Conuentu hoc peracto Conradus in Boiariam aduersus Arnulphum cum exercitu transitum facit, castra Reginoburgio admouet. Arnulphus siue vim eius ferre non valens, siue ne ciuili bello dissidentibus Vgri ingruerent, Iuuaviam secedit, ibique se continuit. Conradus Reginoburgii acceptus, Boios sibi sacramentum dicere iubet. Vindelicos, Nariscos occupat. Nonis Octobribus Reginoburgii concilium procerum, et episcoporum cogit. Ibi Arnulphus proscribitur, eidern sacerdotes male precantur, huiuscemodi denique precibus Thiestaeis ipsi sacrificiis interdictum est. Quoniam Arnulphus, et sociis eius (inquiunt) regi et principi suo parere detrectant, inferis perpetuo deuoti sunto: nec vllo vnquam piaculo resoluuntur, cum Iuda proditore, cum malis geniis ignis aeterm carnificina excruciantor. Posthaec Conradus Boiariam in tutelam tradit Eberhardo fratri suo, et contra Erchingerum et Berchtoldum proficiscitur: redactosque in potestatem Aldingae securi percuti iubet.

[Note: 11] Interea Arnulphus e Iuuauia erumpit, Eberhardum Boiaria pellit, Reginoburgium, et Boios recipit. [Note: Anno Domini 918.] Quod cum Conrado nunciatum esset, hostili rursus animo in Boios castra mouet, Arnulphum Reginoburgii obsidet. At is eruptione facta euasit, et ad alpes Noricas, Carinasque fugam capessit. Conradus deinde Reginoburgium ad deditionem facile cogit: Boiariaque in obsequium redacta, in Franciam redit, in Hereldensi monasterio natalem D. Iohannis celebrat.

[Note: 12] Sequenti anno morbo affectus cum desperasset salutem, conuocatis proceribus Francorum, Hainricum regulum Saxoniae, nepotem ex filia Luitgarda Imperatoris Arnulphi, successorem designat: sceptrum, ensem, diadema, insignia Imperii per fratrem Eberhardum eidem mittit: populum Germanum, Rempublicam Christianam eius fidei et tutelae commendat: decessit anno Chrisli Domini Deique nostri noningentesimo vndevigesimo, regni septimo, Fuldae sepultum esse aiunt.

[Note: 13] Arnulphus vbi certior factus est de morte Caesaris, euestigio ex latebris prodit, Reginoburgiumque redit, certatim ad eum Optimates, Pontifices Boiorum conueniunt, reditum gratulantur: eundem denuo regem Boiariae salutant. Hainricus Saxo posteaquam haec accepit, Boiariae fines cum exercitu petit. Ediuerso Arnulshus intrepidus procedit. Vbi in conspectum vtraque acies iam dimicaturae steterunt, Hainricus caduceatorem cum mandatis praemittit, qui denunciaret interesse Reip. vt Arnulphus solus cum solo, communis salutis causa, de summis vtriusque rebus secreto colloquatur. Non respuit conditionem Arnulphus, amboque duces absque cunctatione, aequo fere spacio a copiis vtriusque ad colloquium venerunt. Priorque Hainricus: Non te tam barbarum (inquit) aut imperitum religionis nostrae existimo, quin plane intelligas regem non a fortuna temere dari, nec a fatis imponi, sed a supremo coeli numine constitui. Cuius mandata qui non facit, is haud dubie coelo, naturaeque repugnat. Senatus, proceres, populus, plebes, quae multorum capitum bellua est, me regem vno omnium consensu declararunt. Horum mentibus nisi vnus et summus deus author pacis et concordiae incubaret atque moderaretur, haud vnquam fieri posset, vt non suus cuique mos esset: non tot sententiae, quot homines essent. Vndique inimici imminent, Galli, Burgundi, Itali, Vgri lacerant, diripiunt, in nos saeuiunt, incursant. Si quis gregem ab immortali maiestate sibi creditum non tutaretur, non vniuersa a plebis vtilitatem, veluti parens communis a deo datus refert, nihil aliud quam latro, et eius regnum publicum est latrocinium. Proinde si Senatus, populusque Francus me hoc fasce leuarit, tibique hoc oneris imposuerit, libens cessero, libentissime tibi paruero. Atque vt aperte tute sentias, quam nihil minus mihi cordi, quam dominandi libido siet, non solum Boiariae regnum locupletissimum, Nariscos, Alemannos, Chamabos, Boethos, Sudinos, Ilissos, Marcomannos, Quados, Vindelicos, Noricos, Austriacos, Tyrollios, Athesinos, Vennonas, Stirios, Charinos, Venedos, Carnos, Pannonias tibi, sicuti possides, permitto: verum sacratarum aedium quoque, opum ecclesiasticarum, episcoporum, sacerdotum, mystarum, monachorum, antistitum, omnium curatorem te esse iubeo, et patronum: illos tibi in clientulos dico, modo nomen regis inutile abdicato. Cuncta alia tibi habeto: quid nunc aliud tibi vis? Quid vltra desideras? quae concupiscis? quae postulas? Vniuersa tibi fauore et gratia mea absque periculo, sine vi, sine armis obtinere licet. Facile ratio tam salubris consilii ab Arnulpho recepta est Quocirca principes absque cunctatione dextris datis, pacem faciunt, quam liberorum connubio, sponsalibusque confirmant, Iuditha filia Arnulphi, Hainrico filio Caesaris despondent. Gerbirga filia Caesaris Arnulpho filio ducis datur in matrimonium. Coniunctisque viribus Boiemiam vndique pro natiuo muro saltibus Hercyneis clausam penetrant, Boiemos ad obsequium cogunt. Tuto Reginoburgensis episcopus, cuius prouincia tum erat, ibidem Pragae (caput est gentis) templum diuo Vito dedicat.

[Note: 14] Hactenus Boiaria per centum triginta annos reges et Imperatores habuit, atque dedit: postea per ducesadministratur. Quorum primus Arnulphus Reginoburgium nouum ab Arnulpho Augusto, vt dixi prolatatum, nec dum muro cinctum, moenibus, breuius opinione, diuiso opere inter proceres Boiorum communiuit. Pontifices Boiariae, tum Iuuauensis, Bathavensis, Fruxinensis, Sabonensis, Augustanus, Aichstatensis et subsequenti seculo Bambergensis, ingentia condidere, accepereque Reginoburgii, circum aedes reguli Boiorum, praetoria, quae adhuc ibidem nostro aeuo et dux, et hi episcopi possident. Fuit enim Reginoburgium sedes longo tempore regulorum Boiariae, facerdotesque superiores aulam principis Boiorum frequentes sectabantur, statis diebus, quotannis, conventibus iuridicis, caeterisque Boiariae conciliis, interesse solebant. Reges illo seculo in demortuorum episcoporum locum, in senatum pontificum, praesulum quoscunque libuit, allegebant. Eam cooptationem pontificum, praesulum, mystarum, monachorum Hainricus in

Arnulphum transtulit: eaque potestas sacerdotes creandi beneficium posthac Arnulphi fuit.

[Note: 15] Qui ad Dingelfing oppidum inferioris Boiariae, inripa Isarae situm, concilium Boiorum conuocat. Interfuere quinque Boiariae primarii sacerdotes, Hyldebertus [Note: Hyldbertus qui et Odilbertus.] archimysta Iuuauensis, Isengrinus episcopus Reginoburgensis, Gerardus Bathauensis, VVolframus Fruxinensis, Nithardus Sabonensis, et Sarcolochus, et Godbertus sacrificuli, quos Chorepiscopos vocant, Nuncii Vdalfridi [Note: Vdalfridus episcopus. qui et Hyldefridus.] Aichstatensis tum aegroti. Hoc concilio Arnulphus, praediorum Ecclesiasticorum, quae Vgri depopulati fuerant, ab aliisque occupabantur, vsusfructus sacerdotibus, monachis restituit: templa, sacras aedes refici, instaurari iussit. Maias et Caninas, item vicos, vineas aliaque praedia prope Tyrolios, in Vennonum, Athesisque valle, quae adhuc ibi mystae Fruxinenses possident, VVolframo reddidit. Episcopos, monachos, sacerdotes, quorum quidam excusso seuerioris religionis iugo populariter vivere coeperant, sub arctioris disciplinae iugum misit.

[Note: 16] Sub idem tempus in occidentali Francia Rupertus frater Ottonis regis Carolo posthumo rebellat, seque regem appellat, Carolus Rupertum pugna victum hasta confodit, Franciam orientalem, Germaniasque sicuti iustus haeres repetit: vsque Mogontiacum procedit. Castra in agro Vangionum facit, sed ab Hainrici copiis in fugam vertit. Eodem anno Hainricus Mediomatricum vrbem obsidet, in deditionem quecogit.

[Note: 17] In Italia Lambertus archiepiscopus Mediolanensis, caeterique principes Italiae a Berengario desciscunt, Rudolphum regem Burgundiae (cui filia Burckhardi Sueuorum reguli nupta erat) euocant in Italiam, regemque constituunt. [Note: Haec Sigebertus sub anno domini 924.] Is praeter Veronam, Italiam totam Berengario praeripuit, treisque annos quiete regno Longobar dorum potitur. Dum quarto anno in Burgundiam redit. Berengarius Foroiulianus, qui hactenus se Veronae continuerat, a Flammoberto quodam trucidatur: fugitiuam a se Italiam comprehendere nisus, cum Vidone, eius filio Lamberto, Spoletanis, Ludouico Narbonensi, Rudolpho, Burgundo, vario euentu per quinque et triginta annos ferro disceptauit. Bis pulsus in Boiariam aufugit, bis reuocatus regnum recepit, tandem Veronae necatus, vitam simul cum regno amisit.

[Note: 18] Mox Longobardi a Rudolpho quoque deficiunt, Burckhardum socerum Rudolphi, qui genero suppetias ferebat, dolo circumueniunt, interficiunt, Rudolphus Italia excidit. Hugo Arelatensis ab Italis accitus regno potitur Longobardo. Albericus eius priuignus, cum matre Marzia [Note: Quae et Mayrozia] vrbem Romam occupat, victricum vrbe pellit, Ioannem fratrem suum Pont. Max designat.

[Note: 19] Dum itaque Christiani ciuilibus armis, in sua viscera saeuiunt, Vgri a nouo rege tributum postulant. Quod cum negatum esset, Italiam duce Salardo inuadunt, Ticinum comburunt. Inde Sueuiam, Lotharingiam, Gallias ferro, flamma vastant. Transito in agro Vangionum Rheno, Franciam, Turogos, Saxouas armis praedando perlustrant: sed a rege Mersburgii superati, proceresque pleriquecapti sunt. Caeteri vthos redimerent, atque incolumes domum dimitterentur, novem annorum inducias paciscuntur.

[Note: 20] Posthaec Carolus, et Hainricus Consluentiae primo, deinde Bonnae conueniunt, amicitiam iureiurando confirmant. Carolus Germaniis, tota Orientali Francia excidit, neque posthac ad nostrum vsque seculum sub vnius ditionem coiere Galliae atque Germaniae regna. Quamuis isthuc summa ope superiore anno Franciscus occidentalis rex Franciae (dum comperitor Romani Imperii atque candidatus, Carolo Belgae, atque Norico fuit) studuerit efficere, id quod antehac quidem saepius factitatum fuisse, et hinc vsque ad imp. Hainricum secundum pronepotem Arnulphi ex filia tentatum fuisse reperio.

Atque is Arnulphus cum a Ratherio, genere Belga, religione monacho, professione eius tempestatis eruditissimo, dignitate episcopo Veronensi, sicut finitimus, praeclaris virtutibus domi, bellique insignis, aduersus Hugonem euocatus, per Tridentinam vallem recta

Athelis ripa, et per fauces, quae pilae Veronenses [Note: h) [transcriber: note missing]] appellantur (iter vix binos capit armatos) in Italiae plana cum exercitu descendit, Veronamque suae ditionis fecit. Cumque pars Boiorum de Gauseningo castello Boiariae incautius erumperet, ab Hugonis equitatu intercepta est. Arnulphus eo vulnere accepto perfidiam gentis metuens, in Boiariam, cum maioribus copiis reuersurus abiit, secumque quosdam Venenses abducit. Moxque Verona Hugoni redditur. Ratherius capitur, Ticinumque in exilium deportatur.

[Note: 22] Moxque Hugo munera, legatos, pacem, et foedus petitum mittit ad Hainricum regem Germaniae (qui Sclauos, Danos, Cimbros, intima Germaniae magnae tenentes perdomuerat, sub iugumque religionis Christianae miserat) amicitia confirmata est inter reges.

[Note: 23] Iisdem diebus finitis induciis, Vgri tributum arege nostro exposcunt. Hainricus illis canem villaticum, auribus, cauda mutilum, scabie sordidum reddi iubet, se aliud tributum populo falsorum deorum cultori, pendere pernegat. Inde apud Teutonas, fabulam, Vgris canem imperitasse, ortam crediderim. Vgri tam insigni contumelia irritati arma capiunt, dolo copias augent. Equitum propemodum innumerabilis turba maiorem etiam, quam pro numero, speciem praebens, relictis Boiis, cum quibus et Arnutpho, vt vicinis pacem initam pridem persancte seruabant, per Franciam, Sclauos, Sueuos, Turogos interiora Saxoniae, vbi rex versabatur, penetrat. Cuncta praeda, incendiis rapina, luctu complet, passim diffunditur: centum amplius millia fuisse perhibentur. Hainricus votum nuncupat, si victoria potiatur, se nundinas sacrorum ex Germania sublaturum promiuit. Nactusque nebulosum diem, subito inopinatos, palantes hostes inuadit, sternit, caedit, terga vetere cogit. Qui fugam dedere, a colonis passim trucidati sunt. Caeteris deletis, septem duntaxat seruati, quos auribus, manibus, naribus truncatos rex ad confinia Vngariae deducit: et ite (inquit) et nunciate vestris popularibus, vt de caetero domi se contineant, nec aliena appetant: neque ad ea loca, vbi huinsmodi in eos carnificina exercetur, vltro accedant. Vgri in posterum viuente Hainrico, Germania manus abstinuere: Graecis, Bulgaribusquein Maesiis considentibus negocium exhibuere. Hainricus triumphans, Christo domino, deoque nostro honorem habet, supplicatione decreta, grates summo Imperatori, caeterisque coelitibus agit, paterque patriae consalutatur.

[Note: 24] Dumque expeditionem Italicam meditatur, ex hac vita migrat, successorem testamento declarat, filium suum Ottonem cognomento Magnum. Eodem tempore, nempe sequenti anno aerae Christianae noningentesimo tricesimo septimo, Arnulphus quoque dux Boiorum honesta morte defunctus est, sicuti in fastis publicis Boiariae, mystarum, monachorum reperio, pridie Idus Iulii. In quem diem Paschalia incidere non possunt, quibus eum, quod praedia monachorum diripuerit, proceribus Boiorum distribuerit, subito interiisse ad Stygias paludes, quasi Cyclopas ad Aetnam, raptatum, cadauer in lacum Schirensem abiectum fabulantur.

[Note: 25] Qui amisso puro veritatis fonte ad lacunas Iutosas conuertuntur, et pietatem quaestum, religionem praedam existimant. Homines suaues, se aedituos coelifaciunt, vbi nec fuerunt, nec sunt, nec vnquam erunt, nisi tandem nugari desinant. Referam quod ego comperi, quod hisce auribus audiui: Imperatorem Ludouicum quartum monachi, et sacratae Virgines Boiariae, in quos is beneficus fuit, Deum faciunt, coeloque locant: vnde eum ad inferos deturbant Romani flamines, quod eorum superbiae obuiam iuerit. Item Diuum Hainricum secundum Caesarem Augustum, Bambergenses mystae, quos ditauit, in album Superum adscripserunt. At audiui quosdam, nempe quorum templis nihil tribuit, hiillum ignominiose claudum appellant, et nuditate aliorum, spoliisque Bambergense templum dedicasse cauillantur. Sed ad Arnulphum, vnde euectus sum, redeo.

[Note: 26] Is Reginoburgii in templo diui Haimerani sepultus, ibique eius sepulchrum ostenditur. Suscepitex Gerbirga filia Rudolphi, vt opinor fratris D. Conradi quatuor liberos, tres mares Eberhardum, Arnulphum, Hermannum, vnam foeminam Iuditham vxorem Hainrici primi.

CAPVT XXIII. Eberhard et Berchtoldus Duces Boiorum.

3. Heinricus frater Ottoni, quod is Patre adhuc Duce natus sit, regnum praeripere satagit.

5. Episcopus Iuuauensis et Laureacensis de praerogatiua disceptant, et hic ad Papam causam defert, et decretum pro Laureacensi impetrat. Leonis Rescripta.

11. Otto Reginoburgum occupat, Eberhardum captum in Sueuiam relegat, Berchtoldum Boiariae praeficit. Arnolphum et Hermannum Comites Palatinos Boiariae constituit.

13. Arnulphus Schiram oppidum condit-Comitum Schirorum origo. Monasterium Scheurn vnde.

14. Vgri Germaniam infestantes repelluntur. Ludouicus Rex Galliae Germaniam inuadit, ad quem quidam Procerum cum fratre Ottonis Heinrico deficiunt.

15. Successus Ottonis contra Ludouicum. Heinricus capitur. Ludouicus Germania excedit, cum Ottone pacem facit. Bolitzlaus Boemorum Rex poenas Ottoni persoluit.

16. Ludouicus ab Hugone Capeto ex Gallia pulsus per Heinricum restituitur, Hugo ad officium Ludouici redigitur.

19. Berengarius secundus regnum Italiae affectat, consilioque Hugonis a puero prodito, ad Ottonem aufugit.

20. Hugo Berengarium ab Ottone oblato auri pondere frustra repetit. Ottonis magnanima responsio.

21. Berengarius in Italiam redux a Proceribus Longobardorum honorifice excipitur.

22. Lotharius filius Hugonis Rex Italiae salutatur. Hugo Aurelatum reuertitur. Tandem omni potestate penes Berengarium existente ipse Rex Italiae nuncupatur. Berchtoldus moritur. Transitio.

[Note: 1] MAle humana ingenia sibi consulunt, quod plerumque non futura, sed transacta perpenpunt: auidus Imperii animus im patiens veritatis, haud facile sibi temperat. Quippe nemo est, qui non ob regnum, iustitiae violatorem, si in caeteris pietatem colat, crimine soluat. Eberhardus statim post fata parentis, quod natu maximus erat, principatum in Boiaria occupat, atque exercet. Arnulphus, et Hermannus fratres minores natu, et ipsi Imperium ambiunt. Berchtoldus patruus eorum, Ottonis regis authoritatem expectandam, atque sententiam exequendam esse docet: morte beneficiarii, beneficium ad summum principem lege rediisse: oportere rem integram ad eius aduentum seruari. Nepotes suasu quorundam optimatium (vt sunt mores) consilium

patrui rectum aspernantur, ferocius quam aequum ac bonum erat, agunt: Ottonem floccifaciunt: nihil iuris Saxonibus penitus, vel omnino regi, praecipue nouo et alieno a genere veterum regum, et Imperatorum, in Boios esse aiunt. Hactenus, a maioribus semper ita obseruatum, semper filios in Boiariae regno successisse Boios, eam libertatem ab atauis accepisse, semper principem de suo corpore creasse, et citra cuiusquam authoritatem lege sua vsos esse: neque par esse vt Otto Saxonesque aliena, quae nihil ad eos attinerent, curarent: qui sua defendere nequeant, quo pacto (inquibant) aliena largientur?

[Note: 2] Imperium noui regis, sicuti fieri solet, sub idem tempus Eberardus praefectus praetorio Francorum, Gisalbertus Lotharingiorum praeses, cui nupta soror Ottonis erat, detrectabant. Fratres quoque regis Dancomarus et Hainricus non solum dicto non audientes erant, sed hostilibus viribus suas quoque copias iungebant, et regium nomen affectabant. Boleslaus quoque Boiemorum regulus occiso fratre VVenceslao, quem Otto ducatu Boiemiae praefecerat, eidemque Pragae Tuto episcopus Reginoburgensis templum D. Vito dicarat, Ottoni rebellat. Vgri etiam subdole cum muneribus amplissimis ad nouum regem, quasi officii gratia legatos, exploratum res Germaniae, et discordias intestinas mittunt.

[Note: 3] Hainricus primus, Ottonem ante regnum, Hainricum in regno susceperat. Otto natu maximus, aetatis priuilegio, ex testamento patris regnum sibi vindicabat: quod ius, et ordo nascendi, et natura ipsa gentibus dedit. Porro Hainricus controuersiam esse non de ordine, sed nascendi felicitate referebat. Ottonem quidem, primum Heinrico, sed priuato prouenisse: fratrem qui ante genitus esset, priuate priuatum patrimonium, quod eo tempore Hainricus habuisset, non regnum sibi vindicare posse. Se regi primum natum, se esse primum, quem in regnum rex pater sustulerit. Huc accedere, quod Otto, non patre tantum, sed et matre, priuatae adhuc fortunae, creatus sit: se vero et matre regina natum, et patrem non nisi regem vidisse.

[Note: 4] Ludouicus quoque rex Galliarum Occidentalium, filius Caroli posthumi, tanquam legitimus haeres, ab Ottone velut haereditatis alienae captatore, et regni peculatore, Germanias armis repetere decreuit. Alsatiam armatus petiit, Brisacum castellum, edito loco, supra Argentoratum conditum, et quod Rhenus alluit, praesidio firmat.

[Note: 5] Quin etiam alia discordiarum flamma in Boiaria exarsit. Episcopi inter se tumultuabantur, paucis ante diebus, quam Arnulphus concederet. Gundolphus Bathauensis pontifex, Hyldpertus [Note: Hyldibertus [(reading uncertain: print blotted)] qui et Odilbertus [(reading uncertain: print blotted)] obiit anno 935.] Salisburgensis archimysta mortem obierant: atque huic Egilolphum, illi Gerardum Arnulphus suffecerat. Hi post ducis mortem de archiepiscopi dignitate disceptare coeperunt. Iuuauensis honorem a Carolo Magno templo suo traditum, a Bathauia eo translatum retinere mordicus conabatur. Gerardus rursus Laureaco [(reading uncertain: print faded)] (quod in primordio religionis Christianae initiatum esset, cuius fundamenta comites Christi iecissent, quod denique tot martyrum, et confessorum sanguine dedicatum esset) vi ablatum ignauia sacerdotum, adserere summa ope nisus est, et ad Pont. Max. prouocauit: rem ad Leonem septimum Vrbis Romae primarium sacerdotem detulit: suos collegas negligentiae et socordiae acrius accusauit. Romanus episcopus, pallium archimystae antistiti Salisburgensi detrahit, Laureacensibus Pontificibus restituit. Huiuscemodi rescripta Boiis mittit. Leo episcopus servus seruorum Dei, Reuerendissimo, ac sanctissimo confratri nostro Gerardo, sanctae Laureacensis Ecclesiae archiepiscopo, pallium, vestem philosophi Christiani tibi reddimus, quo pacto vtare, praescripsimus. Sis norma, speculumque bene, beateque viuendi filiis tuis: inopibus, viduis, pupillis, qui direptui, et rapinae opulentorum patent, et quos locupletes, item praetores, scribae, lictores,

et tondere, et deglubere solent, fortiter adesto: iisdem qui illos seruitute premunt, et iniuriosi in proximos sunt, modeste obuiam ito. Notam immortalis Dei tibi progerendam curato. Disce compati insirmitati fratrum: te in alio cogita. Qui vitia odit, homines odit: nemo vitiis sine nascitur. Optimus ille est, qui minimis vrgetur. Caeteris ita ignoscas, tanquam ipse quotidie pecces: ita peccatis abstine, tanquam nemini ignoscas, tibi implacabilis. Exorabilis esto etiam istis, qui dare veniam, nisi sibi, nesciunt. Affectus omnes, iram, cupiditatem in crucem age. Victu, et cultu corporis leui, parco, et parabili sis contentus. Quae nobis diuina virgula suppedituntur, ad valetudinem et vires corporis, non voluptatem referenda sunt. Vere copiosus, vere diues est, qui Christum totumque mundum possidet, et cui quod habet satis est: proinde satis omne putato esse quod est. Christianus nulla re eget, nihil sibi deesse sentit, nihil requirit, nihil quaerit, optat, expetit amplius. Non tantum decet sacerdotem opes non possidere, sed nec oblatas recipere. Illud inprimis considera, sacerdotium non honorem, sed onus esse, quamobrem paupertatem, ignominiam, contumelias (quae maxima putantur onera, et sunt certissimae verissimaeque germani Christiani diuitiae) ita ferto, vt eius pene delectari videare. idem quoque Pontifex, ita Boiaria duci Eberhardo eiusque mystis ita scribit: Leo episcopus seruus seruorum Dei. Egilulpho Iuuauensi, Eysengryno Reginoburgensi, Lamperto Fruxinensi, Visundo Sabonensi, Starchando Aichstatensi venerabilibus episcopis, et caeteris per Boiariam commorantibus. Commemorat primo negligentiam horum, quam a Gerardo archimysta Laureacensi cognouerit: deinde eosdem accusat, arguit, increpat, quod adulentur magistratibus, assentandoque praetoribus conniuendo locupletibus pietatem violent, religionem polluant, sacram Philosophiam prophanent, pacem Christianam conturbent: obiicit postea, quod inter eos sit inexplebilis honorum cupido, certamen gloriae et honoris, splendoris, cupidinis, atque ambitio potentiae, quae maximas inimicitias etiam inter amicissimos excitent. Christiani (inquit) in vestris prouinciis, authoribus episcopis (qui canes muti sunt, non valentes latrare, et speculatores caeci) inuicem imponunt: tenues opulenti fraudant, decipiunt, circumueniunt, foenerant, poscunt, paciscuntur, auferunt, eripiunt: nemo pactione, dono, munere, xeniis abstinet. In lites coitur, veneunt aduocationes, veneunt etiam praeuaricationes. Ex spoliis pauperum magni, et stati redditus, et gloriae loco sunt. Vltra modum sumptu, et magnificentia, ne dicam luxu, aedificando, epulando, egregii sane pastores Christiani gregis prodeunt. Grauissimus solet esse morbus, qui a capite diffunditur.

[Note: 6] * Refert etiam illud sacerdotes scilicet tum publice duxisse vxores, sicuti caeteros Christianos: posthaec respondet ad ea, quae sciscitati fuerant. Si quispiam (ait) vxori adulterae repudium remiserit, nec hi coniuges in gratiam redigi conniuerint, nulla lex, nulla religio vetat illum novas facere nuptias, satius enim est casto connubio frui, quam multarum amore deperire, aut scortari, passimque vagae Veneri operam dare, patruelium, amitinorum, consobrinorum et horum liberum. Nuptiae incestae sunt, omnino non fiant, si huiuscemodi coniuncti fuerint, discessionem faciant, supplicamentum, quod Orationem Dominicam vocant, et Christus docuit, quod eius comites duntaxat sacrificiis solennibus vsurparunt, epulis non adhibeatur. *

[Note: 7] Postremo in ea epistola hortatur, vt episcopi, quos in capite recenset, Gerardo archimystae Boiorum pareant, atque Eberhardo regulo Boiorum officium suum delegat, praecipit, vt vicem Pontificis Max. defungatur. Gerardo fautor, adiutor, consultor, pro viribus in omnibus adsit. Idem Pont. Max. pleraque alia imperat, quibus nostro aeuo quidam nihil magis delirum ducerent.

* Tantum abest, vt episcopi ad se pertinere, quicquam existiment: profecto si verum fateri, et Imperatori hominum Deumque [Orig: Deûmque] , eiusque legato primario Paulo credere volumus, nobis periculosa tempora et ingenia superstitiosa sortitis fucus et vmbra pietatis perplacent. Atque totius iniustitiae nulla capitalior quam eorum, qui cum maxime fallunt, id agunt, vt viri boni videantur.

Quidam cum libidini seruiant, sic aliorum vitiis irascuntur, quasi inuideant: et grauissime puniunt, quos maxime imitantur. Si quispiam prophanus adolescentulus adolescentulam coelebs coelibem adamarit, aut sacerdotulus egenus concubinam, sine qua viuere, et rem familiarem administrare non potest, loco iustae vxorculae habuerit, Decuriones mystarum et parochi, intonant, fulminant, diuina humana cuncta miscent, coelum claudunt, inferos aperiunt: ipsi interim impune et passim incestu, adulteriis, stupris contaminant omnia. Amant, potant, subant, virgines plures vno anno vitiant, et implent, sub superficie pietatis nepotantur, fraudant, compilant, litigant, templa, sacerdotia diripiunt, quasi caballos venalicios commutant: caeremonias nunditantur, religiones cauponantur, scortantur, lacisuiunt, venantur, belligerantur, humanum sanguinem et impune sitiunt, effundunt, latrocinia exercent.

[Note: 8] Videas quosdam alienas rapere vxores, scorta impudica, ac vilissima quasi sacra circumferri passim et monstrari. Eaque non solum a minutulis sacerdotibus, et parochis, sed a sanctissimis quoque monachorum magistris, vt propitium habeant Iovem, ambiri, adorari.

[Note: 9] Cumque huiuscemodi hominum genus pessimum nihil in rempub. penitus conferant, mortalium scelera tamen comedunt et bibunt, gaudiis corporis dediti, per ignaviam summam, luxum maximum aetatem transigunt, literas, literatos omnes tanquam pestem deuitant, bellum literis, bellum virtuti, bellum omnibus bonis artibus, bellum denique Christo Domino Deoque nostro (ita viuitur, is status rerum est) indixisse videntur: inter se mendacii silentium velut orgia quaedam sanciunt, quibus caeteris veluti pueris ac infantibus more suo fabulis inludant. Quamobrem vel pro concione indignantur, irascuntur, insaniunt, siquis prophanus sacras literas, mandata Christi comitum eius doctrinam legerit. Timent talpae, ne eorum caecicitas deprehendatur, auaricia tenebraeque luce appareant.

[Note: 10] Inferi ac Superi vectigales, viui, mortui tributarii sunt: coelum et terram stipem emendicare coguntur. Non licet gratisnosse Deum, ptochotyranni illi aduersus pontifices, principes, parochos, sacerdotes, populum Christi conspirarunt: quotannis statis diebus coeunt: illam coniurationem renouant, quae vbique terrarum gerantur, scrutantur, circuunt domos more canicularum. Vt vulgo dici solet: mendicans religio, iuxta vulgo protritum dictum, sacrificulus cum fano, ara cum aedituo cuncta venalia sunt. Ceu vero a summo rerum imperatore lege atque perpetuo edicto non sancitum sit, Non sit mendicus, non sit meretrix in Israel. Aut Paulus fulmen eloquentiae Christianae non intonet: Beatius est dare quam accipere. Et si coelitum quispiam aliter docuerit, execratus esto. Neque ego audita noto carpoque, inopis plebeculae me miseret, quam ita ab illis rapacissimis lupis, nemine penitus auxilium ferente, deuorari video, sentio et sub specie, quemadmodum Paulus praedixit pietatis. Sed haec nihil ad me. Christus Deus faxit vt resipiscant, peccataque agnoscant sua* Ego nunc ad reliqua pergo, et ad Ottonem reuertor.

[Note: 11] Qui vndique armorum procellis frementibus, ingenti animo fortunae malignanti restitit, fretusque Deo, comparato exercitu, hostes suos adgreditur. Et primo Boiariam petit, Reginoburgium aliquot menses obsidet, vrbem ad deditionem cogit, Boios ad se vocat, sibi sacramenta dicere iubet. Eberhardum ferocius resistentem capit, in Sueuiamque relegat. Berchtoldum Fratrem Arnulphi superioris, Boiariae regno praeficit, eique neptem suam ex sorore. Gerbyrgam, filiam Gisalberti despondet: Arnulphum inferiorem, et Hermannum fratres Eberhardi curatores templi Fruxinensis, praefectos praetorio Boiariae declarat, quae tum maxima dignitas secundum regulum erat.

[Note: 12] Comes Palatinus vocatur, is vicem Caesaris praesidendo senatui principali defungebatur: fidem Imperatoris implorantibus aderat, iusque reddebat, fiscum Augusti, praedia Salica, reditus regios procurabat: Caesareum censum exigebat. Nil citra eius authoritatem duci, aut decernere, aut statuere licebat.

[Note: 13] Arnulphus Schiram [Note: Scheurn monasterium prope Pfaffenhofen.] oppidum in superiore Boiaria in pago Schirorum (prosapia est Boiorum haud dubie nobilissima, tum magna, tum vetusta) condidit, vnde posteri eius dinastae Schirorum cognominati sunt, quibus et Abusinam patriam meam, et Kelhaim, et pleraque superioris Boiariae castella paruisse reperio. Illud caltellum ab Arnulpho conditum, modo longo tempore in templum D. Benedicti commutatum, adhuc perquam celebre est, nomenque vetus seruat-

[Note: 14] Inter haec dum talia in Boiaria geruntur, Vgri Germaniam Magnam, ac Saxoniam inuadunt, sed fortiter cum ignominia, et detrimento repulsi sunt a ducibus Ottonis. Qui pacata Boiaria aduersus Ludouicum regem Vestriacum, intento exercitu inTribochorum agrum procedit: castra transito Rheno Brisaco admouet, Fridericus archiepiscopus Mogontinus Ruthardus episcopus Argentoratensis ab Ottone ad hostes deficiunt, relictis impedimentis castra deserunt, noctu clam se ab exercitu regis abducunt, vrbem Mediomatricum petunt, vbi Ludouicum regem occidentalem Giselbertum Lotharingiae ducem, Eberhardum Francorum, Hainricum fratrem Ottonis convenisse acceperant.

[Note: 15] Interim Ottoniani Hereburgii Danckmarum [Note: Qui et Dancquartus.] fratrem regis ex concubina susceptum occidunt. Otto frater Hermanni Sueuorum ducis, Conradus cognomento Sapiens, et ipsi partium Ottonis prope Antoniacum Giselbertum et Eberhardum epulantes inuadunt de improuiso, in fugamque vertunt. Gisalbertus in Rhenum praecipitatus, Eberhardus ense periit. [Note: Haec ex Vrspergenfi.] Hainricus frater regis in brachio grauiter vulneratus, aegre fuga euasit, tandem captus, apud Ingelhaim arcta custodia seruatur. Fridericus archiflamen Fuldam, Ruthardus episcopus Corbeiam relegatur. Monasteria sunt, illud Francie, hoc Saxoniae. Editha [Note: Hugo qui dictus est Capetes.] regina Laureaci interea degebat. Brisacum deinde se dedidit. Ludouicus Germania excessit, cum Ottone pacem fecit: sororem Ottonis viduam Giselberti vxorem ducit, Germaniis, Lotharingia iureiurando dedit. Bolitzlaus quoque parricidii poenas ab Ottone perdomitus luit.

[Note: 16] Ludouicus rex Francus occidentalis ab Hugone Ruperti filio, et suis pulsus in Germaniam aufugit, ab Ottone vi restituitur. Lugdunum, Rhemi, Rothomagus, Laudunum, reliquae vrbes a Saxonibus expugnatae, et redditae Ludovico. Hugo [Note: p [transcriber: note missing]] Luteciae obsessus ad obsequium Ludouici a rege Germano redactus est.

[Note: 17] Per idem tempus Vgri duplici agmine Boiariae fines inuadunt, pars Tranos, pars Charinos vastat. Bertholdus Boiorum regulus, duces suos ad Charinos proficisci, hosque vt tuerentur, iubet. Ipse robur hostilis exercitus petit, iuxta Valentiam vrbem Noricorum, quam maximo potest impetu antequam gens pugnacissima arcus rursus tenderet, in Vgros fertur, hostem in fugam vertit: in Tranum flumen agitat, atque submergit, tertio Idus Augusti. Praefecti quoque Berchtoldi auspicio apud Charinos eadem prosperitate dimicant, Vgros ad internecionem delent, Nec antea vnquam gens ferocissima tantum vulnus a nostratibus accepit. More enim pecudum a Boiis mactati sunt Vgri.

[Note: 18] Otto rex, et Berchtholdus qui maximopere rebus Ottonis studebat, inuicem gratulatorias scribunt literas, vt qui solicitudines publicae participes fuerant, laeticiae quoque communis socii forent, matrimonio amicitiam firmarunt. Berchtoldus neptem Ottonis vxorem duxit. Haec in Germania quidem, ac Gallia gesta sunt.

[Note: 19] In Italia Berengarius secundus, nepos ex filia Gisala primi Berengarii, limitis Eporedici dux, res nouas molitur, regnum affectat, fratrem eius Ansgerionem Spoleti, et Camerinorum praefectum, ante Hugo rex bello occiderat.

Quamobrem is et Berengarium tollere, eidem oculos eruere, eumque benigne vocatum dolo in vincula coniicere decreuit. Cui consilio cum rex Lotharius adhuc puer filius Hugonis interfuisset, Berengarium salutis suae admonet. Vetus est crebrumque apud Germanos prouerbium, tria genera hominum, maxime pueros, temulentos, moriones veritatem dicere. Berengarius igitur cum vxore Villa [Note: Villa quae et VVilla.] fuga sibi consuluit, in Sueuiam ad Hermannum ducem, inde ad Ottonem regem aufugit.

[Note: 20] Hugo legatos in Germaniam proficisci iubet, transfugam repetit, muneribus regis amicos orat, ambit, corrumpit: Ottoni ingentem vim pecuniae offert, vt sibi perfuga reddatur. Rector Francus respondet, populum Germanum ferro, non auro pugnare solere, ad suam fidem confugientibus opem ferre: nefasque ducere quenquam hospitem tecto arcere, aut denique deserere, nedum prodere.

[Note: 21] Berengarius confisus fauore, et nomine Ottonis, cum vxore in Italiam ex Suevia, per Vennonas, siue Venustam vallem reuertitur, a Longobardorum proceribus honorifice recipitur, Carolum Magnum aduenisse ominabantur. Primo ille Formicariae castra facit, castello fraude potitur. Milo ei Veronam quoque tradit. Vido Mutinae episcopus, cum compluribus ad ipsum deficit. Hardericus archiepiscopus eundem Mediolanum asciscit.

[Note: 22] Huc Hugo mittit filium Lotharium, ipse Ticini se continet. Lotharius consilio Berengarii a proceribus rex Italiae salutatur. Ideo Hugo rex declarato filio suo Lothario rege, Aurelatum, vnde venerat, rediit, ibique in paucis post diebus moritur. Lotharius inane nomen regis ferens, quippe omnis potestas penes Berengarium erat, altero regni anno decedit. Berengarius ab omnibus rex Italiae nuncupatur, atque recipitur. Eadem tempestate Berchtoldus Boiorum rector ex hac vita migrat, nono Calendas Decembris, anno ab orbe asserto noningentesimo duodequinquagesimo, in collegio monachorum apud Altaich inferius sepelitur. Huc vsque per centum et sexaginta annos Francia oriundi potiti sunt Boiaria, quam posthac aliquandiu Saxones administrarunt. Hos deinceps in quinto dicam libro.

ANNALIVM BOIORVM LIBER QVINTVS.

PROOEMIVM.

1. Paupertas et parsimonia imperia pariunt et augent, auaritia et luxus pessundant.

3. Christus pacem et concordiam suasit, sed Christiani se inuicem intestinis dissensionibus dilacerant.

5. Inter Theologos, dum alius alium sectatur. Sermocinistae praedicant alii ex libro Legendorum, alii ex Discipulo, alii ex libro, cui Dormi secure nomen est, alii ex Gryzio.

11. Causidici et similes populum Christianum affligunt. Cur Lites apud Romanos sub dio actaefuerint.

12. Clerus, quasi nihil horum ad sepertineat, aetatem luxu et gaudiis vitae transigunt.

[Note: 1] SAEPIVS ac frequenter vulgo genushumanum conqueritur, quod non modo fruges, arbores votis non respondeant, tellus pascendis animalibus non sufficiat, verum etiam annonae sit incredibilis caritas: quamuis pagi, vrbes, vici cultoribus non deficiant. Id quod plane, nisi lapides simus, sentimus. Vniuersa ad egestatem et solitudinem rediguntur. Duae virtutes, parsimonia atque paupertas imperia pariunt, augent, retinent. Itidem duobus vitiis auaritia et luxu pessundantur.

[Note: 2] Studium pecuniae, potentiae, splendoris cupiditas, cuncta regna euertunt. Opulenti ambitione coeci, luxuque perditi legibus solui connituntur, aequitatem detrectant, pacem ferre recusant, vltro cupiunt, occupant, habenas rerum arripiunt, emunt: fraude, dolo, precio, fauore, quouis modo irrepunt, seditiones, factiones, discordiae mala serunt, optimum quemque insidiis circumueniunt, amicos veritatis simplicis, apertos, bonos, veluti stolidos ac ineptos a Rep. gubernaculisque rerum arcent, qui suis moribus congruunt admittunt. Dispares mores disparia studia sequuntur. Dissimilitudo inimicos, similitudo amicos parit. Malus qui voluptatem, potentiam, imperia, opes amat, vt his quouis [Orig: quôuis] modo fruatur, ninil pensi habet, aequalitatem contemnit, aequitatem aspernatur, societatem hominum communem violat, ius sibi cuncta denique suae voluntati seruire vult, rapit, defraudat, simulat. Vbi te dissimilem vitam viuere isthaec aspernari videt, se sperni, irrideri, peti a te arbitratur, vitia sua a te notari, fert impatientissime: quamobrem te velut hostem persequi non cessat, vel insidiis, vel vi tollendum curat. Ita probitas aut paupertatis aut necis causa tibi existit, pauperum autem nulla cura est, bonique ad negligentiam, desidiam rediguntur, coactique suum officium faciunt, priuato commodo et ipsi consulunt. Nec ultra iam quam ipsis vsus est, cum alia ab aliis occupanda cernant, laborant: paulatim denique fortunae malignitati cedunt, vitiisque herbam porrigunt. Honestis manibus omnia laetius proueniunt, quoniam et curiosius fiunt.

[Note: 3] Christus Dominus et Deus noster pacem atque mutuam charitatem pro religiosissimo nobis insigni dedit. At nos intestinis seditionibus adfligimur: quamuis

vnius corporis simus membra, sacrati tamen prophanos, prophani sacratos, negotiis suis, ceu orgiis alienos arcent, quasi vero vnum membrum sine alterius ope suo defungi queat officio, aut oculi pedibus non egeant. Mirarisubit, quod Deus nostris moribus non magis irritetur, et fulmina iracunda tamdiu ponat. At non magis sceleribus nostris irascatur, pridem certarunt.

[Note: 4] Grammatici, et maximum bellum, (cuius et nos pars fuimus) oratoribus atque poetis fuit cum his qui se Theologos et philosophos nuncupant. Exploso Alexandro grammatista, receptis sacris vatibus atque Rhetoribus, et clarissimis aliis rerum scriptoribus pax tandem rediit.

[Note: 5] Nunc Theologi inter se saeuiunt, fremunt, debacchantur. In sua viscera cruentum conuertunt ferrum, inuicem sanguinem sitiunt, inuicem more Druydum sacrificiis interdicunt, digladianturque pro lana caprina: diuinus ille furor vatum, poetis veteri domicilio relictis theologos inuasit. Is se nouum, hic veterem: ille Scholasticum, hoc est, vmbraticum, alius verum ac solidum se appellat. Sunt qui vniuersa adfirment, et contra qui cuncta negent pars in Scoti siue Thomae verba iurat, pars Vilelmio Ocomensi ac Gregorio Ariminensi addicta est: nec hi inter se concordant. Vt quisque maxime a caeteris dissenserit, nouam aliquam sycophantiam excogitarit: ita maxime doctus et acutus reputatur, tot opiniones, quot theologistae: facilius inter horologia quam inter Theologos conueniet, alius sermones et historiam Longobardicam, hoc est meras fabulas, non rem amplectitur. Ille discipulus est, alter dormit secure. Inuenias et Gryzium animal apud Germanos inauspicatissimum, et conuiciis frequentatum.

[Note: 6] Maxima pars, sacras literas antequam discant, docent: quicquid in buccam venerit, magno boatu deblaterant, ut pecuaria Arcadiae rudere credas. Et de his quae penitus ignorant, audacter pronunciant, pluraque verba effutiunt. Summae Maiestatis oracula, superstitio se interpretando, suis moribus apta faciunt. Quicquid nugati fuerint, cum nemo obstrepere aut intercedere audeat, legem Dei putant, quasi plastae cerae molli, quamlibet formam fingunt. Haecque licentia atque imperitia Magistrorum nostrorum in sales apud indoctos etiam crebros abiit. Calceolarii, sarcinatores nisi praescripto tempore manum ferulae subduxerint, et tandem manu solertiam comprobarint, in artificum classem non recipiuntur: solis licet sacrificulis absque praeceptore vltro se ingerere, vltro ad aras nemine vocante gregatim absque delectu currere, adeo vt Theologum habere cogare [Orig: cogâre] , quem mulionem nobis.

[Note: 7] Quidam Ecciani sunt quidam Lutherani nominantur: illi Romanum episcopum plusquam Deum faciunt, hi in ordinem redigunt. Ignauissimus quisque aras adit, alioqui sub diuite domino agricola futurus, flagitia impune perpetrat.

[Note: 8] Sacratae quoque foeminae excusso pudicitiae iugo castitati bellum indixere, nisi me pietas Christiana cohiberet, flagitiosiores prostibulis dicerem, in vno modestiam seruant, virgines quod non sunt, adpellari erubescunt, dominas se vocant. Si veritas unquam acerba fuit, nostro aeuo potissimum odium parit. Omnes quae sua sunt quaerunt, visio a propheta, Lex a sacerdote perit. Canes muti non possunt latrare, os obstruxit pecunia, consuetudo praua, gratia, timor. Tetra et detestabilis Philosophiae et libertatis Christianae est oppressio, crimina feruent, pietas refrixit, paupertas Christiana maximum opprobrium est, maximus honor diuitiis habetur. Amor nummi, lethalis ambitus, quam symoniam vocant, crescit: odia, lites, factiones, partium studia, bella intestina parit: sacerdotia quasi caballi venduntur, permutantur: religiosus est, qui plura inter ceperit, praeripuerit, inuolauerit. Non quot animas bearint, aut coelorestituerint, egregii illi pastores quaerunt: sed quot nummos quotannis, praedia stipendiaria, sacerdotiaue etiam absenti reddant, dextra computant. Omnis sermo horum de pecunia, venere, vitiis aliorum, leuiusculis aliis rebus est, si vnum verbum de Christo, aut ex diuo Paulo Prophetaue adduxeris, veluti impium te abominantur, et Theologum infami iam nomine adpellant, potentia, opes, venter, et ea quae sub ventre, illorum dii sunt. Viuunt, vt bibant et edant. Gloriari quosdam in vinariis tabernis audivi, sese quascunque puellas foeminasue in sui amorem quotlibet pellecturos. Nec secreta, quae

ut vocant, confessionibus rimantur, prodere et temulenti et sobrii erubescunt, prudens praetereo, quae quotidie non sine maximo animi dolore sentire cogor; tantum abest vt rumoribus temere credam, facit indignatio versum.

[Note: 9] Captorum greges in morem porcorum, et sicuti vulgo dici solet, grunniunt, nec vnquam concordes sunt, nisi quando conspirant. Vt quisque maxime a caeteris victu, vestitu, moribus, institutis, religione, cantu, preculis discreparit, ita maxime religiosus putatur: sunt qui carnem fugitant, pisces optimos, vina nobilissima adpetunt. Hi contactum pecuniolae devitant, verum oblatas diuitias arripiunt, testamenta aliena et faciunt et intercipiunt. Funibus alii loco cinguntur, is caeruleus, hic alter: ille candidus est, pars discolores sunt, videas quosdam intus laneos, foris lineos esse. Alius est Francisci, alius Augustini, alius Dominici, alius Carmeli, quasi vero (diui Pauli vtor sententia) isti, non Christus pro nobis mortem obiisset, illi omnes scelera comedunt, crimina bibunt mortalium, virtutes et benefacta venditant sua, hamatasque preculas viscataque murmura cauponantur. Regionibus inter se diuisis, pro quibus et disceptare solent, tumultum carminum (vt est apud prophetam) et precularum murmura nundinantur. Neque per hosce vel manibus, licet esse pacatis, proquorum cadaueribus contendunt, et quotidie in publicis concionibus cum sacerdotibus popularibus conuiciis rixantur, nullum terminum auiditati suae ponunt, nec vnquam aut mendicando aut accipiendo satiantur, vel stipem e flamma, vt aiunt, petunt, inuicem in templo Dei aede sacra mordent sese inuicem, casearios scortatoresque nuncupant. Ista fames, ista pestilentia, non quidem corporum, sed animorum, iste parricidialis tumultus, istud nefandum intestinumque bellum quadringentos et quinquaginta annos continenter sub circo Romano in plebem Christianam grassatur. Quod si fieri posset, vel immortalitati destinatos falli necesse esset. Adeo dira lues tot pontifices, totimperatores, caeterosque inuoluit, extinxit. Quae videmus, cernimus, lapides stipitesque sumus, si non persentiscimus.

[Note: 10] Christus et legati eius omnes non sua morte defuncti sunt. Omnes qui pie volunt in Christo viuere, in hoc mundo persecutionem perpetinecesse est. Haud fieri potest (ita mores sunt) quin caedes, homicidia, discordiae, crimina, simultates, bella edantur: sed viderint quibus autoribus ista committuntur. Imperator coelestis edixit: Non veni admittendam pacem, sed gladium: ipse et comites eius, quod veritatem docebant, crudelissime interempti sunt, pars in crucem acti, pars submerfi, pars combusti. Alii ad bestias, hi ad metalla et latomias, illi ad insulas condemnati sunt. Et nos velut pecus ignauum, ab euentu facta notanda putamus, successuque rerum cuncta metimur, ceu vero temeraria consilia, plerumque foelicitas non excipiat, aut non saepe praua magis quam bona prospere eueniant: taceo scribarum, causidicorum, frumentariorum, quaestorum, lictorum, leguleiorum, versutias atque rapacitatem.

[Note: 11] Vetus dictum est Aristotelis, eos qui caeteris praesunt, nihil ratione atque virtute, cuncta experientia atque vi agere. Et vniuersi quidem quos commemoraui, populum Christianum lacerant, decipiunt, fraudant, attenuant, exinaniunt, deuorant, adterunt, exedunt Miseris iustior atque clementior apud Turcas foret seruitus. Calumnias litium prudens praetereo, nos sub tecto litigamus. Vt controuersiae coeli iniuria diminuerentur, Romani sub dio, Hebraei sub porta litigarunt. Primus Marcellus, Octauia, sorore Augusti genitus, in aedilitate sua, auunculo XI. consule, Calendis Augusti velis forum inumbrauit; vt salubrius litigantes consisterent. Quantum mutatis moribus Catonis Censorii, qui sternendum quoque forum muricibus censuerat. Quid de hac re diuus Paulus sentiat, nolo hic commemorare.

[Note: 12] Pontifices, sacerdotes, monachi, qui nostra lana teguntur, lac omne consumunt, quasi nihil horum ad se spectet, gaudiis corporis dediti, ocio et voluptate perfruuntur. Aetatem silentio transigunt, interim securi nepotantur, canes, equos, scorta alunt: venantur, lauant, potant, amant. Auaritia eorum ac superbia et perditi mores in prouerbium vulgo venere. Ipsi literas sacras prophanas iuxta odio habent. Eruditorum omnium potissimum sacrarum literarum interpretum,

conspectum, colloquia, consilia, amicitiam aspernantur, velut dirum omen fugitant, nullum praesidium in his omnibus pauperibus existit.

[Note: 13] Ita me Deus amet, vt plebeculae inopis et ab omnibus desertae misertum est. Equidem scio exiguo concedi misericordiam, potentesque potenter, ecclesiasticos, populares tormenta passuros, quippe quibus vel ingratis durissimum atque arduum imminet iudicium: tu ergo, Christe, terrarum mundique Rector, audi, audi pacis et concordiae autor, Tu nos tua victrici dextra vindicasti, et tuo sanguine adseruisti, morte tua aere et libra mancipia coemisti: tu nos vnctos sacrosancto cruore tuo pontifices cooptasti: Reges constituisti, nobiscoelos, inferos, homines subegisti. Tunos condiscipulos tuos cohaeredesque deos declaras, nuncupas, designas. Tu nobis ne alium, praeter te in terris magistrum atque Dominum, agnoscamus praecepisti Lupi vndique vlulant, leones circumcirca rugiunt. Nisi tute oues tuas praesenti ope, quemadmodum polliceris, seruaris, actum est. Omneshaud dubie occidimus, atque plane perimus. Da precamur auxilium, rebus succurrere perditis, Carolo maximo Augusto tuo nomine adesto, vt morbos Reip. ad viuum resecet, sanitatem restituat, labentem disciplinam corrigat, pronum in omnia mala saeculum, et in luxuriam fluentes Germanias coerceat: fessis rebus subueniat et mortales iuuando hoc coelesti passu ad aeternam gloriam vadat. Qui hisce diebus dum haec prodo, iampridem Caesar designatus apud Aquas Graneas more maiorum inunctus est. Sed Saxonum originem, qui Boiorum regno potiti sunt, vti tempus postulat, iam exaequat. Rhetoricati sumus, sed lex Historiae coegit. **

CAPVT I. Saxonum origo, Heinricus I. Frater Ottonis, Dux Boiariae, ubi imprimis de Archi-Episcopatus dignitate in Laureacensem Episcopum translata, et irruptione Hungarorum in Germaniam.

1. Saxones Cimbrorum et Teutonum soboles, unde Imperatores Saxonici etiam Teutones vocantur.

2. Nationes sub Saxonibus comprehensae. Imperium Teutonicum et Imperatores Teutonici.

4. Heinricus Ottonis M. frater primus ex Saxonia Dux Boiorum. Eius dotes corporis.

5. Iuditha Heinrici coniux, cuius devotio in extruendis monasteriis et visit anda terra sancta. Ratho Comes ex Damasia.

6. Heinricus Ugros sub Rege Toxo in Boiariam irruentes bis praelio fundit, eius rei monumentum in templo Maur-Kirchen extans.

7. Toxus cum Ugris Itaaliam inuadit, a quo Berengarius pacem decem modiis nummum [Orig: nummûm] emit et censum eius causa exigit. Berengarii auaritia.

8. Otto Imperator Adelhaidem a Berengario in vincula coniectam liberat, sibi matrimonio iungit et in Germaniam secum abducit.

9. Luitolfus filius Ottonis, et Conradus gener, quod Imperator ad eorum intercessionem Berengarii petitis non annuerat, contra eum conspirant.

10. Berengarius in comitiis Augustanis Italiae partem in feudum accipit, reliqua pars Boiariae addicitur.

11. Conradus et Luitolfus res nouas moliuntur. Ottoni vix Moguntiaci admisso sese excusant.

12. Otto paulatim copias auget, Lotharingiam recipit, Moguntiacum ab Archi-Episcopo hostibus traditum obsidet.

13. Heinricus Ottoni suppetias fert, et fratribus uxoris suae Hermanno et Arnulpho familiam et bona committit.

14. Luitolfus Patri rebellat. Hermannus et Arnulphus ad eum deficiunt et Heinrico Boiariam eripiunt.

15. Hermannus et Arnulphus urbem et Episcopatum Augustanum vastant, Episcopum obsident, mox tamen fusi, Hermanno vivo in hostium potestatem perueniente.

16. Brunno Episcopus Agrippinensis et Praeses Lotharingiae ab Ottone constituitur, Conradus

hostis imperii declaratur, Otto et Luitolfus praelium inter se commissuri, vix retinentur.

17. Otto Sueuiam filio ademptam comiti ab Helfenstein confert, Luitolfum et Arnulphum Reginoburgi longa obsidione premit. Luitolfus certis conditionibus se submittere frustratentat.

19. Controversia inter Episcopum Bathauensem Laureacensem ab una, et Salisburgensem ab altera parte, de pallio Archi-Episcopi.

21. Salisburgensis Episcopus cum Conrado proscripto conspirat et Vgros in Germaniam inuitat.

22. Vgri ductoribus Heroldo et Conrado Germaniam quinque exercitibus invadunt, crudeliter, imprimis in monasteria et monachos saeviunt, Boiariam et Lotharingiam depraedantur et vastant.

23. Heinricus secundum tenorem Legis Salicae contra Heroldum procedit, captum excoecat, Conradus ab Vgris ad Ottonem fugit.

24. Heroldo in Synodo Ravennensi degradato Fridericus Episcopus Salisburgensis succedit, cui etiam Archi-Episcopatus iura restituta sunt.

25. Otto Venedis in ordinem redactis copias contrahit Vgrosque ad Augustam et in Thierhaupten quarto Idus Augusti die fatali fundit, in Lycumpraecipitat et ad internecionem delet.

26. Castra hostium direpta, Rex Bultzko cum quatuor eiusdem Ducibus capti ab Heinrico suspenduntur, reliquis captiuis viuis sepultis, ex praeda tintinnabula fusa.

28. Vgri domi se muniunt, de cetero quieti regem Geizonem creant, qui pacem ab Ottone impetrat. Num Arnulphus Vgros duxerit?

[Note: 1] SAxones Cimbrorum Teutonumque sobolem esse reperio: habitarunt ad ceruicem peninsulae Cimbricae: pulsos a Danis esse volunt, ad Albisque hostia vtrinque. Quamobrem sicuti a regibus Francia oriundis, Franci et Germania Francia dicta fuit: ita ab Imperatoribus Saxonia progenitis, a Teutonis originem trahentibus, Teutones nuncupantur.

[Note: 2] Et nationis nomen, non gentis paulatim eualuit: in nomen quoque Saxonum Sycambri, Cauci, Cherusci transierant: atque trans Albim Orientem versus non parua Venedorum pars, quae loca quondam Sueui tenuerunt. Apud rerum scriptores Teutonicum regnum Franco successisse, et in iure pontificio Ottonem Teutonum primum regem, hoc est, Saxonum lego.

[Note: 3] Saxoniae quoque partes treis reperio, Austriacam, Nordmannam, Vestriacam: haec ad inferiorem partem Rheni, altera ad Cimbros, Oceanumque Germanicum: tertia ad Albim, sinumque Codanum pertinet. Significantque illa vocabula, Teutonum sermone, et Germanico, Orientalem, Septentrionalem, Occidentalem.

[Note: 4] Primus Saxonum, qui Boiis imperauit, est Hainricus frater germanus Imperatoris Ottonis magni Caesaris Augusti. Is vultu patrem referebat, idcirco plus a diua Mathylda matre sua amabatur. Huius precibus Otto exoratus fratri Hainrico ducatum Boiariae, mortuo Berchtoldo tradit: Hainricus posthac bonus, fidusque regi mansit.

[Note: 5] Vxor Hainrici fuit Iuditha filia Arnulphi ducis, rarae pulchritudinis, atque pudicitiae foemina, quae Reginoburgii sacratarum foeminarum contubernium, quod inferius [Note: Niedermunster.] vocant, extruxit: vbi eius mausoleum in aditu adhuc monstratur. Diuus [Note: Graff Rath zu Dissen.] Ratho Damasia oriundus, eo tempore orientalis, Boiarici regni limitis dux fuit, cum Iuditha hac supplicandi gratia Hierosolyma profectus est. In ripa Ambronis, in superiore Boiaria mystis D. Benedicti templum construxit, cui a suo vocabulo [Note: Dissen.] nomen indidit: ibidem sepultus, ab accolis adhuc religiose colitur.

[Note: 6] Eadem tempestate Toxus Vgrorum rex, audita morte Berchtoldi ducis Boiorum, duobus exercitibus Boiariae fines inuadit, limitem Austriacum, et Charionas in confinio Italiae deuastat. Hainricus regulus Boiorum contractis copiis obuiam hosti armatus procedit, bis aperto

marte cum Vgris congressus, bis pugna superior fuit: Vgrosque perpaucis fuga elapsis caedit, fudit, afflixit. Nec ausa est gens caedis auida, de caetero Boios bello lacessere. Hainricus, et dux copiarum eius Ratho, in monumentum tantae victoriae coelitus datae, armati equis insidentes, quemadmodum praelio interfuere, e gypso ficti et expressi, induratique igne in templo deiparae Virginis apud Maurkirchen pagum Boiariae Noricorum dedicati, positique anno aerae Christianae DCCCCXLVIII. (quo Berchtoldus Boiorum regulus obiit, Hainricus in regno Boiariae illi successit, atque Vgros in Boiariam ob mortem ducis irruentes deuicit) adhuc visuntur, seruantur, monstrantur, quo tum frequens populus supplicandi gratia, votis susceptis coibat. Vulgus imperitum Hainricum regem, qui ante duodecim annos obierat, credit. Hainricus regulus Boiorum filius eius est: frater Ottonis magni.

[Note: 7] Toxus autem Vgrorum rex a Boiis male acceptus, iram in Italos imbelles, dites, dissentiesque conuertit, Italiam robore Vgrorum aggreditur. Berengarius rex Longobardorum decem modiis nummum [Orig: nummûm] pacem ab hoste mercatur. Lactantes, infantes, pueri, puellae, viri, foeminae, sacrati, prophani, quisque censum pro capite, nempe nummum pependit: templorum aurum, argentum, gemmae tributae sunt. Berengarius haec conflauit omnia, aesque commiscuit, ex paucis summam compleuit, reliquum sibi seruauit, homo omnium auarissimus: qui etiam diuam Adelbaidim Augustam defuncto vita Lothario marito eius in vincula coniecit.

[Note: 8] Obierat iam coniunx Ottonis regis Germaniae Is ab Adelhaide et amicis mulieris in Italiam aduersus Berengarium per nuncios euocatur. Hainricus dux cum Boiis, iussu fratris Italiam inuadit, Aquileiam, Histros, Venetiam, Forum Iulii, Veronam, omnes vrbes vsque Ticinum occupat, atque capit. Eo Otto rex venit, ibidem hyemat, Adelhaidim liberat, eam connubio sibi iungit, nuptiasque regio apparatu facit. Deinde Adelhaidim secum in Germaniam abducit, relicto in Italia Conrado genero suo.

[Note: 9] Huius suasu Berengarius in Saxoniam ad regem, fretus eius clementia, proficiscitur: nihil tamen, quemadmodum postulabat, et quae Conradus promiserat, licet precatoribus etiam Conrado, et Luitolfo filio Ottonis, impetrauit. Verum, repulsam passus est, aegre vita et patria donatus, Eporediam redire permissus est: eaque cuncta consilio Hainrici Boiariae rectoris fiebant. Quamobrem Luitolfus, et Conradus gener regis, adversus Ottonem clam coniurant cum Friderico Mogontino archimysta, cui antea inimicissimi erant, in gratiam redeunt.

[Note: 10] Caeterum Otto conuentum celebrem Imperii mense Augusto, Augustam Rhetiae indicit. Conuenere frequentes Saxonum, Francorum, Sueuorum, Boiorum, et Italiae plerique proceres. Praesto fuit et Berengarius cum filio Alberto, seque in clientelam Ottoni dicauit, Italiam ab eo recepit, praeter Veronensem, Foro iulianamque regionem: ii limites Boiorum duci Hainrico addicti, Boiariaeque regno coniuncti sunt.

[Note: 11] Conradus et Luitolfus nimis impatienter serunt, se minoris apud regem esse, magisque authoritate apud regem ducem Boium pollere, proinde res nouas moliuntur. Otto Ingelhaim cum paucis petit, inde Mogontiacum aegre in vrbem admissus, se confert. Luitolfus et Conradus superbiam Hainrici rectoris Boiariae excusant, [Note: accusant fortasse.] se nihil penitus in regem machinari, verum illum, si aduenisset capturos, in vinculaque coniecturos fuisse confitentur.

[Note: 12] Otto quod paucos fideles secum habebat, dissimulata re, Agrippinensem Coloniam accedit: inde ad Mediomatricum vrbem pergit. Lustrata Lotharingia, paulatim copias auget ad se ab inimicis deficientes benigne adpellat: eis gratiam facit. Brisacum castellum, oppidumque receptaculum hostium, latronumque intrat, complures ibi moratur dies. Tota Lotharingia ad obsequium Ottonis redit, praeter paucos praedones, quibus cordi bella, caedes erant: et qui nisi in bello ob scelera salui esse non poterant. Fridericus Mogontinus mystes vrbem, regiam, caputque Francorum inimicis regis tradit. Otto comparatis quam celerrime copiis, eo cum infesto, robustoque Francorum, Lotharingiorum, Saxonum

exercitu contendit, vrbem arctissima obsidione claudit. [Note: Moguntiacum 60. diebus obsessa, ut scribit Vrspergen.]

[Note: 13] Rector quoque Boiorum cum auxiliaribus copiis ad fratrem transitum facit, tutelam Boiariae, vxorem, liberos, thesauros, Reginoburgium, Arnulpho, et Hermanno fratribus vxoris suae, Schirorum principibus, praefectisque praetorio Boiariae, quos Landgrafios vocant, committit.

[Note: 14] Inter haec Luitolfus, qui Itham filiam Hermanni Ducis Sueuorum duxerat, mortuoque socero, Sueuos a patre acceperat, parenti rebellat, imperata facere detrectat. Arnulphus et Hermannus nacti, vt ipsi rebantur, occasionem opportunam recuperandae Boiariae, cuius principatum pater atque patruus tenuerant, ad Luitolfum deficiunt: cum eo foedus, amicitiamque firmant, sororem Iuditham cum liberis, et amicis Reginoburgio, totoque Boiariae regno exigunt: gazam, supellectilem Hainrici diripiunt, militibus populoque distribuunt. Reginoburgenses caeterosque Boios, sibi veluti iustis legitimisque haeredibus sacramenta dicere cogunt.

[Note: 15] Inde Augustam Rhetiae Pontificiamque prouinciam, quod diuus Vdalricus ciuitatis episcopus, ciuesque rebus Ottonis studebant, inuadunt, capiunt, spoliant, ferro, flamma vastant, diripiunt. Magna praeda potiti D. Vdalricum apud Schuuabmenching, Sueuorum pagum, aut viuum capturi, aut occisuri circumsident. Prouolant in auxilium episcopi cum copiis Albertus [Note: Albertus Comes a Dillingen.] Marthalensis praefectus patruus, Theobaldus [Note: qui et Reginobaldus.] frater episcopi. Fit praelium atrox, Februariis ludis die Lunae ante caput Quadragesimae. Arnulphus victus terga vertit, obsidionem soluit, Reginoburgium aufugit, seque ibi munit. Frater eius Hermannus viuus in potestatem hostium venit, captiuusque abductus est, Albertus grauiter vulneratus, in paucis post diebus ex hac vita migrat, Augustae in templo maximo ante aram Diuae VValtpurgae a nepote humatur.

[Note: 16] Otto vbi haec audiuit, Brunnonem fratrem Agrippinensibus, quorum episcopus tum obierat, pontificem Lotharingiis dat praesidem. Conradum generum, cuius vxor obierat, hostem Reipublicae iudicat. Soluta obsidione Mogontiaci, in Sueuiam propere peruenit ad Ileram amnem, Tussamque pagum Sueuiae castra facit. Obuiam et filius Luitolphus cum copiis armatus procedit, contra patremque considet. Cumque iam pater et filius parricidiali bello manus commissuri, in acie vtrinque starent, diuus Vdalricus Augustanus, Hardopertus, Curiae episcopus vltro citro commeant, sursum deorsum cursitant, minis, precibus, pollicitationibus Sueuos ad obsequium Ottonis redigunt: a detestando bello, et sanguine cognato manus abstinere persuadent, suasu suo in officio continent. Copiae proinde certamen detrectant, Luitholphus in Boiariam Reginoburgium ad Arnulphum se confert.

[Note: 17] Otto tradita Sueuia Burckhardo ab Helfenstain, cui Luitgarda filia. Hainrici ducis Boiorum nupta erat, in Boiariam transitum facit, Reginoburgium obsidet toto autumno: machinas, ferramenta, tormenta, instrumenta, quibus vrbs expugnaretur, parari iubet. Vltimo Decembri ia Saxoniam redit, ibi sacrum Christi natalem rite perpetrat, Februario in Boiariam reuertitur, duos pene menses vrbem quotidie oppugnat: nihil aduehi, nihil intro ferri sinit, fameque obsessos vrget, vtrinque pro portis crebro acriter pugnatum est. Iam obsessi fame laborabant, quam diutius tolerare non erat consilium. Luitolfus cum proceribus vrbe egressus, pacem supplex petit a patre, quam tamen non impetrauit, quod fidei genitoris absque omni conditione se committere recusabat, in vrbem repulsus est.

[Note: 18] Moxque Gerion bellicis rebus praeclarissimus, tum princeps partium regis, portam Orientalem oppugnat, perfringereque tentat. Arnulphus cum suis erumpit, ab hora tertia vsque ad nonam sex horis continenter pugnatur, donec Arnulphus fortiter dimicans equo cadente, telis confoditur, armisque exuitur. Caeteri in vrbem aufugiunt, portamque claudunt. Boii cum nollent pro mortuo bellum trahere, Ottoni se tradunt, Luitolfus quoque absque omni pacto se parenti permittit. Recepto itaque Reginoburgio, Hainrico Boiariae ducatus restituitur. Otto

[Note: 19] Vix haec turba composita erat, mox aliud ex alio matum. Duo episcopi Boiariae, Bathauensis et Salisburgensis pro pallio insigni archimystae decertant. Heroldus [Note: Heroldus comes a Scheura episcopus Salisburgensis.] Iuuauensis honorem a Carolo Magno traditum nuper a Leone ablatum vsurpabat, vique retinere connitebatur. Gerardus Laureacensis episcopus iam a Leone septimo declaratus vetustate Laureaci contra nitebatur. Laureacensis templi fundamenta iacta esse in primordio Christianismi, a primariis authoris nostri legatis diuo Petro, et Paulo, horumque discipulis, Marco Euangelista, Lucio Hermagora, atque Fortunato proponebat, primamque in hisce prouinciis tum Romanorum, quas modo Boii tenent, sacram aedem fuisse: vbi maximus sacrorum testium numerus religionem Christianam suo sauguine consecrasset, pontificem Bathauensem, Laureacensemque hactenus semper fuisse archimystam Boiorum praedicabat, donec Hunni ea loca circum circa omnibus vastatis in solitudinem redegerunt. Carolusque Magnus excisis Hunnis, dum regnum Boiariae orbatum doctore et legato Christi foret, Arnonem Iuuauensem episcopum demum in collegium archimystarum Boiariae cooptavit.

[Note: 20] Hanc rem Gerardus per Hadomarum manachorum Fuldensium magistrum, ad Agapetum secundum Pont. Max. refert, poscitque sibi restitutum honorem confirmari. Agapetus annuit postulatis, Bathauensem episcopum a ditione Salisburgensis soluit, archiepiscopum Boiorum Laureacensem nuncupat, Salisburgensi ob supra commemoratas rationes praeferendum censet. Gerardo mandat, vt Pannoniam, Auaros, Morauos, Venedos in rebus diuinis procuret. Heroldo Iuuauensi, et sociis eius, nisi pareant, sacrifi ciis interdicit, Gerardum eius successores, Laureacensem appellat archimystam: eum Ottoni regi, Hainrico duci Boiorum vt fautores eidem aduersus Heroldum adsint, commendat.

[Note: 21] Heroldus sibi iniuriam illatam ratus cum Conrado duce ab Ottone proscripto, foedus init: eundem in societatem, amicitiam adsciscit, ad seque recipit, templa spoliat, gazam ecclesiasticam Vgris hostibus religionis nostrae distribuit, amboque ad Bultzkonem regem Vgrorum se conferunt, illum aduersus nos concitant, discordiam, infirmitatem nostrorum aperiunt, praedam ingentem ostendunt, se duces fore itineris pollicentur. Bultzko legatos exploratum quasi officii gratia ad Ottonem ire iubet.

[Note: 22] Hisce reuersis, nunciantibusque vera esse, quae Conradus et Heroldus narrabant, cum quam maximo potest hominum numero, et quinque exercitibus, et legionibus, quibus ipse, et tetrarchae eius Laelius, Sura, Toxus, et Schaba praeerant, ducentibus Cunrado et Heroldo regnum Boiariae inuadit. Neminem sibi resistere ausurum opinabatur, tantae erant copiae, insuperabiles se fore, nisi terra dehisceret, aut coelum rueret, iactabant. Portae igitur vrbium clauduntur: homines relictis vicis, agris, oppidis sibi fuga consulunt. Vgri syluis, amnibus vi emensis, pernicibus equis vbique adsunt: declinatis vrbibus monasteria petunt, diripiunt, incendunt, quemadmodum ante quatuor et quadraginta annos factitarant. Monachos, sacerdotes in ignem abiiciunt, caeteros viros, foeminas, pueros, puellas, quos occuparant, captiuos veluti pecudes abigunt. Ab Ebersperg, Fruxinoque repulsi, Damasiam, Rathonis monasterium, Thierhauptum, reliqua Boiaria templa euertunt: Boiariae depraedatione, ferro, flamma deuastata, Danubium, Rhenumque transeunt, ductore Conrado Lotharingiam depopulantur. Omnia caede, incendiis, luctu complent. Tandem diuinitus, vt aiunt, territi, Augustam Rhetiae petunt: quod eo ingentes opes congessisse Boios, Sueuos, Francos fama erat. Vrbem circumsidunt, pars tranato Lyco, in Boiariae ripa Thierhauptum occupant, vtraque potiuntur ora, terram sicuti locustae operiunt.

[Note: 23] Inter haec Hainricus dux Boiorum Heroldum iuxta legis Salicae horrendum carmen (quo cauetur, vt episcopus si cum hostibus conspirarit, hos quopiam inuitarit, et eos quos seruare debeat, perdere voluerit, poenas capite luat) perfidiae condemnat. Eundem apud Müldorff capit, eidem oculos excubi iubet, Conradus

[Note: 24] Quin etiam Ioannes duodecimus Pont. Max. Heroldum ob huiuscemodi facinus Ravennae in conuentu amplius quinque et quinquaginta patrum celebri, septimo Calendas Maii, indictione decima, diris deuouet. Non solum senatu Pontificum, sed etiam tribu sacerdotum [Note: Fridericus comes de Chiemgen episcopus Salisburgensis anno 958.] mouet. Sacerdotes, populusque Boius, communibus suffragiis Fridericum in curiam Iuuauensium episcoporum allegant. Huic postea Benedictus quintus honorem archiepiscopi restituit. Extant haec diplomata.

[Note: 25] Porro Otto qui tum domandis Venedis in intima Germania aberat, vbi haec accepit, copias vndique contrahit, obuiamque pergere hostibus iubet. Ipse quam maximis potestitineribus, cum Saxonibus ad Vgros in Rhetiam contendit. Francorum equitatus duce Conrado, Bolitzlaus Boiemiae regulus cum electis militibus eo properat. Hainricus Boiorum rector, aeger quod praelio adesse nequibat, Eberhardo [Note: Eberhard von der Sempta.] Senonum dynastae exercitum Boiorum permittit. Burckhardus cum Sueuis, et diuo Vdalrico vrbe erumpit. Vbi diluculo copiae nostratium conuenere, placuit Boiemos in subsidiis circa impedimenta consistere. Vgri hos adoriuntur, impedimentis potiuntur, caeteri nostratium contempta iactura instrumenti bellici, rati vniuersa hostium, et sua victoris fore, septem agminibus ab omni parte Vgros inuadunt, aciem perrumpunt, turbant, hostes circumueniunt, fundunt, sternunt. In altera Vindelicorum ripa Boii eius, qui in Thierhaupten considebant, superis fauentibus, pari clade inuoluunt. Nostri itaque vtrinque Vgros in Lycum flumen, quod pro hisce ante erat, agitant, praecipitant, submergunt: alueus Lyci cadaueribus oppletur. Nemo euasit, perpauci capti, caeteri ad internecionem deleti sunt, eo die, quo ante octo et quadraginta annos et ipsi exercitus Boiorum, viresque exciderant, nempe quarto Idus Augusti, isque dies in Romanos fastos relatus est.

[Note: 26] Postridie direpta sunt castra hostium, maximus captiuorum numerus liberatus, honor superis habitus, vota pro victoria suscepta, reddita sunt. Bultzko rex, eius quatuor reguli Schaba, Lelius, Sura, Toxus vna cum paucis capti, traditi sunt Eberhardo Boiorum dynastae. Is regem, et quatuor principes Hainrico duci Boiorum Reginoburgium misit. Vbi ante portam Orientalem, quae Vngariam versus spectat, patibulo affixi, laqueo necati sunt. Caeteros Eberhardus apud Ebersperg viuos in sossam abiecit, terraque et luto obruit. Tintinabula, signaque ex eorum spoliis fudit.

[Note: 27] Nostris quoque cruenta atque luctuosa victoria fuit. Theobaldus frater D. Vdalrici, Regenuuald nepos eius ex sorore, patruus Berthae auiae Hermanni Annalium scriptoris, Conradus gener regis, Starchandus Aichstatensis episcopus occiderunt. Michael episcopus Reginoburgensis in manu vulnus accepit, aegre euasit, ope (vt aiunt) Diui Haimerani. Burchardus Sueuorum dux, gener Hainrici reguli Boiorum, periit. Otto adserta Germania, populo Christiano liberato, eaque caede perpetrata, ab exercitu Imperator, et pater patriae salutatus est.

[Note: 28] Porro Vgri qui domi reliqui erant, tanta suorum ruina animo fracti vallo, fossa, sudibus contra nos sese in locis palustribus muniunt, ne dum fines alienos inuadere, (sicuti per annos quinque et quinquaginta hactenus continenter factitarant) animo posthac conciperent: contusi viribus, territique potentia Ottonis (sicuti et Luitprandus Ticinensis, et Benedictus Sextus Pont. Max. qui eadem tempestate vixerunt narrant) ne mutire quidem de caetero ausi fuere: regem tamen creant Geizonem, [Note: Geiso vel Geizo.] filium Toxi, parentem D. Stephani. Is licet alienus a religione Christi esset, nostros tamen amauit, ab Ottone pacem impetrauit: bonus Christianis, suis saeuus extitit. Sunt qui tradant Vgrorum ductorem fuisse Schirorum principem Arnulphum, quem alii Ottonem, alii aliter nominant, mihi non fit verisimile. Equidem nihil certi, licet curiosius istaec indagarim, comperi: fabulae sunt, nisi forsan Heroldus, [Note: Catalogus episcoporum Iuuauensium ponit Heroldum comitem de Scheurn.] qui et Herulphus, ex ea familia oriundus fuit, et

similitudo nominum peperit (vti fit) errorem, Arnulphumque pro Herulpho imperiti accepere.

[Note: 29] Eodem anno nimirum Christianae salutis Noningentesimo quinquagesimo quinto obiit Reginoburgii Hainricus primus, Calendis Nouembribus, Hainricum filium haeredem Boiariae reliquit. Sepultus est in templo D. Haimerani. Tulit ex Iuditha Ludouicum, Hainricum, Luitgardam, Haelicam virginem sacratam, quae Bathauiae sepulta est.

CAP. II. Heinricus II. alias Rixosus dictus, ubi imprimis de iure Ottonis Magni in Romam, Pontificem Romanum et in Italiam. Vngarorum Conuersio.

1. Heinricus H. succedit Patri Heinrico I. Marchiones Boiariae. Eius matrimonium liberi, cognomina.

2. Monasterium Diui Pauli ab eo extructum, Moniales superioris et inferioris monasterii Reginoburgensis impudicae, Dominae chori volunt appellari.

3. Otto a Pontifice et Italis ad asserendam Italiam contra Berengarium vocatus, huic bellum indicit, filiumque Regem Italiae inungi praecipit.

5. Berengarius et Willa uxor captiui Bambergam in exilium missi. Eius filius Vido in praelio casus, Albertus Italia exactus.

6. Iohannes Romanus Pontifex ab Imperatore desciscit, Alberto Romam tradit. Otto Romam recipit. Romani iurant de Pontifice fine consensu Imperatoris non eligendo. Otto Iohannem remouet, Leonem VIII. substituit.

7. Otto Romanos quod Leonem urbe pepulerant et mortuo Iohanne Benedictum surrogauerant, obsidet et ad officium redigit. Benedictus sacerdotum tribu mouetur. Berengarii et Willae mors.

8. Mortuo Leone VIII. Iohannes XIII. a Populo Romano et Imperatoriis Legatis electus a Praefecto vrbis in vincula coniicitur. Otto Iohannem liberat et correos huius conspirationis punit.

9. Otto filius cum Theophania sibi desponsata Patris iussu Romanus Imperator coronatus, et cum ea nuptias celebrat.

12. Otto Magnus, Vdalricus Burckhardus Dux Sueuiae et Burckbardus Marchio Austriae moriuntur. Austria pagus Boiorum dicitur. Otto, Ottonis M. nepos, dux Sueuiae. Luitpoldus Arnulphi Marchio Austriae inferioris, eius liberi.

13. Reginero et Lambertus Patris Regineronis relegati Praefecturam Bergorum vi recuperare frustra connituntur Ottone II. Buschum ipsorum castellum expugnante.

14. Heinricus Rixosus Dux Boiorum imperium affectat, et rebellat ab Abrahamo, Episcopo Froxinensi coronatur, et foedus cum Bohemis et Danis contra Ottonem pangit.

16. Heraldus Danorum Rex Saxoniam vastans in ordinem redigitur pacemque petitam impetrat.

[Note: 1] Ainricus secundus educatus fuit in Saxonia a D. Machtylda auia paterna. Mortuo patre vniuersum regnum Boiariae a patruo Ottone accepit. Limitis Austriaci Burckardum, Charinorum Hainricum filium Berchtoldi reguli Boiorum, tum duces fuisse reperio. Vxorem duxit Hainricus secundus Gisalam filiam Conradi regis Burgundiae, neptem ex fratre D. Adelhaidis Augustae. Ex ea suscepit D. Hainricum tertium Boiorum regulum, Romanum Imperatorem secundum, Brunonem episcopum Augustanum, Gisalam reginam Vgrorum, Gerpyrgam Chimensium virginum maximam. Frequens habitasse dicitur Abudiaci, [Note: Abach.] proxime Reginoburgium. Ob clementiam primum Pius, deinde cum Ottoni secundo Augusto, dicto audiens

[Note: 2] Vsus est familiariter D. Wolfgango Reginoburgensium episcopo: eius suasu Reginoburgii, quae tum sedes summi Boiariae principis erat, D. Paulo templum dedicat, Antistitem filiam suam capit: aedem sanctis virginibus fecit, vt pudice casteque viuendi exemplar forent foeminis sacratis superioris inferiorisque ibidem [Note: Ober- und Nieder-Münster.] monasterii. Hae enim excusso pudicitiae freno, populariter tum viuebant, seque nescio cuius chori dominas [Note: Chor-Frauen non Closter-Frauen volunt dici.] nuncupabant. Gisala vxor Hainrici in eadem aede, ubi socrus Iuditha humata est: ita crux aurea testatur, quam Gisala regina ad sepulchrum Gisalae genitricis dedicauit.

[Note: 3] Eadem tempestate Italiam graui seruitute Berengarius secundus, nepos ex filia primi, premebat: in pauperes, diuites, sacerdotes, prophanos iuxta saeuiebat. Ioannes duodecimus Pont. Max. Senatus, populusque Romanus, proceres episcopi Italiae per internuncios Ottonem orant, ambiunt, vt Italiam armis Germaniae rursus adserat. Anno igitur ab orbe liberato Noningentesimo sexagesimo Otto Berengario bellum indicit, Reginoburgium in Boiariam in hyberna se confert. Ottonem filium septimum agentem annum regem declarat, et ad aquas Graneas solenni ritu, quinquagenalium die inungi praecipit, eundem Wilhelmo filio suo archimystae Mogontino committit.

[Note: 4] Ipse per Boiariam, et Tridento, Veronaque Italiam petit, obuiam certatim prodeunt primores, episcopi Italiae, laeti regem Germaniae excipiunt: nihil honoris, nihil officii, quo Franco rectori gratificarentur, praetermittunt. Otto Ticinum vi capit, caeteras vrbes subigit, Romam procedit. Vbi a senatu populoque Romano reuerenter acceptus, Imperator, Caesar Augustus salutatur, a Ioanne Pont. Max. consecratur, sibique hunc atque Romanos, se in potestate Imperatoris futuros, per sacra D. Pauli sacramentum dicere iubet.

[Note: 5] Roma deinde egressus Ticini Paschalia celebrat. Berengarium, coniugem eius Willam obsidet, capit, viuos in potestatem redigit. Vidonem filium eorum pugna occidit, alterum filium Albertum Italia exigit.

[Note: 6] Inter haec Ioannes Romanus episcopus ab Augusto deficit, Albertum reuocat, eique Romam tradit. Quod vbi Caesar accepit, celerrime Romam contendit infesto exercitu. Territi Ioannes et Albertus fuga sibi consulunt, in Campaniam elabuntur. Otto Romam in ditionem rursus cogit, denuo proceres, plebem, sacrificos iureiurandi religione adigit, nullum Pontificem maximum capturos, absque consensu Augusti, et Ottonis Caesaris filii sui. Deinde Ioannem abdicat: Leonem octauum Pont. Max. ex patribus legit.

[Note: 7] Spoletum postea proficiscitur. Ioannes et Albertus corruptis pecunia foeminis Romanos viros concitant. Hi Leonem vrbe pellunt, Ioannem et Albertum recipiunt. Leo ad Augustum euasit. Otto castra vbi Romae admouet, eam arctissima obsidione claudit. Inter haec Ioannes mortem obiit subito, Romani Benedictum quintum rebus ecclesiasticis imponunt. Augustus Romanos fame ad deditionem cogit, Leonem octauum restituit, subacta atque pacata Italia, Benedictum secum Hamburgium deportat, Bremensi archiepiscopo, ante Hamburgensi episcopo Adaldago tradit. [Note: Cranzius in Metropol. sua, lib. 2. cap. 4.] Vbi sacerdotum tribu motus, deminuto capite interiit. Berengarius, et Willa vxor eius in Boiaria, nempe Bambergae exules mortui sunt, regioque cultu humati.

[Note: 8] Paucis post diebus Leo octauus ex hac vita migrat. Azo scrinii primarius magister, et Marinus Sutrii Pontifex a Romanis ad Imperatorem legantur postulatum Pont. max. Hanc ob causam Augustus Odogarium [Note: qui et Otogerio.] Spirensem, Lizonem Cremonensem episcopum Romam proficisci iubet. Tum comitiis Pontificiis, ab vniverso populo Romano Ioannes tertius decimus Narniensis deligitur, quem postea Petrus vrbis praefectus, et Rathfridus praeses in vincula coniiciunt. Imperator compositis rebus Gallicis atque Germanicis Romam pergit. Ioannem liberat, tredecim vrbis proceres in crucem agit. Vrbis praefectus aufugit, Rathfridus iam honesta morte obierat.

[Note: 9] Pacata Roma Imperator, et Ioannes Pont. Max. Ottonem iam Caesarem declaratum, literis in Italiam Romamque euocant. Isque Augustam Rhetiae accedit,

inde Romam ad parentem se confert, natalibusque Christi a Ioanne consecratur, Augustusque appellatur: eique connubio Theophania Nicephori Imperatoris Constantinopolitani dicatur, quae duodeuicesimo ante Calendas Maii die, post Paschalia inauguratur, a Pontifice Augusta cognominatur. Et tertia postea nocte, Ottoni iuniori thalamo nuptiali coniungitur, celebratisque magnifice nuptiis, ambo Augusti in Germaniam, Franciamque redeunt. Vrbs Roma, Italiaque quae per sexaginta annos a Germania diuisa fuerat, rursus Francorum iungitur imperio: cui adhuc titulotenus cohaeret.

[Note: 10] In Boiaria sub idem tempus lites erant. Friderico Salisburgensi archimystae prouinciam, quemadmodum a Carolo Magno decretum fuerat, restituit Benedictus quintus. Diuus tum Pilgrinus Bathauensi, Laureacensi templo praesidebat, ad hunc Geizo rex Vgrorum motus sanctitate viri, licet Christianus nondum esset, legatos mittit, atque vt Vgrorum regionem adeat, ibi philosophiam Christianam interpretetur, orat: se cuiuis cultum Christi recipiendi potestatem facere pollicetur. Lupus iuxta diuina oracula, mores suos mutauit, ouemque viuere coepit. Pilgrinus igitur assumpto secum diuo Wolfgango, viro eiusdem aeui doctissimo, ad Vgros profectus, quinque millia eorum sacro fonte lustrauit. Captiui Christiani, quorum maxima pars erat, qui eo vndique terrarum abactifuerant, publice, nemine prohibente, certatim sobolem ad lustricam aquam deferunt: templa extruunt, id quod antea nequaquam licuerat. Nec animi ferocissimae gentis, finitimaeque Venedorum nationes, a Christiana pace iam abhorrebant.

[Note: 11] Pilgrinus cum vnus tanto oneri non sufficeret: et messis copiosa, messores vero perpauci forent, Benedictum sextum Pont. Max. literis, et per duos sacerdotes flagitat, vt se archiepiscopum Laureacensem declaret, collegas cooptandi in Pannoniis copiam faciat: vbi quondam Gepidarum, Romanorumque tempore septem ditiones ecclesiasticae fuerant subditae archiepiscopo Laureacensi quatuorque ibidem manserunt, usque dum Vgri Boiorum regnum inuasere. Benedictus postulatis annuit, ac ita rescribit. Dilectissimis in Christo filiis Ruperto Mogontino, Theodorico Treuerensi, Alberto Magdeburgensi, patriarchae Germaniae, Gerioni Agrippensi, Friderico Iuuauensi, Adaldago Bremensi archiepiscopis: pariter Domino Ottoni gloriosissimo Imperatori, Augusto, atque nepoti suo praecellentissimo duci Boiariorum, caeterisque omnibus episcopis, abbatibus, ducibus, comitibus Galliae atque Germaniae, Benedictus diuina gratia Apostolicae sedis pontifex, seruus autem seruorum dei, in Domino salutem. Ob vetustatem Laureacense templum, ab Iuuauensium iugo soluit, praefertque Salisburgio: illi dignitatem archimystae restituit, quod illic ab infantia religionis Christianae diuina aedes dicata sit, ibique complures pro Christo mortem oppetierint, Pilgrinum successores eius, episcopo Bathauenses, archiepiscopos perpetuo edicto designat, praestareque decernit Iuuauensibus archimystis: illis Pannonias, Noricum Ripense, Morauos, Vgros, Auariam, Venedos addicit: his Noricum mediterraneum, et Vindeliciam attribuit. [Note: Haec ad longum habes in Catalogo Episcoporum Laureacensium.]

[Note: 12] Sub idem tempus Imperator Otto Caesar Augustus ex hac vita migrat Nonis Maii anno Christi noningentesimo septuagesimo tertio. Eodem anno obiere D. Vdalricus Augustanus pontifex, Burckhardus Sueuorum regulus, cuius ducatum Otto filius Luitolfi, nepos Imperatoris Magni, recepit. Burckbardus praefectus pagi Boiorum, qui Osterricha, hoc est, Austria vocatur. Sic Imperator Otto tertius, Caesar, Augustus in diplomate nuncupat, quod Hainrico duci Boiorum cognato suo dedit, quod in Ebersperg seruatur. Luitpoldus filius Eberhardi nepos Arnulphi ducis, pronepos Luitpoldi ab Vgris occisi, amitinus Hainrici reguli Boiorum, Orientalem limitem aduersus Vgros administrare iubetur. Ita ego quidem apud quosdam lego: verum quod ad imagines maiorum spectat, diligentius inquirendum censeo, quae ego accipio, transcribo: non tamen omnia certo scio. Is Luitpoldus progenuit ex Richarda Poponem archiepiscopum Treuerensem, et Hainricum, qui post fata parentis Austriam procurauit.

[Note: 13] Vbi autem mors Imperatoris diuulgata est, vndique (vt fit quando Respublica principe, quasi nauta nauis, orta tempestate orbatur) armorum procellae ingruunt.

Reginero [Note: qui et Raginerius.] Bergorum Hannoniae praefectus cognomento Longi colli, a Brunone archiepisco Agrippinensi, duce Lotharingiae, ante quindecim annos, quod pacem interturbaret, apud Vualentianas captus fuerat, ad Venedosque relegatus exul obiit, bona eius confiscata sunt. [Note: Haec Sigeber. sub anno 959.] Bruno iste primus episcoporum fretus fratris Augusti authoritate, Reipublicae munia obire coepit: studium hactenus episcopis fuerat sacra docere literas. Regineronis filii (inde enim diuerti) Reginero, et Lambertus in Franciam Occidentalem aufugiunt, ibique vsque ad mortem Ottonis primi delitescunt. Vbi certiores facti sunt de morte Augusti, confisi affinitate Caroli ducis, fratris Lotharii regis Galliarum, et Hugonis dynastae Parisiorum, in orientalem Franciam redeunt, paternam praefecturam recuperare connituntur. [Note: Sigibertus sub anno 976.] Vuarnerum, Ramoldum, et Reginonem, qui ea loca tum administrabant, pugna superant, Buschum castellum in ripa Hanni amnis construunt, atque muniunt: incursationes inde in Lutharios (quos nunc Brabantinos vocant) faciunt. Imperator Otto secundus ex Saxonia cum copiis aduolat, castra Buscho admouet, castellum obsidet, vi expugnat, incendit: vniuersos quos intus deprehendit, in vincula coniicit, captiuosque in Saxoniam abducit Reginero, et Lambertus ad Gallos Vestriacos rursus fugam capessunt: ille Gerbyrgam filiam Caroli, alter Haduuidam filiam Hugonis vxorem habebat.

[Note: 14] Inter haec Hainricus regulus Boiorum, consilio Berchtoldi principis Schirorum, et praefecti palatii Boiarici, amitini sui, filii Arnulphi (qui Reginoburgensi praelio, uti diximus, periit) item suasu Hainrici Augustensis episcopi, nepotis Arnulphi ex filia, consobrini sui res nouas molitur. Ottoni Augusto patrueli suo rebellat, regnum affectat: in partes suas trahit Hainricum Charinorum praesidem cognatum suum, regem denique se appellat, et ab Abraamo episcopo Fruxinensi, Reginoburgii in templo D. Haimerani inungitur: nec quicquam D. Pilgrino Laureacensi archimysta, Luitpoldo Austriaco et Vdalrico ab Ebersperg refragantibus. Hainricus nouus rex cum Bolislao Boiemorum, et Mitzkone Polonorum regulis, cum Heraldo Cimbrorum rege, huiusce civilis belli authore foedus init.

[Note: 15] Otto concilium procerum conuocat, Popponem episcopum, Gebhardum magistrum equitum in Boiariam legat, qui postularent, vt Hainricus, accepta fide publica, quam celerrime ad Caesarem se conferret. Quod si recusaret, videri eum contra Rempublicam fecisse. Paret mandatis Boiorum rex, cum Abraamo episcopo ad Augustum proficiscitur. Moxque Hainricus ad Ingelhaim, Abraamus Corobiam relegatur.

[Note: 16] Interim Heraldus Danorum rex tran salbianos vastat. Otto conatibus hostis cum exercitu propere obueniam uenit, omnem vim belli in Daniam transfert. Heraldus territus legatos cum amplissimis donis supplex de pace mittit, filium dat obsidem, tributum annuum pollicetur.

CAPVT III. Otto II. Dux Boiorum et Sueuorom, Bellum Ottonis cum Graecis et Saracenis.

1. Heinricus et Abrahamus custodia elabuntur. Imperator in Boiariam arma mouet et Heinrici sectatores poena persequitar, Ottonem Ducem Boiariae constituit.

2. Imperator Boiemiam et Polonos ad officium redigit. Boiemis proprius Episcopus datur.

3. Heinricus Dux Boiariae cum Heinrico Marchione Carinthiorum et Abrahamo ex Balthauia et Fruxino Ottanianos infestant. Omnes capti in exilium agantur et Episcopatui Bathauino Archi-Episcopatus Laureacensis incorporatus.

4. Otto Imperator Lotharium Regem Galliae Orientale regnum affectantem persequitur, galliamque populatur.

5. Filii Regineronis cum exercitu Lothariano Germanorum impedimenta diripiunt.

monstrat Ottonianis. Pax inter Ottonem et Lotharium, posteriore Germaniam abiurante. Carolus Dux Lotharingiae constituitur.

7. Imperator Graecis in Italia Campaniam, Apuliam, Calabriam et Beneventum eripit. Graeci ingenti multitudine Saracenorum collecta Ottonianos fundant, Imperatorem capiunt, qui tamen natando mirabiliter evadit.

8. Otto Imperator recuperatis viribus Saracenos excindit. Otto Dux Boiariae iussu Imperatoris ex Italia domum remeans in itinere moritur.

[Note: 1] IMperator data pace Cimbris, cum ipsisque amicitia confirmata, arma in Boiariam vertit. Nam Hainricus et Abraamus interea custodia elapsi ad Boios redierant, seque aduersus Augustum muniebant. Ad hunc vbi fines Boiariae attigit, episcopi pontifices, praesides, dynastae, detrarchae, ciues, populus Boiorum, quibus bellum intestinum cordi non erat, prouolant, eum Reginoburgium deducunt. Ibi habito consilio Ramholdus D. Haimerani praesul, quod Hainrico faueret, capitur, Treueros relegatur. Hainricus patruelis Augusti proscribitur, hostis Reipublicae iudicatur. Hainricus Augustanus episcopus, Berchtoldus capti in exilium acti, regnumque Boiariae Ottoni duci Sueuorum, itidem patrueli Imperatoris, filio Luitolfi commendatur. Rex Boius exactus, fuga ad Charinos euasit.

[Note: 2] Augustus Boiemiam, Polonos inuadit. Bolitzlaum, Mitzkonem ad obsequium armis cogit, Vuolfgangus pertaesus arma ciuilia ad Alpium Noricarum deserta secedit: proprius episcopus Boiemis datur Theodomarus, [Note: Theodomarus et Dietmarus episcopus Boiemorum.] Saxo genere, vir sanctus. Hactenus Boiemos Reginoburgensis episcopus.

[Note: 3] Dum Augustus in Boiemia versatur, duo Hainrici rex Boius, et Charini limitis Dux Bathauiam occupant, ibique se muniunt. Ottonianos, et suis rebus non studentes, grauiter adfligunt, ferro, flamma vastant. Idem Abraamus episcopus factitat, Fruxinique resistere Imperatori parat. Otto in Boiariam transitum facit, Reginoburgii copias cogit. Vdalricus Senonum praefectus, et Luitpoldus dux limitis Orientalis, cum auxiliaribus copiis se Caesari coniungunt: Boiemi quoque Ottoni suppetias ferunt. Vdalricus cum parte exercitus Fruxinum obsidet, expugnat, Abraamum capit. Caesar cum militibus Bathauiam adgreditur, ope diui Pilgrini archimystae Laureacensis, nauis ponte facto, vrbe vi potitur: moenia, ne posthac forent receptaculo hostibus, solo aequat, Heinricos ambos viuos in potestatem redigit, Treuerorumque Augustam cum Abraamo episcopo in exilium relegat, sancitque vt Pilgrinus caeterique episcopi Bathauenses, perpetuo sint, et nominentur archiepiscopi Laureacenses: extat edictum.

[Note: 4] Cumque talia in Boiaria fiunt, Lotharius occidentalis Galliae rector, regia antiquorum Francorum proles Orientale regnum recuperare animum intendit, pacem rumpit, foedus exuit, Imperatori Ottoni amitino suo rebellat de improuiso Germaniam inferiorem, quae est in Gallia Belgica, inuadit, Aquas Graneas, sedem Austriacae Franciae occupat, treis ibi dies considet. Augustus infesto intentoque exercitu ad Lotharium contendit, Lotharius cedit, Caesar regem fugientem Sequanam vsque, et contubernium D. Dionysii persequitur: a Calendis Octobribus ad Calendas Decembres, per continuos duos menses hostili animo Gallias percurrit, fines Rhemorum, Suessonum, Laudunensium, Parisiorum depopulatur: cuncta caede, incendiis complet, sola templa intacta esse iubet.

5 Inter redeundum castra ad Axonam flumen facit, relictisque ibi carris, plaustris, caeteris impedimentis, et commeatu cum paucis, qui ea tutarentur, cum copiis amnem traiicit. Inter haec filii, Regineronis transfugae, quos supra commemoraui, cum exercitu Lotharii regis castra inuadunt, milites occidunt, impedimentis, annona potiuntur.

[Note: 6] Huic expeditioni interfuisse D. Wolfgangum, Reginoburgensem episcopum, primumque caeteris haesitantibus vadum inuenisse, superasseque flumen, animumque nostris reddidisse reperio:

quemadmodum Reginoburgenses quoque adhuc praedicant, et depingunt. Amicis deinde vltro, citro commeantibus, Caesar et rex ad Charum flumen conueniunt, pacem faciunt, iuramento eam confirmant. Lotharius Germaniam abiurat, se et liberos suos Augusto commendat. Lotharingiae ducatus ab Augusto, Corolo fratri Lotharii in tutelam traditur.

[Note: 7] Pacatis itaque Germaniis, Galliisque, Otto Reginoburgium petit, inde per Boiariam, comite Ottone Boiorum praeside in Italiam pergit, Romaeque hyemat. Tres prouincias Italiae Campaniam, Apuliam, et Calabriam, quas post translatum Romanum imperium in Germaniam Graeci hactenus Imperatores tenuerant, subigit, in deditionemque cogit. Beneuentum quod Graecas sequebatur partes capit. Verum Graeci comparato infinito Saracenorum, Maurorumque numero, eas regiones inuadunt. In Calabria infestis signis, et animis exercitus concurrunt, fit praelium atrox. Saraceni et Graeci primo victi, fusi, caesi sunt. Deinde cum multitudine abundarent, reparatis viribus, nostros fessos, vt numero, ita et fortuna superant, totum nostratium exercitum trucidant. Hainricus episcopus Augustanus, Otto, Gebhardus, Berchtoldus optimi rei militaris duces, item caeteri episcopi, sacerdotes, tribuni, centuriones, decuriones, occisi sunt: scrinia, gaza Caesarea capta, direpta. Otto Boiorum regulus, Wernherus Fuldensis praesul aegre elapsi sunt. Imperator, abiectis armis, vestibusque fugam capessit, ad sinum Carentinum Rhosanumque eiusdem litoris vrbem, vbi Theophania Augusta, et Theodoricus Mediomatricum pontifex, in subsidiis substiterant, fugam intendit, Vrgentibus vero Saracenis, in mare desilit, natando elabi conatur. Sed ab hostium nauibus intercipitur, in nauimque tollitur: seque gregarium militem esse simulat, magnumque pondus auri depositum habere iuxta Rhosanum. Dumque de precio, quo se redimat, cum Graecis colloquitur, pacisciturque, et nautae ad litus, vbi Rhosanum condita erat, adpellere conantur, rursus Caesar se ex nauigio deiecit, ad naues in portu stantes adnatauit, atque ad vxorem euasit. Diuinitus itaque seruatus, nec ab hostibus agnitus periculo liberatur. Paucinostrorum qui effugerant, impatientes solis, fame, nimioque aestatis calore interierunt.

[Note: 8] Otto reparatis copiis Saracenos excindit, delet, sanguine eorum mare tingit: vnde cognomentum sortitus est. Romam deinde migrat, Ottonem Boiorum regulum domum redire iubet. Is antequam attingeret fines Germaniae, in Italia decedit, pridie Calendas Nouembris.

CAPVT IV. Heinricus III. Dux Boiorum, postmodum Imperator Romanus.

1. Imperator Otto profluuio ventris moritur, competitoribus Imperii Ottone filio et Heinrico Duce Boiorum relictis.

2. Heinricus Ottonem III. adhuc impuberem in potestatem redigit, imperium tutorio nomine administraturus. Proceres imperii Ottonem vi eripiunt, Regem creant et Heinrico rixoso Boiariam restituunt.

3. Lotharius Galliae Rex Germaniam frustra affectat, cui paulo post mortuo succedit filius Ludouicus V.

4. Ludouico defuncto Hugo Capetus et Carolus, Lothariis frater per tres annos de regno Galliae decertant, donec defuncto Carolo Hugo solus rerum potitus fuerit.

5. Ottoni Caroli filio Otto III. Lotharingiam dat in feudum. Heinricus Rixosus Vgros vincit et comitia apud Urbem Tulnam indicit.

6. Luitpoldus Princeps Austriacus quaedam Bathauensium praedia iure seruitutis et dominii vindicat. Episcopus Bathauensis portoria nonnullasua esse probat, immunitatemque praediorum et piscationem Husonum obtinet Visbium.

8. Heinricus Ducis Carinthiae, Wolffgangi Episcopi Reginoburgensis, et Heinrici Rixosi mors.

9. Heinrici Rixosi Patrueles et Duces Boiariae Oto II. et Imperator Otto II. Monasterium

Tegersee ab Ugris combustum et in domum venatoriam versum Monachis restituitur.

10. Heinrici II. Imperatoris natales, educatio et matrimonium copulae carnalis expers.

11. Heinricus II. Imperator Patre Heinrico Rixoso succedit in Ducatu Boiariae. Eius superstitio et liberalitas monachis occasionom liberius viuendi suppeditauit. Venatio ipsis concessa. Monasteria ab Heinrico restaurata, in ordinem redacta et de nouo extructa.

13. Straubingem alias Acilia Augusta. Legatum ibi a Brunone Episcopo Augustano relictum: Alia monasteria fundata.

14. Heinricus Monasteria dotat et contra Crescentium Patriciatum urbis Romae vsurpantem in Italiam proficiscitur.

15. Otto III. Brunonem domesticum suum sacerdotem defuncto Pontifice Romano substituit, Gregorium V. vocat, a quo postmodum Romae coronatur et Crescentio gratiani commissorum facit.

16. Crescentius Consulatum de nouo arripiens Iohannem Placentinum Papam constituit. Sed ab Ottone captus cum Iohanne et correis mortis poenam subit, Gregorius restituitur et post huius mortem Syluestro Pontifex ab Ottone III. datur.

17. Oto III. Urbem Gnesnam ad sepulcrum D. Alberti proficiscitur, huiusque fratrem Archi-Episcopum Bohemiae declarat. Tandem quarta via Romam pergens moritur.

18. Heinricus iure hereditario imperium occupat Augusti et Augustae funus curat, extorsoque voto Archi-Episcopi Agrippinensis a Moguntino coronatur.

19. Electores non tempore Ottonis III. sed Friderici II. temporibus institutos et a Gregorio X. confirmatos esse existimat Autor.

[Note: 1] SVbsequenti anno qui fuit Christi Noningentesimus octogesimus tertius, Imperator Otto Caesar, Augustus Romae profluuio ventris naturae concedit, sexto Idus Decembris, in templo D. Petri magnifico funere sepelitur. Proceres Imperii de constituendo Caesare dissident, pars Ottoni puero, filio Ottonis secundi, pars Hainrico Boiorum regulo imperium destinant.

[Note: 2] Hainricus vbi de morte Imperatoris comperit, callide Treueris, vbi exulabat, relictis, Agrippinensem Coloniam peruenit, fraudeque Ottonem puerum impuberem, qui ibi ab episcopo educabatur, in potestatem redigit: imperiumue tanquam proximus sanguine tutorio nomine administrare contendit. Porro dynastae, sacerdotes, Ottonem vi Hainrico auferunt, regemque salutant, et Hainrico Boiorum regnum restituunt.

[Note: 3] Inter haec Galliae rex Lotharius rursus Germanias repetere in animum induxit, Virdunum vrbem expugnat, vrbis praesidem Godefridum capit. Vbi autem Ottonem Caesarem declaratum esse audiuit, ei Virdunum et Godefridum reddit. In paucis post diebus moritur, relicto filio Ludouico, qui vno duntaxat anno occidentali Francia potitur, nempe absque liberis obiit.

[Note: 4] Tum Hugo nepos ex sorore Imperatoris Ottonis primi, paternamquoque originem ex Saxonia trahens, Galliam Romanam inuadit. Carolus frater Lotharii, dux Germaniae inferioris, Galliaeque Teutonicae, Rhemos, et quaedam alia oppida occupat, se quoque regem Francorum nuncupat. Duo itaque consobrini de Galliarum regno treis annos continenter contendunt, donec Carolus obiit, et Hugo inualuit. Progenies Caroli Magni, dum pro Germaniae Imperio decertat, Celtarum quoque regno exclusa est.

[Note: 5] Otto filius Caroli ab Ottone Caesare, Lotharingiae praeficitur, Hainricus abdicato regio nomine, receptoque Boiariae regno, Vgros irruentes deuicit, conuentum celebrem Boiorum pontificum, praesulum, tetrarcharum, populi, procerum in Orientali limite apud vrbem Tulnam indicit. Interfuere Luitpoldus Austriae, et Hainricus Charionum praefectus, cum episcopis, et antistitibus Boiariae vniuersae, summus Boiorum regulus causas cognoscit, ius dicit, responsa reddit, lites dirimit.

[Note: 6] Luitpoldus Austriacus princeps, et Christianus Bathauensis pontifex iure disceptant. Luitpoldus sibi seruire volebat praedia, quae Bathauini episcopi in orientali pago possiderent: quaedam etiam oppida Bathauensium, vt sua, occuparat. Episcopus portorium in Ebersperg, Traisemam,

vrbem D. Hippolyti, Cisomurum, alia pleraque sui templi fuisse, et esse quinque testibus comprobauit. Hi fuere Boiorum dynastae, Babo Schirorum princeps praefectus praetorio Boiariae, Moenardus, Marichardus, frater eius Rogerius, et Thimo: iiquerem ita se habere iurisiurandi religione confirmarunt. Praedia quoque Bathauensium omnia immunia fore decretum est. Piscatio insuper Husonum, [Note: hausen, pisces.] quam ciues Tullani vendicarant, sacerdoti, sententia reguli Boiorum addicta est. Piscium id genus carthilaginem habet, Siluros Plinius [Note: Lib. 5. c. 9. et lib. 9. cap. 15.] vocat: eos Danubius, et Borysthenes alunt. Praecipua illis magnitudo, nullis ossibus, spinisue intersitis, carne praedulci: etenim optimus sapor, et nulla, vt dixi, ossa sunt. Tradit Plinius hos in Oeno amne, propter Visbium vrbem Germaniae grassari. Visbium autem iuxta Ptolemaeum, sicuti ex computatione partium et segmentorum existimari licet, ad hostia Eni [Note: Enus, qui bodie Enesus, die Ems, dicitur. aliis Anassus.] amnis conditum fuit, quem nunc literatores Enesum vocant. Caeterum alius amnis, [Note: Oenus der Inn.] qui in Danubium Bathauiae erumpit, in prima syllaba per diphthongon vltimam Oe scribitur, et profertur more Graecorum, a Germanis nimirum velut i longum, ille in prima syllaba primam diphthongon ae habet, Latinam servat pronun ciationem.

[Note: 7] In eodem concilio decretum. Quando ea regio Boiariae, taedio vicinorum Vgrorum, ob horum crebras incursationes, in solitudinem redigebatur, et (vt verbo Imperatoris Ottonis Vtar) syluescebat, vt allicerentur noui Coloni indulgentia et largitionibus, qui nomina sua darent, terramque excolerent: tributa, militiae vacationem, terram eam repurgantibus atque incolentibus remittendam esse. Nouos incolas omnium munium expertes fore, constitutum. Dataque Boiorum episcopis, monachis, sacerdotibus, nobilitati ibi castella, oppida, arces, aduersus Vgros construendi muniendique potestas. Extat de hac praerogatiua Ottonis tertii diploma, quod Boiis dedit, quemadmodum Theophania Augusta mater eius rogarat, et Hainricus summus Boiariae princeps, et Hainricus Charionum dux efflagitarant.

[Note: 8] Hicque anno ab orbe liberato noningentesimo, vnde nonagesimo obiit, apud Altaich inferius iuxta patrem Berchtholdum sepelitur, vbi eius monumentum extat, et ostenditur. Ducatum eius postea administrauit Conradus frater Gregorii quinti Pont. Max. Vbi tres et viginti potestatis annos compleuit, relicto filio impubere Conrado decessit. Sub idem tempus D. Vuolfgangus Reginoburgensium episcopus moritur. Proximo deinceps anno, qui fuit aerae nostrae noningentesimus nonagesimus quintus, alter quoque Hainricus Boiariae regulus tertio Nonas Octobris vitam finiuit Reginoburgii, ibi in aede Haimeraniana sepelitur, eius mausoleum adhuc monstratur.

[Note: 9] Huius nunc patrueles, qui Boiaria potiti sunt, referam, Otto secundus regulus Boiorum, filius Luitolfi, nepos Ottonis Magni, Sueuos, et Boiariam simul sexannos administrauit: patruele suo Hainrico secundo, ab Imperatore Ottone secundo Caesare Augusto, itidem patruele suo, in exilium acto, obiit in Italica expeditione, dum domum redire parat: liberos ne reliquerit, vbinam sepultus sit, nemo, quod equidem sciam, tradit. Imperator Otto secundus Caesar Augustus, Boiariae regnum quatuor annos tenuit. Otto eius patruus, vti dixi, sex: dum Hainricus patruelis horum decem annos, partim apud Treueros, partim vagabundus exulat. Atque illi duo Ottones Tigurinam [Note: Tegersee monasterium.] aedem a duobus fratribus illustribus, Boiariae comitibus (ita in diplomate appellantur) constructam, ab Vgris combustam, quam proceres cum vxoribus, et canibus, et equis aliquot annos, monachis deficientibus inhabitarant, monachis cum praediis reddunt, Hartuicum praeficiunt, prophanos migrare iubent, anno nostrae Salutis DCCCCLXXIX. extat diploma.

[Note: 10] D. Hainricus secundus Imperator Pius, felix, Caesar Augustus, regulus Boiorum, filius Hainrici secundi, et Gisalae filiae Conradi regis Burgundionum, nepos Hainrici primi, fratris germani Imperatoris Ottonis Magni, natus est ab orbe seruato, anno noningentesimo altero abs septuagesimo. Abudiaci (vicus est, et arx Boiariae inferioris in ripa Danubii, decem millia passuum supra Reginoburgium occidentem spectat) educatus est, literisque institutus apud Hyldeshaim in Saxonia, doctissimus fuisse perhibetur.

Vxorem duxit D. Chunigundam Mosellanam [Note: Sancta Chunigunda Augusta, Von der Musel.]. Ambo castimonia insignes, Veneri bellum perpetuo indixere, heroicamque vixere vitam: ambo in album superum [Orig: superûm] adscripti, adhuc coluntur.

[Note: 11] Hainricus parenti in ducatu Boiorum successit, religionis studiosissimus fuit. Primus Imperatorum sacerdotes et monachos ditauit: ipsis venationem quoque indulsit. Contubernia ab Vgris, vt explicaui, vastata erant. Monachi arrepta occasione ex paupertate, seuerioris religionis iugo excusso, licentius viuere coeperant, mystae et Augustiniani ac ex atris albi, ex laneis linei facti erant. Hainricus consilio D. Gothardi, in Boiaria apud Altaichium inferius nati, viri perquam eruditi, atque boni, templa virorum, et sacratarum foeminarum, qui labente disciplina, difficile religionis obsequium interpretando detrectabant, reficit: hos ad castimoniarum abstinentiam arduam redigit. Mänsee [Note: Mänsee monasterium.] Noricorum aedem ab episcopis Reginoburgiensibus in paupertatem redactam, sacris diui Benedicti imposito magistro, reddit. Bathuricus episcopus Reginoburgensis illam ab Hemma regina Boiorum impetrarat, anno seruatoris DCCCXXXI. Ipsa ab eodem monasterium superius Reginoburgii ceperat. Idem Hainricus Chiemensibus virginibus Gerpyrgam sororem, Bathauensibus Helicam amitam praeficit. Altaichium inferius, abdicatis popularibus mystis, in ordinem D. Benedicti redigit, Polling reficit. Tigurinis D. Gothardum dat magistrum inuitis monachis, id contra instituta esse vociferantibus: Gotscalco quoque episcopo Fruxinensi Gothardum, quod alienae incubaret provinciae, carpente. Quamobrem Gothardus ad Hainricum redit, peruicaciam monachorum incusat. Hainricus Tigurinos petit, Eberhardum vel ingratis imponit. Deinde de integro in Boiaria extruxit a fundamento Neoburgii supra Angilostadium templum: alterum Reginoburgii, quod plumbo texit, et veterem aediculam [Note: Die alte Capelle.] nominamus. Tertium Mosburgii, [Note: Mosburgenses Canonici.] illud sanctis virginibus, alia flaminibus popularibus dicauit.

[Note: 12] Caeteri Boiorum proceres, viri, foeminae, episcopique secuti principem suum, pleraque construxere phana, annitente et opitulante pientissimo regulo: Angelbertus Fruxinensium pontifex extra moenia vrbis D. Stephani [Note: Weihen Steffan.] aedem symmystis Benedictinis ampliauit et tradidit: sacerdotes inde ad aedem D. Viti, ad radicem eius montis migrare iussit, vbi adhuc sunt. Gebhardus primus pontifex Reginoburgensis cum fratre Rapotone, Damasia, et ab Hohenuuart oriundus, successor D. Wolfg. Prulam [Note: Prül.] in agro Reginoburgensi, et Thierhaupten apud Lycatios D. Benedicto eiusque consecraneis dedicat. Adalbero et Vdascalcus [Note: Vdelschalck, qui et Adelschalck.] fratres, Boiariae primorum clarissimi, Kuepachium non procul a Barro amne, Irmindruda soror D. Kunegundae Augustae, Welphonis secundi satrapis Ambronum [Note: Welfo von der Amper.] in Vindelicia, et Boiaria et Altorff, [Note: hodie Weingarten.] atque Rauenspurgii in Rhaetia siue Sueuia, vxor, sacratas foeminas ex Altorff Sueuorum, in Boiariam ad Altonis monasterium [Note: Alten-Münster.] et hinc monachos illuc transtulit, Garlitam virginum maximam cepit. Ipsa cum Itha socru in eodem Altonis monasterio humata est: vbi nunc simul, diuersis coenobiis virgines, et viri sacrati habitant, vno tamen templo psallunt, Brigittani vocantur. Sub idem tempus Chunegunda soror Ithae, cuius iam mentionem feci, neptis Ottonis Magni ex filia Richlyta, coniunx Friderici in Diessen, et Andechs tetrarchae, D. Stephano, et Aurelianis flaminibus collegium instituit. In eius sepulchro nuper inuentus laterculus coctilis est, cui hoc epigramma impressum est.

[Note: 13] Bruno quoque frater Hainrici reguli Boiorum, episcopus Augustanus, Straubingen, tunc vicum ignobilem, nunc

vero caput inferioris Boiariae, qua Danubio Boiemiaque terminatur, quondam Coloniam Romanam, Augustam Aciliam cognominatam, Augustensibus mystis tradit, vbi quotannis parentalia celebrentur, pauperesque centum, cum scholasticis pueris pascantur: diuoque Mauricio collegium popularium mystarum [Note: Canonici D. Mauricii Augustae.] apud Augustam Rhetiae instituit, vbi et sepultus est. Per idem tempus D. Guntherus apud Turogos nobilissima familia procreatus, in Boiaria Aquilonari, qua Boiemiae continuatur, in Noreta sylua, particula Hercyniae [Note: Rinichnach monasterium im Wald.] Rinichnacum D. Benedicti monachis aedificauit, Altaichio inferiori addixit. Eadem quoque tempestate Aribo dynasta Boiorum, in Boiaria, quae est in Norico Burgilum castellum suum, in templum vertit, Diuo Lamberto dedicat, traditque symmystis D. Benedicti, accolae a lacubus, qui ibi frequentes sunt [Note: Soin.] Soeum vocant.

[Note: 14] Hainricus vniuersa huiusmodi templa largiter (extant diplomata) collocupletat. Mortuoque parente cum Ottone tertio, consanguineo suo, et Gotscalco episcopo Fruxinensi, caeteris Germaniae optimatibus in Italiam proficiscitur. Nam Crescentius consulatum Vrbis Romae, alii patriciatum, quidam Tribuniciam potestatem vocant, Ottonem floccifaciens vsurparat.

[Note: 15] Dumque Rauennae Otto castra facit, nunciatur ei mors episcopi Romani: Brunonem igitur domesticum suum sacerdotem, virum apprime studiosum, atque perquam doctum, filium Ottonis, nepotem Conradi, ab Vgris ad Augustam Rhaetiae ante annos vnum et quadraginta occisi, pronepotem ex filia Luitgarda Imp. Ottonis Magni Caes. Augusti Pont. Max. capit, Gregorium quintum vocat: per Willigisum collegam eius Romam praemittit, ipse cum copiis vestigia horum subsequitur. Nono Calendas Iunii ab eodem Gregorio Romae inauguratur, Imperator Caesar Augustus a Senatu populoque Romano appellatur. Crescentio, precatore Pont. Max. ignoscit, gratiamque facit.

[Note: 16] Vbi in Germaniam rediit, Crescentius rursus se consulem facit: Ioannem Placentinum pecuniosum ouibus Christi imponit, Gregorium vrbe pellit. Imperator Otto secundo Romam petit, Crescentium obsidet, capit, eundem cum duodecim vrbis senatoribus, consciis, ante vrbis moenia in crucem agit. Ioannem Placentinum, nare amputata, oculis exculptis de Capitolio praecipitari iubet: Gregorium ouili Ecclesiae restituit, Senatores plerosque, qui cum Crescentio conspirarant, in Saxoniam secum in exilium deportat: mortuoque paulo post Gregorio quinto, Romam tertio pergit, Gerpertum Belgam genere, praeceptorem suum, philosophum insignem; et Mathematicum (vulgus suo more magum vocat) Romanum declarat pontificem, Syluestrum secundum nuncupat: inde in Germaniam redit, Venedorum regiones, intima Germaniae lustrat.

[Note: 17] Guyson vrbem primariam Polonorum, ad sepulchrum D. Alberti (qui pro Christo apud Boruscos, malorum geniorum cultores, a Sicone Deorum sacerdote iaculo confossus, hisce diebus mortem oppetierat, Caesarique intima familiaritate coniunctus fuerat) votis susceptis, supplicandi gratia proficiscitur, septem prouincias pontificales facit: Gaudentium fratrem D. Alberti Boiemis archimystam designat. Inde ad Aquas Graneas se confert, ossa Caroli Magni. [Note: Aliquid deesse videtur.] Quarto deinde Romam transitum facit, ibique mortem obiit absque liberis, anno ab orbe vindicato, altero super millesimum, decimo Calendas Februarii.

[Note: 18] Hainricus Boius iure consanguinitatis Imperii insignia vsurpat: viam ferro sibi aperit, corpus Augusti in Germaniam defert, intestina Augustae, (extatibi monumentum) reliquum ad Aquas Graneas, vbi Carolus Magnus humatus est, condit. Herbertum, Agrippinensem archimystam (qui tum, vt prudentia, integritate vitae, proinde authoritate caeteris praestabat, ita primas noui principis constituendi tenebat, nam ab eius arbitrio caeteri pendebant) in potestatem redigit, suffragia, comitiaque Caesarea tanquam iure haereditario vi extorquet, conciliatisque sibi aliorum animis, a Vuilligiso Mogontino pontifice, sacro oleo inungitur.

[Note: 19] De septem viris, et primariis Heptarchis, qui sibi deligendi Imperatoris Romani,

Germanicique partes nunc sumunt, nihil penitus, ne verbo quidem vno, neque Herman. neque Romerius, neque Segibert. neque Otto noster, Guntherusue poeta, et caeteri quique proximi horum temporum grauissimi, diligentissimique scriptores, vllam mentionem faciunt: profecto non omissuri tantam rem, si vti nostro seculo sunt, illa tempestate principes illi, constituendi Caesaris legem ac praerogatiuam accepissent. Res aliter est: Nempe longo post tempore instituta, filios semper parentibus, proximos sanguine et affinitate, in demortuorum locum successisse, ab omnibus communiter ducibus, dynastis, satrapis, episcopis, praesulibus, ciuibus, populo Italiae, Galliae, Germaniae designatum esse rectorem, vsus tum, rerum magister indicat. Ego illos demum, post fata Friderici secundi institutos, et a Gregorio decimo Pont. Max. confirmatos esse compertum habeo.

CAPVT V. Heinricus IV. cognomento Hezilo Dux Boiariae. Vgri ad Christum conuertuntur.

1. Heinricus II. post adeptum imperium Henrico IV. cognomento Heziloni Boiariam dat in feudum. Henricus Marchio Austriae, ut et Bruno Imperatoris frater, Poloni, Bohemi et Venedi rebelles ab Heinrico S. in ordinem rediguntur et posteriores ad religionem Christianam coacti.

2. Heinricus II. Italiam et imprimis Ticinum domat, varias prouincias interioraque Germaniae perlustrat.

3. Gotofridus, filius Gotofridi Ardunensis Dux Lotharingiae constituitur. Heinricus II. Valentinianas a Balduino Comite Flandriae occupatas frustra obsidet. Mox armis in Balduinum versis homagium et quasvis ab eo pacis conditiones extorquet.

4. Episcopatus Bambergensis ab Heinrico fundatus et sicut alii largiter dotatus. Eberbardus primus ibidem Episcopus eiusque priuilegia.

6. Megingothus mortuo Luitolfo Treuerum Archiepiscopus designatur. Fratres Imperatricis Kunigundae eiusque sororis maritus rebellant itidem Episcopi Remensis et Lugdunensis.

7. Imperator rebelles aggreditur, Theodoricum ad officium redigit, Heinricum Hezulonem Ducatu Boiariae mouet. Argentoratum diripitur.

8. Foedus cum Vgris Gisala Imperatoris Soror Duci Vgrorum Stephano, in matrimonium datur, ipse Rex Vgrorum nominatur Vgrique ad Christum convertuntur. Gisalae nomen et omen.

9. Stephanus eques declaratur. De hoc Germanorum more ex Tacito, Stephanus ope Boiorum Vgros a religione Christiana alienos in officio continet.

11. Archi-Episcopus Vgris datus, et regnum in decem Episcopatus distributum. Gisalae cura religionis.

12. Heinricus Hezilo in conspectu Imperatoris Ducem Lotharingiae capit, que dimisso Boiariam recipit.

13. Adalbero Dux Carinthiae eiusque frater Ernestus Dux Sueuiae constituitur, Adalberonis filii.

15. Imperator curam Germanici tumultus Godofredo committit, ipse Italiam petit, Romaeque coronatus Graecos pellit.

17. Gotefridus contra Theodericum Gandauensem arma mouet. Caesariani incognita voce territi fugam capessunt. Gotefridus captus inimicis veniam Imperatoris impetrat.

19. Heinricus marchio Austriae moritur, succedit filius Albertus. Ducum a Zaringen prima origo.

20. Conradus apud Vlmam Adalberonem Ducem Carinthiae fugat. Rudolphus Burgundionum rex a suis pulsus per Episcopum Argentoratensem vi restituitur. Piligrinus Archi-Episcopus Coloniensis.

22. Imperator Calabriam de nouo Graecis eripit, Troiam euertit et Nordomannis contra graecorum incursationes ibidem sedes concedit.

23. Gebhardus II. Episcopus Augustanus. Imperator aegrotans Conrado successore declarato moritur Bambergaeque sepelitur.

24. Foemina quaedam quinque filios simul enixa. Babo Comes ab Abensperg, et Ror, Burggrafio Reginoburgensis XL. liberos ex duabus uxoribus suscipit vivosque relinquit.

25. Babo filios suos Imperatori exhibet, a quo benigne suscepti, pleraeque nobilitatis Nariscae, Vindelicae, Noricae, Carinthicae, Boiae Francae et Rhenensis Autores existunt.

[Note: 1] POrro Hainricus Caesar declaratus ducatum Boiariae committit in fidem Hainrico cognomento Hazeloni (sicut diploma Augusti indicat) fratri Chunegundae coniugis suae. Is Osterhofense templum ab Vgris excisum reficit, ibi collegium popularium mystarum instituit. Hainricus Austriaci limitis dux Luitpoldi (de quo supra mentionem feci) siue vt alii tradunt, Berchtoldi praefecti filius, quod sibi regnum Boiariae, veluti iusto haeredi praereptum, in aliam translatum foret familiam, regi rebellat. Bruno frater regis, ambo Bolitzlai Polonicus et Boiemicus, nondum cladibus satis domiti, nouum aspernantur Imperium. Sed celeriter vniuersi subacti, obedienter imperata faciunt. Hainricus primo in Hainricum orientalis Boiariae praefectum arma mouet, castella diruit, ad officium Austriaci limitis ducem vi cogit. Saxoniam Venedi inuaserant, sacerdotes crudeliter necarant: Venedos deinde intima Germaniae incolentes petit, eosdem celerius opinione superat: quotannis solitum stipendium pensitare compellit, et sub iugum religionis nostrae mittit.

[Note: 2] Pacata Germania, fines Italiae intrat: vniuersas cis Padum vrbeis subigit. Ticinum ipso quo coronatus est die, irrupit: ferro, igne perdomuit, acceptis obsidibus, rebus Italicis compositis, victor in Germaniam reuertitur, Saxoniam, Venedos, Boiemos, Polonos, interiora Germaniae Magnae lustrat.

[Note: 3] Inde reuersus in Galliam, Lotharingiae, morto Ottone duce, Gotfridum, F. Gotfridi [Note: Alias Gotfridus Ardunensis] Ardunensis praeficit. Valentinianas vrbem Hannoniae tum liberam, in limite Lotharingiorum, Francorumque occidentalium, quam Balduinus Flandrorum dynasta occuparat, obsidet. Richardus Nordmannus, Rupertus rex Vestriacorum Gallorum, obsessis in auxilium properant. Hainricus vbi per exploratores certior fit, cedit, obsidionem soluit, vim belli in Flandros vertit: Gandauo castra admouet. Ibidem Balduinum obsidione claudit. Territus is Valentinianas reddit, obsides vltro offert, in verba Hainrici iurat, pacemque iis conditionibus impetrat.

[Note: 4] Caesar reddita pace Germaniae, Galliae, Italiae, quod liberis careret, in castello, oppidoque suo Bamberga, aedem Pontificiam sacrat, diui Benedicti consecraneis templum extruit: pleraque praedia, vicos, syluas, castella, arces, oppida Austriae, Boiariae, Charionum, Styriorum, Liburniae, Noricorum, Breonum, sicuti aliis pontificibus Boiorum Reginoburgensi, Iuuauensi, Fruxinensi, Sabonensi, Bathauensi, Bambergensibus quoque mystis perpetuo donat, quae adhuc possident. His quoque Abudiacum, incunabula sua addicit: arcemque ne a regulis Boiorum occuparetur, solo aequat. Insuper patrimonium suum, dotem Chunegundae, Bambergensibus destinat sacerdotibus: Eberhardum eius vrbis episcopum legit, a ditione aliorum archimystarum soluit, vt soli Romano episcopo pareat, lege sancit.

[Note: 5] Benedictus octauus Pontifex Max. ab Hainrico euocatus, in Boiariam pergit, Bambergensem aedem dedicat, confirmat diplomate immunitatem a Caesare datam. Eius diplomatis hoc est initium. Benedictus seruus seruorum Dei, dilectissimo in Christo semper domino, et gloriosissimo, atque serenissimo regi Hainrico, a Deo coronato, suoque spiritali filio, Eberhardo quoque confratri et episcopo sanctae videlicet Bambergensis ecclesiae venerabili episcopo aeternam in Domino salutem, et Apostolicam benedictionem, praerogatiuam Caesaris sua quoque authoritate confirmat. Indictione XI. duodecimo Calendas Februarii.

[Note: 6] Hisce diebus Luitolfus archimysta Treuerum decedit, Megingothus a rege illi templo praeficitur. Adalbero frater Chunegundae reginae, Pontificatum quibusdam fauentibus ambit. Hainricus quoque dux Boiorum, Theodericus episcopus Mediomatricum, fratres reginae, Welpho secundus Ambronum in Boiaria, Lycatiumque superiorum Tetrarcha, cui nupta erat Irmindruda soror Chunegundae reginae, aduersus regem conspirant, ab eo dotem patrimoniumque Chunegundae sacerdotibus distribui, nihilque aliud agi, quam vt fenestra sceleribus aperiatur, alioqui ociosis sacrificulis, paupertatem Christi professis, nihil illis cum ditati forent flagitiosius futurum, conquerebantur. Augustam ergo Rhaetorum capiunt, diripiunt, incendunt, Brunonem fratrem Caesaris, vrbis episcopum in fugam vertunt, Angelbertum Fruxinensem pontificem cum Caesarianis copiis suppetias ferentem cedere quoque cogunt: itidem agrum Fruxinensem depopulantur. Pontifex Rhemensis, atque Lugdunensis Caesari quoque rebellant. Ergkenbaldus [Note: qui et Horinboldus.] Mogontinus aegre in officio perstitit. Hoc quoque tumultu Argentoratum diripitur, Treuerorum Augusta ab Adalberone occupatur, praetoriumque praesidiis firmatur.

[Note: 7] Hainricus in rebelles arma mouet, ad Rhenum infesta acie contendit: inimicos perdomitat, Sarbrigam, [Note: Sarbruck.] et Mediomatricum, [Note: Metz.] vrbem obsidet, expugnat: Theodericum episcopum, fratrem vxoris suae ad deditionem cogit, Hainricum fratrem eius, quem Boiis praefecerat, ducatu mouet, Boiariaeque regno extrudit. Superatis hostibus, in ditionemque redactis, copias aduersus Venedos mittit, ipse Reginoburgium in Boiariam se confert.

[Note: 8] Adsunt legati Vgrorum, pacem cum Hainrico, perpetuumque foedus componunt. Rectori eorum filio Geizonis, qui obierat anno Christi DCCCCXCVI. Gisala soror Hainrici despondetur, hac lege, atque omine, vt ille explosa falsorum deorum superstitione, Christi vnius et veri et summi Dei cultum, cum popularibus reciperet. Accepit conditionem princeps Vgrus: statim aqua lustrica tingitur, Stephanus appellatur, et a Caesare rex nuncupatur. Gisala igitur fatale sortita nomen, Stephano tamquam obses, et fidei vinculum nuptum datur. Cuius ope et consilio Vgri philosophiam Christianam sectari coeperunt. Gisala autem lingua Teutonum obsidem valet, crebrum apud Germanos foeminarum nomen. Nam maiores nostri, vim quandam diuinam concordiae amorisque mutui inesse foeminis crediderunt, et efficacius obligari animos eorum existimarunt, quibus inter obsides puellae quoque nobiles imperarentur.

[Note: 9] Hanto, Vvolfger, Hermannus, Boso, Wentzeslaus, Boiorum optimates cum Gisala in Vgriam migrant: et more Teutonum Stephanum ense, baltheo militari accingunt, armis induunt. Apud Alemannos quondam (sicut est apud Tacitum) arma sumere non ante cuiquam moris erat, quam solennibus diebus, conuentibusque primores, et populus suffecturum comprobassent, tum ipso concilio, vel principum aliquis, vel pater, vel propinquus scuto, et framea iuuenem ornabant: haec apud illos toga, hic primus iuuentae honos erat: ante hoc, domus pars videbatur: mox, Reipublicae id nomen, ea gloria erat, si numero ac virtute comitatus, emineret. Iuxta hunc morem, a Boiorum proceribus, diuus Stephanus arma sumpsit: atque illorum opera in pace ac bello vsus, gentem suam armorum studiosissimam, proinde a pietate Christiana, quasi inutili, aduersaque viris bellicosis abhorrentem, in obsequio religionis vi continuit.

[Note: 10] Quod vt facilius assequeretur, dotis nomine ei Coloniae Boiorum Vratislaburgium, Pisonium, infra Phiscam amnem Oedenburgium, Sempronium, Sabaria, et alia pleraque oppida, quondam Boiorum, infra Phiscam attribuuntur.

[Note: 11] Archimysta proprius genti nomine Aschericus, qui et Anastasius imponitur, Bregetione, quae et Grana, et Strigonium habitare iubetur. Nam antea in ea regione pontifex Bathauensis, archiepiscopus Laureacensis, sacrificia publica, priuata procurabat, totaque Vgria in decem ditiones pontificias diuiditur. Gisala foemina religiosissima Vvessobrunum extruxit: singula templa lustrauit. Quae ad ceremonias ritumque spectabant, magnifice, simul munificentissime largiebatur phrygionum vice fungebatur, vestes sacras

[Note: 12] Inter haec Caesar Hainricus ad Lotharingios aduersus fratres vxoris suae arma mouet. Hainricus ducatu Boiariae motus, in conspectu Caesaris Theodericum partis Lotharingiae praesidem capit, captiuumque abducit, hocque libere dimisso, pacem a Caesare rursus impetrat, ducatumque Boiorum ab eodem recipit.

[Note: 13] Sub idem tempus Conradus Charionum rector, frater Gregorii quinti Pont. Max. et Hermannus iunior dux Sueuorum decedit. Heinricus Charino limiti Adalberonem praeficit, Sueuis Arionistum, [Note: Ernestus Sueuiae dux.] maritum Gisalae consobrinae suae, et sororis superioris Hermanni imponit. Caeterum Adalberonis filii sunt Adalbero episcopus, et Marichardus, frater vero Arionistus. Ipse et Adalbero dux Charinorum praefuit treis et viginti annos, et priuatus quarto anno obiit: sepultus est apud Geisenfeld, contubernium id est sacratarum foeminarum, in superiore Boiaria, Vindelicorum Ilmus amnis praterfluit.

[Note: 14] Eadem tempestate Gerardus auunculus Conradi, qui postea rerum potitus est, Reginero [Note: Reginero, qui Raginerius a Sigeberto dicitur.] Bergorum, Hannoniae, huius patruus Lambertus Louanii Satrapes, pacem Orientalis Franciae interturbant, Baldricum Leodiensem episcopum, multis occisis praelio superant. In Italia quoque Graeci post Romam, nostros premere coeperunt.

[Note: 15] Caesar Gotefrido duce viro bellicoso, in Germania cum parte copiarum dimisso, cum vxore Chunegunda, cum caeteris militibus, et equitibus Italiam petit: Romae a Benedicto octauo internuncio Walthero episcopo Spirensi data, accepta vtrinque fide, sextodecimo Calendas Martii inauguratur. Inde Graecos Apulia, Calabria, Picentum agro, Campania expulit.

[Note: 16] Interea Gotefridus Lotharingiae inferioris praeses, Gerardum atroci praelio, occiso eius filio, deuincit, et ad obsequium Caesaris cogit: Louanium obsidet, expugnat. Inde in Hannoniam cum fratre Gothelone castra mouet. Regineronem, et Lambertum circa Bergos superat, huncque praelio occidit: victorque cum fratre, pacata inferiore Germania, Galliaque Teutonica ad Augustum, qui iam ex Italia redierat, cum triumpho proficiscitur.

[Note: 17] Inde contra Theodoricum Gandauensem filium Gotefridi imperata detrectantem iussu Imperatoris reuertitur. Dumque in conspectu vtraque acies iamiam dimicatura staret, voce ingenti, incertum vnde edita, Fugite, fugite, Caesariani omnes in fugam coniiciuntur, multique a paucis interimuntur. Godefridus captus in potestatem hostium deuenit, libereque tandem dimissus, ab Imperatore veniam praeteritorum inimicis impetrauit.

[Note: 18] Dum talia fiunt, Caesar interiorem Germaniam Venedorumque regiones percurrit. Per idem tempus diuus Colomannus Scotorum [Note: Stockerau in Osterich.] in Austria ab incolistanquam ab hostibus missis speculator, in arbore suspenditur, laqueo necatur, eius innocentia statim miraculis diuinitus editis declaratur: annoque aerae nostrae M. XIIII. Melici [Note: Melicium, Melck.] ab Megingotho Alberstadiensi episcopo sepelitur, vbi adhuc religiose colitur: In paucis post diebus

[Note: 19] Hainricus Orientalis limitis praefectus subito perit. Vxor eius Suanhyld, filius eius Albertus, qui patri succedit, priuignus Arionistus dux Sueuus, maritus Gisalae, qui in venatione ante annos tres ab Adalberone comite feram appetente, sagitta percussus interiit. Gisalam Conradus, qui post Hainricum imperauit, vxorem ducit. Ab illo Arionisto, Sueuo eiusque filiis Arionisto, et Hermanno Zaringii originem trahunt. Illi etenim Arionisti, et [Note: Arionistus, qui et Ernestus.] Gisalae liberi Sueuorum principatum obtinent, priuigni Conradi, qui postea imperauit.

[Note: 20] Is eisdem diebus cum Conrado patruele suo adolescente coniunctis copiis, apud Vlmam Adalberonem ducem Charionum affligit, in fugamque conuertit, qui paternum iuuenis ducatum tenebat. Rudolphus quoque Burgundionum rex, auunculus Augusti, a suis pulsus ad Imperatorem confugit. Wernherus Argentoratensis episcopus cum Sueuorum copiis, iussu Caesaris Burgundos pugna superat, Rudolphum vi in regnum reducit. Imperator Agrippinam ad hyemandum concedit, Heriberto archimystae, qui tum obierat, Piligrinum sufficit [Note: Haec ex Vrspergen.]

indicit. Peracto conuentu, propter Charum flumen Euasii ipse et Rupertus rex occidentalis Franciae coeunt. Rex procul veniens vt a Caesare conspectus est, equo descendit, ad complectendum eum concurrit, mutuaque gratulatione ambo principes functi, deinde concilio habito Rempublicam Christianam, regnum, Imperiumque Francorum, concordia, optimis institutis legibusque stabilire decernunt: conuentumque solennem Ticinum indicunt. Franci Occidentales, sicuti soboles Germanorum collaudati, muneribusque et praemio onerati sunt ab Imperatore, adeo vt magnificentia Caesaris largitioque opes Persicas superasse ferretur.

[Note: 22] In Italia rursus Graeci Calabriam, Apuliam Campaniam inuadunt. Imperator ad tutandos Imperii fines, Italiam intrat, Troiam expugnat, euertit: exactis Graecis Italia, Neapolim, Capuam, Salernum, aliasque earum regionum vrbes in deditionem accipit, et Nordmannorum examen, qui minuendae multitudinis domi praegrauantis causa Roberto et Richardo ducibus ex Gallia migrarant, in Calabria, Apulia aduersus Graecorum incursationes collocauit: ibidem eosdem domicilia capere, perpetuoque habitare iussit. Ita Calabria, Apulia quae hactenus orientali Imperatori paruerant, Nordmannis subditae sunt. Qui inuitati discordia incolarum, eum omnem tractum Italiae, quae quondam magna Graecia dicebatur, occupant: ad vlteriora quoque manus auaras (vt prima et oblata sordent, quando maiora sperantur, atque auiditatis nullus est modus) paulatim extenderunt. Vtrique Imperatori formidolosi, sed haec suo tempore reseruentur.

[Note: 23] Augustus pacata Italia, victor per vrbem Romam in Germaniam redit, Reginoburgii, vbi frequens habitabat, mortuo tum Gebhardo episcopo, Gebhardum secundum Augustanum mystam cultus vestium curiosiorem, Pontificem legit. Inde Bambergam profectus aegrotare coepit. Accito concilio, consilioque habito, Conradum filium Hainrici, fratris Gregorii quinti Pont. Max. nepotem Ottonis ducis, pronepotem Conradi, occisi ab Vgris, generi Magni Ottonis, maritum Gisalae consobrinae suae Caesarem declarat. Deinde decedit tertio Idus Iulii Anno Christi M. XXIIII. Imperii XXIII. aetatis LII. Bambergae in templo diui Petri sepelitur.

[Note: 24] Hac tempestate in Altaich inferiore mulier simul enixa est quinque filios. Tum quoque Babo ille, qui adhuc canitur, patriae meae Abusinae et Rorae [Note: Babo comes ad Abensperg et Ror.] dynasta ex duabus legitimis vxoribus triginta filios, vel (vt fama adhuc est) duos et triginta, atque octo filias tulit, educauit: totque simul liberos viuos, superstites reliquit: quemadmodum in fastis Vueltenburgensium, et Iuuauensium lego. Fuit autem is Babo filius Babonis Schirorum principis, frater Ottonis primi Schirensis satrapae, et procurator diuae Chunegundae Augustae praefectus vrbis Reginoburgensis, clarus in orbe tum vixit Romano.

[Note: 25] Eundem diuus Hainricus secundus Imperator Augustus, tum Reginoburgii habitans, secum venatum (vt mos est Germanorum principum) cum paucis proficisci iussit. Babo sperans se tempus opportunum nactum, quo tantam sobolem principi maximo commendaret, iuuenesiam pauperes, scitos admodum, et elegantes cultu quoque et arte ornat, vnicuique comitem adiungit, cum tali prolis globo venatum procedit ad Imperatorem. Ille visa tanta multitudine, Babonem accersit, sciscitaturque, cur nam cum paucis aduenire iussus, tot equites adduxerit? Babo respondet, cum vno equidem duntaxat famulo, sanctissime Caesar, praesto sum. Qui igitur alii sunt, inquit Augustus? suscipit Babo. Et tui, inquit, principum optime, famuli, filii mei, quos tuae Maiestati exhibeo, committo, quod bonum faustum, felixque siet, talem electorum iuuenum et fratrum cohortem, in pace decus, in bello praesidium, dono do, vt ingenuam decem sobolem maxima cura tibi educaui. Adolescentes solertes sunt, spero te dignos et vtiles Reipublicae fore. Gratissimum munus tale iuuenum fratrum examen Augusto fuit, singulos adolescentium benigne appellat, dextra et osculo excipit, filios nuncupat, secum in aula consistere lubet. Vniuersos paulatim praefecturis, vicis, praediis stipendiariis, castellis, parochiis collocupletauit. Vnde plerosoque nobilium Nariscorum, Vindelicorum, Noricorum, Charionum, Boiorum, Francorum, Rhenensium genus trahere authores sunt. In patria mea etiam nunc

quotannis statis diebus eius manes placantur: ciues eidem parentant, et inferias dare solent, atque omnis memoriae nominisque honos habetur. Sed plura in vltimo huius Operis libro referam: nunc caetera exequar.

[Note: 26] Hainricus quartus dux Boiorum, frater D. Chunegundae Augustae, et Friderici Mosellanorum, et Lotharingiae superioris ducis, a marito sororis, cum is Caesar declaratus foret, ducatu Boiariae donatur. Osterhofen ab Vgrisexcisam refecit: Augustianos flamines ibi consecrauit, vbi Vtilo quondam regulus Boiorum, D. Benedicti consecraneis templum condiderat, et cum vxore Hyldruda sepultus est. Praetorium ibi fuisse regum Boiariae, et esseMausolea principum, in diplomatibus reperio vetustis. Ibidem et hic Hainricus cum vxore Maria situsest. Obiit anno salutis M. XXVI, potestatis quarto et vicesimo, Calendas Septembris. Nec quicquam vltra de eius maioribus compertum habeo.

CAPVT VI. Heinricus V. Rex Boiorum, postea Imperator eius nominis III. Conradus Saliquus. Finis Regni Burgundiae. Bellum Bohemico-Hungaricum.

1. Heinricus Vanno aetatis decimo a Patre Rex Boiariae constituitur, ipsi Chunyla despondetur Curatoresque dantur.

2. Conradus Saliquus excluso competitore Conrado patrueli Germanorum Rex et Romanus Imperator coronatur.

3. Ernestus et Welpbo III. in comitiis Vlmensibus in deditionem recepti Heinricus III. Rex Romanorum coronatur.

4. Bruno Episcopus Augustanus monitur. Stephanus Rex Vgrorum cum Gisala vxoro Boianiae regnum postulat. Monasterii S. Viti ad Rbodanum origo.

5. Vgri Viennam capiunt. Conradus arma contra Vgros mouet. Pax inter Regem Boiariae et Vgriae initur iuramentoque confirmatur.

6. Mitzko Poloniae et Vlricus Bohemiae Duces imperii iugum excutere tentant. Polonus se submittit. Boiemus Ducatu pellitur, mox tamen in gratiam recipitur.

7. Rudolpbus Rex Burgundionum moritur relicto Imperatore berede ex testamento. Otto Belgicus frustra se opponit, Regni Burgundiae finis.

8. Bruno, Episcopus Wurtzburgensis, Gothilo Dux Mosellanorum et superioris Lotharingiae; Gebhardus II. Episcopus Reginoburgensis, Conradus Dux Carinthiae et Vratislaus Bohemiae constituitur.

9. Episcopatus Sabonensis Brixiam transfertur. Heinritus III. Rex Romanorum, nuptias cum Chunylda celebrat.

10. Conspiratio in Italia. Imperator Mediolanum diripit regionemque circumiacentem vastat, Pontifex rebelles excommunicat.

12. Pestis et solis feruor in Germania Chunyldae, Reginae Boiariae et Stephani Regis Hungariae mors. Petri successio. Imperator Heinricus II. cum Cunigunda canonisatur. Adalberonis, Conradi aliorumque Principum mors.

13. Burgundia homagium praestat Heinrico III. Imperatoris Conradi mors et sepultura.

14. Vgri et Bohemi mouum Principem Heinricum III. aspernantur. Petrus Rex Vgrorum Gisalam et Procetes Regni opprimit. Vratislaus Dux Bohemiae rebellat Regemque Poloniae se nuncupat.

15. Vratislaus submissionem simulat filiumque obsidem mittit. Episcopi Italici antea relegati restituuntur.

16. Imperator intellecta fraude Vratislai partem copiarum per occulta sylvae Herciniae in Bohemiam mittit quae tamen dum in oppugnatione munimenti cuiusdam occupantur, ad inter necionem caesae. Captivi liberato filio Vratislai dimittuntur.

17. Balduinus Archi-Episcopus Salisburgensis. Vratislaus omnes aditus praecludit, et Imperatorem cum exercitu Boiemiam intrare aliquot dies prohibet.

18. Imperator hostes circumuenit, a fronte et tergo aggreditur, insignemque reportat victoriam.

19. Caesariani Boiemiam deuastant. Luitpoldus Marchio Austriae Vrbem Boiemicam in confinio positam capit diripit. Boii per Hercyniam syluam irrumpunt, Boiemiam depraedantur.

20. Status Boiemici per Episcopum Pragensem apud Caesarem bellum supplices deprecantur, Ducemque si resistat captiuum Imperatori offerunt.

21. Vratislaus intellectis Boiemorum insidiis Imperatoris reconcilitionem enixe ambit, vitam sub conditione quavis oblata petit.

22. Imperator conditiones acceptat victorque triumphans Reginoburgum migrat. Luitpoldum obuiam sibi procedentem ob bene merita equo Vratislaui et aliis donat.

23. Vratislaus stato die Reginoburgum supplex venit, pedes gratiam et remissionem dimidii tributi impetrat.

25. Optimates Vgriae Budam a Rege vi abstractum trucidant. Petrus ad hostes Boios fugit; ad Imperatorem deducitur.

26. Petrus in vincula coniectus mox ex intercessione Alberti veniam et promissionem auxilii impetrat.

27. Vgrinouum Regem, Vxonem eligunt, qui Legatione Imperatoris erga se voluntatem explorat.

28. Vuo clanculum copias contrahit et ex improuiso Boiariam tribus agminibus inuadit.

29. Vuo Boios vino et somno temulentos opprimit et magna cum praeda domum reuertitur.

30. Alter Vgrorum exercitus ab Alberto et Luitprando carptim inuasus auxilio captiuorum duplici praelio deletur, Duce Vgro vix fuga elapso.

31. Tertium agmen in Carinthia ad internecionem caeditur captiuique cum praeda liberantur.

[Note: 1] SVccessit illi Imperator Hainricus tertius Caesar Augustus, qui decimum agens annum, ab Imperatore Conrado patre suo, mortuo Hainrico quarto Boiariae principe primario, rex Boiorum constituitur. Et Elsetruda, quae et Chunyla filia Cynitonis [Note: Ab aliis Chunegundus dicitur. Cynito, qui et Canuto Rex.] regis Cimbrorum, et Anglorum eidem despondetur: curatoresque dantur, atque tutores Angelbertus Fruxinensis, Bruno Augustanus episcopus, potitumque illum regno Boiariae vndeuiginti annos reperio.

[Note: 2] Erat Conradus pater eius acer consilio, manuque strenuus, charus Principibus, populo acceptior. Competitor ei fuit Conradus patruelis suus. Huius rebus Ernestus priuignus illius, et Welpho tertius Ambronum, Lycatiorumque in superiore Boiaria tetrarches, studebant, nouique principis Imperium aspernabantur. Sed horum ambitione facile explosa, atque procerum, et Pontificum consensu factione oppressa, Conradus [Note: Conradus R. Imperator cognomento Saliquus.] superior Mogontiaci ab Aribonae archimysta ex Boiaria a Burgilo Noricorum, Damasia, et Andechs Vindelicorum (quae castella nunc in templa commutata sunt) oriundo, sacro oleo inungitur. Deinde comitantibus Rudolpho Burgundionum rege, auunculo Gisalae vxoris eius, et Canutone Anglorum, Cimbrorum, Danorum, Suionum, Finnorum, Gotorum, Norduicorum, Scandiae, Scandiauiae, Britanniae, potentissimo rege, Romam petit, mediusque horum a Ioanne vicesimo Pontifice Max. consecratur Paschalibus, quos dies victoriae Christi, qua deuicta morte superatis inferis reuixit, feltos, solennesque habemus.

[Note: 3] Imperator subacta Italia, in Germaniae fines redit. Vlmae Sueuorum oppido conuentum peragit: Ernestum priuignum ducem Sueuiae, Welphonem tertium Ambronum, Landspergi in Boiaria, Rauenspurgii, et Altorffii in Sueuia praefectum, in deditionem accipit, et quod pacem interturbarat, in exilium aliquot annos relegat. Posthaec Hainricum filium regem Boiorum, duodecimum nactum annum Caesarem declarat, ad Aquas Graneas Paschalibus ab Pilgrino archimysta Agrippinensi inungi iubet.

[Note: 4] Peractoque hoc conuentu, Augustus, et Caesar in Boiariam Reginoburgium transitum faciunt: solenne Imperii concilium concelebrant. Bruno frater D. Hainrici secundi, episcopus Augustae Rhaetorum, flamen Augustalis ibi ex vita excessit. Adsunt legati Stephani regis Vgrorum, et Gisalae vxoris eius, Hainrico filio horum regnum Boiariae, quod maiores, atauus, proauus, auus et auunculus tenuissent, iure haereditario a Conrado repetunt. Quod cum

negatum foret, bellum Imperatori, et re gi indicunt, domosque abeunt. Huic conuentui interfuisse Babonem illum multitudine prolis inclytum patriae meae dynastam: dequo paulo supra dixi, cum filiis, qui iam Germaniae regiones impleuerant, beneficia Imperii possidebant, reperio. Diethmanus [Note: Diethmarus comes de Leonsgerg, et Lungau filius Babonis.] filius eius Leopergensium (arx adhuc est inferioris Boiariae, quam Ifara percurrit) et Lungonum (pagus est Charinorum) praefectus in Vindelicia Rhodanum amnem Elispagum monachis tum condit, post inde duo millia passuum translatum diui Viti [Note: Sant Veit an der Rot. Viana capitur ab Vgris.] appellant.

[Note: 5] Eadem tempestate Vgri repulsam passi Vianam Boiariae Orientalis oppidum capiunt. Conradus arma in Vgriam mouet, vsque ad Arrabonem flumen penetrat: cuncta terrarum caede, praeda, in cendiis complet, ab vlterioribus Vgris fluminibus, et paludibus prohibitus, penuria annonae coactus in Boiariae fines reuertit. Ibi vltro citroque missis oratoribus, de pace agi coeptum. Hainricus rex Boiorum ad Stephanum, et Gisalam in Pannoniam proficiscitur. Iam enim diuus Hainricus filius illorum (Vgri Emericum corrupte vocant) qui haeres regni Boiairiae ob matrem inde oriundam asserebatur, obierat. Rex Boius, et Vgrus amicitiam, quae antea cum diuo Hainrico secundo conuenerat, renouant, religione iureiurandi sanciunt.

[Note: 6] Inter haec Mitzko Polonus, pulso fratre Ottone, regem se appellat: et Vlritus quoque Boiemus occiso fratre suo Iacomaro noua molitur. Hi ambo iugum Imperii nostri rigida ceruice excutere, et sui iuris esse conantur. Otto a fratre Polonia pulsus ad Conradum fugit, ab eoque armis restituitur. Mitzko externi opis egens in Boiemiam ad Vlricum regulum aufugit: quem cum Vlricus Conrado Augusto prodere, ab eoque gratiam inire vellet, Imperator rescripsit. solere Germanos virtute cum hostibus non fraude certare, nihilque acrius, quam perfidiamvlcisci, sceleribus non nomini hostium irasci: oportere armatum esse, quem oderint. Mitzko hisce rebus perfidia nimirum Vlrici, et iustitia Augusti compertis, supplex ad hunc venit, ab eoque diuisa Polonia, partem, ducatumque recepit. Dumque talia fiunt, rex Boius ab Vgris reuersus cum exercitu Boiemiam intrat, Vlricum gubernaculis deturbat, in exiliumque Reginoburgium deportat, Boiemis Vratislaum imponit, reuersusque Reginoburgium proceribus Boiemiae, diuoque Gunthero adnitentibus, Vlrico gratiam facit, ei ducatum restituit, isque in verba Caesaris iurat.

[Note: 7] Inter haec Rudolphus Burgundionum rex moritur, testamentoque Imperatorem maritum neptis suae ex sorore haeredem instituit. At Otto itidem ex sorore nepos, Belgicae, Campaniae atque Caroliae praeses Burgundiam inuadit, castellis plerisque firma praesidia imponit, et ab Imperatore affine suo efflagitat, postulat, vt eius nomine et auspicio liceat sibi regnum Burgundiae tenere. Augustus Burgundiam armatus petit, Munrtenam diruit, cis Rhodanum omnia subigit, Genuam intrat, Lugdunum in fidem accipit. Ibi archiepiscopus Lugdunensis, caeterique proceres in eius verba iurant, Regnumque Burgundiae finitur, quod a morte Imperatoris Caroli tertii coepit, mansitque hactenus annos centum quadraginta quatuor. Imperator subacta Burgundia in Campaniam Belgicae primae arma mouet. Vniuersum eum tractum ferro, igne vastat. Otto his malis coactus supplex venit, imperataque se facturum de caetero, sacramento pollicetur.

[Note: 8] Augustus pacatis Burgundionum, Gallicisque rebus Wurtzburgium Franciae primariam vrbem accedit: mortuoque Meginhardo vrbis episcopo Brunonem patruelem suum, filium Conradi ducis Charinorum, et Machtyldae, substituit. Atque cum eodem anno Fridericus Mosellanorum dux absque liberis ex hac vita migrasset, eundem ducatum, Lotharingiamque superiorem Gotheloni inferioris Lotharingiae praesidi in tutelam, fidemque committit. Post Reginoburgium ad conuentus agendos petit: ibi fratrem suum Gebhardum, vita functo Gebhardo secundo vrbis episcopo, in demortui locum allegit, in albumque pontificum Reginoburgensium adscribit. Hisce confectis Bambergam se confert, Adalberonem ducatu Charinorum mouet: eidem limiti Conradum patruelem suum praeficit. Vratislao,

[Note: 9] Circa eundem temporis tractum, nempe anno Christi servatoris nostri MXXXVIII. Heruicus Sabonae Noricorum episcopus, Brixiam, quae in decem millia passuum distat, migrat: id oppidum moenibus cingit. Posthac est Brixinensis episcopus, qui antea fuit Sabonensis. Eadem tempestate Hainricus rex Boiorum, Caesarque designatus Chunyldam filiam Chanutonis Anglorum et Cimbrorum regis vxorem ducit: nuptiae regio apparatu Neomagi fiunt.

[Note: 10] In Italia vulgus ignobile conspirat, saeuitque aduersus principes, ea seditione episcopus Astensis interit. Ad hunc tumultum comprimendum, Imperator in Italiam mouet, Veroram, Brixiam, Cremonam, Placentiam, Mediolanum percurrit: inde Ticinum, postea Rauennam se confert. Interea Mediolanenses authoribus Placentino, Cremonensi, Vercellensi, Mediolanensi episcopis rebellant. Imperator Mediolanum petit, vrbem obsidet, capit, diripit, vicos, castella imperata detrectantes solo aequat, exurit, vi ad deditionem cogit. Benedictus nonus Pont. Max. Cremonamad Imperatorem proficiscitur: superiores episcopos Augusto obtemperare recusantes, velut impios, et sceleratos pacis Christianae interturbatores deuouet: perfidis, et Imperatori fidem frangentibus male precatur. Illi postremo omnium capti, in exiliumque acti lunt. Imperator Parmae natales Christi celebrat, totam Italiam, superum, inferumque mare, Apuliam, Calabriam, Campaniam, omneis tractus perlustrat.

[Note: 11] Interim Otto Belgicus immemor sacramenti, Lotharingios incursat, Tullum Leucorum vrbem vastat, Barum castellum obsidet. Gothelo dux obsessis auxilio venit, Ottonem superat, occidit, caput ei amputat, atque illud cum signo tanquam certum trophaeum victoriae in Italiam Augusto mittit. Qui compositis rebus Italicis, per oram sinus Hadriatici mense Iulio in Germaniam redit.

[Note: 12] Pestis, feruorque aestatis intolerabilis, plerosque nostratium, inter quos et Chunyldam reginam Boiariae extinguit, decimo septimo Calendas Augusti. Quo tempore, et Stephanus Vngariae rex obiit: cum liberis careret, Petrum nepotem ex sorore adoptat, successoremque declarat. Nepos Stephani ex fratre cum refragaretur, oculos amisit. Migrarunt tum quoque ex hac vita diua Chunegunda Augusta, vxor Imp. Hainrici secundi, cum marito immortalitati consecrata. Adalhero, et Conradus duces Charinorum: Angelbertus quoque episcopus Fruxinensis: Hermannus dux Sueuorum, priuignus Augusti, et Schebus dux Vgrorum vitam finiunt.

[Note: 13] Imperator reuersus ex Italia, Soloduri conuentum agit: ibi Burgundiae proceres Hainrico filio suo sacramentum dicere iubet. Deinde inferiorem Germaniam petit. Dum Traiecti apud Frisios Quinquagenalia concelebrat, pridie Nonas Iunii, repentina inopinataque morte decedit, anno Seruatoris nostri millesimo vndequadragesimo. Corpus Nemetum Augustam transfertur, ibique tumulo contegitur.

[Note: 14] Mortuo Augusto, nouum principem (ita homines sunt) gens efferata, Vgri atque Boiemi floccifaciunt, impetrata detrectant, parere recusant. Petrus Vgrorum rex, cui peculiariter diuus Stephanus moriens Gisalam reginam commendarat, huic praedia, dotem vi aufert: ne cuiquam se inconsulto quicquam tribuat, eandem iurare cogit, insuper in vrbem quandam relegat: vbi diligenti custodia obseruarri iubet: omnem copiam adeundi, prodeundi adimit. Proceres, pontifices, quorum fidem per internuncios Gisala implorabat: quique calamitatem reginae miserabantur, et eam tutaturos diuo Stephano iurarant, regem acriter increpant. Nihilominus Petrus in proposito perstat, illos opprimere, quouis modo affligere, tollere denique pergit, rapit, defraudat: omnia venalia habet, mystas veritatem praedicantes spoliat, tribu mouet, sacrificulos suae farinae substituit: virgines vxores alienas stuprat, vitiat. Non deerat talia perpetranti perniciosa adulatio, perpetuum principum malum, quorum opes saepius assentatio, quam hostis euertit. Atque huiuscemodi omnia maxime consilio Budae sumi venditoris sceleratissimi, fiebant. Vratislaus quoque Boiemiae regulus, suasu Petri, fretus eius auxiliaribus copiis, ab imposito resilit iugo: Caesaris amicitiae renunciat, tributa pensitare pernegat, Polonos

[Note: 15] Rex Boius Caesar designatus in Boiaria Calendis Ianuarii Reginoburgii copias contrahit, in Boiemiam confinem Boiis regionem, et genitale quondam solum, adhuc ab ipsis retinens, expeditionem meditatur. Vratislaus, vbi hoc resciuit, vt a tergo discrimen belli auerteret, dolo legatos, obsidem filium Spitigneum Reginoburgium ad Caesarem mittit, se in Boiariam euestigio venturum, mandata obedienter facturum pollicetur. Credulus his Caesar, diem illi dicit, Reginoburgii hyemat. Primo vere Augustam Rhetorum petit, legatis Italorum iusdicit, responsaque reddit. In Ingelhaim deinde Paschalibus conuentum agit, episcopis Italiae, quos supra in exilium actos commemoraui, gratiam facit, quod errati eos poeniteret, ab exilio reuocat, templisque restituit. Peracto hoc concilio, Reginoburgium tendit.

[Note: 16] Cumque Vratislaus, vti condixerat, praesto non esset, ad conspectumque Caesaris, cui nihil secum negotii foret, accedere contemneret, praemittit partem exercitus, delectissimum quemque ad occupanda itinera occulta, saltus Hercynei, per quem ad Boiemiam penetrandum erat. Nam viam publicam hostis insedebat, nostrisque omnem aditum intercludebat. Hercynia vndique in modum cordis, citharaeue Boiemos cingit, quamuis eos pro natiuo muro a Boiis separet, quotannis tamen fere inuicem, vt quaeque gens eualuit, adhuc praedas agitare solent. Nostri per deuios tramites, anfractusque callium syluestrium, auiis Orcinium nemus penetrare contendunt, per confragosa, vndique obstrusa itinera feruntur. Tandem ad munimentum quoddam, quod firmo praesidio tenebatur, perueniunt. Quod dum defatigati de via difficili oppugnant, repente vndique Boiemi ex insidiis erumpunt, irruunt, nostros caedunt, in fugam vertunt. Perpauci Caesarianorum fuga euasere. Wernherus, et Reginhardus signiferi cum plerisque occisi sunt decimo Calendas Septembris. Capti precatore D. Gunthero vita donati, incolumes diligenti custodia seruantur: quos Caesar reddito Boiemo filio, quem, vt dixi, obsidem habebat, redemit: qui tanto vulnere accepto, Salingstadii proceres cogit, consilium habet, quonam [Orig: quônam] pacto inimicos vlciscatur, cladern acceptam expiet. Legati Boiemorum, qui eo quoque depace, foedereque acturi venerant, iussi sunt excedere concilio.

[Note: 17] Diethmarus secundus archimysta Salisburgensis tum moritur, Baldouinus a Caesare pontifex Boiorum summus capitur. At Vratislaus intellecta mente Caesaris, quod in se hostili animo esset, accito auxilio a Petro rege Vngariae, aditus omnes, vias cunctas, itinera nota Hercyniae, fossa, vallo praecludit: truncis arborum transuersis obstruit, fruticibus obserit, exercitus custodes ponit. Rex Boius cum robore Imperii Boiemos petit. Vbi Hercyniam, qua iter tutum apertumque est in Boiemiam, attigit, aditum sibi interclusum, viam ab exercitu Boiemorum circumsessam offendit: castra nihilominus ibi proxime hostes facit. Supplicatione decreta, coeleste inuocat auxilium, vt quae coeperit, succedant, diuinum numen propitiatur, complures dies eodem in loco statiua habet, frustraque irrumpere tentat, atque consultat, quid agendum sit.

[Note: 18] Non modo dolor, sed etiam pudor angebat: peritos tandem locorum et viae in Boiemiam ferentis, qui non audita, sed oculis comperta haberent, et syluae latebras omnes pernoscerent, omnes eius calles percurrissent, accersiri atque conuocari iubet. Eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. His authoribus maiore parte exercitus ad custodiam castrorum relicta praecipit, vt castrorum specie manente, plures de industria ignes fierent, milites quotidie acrius solito irruptionem totis viribus meditarentur: hostes illato terrore retinerent, quo magis Boiemi crederent, ipsmn Caesarem in castris esse. Deinde Caesar mandat suis, cum trepidantium Boiemorum exaudierint tumultum, a fronte vrgeant, ad ipsumque eant, nec ingredi dubitent, quippe hostes ad se conuersos. Caeterum ipse cum expeditissimo strenuissimo quoque Hercyniam circuit, silenti agmine clam hostibus pergit ad demonstratum iter callium: arduaque semita, vbi nullos esse animaduertit custodes, sed longius a statione hostium remota, et qua minime Boiemus rebatur, emensis occultis tramitibus, irrepsit, Hercyniam penetrauit,

ad planiciem et campos Boiemiae, incolumi Milite, nemine resistente euasit: hostium statione conspecta, strenue armati a tergo se ostendunt nihil metuentibus. Quorum pauci, qui congredi ausi erant, caesi sunt, alii cedunt, ad suos recurrunt, integros quoque, antequam discrimen experirentur, infugam auertunt. Fremitu deinde in castra nostrorum illato, ipsi a fronte ingruunt, iterque diuersum ingressi, alium terrorem Boiemis inferunt. Totis trepidatur hostium castris, Boiemi vndique Caesarianorum armis fulgentibus ancipiti malo oppressi, vndique circumuenti, caesi, fugari, victoriam nostris concedunt: neque tamen populus Teutonicus laetam, autincruentam victoriam adeptus est: ignauiam necessitas acuerat, et desperatio spei causa fuerat.

[Note: 19] Caesariani superatis hostibus, coniungunt copias: vniuersam Boiemiam per duos et quadringenta continenter dies ferro, igne depopulantur: agros vrunt, vicos incendunt, cuncta luctu, caede, incendiis complent. Ingenti vi armatorum, et frumenti, captiuorumque numero potiuntur: quippe hostes per occultos tramites, ne quid abscondere possent, anteuenerant. Regulus Boiemiae Pragae se continebat. Inter haec Luitpoldus filius Alberti Austriaci limitis praefecti, cum Boiorum orientalium multitudine vrbem in confinio Boiariae, Boiemiaeque patri suo dolo praereptam obsidet, vi expugnat, filium praesidis capit, in vincula coniicit, captiuum secum abducit, maximum pecudum, hominumque numerum apigit. Caeteri Boii, accolae Hercyniae syluae successu horum erecti, et ipsi per Hercynium nemus in Boiemiam irrumpunt, ingenti captiuorum, pecorum, iumentorum abacta, onusti et ditati praeda incolumes domos reuertuntur.

[Note: 20] Boiemi tot cladibus perdomiti, anxii, miserantesque fortunas suas, sibi, liberisque, et genti Boiemorum prouidere constituunt. Vbi omnibus praeliis sese victos, agrum vastatum, multos mortales captos, occisos, regni opes comminutas esse vident, Seuerum Pragensem episcopum, aliosque proceres, suscepta legatione ad Caesarem proficisci mandant: supplices qui bellum, iramque deprecarentur, ad clementiam prouocarent, misericordiam Caesaris implorarent: ac sine vlla pactione, se, regnumque in illius fidem traderent, liberos nobilissimi cuiusque, quos Caesar imperaret, obsides vltro offerrent, iurarentque, se imperata facturos, perpetuo in potestate Caesarum fore, et ducem suum, nisi pareret captiuum abducturos.

[Note: 21] Interea Vratislaus, vbi quae agebantur ex nunciis accepit, diffidens rebus, tum demum veram deditionem, quam ante simularat, conatur: consilia et insidias suorum anteuenit, legatos cum suppliciis ad Hainricum mittit: qui tantum ipsi, liberisque vitam peterent, alia omnia dederent. Vltro, quod alioqui necesse erat, Spitogneum, Ottonem, Vratislaum, Conradum, filios, suos obsides dat: precibus, dono, pollicitationibus purpuratos, quemcunque opportunum ducebat, ambit, orat, vt Caesarem sibi placarent: se imperata facturum, Reginoburgium venturum, omnes captiuos de Polonia redditurum, argenti pondo octo millia pondere Germano, hoc est vnciarum millia centum viginti octo pensitare pollicetur: quae vnquam vi, fraude vel alio quouis modo cuiquam ademerit, restituturum promittit. Quod si hisce pactis non staret, ius obsides occidendi Caesari foret. Continuo Hercynium saltum aperiri securibus, dolabris arborum ramos amputari, vallum excindere, frutices eradicari, aggeres diuelli, fossas compleri, itinera truncis purgari iubet: quo quam latissime patente via absque omnibus insidiis, molestiisque victus exercitus triumphantis in morem domum reuertatur.

[Note: 22] Conditiones huiuscemodi vltro oblatae a nostris accipiuntur. Qui onusti praeda non sine laetitia domos redeunt. Hainricus Reginoburgium diuertit, ibi Albertus, et Luitpoldus orientalis Boiariae praefecti, reuertenti Caesari obuiam honoris causa procedunt: filium praesidis Boiemi captiuum exhibent, res gestas commemorant, mutua defunguntur gratulatione principes. Caesar gratias agit, se eorum facti semper memorem fore pollicetur: collaudatos, et praemiis oneratos dimittit. Inter caetera Luitpoldo equum regis Boiemiae, ephippium, phaleras aureas, argenteas preciosae artis condonauit.

[Note: 23] Vicesimo deinde die, vbi constitutum erat, Vratislaus cum plerisque optimatibus, et amplissimis muneribus Reginoburgium venit. Caesaris in senatu curuli sella, cultu regio sedentis pedibus lachrymabundus accidit, adoperto capite, calceis pedibus detractis, corpus humi prosternit, suppliciter veniam praeteritorum orat, Boiemiam cum signo reddit, regium nomen, Poloniam, quam occuparat, abiurat. Surgunt pur purati, Pontifices dynastae, Hainricum per Christum Deum Optimum Maximum, per clementiam eius obtestantur, per superos omnes obsecrant, vt misero, et scelus confitenti ignoscat. Annuit Caesar, Vratislaus iussus surgere sacramentum solenne dicit, quae pridem verbis promiserat, reprobat: semissem tributi, quod pactus fuerat, Caesar illi remisit.

[Note: 24] Eodem anno, ventus vehemens sylvas, aedificia subuertit, penuria frugum, annona cara fuit. Isacus et Athebsis Noricorum amnes subito inundarunt, maximam pauperiem accolis dederunt, subito domos, iumenta oppresserunt, et obruerunt. Voragines ingentes concursu torrentium cauatae itinera ruperunt, eluuies vineas nudauit, demolitaque est vsque ad saxa.

[Note: 25] Dum talia fiunt in Boiemia, atque Boiaria, in Vngaria saepius Petrus admonitus a proceribus resipiscere recusat, ad sanitatem redire contemnit, Vgri igitur authoribus Phiscone, Stoitzlao, et Pezilone, gentis optimatibus coniurant, regem adeunt, Budam intimum Petri, tantorum flagitiorum consultorem ad necem deposcunt. Atque dum is ad regis fidem confugit, regis opem implorat, vi abstractus in frusta minutatim conciditur, duobus filiis eius oculi eruuntur. Petrus cum tumultu isthoc tum conscientia scelerum perterritus, ratus se vbique terrarum tutiorem, quam apud suos fore, ad Boios confines Vgris, quanquam sibi infestos, quod Boiemis suppetias tulisset, cum paucis aufugit, benigneque ab Alberto Orientalis limitis duce acceptus Reginoburgium ad Caesarem deducitur.

[Note: 26] Verum primum sicuri Reipublicae hostis, non solum aditu prohibitus, sed in vincula quoque coniectus est. Adnitente tamen Alberto, cuisoror illius nupta erat, et plerisque aulicis fauentibus miserantibusque regiam calamitatem, in conspectum Hainrici admittitur. Moxque principis pedibus flens procumbit, fortunam deplorat suam: veniam delicti, simul vitam precatur. Caesar memor rerum humanarum inopi gratiam facit: eundem bono animo esse iubet, auxilium pollicetur.

[Note: 27] Vgri, vbi aufugisse Petrum viderunt, Vuonem quendam (hunc alii Abantem, alii Obonem [Note: Vou, qui ab aliis, Ouo, Abans, et Obo, et Vban etiam Aba dicitur.] vocant) regem salutant, vti mos gentis est, solenni ritu renunciant, omniaque acta Petri rescindunt. Caeterum Hainricus inter haec, perdomira Boiemia, Burgundiam petit, ius reddit: inde Argentoratum ad hyberna concedit: eo frequentes proceres Imperii coeunt. Ouo quoque cum audisset Petrum ad Caesarem. profugisse, ab eoque receptum esse, legatos illo ad explorandam erga se voluntatem regis Teutonici proficisci iubet: illique admissi satis proterue superba legatione defunguntur. Domine (inquiunt) Ouo rex noster tecum ne bellum, an pacem habiturus sit, sciscitatur. Ambae conditiones in te sitae sunt: vtramuis acceperis, a te certior fieri postulat. Admodum paucis Caesar hisce respondet, Id ipsum quod percontamini, penes vos, et in arbitrio vestro est. Non soleo arma nisi lacessitus capere, quo ad per hostes, inimicosque licet, quietem et ocium amplector, pietatem colo si neque me neque meos iniuria affeceritis, prior crabrones non irritabo, neque aleam iactabo. Quod si nos priores laeseritis, quid armis Christo propitio possimus, haud dubie sentietis. Huiuscemodi itaque dictis, placuit legatos ad Vgros proficisci cum Ouonis oratoribus.

[Note: 28] Qui vbi in Pannoniam cum mandatis peruenere, rex Ugrus virus, quod animo occulebat, tandem effundere decreuit: Boiariam, quarn Austriam, quod ad orientem vergar, vocamus, inuadere statuit. Ne autem rumor ante facinus emanaret, consilium suum proderetur, velocitate, qua celeritatem famae antecederet, ratus opus esse, omnes copias, equites vninersos clanculum contrahit, doloque omnes mercatores, hospites, externos, et legatos accersit, contra ius gentium in vincula coniicit, diligentissimaque custodia obseruari iuber. Deinde legatis noltris pacifi cantibus de improuiso, dum

Boii de pace agi credunt, Boiariae regnum, quatenus orientem spectat, et Vgris continuatur, triplici agimne aggreditur. Pars Charinos petit, ipse Australem Danubii ripam, alteram dux eius sibi deposcit.

[Note: 29] Ambo ludis Februariis, quibus plus aequo Baccho, Cereri, imo etiam Veneri, contra fas et placita religionis nostrae indulgemus: nempe altero, vt sacrificuli nuncupant, Sexagesimae die, noctesilenti absque omni tumultu et strepitu atque maleficio, per latibula, per syluas, a nemine penitus animaduersi, peritis locorum ductoribus ad condictum locum Traesomam [Note: Sed alii Rabam fluuium ponunt, peruenisse Ouonem.] amnem prorepunt. Quo cum crepusculo ante lucis ortum peruenissent, Ouo nostros somno vinoque sepultos, sub tecto in cubilibus stertentes, nec quicquam mali suspicantes, inopinatos, imparatos subito inuadit, resistentes caedit, aedificia incendit, pecora, homines abigit, multi mortales capti. Qui correptis armis se defendere parabant, a multitudine homstium oppressi sunt, a primo diluculo vsque ad occasum solis, cuncta longe, Iateque incendiis, caedibus complentur. Rex Vgrus circa Tulnam vrbem Boiorum in armis pernoctat, postridie incolumi exercitu, cum ingenti praeda, et captiuorum numero in Vngariam reuertitur. Nec vnquam alias tantam de Boiaria praedam Vngaria cepit.

[Note: 30] At in Aquilonari ripa aduersa fortuna Vgris fuit. Quamuis enim, vt rex iusserat, ipse quoque dux cum suis ad hostia Traesomae nemine omnino animaduertente euasisset, ac sicuti Rex nondum orto sole nostros imparatos, nil tale sperantes adortus fuisset, cunctaque depopulatus ingenti vi captiuorum, iumentorum, pecudum potitus esset: tamen Albertus et Luitpoldus duces limitis, subito correptis armis, raptim collecto equite, superis vocantibus, Vgros qui se diuiserant, praedae intentos, palantes, ac ouantes carptim inuadunt, caedunt, proterunt: captiui viri, foeminae, pueri, puellae, vbi nostrum agmen agnouere, et ipsi resistunt, lanceis, cultris, sudibus, sagittis, quicquid ira subministrabat, Vgros appetunt, incessunt: nec in hostem grassari desinunt, donec ea pars ad internecionem deleta, omnis excussa praeda, omnes captiui liberati sunt. Dumque victores gratias Deo Opt. Max. agunt, habentque, alia manus hostium, quae in insidiis hactenus delituerat, demum prodit. Quos vbi nostri, licet fessi post tergum vident, superos, coeleste auxilium vocant, fortiter irruentes Vgros excipiunt: duces nostri in confertissimos hostes incurrunt, aciem perrumpunt ordines turbant, Vgros propellunt, in fugam coniiciunt: fugientes ad Marum [Note: Marus die March.] amnem persequuntur, in flumen praecipites agunt, et sub mergunt: perpaucos hostium fuga seruauit. Dux Vgrus equo flumen tranat, regique suo exhibitus, obrem male gestam ducatu mouetur, oculisque priuatur.

[Note: 31] Qui Charinos inuaserant, a Godefrido eius limitis praefecto, a Vuelphonis ducis, et Lycatiorum Boiariae dynastae copiis, iuxta Petanionem vrbem Noricorum caesi, prostrati sunt: perpaucis fuga elapsis, praeda, captiui omnes recepti.

CAPVT VII. Heinricus VI. Dux Boiorum. Continuatio historiae Imperatoris Heinrici III. et belli Hungarici. Bellum cum Gotefrido Lotharingico. Comites de Sempta et Ebersperg. Dissidium Pseudo-et Anti-Papale.

1. Imperator Heinrico VI. siue Lotharingico Boiariam concedit in feudum et Hagnam sibi sponsam expetit.

2. Imperator adversus Vgros arma mouet, Hunnoburgum obsessum solo aequat Ouonem ad Granum bis praelio vincit.

4. Gebhardus Pontifex Aichstadiensis. Legati Roxolanorum et Polonorum dona offerunt. Gisala Imperatoris Conradi Vxor moritur Carolia.

7. Conuentus Ecclesiasticus Constantiae. Imperator pacem publicam constituit, nuptiasque cum sponsa Hagna celebrat. Luitpoldi Auftriaci mors.

8. Dissidium inter Gothelonis filios Godefridum et fratrem circa Ducatum Mosellanum et Lotharingiae.

9. Ouo promissa non soluit, expeditionem in Boiariam meditatur et cum Bernulpho et Machthuno contra Heinricum conspirat.

11. Coniuratione detecta, correi Caesaris auxilium Petrique restitutionem petunt.

13. Altera Ouonis legatio. Ouostato die non comparet Caesaremque a Bernulpho et Machtbuno ad id hortauts intercipere tentat.

14. Caesar cum exercitu aduersus Ouonem tendit, dies locusque praelii frustra condicitur.

15. Caesar interiora Vngariae petens tandem superato Arrabone bostem in planitie offendit.

17. Epistola Bernulphi et Machthuni ad Ouonem scripta inuenitur, proditores supspenduntur.

18. Gratiae Deo pro larga et incruenta victoria dicuntur, amnestia a Caesare promulgatur.

19. Caesar Alba occupata Rex Hungariae coronatur, quam postea Petro infeudumdat, ac in Boiariam reuertitur.

21. Ouo a suis desertus fugam capessit, inde captus et ad Petrum deductus mortis poenam subit.

22. Reginaldus contra Caesarem rebellis praelio superatur, mox tamen vt et Geroldus cum ipso in gratiam redit.

23. Godefridus de nouo Ducatum Mosellanum contra fratrem a Caesare petit, sed repulsam ferens cum Rege Galliae foedus facit.

24. Godefridus in conuentu Principum comparens, coniur ationisque conuictus poenas luit, Caesarique supplex factus veniam impetrat.

25. Godefridus denuo rebellis et vires recuperans ab Imperatore Germania inferiori exigitur eiusque castellum Beggalemum solo aequatur.

26. Caesar ob annonae caritatem in superiorem Germaniam reuertitur. Pestis et fames grassantur.

27. Petrus contra Vgros Caesarem in Vngariam euocat. Otto Dux Sueuiae, Otto Pontifex Neoburgensis et Baldouinus Dux Mosellanus inuestiuntur.

30. Bosenburg Welphoni III. in feudum datur. Contignatio coenaculi decidit, Brunoque Episcopus Wurtzburgensis casu moritur, caeteras saluis manentibus.

31. Petrus Albae insignia regni ad pedes Imperatoris deponit, quod tamen rursus ipsi in feudum datur Vgrique homagium redintegrant.

32. 33. 34. Senonumpopuli eorumque denominatio. Comitum Senenonum et Ebersperg origo praedia et successio.

35. Caesar ex Vngaria cum Gisala Stephani vidua redit, quae postmodum Bathauiae mortua ibi humatur. Engelbertus Episcopus Bathauiensis. Imperator Lethali morbo decumbit.

36. Caesar expeditione nauali Theodorium in or dinem redigit. Godefridus veniam et Lotharingiae Ducatum recipit, Mosellanum vero Fridericus Boiorum Ducis frater.

37. Conuentus Mersburgensis et Misnensis. Duces Boiemiae, Pomer aniae et Poloniae cum tributo apparent.

38. Benedictus Syluester et Gratianus Pontificatui Romano simul prosunt Imperator babita Synodo Sutriensi omnes sede deiicit suffecto Clemente II. alias Bambergensi Episcopo.

39. Vgri a Petro et religione Christiana deficiunt. Rex nouus Andreas sub conditione explodendi Christianam fidem eligitur, Clerus regno pellitur, Petrus captus priuatusque oculis et genitalibus obit.

40. Andreas rerum potitus Christianismum restituit. Caesari tributum offert confirmationemque petit. Caesar Petri mortem aegre ferens dissimulat.

41. Imperator Romae cum uxore coronatur. Romani omnes iur ant de Pontifice non eligendo nisi quem Imperator voluerit. Imperatrix Rauennae filiam parit.

43. Heinricus Episcopus Augustanus. Gode fridus Dux Lotharingiae de nouo rebellat in terrasque conterminas grassatur.

44. Andreas caedem Petri excusat oblatoque tributo regni confirmationem petit.

45. Caesar expeditionem aduersus Godefridum et socios suscipit, re tamen infecta revertitur Heinricus VI. Boiorum Dux moritur.

46. Clemens II. Papa vita defungitur. Romani ab Imperatore Damasum II. Pontificem petunt Haruicus Episcopus Bambergensis, Eckbertus Abbas Fuldensis.

46. Caesar Alberto Mosellano Duce a Godefrido interempto Fridericum Ducatu Lotharingiae, Eberbardum Alsatium Ducatu Mosellano inuestit. Gotsboldum Patriarcham Aquileiensem, Leonemque IX. Pontificem Romanum constituit. Vrbis Oppenhaim initium. Constitutio de Simoniae [(reading uncertain: print faded)] crimine, Godofredus excommunicatur.

[Note: 1] HIsce diebus, nimirum in Quinquagesima Caesar Basiliae summum Boiariae principatum in tutelam Hainrico nepoti ex fratre Hainrico diuae Chunigundae Augustae, ex Lotharingia Mosellana oriundo, committit. Paschalibus in Colonia Agrippinensi conuentus agit: frequenti pontificum, sacerdotum, tetrarcharum, satrapum senatu, bellum Ouoni, expeditionem Vngaricam indicit. Posthac Quinquagenalibus Würtzburguim se confert. Brunonem vrbis episcopum, cognatum suum, cum viris et foeminis ad Wilhelmum Narbonensis prouinciae praefectum legat, eius filiam Hagnam [Note: Hagna quae et Agnes.] vxorem sibi expetit.

[Note: 2] Interim contractis copiis in Boiariam aduersus Vgros transitum facit, V. Idus Augusti apud Altaich inferius fuit. Consilio Vratislai reguli Boiemorum (quod Australe latus, paludibus, syluis, amnibus septum erat, incolas omnes Vuo vicis incensis, trans Arrabonem transtulerat) Aquilonarem Vngariam (nam eam Danubius interfluit) terrestri naualique exercitu adgreditur, Hunnoburgium obsidet. Ciues desperata salute, iniecta aedificiis flamma, noctu aufugiunt. Caesar moenibus dirutis, ac solo aequaris, ad Presburg, quod Romana lingua Pisonium vocatur, castra admouet, vrbem oppugnat: oppidani deditionem faciunt. Idem caeteri omnes eius tractus incolae vsque ad Granum flumen, missa legatione factitant. Nouem oppida se Caesari permisere. Ouo bis ad Granum amnem cum nostris congressus, bis superatus, trans flumen est repulsus, maxima clade affectus, vnus nostratium duntaxat periit.

[Note: 3] Caesar Petrum, quem adduxerat, pro uinciae armis partae imponere voluit: prouinciales pertinacissime refragantur: mori se malle, quam huncce rectorem pati, confidentissime asseuerant. Filio igitur fratris Diui Stephani, qui initio belli ad Boiemos aufugerat, ea regio, consensu in colarum committitur: praesidio Boiorum Boiemorumque valido, nempe duobus millipus hominum munitur.

[Note: 4] Caesar dimisso exercitu in Boiariam occidentalem reuertitur. Goslariae deinde in Saxonia concilium regni conuocat, ibique hyemat. Pontificatum Aichstadiensem Gebhardo tradit. Praesto ibi fuere Vratislaus Boiemus, et Roxolanorum, Polonorumque legari, cum amplissimis donis, absentiam principum suorum excusantes. Gisala tum Augusta mater Caesaris obiit, et in Nemetum Augustam translata, iuxta Imperatorem Conradum coniugem suum sepelitur. Caesar Paschalibus in Leodiensi agro, regem occidentalis Franciae (quam eius tempestatis scriptores nostri Carolinam vocant) appellat.

[Note: 5] Inde Quinquagenales ferias in Saxonia Bodoburnae concelebrat. Huc Vuo, nuncio malae pugnae, vt supra dixi, perterritus, legatos mittit, veniam orat, foedus et amicitiam postulat: auri montes, se captinos omnes redditurum, pro his quos restituere non posset, precium persoluturum pollicetur. Caesar se Reginoburgii, consilio Boiorum, qui iniuria adfecti sint, responsa legaris editurum ait: Reginoburgium peruentum est. Vgri rursus, ea quae prius, promittunt. Verum

cum Caesarem iureiurando fidem dare, pacta confirmare postulant, infecto negocio, intra praescriptum tempus excedere Boiaria, domum redire iubentur.

[Note: 6] Caesar cum exercitu vestigia nunciorum insequitur. Cum fines hostium, nemine prohibente intrasset, delectus agit, exercitum lustrat: dumque Meridionalem Vngariam inuadere, munimentum (quod ripae Rabinissae ad arcendos nostros Ouo imposuerat) confectis iam machinis, postridie expugnare parat, Ouo missis nunciis pacem supplex petit, partem regni ab hostiis et fontibus Mari fluminis ad fines Charionum, et quicquid intra amnes Litham, Phiscamque continetur, quae pars quondam Diuo Stephano amicitiae causa tradita erat, Caesari reddit: insuper se quadringenta auri talenta Teutonica, totidem serica pallia mulctae nomine tributurum, et tanto auri pondere, damnum a se datum compensaturum, captiuos omnes, Gisalae reginae quaecunque Petrus ademerit, restituturum pollicetur: Pezilonem ducem, cum septem aliis optimatibus, in quos animaduertendi more maiorum, si pactis non staret, et postridie Calendas Decembris verba promissa, factis non comprobaret, ius foret, obsidem tradit. Vnum postremo orat, vt timori suo concedatur, ne in conspectum Caesaris venire cogatur. Caesar consilio habito, conditiones accipit, Hainricum ducem Boiorum, et Vratislaum Boiemiae rectorem ad Ouonem concedere iubet: coram quibus praeeunte sacrificulo, Ouo sacramentum dicit: pacta iurisiurandi religione sancit.

[Note: 7] Hisce confectis, Caesar regione recepta, eaque in fidem Alberto, eiusque filio Luitpoldo commissa, in Sueuiam se confert. Constantiae conuentum Ecclesiasticum agit, pacem more Germanorum perpetuo sancit edicto. Inde Vesontionem vrbem Burgundiae, Sequanorumque petit, obuiam sponsae procedit: eam Mogontiacum deducit: ibi de ea superos consuli, Reginamque appellari iubet. Deinde nuptias Ingelhaim imperatorio apparatu facit. Interfuere frequentes pontifices, episcopi, duces, tetrarchae, dynastae, ciues Italiae, Germaniae, Galliae. Et ne hoc (vt se habent res humanae) perpetuum ac solidum foret gaudium, Luitpoldus Austriacus adolescens fulmen belli, terrorque Vgrorum fato concedit, sepelitur Treueris a Poppone archiepiscopo patruo.

[Note: 8] Caesar confectis nuptiis Augustam Treuerum in hyberna concedit. Primo vere, nempe Paschalibus Neomagum se confert. Gothelo dum adhuc viueret, inferiorem Lotharingiam, consensu Caesaris Godefrido tradiderat: ipse Mosellanum ducatum, quoad vixit, retinuit: quem Caesar alteri eius filio in tutelam committere destinarat. At Godefridus refragabatur, principatum fratri inuidebat, vtrumque ambibat. Vtrinque diu disceptatum est, nec res iniquitate hominum ad otium et quietem deduci tum a Caesare potuit.

[Note: 9] Interea loci Ouo tanto periculo, metuque liberatus, partem quidem regni, quam commemoraui, et vt dixi, iam Hainrico reddiderat, verum caetera omnia mentitus est, captiuos plerosque, at non omnes reddidit, pactam pecuniam die dicto non soluit. Hyeme tota (adhortantibus duobus fratribus Regino burgio in Boiaria ortis) omnibus viribus expeditionem parat, rursus Boiariae fines, vt priore anno fecerat, incursare fraudulenter meditatur. Erant duo Germani fratres Bernulphus ac Machthunus, obscuris crepundiis apud Boios occidentales Reginoburgii, vt iam narraui, orti: verum per nefas fasque ditati ingentes cumularant opes, in aulamque, freti authoritate Nitgeri episcopi Fruxinensis fratris sui, irrepserant. Et vt natura mortalium auida potentiae et splendoris, praeceps est ad explendam animi cupidinem, supra quam cuiquam imperito credibile sit, ambire praefecturas (quod tum eis per nobiles nondum licebat) frustra coeperunt. Proinde ab Vgris id ipsum se assequuturos sperantes, clam Ouonem literis hortantur, vt simulata pactorum solutione, Hainricum cum paucis aduenientem fiducia pacis circumueniat: nihil mali suspicantem obtruncet, regnum Boiorum inuadat, se Reginoburgium tradituros: sin ille non veniat, nihilominus Boiariae arma inferat, suum studium, suam operam offerunt. Ouo literis acceptis, ipsos collaudat, praemiis onerat: alteri ducatum, alteri praefecturam Boiorum promittit, incoeptis perseuerare hortatur. Illis rursus impensius, quam

[Note: 10] Verum domestica seditione afflictus, ab incoepto supersedere coactus est. Plerosque commissi in Petrum facinoris inuidia, postquam decesserat, in miserationem versa, poenitebat: quosdam fraudis Ouonis, quae in sua capita redundatura foret, taedebat: pars Ouonem rem suam alieno periculo curare, pacem interturbare, fidem frangere permoleste ferebat. Ouo quoque homo ferox et agrestis, nobilissimos quosque contemnebat, humili cuiusque consilio, qui refragari non solebat, vtebatur: agricolas aulicos scribit, obstrepentes indemnatos leui causa obtruncabat. Fit igitur Optimatum in Ouonem coniuratio: ipsum vinctum, aut necatum Caesari tradere constituunt.

[Note: 11] Verum conspiratione detecta, indicium a conscio ad Ouonem delatum est. Lorico princeps coniurationis eius, filium eius immissis percussoribus Ouo obtruncat: illum, et caeteros authores capere nititur. Porro Lorico, sociique fugam capessunt, ad Caesarem euadunt, orbis terrarum domini opem implorant, Ouonis crudelitatem, perfidiam, scelera proponunt: Petri amicitiam ambiunt, cum eo in gratiam rediguntur. Caesarem deinde cohortantur, vt Petrum restituat, ab Ouone perfido poenas expetat.

[Note: 12] Caesar ab hisce, vt Ouonem arte sua tentaret, huiuscemodi re dissimulata in Boiariam cum paucis pergit, duntaxat Boiis, atque Boiemis concomitatus, quasi limitem Boiariae Austriacum lustraturus, pactamque pecuniam absque bello exacturus, potiusque iure, quam armis disceptaturus, Boios orientales petit. Ouo, vt vafer erat, Zudnichonem ducem suum, cum Nannone a secretis, et plerisque aliis primoribus, qui vires et animum Caesaris explorarent, cum auri maximo pondere ad Hainricum legat: inopiam, et paupertatem excusat, tantam pecuniae summam superiore anno, non tam cito cogi potuisse, proponit: Loriconem, et transfugas iure gentium repetit: eosdem mendaciorum loquacissimos, praedones, atque latrones, authores turbarum, discordiae, belli, tumultus esse aperit, primosque qui Petrum expulerint, Vgros aduersus Caesarem concitarint, fuisse narrat: postulat denique in colloquium se admitti. Caesar acceptis muneribus, Ouonem dolo suo adgreditur, legatos benigne appellat, verbis pacem nunciat, caeterum re bellum asperrimum parat.

[Note: 13] Ouo rursus impensius supplices legatos speculandi gratia ad Caesarem mittit, pacem orat, se suam, liberorumque vitam, omnia Caesari dediturum: velle se cum eo de his rebus, quae inter eos coeptae, neque perfectae essent agere, simulat: vti colloquio diem constitueret, petit. Sed tertio Hainrico iam antea experimentis cognitum erat, Ouonem infidum, genus Vgrorum ingenio mobili, nouarum rerum auidum, seditiosum, discordiosumque esse. Itaque quae postulabantur, neque abnuere, neque polliceri coepit, et inter eas moras promissa, retentis secum legatis Vngaricis expectat. Dumque Boiemi atque Boii conuenissent, hisce se subsequi iussis, quasi venandi causa Hunnoburgium [Note: Heimenburg ab aliis.] se confert, ibi septem dies commoratur. Nemo omnium apparet, neque Ouo, vt pollicitus erat, praesto fuit, tantum abfuit, vt promissa compleret. Caesar Pezelinum, quem sicuti supra retuli, obsidem acceperat, Nannonemque scribam Ouonis hactenus secum retentum, nec tum abire permissum, ad Ouonem cum mandatis ire, triduo reuerti, mandata referre iubet. Illi vbi ad Ouonem deuenere, paucitatem nostrorum referunt: facile perpaucis interfectis, Caesarem intercipi posse docent. Idem literis Bernulphus, et Machthunus aulae sorices aperiunt. Ouo ergo, quam maximas omnis generis copias comparat, obuiam ceu officii gratia Caesari pergit. Ipsum cum tam paucis aduentantem circumuenire dolo, simulata pace decreuit.

[Note: 14] Caesar quoque inter haec, cui nota fraus Ouonis iam pridem fuerat, cum Boiorum et Boiemorum intenta atque infesta acie in Meridionalem Vngariam procedit. Iamque exercitus duntaxat vnius diei itinere distabant. Ouo ubi videt Hainricum contra ac ratus erat, magna vi haud imparatum ad se contendere, praelium nisi ipse pareat, minime detrectare, fretus multitudine, atque paucitatem nostrorum contemnens, missis nunciis, statuit die tertio, loco constituto cum Caesare aperto Marte confligere. Caesar

instructos ordines ad locum pugnae destinatum deducit, sed neminem hostium vsquam offendit.

[Note: 15] Accersitis, consultisque locorum gnaris, vlteriora Pannoniae inuadere statuit. Oedenburgio (Sempronium literati vocant) iter facit: cumque ad Rabanisam [Note: alias Raba.] flumen peruenisset, ab interiore Vngaria, locis palustribus, per quos amnis defluit, arcetur. Caeterum Vgris profugis deducentibus, tota nocte, recta via, Meridiem versus ascendit, donec vadum, pontemque inuenit. Moxque praesidio, quod ibi Ouo locarat, pulso paludes simul, ac flumen impune transit: nemine resistente ad Arrabonem aliud flumen, oppidum eiusdem cognominis, quod Scaurinum [Note: quod et Jaurinum.] Romani vocarunt, peruenit. Iamque qui inprincipiis erant, amnem superant, altera ripa potiebantur. Ecce tibi subito latissimam planiciem (vbi quondam deserta Boiorum fuere) armatis, quasi sylua succreuisset, oppletam, consertamque cernunt. Nihilo segnius caeteri amnem superant, sociis se coniungunt, absque cunctatione aciem instruunt.

[Note: 16] Caesar posteaquam videt acerrimorum hostium multitudine se clausum, a tergo flumen obstare, neque fugae vllam spem esse, confisus causa, et arte militari, suos spem in Deum optimum maximum duntaxat collocare, Christumque adprecatus, signo dato, cohortes paulatim incedere iubet. Idem facit hostium exercitus: iam eo ventum erat, vt a ferentariis praelium committi posset: et non longius hostes aberant, quam quo telum adiici posset. Cum repente, siue illud diuinum munus, siue casus fuit, obductae coelo nubes condidere solem. Mox ventus excitato puluere ora, oculos hostium opplet. Deinceps turbo, quo nihil vehementius cum ingenti fragore erumpit, proximos quosque Vgrorum prosternens, contactos amburens, pariter et consternens: largum quoque posthac imbrem procellae excudunt. Ingens aduersus aestum, pulueremque praecipue fugientes persequentibus auxilium. Nam ea loca plana, omnino sicca, adusta, proinde puluerulenta sunt: quibus etiam nostro aeuo illac iter est, aduersus vim pulueris specillis oculariis, thecisque vitreis vti solent. Caesar coelesti beneficio (ita nostri, quos intactos ea tempestas praeteribat, interpretabantur) animatus, Vgros diuina ira attonitos, metu perculsos inuadit, caedit, sternit, terga vertere cogit. Ouo postquam suos partim fusos, partim fugam capessere, seque cum paucis relictum videt, et ipse fortunae cedit. Nostri fugientes more pecu dum inultos trucidant, triginta millia passuum insequuntur: sacrificuli, episcopi capti, hasta regia aurea reperta.

[Note: 17] Nanno scriba interceptus est, in cuius crumenula a zona serica pendente epistola Bernulphi, et Machthuni inuenta, et a plerisque lecta Caesari tandem offertur. Quam cum ipse legisset, Bernulphum, et Machthunum, fidei quam violarant, meritas poenas soluere, crucifigique imperat. Deinde castra facit, receptuique canit. [Note: Contra alii scribunt ingentem turbam Boiorum occidisse, vnde et locus ille hodie etiam Vngarice Vestnempti id est Verlorn Bairn dicitur.]

[Note: 18] Boii atque Boiemi, vbi satiati caede sunt, ad castra reuertuntur: eodemque in loco Caesar laneis duntaxat indutus, item caeteri milites, equitesque corpora in solum proiiciunt, signum coeleste adorant, Christo Domino, Deoque nostro grates agunt, honorem habent. Et quoniam tam laeta, atque incruenta victoria contigit (quippe centum duntaxat ac octo desiderauit) obliuionem omnium rerum, more Christiano decernit. Quicquid hactenus aduersus se a quocunque peccatum sit, abolendum censet: omnibus inimicis, qui poenas meruere, ignoscit. Ingens haec victoria fuit, anno Salutis MXLIIII. quarto Nonas Iulii: isque dies in fastos relatus, adhuc festus est, quem vulgus superstitiosum inter atros computat. Sed confecto praelio, tum vero cerneres homines, equos, sagittas, arcus, hastas, enses, vestes, iacula, tela, caetera instrumenta militiae humi passim strata iacere.

[Note: 19] Caesar ob foetorem cadauerum triduo diuerso itinere exercitum victorem circumduxit, Albamque regiam Vngariae caput, sedemque regni (quamobrem Teutones Stueluueissenburg vocant) cum victricibus signis intrat. Certatim episcopi, proceres, ciues populusque Vgrorum ad Caesarem coeunt, ob tam insignem

victoriam gratulantur: Caesaremque in templum deiparae Virginis deducunt, in regio solio collocant, regem consalutant, in verba eius iurant. Caesar Vgros Boiorum iure donat, conuocatoque consilio, Petrum cum popularibus in gratiam redigit, proceres illi sacramentum dicere, eundem precario regnare iubet, Boiorum, Boiemorumque copias eidem praesidii causa permittit. Hisce peractis, in occidentalem Boiariam reuertitur, Reginoburgiique supplicatione decreta, per omnia vrbis templa (quae complura sunt) sacrificia Deo facit, sacerdotes, monachi, virgines, populus, frequentes salutatum superos iuere.

[Note: 20] At Ouo, cum abiisse Caesarem certior factus est, vires reparat, eos qui fuga sibi consuluerant, et adhuc palantes vagabantur, colligit. Contra Petrus cum Boiemis atque Boiis Ouonem persecuturus, prius ad eum cum mandatis amicos legat, veniam dat, gratiamque facit: obtestatur per Christum eiusque religionem, vt resipiscat, secum, in concordiam, in gratiam redeat, se ducatum, quem superioribus annis tenuerit, concedere, modo regis nomen inane abdicet. Omnia largiturum, quae petiuerit, praeter diadema et sceptrum regni insignia, promittit. Ouo siue auidus Imperii, siue quod se Petro committere non audebat, aleam belli denuo se tentaturum respondit, apertoque Marte dimicaturum: Numen coeli haud dubie, pugnae euentu quinam verus rex sit, declaraturum.

[Note: 21] Porro socii Ouonis rursus cum Boiemis atque Boiis victoribus, cum quibus ante male pugnassent, confligere recusant, fortunaque superioris praelii deterriti, superos vltra lacessere detrectant. Ab Ouone igitur qui aequissimas conditiones abnuebat, ad Petrum deficiunt. Ille a suis desertus, in vicum quendam fugam capessit. Verum villa de coelo tacta, vix euasit, fugamque trans Tibiscum tendit. Dum in quoddam templum confugit, incolae qui ab eo captiui illuc translati fuerant, eundem capiunt, in vincula coniiciunt, vinctum Catenis ad Petrum deducunt. Ipse dicto die communi sententia Vgrorum et Boiorum condemnatus supplicium capite luit. [Note: Alii scribunt Ouonem a [Orig: â] suis in villa quadam crudeliter esse obtruncatum.]

[Note: 22] Dum haec in Pannoniis Noricoque geruntur, in Burgundia Ludouicus praeses, Reginaldum Agnae reginae auunculum Hainrico parere detrectantem, castellum Burgundionum (quod Piligardi montem [Note: Mompelgard Mons Peligardi.] vocant, et nunc ditioni ducis Wirtenbergensis subditum existit) obsidentem, praelio cum paucis superat, plerisque hostium occisis, caeteros in fugam vertit, obsidionemque soluit. Caesar Burgundiae fines adit, Soloduri in gratiam cum Reginaldo et Geroldo primoribus Burgundionum redit.

[Note: 23] Vbi haec Godefridus accepit, rursus precibus, nunciis, muneribus Caesarem fatigat: vtrumque ducatum ambire non cessat: si modo principatibus ambobus potiatur, quiduis oneris imponatur, obedienter se laturum promittit. Quae quidem aduersus nos (Caesar respondet) hactenus Godefridus commisit, vt in Pannonia sciuimus, facile condonamus: cum vero contra ius fasque iniqua appetere pergat, aduersus vinculum fraternae charitatis, citra omnem rationem pietatis, ac sanguinis, germano haereditatem praeripere studeat, ego, cui summum honorem et maximum negotium supremus coeli Imperator imposuit, inauditum hactenus flagitium, ne dicam parricidium, procul a Germania, Imperioque nostro auertam. Etenim viua et iustitiae sum vindex atque adsertor. Dabo equidem operam pro virili, omnes neruos intendam, ne huiusmodi scelus impune abeat. Godefridus bis iam repulsam passus, cum rege Caroliorum, quos occidentales Francos dicunt, foedus facit. Ciues deinde, triennio aduersus quemuis se ducem secuturos, iurare adigit: clamque res nouas molitur.

[Note: 24] Posteaquam id Caesari nunciatum est, conuentum principum cogit, magna frequentia eius ordinis Godefridum accersit, qui, quod quae moliebatur clam adhuc esse opinaretur, apparet. Interrogatusque de foedere et coniuratione, primo fingebat, alia dissimulabat. Post vbi dissimulantem testes introducti, consciique coarguunt, senatus procerum decreuit, vbi abdicatus inferiore Lotharingia Godefridus filium obsidem daret, in liberaque custodia haberetur. Itaque dum vtrique principatui inhiat, ab vtroque excidit. Attamen non longo post tempore,

cum pedibus Caesaris accideret, veniam precaretur, ipse quidem dimissus est, verum filius pro obside retentus, paucis post diebus ex hac vita migrat.

[Note: 25] Godefridus itaque iam liberis orbus, et egentissimus, cui neque sua chara quippe quae nulla erant, a Caesare deficit, arma sumit, de integro bellum renouat: Lotharingiam vnde amotus fuerat, vi recuperare conatur. Praesides inferioris Germaniae, praefectos, ciues, agricolas, sacerdotes, fidos Hainrico, pariter lacessere, opprimere, vastare non desinit. Caesar in Augusta Nemetum hyemat, expeditionem aduersus Godefridum indicit: Ianuario ex hybernis progreditur, inferiorem Germaniam, et Brabantiam, et finitima loca cum exercitu intrat, Beggalemum castellum munimenta Godefridi expugnat, solo aequat, ipsum regione exigit.

[Note: 26] Coactus penuria annonae, relicto ibi validissimo praesidio, ad superiorem reuertitur Germaniam. Dira tum fames in Orientales Francos deuastata est. Haud ignobiles vici, incolis partim hac peste absumptis, partim diffugientibus execrata loca, ad solitudinem redacti sunt.

[Note: 27] Caesar caput Quadragesimae, septem deinceps dies Fruxini in Boiaria commoratus est. Legati Petri regis Pannoniarum, Daciaeque ibi praesto fuerunt. Vgri gens auida bellorum, armis assueta, rapinis et direptionibus finitimorum locupleta, inuita iugum pietatis Christianae sub Stephano rege vxorio acceperat, excutiendi rursus illud non animus, sed occasio et dux deerat. Petrus potentia Caesaris, atque maiestate nominis eius opus esse ratus, quo facilius ferocem populum, nouarumque rerum percupidum in fide atque obsequio contineret, Caesarem in Vngariam crebris nunciis euocat, rem arduam incidisse docet, quae nisi ipse adsit, nequaquam queat componi: periculum non mediocre inesse, nisi maturet. Tertius Bambergae diem solis, quam ab auspicio Palmarum cognominant: inde Goslariae Paschalia concelebrat, dieque festo Ottoni, Imperatoris Ottonis tertii ex sorore nepoti, Sueuiae ducatum, Ebboni a sacris Neoburgensem pontificatum tradit, filio Baldouini praefecturam conterminam, pro qua Godefridus certabat, in fidem atque tutelam committit.

[Note: 28] Posthaec in Boiariam pergit, Reginoburgii naues intrat, Bathauiam defectus ibi supplicationum ferias, triumphumque Christi ritu solenni perpetrat. Post secunda Danubii aqua Boiariam orientalem petit. Est oppidum Austriae, Greinon vocant, iuxta, supra id praeruptae rupes surgunt, saxeae moles cubant ac prominent, per quas Danubius vasto impetu, ingenti fremitu, qui procul auditur, spumabundus fertur: crebri fluctus hinc proram, hinc latera pulsant: modo cunarum, nunc huc, nunc illuc nauigia succutiunt, vectoresque humido imbre aspergunt Teutones hunc locum infamem perniciosumque nauigantibus a strepitu aquarum Strudelon [Note: Strudel in der Donau bey Stockerau.] nuncupant, tum poenostonos a patiendo dicebatur. Nam si in illas nauis impegerit cautes, illiditur. Vbi hanc perniciem euaseris, aliud continuo malum periculosius cohaerens illi, te excipit. In rapidissimos vertices, quibus intorta, nauis obliqua, et gubernaculi impatiens agitur, incidis. Vorticosum baratharum aquam contorquet, hiatu maximo haurit atque absorbet, nisi remis pro viribus incumbatur, naues attrahit, atque subuertit: sed pertinacibus remigibus euerberatum veluti nauigia, classicis eripientibus cedit. Ergo nautae ingenti certamine concitant remos, quantaque vis humana esse potest, fluctus qui in se vehuntur, euerberant, vndas findunt, gurgitibus nauem eripiunt. Circum circa habitant remiges horum locorum ab ineunte aetate periti, hos nauigantes conducunt, his gubernatoribus haec pericula incolumes euadunt.

[Note: 29] Caesarem tum illac nauigantem Bruno Wirtzburgensis episcopus cognatus eius alia naue comitabatur, dumque saxo cuidam eminentiori allabitur, atra Aethiopis imago, satis nimis aperte, ferale (vt exitus probauit) signum, ibidem constitit, Brunonem appellat, Heus heus episcope, malus sum (inquit) genius, meus es, et quouis gentium proficiscare, meus eris, nil quidem in praesentiarum agere aduersus te habeo, breui tamen iterum me videbis. Cunctis abominantibus, pestilens spiritus ab episcopo signo immortali appetitus, adiuratusque

carminibus sacris, sub oculis omnium euanuit. Atque hoc saxum adhuc monstrari solet, cui imposita turris lapidea, absque tignis, et tecto cognomen [Note: Der Teuffels-Thurm.] ita sortita, adhuc retinet.

[Note: 30] Vnde haud procul (decem opinor millia passuum) Caesar et comites eius in vico Bosenburg (vbi et nos saepe diuertimus) appellunt: Ibidem Caesarem Richlita vidua (cuius maritus Adablero ab Ebersperg, primae Boiariae castelli, nunc templum est, dynasta, superiore Quadragesima decesserat) magnifice hospitio, et conuiuio excipit, oratque ut Bosenburg [Note: Bosenburgvel Posenboig eregione Ipsensis oppidi. Hodie fortassis Botenburg.], et praedia quae hisce locis maritus precario possederit, Welphoni tertio, nepoti suo ex fratre tradat. Caesar coenaculum conscendit, dum coram Brunone episcopo, et Alemanno praeside Eberspergensi, atque Richlita, extendens dextram postulatis annuit, repente contignatio collabitur. Hainricus in alueum socii balnearii absque pauperie cecidit: Bruno, [Note: Hic Bruno canonisatus est, scripsit commentaria in Psalterium, obiit ex hoc casu 1045. VI. Cal. Iunii.] Alemannus, Richlita margine, tabellisque lignei labri grauiter allisi, paucis post diebus hoc casu extingutur.

[Note: 31] Posthaec Caesar inVngariam nauigat, Albamque regiam petit. Vbi honorifice Quinquagenalibus excipitur. Ipso die festo Petrus aduocata concione regnum Vngariae cum hasta aurata reddit, fasces regni ad pedes Caesaris deponit, cum maximo auri pondere, quod militibus suis Caesar distribuit. Regio inde luxu conuiuium initur, coena dubia apponitur. Caesar armatus, armatisque coeptus ob perfidiam inimicorum epulatur: septem ibi dies commoratur. Abiturus cunctos accersiri iubet, quos idoneos ducebat, eorum consilium habet. Ita more maiorum ex concilii decreto regnum rursus in fidem Petro tradit: Vgros sacramenta redintegrare imperat, eos non alium regem, praeter Petrum et filium eius recepturos, caeterum post horum fata in potestate Caesarum fore, persancte deierare, ritu solenni sancire praecipit.

[Note: 32] Quandoquidem autem de Eberspergo tempus admonuit, vt res postulat, rem paulo altius, quo magis illustris fiat, repetam. In confinio Vindeliciae primae, secundaeque inter Isaram et Oenum Senones [Note: Semones populi, an der Sempta, vel verius an der Zent und Sent, und Comites a Zent.] sunt, a vico, et praecipue fluuio eiusdem cognominis ita dicti: hic infra Mosburgium cum Isara confunditur. Atquehic Vindelicorum pagus apud veteres clarissimis paruit dynastis, quos ex nobilissimo Carolomanni Boiorum, Italiaeque regis sanguine procreatos fuisse reperio. Hi in inferiore Boiaria ad Lauarum [Note: An der Labar.] amnem Peffenhausen vicum, et millia passum decem infra patriam meam Abusinam, Languuaid, [Note: oder Langquard.] et his proximam syluam Schiuerbuech dictam, et Schiuerbach: in superiore Geisenfeld, et Vallatum: [Note: auff den Pfal.] in orientali Boiaria Bosenburg, Ibisum et pleraque alia praedia et castella, quae recensere, nihil est operae pretium, poffedere.

[Note: 33] Schardus (quem Imperator Arnulphus Caesar Augustus dilectum suum propinquum appellat) periit in bello Vngarico, sub Ludouico rege Boiorum, filio Arnulphi Augusti, anno aerae nostrae DCCCCVII. Ebersperg castellum condidit, cum vxore Gothina Fruxini humatus est. Succedit filius horum Ratholdus, ab Arnulpho regulo Boiorum Charinorum limiti praefectus est, migrauit ex hac vita altero atque tricesimo post fata parentis anno: ipse et vxor eius Angilmunda sepulti sunt Salisburgii in templo diui Amandi.

[Note: 34] Excipit soboles Eberhardus, et Adalbero primi: bello Vngarico ab orbe seruato, anno DCCCCLV. interfuere, soror eorum Wilbyrga, templum diuo Sebastiano in arce Ebersperg construxerunt, anno Salutis DCCCCLXX. ipsi in paucis post diebus vita functi sunt. Otto Magnus pleraque his donauit. Eberhardus absque liberis, nempe coelebs decessit: Adalbero ex Luitgarda Adalberonem Vdascalcum [Note: qui et Adelschalck.] et Vlricum tulit, quem D. Vlricus Augustae episcopus aqua lustrica expiauit, ipsique suum nomen fecit. Ambo parentes Vlrici Fruxini conditi esse perhibentur. Vlricus vxorem duxit Richardim, [Note: quae et Richarda.] sororem Marichardi Charini, cui Hadmudam sororem suam vicissim nuptum dedit. Illique procrearunt Eberhardum, Adalberonem

secundos, Augustinianis flaminibus collegium Eberspergii instituere. Richardis obiit anno Christi MXIII. maritus MXIX. sepulti in Ebersperg. Eberhardus connubio sibi iunxit Adelhaidim in Saxonia ortam: hi Geisenfeld contubernium sacratarum foeminarum dicauere anno a Christo nato MXXXVII. Gerpyrgam virginum maximam ceperunt: condonauere huic templo Langkuuald, Sallatum, Siuerpach. Adalberonis coniunx fuit Richildis, ex superiore Boiaria oriunda, soror Welphonis tertii ducis Charionum, filia secundi. Quod liberis hi quoque carerent, Ebersperg in aedem diui Benedicti commutarunt: tradidereque monachis inter alia Peffenhausen, in Austria Bosenburg, Ibisum, haec quod longius sita forent, duci Austriaco longo post tempore, circiter aerae nostrae annum MCLXXX. tribuuntur. Propinquiora praedia Conradus praesul recepit. Imperator Hainricus tertius Caesar, et rex Boiorum author fit, datque diploma Reginoburgii Calendis Ianuarii anno Christi MXL. Huius quoque Adalberonis opera Beurn [Note: Benedictbeurn, simpliciter dictum Beurn.] templum locupletissimum, ab Vgris exustum, ad radices alpium in superiore Vindelicia conditum, cuius curator extitit, monachis, sacrisque Benedictinis, reiectis Augustalibus, flaminibus redditum est. Atque idem Hainricus rex Boiorum Helengerionem praesulem Tigurinum, et duodecim monachos Tigurinos eo transtulit. Obiere isti coniuges eodem anno, nempe MXLV. is sexto Calendas Aprilis, ipsa pridie Idus Iunii: in hisceque defecit familia horum tetrarcharum nobilissima. Haec ex fastis et diplomatibus Eberspergensium, Beurorumque accepta ex fide refero: ibidem huiuscemodi publica instrumenta Caesarum, Pontificum seruantur.

[Note: 35] Caesar ex Vngaria reuersus (vt ad narrationem redeam) secum Gisalam reginam vxorem diui Stephani abducit, Bathauiae, vbi in templo sacratarum foeminarum eius Mausoleum ostenditur, ab Vgris venerabundis aditur, collocauit. Mortuo tum Berengero, qui et Penno, episcopo, Engelbertum vxoris suae sacrificum Bathauensibus episcopum designat. Inde Francofordiam se confert, vbi grauissima aegritudine decubuit, adeo vt desperata eius salute Hainricus summus Boiorum regulus, Otto Sueuorum dux episcoporum plerique, Hainrico filio Hetzilini, huius Ottonis patrueli Imperium destinarint: sed consilium illorum frustra fuit.

[Note: 36] Caesar sanitatem, viresque recuperat, Goslariam in hyberna concedit: expeditionem indicit naualem in Phladirodicos aduersus Theodericum limitis praefectum, traiecit, victorque reuersus Quinquagenalia ad Aquas Graneas facit. Ibi frequenti principum senatu Godefrido in terram corpus abiicienti, non solum ignoscit, sed principatum Lotharingiorumque rutelam, quam viuo patre obtinuerat, reddit. Ducatum Mosellarum Gotheloni fratri eius ob ignauiam ademptum, Friderico germano Hainrici ducis Boiorum committit.

[Note: 37] Conuentu peracto Mersburgium vltimo Iunio, octauo Calendas Iulii petit: ibi apparent cum tributo, donisque Caesare dignis Vratislaus Boiemiae, Pomerorum Zemitzlo, Cathmarus Polonorum regulus. Inde Calendas Iulii ad Moesiam vrbem pergit. Conuentu ibi peracto, Septembri Augustam Rhaetiae adit.

[Note: 38] Per idem tempusnunciis crebris, item literis fit certior, tres Errones, et (vt Clemens secundus appellat) Haereticos Benedictum nonum, Syluestrum tertium, Gregorium sextum Pontificatui maximo incubare, diuersisque locis habitare. Benedictus quod imperitus literarum esset, Syluestrum collegam, qui rem diuinam procuraret, adsciscit, ipse praedia, vectigalia, negotia prophana administrat, censum ecclesiasticum exigit, sacram pecuniam promit, atque condit. Gratianus, qui et Gregorius sextus auro dato Benedicto, diuisis cum eo redditibus, vtrumque munus obit. Caesar in Boiaria copias cogit, Tigurinis Egberdum Herueldensem inuitis Magistrum imponit, Herandum virum eruditum, quem antea praesulem ingratis monachis praefecerat, secum abducit: vt auaritiam lethalemque ambitum, ac reipublicae Christianae perniciosissimas pestes ab orbe Romano abigat, in Italiam cum exercitu maiore, quam priores principes, proficiscitur. Veronae substitit aliquot dies, vltimo Octobri, VI. Cal. Nouembris Ticinum ad conuentus agendos

contendit. Peracto concilio hinc castra Romam versus mouet. Decembri. Sutrium peruenit, vbi consilio habito Benedictum, Syluestrum, Gregorium exaugurat, Suidegerum Bambergensium secundum episcopum, genere Saxonem, bonis artibus et scientia sacrarum literarum praeditum, Pont. Max. legit: Clementem secundum appelllat, Gregorium sextum in Germaniam relegat. Posthaec Caesar, principes, et episcopi simul Romam pergunt.

[Note: 39] Dum talia in Italia fiunt, flagrans in Vngaria armorum flamma exarsit, multos mortales extinxit. Vgri bellis et incursationibus in alias regiones impetum facere assueti, atque inde ditati quod eis per pietatem Christianam, et sub regibus Christianis non licebat, a Petro rege, simul et Christo deficiunt, cum Caesarem longius, quam vt auxilium ferre posset, abesse accepissent. In extremis igitur Vngariae finibus coeunt, Andream quendam hac lege atque oimne, vt nouum Crucifixi cultum explodat, veterem et auitam religionem restituat, regem salutant. Andreas auidus Imperii, qui aliter regno potiri non quibat, tunc quidem annuit. Fit Senatusconsultum, Christus exibilatur. Dii gentis veteres recipiuntur. Proceres, populusque Vngaricus huiusce coniurationis conscii, procul procul, ingeminant, a viris fortibus, garruli, imbelles, ignaui, meticulosi, effoeminati sacrificuli, cum semiuiro grege, cum decimis et mendicis in malam crucem abeant, ad Teutonasque suos redeant. Templa deinde incenduntur, sacerdotes, monachi, episcopi, praeter tres, inter quos Diuus Gerardus, aduenae, hospites, externi indigenae, qui fidem regni seruare, Christum abiurare recusabant, crudelissime passim trucidantur. Vnus quoque principum Zaunico nomine perire maluit, quam fidem violare. Petrus qui hisce diebus in confinio Boiariae atque Vngariae cum Noricis venabatur, de improuiso circumuentus, fortiter triduo dimicans, omnibus suis amissis, tandem intercipitur: ad Albam regiam traductus, oculos, genitalia ferro amisit: ex vulnereque et plaga obiit.

[Note: 40] Andreas tum a tribu, episcopis, quos huic cladi superfuisse commemorauimus, rex renunciatur: potitusque nemine refragante Vngaria, edicto Christianismum instaurat, colere plures deos capitale fore sancit. Deinde legatos ad Caesarem in Italiam proficisci iubet, qui ipsum muneribus, purpuratos donis placarent, docerentque Petrum domestica seditione interemptum: percussores omnes poenas dedisse, se a popularibus regem salutatum. Quod si Caesar author fieret, se tributum quotannis pensitaturum, redditurumque omnis conspirationis authores, pollicetur. Se nihil impensius cupere, quam cum amicitia, et gratia Caesaris regnare. Caesar licet aegerrime ferret necem Petri, vindictaeque auidus esset, tamen pro tempore dissimulata ira, quod tum aliis occupatus foret, legatos secum Romam, visum aedem D. Petri ire imperat, ibi responsa editurum: et quod bonum aequumque sit, facturum asserit.

[Note: 41] Cum ergo Romam peruenisset, anno ab orbe ab inferis vindicato millesimo quadragesimo septimo, octauo Calendas Ianuarii, cum vxore Hagna a Clemente secundo Pont. Max. consecratur, Imperator Caesar Augustus appellatur: riteque rebus diuinis perpetratis, Pont. Max. Augustus, Augusta, Imperatorio cultu, flaminibus, episcopis, sacrificulis, senatu, populoque Romano, equestri ordine, militibus deducentibus, et concomitantibus ad Lateranense praetorium procedunt. Nemo non donatus abiuit, nemo a sermone principis tristis discessit. Imperator, sacerdotes, flamines, senatum, populumque Romanum, nullum posthac Pontificem Max. capturos, nisi quem Caesares, more maiorum legerint, iurare adigit. Posteaquam aliquot dies festa pace Romae commoratus est, partem exercitus cum Augusta domum remittit, quae filiam Rauennae peperit.

[Note: 42] Ipse cum reliquis copiis vlteriorem Italiam, Campaniam, Calabriam, Apuliam, finitimasque regiones perlustrat: castella male obsequium praestantia expugnat, ad deditionem cogit, ius dicit, responsa reddit. Nordmannis, qui iis locis diuersabantur, dat duces. Beneuentanos quod socrum suam a Gargano monte redeuntem, aliter quam Augustae matrem tractarant, nempe ciues tumultum concitarant, male mulctat. Rebus itaque Italicis compositis atque firmatis, in Germaniam rursus reuerti statuit. Mantuae Paschalibus, rebus diuinis operam dedit, morbo ibi grauissimo laborauit.

[Note: 43] Posteaquam conualuit, Augustam vltimo Iunio venit, Ebboni [Note: Ebbo, qui ab aliis Eppo.] vrbis episcopo vita defuncto, Hainricum substituit. Cumque expeditionem Vngaricam meditatur, Godefridus dux Lotharingiorum, Balduinum Flandrum, Theodericum Flerdingii limitis praefectum, in suas partes trahit, ipsis adiutoribus rursus rebellionem facit, Imperatori dicto audiens non est, conterminas sibi episcoporum prouincias depopulatur, Neomagi Palatinas aedes incendit, vrbem Chaborum Virdunum dolo capit, diripit, exurit.

[Note: 44] Eadem tempestate Andreas Vgrorum rector crebro legatos supplex mittit: primo de nece Petri se purgat, deinde se inuitum coactumque ab Vgris regnum suscepisse: eos qui aduersus Petrum coniurarint, partim a se trucidatos, partim in custodia, quos redditurus sit Imperatori, seruari docet. Postremo annuum tributum pollicetur, se inclientelam Caesari dicat, si ejus beneficio, authoritate et pace rerum Vngaricarum potiatur.

[Note: 45] Caesar Vgris respondet, curae hanc rem sibi fore, hasque ob causas dilata expeditione Pannonica, classe et exercitu ingenti comparato, tradito Mosellanorum ducatu Alberto, pedestribus atque naualibus copiis aduersus Godefridum, sociosque eius ad inferiorem contendit Germaniam. Primo Theodericum aggreditur, in Frisiam per Rhenum nauigat, Rinesburgium, et Fleerdingen vrbem capit. Verum perpetuis paludibus et syluis prohibitus, nulla re memorabili gesta, imo mediocri clade accepta reuertitur. Nam aduersarii praedatoriis scaphis, latrocinantium, piratarumque more Caesarianos insequentes, extremos primis cedentibus affligebant. In hac expeditione Hainricus sextus legatus Boiorum obit, dum vxorem ducere, nuptias facere parat.

[Note: 46] Sub idem tempus ex vita migrarunt Otto dux Sueuorum Poppo archimysta Treuerensis, Clemens secundus Pont. Max. VII. Idus Octobris. Imperator nataleis Christi in Saxonia Polethae concelebrat, nunciis Romanis, qui ed venere postulantibus Popponem Sabonae Noricorum episcopum, virum sapientem, ac studiosum Pont. Max. declarat ex consilii decreto, Damasum secundum nuncupat: ab episcopis quibusdam Romam eundem deduci iubet: Haruico [Note: Hardouicus, qui alibi Hezelinus Hazechinus et Hezekin dicitur.] cancellario suo Pontificatum Bambergensem tradit. Eckberto Fuldense coenobium.

[Note: 47] Post Würtzburgium, inde Sueuiam, deinde Boiariam petit. Quadragesima, et Paschalibus Reginoburgii commoratur. Ottoni de Schuueinfurt praefecto, Sueuiae ducatum in fidem, Vratislao Boiemorum regulo, plerisque aliis principibus praesentibus commendat. Dein Sueuiae fines percurrit, triumphum Christi apud Turicos refert, veneratur. Quinquagenalibus Soloduri conuentum Burgundiae agit. Posthaec per Franciam antiquam in Saxoniam pergit. In autumno redit, et in Mediomatricum agro cum Hainrico occidentalis Franciae rege conuenit, more maiorum amicitiam gentiliciam renouat, iurisiurandi religione sancit.

[Note: 48] Inter haec Godefridus Albertum ducem Mosellanum se insequentem, et deinde dimissis copiis, cum paucis agentem, nil hostile suspicantem, dolo subito circumuenit, fortiter dimicantem occidit. Ducatum eius Augustus Eberhardo Alsatio tradit, alterum Friderico. Inde ad hybernacula in Boiariam concedit, natalibus Fruxini: Gotsboldum magistrum Epistolarum Aquileiensem nuncupat Patriarcham. Brunonem [Note: Bruno Tullensium episcopus, qui et ab aliis Bauo dicitur.] episcopum Tullensem diuini, humanique iuris consultissimum, veteri et tetrica Christianorum disciplina abimum temperatum virtutibus habentem, vtriusque linguae peritum, in Alsatia claris natalibus oppido Daboburgio, patre Hugone Hagenauensi, matre Helica, qui Oppenhaim condidere, ortum, Pontificem Maximum designat. Isque continuo deducentibus iussu Imperatoris Hugone episcopo, nuncio Romano, Eberhardo archiepiscopo Treuerum, Adalberone Mediomatricum, Theoderico Virdunensi pontifice Romam migrat, vbi vniuersis fauentibus, maximo honore excipitur, Leoque nonus pridie Nonas Februarii auspicatiore nomine adpellatur: moxque Ecclesiasticum agit conuentum, legem ambitus, quam Simoniam vocant,

denuo redintegrat. Godefridum, Balduinum, Theodericum, hostes Reipublicae iudicatos, et proscriptos, quod Augusto fidem non seruarent, deuouet.

CAP. VIII. Conradus siue Cuno Dux Boiariae. Hunneburgi restauratio et obsessio. Bellum Nordomanni cum in Italia.

2. Theodoricus Flerdingensis interimitur. Go defridus veniam petit, precatoreque Papa Romano impetrans in exilium Treuiros mittitur. Baldouinus vi in de ditionem redigitur.

3. Imperator cum Pontifice Romano Moguntiacum petit. Regiones vltra Romam banno Papali ad officium Imperatoris rediguntur.

4. Conuentus Prouincialis Boiariae de bello Hungarico, in quo restauratio Hunneburgii decernitur.

5. Decretum istud sub Gerhardo Episcopo Reginoburgensi et Conrado executioni datur et Hunnoburgum feliciter restauratur.

6. Vgri se opponunt, castra Boiorum per septem dies frustra oppugnant. Ingens imber sagittarum veneno illitarum.

7. Boii urbis operi ultimam manum admovent, coloniamque deducunt. Vgri vrbem obsident accensisque aedibus per iniectos ignes munimenta solo aequare et scalas admovere parant.

8. Ignis vento coorto extinguitur; obsessi turture circumuolitante animos sumunt hostesque eruptione facta ad internecionem cedunt.

9. Cathomarus Polonorum Dux rumorem ac si Silesiam affectaret de se sparsum Caesari purgat. Balduinus Lotharingiam vastat. Heinricus IV. nascitur et ab Imperatore successor declaratur. Papa interest comitiis Wormatiensibus.

10. Godefridus ab exilio reuocatus iussu Imperatoris ab Archi-Episcopo Coloniensi quaedam praedia recipit. Expeditio contra Vgros feliciter suscepta ortis tempestatibus intercipitur, copiaeque cum damno domum redeunt.

11. Imperator Australem Hungariam per Carinthiae fines intrat. Hostes se abdunt corruptoque pabulo et fontibus Caesarianos dolis fatigant.

12. Caesariani omnia longe lateque vastant, redeuntibus domum Vgri frustra viam intercludere tentant, Caesarianis pontem Rabanisae amni iunctum cum castello expugnantibus.

13. Quidam carnis esum execrantes Imperatoris iussu suspenduntur. Heinricus Archi-Episcopus Rauennensis constituitur. Fruxinensis Rauennam relegatur. Bonifacius interemptus.

14. Imperator rursus Vngariam inuadit, Pisonium frustra obsidet. Leonis industria res ita dirigitur, vt Andreas pacem postulet ac vtraque pars belli gerantium in Leonis arbitrium compromittat.

15. Conradus Dux Boiariae ob iniustitiam et auaritiam a Gebhardo Episcopo Reginoburgensi cum suis castigatus, vrbem Parckstein ad Episcopum pertinentem diripit et incendit.

16. Imperator in Boiariam tendit ibique armis abstinere partes iubentur. Leo litem inter Parisios et Boios de corpore S. Dionysii pro Boiis decidit, Erhardum et Wolfgangum Episcopos Reginoburgenses Sanctis annumerat. Imperatrix filium Conradum enixa.

18. Filius Imperatoris, Heinricus IV. a Proceribus Germaniae in Comitiis Tribuariae habitis Rex Romanorum declaratur. Leo IX. Laudum seu arbitrium inter Imperatorem et Hungariae Regem Andream dicit. Pacis conditiones.

19. Nordmanni in Calabria et Apulia collocati auctis ex Constantia et Nordmannia Gallica coptis totam Italiam affectant et in finitimos crudeliter saeuiunt.

20. Heinricus III. Imperator Leonem IX. ad tutandos fines Italiae cum Godefrido et Friderico dimittit. Pontifex Nordmannos a proposito ut desistant frustra adhortatur.

21. Argyreus cum Italis et Germanis Nordomannis obuiam procedit. Nordomanni pacem dolose petunt interque tractandum

de improuiso copias Pontificis aggrediuntur et victoriam maxime tamen cruentam reportant.

23. Conradus ac Comitia Tribuariae venire detrectat et cum valida manu, relicta magna factione, ad Vgros fugit.

24. Andreas suasu Conradi Imperatori promissa non seruat. Conradus ab eo copiis adiutus Carinthiam vastat Hengstburgiumque munit.

25. Conradus hostis imperii declaratur, ipsumque adhaerentes reuocantur, bona eius publicantur.

[Note: 1] IMperator Reginoburgium Calendis Februarii petit, ducatum Boiorum Chunoni siue Conrado in fidem atque tutelam committit.

[Note: 2] Interea Theodericus superior a Caesarianis interimitur. Caesar aduersus socios eius Godefridum et Balduinum arma mouet, ad Aquas Graneas castra facit. Huc Leo Pont. Max. peracto Rhemis Galliarum occidentalium conuentu Ecclesiastico, venit. Godefridus territus concordia principum, seueritateque, Aquas Graneas cum suppliciis petit, peccatum fatetur: veniam orat, et precatore Pontifice Max. vitam impetrat: caeterum Treueros in exilium relegatur, arcta custodia ab vrbis archimysta asseruari iubetur. Posthaec Augustus Balduinum Flandrum petit, in ditionemque vi cogit.

[Note: 3] Pacata itaque Germania inferiore, Mogontiacum cum primario sacerdote ad conuentus Iuridicos, et Pontificios agendos, se confert. Hisce peractis, Leo per Boiariam hyeme Romam migrat, regiones Italiae vltra Romam sub iugum Augusti fulmine suo mittit: Caesar Polethae [Note: Bulochii habent alii.] in Saxonia hybernat. Traiecti Paschalibus studiis diuinis operatur.

[Note: 4] Perdomitis vndique hostibus atque inimicis Reipub. Vngaricam meditans expeditionem, Norinbergae oppido gentilicio, concilium vniuersae Boiariae cogit. Episcopi Hartuicus Bambergensis, Gebhardus Aichstatensis, Conradus Augustanus, Gebhardus Reginoburgensis, Adouinus Sabonensis, Nitgerus Fruxinensis aduolant. Item Conradus summus Boiorum regulus, duces et tetrarchae Boiariae, Welpho Charionum, Lycatiorum, et Athesinorum praeses: Albertus Austriaci limitis praefectus, Otto Schirorum dynasta praefectus praetorio Boiariae, Fridericus Damasiae princeps et plerique alii Boiorum proceres praesto sunt: totius Boiariae nationes apparent. Narisci, Chamabi, Boethi, Alemanni, Sudini, Ilissii, Bachuni, accolae Hercyniae syluae, Boiemisque continui: capita aliarum nominasse sufficiat, Vindelicos, Noricos, Austriacos, Stirios, Charionas, Iuuauenses, Burghusios, Tyrollios. Cum hisce omnibus de bello Vgris indicando Imperator consultat. Decernunt rei militaris periti, vt Boii vrbem Hunnoburgium [Note: Haunenberg et Hemenburg ab aliis.] superioribus annis ab Augusto dirutam, in confinio Vngariae atque Boiariae, communiter instaurent, aedes, moenia reficiant, fossa, vallo muniant, Coloniam Boiorum eo deducant: ibique dum haec fiunt, et operi Boiorum plebs instat, caeteri castra faciant. Armatorum excubias (qui illos intentos vrbi condendae interim defendant) collocent.

[Note: 5] Gebhardus igitur patruus Augusti pontifex Reginoburgensium Campodunensi [Note: Kempten.] Rhetorum monasterio, a nepote donatus, cum copiis pontificum, mystarum, et praesulum atque monachorum Boiariae Vngariam petit, locum superiorem occupat: Vgros id prohibere conantes in fugam vertit, maxima clade afficit: fines eorum ingreditur, inde praedas agit. Veniunt in tempore Conradus primarius Boiorum princeps, et Albertus Austriacus cum Boiariae dynastis, castra metantur, ea carrucis (vt mos est Germanorum) in orbem cingunt. Caeteri aedes, templa reficiunt, pars moenia extruit, pars fossam ducit, reliqui aggerem iaciunt, ii palos figunt, alii vallum struunt.

[Note: 6] Vgri permoleste ferunt, vrbem nouam, velut claustrum ac obicem suis ceruicibus imponi. Copiis igitur omnibus vndique coactis prouolant, aliquot in subsidiis consident, alii castra vndique, noctu, decimo Calendas Octobris adoriuntur:

imbrem sagittarum veneno illitarum effundunt, vni tabernaculo ducentas amplius sagittas adhaesisse literis proditur. Nemo tamen nostratium, quod mirari subit, vulneratus est. Nam dimenso opere fortiter resistebant, castraque defendebant. Duces et proceres alacres militem cohortabantur, et optimorum Imperatorum, et fortissimorum militum officia simul exequebantur: omnia prouidebant, pugnabant, hostem feriebant, contis, hastis, securibus Amazoniis, telis missilibus submouebant: summa vi septem dies castra oppugnata, summa ope defensa sunt. Tandem Boii conglobati, impetu quam maximo possunt in Vgros oppugnationi intentos, dispersosque erumpunt, caedunt, sternunt, mactant, in fugam coniiciunt: fugientes ad exercitum in insidiis latitantem persequuntur. Et ii diuinitus territi terga dant.

[Note: 7] Boii potiti victoria grates Deo Opt. Max. supplicatione decreta agunt, ad castra incolumes reuertuntur, opus coeptum perficiunt, portas claudunt, colonos deducunt, aedes, agros diuidunt, validissimo ciuitati praesidio imposito, domos quisque suam abeunt. Quod vbi Vgri accepere, vndique ex omni Vngaria, Pannoniis et Dacia, viribus coactis, vrbem obsidione die Solis cingunt: quatuor deinceps continenter dies vallum oppugnant, flammas, feruefacta iacula, ignitas tragulas, candentes glandes, faculas ardentes, taedas, fomenta sulphure ac bitumine illita in casas (quae scandulis more Boiorum, pars adhuc stramentis tectae erant) in vallumque passim iactare, admouere, palis, sudibus coeperunt. Illa celeriter ignem concipiunt, Vgri tum maximo clamore, quasi parta iam, et explorata victoria, nostris extinguendo igni deditis, pars vallum destruere, aggerem excindere, fossam adaequare, pars portas effringere, scalas moenibus admouere: alii irrumpere parant: quidam circuire, missilibus incessere incipiunt.

[Note: 8] Tum repente ventus coortus, conatus hostium frustratur, ab omni coeli cardine ignem extinguit. Turturque obsessos circumuolitat, quod tanquam bonum faustumque omen, atque praesidium oppidani accipiunt: inuicem se cohortantur, quo coeleste signum vocet, in hostem pergere statuunt. Impetu ac agmine facto erumpunt, hostes imparatos, more triumphantium magis quam dimicantium sese agitantes, aggrediuntur, caedunt, in fugam vertunt: inultos more pecudum mactant. Tantaque caede Boii in Vgros debacchati sunt, vt sex naues, hostilibus cadaveribus oppletas fuisse in acta relatum sit. Vgri coelitus territi, posthac Boios incessere supersederunt.

[Note: 9] Dum haec in confinio Boiariae atque Vngariae geruntur, Imperator in Saxonia Goslariae copias cogebat. Rumor erat Cathomarum Polonorum regulum Silesiam, ab Augusto Boiemio praesidi datam, armis affectare. Cothomarus [Note: Catzmair.] vbi isthaec accepit, ad Imperatorem venit, rumorem de se temere natum coarguit. Caesar excusatum eum habuit, domumque redire iussit. Per idem tempus Balduinus iunior Flandrensis Lotharingiam vastat, Honumque [Note: Honum oppidum est Lotharingiae, Sigebertus author.] capit. Augusta filium peperit autumno. Imperator in Saxonia eodem in loco hyemat, natalesque Christi seruatoris nostri concelebrat. Augustam Rhetiae ad conuentus agendos, quibus et Leo vrbis Romae episcopus interfuit, Calendis Februariis in Quadragesima Nemetum Augustam, Paschalibus vero ad Coloniam Agrippinensem proficiscitur, filium sacro fonte lustrat, Hainricum nuncupat: successorem et haeredem Imperii declarat: in eius verba, plerosque qui aderant, principes, episcopos iurare iubet.

[Note: 10] Conuentu peracto, Boiariam petit, coactoque exercitu Vngariam inuadere, Imperioque subigere tentat. Diem, quo Deipara virgo relictis terris ad coelos migrauit, festum Bathauiae agit. Ibi Godefrido ab exilio reuocato, praedia quaedam stipendiaria archimystam Agrippinensem reddere praecipit, et illum Balduino Flandro opponit. Caeterum Gebhardum patruum suum episcopum Reginoburgensem, Vratislaum Boiemiae, Welphonem Charionum rectorem, cum Boiis atque Boiemis, Daciam, Aquilonares Vgrorum regiones vastare iubet. Vbi illi fines hostium attigere, agrosque vrunt, aedificia, vicos incendunt, eiusmodi tempestates sunt consecutae, vt expeditio necessario intermitteretur, et continuatione imbrium,

torrentium, fluminumque diluuiae, plerisque equorum et mortalium absumptis, sub papilionibus milites contineri non possent: itaque cunctis praeda, igne, ferro attritis, domum reuertuntur.

[Note: 11] Porro Imperator cum valida Francorum, Gallorum, Poloniorum, Longobardorum, Venedorum, Sueuorum, Saxonum manu, Pannoniam Australem Vngariae partem, terrestri itinere, absque carrucis, annona [Orig: annonâ] equis clitellariis aduecta, inuadit: sed paludibus fluminumque eluuie iter sibi interclusum offendit: longisque anfractibus alluuiones amnium, qui iugi pluuia aucti excreuerant, alueosque egrediebantur, circuit, per Charionum fines Vngariam intrat. Hostes in continentes syluas ac paludes se suaque omnia contulerant, pugnandi aperto marte potestatem nequaquam Caesari faciunt, pabulum, aquarum fontes corruperant. Interdum se a tergo, a fronte, modo a laeua, dextra ostendunt: postremos in agmine tentant, ac statim regrediuntur, rursus aliis, post aliis minitantur, neque praelium faciunt, neque ocium patiuntur, tam Caesarianos fatigant.

[Note: 12] Romanus Imperator vbi se dolis fatigari videt, neque ab hoste potestatem confligendi fieri, quo ad commeatus, stipendiaque militibus suppetunt, vniuersa quocunque pergit frumentis succisis, aedificiis incensis depopulatur, solis templis manus abstinet, alia cuncta in vastam solitudinem redigit. Vbi annona exercitui deficere, miles fame vrgeri coepit, reditum parat. Vgri Caesarianis fame oppressis, per ripas fluminum, per vadosas paludes copias opponunt, reditum intercludere, famelicos aut ad deditionem cogere, aut vi opprimere tentant. Caesariani interriti, paludes flumina contis explorant: inuicem adiuuando quouis modo queunt, nando, equis, vado, absque cunctatione superant. Vbi ad Rabinisae fluminis pontem (qui castello firmissimoque praesidio communitus erat) peruentum est, hostes traiectu amnis nostros arcent. Quidam Burgundionum, Saxonum et Polonorum flumen non sine periculo tranant, munimentumque firmissimum in altera ripa ponti appositum primo vi expugnant, caesis Vgris in fugamque coniectis exercitui viam ferro aperiunt.

[Note: 13] Imperator ex Pannonia reuersus, dimisso exercitu in hyberna in Saxoniam concedit: vltimo Decembris festos dies, rem diuinam, vt Christianum decet principem, Goslariae rite perpetrat. ** Quosdam religiosulos, carnis vsum execrantes, ne latius malum serperet, in crucem agi praecipit. ** Hainricum archimystam Rauennae esse iubet. Nitgerum episcopum Fruxinensem ob necem fratrum ignominiosam, nimis proteruum Rauennam relegat, vbi subito interiit. Deinde Paschalibus Nemetum Augustam petit. Hisce diebus Bonifacius Italiae potentissimus princeps sagittis a duobus militibus perimitur, Mantuaeque sepelitur.

[Note: 14] Augustus Burgundionum conuentum supplicationibus Soloduri, Quin quagenalibus apud Turicos [Note: Turici, Turicenses vel Tigurini.] agit. Inde rursus Vngariam inuadit, Pisonium, quod Teutones vulgo, diminute Presburgium, integre Vratislaburgium nuncupant, naualibus terrestribus copiis frustra obsidet: saepius frustra oppidanis se fortiter defendentibus oppugnat, machinas omnis generis struit, nihil intactum, nihil intentatum, quo vrbe potiatur, reliquit. Auxilium obsessis praecipuum erant, qui procul hostium conspectu aquam subibant, occultoque lapsu ad naueis vsque penetrabant, easque terebrabant. Hae ita perforatae aquas recipiebant, atque submergebantur. Tandem Leo pontifex eo pergit, vltro citroque missis legatis, Andreas pacem postulat. Caesar annuit: vterque primarium Christi sacerdotem arbitrum capit.

[Note: 15] Eodem quoque tempore, contagio armorum, quasi pestilentia, Boiariam inuasit, perniciosae discordiae ignis exarsit, qui Gebhardum patruum Augusti episcopum Reginoburgensem, et Conradum primarium Boiariae legatum inuoluit, commisit. Conradus eiusque amici maxime auaritiae simul et iniustitiae dediti, venalia omnia habebant: contra diuinas humanasque leges ab his, quos iure suo gratis tutari, quibusque gratis iustitiam administrare debuerant, munera captabant, viduas, pupillos, ciues, agricolas, pauperes, inopes, aulici mures compilabant. Conradus illorum querelas nec

audiebat, nec negocia cognoscebat: cuncta ad praetores relegabat. Qui largiebantur, principem possidebant, caeteris aditus praecludebatur: ne aspicere quidem nisi procul licebat. Episcopus Conradum modeste officii sui admonet. Docet principis munus esse magis dandis, quam accipiendis beneficiis amicitias quaerere, Imperiumque administrare. Patriam, parentes armis tegere: vitae pericula propellere, sapientia Reipublicae consulere, augere, conseruare iusticiam, libertatem ciuium. Inopes ab iniuria potentum vindicare, pauperibus auxilium portare, hos a seruitute diuitum in libertatem asserere. Haec, boni praesidis esse virtutes, Gebhardus commemorat: aliter superbam dominationem esse asseuerat. At Conradus et amici sui aegerrime, facta moresque suos ab episcopo notari ferunt. Parckstain vrbem episcopi (vicus adhuc, et arx est Nariscorum, proxime Videnas vrbem Boiariae antiquae) dolo capiunt, diripiunt, incendunt: quod tum facere absque iussu Imperatoris capitale crimen erat.

[Note: 16] Quamobrem Augustus et pontifex Romanus ex Vngaria Reginoburgium mense Octobri veniunt, episcopum atque ducem Boiorum ab armis discedere iubent, illisque diem vbi iure disceptent potius quam armis dicunt. Maximus deinde Pontifex praesentibus Imperatore, oratoribus Hainrici regis Franciae occidentalis, litem quae de sacris diui Dionysii inter Parisios et Boios, nempe per annos centum atque sexaginta fuerat, velut arbiter honorarius dirimit, diuum Dionysium e Parisiorum suburbano oppido, furto sublatum. Reginoburgii in Boiaria in templo diui Haimerani conditum seruari, [Note: Vide supra libro 4.] pronunciat. Interfuere Baldingus [Note: Baldingus qui alias Balduinus.] archimysta Iuuauensis, Gotboldus patriarcha Aquileiensis, Dominicus Venetus, Humpertus diuae Ruffinae, Orgarius Perusinus, Seuerus Pragensis, Gebhardus Aichstatensis, qui Leoni in Pontificatu Max. successit, Gebhardus Reginoburgensium episcopus, patruus Augusti. Postea Leo diuum Erhardum, diuum Wolfgangum eiusdem vrbis Pontifices, superam albo asscribit. Quibus etiam diebus Augusta filium genuit, cui Conrado aui paterni, cognomen parentis dixerunt.

[Note: 17] Posthaec Imperator et primarius sacerdos in Vangionum vrbem hyematum concedunt: inde Paschalia Mersburgii concelebrant, conuentus agunt. Quo et Gebhardus, et Conradus Boii in ius vocati, se conferunt. Ibi frequenti senatu pontificum, principum, Conradus multa auare superbeque fecisse conuictus fuit. Ducatu Boiariae etiam ob superiora facinora mouetur, priuatamque vitam degere iubetur. Sed domum reuersus, res nouas molitur. Quoscunque potest, pollicitis et auro sibi conciliat: complures breui conscios, plerosque etiam procerum, quibus pecunia, luxus, voluptas, bella, aliaque omnia chariora quam pax atque fides erant, in societatem atque amicitiam adsciscit: vniuersos sacramenta sibi, vt fideliores forent, dicere persuadet: interim quietem ociumque simulat tempus opportunum suis consiliis praestolatur, quod tandem fortuna administrauit hoc [Orig: hôc] pacto [Orig: pactô] .

[Note: 18] Romanus Imperator celebre totius Imperii concilium Tribuariae cogit. Hainricus filius eius frequenti procerum senatu Caesar salutatur. Huc Andreas Vngariae rex legatos mittit. Leo summus orbis Romani sacerdos, adnitente Gebhardo Reginoburgensi episcopo patruo Augusti, has pacis conditiones dixit: in quibus comprehensum, vt Andreas, quemadmodum saepius vltro pollicitus erat, auri summam, partem Vngariae, Caesari redderet: et suo periculo atque impendio auxiliaribus copiis Imperatorem belli adiuuaret. Atque has conditiones, haec promissa iam verbis inita, se seruaturos, Vgri sacramento fidem fecerunt: quam primumque sedulo absque omni dolo malo se re comprobaturos. Ita legati absoluti, atque dimissi sunt.

[Note: 19] Dum autem haec in Germania geruntur, Nordmanni, qui a D. Hainrico in Calabria et Apulia collocati fuerant, vbertate soli, discordia Italorum, simul et ignauia illecti, ex Constantia et Nordmannia Galliae, complures receptos ad se socios adsciscunt: subinde copias suas ex genitali solo accitis gentilibus succenturiant. Vbi satis virium comparasse sibi visi sunt, finitimos inuadunt, imperium harum regionum affectant, nec occidentali, nec orientali Imperatori fidi, vtriusque se clientes titulotenus fatentur. Et vt Leo nonus Pont. Max. ad Constantinum Monomachum

Imperatorem Constantinopolitanum refert, crudelius Ethnicis, quo terrorem sui Italis longe lateque incutiant, saeuiunt, veteres Colonos sedibus pellunt, Christianos passim trucidant, hactenus inauditis cruciatibus enecant: non aetati, non sexui parcunt: templa non solum spoliant, diripiunt, sed etiam incendunt, soloque aequant, vrbes capiunt, virgines vitiant, alienas coniuges stuprant, diuina humanaque permiscent.

[Note: 20] Tertius ergo Nonum in Italiam adtutandos fines Romani Imperii dimittit. Isque peritissimum quemque rei bellicae ex Germania, Gotfridum quoque ducem, cum fratre Friderico secum abducit. Vbi Romam venit, legatos ad Nordmannos ire iubet: eos per Christum Deum nostrum obtestatur, orat, obsecrat, vt ab huiuscemodi crudelitate, immani tyrannide resipiscant: si non homines, at Deum Opt. Max. vltorem scelerum metuant, vi rapta partaque restituant ab regionibus, quas iniuste, contra omne fas iusque occuparint, discedant. Vindictam diuinam, iram coelestem non parentibus inculcat, interminatur, fulmine suo territat. Sed haec frustra Nordmannis, qui omne ius in viribus atque armis ponebant, cantitabat: imo magis hoc ipsorum saeuitia incendebatur.

[Note: 21] Hanc ob causam primarius sacerdos, suasu Argyrei ducis Imperatoris Graecorum miseratus Apidiam, statuit vim vi repellere, et vulnus immedicabile ferro ad viuum resecare. Romae igitur consilio habito, Nordmannos contra pietatem Christi factitare videri pronunciat, cum ingenti deinde Italorum Teutonumque vi in Campaniam castra mouet. Nordmanni obuiam procedunt armati, nihilo secius tamen legatos supplices mittunt, pacem petunt, imperata se facturos pollicentur. Dumque de conditionibus pacis refertur, repentino impetu de improuiso extremum agmen inuadunt. Primo a Germanis fortiter repulsi sunt, sed cum multitudine abundarent, et de fatigatis subinde integri succederent, Itali fugam capessunt, quartodecimo Calendas Iulii. Vniuersi Teutones circumuenti, ad internecionem delentur a Nordmannis, non tamen inulti, adeo vt hostis tam cruentam, tam luctuosam victoriam adeptus sit, vt plus tristiciam, quam gaudium, quod vicerit, agitarit. Sicuti idem Leo in eadem epistola narrat: qui amissis suis Beneuentum peruenit.

[Note: 22] Hostes mutato animo, Pontifici obsequium obedienter praestant: quae fore vtilia credunt, subministrant, redireque Romam permittunt. Vbi ipse morbo, quem aegritudine animi contraxit, decedit sextodecimo Calendas Maii, dignitatis anno quinto super menses duos, dies nouem. Ego isthaec ex eius epistola, quam ad Graecorum regem dedit, transcripsi: extat in Bibliothecis nostris.

[Note: 23] Inter haec in Boiariae regno Conradus dignitate motus, ansam vesaniae suae nactus, ad superiorem conuentum venire detrectauit. Interim quibus rebus potuit, opes factionis suae confirmauit. Vbi, quae bello necessaria fore existimarat, parauit, cum valida manu per fines Charionum ad Vgros transfugit: complures conscios coniurationis in Boiaria reliquit, quibus mandauit, vt bono animo sint, ac ita cuncta comparent, vt sibi prope diem cum magno exercitu accedenti auxilio esse possint. Plebes quoque rerum nouarum auida incoepta Conradi studio, more suo, probabat.

[Note: 24] Andreas benigne Conradum excepit, eius suasu ab incoeptis tractus, omnia quae inter se et Imperatorem arbitro Pont. Max. conuenerant, exequi detrectauit. Auxiliares copias Conrado dedit. Is Charinorum fines, pleraque loca vastat, Hengstburgium, vrbem capit, occupat, firmoque praesidio munit. Inde in Vngariam reuertitur.

[Note: 25] Imperator hybernatum in Boiariam proficiscitur, Conradum hostem iudicat, caeterae multitudini diem statuit: ante quem sine fraude liceret resipiscere, et ab armis discedere, ac hostem Reipub. deserere. Omnes quos Conradus in Boiaria reliquerat, et sibi fore auxilio sperarat, resipuere, ad sanitatemque execrantes factum Conradi redierunt. Bona Conradi publicata, confiscataque sunt.

CAPVT IX. Heinricus VII. Boiorum Dux postea Roman. Imp. huius nominis IV. Coniuratio Boiarica. Heinrici III. mors.

1. Imperator filio Heinrico IV regnum Boiariae, et Adalberoni Episcopatum Bambergensem concedit. Theoboldus filius Ottonis Belgici Caesarem recognoscit pro Domino feudi sui.

2. Hengstburgum a Conradinis desertum et direptum. Heinricus IV. Rex Boiorum et Romanorum coronatur.

4. Vgri sub Duce Conrado Austriam incursant, magnaque cum praeda reuertuntur. Boii ipsis iter intercludunt. Vgri victoriam cruentam reportant.

5. Godofridus res nouas moliturus Beatricem Marchionissam in Italia uxorem ducit, iussu tamen Imperatoris Italia pulsus cum Balduino Flandrensi Fridericum Antuerpiae obsidet.

6. Imperator Comitem ab Hirsperg Papam constituit, Victoremque II. nominat, Spignaeum Ducatu, Boiemiae Eckhardum Episcopatu Brixiae inuestit. Beatrix custodiae traditur. Wentzeslaus monachus fit Abbas Cassinensis.

7. Proceres Boiariae contra Imperatorem conspirant, Conradumque Regem Boiariae solutant. Peruersi nobilium mores.

8. Conradus Boiorum Dux exul moritur. Welpho Dux Carinthiae sociusque conspirationis, postquam morbo oppressus, finem vitae adesse videt Imperatori per fidum nuncium conspirationem detegit, ipsique testamento praedia sua legat. Eius mors.

9. Imperator Beatricem secum in Italiam ducit. Hatto Episcopus Tridentinus. Gebhardus Episcopus Reginoburgensis coniurationis socius in vincula coniicitur.

10. Heinricus Imperator Regem Galliae de praerepta maioribus suis Germania conquerentem ad singulare certamen frustra prouocat, cum Pontifice plura circa Remp. Christianam sancit Gebhardo et Conrado ignoscit.

11. Saxones infeliciter pugnant contra Venedos. Heinricus III. moritur, relicto successore filio Heinrico IV. cui testamento vxorem Agnetem tutricem constituit. Imperatoris elogium.

13. Heinricus IV. Aquis Grani solio regio imponitur, Coloniaeque Balduino et Gotefrido ignoscit. Hagnae tutricis bona tutelue administratio.

[Note: 1] POsthaec Augustus Vtini in ripa Oeni Noricorum oppido nataleis Christi feriatur, regnum Boiariae filio suo Hainrico: templum Bambergense Adalberoni consobrino suo (cuius pater Adalbero dux Charionum apud Geysenfeld sepultus est) tradit. Hisce confectis, Reginoburgium ad conuentus agendos proficiscitur, per Sueuiam inde percurrit: ieiunium abstinentiam quadraginta dierum Christianis solenne, apud Turicos obseruat, Mogontiaci Paschalibus sacrificat: vbi Theoboldus filius Ottonis campaniae Belgicae praeses, in clientelam se Caesari dicat.

[Note: 2] Sequenti anno, qui Hengstburgii a Conrado relicti fuerant, crebra oppugnatione a Boiis Charionibus prope afflicti, vrbem ipsi diripiunt, clam in Vngariam aufugiunt. Sub idem tempus Caesar Paschalia in Saxonia Mersburgii, Quinquagenalia Quintlenburgii celebrat, vbi Boiemum ac Polonicum ducem: veteres inuicem inimicos in gratiam redigit, reconciliatosque domum dimittit. Posthaec ad Aquas Graneas se confert, Hainricum filium suum regem Boiorum, Caesaremque declaratum quintum agentem annum, diademate ornat.

[Note: 3] Arma postea aduersus Balduinum Flandrum mouet: omnia ferro, igne proterit. Ascaldem flumen transit, Lambertum copiarum Balduini ducem praelio superat, atque cum multis occidit. Balduinus vix fuga euasit. Caesar fugientes persequitur, plerosque Flandrorum proceres Tornaci (vrbs est Galliae Belgicae secundae) obsidet, et vrbe expugnata capit.

[Note: 4] Interea Vgri Charionum rursus regionem hostili animo incursant, abacta ingenti pecorum, hominum, iumentorum vi, laeti in Vngariam reuertuntur. Saepius vltro citroque duce Conrado perfuga onusti praeda commeant, Boiariam orientalem

crebris incursibus atterunt, plerosque vicos diripiunt: complures mortales captiuos cum pecoribus, equis, bobus abigunt. Donec Boii contractis vndique copiis conuolant, ac iter Vgris cum praeda domum properantibus intercludunt. Fit praelium atrox, ancipiti fortuna diu pugnatum: vtrinque multi caesi, vtrinque complures sauciati sunt: victoria tandem Vgris, cruenta tamen atque luctuosa cessit. Quam ob causam, praeda quidem potiti, amissis multis, domum abeunt: nec de caetero in Boiariam hostili animo transitum fecerunt: aut denique praedas vltra de Boiis agere in animum induxere.

[Note: 5] Gotfridus ocii impatien tissimus denuo noua molitur. In Italiam migrat, Beatritem matrem Machtyldae, coniugem quondam Bonifacii, vxorem ducit. Sed dum rebellionem parat, ab Italis iussu Imperatoris exigitur. Reuersus in Germaniam ad Balduinum Flandrensem se contulit, qui coniunctis copiis Fridericum ducem Lotharingiae inferioris Antuerpiae obsident. Lotharingii aduolant, Flandros repellunt, obsidionem soluere vi cogunt.

[Note: 6] Dum haec fiunt, Imperator in Saxonia Goslariae hyemat, primo vere Reginoburgium in Boiariam ad conuentum solennem agendum migrat. Ibi Gebhardum in Boiaria castello Hirsperg ortum, episcopum Aichstatensem Pont. Max. legit, Victorem secundum nuncupat, et continuo in Italiam praemittit. Spitognaeo quoque Boiemiae ducatum in fidem tutelamque commendat. Nam hisce diebus pater illius Vratislaus obierat: reliquerat complures filios, quorum maximus natu Spitognaeus erat. Caesar his compositis rebus in superiorem contendit Boiariam, tertio Idus Martii Eberspergium diuertit. Inde Italiae Cisalpinae, et Ethruriae fines intrat, Mantuac Paschalia celebrat: Eckhardum Brixiae designat episcopum. Percussores Bonifacii opprimit: Beatricem neptem suam, quod se inconsulto ad secundas transierit nuptias, hosti Italiam prodiderit, diligenti custodia asseruari iubet. Richerus praesul Cassinensis, Leonensem quoque tum monachorum aedem procurabat, hanc Imperatori reddit, qui eam precatore Richero, Wentzeslao Altaichii inferioris consecraneo, admodum erudito ac sapienti Florentiae tradidit. Post haec lustrata Ethruria, pacata Italia cum Pont. Max. in Germaniam iter capessit, Veronensibus mortuo Walthero, Dietboldum dat episcopum.

[Note: 7] Dum itaque per annum in Italia moratur, fortuna saeuire caepit: atrocissimumque scelus in Boiaria occulte succreuit. Amicissimi, sanguine proximi, nempe Gebhardus patruus, episcopus Reginoburgensis, quod templum D. Haimerani in libertatem excusso iugo Pontificio vindicatum, [Note: Templum D. Haimerani iurisdictioni Episcopi Reginoburgensis eximitur.] sibi praereptum esset, Welpho Charinorum dux, caeteri Boiariae proceres, episcopi, puerum quinquennem, regem ignarum omnium, qui monitore ac praeceptore egeat, et alium sibi regem quaerat, sibi impositum esse permoleste patiebantur. In gratiam ergo cum Conrado perfuga redeunt, eum regem Boiorum clandestino conuentu salutant: aduersus Augustum conspirant, ipsum si in Boiariam rediret, insidiis tollere: Conradum ex Vngaria accersere, Boiariae regno praeficere decernunt. Nisi Deus Opt. Max. prohibuisset, indignum tum facinus, atque flagitiosissimum perpetratum foret. Nam quid ego hominum, qui vera pietate sapientiae subnixi non sunt, perfidiam atque malitiam commemorem, quae, nisi iis qui videre, nemini credibilia sunt. Plerique etiam nostro aeuo Imperatorem contemnere virtutem nuncupant, quasi latrocinia agitare, quaecunque libeant licere, nemini parere, iniuria afficere, magis timeri, quam amari: Caesaris edicta et rescripta respuere: impune peiora, quam quae Turcae paterentur, committere, id demum esset vera nobilitas, atque libertate perfrui. Memorare possem, ni ea res longius ab incoepto traheret, quantum discordia intestina et huiuscemodi flagitiis, quae nemo (ita coeci sumus) animaduertat, maiestas populi Germani vastata, atque foede sugillata sit. Sed dabit Deus his quoque finem. Cuius Maiestas tum haud dubie Imperatorem, qui secundum Deum in terris (vt ait Tertullianus) [Note: cap. 30. contra gentes.] maximus est, seruauit.

[Note: 8] Nam Conradus repentina peste correptus, cruciatu atroci subito animam exul

et profugus in Vngaria exhalauit. Welpho quoque eodem morbo laborare coepit. Cumque finem vitae sibi adesse videret, indicium per nuncium fidum ad Imperatorem in Italiam detulit, suppliciter veniam precatus omnes conscios nominatim aperuit, coniurationis scenam detexit, Vtingam gentilitium praedium, caetera quae in Boiaria apud Lycatios [Note: am Lechrain in der Graffschafft Tyrol und im Amersee.] et Athesinos et Ambrones et in Sueuia possidebat, Abuziacum, [Note: Fussen.] Fauces, Schongauu, Landspergam, Phoetinos, Rauenspurgium, Altorff, Weingarten Caesari testamento legat, hisque satisfacit: cumque animam ageret, publice scelus in Augustum cogitatum confitetur, moxque fato concedit.

[Note: 9] Augustus vbi haec ei nunciata sunt, ex Italia in Boiariam contendit: neptem Beatricem secum abducit, Hattonem episcopum, Tridentinis mortuo Vlrico designat, Reginoburgium caput Boiariae petit: conuentus ibi agit. Gebhardum patruum episcopum vrbis, frequenti senatu, parricidii, et laesae maiestatis accersit. Crimen primo dissimulantem, negantemque, deinde manifestis indiciis conuictum in vincula coniicit, diligenti custodia asseruari iubet. Inde hybernatum in Saxoniam concedit, Paschalia Badobrunnae agit.

[Note: 10] Posthaec in Galliam Belgicam proficiscitur: in confinio vtriusque Franciae cum Hainrico Celtarum occidentalium rege coit, eundem, dum Germaniam maioribus suis praereptam, pacta violata conqueritur, ad singulare certamen prouocat. At is intempesta nocte, insalutato Caesare fuga sibi consuluit. Augustus deinceps ad Vangionum vrbem digreditur: ibi cum Victore Pont. Max. pleraque quae Rempublicam Christianam stabilirent sciuit, atque sanxit: Gebhardo patruo, et Conrado nepoti, quod contra se conspirarant, ignouit.

[Note: 11] Circa idem tempus Saxones male aduersus Venedos, quos Litizos [Note: Sigbertus Luticianos vocat Laußnitz.] vocant, pugnavere: pars ferro, pars aquis periit. Wilhelmus quoque dux copiarum, et Theodoricus tribunus cecidere. Albertus Austriacus etiam obiit, Ernestum filium reliquit. Isque annus nimirum aerae nostrae millesimus, quinquagesimus sextus clarus est multorum principum funere. Quo et Imperator Hainricus tertius Caesar Augustus, rex Boiorum tertio Nonas Octobris, declarato filio Hainrico certo Imperii haerede successore, testamentoque Agneti vxori tutela pueri commissa, claudente oculos eius Victore Pont. Max. vita excessit. Corpus Augustam Nemetum translatum est, eo die, nempe quinto Calendas Nouembris, quo natus ille fuit, funeratur. Omnes superiores reges, Imperatores, Caesares, iustitia atque industria superauit, et longo interuallo post se reliquit. Vixit annos duntaxat quadraginta. Coelum tantum principem mortalibus inuidit.

[Note: 12] Sub eo Boiariam, quam ipse vndeuiginti annis absque legato per se regio auspicio administrauit, procurasse hos duos, quos iam referam, reperio. Hainricus sextus Boiorum regulus, nepos ex fratre Chunigundae Augustae Boiorum principatu, a superiore Hainrico Augusto donatus. Basileae, rerum Boiaricarum annos quinque potitus est, coelebs fuit, absque liberis obiit, a nato Christo anno millesimo quadragesimo septimo. Conradus, qui et Chuno ab eodem Imperatore Boiariae praefectus, hanc tres annos, menses duos administrauit: multa auare atque superbe fecisse conuictus, capite deminuitur, tribuque ducum mouetur, anno Salutis altero et quinquagesimo super millesimum. Ipse in Vngariam aufugit, pacis conditiones, quae inter Andream Vgrorum regem, et Imperatorem, arbitro Pont. Max. dictae fuerant, interturbauit, regnum Boiariae affectauit, tertio exilii anno coelitus percussus, subito periit. Nec quicquam amplius de his duobus regulis Boiorum ego quidem reperio. Imperator Hainricus quartus, P. F. Caes. Augustus rex Boiorum, natus est tertio Idus Nouembris anno ab orbe seruato millesimo super quinquagesimum sextum agens annum, eumque iam prope egressus, parentem amisit.

[Note: 13] Vbi iusta parenti facta sunt, a Victore Pont. Max. caeterisque principibus tertio posteaquam inunctus fuerat anno, ad Aquas Graneas, ingenti procerum numero atque apparatu deducitur, in solioque regio more Francorum collocatur. Inde ad Agrippinensem Coloniam diuertit, ibi Balduino

Flandro, Gotfrido Lotharingio, qui iugum hactenus recusarant, gratiam adnitente Rom. episcopo facit. Summa rerum, tutelaque Caesaris penes Augustam mulierem cordatam ex testamento mansit. Ipsa non muliebriter, summa industria, non minore prudentia atque iustitia, festa omnium quiete atque otio, auiti paternique Imperii habenas quinque annos temperauit.

CAPVT X. Hagna Imperatrix regno Boiariae potitur. Bellum Saxonicum et Hungaricum. Dissidium Anti-Papale.

1. Conradus Caesaris frater obit. Papa cum Godefrido et Beatrice in Italiam mittuntur. Conradus Marchio Carinthiae Heinricus Lotharingus coniugem suam interimit. Hagna regno Boiariae potitur per quatuor annos.

2. Saxones antea aduersus Danos latrocinia exercentes, illa rursus introducere, et sub puero Imperatore quasi legitimam consuetudinem vsucapere tentant. Otto eorum Dux.

3. Status Saxoniae ab Imperatore Mersburgum conuocati, hostili animo aduentant Caesarianisque obuiam euntibus atrox praelium committitur. Bruno et Otto cadunt, Saxones se dedunt.

4. Stephanus IX. mortuo Victore II. a Romanis eligitur et ab Imperatore confirmatur. Guntzo Episcopus Aichstadensis, Günther, Bambergensis.

5. Benedictus X pecunia corruptis Romanis post Stephani mortem absque Caesaris autoritate eligitur. Gotefridus Romanos cogit ab Imperatore Pontificem petere, inde Nicolaus III. ab eo constituitur. Eius constitutio de Electione Pontificis Romani.

6. Pax cum Vgris constituta affinitate et iuramento firmatur. Luitpoldus Dux Carinthiae, Rudolphus Sueuiae constituitur. Berchtholdus a Zaringem Luitolfi competitor titulum sibi ab Heinrico promissum Ducis Carinthiae usurpat.

7. Epponi Abbati Fuldensi mortuo sufficitur Sifridus. Episcopus Herueldensis et Halberstadensis ad tribunal Christi prouocantes uno die moriuntur. Sifridus Archi-Episcopus Moguntinus, Burchardus Episcopus Halberstadensis, Ruodhardus Herueldensis, Einhardus Spirensis, Gebhardus Archi-Episcopus Salisburgensis.

8. Nicolaus Pontifex Rom. moritur. Romani diadema Caesareum Basileam mittunt, vbi Heinricus IV. coronatur.

9. Honorius II. Pontifex eligitur, et ante eius consecrationem Alexander II. obtinet tandem Honorius mitram et lituum ab Imperatore.

10. Vgri animo Christianismum abolendi Andreae Regi rebellant, Belam eius fratrem Regem constituunt. Andreas opem Caesaris implorat.

11. Auxilia Andreae missa cum rebellibus feliciter primo confligant, postquam vero Regem sui relinquunt retro in Boiariam cedere statuunt.

12. Nouum praelium ad claustra Vngariae. Andreas equo excussus conculcatus interit. Germani praelio inferiores succumbunt.

13. Wilhelmus Botho atque Aribo tumulum occupant totaque die usque ad noctem impetum hostium propellunt. Bela eorum Virtutem admiratur, cum iis affinitate iungitur.

14. Otto Episcopus Bambergensis Gebhardo Reginoburgensi substituitur. Regina Vngariae cum filio et nuro exules Imperatoris opem implorant, cuius Bela amicitiam supplex petit.

15. Seditio ciuilis inter factiones Alexandri et Honorii. Romani ad eam sopiendam per Legatos Imperatorem implorant.

16. Imperator causam decidendam Boceoni Episcopo Halberstadensi committit, qui Alexandro Pontificatum addicit.

EOdem anno Conradus filius Augustae, cui Boiariae regnum destinatum fuerat, quadrimus obiit. Et Caesar cum matre Augusta in Boiariam Reginoburgium in hyberna, et ad conuentus regni agendos se confert. Victorem Pont. Max. et Gotfridum cum vxore Beatrice, in Italiam migrare iubet: his Italicas res commendat. Conradum

cognatum suum finibus Charionum praeficit. Cuius frater Hainricus praefectus praetorio Lotharingiorum, relicta Republica, vxore et liberis, in agro Mediomatricum, Gorziae monachum profiteri coepit: paulo tamen post ad priorem vitam rediit, atra bili percitus, vxorem interfecit. Boiariae regnum Augustae, quae se grauidam esse, filium parituram ominabatur, a filio traditur: et quoad id retinere velit, potestas eidem datur. Ipsa illud quatuor annos administrauit.

[Note: 2] Sub idem tempus Saxones gens efferata, nempe adhuc cruda carne vescuntur, finitimorum spoliis quaestuosa, viuere rapto more veterum Germanorum insueta, a Francia Saxoniaque oriundis Imperatoribus in vnam legionem conscripti, obsequentes latrones cognominati, Danis, Cimbris, Venedis, hostibus tum Reipub. et nostrae religionis oppositi fuerunt, quo in illos impune furta, latrocinia exercerent: vbi illi armis perdomiti, sub iugum pietatis missi sunt. Saxonum equestris ordo, atque nobilitas, pacem seruare, pietatem iustitiamque colere, finem cum armis vagandi, mandataque facere coacti sunt: coerciti sapientissimorum, pacisque amantissimorum principum superiorum potentia. Posteaquam ergo Caesarem impuberem, aetatem obnoxiam iniuriae, rebus impositum vident, rati eundem vbi adoleuerit, haud dubie aui, parentisque vestigia consectaturum, res nouas in tempore moliri statuunt. Nactique ducem Ottonem quendam, impare natum matrimonio [Note: Otto ex matre Sclauica natus, ait Hersueldensis.] (qui a puero apud Boiemos exularat, auditaque morte Imperatoris, fratrisque sui Wilhelmi Saxonici limitis praefecti, hisce diebus in Saxoniam redierat) atauos aemulari, imperata detrectare, nemini omnium parere, omne ius in viribus ponere, viduas, pupillos (iuxta prouerbium vulgatissimum) deglubere, laniare, inopes opprimere, in seruitutem redigere, ciuibus inuidere, horum opibus insidiari, oppida diripere, mercatores et alios quosuis vltro, citro commeantes, vbi modo spes lucri sit, depraedari, spoliare: latrocinia passim, vt haec sub rege puero quasi vsucaperent, tandem quasi sua iusta vsucapione atque consuetudine defenderent, agitare coeperunt. Istaec et nostro aeuo in plerisque regionibus Germaniae a nobilitate impune committi solent: ipsi libertatem auitam, et ius equestre [Note: Reuter- Recht alias vocantur die Staudenhächtlein, Schnaphahnen.] vocant.

[Note: 3] Caesar in Boiaria concilio soluto, in Saxoniam ad tumultus comprimendos proficiscitur. Proceres Saxonum Mersburgium accersit, ipsique cateruatim armati, hostilique animo aduentare nunciantur. Idcirco Bruno et Eckbertus patrueles Caesaris, fratres germani, rebus militaribus praefecti, cum casu in Saxonum cohortem incidissent, statim Otto Saxonum ductor, signo dato illos inuadit: nec illi pugnam detrectant. Vtrinque maxima vi diu certatur, ancipiti fortuna modo huc, modo illuc inclinante. Primo impetu Bruno et Otto admissis habenis, calcaria equis subdunt, infestis armis concurrunt, inuicem equis deturbant, vterque periit. Eckbertus quanquam saucius, tamen dolore amissi fratris concitatus, in confertissimos irrumpit, Bernardi praefecti filium, alterum huiusce tumultus authorem interficit, caeteros in fugam vertit. Saxones amissis antesignanis, armis abiectis, deditionem faciunt, vltraque armis regem lacessere omittunt.

[Note: 4] Inter haec Victor vbi Romam peruenit, moritur: Fridericus frater Gotfridi Ethruriae praesidis, communi omnium Romanorum suffragio Pontifex Max. consalutatur, Stephanusque nonus nuncupatur. Iisdem diebus Adalbero Bambergensis episcopus, cuius pater apud Geisenfeld in Boiaria prima sepultus est, moritur. Quartus compositis rebus Saxonicis, pace confecta, Paschalia in Vaugionum vrbe ritu Christiano concelebrat. Stephanum primarium sacerdotem vti populus Romanus sciuerat, suo iure comprobat Pontificatum Aichstetensem, quem Victor tenuerat, Guntzoni [Note: in Catalogo Episcoporum Aichstadensium non Güntzo, sed Gündecardus dicitur.] domestico sacerdoti: Bambergensem Gunthero magistro scrinii in fidem commendat. Rursusque in Saxoniam Goslariam hybernatum concedit, sacra Paschalia Mersburgii, Quinquagenalia Augustae in confinio Rhaetorum atque Vindelicorum facit.

obiit. Ioannes quidam admodum diues, corruptis quibusdam Romanis pecunia, absque authoritate Caesaris, principumque Imperii, Pontificatum Max. occupat, Benedictum decimum se appellat. Gotfridus dux limitis Echrusci eundem vi Roma pellit, legatos Romanos in Germaniam ad Caesarem proficisci ab eoque petere ex consilii decreto, more maiorum, episcopum iubet. Illi vbi Augustam deuenere, Gerardum Florentinum episcopum, virum bonum, studiosumque pastorem postulant, isque continuo Pont. Max. legitur, Nicolaus tertius: [Note: quem Platina secundum vocat.] qui anno salutis Christianae millesimo vndesexagesimo, mense Aprili, indictione XII. quod ambitus lethalis Romae inualuerat, quemadmodum in iure Pontificio refertur, lege sanxit, vt defuncto primario mundi pastore, primo flamines, deinde caeteri sacerdotes, senatus populusque Romanus coeant, in communequede capiundo animarum parente consultent: saluo tamen (inquit) debito honore, et reuerentia dilecti filii nostri Hainrici, qui in praesentiarum rex habetur, et futurus Imperator, Deo concedente, speratur.

[Note: 6] Eadem tempestate Andreae Vgrorum regis legati Augustam dona attulerunt, pacem, et, vt ea affinitate confirmaretur, petentes. Caesar acceptis donis: pace et affinitate confecta (nempe sororem suam Sophiam Solomoni Andreae filio despondit) cum matre Augusta, et Vgris ad fines Vngariae transitum facit. Ibi foedus religioni iurisiurandi sanciri iubet, sponsam Vgris tradit. Alteram sororem Iuditham Polono duci nuptum collocat. Hisce peractis, in Franciam migrat: mortuisque Conrado Charionum duce, et Ottone Sueuorum regulo, Charionas Luitolfo cognato suo, frustra eundem ducatum Berchtoldo a Zaringen affectante, Rudolpho de Rheinfelden Sueuos commendat: huic sororem adhuc impuberem despondet, quae mox Rumoldo episcopo Constantiensi educanda traditur. Ottonis superioris de Schuueinfurt oriundi vxor fuit Petrissa Nariscorum sanguine procreata, filia Ottonis ab Amerthal. Berchtoldus autem repulsam passus, nihilominus principatum Charionum cum posteritate titulotenus quidem vsurpauit, quem sibi ab Augusto, parente Caesaris promissum iactabat, tempus opportunum, quo rebellionem faceret, praestolabatur.

[Note: 7] Per idem tempus Eppo, [Note: Eppo ab Hermanno Contracto Eberhardus ab aliis Eckbertus dictus est.] qui et Eckardus Fuldensis praesul moritur: substituitur a Caesare Sifridus. [Note: Baro de Eppenstein.] Eodem anno Reginoburgium duodecimo Calendas Maii exustum est. Caesar in hybernacula Argentoratum concedit. Meginherus [Note: qui et Meginhardus.] Herueldensis antistes, Burckhardus Halberstadensis episcopus, ob decimas decertant, inuicem ad tribunal Christi supremi praetoris prouocant. Ambo die dicto subita morte absumpti sunt. Luitpoldus quoque archimysta Mogontinus vita defunctus est. Hainricus in Boiariam transit, Decembris celebres ferias Fruxini perpetrat. Saturnalia Ianuarii festos dies Vtini, oppido Boiariae, in ripa Oeni peragit. Sifridum magistrum Fuldensis monasterii Mogontinis, Halberstadio Burckhardum, Herueldensibus Ruothardum praeficit. Paschalia in Saxonia concelebrat, inde Augustam pergit. Iisdem diebus Conradus Nemetum episcopus, Baldingus, [Note: qui et Baldouinus.] Salisburgensis archimysta Boiorum decedit: huic Caesar Gebhardum fcribam suum, illi Einhardum sufficit.

[Note: 8] Nicolaus quoque Rom. Pont. circa idem tempus naturae concessit. Romani diadema aliaque munera amplissima Hainrico mittunt, conuocatoque Basileam coetu procerum, episcoporum, caput illius diademate circundant: eundem tribuniciae otestatis Cos. patricium faustis acclamationibus salutant: Cathochus [Note: ab aliis Cadelo et Cadolus.] Parmensis episcopus Senatusconsutto Pont. Max. capitur, Honorius secundus nominatur.

[Note: 9] Dum haec fiunt, Nordmanni quibusdam Romanis auro sibi conciliatis, Anselmum Lucae vrbis Tuscorum episcopum ante consecrationem Honorii Pontificatui maximo imponunt, vi Romam ducunt, moxque inaugurant, Alexandrum secundum nuncupant. Honorius igitur exclusus Roma, quam iam alius occuparat, ingenti pecunia Augustam in Germaniam rediit. Purpuratos pecunia sibi placare, aulicos cunctos auro ambire non cessat, donec Caesar ei (vt tum mos erat) mitram, pedum, siue lituum traderet. Quidam etiam Romani furto sublata aurea cruce,

caeteris pontificalibus insignibus surreptis, quae episcopo Romano praeferri solebant, ea ad illum praeferunt, quibus ipse vsus Pontificem quoque se primarium duxit.

[Note: 10] Eadem tempestate in Vngaria proceres concitata plebe, auitam religionem instaurare, a noua Christi deficere, lapidibus pontifices obruere, sacrificulos in crucem agere, decimas militibus distribuere statuunt. Idcirco aduersus Andream, qui id pollicitus, hacque lege rex creatus fuerat, et promissa tamen complere recusabat, conspirant, Belam fratrem eius, sub quo sibi illud licere sperabant, regem constituunt. Andreas Solomonem filium, nurum atque vxorem in confinem Boiariam mittit. Caeterum opem Caesaris implorat: periculum imminens sibi et cunctis Christianis aperit.

[Note: 11] Caesar Wilhelmum Turogorum ducem, Epponem Episcopum Citissae, Spitignaeum Boiemiae regulum, Ernestumque Boiariae (ita appellant eius tempestatis scriptores) Marchionem, Bothonem atque Aribonem fratres, Boiorum fortissimos proceres (quorum virtus, factaque veteribus heroibus comparantur) Nariscorum, Burckhusiorum, Scalae, Noricorum dynastas cum exercita Boiorum in Vngariam profi cisci iubet. [Note: Hanc historiam ad longum describit Antonius Bonfinius lib. 2. et 3. Decadis 3. de rebus Vngaricis.] Wilhelmus et pontifex non expectatis Boiemis in Vngariam contendunt, Andreae se coniungunt, cum Bela certamen conserunt: ingentem vim hostium primo prosternunt: verum vbi se superari multitudine, Vgros, qui apud Andream erant, regem deserere, fugam capessere, ad hostesque deficere cernunt, retro sensim referre pedem, et cum Andrea in Boiariam cedere statuunt.

[Note: 12] Vbi ad claustra, quae Portas regni incolae vocant, perueniunt, iter sibi fluminibus, paludibus, recisis pontibus et copiis oppositis interclusum offendunt. A tergo quoque Bela cum maximo exercitu ingruebat, qui cedentes quam maximis poterat itineribus insecutus fuerat: atroxmox praelium committitur: vtrinque multi cadunt. Andreas fortiter pugnans, equoque excussus, dimicantium pedibus, carrucis, et equorum calcibus obtritus, conculcatusque interiit. Nostri iniquitate loci, hostium multitudine circumuenti fugam capessunt, ab hostibus inulti caeduntur. Eppo episcopus cum multis captus est.

[Note: 13] Wilhelmus, Botho atque Aribo, eius germanus, quendam tumulum occupant, tota die impetum hostium, tantamque multitudinem fortiter se defendendo sustinent, propulsant: nox praelium diremiti Bela ex odio in admirationem versus, illis si se dedant, incolumes fore, dat fidem. Illi accepta publica fide, fame quoque defatigati, se dedunt, Belaque et filius eius Geitzo admirati virtutem, affinitate eos sibi coniungunt, Belaque filiam suam Wilhelmo despondet: captiuos omnes absque pretio libere abire permittit: suscepta legatione ad Caesarem proficisci, veniam et foedus a Caesare Vgris impetrari mandat.

[Note: 14] Hoc tempore Gebhardus tertius Reginoburgensium episcopus diem obit. Caesar qui tum Mogontiaci hybernabat, Ottonem Bambergensem mystam substituit: et peractis Theophaniorum hybernis feriis, cum Augusta Reginoburgium in Boiariam profectionem facit. Eodem [Orig: Eôdem] regina Vngariae cum filio Solomone, nuruque exul venit, fortunam miseratur suam, opem Caesaris implorat. Is reginam in orientalem Boiariam remigrare, sumptus ex fisco tribui iubet: ipse secum Solomonem, Sophiamque sororem in Franciam abducit, consultatque proceres Imperii, quonam pacto exules, qui ad fidem Teutonum confugerint, restituat. Bela quoque oratores cum suppliciis mittir, nequicquam conatus ope eorum, quos captiuos tenuerat, amicitiam impetrare.

[Note: 15] Romaetum ciuilis seditio grassabatur: Quidam Honorio, alii Alexandro studebant. Romani cum mandatis legatos ad Caesarem mittunt, qui eum Augustae duodeuicesimo Calendas Septembris conueniunt. Atque flamen, qui Alexandrum inaugurarat, ita, data copia fandi, verba facit: Suppetias ferte orbis Reginae, principes pientissimi, opitulamini pro iustitia vestra primariae Christi seruatoris nostri Ecclesiae: cuncta terrarum per prudentiam vestram pace festa fruuntur, soli nos, qui caput mundi, sacrosancti Imperii domicilium incolimus, et vrbis aeternae ciues sumus, domestico atterimur tumultu. Alexander interturbat omnia,

is contra morem maiorum, absque consensu vestro sacerdotium sibi vsurpat, a Nordmannis pontificatum emit, vi et armis tenet, lupus atque latro, non pastor: tyrannus, non pontifex est. Enego, qui ipsum a Nordmannis, Deum testor, coactus consecraui, praesto sum. Quocirca consultissimi patres, huic pesti, ne latius serpat, occurrite: morbum grauissimum, qui a capite longe late diffunditur, adviuum resecate.

[Note: 16] Haec vbi Senatus, principes, pontifices audiuere, Caesar, habito consilio, vtrisque pontifi cibus diem dicit: ad cognoscendam, dirimendamque litem. Bocconem episcopum Halberstatensem Romam legat. Hic vbi Romam venit, partes audiuit, auspicio Caesaris Alexandro Pontificatum addicit.

CAP. XI. Otto III. Dux Boiariae. Heinricus Matri eripitur. Dissidium Anti-Papale. Bellum nouum Hungaricum. Noua Monasteria. Peregrinatio in Palestinam D. Mariang.

1. Agnia Ducatum Boiariae Ottoni III. cedit, de caetero tutela consilio et opera Episcopi Augustani bene fungitur. Proceres imperii inuidia ducti eius administrationem auersantur, etiam stupri cum Episcopo Augustano insimulant.

2. Anno Archi-Episcopus Coloniensis, Eckbertus et Otto Boiorum Dux Imperatorem dolo, cum maximo tamen eius periculo, potestati matris eximunt.

3. Populus indigne id ferens ab Annone lenitur, imperiumque per sex Archi-Episcopos Germaniae administrari coepit.

4. Ratio odministratio is initio perplacet. Increuit tamen auaritia et ambitio, dum Imperator a cura Reipublicae abstrahitur, voluptatibus assuescit, paucis honores et opes ad se trahentibus.

5. Episcopus Hildeshaimensis et Abbas Fuldensis Goslariae in festo natiuitatis et Pentecostes in ipso templo cum multorum internecione de praecedentia certant.

6. Agnes mater Caesaris monasterium ingreditur, tandem Romam concedens ibi vitam finit.

7. Certamen inter Alexandrum et Honorium de Papatu oritur. Honorius cum copiis Longobardorum Romam contendit dum eius factio quaedam muninenta occupauerat.

9. Gotfridus Dux Hetruriae partes ab armis discedere imperat, easque ad Imperatorem in Germaniam ablegat.

10. Causa ad Caesarem defertur qui ob expeditionem Vngaricam saltem in possessorio et pro Alexandro pronunciat.

12. Restitutio Solomonis in regnum Hungariae in comitiis Moguntinis decernitur. Magnitudo expeditionis.

14. Germani Vgris diffidentes Legatos retinent, Bela se contra munit omnes aditus imprimis fauces claudit.

15. Imperator exercitus partem per arundinetum speculandi causa praemittit, qui mox pulsis praesidiis apud Mysburgium eidem se iungit, vrbemque expugnant.

16. Bela moritur, filii eius in Sarmatiam aufugiunt. Vgri se dedunt. Solomonque Albae coronatur.

17. Embricho Episcopus Augustanus. Caesar ad audiendam causam Pontificum Mantuae concilium conuocat. Honorius ibi comparere recusat, Alexander autem praesto est.

18. Alexander accusatus publice crimina sibi obiecta purgat. Ob contumaciam contra Honorium fertur sententia, Alexander vero Papa renunciatur.

19. Anno Archi-Episcopus in altero consessu non comparet. Longobardi armata manu irruentes consessum dissoluunt. Wenceslaus eos increpat, qui aduentante Beatrice diffugiunt. Honorius in bannum declaratur.

20. Opinio de imminente die extremo percrebescit in Germania. Monasteria in Vindelicia

et Norico conduntur eorumque fundatores. Peregrinantium in Palestinum numerus.

27. Peregrinatio in Palaestinam. Proceres Boiariae eam suscipientes. Molestiae et periculaitineris.

28. Germani ab Arabibus caesi obsidentur. Tractatio de pace frustra suscipitur, Arabum Principe insolenter se gerente. Guntheri magnanimitas.

29. Ramulae Praeses metu lucri amittendi obsessis suppetias fert, Arabes diffugiunt, Christiani Ramulam et inde Hierosolymam perueniunt incolumes. Quinam ex hac peregrinatione reduces facti.

30. Hermannus Episcopus Bambergensis. Altmannus Bathauensis, Wolphramus Taurisiorum.

32. Quod Scoti cum Carolo M. in Germaniam peruenerint merum figmentum est. Talium figmentorum causa splendoris et lucri spes.

35. Otto Dux Boiariae, Curator inferioris Altaichi in gratiis Monachorum constituitur.

[Note: 1] SVb idem tempus Augusta ducatum Boiariae, quem hactenus quatuor annis administrarat, Ottoni ex Saxonia clarissimis natalibus oriundo, viro tum ciuili prudentia, militarique disciplina inclyto, in fidem commendat. Tantisper Augusta muliebri tutela recte sapienterque summae rerum praefuit, Hainrici episcopi Augustani potissimum vsa consilio et opera. Caeteri inuidere (ita homines sunt praecipue purpurati) clanculum mordere, conuenire, Augustam, pontificemque criminari, eos incestus simulare, alia huiuscemodi vociferari coeperunt. Quae, malum (inquibant) dementia tot fortissimis atque sapientissimis regulis, principibus, dynastis, tetrarchis, praesidibus, praefectis, tot sanctissimis patribus, tot eruditissimis episcopis, nationi orbis reginae, victori gentium populo, foemina dominatur? haud dubie infaustum, dirumque Reip. omen. Aqua, ventoque (sicuti vulgo dici solet) magis fluxa est muliebris fides: modo ait, modo negat: nunc odit, rursus amat: in vnius potestatem ob stupri consuetudinem, ius atque ditio cessit. Vnus omnia regni commoda, tributa, vectigalia, census potitur, caeteri omnes boni, nobiles, vulgus sine gratia, sine authoritate sumus: iustitia, denique cuncta venalia sunt. Omnis gratia, potentia, honor apud vnum, aut vbi ille vult, existit: ingens ludibrium, atque dedecus bellicosae Germaniae. Caesar qui iam pubescit, procul a viris, in Senatulum mulierem relegatus, inter pensa colusque seruilibus ministeriis effoeminatus. Tempus nunc est, vt columen Reipublicae publica cura adolescat, senatu principum, publicis functionibus, armis et militaribus exercitiis insuescat: ipse denique Imperii munia obeat.

[Note: 2] Haec et huiuscemodi vbi crebro iactata sunt, tandem Anno archimysta Agrippinensis, Eckbertus patruelis Caesaris, Otto Boiorum regulus, communicato consilio, Hainricum muliebri potestate, dolo, ne seditio concitaretur (quippe populo Augustae indoles, mite ac quietum perplacebat imperium) emancipare statuunt. Nauim pretiosae artis magna opulentia adornant, tapetis, aulaeis insternunt, auro, argento, pictura, caelatura, caeteris, quibus animum Caesaris oblectari opinabantur, instruunt. Caesar cum matre Goslaria, vbi hyemauerat, egreditur, Nemetum Augustam petit, ibi Paschalia concelebrat. Anno archimysta, caeteri principes frequentes coeunt: nauim ad insulam Rheni, quam Diui Sudberti vocant, applicant. Caesarem, cum hilarior post coenam foret, ad spectandum nauigium ita exornatum inuitant. Caesar adhuc puerorum more simplex, nihil minus quam insidias suspicatus, nauim ingreditur. Confestim subornati ab Annone latera principis stipant, ex composito nautae soluunt, repente remiges remis incumbunt, nauim in altum prouehunt. Caesar se ad necem praesentem duci ratus, se e nauigio in flumen proiicit: iamque in oculis omnium submergebatur. Euestigio Eckbertus patruelis eius in flumen de naui prosilit, dextra Caesarem prehendit, adnauigatque nauigio. Apparebat anceps periculum, tam praenatantis, quam sequentis.

Qui vehebantur, adnauigant, ambos eripiunt, in nauemque excipiunt. Caeterum optimates Hainricum circumsistunt, caussam edocent: eum blandimentis placant, Agrippinamque deducunt.

[Note: 3] Populus, qui in ripa procurrebat, acclamare, minari, saeuire, in dignissimum facinus vociferari coeperunt, ius violatum, maiestatem Caesaream laesam esse, ferro crimen vindicandum clamitant. Quamobrem Anno ad leniendam inuidiam, quae hoc facinore coorta erat, conuocato concilio, facti sui rationem reddit, Caesarique satisfacit: vulgique tumultu pacato, ne id ob suum compendium fecisse videretur, statuit vt Pontifices Maximi Germaniae sex curiis, iuxta numerum archimystarum Germaniae rem consociarent, singuli publica munia obirent, Imperiumque per omnes in orbem iret, finiretur.

[Note: 4] Vno mense popularia haec, atque praeclara primum videbantur: non tamen ea concordia mansit. Sub huiuscemodi tutela magis auaritia, ambitio inualuit, magis leges spretae, iura contempta sunt, Quippe Caesare a matre abstracto, paucorum potentia creuit: qui nacti habenas rerum adolescentulum a curis Reip. in angulos ablegant: Nemini adire, nemini salutare Caesarem, ne huic quidem salutare quempiam, nisi ex praescripto prinripum, licuit. Tenerae aetati parcendum esse: venationi, gaudiis corporis indulgendum docent. Ipsi interim omnia venalia habent: cuncta vtilitate metiuntur. Honorem magistratus, opes, in se, et quo volunt, transferunt. Caesarem, vt ab eo cuncta extorqueant, suo more viuere, ea quae fert aetas, factitare passim permittunt: quin etiam officia a voluptatibus instituunt, ad omnia conniuent.

[Note: 5] Et vtab vno caetera discas crimina, discordiae quoque malis Rempubl. adterunt. Bezelinus Hyldeshaimensis episcopus, et Wideradus Fuldensis praesul Goslariae natalibus Christi, pugnis, subselliis in templo inter se concertarunt: vterque dextra pontificem Mogontinum assidere connitebatur. Rursus Quinquagenalibus eadem concertatio inter eos fuit. Eckbertus partium pontificis templum armatis militibus occupauit, aduersarios exigere sacris aedibus conatus. Fuldenses sociis suppetias ferunt: res strictis gladiis peracta est. Vtrinque multi occisi, fanum, ara, sanguine humano polluta sunt.

[Note: 6] Augusta autem tam graui affecta contumelia, tamen necessitatem in rationem vertit, vt rumorem de se temere coortum coargueret, maluit tacere, patienterque igno miniam tolerare, quam iniuriam more gentium expostulare, in contubernium sacratarum foeminarum se abdidit: dotalia praesidia retinet, caetera omnia relinquit: beneficio in pauperes insignis. Molestia deinde turbellarum aulicarum, renitentibus aliquamdiu amicis, Romam migrauit, ibi vitam finiuit, sepulta in templo D. Petronellae.

[Note: 7] Dum haec in Germania fiunt, in Italia Cathochus, quoniam pontificatum iure obtinere non potuit, vi eundem extorquere conatur. Rebus eius Romani quidam studebant. Idcirco comparatis haud contemnendis Longobardorum copiis, vrbem versus contendit. Inter Sutrium Romamque castra facit: vbi aliquot dies statiua habet, sperabat metu sui sponte ad se Romanos conuolaturos, atque Alexandrum deserturos. Nam partium eius Romani turrim Crescentii, item aliam ad pontem Miluium occuparant, firmoque praesidio tenebant. Verum Alexandrini explorato Honorii aduentu, vim quoque se armis defendere statuerant, arma, pila, tormenta, arcus, sagittas, machinas, quae ad resistendum necessaria forent, compararant. Parmensis vbi hoc per speculatores comperit, castra mouet, infesto intentoque exercitu Romam contendit.

[Note: 8] Alexandro fauentes armati obuiam procedunt, plebes, quae suo more rerum nouarum auida est, pars indignantes quod quispiam armatus Romam accedere auderet, mixti militibus equitibusque erumpunt. Sed primo congressu Alexandrini Romanique ab Honorianis et Longobardis in fugam vertuntur, caeduntur, trucidantur. Maxima pars ad Tyberim aufugit, nauim irrumpit. Vbi cum se constipassent, Honorianus miles pilo turbam petit: quae telum vitabunda, in diuersum latus cedens, nauem inuertit, aquis obruitur. Hisce peractis, nomen, factio, fauor Honorii gliscit, Alexandri pars diminuitur.

[Note: 9] Cumque iam Honorius Romam intrare in animo haberet, Gotfridus Lotharingius,

qui auspicio Caesaris rebus Italicis praesidebat, aduenit in tempore, partes ab armis discedere imperat. Paret populus, parent milites, desertis Honorio et Alexandro domos dilabuntur. Gotfridus deinde vtrumque ad se vocat. En, inquit, pastores, qui oues (quarum lana teguntur, lac consumunt) committunt, pacem quam Christus Dominus Deusque noster reliquit, violant, pietatem polluunt. Ite in Germaniam ad Caesarem, et ibi potius iure, quam bello, vter Pontifex sit, disceptate. Quem Caesar principesque et episcopi Pontificatu Max. donare dignati fuerint, is absque vi cum pace omnium primario potiatur sacerdotio.

[Note: 10] Placuit vtrique conditio: quippe vterque suae caussae confidebat. Alexander quod inauguratus, a Caesarisque legato probatus Pontificiam possidebat aedem: Honorius quod ipse prior, lituum mitramque a Caesare accepisset, comitiisque curiatis ad huncce honorem (ita enim iam est, olim onus fuit) cooptatus foret. Posteaquam autem ad Caesarem peruentum est, quod expeditio Vngarica vrgeret, et haec res absque Ecclesiastico conuentu componi nequiret, iussus est is interim, qin consecratus erat, et Lateranense templum insideret, nomen et titulum Pontificalem vsurpare, donec concilio edicto, per suffragia more maiorum lis dirimeretur. Alexander ergo Romam, Honorius Parmam se confert.

[Note: 11] At Caesar in Boiaria hyemat, natalem Christi Fruxini celebrat: Wentzeslaum Altaichio inferiori praeficit: Paschalia Goslariae agit. Inter haec in Italia Alexander Romae post Paschalia, more veterum, coetum praesulum, monachorum, mystarum, episcoporum cogit, Honorium ambitus homicidii condemnat, deinde deuouet. Contra Honorius quoque Parmae suae factionis sacerdotes conuocat, Alexandro, vtpote qui absque consensu Caesaris vi Pontificatum occuparit, a Nordmannis emerit, sacris interdicit.

[Note: 12] Eadem tempestate Caesar in Germania Mogontiacum concilium indicit. Vbi frequenti procerum, Pontificum, maximorum, minorum senatu, Solomonem in regnum restituendum. Vgris bellum inferendum decretum. Quartus igitur tertiumdecimum agens annum, quam maximo potest apparatu, hanc expeditionem, quod prima foret, adornat. Copias vndique cogit, delectus frequentes habet: nemo omnium erat, qui non iuueni principi gratificari, et cum eo stipendia facere studeret. Plerique vltro, vt eorum virtus enitesceret, conuolabant.

[Note: 13] Denique fama huius apparatus territus Bela (quippe saepius Teutonum vires senserant Vgri) crebro legatos cum supplicibus mittit, pacem exposcit, filium obsidem offert. Causatur Solomonem nepotem suum sponte sua, nemine persequente, regnum reliquisse absque custode: se inuitum, ne hostes vacuam possessionem et terras relictas occuparent, ab Vgris, a rege suo desertis, rebus impositum esse. Licere Solomoni proximo suo in regnum suum absque armis cum paceredire: se ducatu, quem sub fratre genitore Solomonis administrarit, contentum fore.

[Note: 14] Principes nostri, quibus iam pridem experimentis astus Vgrorum cognitus erat, et ipsi Vgros suis artibus tentant: secum legatos, quos subinde speculatum Bela mittebat, retinent, diligenti custodia, ne elabantur, obseruant. Verbis pacem offerunt, re asperrimum bellum ostentant: ingenti cum exercitu, infestis signis, Histro, terraque pedestribus equestribusque copiis in Vngariam propere contendunt. Nec segnitiei aut socordiae Bela deditus erat, aliud simulabat, aliud agebat: foedus petebat, frequentes de pace legatos mittebat, nihilo tamen secius regnum, praeter quod crebris fluminibus et paludibus, qua Boios Noricosque attingit, munitum est, praesidiis firmat, portas Pannoniae, ita incolae vocant, quas Graeci pilas, Romani fauces, nostri claustra appellant, reficit: militari manu communit.

[Note: 15] Quo cum Caesar peruenisset, omnem aditum sibi praeclusum offendit: statiua igitur ibi aliquot dies habet. Consilio Vgrorum, qui cum Solomone aufugerant, partem exercitus, gnaris locorum deducentibus per harundinetum quoddam in Pannoniam praemittit, mandatque se certiorem faciant, totus ne exercitus illac traduci queat. Illi quidem incolumes in Vngariam penetrant: verum ob itineris difficultatem, et quod omnes loci hostibus obsessi erant, nemini, licet magnis praemiis propositis, persuaderi potuit, vt ad Caesarem nuncium literasue perferret. Compositis igitur ordinibus bidui itinere ad Mysburgium pergunt, eam vrbem prius expugnare, deinde viam Caesari aperire

statuunt. Sed custodes vbi a tergo hostem conspicati sunt, et irrepsisse in regionem viderunt, retro pedem retulere, Caesarque pulsis praesidiis, nemine prohibente, ad eandem vrbem, eodem momento de improuiso peruenit. Oritur confestim tumultus, nostri rursus copias coniungunt, vrbem oppugnant, primo impetu capiunt, diripiunt.

[Note: 16] Apertis post haec vbique faucibus claustrisque refractis, Caesar cum Solomone intima Vngariae percurrit. Bela inter haec exhalat animam. Filii eius Geizo, [Note: Geizo, et Geysa ab aliis.] et Ladislaus fugam capessunt: ex Vngaria in Sarmatiam prosugiunt. Caeteri certatim se Caesari dedunt, in verba Solomonis iurant, quem Caesar Albam regiam deducit, regemque more gentis salutari iubet.

[Note: 17] Restituto itaque in regno Solomone, pacataque Vngaria, in Boiariam reuertitur: inde Augustam profectionem facit. Mortuo Hainrico episcopo, Embrichonem Liningensem substituit. Postea hyematum ad Vangionas se confert. Concilium Mantuam in Quinquagenales ferias indicit: eo Honorium et Alexandrum concedere iubet, decretoque patrum stare praecipit. Proxima igitur deinceps aestate, Anno archimysta Agrippinensis, Wenzeslaus Althaichii inferioris in Boiaria praesul, annalium Boiariacorum scriptor, cum plerisque episcopis et principibus Franciae, iussu Caesaris Mantuam se conferunt. Romani, Itali, Longobardi frequentes coeunt. Honorius cum magno hominum numero ad Aquas Nigras substitit, cum mandatis ad Annonem mittit, qui dicerent, Magistrum a discipulis doceri non oportere: Honorium nequaquam venturum, nisi vicem Christi praesidendo defungi permittatur. Anno consilio habito, paucissimis respondet: Magistrorum sacrosanctae concionis, Ecclesiaeque sententiae parendum, diuino oraculo obtemperandum esse. Proinde Parmensis hisce sibirelatis, venire Mantuam recusauit: caeterum per speculatores fidos singula acta diurna explorat. Alexander quidem praesto fuit.

[Note: 18] Postero die Quinquagenalium episcopi, principes, praesules frequentes in templo conueniunt, opem Dei exposcunt, sacrificium rituale faciunt. His rite peractis, Alexander multa de pace ac concordia Christiana disseruit. Vbi finem dicendi fecit, Anno surgit. Caesar, et Imperii proceres (inquit) fama et literis a plerisque certiores facti sunt, te Pontificatum emisse, atque conscientia huius criminis stimulatum, cum Nordmannis hostibus Reipub. amicitiam fecisse, aduersus Caesarem conspirasse, vt eo etiam inuito, fretus armis inimicorum nostrorum sacerdotium retineas. Nos vt veritatem inquiramus, et hancce rem cognoscamus, hic coiuimus. Suscipit Alexander: Si delatores verisunt, cur hic, in hoc celeberrimo Christiani orbis conuentu, sicuti ego, non apparent? et crimina, quae mihi falso obiiciunt, testibus, vtifas est, comprobant? Quod cum facere non queant, ego vt me purgem suspicione, vos falsa opinione expediam, Deum testor, per Spiritum sanctum, cuius ferias agimus, iuro, me inuitum atque reluctantem ab his, penes quos copiam cooptandi pontificis, maiorum more esse credimus, absque omni penitus ambitus scelere captum esse: Quis innocens erit, si criminari satis est? De Nordmannorum amicitia nihil modo respondeo: quando illustris dominus Caesar filius meus Romam veniet, re ipsa comperiet, nihil aliud magis a moribus meis alienum esse. Haec vbi dixit, cuncti qui aderant, et quorum intererat Honorium, quod venire grauaretur, abdicant: et Alexandrum quem crimina legitime diluisse, insontemque esse existimabant, pastorem recipiendum decernunt, atque ritu solenni renunciant. Deinde Deum Opt. Max. Christum seruatorem nostrum celebri carmine consalutant.

[Note: 19] Postridie rursus cum in templo patres consedissent, et Anno archimysta, quam ob caussam, non traditur, abesset, ii qui Catochi rebus studebant, facto globo, excitato tumultu, strictis gladiis in aedem irrumpunt. Alexandrum haereticum, pestiferum erronem vociferantur, eidem mortem intentant. Caeteri omnes diffugiunt, Alexandrum solum relinquunt. Wentzeslaus praesul Althaichii, Boiariae monachorum antistes, qui probe mores Longobardorum norat (cum minacissimi enim verbis sint, ne digitulo quidem aduersarium attingunt) Alexandrum sibi quoque fuga consulere parantem, retinet: eidem animum reddit, atque considere persuadet. Longobardos acriter increpat, maiestate vultuque tristi

territat. Eodem quoque momento Beatrix vxor Gotfridi ducis, cum multis ad templum procedit, vix limen attigerat, Honoriani omnes aufugiunt. Caeteri redeunt, Parmensem episcopum curia Pontificum mouent, atque deuouent. Peracto itaque conuentu, Alexander Romam, caeteri domos migrant.

[Note: 20] Percrebuit eadem tempestate in Germania constans opinio, imminere excidii fatum orbi terrarum, et adfore tempus, quo mare, quo tellus, correptaque regia coeli ardeat, et mundi moles operosa laboret. Boiorum primores istoc seculo vndeuiginti aedes sacras mystis, monachis, virginibus in Norico, in Vindelicia condiderunt. Et ingens vis mortalium, duodecim ferme millia ex regionibus nostris, in Palaestinam Hierosolyma votis nuncupatis profecti sunt. Ipse Caesar pleraque praedia, complures opes Boiariae templis (sicuti diplomata data ostendunt) distribuit.

[Note: 21] In Rhanshofen proxime Brundunum vrbem (vbi tum Palatinae aedes, fiscusque regius erat, et parens eius Imperator Hainricus tertius parochiam, praescriptis terminis dum Hainricum sextum Boiariae praeficit, instituerat) flamines Augustinianos cooptauit. Wessesprunam, hactenus a popularibus sacerdotibus posteaquam ab Vgris exusta erat, occupatam, pulsis his, sacris D. Benedicti restituit. Eiusdem ope et consensu Ellenhardus Fruxinensis pontifex Fruxini diui Andreae aedem dedicauit: cui Benedictbeurense templum Caesar tradidit, hoc post mortem tamen Ellenhardi rursus immunitate donat. Almannus episcopus Bathaniae auxilio Hagnae Augustae, et Hainrici Neoburgensis extra moenia vrbis Aurelianis mystis collegium in Austria Ketuuein [Note: Alias Ketuueihe bey Krembs.] Benedictinis extruxit. Adalbero Wurtzburgensis pontifex ex Boiaria oriundus (cuius maiores inVindelicia Neoburgium et Varnpach: in Norico Valentiam et Pictauiam possedere) inter Oenum et Anassum Lambacense castellum, in templum commutauit.

[Note: 22] Idem factitarunt eius gentiles Himeltruda, et ex fratre Vlrico nepotes Eckbertus, et Hainricus Varnpach regiam suam, iuxta Oenum, proxime Scharding Boiorum vrbem, D. Benedicto consecrarunt. Hemma vxor Wilhelmi duobus filiis amissis, in Anassi valle Agunti contubernium monachis construxit: in sylua Gurica, in Norico inferiore, qua ad Pannoniam pertinet, septuaginta sanctis virginibus templum dedicauit: sicuti Imperator Hainricus quartus Caesar Augustus in diplomate affirmat, ibidem Gebhardus pontifex Salisburgensis Sueuus Catholdi et Azalae filius aedem Pontificiam construxit, Guntherum eidem fano praeficit.

[Note: 23] Apud Nariscos Berengerius de Sultzpach, Fridericus, vxor Bertha de Castel, cum filiis Ottone, Hermanno ab Heubsch, et Luitgarda vxore Diethboldi a Vogburg, et Cham praefecti, posteri Ernesti et Ottonis dynastarum in Ambergthal (vicus est, riuus et pagus Nariscorum, proxime Ambergam nobilissimum Septentrionalis Boiariae oppidum) castellum, regiam suam in templum commutant, ceremoniis D. Benedicti dicant.

[Note: 24] In inferiore Boiaria iuxta Danubium, Asuinus et Fridericus a Bogen superius Altaichium ab Vgris exustum, instaurant. Propter Vilsi fluenta Bernardus filii eius Rupertus et Calochus Allerspach Aurelianis mystis dicant. In ora Oeni fluminis Angelpertus, vxor eius Tuta Charionum tetrarcha Suben quinque inde millia passuum Reichersperg. Bernardus et vxor Tiethberga, soror Gebhardi Iuuauensis episcopi, filius Gebhardus a Plaien, Chuni a Medling, et Frontenhausen satrapes Garss et Auu. Vxor eius Irmogarda in agro Salisburgensi Bercholdsgaden, vbi sepulta est, filia Adelhaidis cum marito Berengerio, filius Beringerio et Conrado a Sultzpach (oppidum in Nariscorum est) dynastis, ad confluentes Trani, et Alissi Painburg, vbi humati perhibentur, collegia flaminibus Augustinianis institu unt. Monachis etiam dicauerehi principes, amici Caesaris Aetl Arnulphus Damasiae praefectus. Rhod, Conradus, cuius filius Conradus, atque Irmogarda nurus, auus, paterque Boppo, in eisdem templis hi proceres conditi sunt.

[Note: 25] In superiore quoque Vindelicia, eadem tempestate, coenobia, quae subtexam, condita reperio. Otto Schirensis, vxor Hatziga, filii Otto, et Bernardus Eckhardusque

Vischpachauu, in faucibus Peninnarum alpium sacri D. Benedicti initiarunt. Eberbardus et frater eius Albertus ab Euresburg, multum apud Caesarem pollens, cum vxore Bertha, filio Ottone ripa Libusae. Peilberg Aurelianis templum in agro Tridentino diuo Michaeli aedem condiderunt.

[Note: 26] Haud inde procul, nempe ad decimum lapidem, Otto et Berengerius Bardi, Theodoramus sacerdos Cellam auspicati sunt, quam pauco post tempore Otto ab Wolfratzhausen, eius filii Otto et Hainricus, Renopertus Ritensis, cum fratribus Ruperto, Alberto, Liebhardo: Hyldescalcus, quem Tigurinis antistitem Imperator Hainricus quartus imposuit, frater Rudolphi praefecti Vinariae collocupletarunt, mystis diui Aurelii Augustini dedicarunt: Theodoramum magistrum collegii cooptarunt, vnde ab eo Theodorami Cella nuncupatur. Sigbotho superioris Hyldescalci frater Vinariam consecraneis Aurelianis dedidit: eisdem mystis Otto a Valai praefectus, cum vxore Adelhaide Bernriet ad Vermium lacum primae Boiariae. Grysam in Tyrolensi pago condidit. Welpho quartus, qui postea Boiariae ducatu potitus est, filius Chunegundae, sororis Welphonis tertii, et Ecii, quem alii Azonem vocant Astensis tetrarchae, nepos ex filiaWelphonis secundi, ab Imperatore Hainrico quarto Caesare Augusto, rege Boiorum, gentilicia bona, quae auunculus absque liberis decedens, Imperatori Hainrico tertio Caesari Augusto regi Boiorum legauit, impetrauit: in Vindelicia apud Lycatios Amerga Landspergam, Altonis monasterium, Raitenbuech, Staingaden: in Rhaetia Abuziacum, Schongauo, Rauenspurgium, Altorff recepit. Raitenbuch in collegium flaminum Aurelianensium commutauit Nordpertus [Note: Qui et Nordenperlus ab aliis Volipertus.] episcopus Curiae popularibus mystis Heibach: fratres eius Ortulphus et Wildruda filii Rapotonis et Hemmae, Hohenuuart sacratis condidere virginibus Vratislaus Boiemiae regulus Wissegradam dedicauit, id templum Alexander Pont Max. caput Boiemiae statuit: eius decreti aera, data in manus Petri praepositi sancti Gregorii in palatio Lateranensi, sub Hainrico rege, filio Hainrici gloriosissimi Imperatoris septimo Idus Maii. Atque haec omnia ex instrumentis priuatis, publicis excepi.

[Note: 27] Porro sub idem tempus in Palaestinam profecti sunt, Sigfridus archimysta Mogontinus, Wilhelmus Traiectensis, Otto Reginoburgensis episcopus, Guntherus Bambergensis episcopus, Alemannus a sacris Augustae, Fridericus Damasiae, Eckhardus a Scheurn, [Note: motidem Bundschuch dictus.] Orthulfus ab Hohenuuart dynastae, et alii complures Boiorum proceres. Guntherus omnes maiestate corporis anteibat, adeo ut ab omnibus qua iter fuit, Imp. Romanus putaretur. [Note: Contigit haec expeditio anno Domini 1063.] Posteaquam Sauum amnem transgressi, multa a latrunculis perpessi sunt (sicuti idem Guntherus scribit) Vgrorum perfidiam, Bulgarorum furta, latro cinia Vzorum, [Note: Hussarn.] arrogantiam Graecorum, Asiaticorum, sensere saeuitiam. A Byzantio Laodiceam Syriae, inde Tripolim nauigarunt. Vbi ab Arabibus irruentibus orta tempestata fulminibus et tonitru territis hostibus liberati sunt. Inde littus legentes Caesaream Galilaeae, quae et Turris Stratonis, nono Calendas Aprilis, quarto die ante Paschalia duum itinere dierum ab Hierosolymis peruenerunt.

[Note: 28] Postero die Capharsalam vicum intrant. Rursus Arabum globus adest, primos trucidat, spoliat: caeteri cum resisterent, facile inermes a sagittariis et armatis in fugam vertuntur, in proximumque vicum fugam capessunt. Magna caedes nostratium facta, Wilhelmus episcopus Traiectensis grauiter vulneratus, spoliatus, semiuiuus et nudus relinquitur. Reliqui tres episcopi, Sigfridus, Otto et Guntherus basilicam duasque turres ex lapidibus constructas occupant, ibique quod porta angusta nimis erat, muli, equi clitellarii nisi exonerati, intrare non quibant, se defendere parant. Hostes rebus iumentis nostrorum potiuntur, ea diripiunt, deinde turres expugnant: nostrates viriliter resistunt, turres duobus continenter diebus oppugnatas summa vi defendunt. Hostes tandem celeberrimo Paschalium festo die, pacem venalem offerunt, octoque Arabum principes in turrim admittuntur, qui de precio paciscuntur. Ibihostium primarius, linteum

quo caput in modum coronae colligarat, collo Guntheri episcopi, quem principem esse rebatur, innectit: En, inquit, te solo capto, caeteros omnes in potestate habeo, et simul ac iussero, ab arbore cum comitibus pendebis. Guntherus vbi hoc per interpretem intellexit prosilit, pugnum in faciem minantis impingit, vno ictu hominem humi sternit: deinde prosilit, socios cohortatur, caeterosque septem Arabes captos, nudatosque armis, duriter vinculis constringit, telisque seuientium popularium opponit. Arabes eo die sociis parcentes manus abstinent.

[Note: 29] Postridie Ramulae praeses, quem rex Aegypti vrbi praefecerat, audito periculo nostrorum, ad liberandum eos cum magno equitum numero properat: non ob pietatem, sed quaestum suppetias fert. Deminui portoria vectigaliaque suo regi existimabat: praeterea suum lucrum, censum, ciuitatumque compendia attenuari cernebat, si nostri ita accepti, fama in se commissa, dissiparent, neminem posthac Palaestinam petiturum. Arabes autem latrunculi de illius aduentu certiores facti diffugiunt. Satrapes Aegyptius, acceptis quos nostri in vincula coniecerant, fide data, nostrates Ramulam incolumes perducit: vbi ab incolis coacti considere quatuordecim dies. Tandem pridie Idus Aprilis Hierosolyma peruenenere, tresdecim ibi commorati sunt dies. In-Ramulam reuersi, nauim conduxere, Aliquiae applicuere, postea in Europam nauigant. Sighardus et Otto rediere, caeteri interierunt.

[Note: 30] Eodem anno obiere Angelbertus Bathauiae, Rutherus Taurisiorum episcopus. Caesar sacerdotium Bambergense Hermanno, [Note: Ab aliis Ricimannus.] Bathauense Altmanno sacrificulis suis, Thaurisios Volphramo Oziacensi praesuli, monacho Altaichii inferioris tradit.

[Note: 31] Hac quoque tempestate D. Marianus Scotus, poeta et Theologus insignis, nullique suo seculo secundus, cum conphilosophis suis Ioanne et Candido, Clemente, Donato, Murcheridacho, Magnaldo atque Isacio, qui centum vixit annos, in Germaniam venit. Inde Reginoburgium hi concessere, ab Hemma virginum maxima hospitio in superiore monasterio excepti sunt. Willa eiusdem contubernii antistes templum D. Petri extra vrbem, quod Weichs vocatur, consentiente Ottone episcopo, ipsis tradidit. Mathtylda inferioris monafterii zithum ac cereuisiam tribuit. Ipsi ope bonorum domicilia sibi construunt: in diem viuunt, docendo et interpretando sacras literas, scribendo, victum et magnarn gloriam conquisiuere: ob eamque rem Imperator eos immunitate donat, in tutelamque recipit. Hac fama moti complures ex Scotia veniunt paulatim, quibus per Germaniae regna (sicut infra in sexto referam volumine) passim condita templa, adhuc nomina seruant.

[Note: 32] Iam pridem improuisa mihi non est mentientium vanitas, qui illos sub Carolo Magno Reginoburgium venisse mentiri audent. ** Isti nebulones quaestum, pietatem, religionem, praedam putant, mera miracula comminiscuntur. Hoc enim sanctulorum genus, visus, somnia nocturnos superum [Orig: superûm] congressus, nocturna Deorum colloquia simulant, freti credulitate imperiti vulgi pro concione euulgant, somnia qualiacunque velis, venditant, fabulis ad voluptatem confictis imperitos in admirationem sui lactant, vili plebeculae velut pueris inludunt, omnibus corneam fibram esse, neminem sua commenta animaduersurum arbitrantur. Vulgo indocto, multitudinique imperitae, alioquin saeuae, impotenti, mutabili, metum deorum atque superstitionem rem ad animos vulgi regendos efficacissimam iniiciunt: vbi illa vana religione capti sunt, melius falsis vatibus atque falsis prophetis quam veritati obtemperant: rationem quidem illi falsi vnctuli, ipsis perceptam consecraneos suos, at nequaquam vulgus edocent. Ergo orgia mysteriaque huiusce religiositatis in vulgus edam, dogmata prodam, mentiri sibi licere, decipere plebem, modo splendoris lucelliue spes arriserit, inter secreta habent: nempe illud crebro (vt eorum verbis vtar) iactitant, exempla ponimus, non quod ita sint, sed ut discentes addiscant, digni profecto in quos exempla edantur: qui diuina oracula adulterare, crimen verae irreligiositatis committere non erubescunt. Quid vndecimo abhinc anno moliti sint designarintque Veronae apud Suitonas, commemorare nolo.

Ego talia sentientes apertis testimoniis conuincam. Extant Reginoburgii in inferiore monasterio diuini Davidis hymni, cum commentariis in membranis scripti, opus Mariani; eius praetationem, vt fides fiat, subtexo de verbo ad verbum. Anno Dominicae incarnationis 1074. Hainrico iuuene Imp. Machtylda abbatissa sanctae Mariae et sancti Herbardi abbatiam regente, decem noualis cycli XI. anno, indictione XII. Marianus Scotus 7. peregrinationis suae anno collegit modicas istas vndas, de profundo sanctorum patrum pelago, scilicet Hieronymi, Augustini, Cassiodori, Arnobii, et de opusculis S. Gregorii: et pro suae animae salute, in honorem Saluatoris, Domini nostri Iesu Christi, et eius genitricis, semperque virginis Mariae, et S. Herbardi confessoris scripsit, et in vnum librum perstrinxit. Prolixas enim et salubres Catholicorum patrum expositiones non omnes auido cordis amore petunt. Multi sunt etiam, qui etsi tales legere vel habere vellent, tamen minori censu vel intellectu, vel aliqua causa existente occupati, illas inuenire et legere non possunt. Nunquam tribuatur ad transcribendum extra monasterium, nisi pro eo congruum relinquatur vadimonium. Georgii feriis coepit, Mathaei et Hemerami finiuit.

[Note: 34] Seruatur et diploma Imp. cuius caput tale est In nomine S. et indiuiduae Trinitatis, Hainricui Dei clementia Rom. Imp. August. etc. multis verbis commemorat Scotos quosdam Reginoburgium venisse, et ab Ottone eius vrbis episcopo, villaeque superioris monasterii antistite templum huius quod D. Petro dedicatum extra moenia vrbis, Weichs nuncupatur, accepisse. Ita bonos illis domicilia aedificasse, praedia, vectigalia tribuisse tandemque ad se Scotos supplices venisse, illisque ab Ottone episcopo et Hagiza superioris monasterii virginum maxima impetrasse, vt iuri suo et templo, quod ipsis seruierat, cederent, Scotisque condonarent. Huius donationis author fit Imp. Scotos cum praediis, templo, vectigalibus immunitate donat, in clientelam accipit, ut Caesari bene precentur, ac pro eo vota Deo reddant. Aera. Hermannus recognoui. Datum KL. Febr. Anno D. incarnationis 1088. XI. indictione, XXXVI. ordinationis regis Hainrici, Imperii V. Factum regina ciuitate in Dei nomine, amen. Nunc ad ordinem rerum redeo.

[Note: 35] Hainricus IV. Altaichii inferioris curatorem esse iubet Ottonem Boiariae regulum, quod vt Deus haud bene verteret Ottoni monachi ominari sunt.

CAPVT XII Dissidium inter administratores imperii. Bellum Nordmannicum. Conspirationes adversus Imperatorem. Imperator diuortium coniugis quaerit.

1. Archi-Episcopus Bremensis dominationem diutius debito retinet Imperatoremque male educat; caeteri ob id tributa negant, aulicipraedas agunt.

2. Principes et Episcopi Tribuariae conueniunt, decernuntque vt Bremensis Imperatorem sub poena bostium imperii reddat, Imperatorque ad Principes venire detrectans remouendus sit.

3. Tumultus inter aulicos et ruricolas. Caesar aut Bremensi renunciare aut imperio cedere iubetur. Bremensis aula eliminatur, dominatioque ad ceteros redit.

4. Cometa visus. Conradus Phullingensis fit Episcopus Treuirensis et a Praeside loci, Theodorico ter ex rupe praecipitatus necatur.

5. Imperator lethali morbo correptus praeterspem conualescit, et cum Bertha [Orig: Berthâ] , filia Ottonis, Marchionis Italici nuptias celebrat.

7. Dum Caesar adhuc sub tutoribus est Nordmanni contra ipsum et Papam insurgunt.

8. Gotefridus Dux Hetruriae in Nordmannos arma mouet eosque ad officium redigit.

9. Proceres Boiariae bello ciuili inter se grassantur. Otto Dux clam alit discordias. Caesar aegrotat. Heinricus Episcopus Spirensis, Sighardus Aquileiensis.

11. Otto Dux Boiorum cum Proceribus quibusdam Italiam lustrat, quos Papa salute non

13. Praelium in Austria inter Caesarianos et Boios imminens diuinitus declinatur paxque restituitur. Volckger Abbas Altaichii inferioris. Lusatia in ditionem redigitur.

14. Otto Dux Boiorum cum Saxonibus contra Imperatorem conspirat et de Conrado ac Imperatore e medio tollendis consilium init.

16. Archi-Episcopus Moguntinus Imperatori separationem a coniuge legitima promittit, si Turogos ad decimas praestandas adegerit. Imperator se incantatum, cum coniuge congredi non posse causatur et diuortii faciendi gratia, conuentus Ecclesiasticus celebratur.

17. Imperatrix in monasterium ablegatur. Adelhaidis laudem Pompeiam capit et incendio delet. Gotefridus Dux Hetruriae moritur, succedit Gothelo Gibbosus.

18. Nova conspiratio contra Imperatorem. Theodo et Albertus Principes aperte rebellant, reliquis se Caesaris amicos simulantibus.

19. Caesar arma in Thuringiam mouet, Mogontinus cum copiis auxiliaribus insequitur. Thuringi pacem et libertalis sui confirmationem aduer sus Pontificem petunt.

20. Bichlinga et Schidinga captae. Moguntini militis et Turogorum saeuitia. Otto Dux Boiariae belli spectator suos in armis continet. Theodo et Albertus a sociis deserti se dedunt, sociosque conspirationis detegunt.

31. Caesar gratiam delicti facit, de correis poenam sumere ex ratione temporis supersedet. Turogis verbis levioribus decimas imperat.

22. Legatus Pontificis Romani Damianus diuortium Imperatoris impedit Imperatoremque ad vxorem recipiendam cohortatur.

23. Caesar persuasus vxorem reuocat et anno praeterlapso ex ea filium suscipit, Moguntinus decimis excidit.

24. Azilo Taurisiorum Episcopus, Husuuartus Veronensium. Otto inquietus; eius consilium de Caesare e medio tollendo detegitur.

25. Caesar Ottoni Goslariae consilium de se tollendo exprobrat, et se duello purgare iubet. Otto die duello dicto se Caesari committere detrectat, aufugit et proscribitur.

26. Otto in latebris Hercyniae syluae omnes flagitiosos asciscit, Thuringiam et Saxoniam vastat, Welphoni Boiaria sub conditione repudiandae vxoris in tutelam datur. Stabulensium praedia Moguntino conceduntur.

27. Otto per Archi-Episcopum Bremensem restitutionem praediorum gentilitiorum impetrat et rebellat. Intempestiuum misericordiae et iustitiae exercitium.

28. Episcopi quidam Simoniae condemnantur. Theodoricus fit Dux Mosellanus et Gotfrisdus Gibbisus Dux Hetruriae.

29. Ad Tumultus Hungaricos sedandos Imperator expeditionem suscipit, qua intellecta Proceres inter se de pace transigunt. Vichbertus constituitur, ab Imperatore Episcopus Ravennensis et Husuuartus Veronensis.

30. Saxones authore Ottone de nouo rapto et proterue viuere incipientes, ab Imperatore coercentur, inde conuentu habito per Legatos a Caesare restitutionem auitae libertatis frustra quaerunt.

31. Saxones repulsam passi suasu Ottonis rebellant. Imperator in Franciam contendens Ottoni fit obuiam, quem tamen maiestate sua deterret et in fugam vertit.

32. Saxones Hennebergio proditione potiuntur inque cineres infantis Caesarei grassantur, Hercinoburgum obsidentes caesi pacem cum obsessis inire coguntur.

33. Solomon in Vngariam reductus. Russorum Dux regno pulsus Caesaris opem implorat, qui tamen suis ulterius procedere renuentibus exulem restituere nequit.

34. Goslarienses duos Caesarianos suspendunt, id quod horum socii vindicaturi Ciuium Goslariensium agmen caedunt, magnamque stragem edunt. Saxones Caesarianis bellum indicunt.

[Note: 1] CAesar deinde in Saxoniam migrat. Nam cum Imperium per episcopos in orbem iret, vti supra narrauimus, Albertus archiepiscopus Premensis tum vice sua defungens, rebus praeerat, diutiusque, quam licebat, dominationem retinuit: Caesarem per totum autumni hyemisque spacium Goslariae et in Saxonia detinet, statiua Goslariae habere persuadet, suo more viuere adolescentem permittit. Eundem in sua potestate, exclusis collegis habet: nec ex sua classe in alias regiones, sicuti decretum

fuerat, remigrare sinit. Existimabatsuae demptum gloriae atque vtilitati, quicquid accessisset alienae. Quamobrem caeteri fremere, tributa, vectigalia, censum, praeter ea quae monachorum patres inuiti tribuebant, pernegare, sumtusque deficere coeperunt, penusque in diem coemebatur. Aulici praedas agere, pecora abigere, vinum, pabulum incolis vi auferre incipiunt: haecque de industria odio Premensis Episcopi fiebant.

[Note: 2] Principes tandem atque episcopi, Anno Agrippinensis Eberhardus Treuerorum, item caeteri Francorum optimates frequentisenatu Triburiae in ripa Rheni conueniunt: Caesarem more adolescentulorum scortari, venari, potare, huiuscemodi voluptatibus aetatem transigere, iuri dicundo, Reip. negociis nequaquam vacare, ab eodem nobilissimos quosque opprimi, infimos tolli, filias optimatum obscuris, humilibus crepundiis ortis, vi in matrimonium dari, praesidia priuata comparari, principes negligi horum omnium authorem et consultorem esse archiepiscopum Premensem proponunt. Iccirco is senatusconsulto, ni Caesarem confestim reddat, hostis iudicatur. Caesari quoque ad principes venire detrectanti regnum abdicandum esse decernitur.

[Note: 3] Caesar perlato atroci nuncio, Goslaria Saxoniaque relicta ad conuentum principum Mogontiacum properat, cum Bernardo praefecto praetorio. Posteaquam ad Ingelhaim peruentum est, comites Bernardi praedas ex agris agunt: incolae, viri, mulierculae conuolant, vi armisque id fieri prohibent. Bernardus suis suppetias laturus procurrit, fit atrox pugna, saltatricula clauam in caput Bernardi impegit: ipse amissis multis, semiuiuus ad Caesarem refertur. Tum omnium sententia Caesar aut Imperio cedere, aut amicitiae Premensis renunciare iubetur. Sed spacium ad consultandum impetrato, huius consilio clam noctu fugam Goslariam adornat. Cumque intempesta nocte regia supellex effertur, in clitellas componitur: Principes certiores facti, aduolant, strictis gladiis consilii talis inuentorem circumsistunt, mortem minitantur: et procul dubio eundem interfecissent, nisi Caesar suo corpore protexisset, regio praesidio domum deduxisset. Ita Premensis cum hac contumelia aula eliminatus est: dominatio ad caeteros episcopos per vices rediit.

[Note: 4] Caesar Paschalia in Nemetum Augusta concelebrat. In feriis supplicationum stella crinita per quatuodecim continuos dies visa est. Quinquagenalibus Traiecti Caesar Eberhardo Treuerorum episcopo defuncto, in demortui locum Conradum Phullingensem, praepositum Agrippinensis Coloniae, annitente Annone pontifice, substituit. Huncque Treueros adeuntem Theodericus vrbis praeses, ferox ingenio et aetate, concitato tumultu capit, comites in fugam vertit, resistentes occidit, opes diripit, illum carnifici tradit, atque de altissima rupe, tertio, cum bis incolumis euasisset, praecipitari iubet. Quo casu demum is exanimatus est, Vtoque in pontificatu successit.

[Note: 5] Caesar tum Fritislariae subito morbo corripitur, medici de salute eius desperant, plerique Principum regno inhiant, Imperiumque iam animo inuadunt. Sed praeter opinionem omnium Caesar vires corporis recuperat, apud Herueldiam Quinquagenalia agitat, inde VVurtzburgii tertio Cal. Iulii (quo die Petrus et Paulus antesignani religionis nostrae deuictis spinis Reipubl. de diuitiis atque gloria triumpharunt) Bertham sponsam suam, filiam Ottonis et Adelhaidis, Laudis Pompeiae [Note: Laus Pompeia oppidum Italiae, quod Boii aedificarunt, teste Plinio.] tetrarcharum, solenni caeremonia Reginam salutat. In Ingelhaim [Note: Alii Tribuariae nuptias factas esse scribunt. VVilhelmus Nordmannus Anglos vincit.] deinde in agro Mogontino nuptias facit.

[Note: 6] Eadem tempestate VVilhelmus Nordmannus cum Angliis ex Saxonia oriundis atroci naualique praelio conflixit: victor Angliam in suam ditionem redegit. Duodecim amplius millia hominum a victricibus copiis desiderata sunt: eorum qui victi sunt et cecidere, numerus non proditur. Caesar confectis nuptiis, in Boiariam se confert, Reginoburgii hybernat. Goslariam ad Paschalia agenda primo vere petit.

[Note: 7] Dum autem Caesar sub tutoribus degit, et Principes aliis negociis praepediti sunt, Nordmanni per Campaniam, Apuliam,

Calabriam finitimas regiones debacchantur, proteruas literas Caesari scribunt, Principibus responsa superba reddunt, mandata procacia referunt, sese scilicet inuictos armis fore, vtrique Imperatori occidentali et Graeco, Pont. Max. fulmine suo adflanti, atque anilibus terriculamentis absterrenti, vi Italiae portionem abstulisse: haud dubie quae victricibus eorum manibus parta sint, inuitis et Francis et Graecis, Gallis, Italis, sacrificulis Romanis retenturos: soli Deo immortali se dicto audientes esse, cunctos mortales pro hostibus ducere, qui cum vellent, congrederentur, intellecturos quid virtute Nordmanni possent.

[Note: 8] Godfridus praeses Caesarianus Italiae, comparato ingenti Teutonum et Longobardorum exercitu, acceptis auxiliaribus copiis, a Romanis et Alexandro episcopo, hostes deuouente, in Nordmannos arma mouet, pleraque omnia castella vi expugnat, capit, veteribusque dominis reddit. Aquinum arctissima circumsedit obsidione. Iamque vrbs expugnanda erat, Richardus Nordmannorum dux, legati Caesaris colloquium expetit, se in potestate Caesaris fore iurat. Gotfridus soluta obsidione, dimissis copiis, domum redit.

[Note: 9] Per idem tempus Boiariae proceres Charini, Austriaci, Norici, Vindelici, ciuili bello digladiantur, inuicem praedas passim agunt, equis deturbant, caedunt, spoliant, villas, agros succendunt: omnia caede, incendiis, luctu complent. Nemini tuto iter per Boiariae fines patet. Otto summus Boiorum regulus modo his, modo illis auxilium pollicetur, munera ab utrisque accipit, discordiae mala alit: se demum vere principem fore existimat, si illi dissensione domestica vires suas attenuarent: qui si opibus valerent, minus obsequentes essent. Caesar tum in Saxonia Goslariae hyemat, rursus graui aegritudine affectus, lecto decumbit, sed paulatim conualescit. Einhardo mortuo, Spirensem pontificatum Hainrico Goslariensi mystae tradit. Rabingerio patriarchae Aquileiensi Sighardum Epistolarum magistrum substituit. Bibonem scrinio praeficit.

[Note: 10] Posthaec Februario Augustam Rhetiae petit, Italicam meditatur expeditionem: sed dissuadentibus Principibus, in Saxoniam redit. Theodericum, qui Conradum Treueris pontificem designatum trucidauit, cum sociis proscribit: ipseque cum consciis in exilium actus, in Palestinam proficiscitur, quonam gentium abierit, scit nemo.

[Note: 11] Sub idem tempus Anno archimysta Agrippinensis, Hainricus Tridentinus pontifex, Otto regulus Boiorum iussu Quarti, legati cum mandatis in Italiam transitum faciunt, Italiae regiones lustrant, censum, conuentus agunt, ius dicunt. Rauennae ab vrbis episcopo conuiuio excipiuntur, Cathochum pontificem Parmensem obuiam officii gratia procedentem, benigne appellant, familiariter salutant: vtriusque Pontificibus Alexander sacrificiis interdixerat. Quocirca Caesarianos, vbi Romam venere, quod aditum eorum, quos in numero sceleratorum atque impiorum habendos censuisset, non deuitassent, salute non impartiuit. Verum ubi rationem ipsis constare accepit, eosdem datis acceptisque mandatis absoluit. Et post Paschalia more solenni, conuentum Ecclesiasticum agit. Vbi Pontifex Tridentinus, qui diripientes res templi sui sub Leone nono occiderat, homicidioque pollutus hactenus ab aris motus fuerat, vniuersis deprecantibus ouili restituitur. Florentinus pontifex et Otto Treuerensis archimysta, ambitus haereseosque quam Simoniam vocant, postulantur: ille conuictus classe Pontificum extruditur, hic iureiurando se purgans absolutus est.

[Note: 12] Caesariani defuncti Imperio principis Roma discedunt: episcopi domos abeunt. Otto in Italia substitit, cum principibus Italiae, quibus se mandata Caesaris relaturum praedicat, secreto colloquitur. Ei obuiam procedit in agro Placentino cum magno comitatu Gotfridus fama iactitatum, Ottonem res nouas moliri, tentare animos Itatorum occulte, quaerereque, quos in societatem sceleris assumeret. Porro et Italis non fuit consilium incerta pro certis amplecti, pacem cum bello commutare, fidem flagitio posthabere. Idcirco Otto repulsus turpiter ab Italia, in Boiariam rediit.

Iamque huiuscemodi res tentatae, ipsum Caesari eiusque amicis suspectum fecerunt.

Proceresque Boiorum cum sua sponte satis insanirent, instigati ab Ottone duce suo manus aperto Marte conserere statuunt. In Orientali Boiaria, quam Austriam vocant, armatae cohortes turmaeque hostili animo conueniunt. Iam teli iactu distabant, et hastis sublatis, arcubus tensis, ferire destinarant. Mox diuinitus mutato subito animo, ciuile detestantur bellum. Pax pax abiectis armis ingeminant, inuicem collachrymantes salutant: Ottonis reguli Boiorum insidias, moresque communiter incusant, datis dextris, pace confecta, domos abeunt. Wentzeslaus tum antistes inferioris Althaichii moritur. Volckger per suffragia communiter, consensu Ottonis a monachis cooptatur. At Caesar Mogontiaci autumno commoratur, inde in Saxoniam Goslariam hyematum concedit. Ipsa hyeme congelatis fluminibus glacie Luticios [Note: Lausnitz, Sigebertus dicit Luticianorum Hainricum ingressum cum exercitu anno 1069.] petit, vrbes expugnat, vicos exurit, gentem paludibus septam in ditionem cogit: cum ingenti captiuorum numero, magnaque praeda victor reuertitur.

[Note: 14] Inter haec a nobilitate Saxonum, quod latrociniis abstinere, legibus obtemperare, auiditati suae fine dicto pietatem colere cogerentur, in Caesarem conspiratum est. Principem coniurationis Ottonem ducem Boiorum, genere Saxonem fuisse literis proditum. Isque susceptis primis partibus Caesarem victorem, dimisso exercitu, cum paucis redeuntem in oppida, quae Luticianis continuabantur, inuitat. Conradum edueatorem atque nutricium Caesaris, iam pridem inimicum suum ante cubiculi fores excubantem, primo conuiciis, deinde armis inuadere statuit. Heginonem [Note: Ab aliis Egen.] quendam famulum suum pollicitis in societatem adsciscit: huic ensem tradit, quo Caesarem e cubiculo prodeuntem contrucidaret.

[Note: 15] Cum igitur conscii ex composito contumeliis Conradum afficiunt, forte fortuna amici eius haud imparati (vt participes conspirationis rebantur) adsunt, armis opem Conrado ferunt. Ita consilium caedis frustra fuit: sceleris consortes, ne facinus notaretur, tanta spe destituti, abeunt. Nemo tamen praeter conscios, quid sibi hic tumultus velit, intellexit: omnes priuatum odium, veteremque simultatem, qui mores purpuratorum sunt, interpretantur.

[Note: 16] Caesar itaque coelesti haud dubie beneficio ab imminente periculo liberatus, Paschalia Quintelenburgii, Quinquagenalia Agrippinae agit. Inde ad conuentus agendos in Vangionum vrbem concedit. Vbi cum Sighardo [Note: Alii Sigefridus.] archimysta Mogontino secretum sermonem habuit. Turogorum gens Hercynia sylua pro natiuo muro, a Saxonibus Francis, Boiisque antiquis, a Misnensibus siue Sorabis, Sala flumine separatur. Ea sub ditione ecclesiastica archimystae Mogontini censetur, neque decimas sacrificis more caeterorum Christianorum pensitant. Caesar captus illecebris concubinarum, earumque amore occupatus, abhorrebat a re vxoria. Hoc vbi sensit Sighardus pontifex Mogontinus Caesari, si Turogos decimas soluere cogat, se discessionem solenni conuentu iureque suo facturum pollicetur. Grata res Hainrico fuit, omnem operam promittit sacerdoti: [Note: Haec habes in Herueldensi Chronica sub anno Domini 1069.] praedicat se iniquo fato iniisse matrimonium, et fascinatum nondum coniugem attingere potuisse, fama dissipat, vt illa virgo a se integra adhuc sit: nec eam diutius habere, nec eas tolerare posse nuptias, vnde liberos nullos sibi fore speraret: quocirca decreuisse, vt eam integram conuentu celebri itidem reddat, vti acceperit a suis, quo vterque nuptiis auspicatioribus connubio alteri liberum [Orig: liberûm] procreandorum causa copuletur, hancque ob causam Calendis Octobrib. Mogontiacum senatus Ecclesiasticus edicitur.

[Note: 17] Caesar interea in Boiariam Reginoburgium migrat. Vxor eius in Loreshaim monasterium in Vangionum agro ablegatur. In Italia Adelhaidis socrus Caesaris Laudem mandata facere recusantem obsidet, expugnat, portisque praeclusis neminem exire permittit, vrbem incendit, templa, contubernia monachorum, virginum, vici, foeminae, puellae, aedes priuatae, publicae, sacra, omnia prophana igne conflagrarunt. Eadem tempestate Gotfridus dux obiit, Gothelo filius, qui et Gotfridus Gibbosus succedit.

[Note: 18] Dumque talia fiunt, duodecim amplius Francorum proceres, Saxonumque primores, cum Saxoniae incolis, quod praedia stipendiaria, quibus hactenus incubuerant, eis denegarentur, in Caesarem conspirant. Principes coniurationis rursus Otto dux Boiorum, Theodo [Note: Theodo qui ab Herueldense Dedi, ab Vrspergensi Teti dicitur.] et Albertus tetrarchae Saxonum erant. Placuit his Turogos in societatem assumere, animosque gentis (quam, Caesar auita libertate dispoliare, et in seruitutem sacrificulorum redigere conaretur) tentare Theodo et Albertus aperte rebellionem faciunt. Reliqui se amicos Caesaris, quo facilius falleretur, vel si victoria potiretur, particibus veniam impetrarent, simulabant. Theodo Schidingen oppidum Bambergensis episcopi, in Turogorum terra inuadit, praesidio firmat munitissimo: Albertus Neoburgum occupat, ambo praedia Caesarea sibi seruire cogunt.

[Note: 19] Caesar qui tum Reginoburgii in Boiaria commorabatur, quam celerrime potest in Turogorum fines arma mouet. Sighardus Mogontinus episcopus ratus adfore tempus, quo Turogos soluere decimas vi cogat, cum auxiliaribus copiis Caesarem insequitur: summa ope hoc bellum praesens administrat. Turogi qui animum episcopi in se praesenserant, ad Caesarem legatos proficisci iubent, qui dicerent, Turogos fidem principi seruaturos, imperata obedienter facturos, vnum a Caesare petere, ne Turogos de Republ. bene meritos, ludibrio fastuosi antistitis, et auariciae sacrificulorum direptui patere sinat. Malle Turogos mori, quam auitam libertatem amittere, et in seruitutem caluorum effoeminatorum redigi.

[Note: 20] Caesar benigne respondet, Turogos bono animo esse iubet, ipsis opem suam, si modo in fide perseuerent pollicetur. Posthaec Bichilingen, oppidum Theodonis castra mouet, primo impetu capit: atque vbi eam vrbem diripuit, incendit, solo aequat, inde Schidingen obsidione claudit. Milites episcopi iussu principis sui consulto in Turogos acrius saeuiunt. Villas diripiunt, incendunt: agros vastant, pecora abigunt, resistentes trucidant. Porro Turogi eosdem, pabulatum, aquatum proficiscentes, aut denique praedas agitantes capiunt, nullo contumeliae genere abstinent, in crucem tandem agunt. Schidingenses, licet firmissimo praesidio tenerentur, vi expugnati: prima expugnatione multi Caesariani oppressi. Otto regulus Boiorum illi quidem bello interfuit: at quasi spectator, quo fortuna inclinaret, ab exercitu secedit, loco aequo considet, suos in armis continet, nec Caesari, nec hostibus auxilio erat. Caeterum Quartus castellis duobus expugnatis, iam ad alia infelto contendebat animo. Theodo et Albertus vbi se impares Caesari, a sociis desertos ac plane proditos vident, supplices se Caesari, absque omni pactione permittunt: praedia castella reddunt, vitam duntaxat orant: cuncta ordine, consciorumque nomina exponunt.

[Note: 21] Caesar quod eos sceleris poeniteret, gratiam facit, parte maxima praediorum mulctat. De reliquis coniuratis sumere supplicium supersedet, sapienter delicta dissimulat. Nam tot homines nobiles, maximis diuitiis, summa potentia, tametsi verum existimabat, reos simul parricidii facere manifesti, tum sibi tum Reipub. periculosum fore arbitrantur. In tali tempore tanta vis hominum magis leniunda, quam exagitanda videbatur. Pacatis itaque Saxonibus Caesar quo episcopo satisfaceret, ab eoque libellum repudii extorqueret, decimas Turogos quidem imperat: verum verbis leuioribus quasi recusaturos cogere nollet.

[Note: 22] Inde Moguntiacum ad diuortium faciundum transitum facit. Dumque eo contendit, fit certior Petrum Damianum, P. M. legatum ibidem coeptis suis obstaturum esse. Proinde in Saxoniam redire in animo habet. Aegre tamen ab amicis persuasus Francofordiae substitit: hucque qui Mogontiaci conuenerant, se transferre iubet. Quo cum illi frequentes convenissent, flamen Romanus Mogontino, si dissidium facerepergat, sacrificiis interdicit, eundem albo Pontificum eradit, sacerdotum tribu eliminat. Deinde Caesarem docet, facinus quod moliatur, inuidiae, quam ferre difficile sit, obnoxium esse: diuino bumanoque iuri repugnare, ipsique perniciosissimum fore. Omnium deterrimum esse, qui libidini indulgeat: nequicquam aliis imperare, qui sibi ac animo

suo imperare neque at. Caesarem ideo a Deo constitutum, ideo ei ensem strictum praeferri, vt scelera puniat; non exemplo nimium periculoso, committat, et norma sit recte beateque viuendi populo, qui fere regenti similis esse solet. Praeterea Berthae parentes plurimum in Italia pollere, neutiquam aequo animo laturos filiae contumeliam, quam discessione Italiae vindicare que ant. Romanum quoque pontificem iniuriam istam Reginae factam, haud neglecturum. Hosce denique mores tanto indignos esse Imperio.

[Note: 23] Caesar his et huiuscemodi dictis a legato Romano, amicisque persuasus, vxorem recipit, cum ea in Saxoniam migrat, vbi proximo deinceps anno filium peperit. At Mogontinus episcopus decimis excidit.

[Note: 24] Caesar in Boiariam ad hybernacula redit, Fruxini brumales ferias concelebrat. Vuolphramo Taurisiorum episcopo defuncto, in demortui locum Azilonem substituit, Hartuico Veronensi episcopo Husuuartum. Paschalibus Nemetum Augustam, Quinquagenalibus Misniam ad conventus agendos petit. Otto Boiorum regulus, conscientia obstrepente, quiescere non potuit, consilia occulta facit, quoscunque idoneos reperit, praemiorum spe et pollicitis, dolo sibi obnoxios fidosque facit: et hoc assecutus opes factionis iam propalam confirmat, adeo vt Caesari hactenus cuncta dissimulanti, non ferendus amplius videretur, maxime cum Hegino Ottoni intimus, repente mutatus, seu poenitentia actus, seu obstare Deum coepit credens, ad Caesarem vltro profugisset, scelus confessus fuisset, cunctaque ordine narrasset.

[Note: 25] Caesar Ottonem ad se Goslariam vocat, quae ab Heginone audierat, spectante populo in corona Principum, eidem exprobrat: eumque inficias euntem, domum redire, singularique pugna crimen diluere iubet. Die dicto Goslariae, Otto quidem adest: sed se Caesari, nisi publica fide interposita, committere metuebat. Caesar mandat, se vero fidem, quatenus perleges liceat, dare illum incolumem, modo insons sit, abiturum. Otto hanc conditionem nequaquam accipit: mox equo admisso aufugit. Erant qui continuo persequendum, in vincula coniiciendum, supplicium de eo, more maiorum, sumendum, censerent. Sed Otto, amicis eius qui apud Caesarem erant, dicendi mora, de industria diem extrahentibus, fuga elapsus est. Caesar vbi dolum intellexit, subito frequenti senatu a scriba legem Salicam, qua capitale est in Principem coniurare, recitari iubet: et vniuersos confestim iureiurandi, quo cuncti pro salute Reipubl. atque principis astricti erant, admonet, sententiamque rogat. Omnes in sententiam legis pedibus (vt aiunt) eunt: fit senatusconsultum, Otto hostis iudicatur, proscribitur: bona eius confiscantur, praedia publicantur, Boiaria Caesari adiudicatur. Caesariani oppida, castella Ottonis inuadunt, vastant, aedificia, villas, agros incendunt, comburunt.

[Note: 26] Otto profugus in saltum Hercyniae, Chetilam nomine, fugam capessit, in latebris ac montibus eiusdem syluae delitescit, socios sibi omnium flagitiorum, facinorum cateruam, quasi stipatores, assciscit: quicunque alea, ventre, pene bona patria dissipauerat, aes grande alienum conflauerat: postremo quos flagitium, egestas exagitabat, ad illum conuolant. Eumque ducem nacti, crebro [Orig: crebrô] in Turogorum, Saxonum fines erumpunt: praedia Ecclesiastica, Caesarea, igne concremant, diripiunt: omnia incendiis, luctu complent. Caesar natalibus Christi Bambergam ad conuentos agendos proficiscitur, Welphoni Lycatio, cuius supra, memini, Boiariae, ducatum in tutelam committit. Isque sacramenta Caesari dicit, Ottonem superiorem, cuius filia sibi desponsa fuerat, socerum iureiurandi religione abdicat: eidem filiam cum repudio remittit. Iuditham Angliam vxorem ducit. Eius genus et sobolem in sextum transfero librum Caesar (vt ad rem reuertar) Leodii Paschalia celebrat: praedia quaedam Stabulenstum monachorum archiepiscopo Mogontino donat, sed rursus monachis exposcentibus reddit. Quinquagenalia Alberstadii peragit.

[Note: 27] Otto Boiaria pulsus Albertum archiepiscopum Premensem, cuius ante hac inimicus fuerat, sibi muneribus conciliat. Is ergo in solenni sacrificio nunquam instare destitit, vt gratia Ottoni fieret, suadere, orare, vsque adeo, donec perpulit Caesarem, vt Ottoni praedia gentilicia redderet. Quae

quidem precario ille possedit, aliis tributa sunt. Nihilominus tamen Otto hominum ingratissimus atque perfidus, cui nullum scelus est, postea rebellionem facit: maximis cladibus maiestatem populi Romani vastauit. Vbi misericordia opus, nemo clemens est: Viduas pupillos, inopes, agricolas, ciues, compilamus, seruire nobis cogimus, in hosce leui rumore animaduertimus: vbi nihil. opus est clementia, potentibus, latronibus, peculatoribus qui neque patriae neque famae suae, neque diis neque hominibus unquam pepercerunt, ignoscimus. Dumque paucis scelestis parcimus, bonos omnes perditum imus. Sed coeptum persequar.

[Note: 28] Plerique hoc anno antistites monachorum et episcopi, nempe Sigebertus Hyldeshaimensis, Carolus Constantiensis episcopi, Rupertus, Luitpoldus atque Luitpertus praesides Augienses, praesidente Caesare, quod candidati, munere suffragatores pararant, cum hisque interpellantibus pepigerant, ambitus condemnati sunt, sacerdotiis atque dignitate exciderunt. Geraldus tum Mosellanus regulus atque Gotfridus inferioris Germaniae satrapes, praeses Italiae obierunt. Successere vtriusque filii, illius ducatus Theodorico, huius Gotfrido Gibbiso, paruo exiguoque corpore, at magno animo, traditur a Caesare, qui in hyberna in Boiariam concedit. Reginoburgii Decembris ferias concelebrat.

[Note: 29] Sub idem tempus in Vngaria Geyzo et Ladistaus fratres, Solomoni regi Vgrorum patrueli suo rebellare nituntur. Quamobrem Quartus expeditionem Vngaricam parat. Quod vbi Vgri intellexere, internunciis episcopis, patrueles in gratiam redigunt, Vngariam in tres partiuntur partes. Vna Geyzo et Ladislaus potiuntur, magnique praefecti atque duces nuncupantur, reliquas rex Solomon retinuit. Hoc toto anno in Boiaria commoratum fuisse Caesarem, diplomata templis dedisse, dona mystis fecisse, reperio. Hainricus archimysta Rauennae, Husuuartus Veronensis episcopus obiit: illi Vichbertus, huic Bruno a Caesare substituitur. Berchtoldus a Zaringen noua molitur. Otto Boiaria deturbatus in Saxonia rebellionem rursus parat. Subsequenti anno Caesar in Boiaria Bambergae natalibus Christi, Quadragenariae abstinentiae castimonia Aichstadii operatur: ibi Berchtoldo se purganti ignoscit. Paschalia sacra Reginoburgii perpetrat. Quinquagenalibus ad conuentus agendos in confinio Boiorum Suevorumque Augustam proficiscitur.

[Note: 30] Inde in Saxoniam, ut tumultum Saxonum, manusauaras, latrocinia, legibus et armis cohibeat, contendit: quippe illi, authore Ottone (de quo saepe diximus, et quem Caesar conuictum condemnatumque procerum iudicio non solum vita, sed et patrimonio donauerat) arma resumpserant, perfas nefas aliorum bonis inhiabant, sacerdotes, ciues, agricolas iuxta opprimebant: dicto audientes non erant, censum nequaquam pensitabant, nulla reuerentia Imperia ferebantur. Ab hac igitur licentia vagandi, cum armis praesente Caesare, maioreque potestate repressi, pro factisque iudicium timentes, clam conventus agunt, consilia habent, tres proceres ad Caesarem cum mandatis mittunt. Quorum qui natu maximus erat, et armis exercitatissimus Meginfridus ita verba fecit: Nobilissime Caesar, auiti paternique regni clarissimus haeres, Saxonum populus, nulli nationi armis et fide secundus, deprecatur te, vti iura auita, libertatem veterem sibi restituas. Externi, egentes infimique quique, atque inopes, vi opibus nostris potiuntur, indigenas communibus syluis, pascuis, pecoribus arcent. Quod sipatrio more nos viuere permittas, nullam Galliarum, Germaniamue nationem tibi deuotiorem fore senties. Caesar paucis respondet: Si qua iniuria effecti estis, ego sane iure nostro impune abire non sinam. Nemo vnquam meam opem frustra, modo innocens fuerit, implorauit. Quod inopes, viduas, pupillos defendo, pacem seruari iubeo, latrocinia, rapto viuere prohibeo, vi ablata restituo, praedones punio, censum ago, officia atque imperii munia obeo et exerceo, non iniuria, sed pietas est. A Deo Opt. Max. princeps constitutus sum, ensem fero, vt discordiosi atque seditiosi, scelesti quique siue nobiles siue ignobiles supplicia luant. Boni concordiae atque pacis amatores festa pace fruantur. Siquid aliud est, quae populares tui volunt, concilium procerum Imperii conuocabo, ibi potius iure, quam armis disceptandum censeo.

[Note: 31] Haec vbi Saxonum dynastae accepere, suasu Ottonis Boiorum quondam reguli,

arma corripiunt, et concitato magno tumultu, se libertatem armis potius defensuros, quam calumniis compilari, ac plane venire vociferantur. Haud procul Hercinoburgio, vbi tum Caesar epulabatur, castra faciunt. Hainricus nuncios mittit, accerssit singulatim quemque, hisque parere recusantibus, ac minaciter, quae ante petiuerant, postulantibus, quod cum paucis tum ibi degebat, et impar tantae multitudini foret, castella sex in ea regione praefidio firmo commeatuque munit, in Franciamque copias coacturus cedit. Cumque in Ottonem, ob perfidiam Boiariae ducatu motum, qui sibi insidias, cum longe maioribus viribus in itinere pararat, incidisset, eundem maiestate deterruit, per Franciam in Boiariam euasit.

[Note: 32] Saxones interim Hennobergomum obsident, oppugnant: sed multis amissis, a Caesarianis fortiter repulsi, postea frustra fame ad deditionem cogere nituntur. Tandem Eckbertus praefectus praetorio Saxoniae, corruptis quibusdam custodibus, auro, proditione atque pactione castello potitur. Mox Saxones infantis filii regis manes violant, ossa e conditorio eruunt, per agrosque spargunt. Post haec maioribus copiis, nempe viginti millibus hominum Hercynoburgium, quod trecentorum equitum praesidio tenebatur, obsidione claudunt: nec tamen illos, neque auro, neque dolo, neque armis, neque fame ad deditionem cogere valent. Quin ducenti bis eruptione de improuiso facta, magna strage Saxonum edita, incolumes cum praeda ingenti in castellum reuertuntur, obsidentesque pacem petere cogunt. Quam hoc pacto fecere, vt Caesar author fieret. Inde vtrique ab armis discedunt, obsidiones vbique soluuntur: vltro citroque vtrinque impune commeant, omniaque pacata videbantur.

[Note: 33] Caesar ex Saxonia in Boiariam reuersus, pacem quam sui fecerant, confirmat. Vgris qui Solomonem regem exegerant, bellum indicit. Solomonem maritum sororis suae profugum in Vngariam reducit: Vgros in fugam vertit, superiorem partem regni Solomoni restituit. Ibi Russorum regulus a fratre regno pulsus, Caesaris, rerum domini, communisque orbis terrarum parentis, opem implorat, restituique in regnum petit. Dum igitur Caesar postulatis annuit, et vlteriora Vngariae inuadere, Roxolanum in Sarmatiam reducere meditatur, pontifices, proceres, gregarii quoque milites, auro, muneribus ab Vgris corrupti, dicto audientes esse, vltra procedere recusant.

[Note: 34] Accedit aliud malum, Saxones pacem exuunt, fidem rursus frangunt. Adolescentuli duo Caesariani, qui in praesidio Hercynoburgii erant, Goslariam arma comparaturi ingrediuntur, confestim a ciuibus in vincula coniiciuntur, condemnati in crucem aguntur. Socii horum qui Hercynoburgii reliquierant, contumeliam sibifactam rati, necem innocentium vindicaturi, decem qui pecus Goslariensium, vt praedones, abigant, praemittunt. Centum equites in insidiis delitescunt. Vbi illos gregem abigere Goslariam renunciatum est, ciues arma corripiunt, senes, iuuenes, equites, patres, artifices, vulgus inconditum, praedam recuperaturi sine ordine ruunt. Vbi paululum extra septa vrbis progressi sunt, subito equites Caesariani prorumpunt, agmen incompositum ciuium caedunt, proterunt, in fugam vertunt: fugientes more pecudum inultos trucidant: victores Hercynoburgium reuertuntur. Hac clade suorum commoti caeteri Saxones communiter arma resumunt, Caesarianis bella indicunt. Hi fortiter se tutantur, eruptione ex omnibus castellis quae tenebant, crebrius facta, incendiis, caede, rapinis, luctu cuncta complent.

CAPVT XIII. Saxones saepius rebellant. Initia dissidii inter Heinricum IV. et Pontificem Romanum. Hildebrandus deponitur. Caesar excommunicatur.

2. Autor historiam Hildebrandi et Heinrici IV. descripturus non Chronocarios utpote Scriptores

et Historicos indoctos et ineptos, sed epistolas, diplomata et alia documenta sequitur. Historici requisita.

5. Pontifices Romani olim omnes ab Imper atoribus confirmabantur et ad conuentus euocabantur, reliqui Episcopi etiam ab Imperatoribus constitui debebant. Pontificis Romani subiectio et Veneratio Caesari exhibita.

7. Hildebrandus Imperatoris autoritate Pontificatum occupat, seque pro Caesare et Papa venditat. Eius ambitio et superbia.

8. Tempora periculosa tum ingruere coeperunt, donatio Constantini excogitata, doctrina Christiana corrupta, indeque poena secuta.

12. Falsi Propheti ab Hildebrando excitantur. Delicta carnis et auaritia Cleri adaucta.

14. Imperator Episcopum Bambergensem ab officio remouet, et cum exercitu in Saxoniam contendit.

15. Saxones coram statibus imperii ab Imperatore libertatem sibi ereptam esse conqueruntur. Proceres ab iisdem pecunia corrupti Caesarem sequi renuunt, paulatimque domos abeunt.

16. Saxones castella Caesaria obsident ab obsessis tamen ad Hercinoburgum caeduntur, et impedimenta amittunt.

18. Saxones abiectis armis Imperatori supplices facti, gratiam impetrant. Imperator Saxoniam lustrat copiasque abducit.

20. Status imperii Imperatori auxilia offerunt. Caesar ab Hildebrando bannum contra Saxones expetit. Hildebrandus Caesarem armis abstinere iubet.

22. Praelium anceps et atrox ad fluuium Unstrut in Thuringia Caesare superiore existente.

23. Boeiemi Saxonum castra diripiunt. Caesar praemia distribuit, Saxoniam vastat et subigit.

24. Caesar paucissecum retentis suos dimittit, reliquos Saxonum in ditionem redigit ac totam regionem peragrat.

25. Saxones tertium rebelles aduenientibus auxiliis Caesareis supplices facti veniam impetrant, autores rebellionis exilio plectuntur et custodiae includuntur. Imperator Archi-Episcopum Coloniensem constituit.

27. Saxones iterum insurgunt custodia ad eos elapsis qui vltimae rebellionis autores erant.

28. Legati Saxonum ad Hildebrandum missi Imperatorem de nefariis et horrendis criminibus accusant.

29. Hildebrandus, iam opportunum tempus esse ratus Imperatoris iugum excutiendi eiusque autoritatem antiquandi, suam stabilire tentat.

30. Hildebrandus Saxones in rebellione confirmat, Machtyldam sibi deuouet, Nordmannosque socios asciscit.

31. Hildebrandus Heinrici aulicos excommunicat, idemque Caesari minatur, Caesaris legatos iniuria affectos Roma pellit.

32. Hildebrandus accusantibus eum Romanis per Hugonem. Cardinalem in conciliis Wormatiensibus deponitur. Verba Decreti, eiusdemque confirmatio.

33. Heinricus Rescripta ad Pontificem et Populum Romanum de Pontificatu deponendo et alio in locum Hildebrandi eligendo.

34. Hildebrandus Populum Romanum convocat et specioeso titulo libertatis immensisque largitionibus in partes suas trabit. Unde pecunia ist haec desumpta.

35. Rulandus Heinrici Legatus, voluntatem Caesaris annuncians, vitae periculum incurrit.

36. Hildebrandus Heinricum nefandoerum scelerum reum facit. Populus Romanus rebellat.

37. Gallina Romae ouum parit in quo serpentis formatanquam arte celata conspioeitur. Hildebrandus sese exculpat. Eius ad Petrum oratio.

39. Bulla Excommunicationis contra Heinricum IV. in Galliam Germaniam et Italiam emittitur, in qua multa de potestate Pontificiis commemorantur. Bullae sententia.

[Note: 1] EAdem tempestate dum talia fiunt, Alexander Pont. Max. moritur: substituitur a senatu populoque et sacerdotibus Romanis Hyldebrandus, qui et Gregorius septimus. Isque statim praesidi Italiae Caesario, se lectum, literis aperit.

[Note: 2] Scripturusque iam Reipub. Christianae, occidentalis Ecclesiae, Romanique Imperii bella, caedes, homicidia, parricidia, simultates, odia, stupra, furta, peculatus, sacrilegia, dissidia, seditiones, plus quam ciuiles, plusquam domesticas, praefandum operae precium duxi, nos quemadmodum decet historicum, solam veritatem spectare, et ab omni odio atque amore vacuum esse, scribemus. Quippe cui Hyldebrandus et Hainricus, quos narrabo, nec beneficio nec maleficio noti, vt qui ante quadringentos annos, quam ego nascerer, mortui sint. Non conquiram Chronicariorum (vti vocant) mendacia quales sunt: Vincentius, Antorinus et Iacobus, reliquique summularii, specularii, supplementarii, et fascicularii, homunciones perditissimi, et indoctorum arrogantissimi: qui cum nihil calleant, omnia tamen profiteri audent. Hominum ignauissimi procul a Repub. procul a conuersatione humana, inclusi antris, aetatem sub vmbra et tecto transigunt, leges historiae nesciunt: nusquam in aulis principum, nunquam publicis negociis interfuerunt, prudentiae ciuilis, rerum diuinarum humanarumque iuxta imperiti. Nihil penitus eorum quae ad inquirenda veterum gesta pertinent, et ego in Praefatione primi libri commemoraui, norunt, situm, coelum, qualitatem, regiones, populi mores, instituta, linguam ignorant: tamen mortalium stolidissimi horum scribendorum prouinciam sibi sumunt, panegyricos, inuectiuas, clamationes (declamationes volui dicere) impudentissime deblaterant. Legi multos, praefertim Paulum Bernritensem, Gerochum Reicherspergensem antistitem, Augustinianos mystas, in Boiaria ortos. Vterque de huiuscemodi discordia perniciosa libros edidit, vterque pars huius tumultus fuit. Ille Reginoburgii, hic Augustae primariae aedis sacerdos, ambo rebus Hydebrandi studuere [Orig: studuêre] . Quamobrem sedibus pulsi, in exilium acti sunt. Extant praeterea in Bibliothecis nostris epistolae, diplomata, edicta, rescripta Hainrici et Hildebrandi vltro citroque missa. Ego horum instrumentorum publicam sequar authoritatem, vtriusque causam sedulo et ex fide perorabo: vitiis vtriusque (vt homines fuerunt) notandis amicis, in virtutibus praedicandis hostibus credam.

[Note: 3] Nam Hainricum stupris, amoribus impudicitiae et adulterii flagrasse infamia, ne amici quidem negant. Caeterum in pauperes, monachos, sacerdotes munificentissimum: constantia in aduersis, fide in deditios, clementia in hostes, pierate, prudentia ciuili et militari, eximia specie ac maiestate corporis magnorum operum capaci, quibus eum natura dignata, omnes antecessisse, hocque fastigio dignissimum fuisse, etiam inimici fatentur. Et Gregorium virum sanctissimum peruicaciorem extitisse, Paulus Bernritensis, qui eius vitam libris duobus complexus est, et reliqui eius partium acerrimi propugnatores produnt. Gerochus quoque (quo nemo acrius scriptis libris Hyldebrandum tutatus est, vtpote qui crimina Caesari obiecta, quae apud nullum alium legerim, explicat) tandem suae partis pertinaciam, ne dicam tyrannidem hisce verbis, coactus veritate, notat. Romani (inquit) sibi diuinum vsurpant honorem, rationem actorum reddere nolunt, nec sibi dici aequo animo ferunt, Curita agis? Illud Satyricum inculcant: Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas.

[Note: 4] Quaenam felicitas eius temporis fuerit, vel hinc existimari licebit, quod eius tempestatis illustris et grauis inprimis ac eloquentissimus scriptor nomen suum prodere non audet. Et admodum scite acriterque ad factiones, ad fraudes, ad scelera (inquit) peruentum est: vera scribere periculum, falsa crimen.

[Note: 5] Hactenus Pontifices Romani comitiis curiatis, calatis, a sacerdotibus equitatu, plebe, senatu, per omnium generum suffragia electi fuerant, id tum ratum fuisse reperio, si Imperatores Rom. authores fierent, qui illos, sicuti alios episcopos ad concilia iure suo euocabant. Caeteros quoque vniuersos pontifices,

monachorum, mystarum magistros, ex consilii decreto, comitiis centuriatis, per suffragia purpuratorum, more maiorum, Imperatores per Germanias, Galliam, Teutonicam, Italiam, Romanum orbem, sicuti in Carolo Magno commemoraui, capiebant. Sanctissimi patres, quemadmodum Christus dominus et Deus noster, comites et legati eius fecerunt, et alios docuerunt, Caesares in terris a Deo secundos, ante omnes mortales primos, a supremo numine datos, diuinitus constitutos, ab immortali Deo electos, et (vt illi vocant) coronatos, venerabantur: dominosque suos vocare solebant. Eisdem tributum, censum non denegabant, pro eorum salute quotidie comprecabantur. Imperata detrectantes, tanquam coelesti prouinciae resistentes, videri contra pietatem Christianam fecisse decernebant. Grande nomen esse Imperatoris, a Deoque tradi praedicabant.

[Note: 6] Reipubl. turbellis nedum armis, vt milites Christi se non immiscebant: paupertate et modestia cum caeteris Christianis decertabant, quo quisque submissius se gereret, hoc maiorem esse sentiebant. Ensem ancipitem, gladium duplicem, Christianae ciuitati datum, ad seruandum viuificandumque, non occidendum esse putabant: eundemque spiritalem appellabant, qui est sermo Dei, vita et lux hominum: Et mortuos ad vitam reuocat, ex hominibus deos, ex mortalibus aeternos facit: tantum abfuit, vt illi vel regum quempiam, vel impium, vel Arrianum regno pellere, eidem sacrificiis interdicere, populum sacramento soluere tentarent, atque regna euertere, sanguine humano se polluere, pro principatu cum Christianis decertare, sibi permittant. Vicissim hos, principes, sicuti parentes animorum communes amabant.

[Note: 7] Gregorius septimus, qui et Hyldebrandus, fretus armis Nordmannorum, qui tum per Apuliam, Calabriam, Campaniam, quas vi occuparant, debacchabantur, confisus etiam opibus Machtyldae mulieris impotentis, et discordia Germanorum, primus contra morem maiorum, contempta Imperatoris authoritate, pontificatum maximum occupauit. Vtramque personam sibi impositam esse a Christo, se quodcunque, vt liberet, ligare, soluere posse, iactitare, vtramque personam agitare. Occidentem adserere, omnem potestatem in se transferre, neminem parem, nedum superiorem ferre, iusta aliorum diminuere, caeteris ius atque honorem praeripere, cuncta in se transferre: Caesares, reges, augustos, vt precario regnantes, flocci facere: pontifices, episcopos in ordinem redigere, deuouere, capite deminuere, lites, bella concitare, discordias serere, factiones confirmare, iusiurandum, pacta, sacramenta soluere capit: etiam si iniuria vel ipsum Caesarem affecerit, tamen se metui oportere in quadam gloriatur epistola, vtpote qui errare non possit, et a Christo Domino seruatore nostro, Petroque acceperit potestatem, vt soluat ligetque vtcunque libeat.

*[Note: 8] Tum mores ambitione auaritiaque corrupti paulatim inualuere, tempora* periculosa coepere, quae nobis cauenda Christus seruator noster, Petrus ac Paulus longo ante tempore probe cantarunt. Tum illa quae de Syluestro et Constantino vulgo inculcantur, et alia pleraque, quae ob modestiam Christianam referre pudet, non minus imperite, quam impudenter mendaciterque conficta sunt, simulata religio species pietatis inuasit. Compilationes, nundinae sacrorum irrepsere, et sacrosancta philosophia humanis commentis, fabulis anilibus a sycophantis callida interpretatione pollui, corrumpi, violari coepit adeo, vt sine multorum pernicie religio sancta procurari, et ad pristinam maiestatem restitui non possit. Ante haec occidentales Christianos Deus parens indulgentissimus, per alienos a religione, nempe Saxonas, Hunnos, Nordmannos, Venetos, Longobardos, Vngaros, verberibus, flagellis, ferula, saepiusac crebro continenterque castigarit: nunc vero velut ab irato patre neglecti atque exhaeredati, more malorum (vt vulgo dici solet) geniorum, inuicem peius Turcis, per quadringentos amplius annos saeuimus (cantantibus classicum qui prohibere deberent) fallimus, decipimus, circumuenimus, defraudamus, trucidamus, in viscera ferrum conuertimus. Nostrae libidini relinquimur,

nostro vivimus arbitrio, superbe, auare, impune agimus, deum immortalem mendacii arguere non erubescimus.

[Note: 9] Atque is Hildebrandus, qui et Gregorius septimus, primus Imperium pontificium condidit, quod successores per quadringentos quinquaginta continenter annos inuito mundo, inuitis Imperatoribus adeo duxere, vt inferos superos in seruitutem redegerint, atque sub iugum miserint, atque cuncta fulmina perterritent.

Quo bruta tellus et vaga flumina,
Quo Styx et inuisi horrida Taenari
Sedes, atlanteusque finis
Concutitur, mutant ima summis.

Vtcunque libet de coelo ad inferos praecipitant, rursus ex inferis ad astra tollunt, iam Imperator Romanus nihil amplius, appellatio modo est sine corpore, sine specie. Tametsi ex arbore fructus cognoscatur, et nemo ex spinis colligat vuas, et miles signum sui tribuni agnoscat: nobis tamen ante tempus non licet vllum iudicare, sed cum summa potentia maximo coelestis sapientiae studio, secundum diui Pauli praeceptum expectandum est perpetuum aeterni praetoris edictum. Sed vt me hoc fasce molestissimo quam celerrime leuem, *reliqua exequi pergam.*

[Note: 10] Sacerdotes illa tempestate publice vxores, sicuti caeteri Christiani, habebant, filios procreabant, sicuti in instrumentis donationum, quae illi templis, mystis, monachis fecere, vbi hae nominatim cum coniugibus testes citantur, et honesto vocabulo Presbyterissae nuncupantur, inuenio. Caesar tum, quemadmodum in Carolo Magno, et iam explicaui, episcopos, pontifices, antistites, monachorum magistros, virginum maximas, suo iure capiebat. Et vt homines, non dii sumus, nihilque est ex omni parte beatum, eueniebat interim, vt et honorarium scribis pro diplomate, xenium suffragari, condonare necesse foret: sacerdotes illos Nicolaitas, hos Simoniacos appellat: eosdem deuouet, ambitus, incestus condemnat, curia sacerdotum mouet, scribit deinde Caesari, ducibus, principibus, dynastis, tetrarchis, maxime Berchtoldo a Zaringen, Rudolpho Sueuo, Welphoni Boio, Adalberoni, et vxoribus horum, atque mulieribus, caeterisque quoscunque idoneos credidit: item episcopis, praecipue Ottoni Constantiensi, sacrificulis, populo, vt superiores mystas velut sceleratos atque impios deuitent: eorum sacrificia, colloquia, sermones, conuiuia, haud aliter quam contagionem fugitent: illos salutare, resalutareue maximam impietatem esse docet: iisdem parere, si sibi non pareant, aes Ecclesiasticum reddi vetat.

[Note: 11] Grauissima itaque seditio gregem Christi perculit: nec vnquam talis lues populum Christi afflixit. Mystae aduersus Pontifices, populus aduersus Sacerdotes, profani aduersus initiatos saeuire, omnia diuina humana permiscere coeperunt. Viri, mulierculae, vt quisque maxime auarus, ambitiosus aut inuidus erat, bella et lites, odia amabat: leui admodum suspiciuncula excitatus sacerdoti suo resistendi, bona templi diripiendi ansam praeripiebat, populares, sacerdotulos, qui vxores habebant, flocci faciebant, religionem polluebant, sacra temerabant, lustrica aqua passim expiabant, decimas igni concremabant, sacrosanctam hostiam (horresco referens) a mystis, qui coniuges habebant, consecratam, in lutum abiiciebant, pedibusque conculcabant. Tales enim non esse sacerdotes, neque sacrifi care Hildebrandus docebat.

[Note: 12] Hincque occasione arrepta, multi falsi Prophetae nebulas offundunt, fabulis, miraculis exempla vocant, a veritate plebem Christi auertunt: sacras literas interpretando suo negocio seruire cogunt. Porro paucissimis Veneri bellum indicentibus, quibusdam castitatem iactantiae, quaestus ergo simulantibus, maxima pars sub honesto castimoniae nomine stupra, incestus, adulteria passim et impune committunt. Alii verbis quidem ambitus crimen abominabantur, sed plus auri sub magna pietatis superficie, dum se gratis dare cuncta iactant, corrasere, plurisque facra venum dedere.

* [Note: 13] Et tu vigilantisime Gregori, quid nam faceres, si te fortuna ad nostra tempora * seruasset, et nunc demum natus esses, quando amare, potare, stupra, incestus committere, vim puellis inferre, virgines viciare, alienas permolere, vxores, adeo ut eaudax salax sacrificulorum

[Note: Pfaffen-Zagel, Huren-Pfaffen.] in prouerbium vel vulgo protritum abierit, munus sacerdotale censetur: quando diuitias, opes ambire, sacerdotia cauponari, sacra nundinari, et quasi defectos caballos, iuxta commune dictum commutare, ius est et longinqua consuetudo, vulgo dici saepius audio, Caeremoniae cum pontifice, ara cum sacrificulo, templum cum aedituo vniuersa venalia sunt. A pontificibus minoribus quos sacrificos vocemus, sexcenti exiguntur aurei nummi, in tantum vt quosdam hoc munus obiisse poenituerit, et quosdam designatos, rursus quod non esset vnde auaritia Romanensium coruorum satiarent, abdicasse norim, foenus quod ab aliis Pontificibus redditur, quotannis a templis abraditur, maius est quam vt a me, licet numerorum abaci perito, numerari queat. Tum Simonia tibi Gregori erat, nunc absentium confirmationem, annatas ac nescio quibus * aliis nominibus nuncupari audio. *

[Note: 14] Caesar, vt huc, vnde abiui, redeam, vbi ea, quae in Saxoniae fiebant, audiuit, ex Vngaria in Boiariam reuertitur, Bathauiam, inde Reginoburgium petit. Bambergensem episcopum ambitus condemnat, albo Pontificum eradit, Rupertumque substituit. Inde cum robore Boiorum, atque equitatu Vangionum, Sueuorum et Lotharingorum in Saxoniam contendit. Vbi fines hostium attigit, Saxones, posteaquam se peti cernunt, decem principes legatos in castra Caesaris supplices legant. Hi episcopos, tribunos, duces ambiunt, precatores sibi parant, se deliquisse in Caesarem confitentur, diem colloquio postulant, vbi haec controuersia, sententia principum componatur. Caesar vbi ista ad se ab amicis delata sunt, annuit postulatis.

[Note: 15] Vbi die dicto proceres Imperii consedere, Saxones Caesarem incusare incipiunt, se iniuriis coactos inuitos ad arma trahi, patrias leges sibi ablatas, auitam libertatem vi ereptam esse proponunt. Quae si reddantur, se fore in potestate Caesaris pollicentur. Duces antea a Saxonibus corrupti, Saxonas aequa postulare censent, Caesarique renunciant, nisi aequa petentibus annuat, se, cum castra moueri, et signa ferri iusserit, non fore dictis audientes: nec aduersus Saxonas arma laturos. Hisque dictis discedunt, deinde paulatim dilabi, atque domos abire coeperunt.

[Note: 16] Saxones quasi iam iugum Caesaris excussissent, castella, quae a Caesarianis tenebantur, inuadunt, obsidione arcta, claudunt: solum Hercynoburgium, quod praesidium firmissimum intus erat, non ausi circumsedere, montem vrbi proximum occupant: mille atque ducentos armatosibi locant, qui aditum prohibeant: eruptione atque commeatu hostes arceant. Caesar nihil discesione principum, doloque Saxonum territus, cum sex millibus, quorum maior numerus Boiorum, Sueui atque Franci perpauci erant, tamen suis subuenire statuit. Magnis praemiis quendam persuasum, ignoto habitu per Saxonas penetrare iubet cum literis ad suos, qui Hercynoburgium, et caetera castella tenebant, hos hortatur, vt forti animo sint, fortiter faciant, se quam primum cum exercitu adfore, hostiumque castra oppugnaturum. Caesariani hoc accepto nuncio, laeti vndique de improuiso erumpunt, custodes, vigiles trucidant: Saxonas caedunt, fundunt, insidiis annonam vehentes circumueniunt, carros cum iumentis et pecoribus abigunt.

[Note: 17] Caesar iam in Saxoniam penetrarat, suis suppetias ferre properabat. Saxones obsidionem soluunt, cum Caesare aperto marte confligere statuunt. Vndique milites, equites, ciues, agricolas cogunt, castraque haud procul a Caesare faciunt, sexaginta millia fuisse perhibentur. Erat acris hyems, fluminaque acuto gelu constituerant, et plaustris veluti continente transibantur, plerique frigore interierunt. Caesar promouet castra, proxime hostes considet, copias pro castris educit, aciem instractam habet, vt si vellent Saxones praelio contendere, eis potestas non deesset. Quod si pugnam detrectarent castra expugnare decreuit. At Saxones castris suos continent, nec copiam dimicandi faciunt. Vbi hoc Caesar intellexit, in castra suos, postridie hostium castra oppugnaturus, reducit.

[Note: 18] Posteaquam id Saxones sensere, abiectis armis, excalceatique supplices in castra Caesaris veniunt, veniam petunt, se peccasse confitentur, se cunctaque absque vlla pactione in fidem

Caesaris tradunt. Hainricus supplicibus gratiam facit, citra sanguinem tanto potitus triumpho Saxoniam perlustrat. Goslariae conuentus agit, ius dicit, responsa legatis, vi ablata dominis, patrias leges Saxonibus reddit: eos ab armis discedere, pacem seruare sancit: oppidis praesidia subducit: portas vrbium, quae metu belli hactenus clausae fuerant, reserari iubet. Pacata itaque Saxonia, in Franciam reuertitur.

[Note: 19] Caeterum Saxones abductis copiis, metu et periculo liberati, authore Ottone, Boiariae regno exacto, vniuersi rursus aduersus Caesarem conspirant: castella eius praesidiis vacua de improuiso inuadunt, expugnant, diripiunt. Hercynoburgium, vbi Caesarea gaza erat, supellectile regia erepta, euertunt. Templum, vbi mystarum virginum collegium erat, solo aequant, sacerdotes pugnis verberant, vestibus exuunt, in mortuos saeuiunt, sacra sepulchralia pollunt, liberum [Orig: liberûm] Caesarianorum ossa effodiunt, per agros spargunt: Saxoniam frequentibus castellis muniunt, templis passim ignem iniiciunt: cuncta incendiis, caede complent.

[Note: 20] Principes vbi se dolo delusos esse a Saxonibus taliaque eos perpetrasse accipiunt, vltro Caesari operam suam pollicentur, eundem ad vindictam concitant. Caesar Gregorio septimo Pont. Max. crudelitatem, perfidiamque Saxonum aperit, postulatque vt pro se oret, et hostes Reipublicae diuinae prouidentiae resistentes, contra Christianam religionem facere decernat. Gregorius interea Caesarem ab armis discedere iubet, se legatos missurum ad Saxonas respondet.

[Note: 21] Verum Caesar, cui cognita erat ferocitas atque perfidia hostium, veritus ne inualescerent inimici, non committendum putauit, vt suos desereret, spacium ad vires augendas hosti crudelissimo concederet, bellum vitando aleret, et quod inferre posset, accipere cogeretur. Copias igitur ex omni Germania propere cogit. Rudolphus dux Sueuiae atque Burgundiae, Welpho Boiorum praeses, Ernestus orientali Boiariae limiti praefectus, Gotfridus Germaniae atquae Lotharingiae inferioris inter Mosam atque Rhenum rector, Theodoricus Mosellanus superioris Lotharingiae legatus, Westphali, Frisii, Boiemi cum valida manu ad Caesarem contendunt. Isque in Saxoniam intento infestoque exercitu proficiscitur. Saxones autem posteaquam certum nuncium de exercitu Caesaris aduentantis accepere, et ipsi cum omnibus suis, sociorumque copiis obuiam Quarto pergere, libertatem armis tutari, cum Caesare confligere statuunt. Comparato igitur ingenti ex omni Saxonia numero in Turogorum fines procedunt, Vnisotardum [Note: Vnstrui fluuius ab Vrspergen. Instruot.] flumen transeunt, in altera ripa castra faciunt: ibi aduentum, Caesaris expectare constituunt.

[Note: 22] Hainrici deinde ferratae acies apparent, compositoque agmine pedetentim pugnandi copiam facturi Caesariani procedunt. Erant autem Boii, Sueui atque Burgundi cum ducibus suis Welphone et Rudolpho. Nam Quartus cum caeteris in subsidiis subsistebat, neque Saxones certamen detrectant. Primus Rudolphus, deinde Boii, Welpho atque Ernestus equis calcaria subdunt, in hostium cuneum, vbi confertissimi erant, impetu quam maximo possunt, prouolant: hastis, telis, clauis, arcubus resistentes prosternunt. Fit praelium anceps, Saxones fortiter resistunt, nemo pedem refert, vtrinque multi occidunt. Ex nostris Ernestus Austriacus, Albertus et Dietpoldus dynastae: in Saxonum parte Gebbardus Saxoniae regulus, pater Lotharii imperatoris cum pluribus occidit: Mox Caesar, qui cum reliquis copiis in subsidiis erat, cum recentibus atque integris in hostes, partim lassos defatigatosque partim saucios irrumpit, obuios quosdam prosternit, aciem conturbat, Saxonas caedit, fundit, tandem in fugam coniicit, ipsique abiectis armis, relictis signis, passim in fugam effunduntur. Ingens vis pulueris excitata Caesarianos paulisper remorata est, conspectumque hostium abstulit. Multitudo ad Vnisotardum flumen fugam intendir, amnemque pars nando, pars pedibus, vadoque transierat. Gotfridus iussu Caesaris, ne hostibus colligendi sui spatium daretur, cedentes insequitur, proterit, trucidat: cum venissent ad superius flumen, in aquam propellit, opprimit. Magno numero interfecto: flumen hostilibus

cadaueribus oppletum, quasi ponte coniunctum transit. Eos qui iam alteraripa potiebantur, non minori clade affecit, noxque finem sternendi fecit.

[Note: 23] Boiemi Saxonum castra diripiunt, commeatum intercipiunt, caesos stratosque spoliant. Accepere hoc vulnus Saxones aerae Christianae Anno millesimo super septuagesimum quintum, quinto Idus Iunii, qui tum dies septimanae quartus erat, a Mercurio cognomen habens apud Romanos, Teutonas vero a meditullio dierum. Rudolphi virtus, ac opera hoc praelio commendatur, eidem palma tribuitur. Caesar posthaec receptui canit, copias in castra reducit, virtutes pro concione collaudat, munera largitur: corpora caesorum humari, saucios curari iubet. Deinde totam Saxoniam vastat, templa quidem immunitate donat. Caeterum agros, vicos exurit, pecora omnia abigit, oppida, vrbes, arces expugnat, resistentes obtruncat. Pars Saxonum de oppidis demigrant, finibus excedunt, vxores, liberos, suaque omnia in syluas deportant: se in solitudines, ac paludes abdunt.

[Note: 24] Caesar principibus discedendi potestatem facit, paucis secum. retenris: latebras syluarum, vligines paludum vbique penetrat: Pontifices, tribunos, duces in ditionem redigit.

[Note: 25] At Saxones contempta Caesarianorum paucitate rursus rebellionem faciunt: rursus quoque Caesar agmina Lotharingiorum, Francorum, Boiorumque accersit. Hique celeriter mandata faciunt, in Saxoniam incolumes ad Caesarem perueniunt Iamque Caesar aut excisurus, aut perdomiturus gentem perfidam, coniunctis copiis castra metatur. Saxones frequentes cum omnibus principibus, episcopis, maioribus natu adhibiris, adoperto capite, excalceatique in castra veniunt, Caesaris pedibus accidunt, absque omni pactione dedirionem faciunt Caesar authores omnes seditionum partim in exilium agit, partim arcta custodia adseruari iubet Pacataque, vt rebatur, Saxonia, in Franciam redit. Agrippinensibus mortuo Annone, Hildolfum pontificem designat.

[Note: 26] Dumque talia in Saxonia geruntur, Vgri quoque rebellionem faciunt, Imperatori bellum indicunt, Solomonem regno deturbant, artaque custodia excruciant. Geizonem [Note: Geizo qui et Geysa.] patruelem eius, regem, fratrem eius Ladislaum praesidem salutaht. Vxor Solomonis, soror Hainrici, in Boiariam euasit.

[Note: 27] Caesarem ergo Vngaricam expeditionem meditantem, quem vi armisque insuperabilem esse Saxones senserant, dolo, insidiis aggrediuntur. Exules quoque partim fuga, partim custodibus pecunia corrupris, in Saxoniam reuertuntur, rursus coniurant, rebellionem facere parant, quoscunque moribus, aut fortuna nouis rebus idoneos credunt, per se, per alios pecunia, literis, nunciis, pollicitis sibi conciliant, famam Caesaris, graui et perenni opprobrio, et ad omnium conuicia exposito, laedunt.

[Note: 28] Crimina (quorum ne nomina quidem Gallis Germanisque nota sunt, et quae ab eo qui Imperatores Suetonii legerit, conficta esse necesse est) Hainrico obiectant, legatos Romam ad ciues, Pontificem Max. mittunt, qui dicerent, auare superbeque imperari, nullum pauperem, nullum inopem audiri, lasciuiam, superbiam, auaritiam, pro aequitate, iure et iusticia inuasisse: praetores, apparitores, scribas tineas muresque aulicos trahere, rapere paucorum potentiam inualuisse, horum arbitrio cuncta agitari, pecuniam vi exigi, a fanis quoque tolli, penes eosdem opes, pecuniam, gloriam magistratus esse: iusticiam, sacerdotia, Pontificatus, prouincias, cuncta venalia esse, Illum qui notior sit stagitiis, quam nomine, venari, lasciuissimum, gaudiis corporis deditum esse, neglecta Republica, non modo inconcessis, permissisque voluptatibus temperantiam non seruare, sed etiam ea scelera designare, quae vix referri, audiriue, nedum credi fas sit. Greges puellarum et adolescentulorum, sacratarum foeminarum, sacrificulorum choros praetorium frequentare: hosque ali publica annona, horum consilio episcopos, mystas, monachorum praesules, ouibus Christi imponi: praeterea illum non solum alienas constuprare vxores, sed etiam (honor sit auribus) sorores incestasse, vxorem suam vi, sede arte ad id facta, prostituere, Veneris sacrificia, vbi amator iuxta amicam consideret, moxque extincto lumine iniret, per petrare: aedes sacras prosluuio genitali polluere: hisque mysteriis etiam Pontifices declarari commemorant.

Proponunt deinde Imperium beneficium esse vrbis aeternae: proinde hortantur atque petunt, vt caput orbis terrarum, Pontifex populusque Rom. iure suo dent operam, atque vna secum Rempub. administrent, decernantque ex consilii decreto et coetu principum, qui regnet, atque tanto Imperio, iusticia atque sapientia inclytus dignus sit. Pleraque huiuscemodi missa facio. Illud praeterire non possum, statim tum hos versus diuulgatos esse:

Abbatissarum, Reginarumque subactor,
Propter adulterium sumpsit episcopium.
Mundi Roma caput, si non vlciscitur illud,
Quae caput orbis erat, cauda sit, et pereat.

[Note: 29] Grata admodum Gregorio, alioqui faciles aures vituperantibus atque criminantibus Caesarem praebere solito, isthaec fuere: tanto cardine rerum nequaquam cessandum arbitrabatur: quippe sibi persuaserat, tempus opportunum venisse, quando Romanos flamines a feruitute vindicaret, Imperatoris iugum, eius opibus deminutis, excuteret, authoritatem antiquaret, omnem potestatem in se transferre liceret, itaque principatum Pontificalem confirmaret. Nihil speciosius videbatur, quam sublato metu, neminem mortalium formidare. Et vt liberet Ecclesiastica libertate perfrui, atque esse Imperatorem, cuius arma, vis non metuerentur: vt qui arbitrio Romani Pont. precario duntaxat regnaret.

[Note: 30] Gregorius ergo haec mente obseruans, Saxonum animos verbis confirmat, sibi hanc rem curae fore respondet: se propediem in Germaniam profecturum, concilium totius Imperii in certum diem indicturum, vbi communi consensu de huiusmodi rebus agitetur, pollicetur. Itaque dimissis Saxonibus, ipse plenus spei, haud tamen inscius quid incoeptaret, quam difficilem rem moliretur, Machtyldam primariam Italiae foeminam, filiam Bonifacii locupletissimam, crebris colloquiis, familiari consuetudine sibi deuouet. Deinde Nordmannos, quibus formidolosa potentia Caesaris erat, socios sibi asciscit: nempe hi Campaniam, Calabriam, Apuliam, Magnam Graeciam vi occuparant, ne hisce locis a Caesare armis pellerentur, metuebant: ne coeptum in neruum erumperet, sensim fortunam Hyldebrandus tentare statuit.

[Note: 31] Primo Hagnam Augustam (quae in paucis diebus obiit, et sepulta est Romae in templo diuae Petronellae) deinde eius prolem Machtyldam matrem et cognatam Caesaris adhibet. Hisce praesentibus, sorices, tineas, purpuratos aulicos, vniuersos a consiliis Hainrici fulmine suo afflat, tonitru suo attonitos facit. Idem Caesari, nisi hosce omnes aula procul a se eliminet, sermones, aditus eorum deuitet, interminatur. Nuncios Caesaris, obiecta crimina a Saxonibus confutaturos, conatibusque eius obstituros in vincula coniicit, frigore, fame, siti excruciat, per vrbem circum ductos Roma pellic. Haec Caesar refert in epistola, quam ad archimystam Agrippinensem dedit.

[Note: 32] Idque facinus plerisque mystis, Senatui populoque Romano displicuit. Quamobrem Hugo flamen Romanus cum literis in Germaniam mittitur. Is vbieo venit, voluntate Caesaris et Sigefridi Mogontini pontificis in Vangionum vrbe Quinquagenalibus concilium cogit. Interfuere omnes episcopi Galliae, Germaniae, praeter Saxonas; lectae sunt frequenti senatu epistolae flaminum, primorum populi Romani, in quibus Hyldebrandum ambitus et periurii accersunt, eundem pleraque auare, superbe facere conqueruntur, hocque reiecto, alium pastorem postulant. Fit patram consultum huiuscemodi: Hyldebrandus, qui se Gregorium nuncupat, primus sine consensu nostro aduersus Imperatoris Romani, rerum domini, a Deo constituti, voluntatem, contra morem maiorum, contra leges, contra auspicia Pontificatum Maximum, quem pridem ambiuit, et iudicio conuictus perpetuo abiurauit, inuasit. ** Quo genere hominum (sicuti vulgo aiunt) nil contumacius esse solet: quicquid in mentem venit, aequum iniquum per fas nefasque perficere conatur ** Monachus desertor est, nouis dogmatibus sacrosanctam philosophiam adulterat, diuinas literas falso interpretando suae causae seruire cogit, concordiam collegii scindit, sacra prophana, diuina humana commiscet, vtrumque iuxra polluit. Diabolis, hoc est, acerbissimorum hostium spurcissimis criminationibus, iniquorum maledictis aurem commodat et credit. Testis, iudex, accusator, inimicus idem est. Maritos ab vxoribus separat, scorta pudicis coniugibus, stupra

incestus, adulteria casto praefert connubio, populares aduersus sacerdotes, vulgum aduersus episcopos concitat. Neminem initiatum rite esse docet, nisi qui ab eo sacerdotium emendicauerit, atque ab eius aurisugis mercatus fuerit: vili plebeculae gratificari studet, vulgi imperiti auram captat, simulata religione decipit, defraudat, circumuenit: in senatulo muliercularum de sacratissimis religionis mysteriis pertractat, supremi numinis legem, qua se idem quoque ligauit, soluit. Vtrunque et Imperium et Pontificatum, sicuti Decii et falsorum deorum cultores factitare consueuerunt, vsurpat. Vtriusque personam, quasi laruae lemuresque agitat. Crimen irreligiositatis laesaeque maiestatis committit, sacratissimo Caesari optimoque principi vitam simul cum regno, quorum neutrum dare habet, auferre connititur. Hasce ob causas sanctissimus Imperator, Pontifices, Senatus, populusque Christianus illum Hyldebrandum abdicandum, sibi eundem non placere, neque oues lupo committendos censent. Huicque decreto non solum Germaniae Galliaeque, sed Italiae quoque episcopi, conuentu Ticini acto, subscripsere, iuraruntque, senunquam Pontificem maximum istoc nomine recepturos.

[Note: 33] Caesar quoque et Hyldebrando, et sacerdotibus, populoque Romano, binas scribit literas, imperat ex consilii decreto, vt ille ad priuatam redeat vitam. Hi deserto Hyldebrando, pastorem more maiorum sibi deligant, atque manus quidem ab Hyldebrando abstineant, supremique praetoris tribunali relinquant.

[Note: 34] Inter haec Gregorius, vbi ista agitari, per Saxonas, et eos qui rebus suis studebant, comperit (cognita ipsis erat Romani pontificis infirmitas, et quod auidus nouarum esset) Romae concionem in templum vocat, cum sacerdotibus, equitatu, plebe, Senatu agit: caput mundi (inquit) Romani rerum domini, victor gentium populus, et Imperium et Pontificatum, in quos libuerit, transferre potest: sicuti ante ducentos et septuaginta quinque annos a Graecis in Germaniam transtulit. Quemadmodum militem ignauum Imperator exauthorare potest, ita militi ducem iniustum deserere licet. Vestrum munus est, Quirites, vestrum est benesicium, vestro sanguine atque sudore partum tantum imperium, quod bonum, faustum felixque sit. Mecum, filii charissimi, decernetis, quinam Romae posthac regnarit: nec me superstite Rex libero populo, quem non crearit, imponetur. Posthaec Gregorius millia talentum, quindecies viritim distribuit. Ea a Nordmannis et Machtylda contributa fuere. Opes quoque Ecclesiasticas, quibus hactenus pauperes alebantur, militibus et rei bellicae peritis largitus est Quod et Hyldebrandini Gerochus et Paulus non inficias eunt, et hic tanquam benefactum excusat, et id licere defendit. Romanos ergo hoc donatiuo oppignoratos, specioso nomine libertatis inescatos, Gegorius facile ad se deficere persuasit.

[Note: 35] Dum autem talia fiunt, Rulandus sacerdos Parmensis literas Imperatoris, concilii decretum deferens, aedem facram ingreditur, et absque omni salutationis honore, Tibi (ad Hyldebrandum inquit) Caesar noster Christianissimus, sanctissimi Italiae, Germaniae, Galliae episcopi, sacer orbis Christianus praecipiunt, vt te munere, quod astu, pecunia, gratia occupasti, confestim abdices. Nec enim fas est, inuitis illis, te aduersus authoritatem Imperatoris, contra Christianae Ecclesiae decretum, ouili Dei vltra incubare. Deinde ad caeteros versus, Pientissimi (inquit) fratres, pastorem iure vestro deligite: deinde sacratissimus consul, tribunus et princeps vester, more maiorum author fiet. Iste enim Hyldebrandus neque pastor neque pater neque Pontifex, fur est, lupus, latro atque tyrannus. Vix haec fatus erat, Ioannes Portuensis prosilit, capiatur, capiatur, ingeminat. Fit tumultus, vrbis praefectus, et caeteri Parmensem gladiis strictis circumsistunt, in temploque confodere parant. Ille vix ope Gregorii (ita Paulus refert) euasit.

[Note: 36] Posthaec Pontifex multis verbis amarissime in Caesarem perorat flagitia, quibus a Saxonibus inustus erat aperte dicit, crimina memoriter recitat. Tum ab omnibus vtimos gentis est, acclamatum, immanis tyrannus a fastigio rerum deturbetur: truculentissimus Reipublicae et Ecclesiae hostis, sacro ense cum sociis et consultoribus feriatur: atrocissimum facinus ferro recidatur. Alius, qui Romano Imperio dignus sit, substituatur.

[Note: 37] Gallina tum Romae ouum, serpente quasi arte celatum, peperit. Gregorius posteaquam illiuscemodi dicta sunt, ouum Imperium, serpentem regem, qui Romae domicilio Imperii conterendus sit,

interpretatur. Multa deinde de innocentia et potestate sua praefatur. Deinde diuum Petrum adprecatur, his verbis: Tibi sanctissime Petre, et nobis tuis successoribus Deus omnipotens dicit, Quodcunque ligaueris super terram, erit et ligatum in coelis. Quotirca qui tuae aedis amplitudinem attenuat, dignus est profecto, vt dignitatem amittat, splendorem perdat. Equidem hacce potestate fretus, functusque tua vice, eidem qui Ecclesiae tuae obtemperare recusat, vnitatem scindere studet, execratos nonfugit, sacris regnoque interdico: vt plane intelligant omnes mortales, quod tu sis Petrus, et super hanc Petram, qui tu atque tui successores sunt, Christus filius Dei viui aedificauerit templum suum, aduersus quod ne inferi quidem inualescant.

[Note: 38] Postremo vbi huiuscemodi multa Gregorius dixit, concionem vt bono animo sit, et se Christo propitio, fortiter ad resistendum sacrilego, lasciuo, temerario, iniusto, imperito, superbo, auaro, crudeli, impuro, iuueni paret, cohortatur. Nordmannos, Machtyldam, Saxones armis inuictos, diui Petri rebus studere, alios haud dubie fulminesacro attonitos, causam iustiorem secuturos: beatos denique esse proponit, qui persecutionem patiantur.

[Note: 39] Post haec concilio dimisso, sexcenta fulmina, totidem tonitrua, diram grandinem, bullas appellant, in Galliam, Germaniam, Italiam mittit. Docet a se regem qui Christianam philosophiam contemnat, templum Dei subuertat, haereticorum author sit, et consecraneus, execratum, regnoque abdicatum. Omnes qui in eius verba religione adacti iurarint, sacramento solutos esse commemorat. Exinde se maiorum vestigia, patrum scita, placita magistrorum Ecclesiae, legem diuinam, summum coelestis thesauri ius se insequi, Christum Dominum Deumque nostrum D. Petro, eius successoribus Romanis episcopis censuram totius orbis humani detulisse, eosdemque coelitus constitutos censores esse, qui iudicarent de moribus, de curia coelesti atque spiritibus aeternis, nedum mortalibus. In arcanis sacrae historiae contineri, diuina oracula esse, Tu es Petrus, et super hanc Petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus eam: et tibi dabo claues regni coelorum, quodcunque ligaueris super terram, erit ligatum et in coelis. Nemo omnium (inquit Septimus) ne reges quidem atque Imperatares hic excipiuntur. Recitat inde veterum gesta, vbi legamus Hyldericum a Romano pontifice non ob flagitia, sed quod inutilis foret, regno amotum, Francosque iureiurando, quo illi astricti erant, a primario vrbis sacerdote absolutos, ab eodem Pipinum regem substitutum esse. Imperatoribus Theodosio, Arcadio, Philippo, Anastasio, Ambrosium, Innocentium, Constantinum, Anastasium episcopos sacris inter dixisse: addit in gestis Diui Petri contineri, eius cui Pontifex maximus infensus sit, sermonem, conspectum tanquam dirae contagionis pestem, vitandam esse. Proinde concludit, qui quidem animam suam saluamesse velit, regi deuoto per sacrosanctam religionem audiens dicto non sit: imo vniuersi imperata mandataque detrectent, rebellionemque faciant.

CAPVT XIV. Imperium Romanum in duas partes scinditur. Transactio Caesaris cum Papa. Rudolphus anti Caesar [(perhaps: Anti-Caesar)] . Heinricus de nouo excommunicatur. Concilium Moguntinum. Clericorum coelibatus.

2. Factiones in imperio oriuntur, Primoribus quibusdam, inter quos Rudolphus et omnes fere Episcopi, Hildebrandi partes sectantibus, et ad Saxones deficientibus.

4. Quaedam ciuitates Episcopos defectionem ab Imperatore suadentes expellunt, alii Hildebrandum Anti Christum esse,

5. Et Magistratus a Deo, quibus Christus negotia ciuilia dirimenda permiserit,

7. Hildebrandus hactenus gesta excusat. Eiusdem rescriptum ad placandos aduersarios emissum.

10. Saxonum legati pacem fieri resistunt. Caesar negligenter tractatur, Hugo et alii Hildebrandum Tyrannidis incusant pacemque sub conditione per tempus regni insignibus abstinendi promouent.

12. Hildebrandus Caesarem ad Missam et S. Coenam fraudulenter admittit eumque conuiuio excipit.

13. Malitia Hildebrandi ad excludendum Heinricum a Caesarea dignitate tendens. Rudolphus a Papali factione Romanus Imperator eligitur, Imperialique corona ab Hildebrando donatur.

14. Rudolphus Moguntiaci coronatur, oritur inde tumultus et caedes in templo, Rudolphus noctis beneficio elabitur.

15. Rudolphus feuda quaedam imperii concedit, Wurtzburgum obsidet. Sueuia et Boiaria misere vastantur.

16. Caesar Heinricus IV. praeclusis sibi Alpium angustiis, per Venetias Boiariam intrat, Luitpoldum Ducatu Carinthiae mouet. Welphonem capit. Obsidio Wurtzburgensis soluitur.

17. Heinricus IV. Episcopis quibusdam frustra gratiam offert. Eorum odium in eum.

18. Heinricus cultum Caesareum tutandae salutis ergo reassumit. Noricum et Vindeliciam suis concedit Sueuiam in ditionem redigit. Berchtholdi a Zaringem mors.

19. Qui ab Heinrico defecerant certatim redeunt. Rudolphus copias contrahit ab Heinrico IV. fugatus. Caesaris clementia erga captos imprimis Episcopos patibulo suspendendos.

20. Marianus Scotus cum sociis priuilegia et immunitatem consequitur. Meginandus Episcopus Fruxinensis ab Heinrico constitutus.

21. Rudolphus praelio de nouo vincitur Dux Boiemiae eius sceptrum depraedatur. Rudolphiani durante praelio castra Caesaris irruunt.

23. Hildebrandus Heinricum ob reassumpta insignia imperii excommunicatur iisque qui ipsi fidem frangunt, indulgentias impertit.

25. Concilium Moguntiacum habetur, in quo Hildebrandus Simoniae, haereseos, sacrilegii aliorumque criminum damnatur. Sententia decreti.

[Note: 1] SAxonas quoque veteres amicos Gregorius muneribus explet. Neminem spernendum, neminem contemnendum esse decernit: quaecunque potest largiendo, pollicendo parare, nequaquam cunctatur.

[Note: 2] Scinditur in contraria populus Germanus studia. Principes apud Oppenhaim oppidum superioris Germaniae, Rhenum continuum coeunt: pars, sicut Hugo Alsatius, ob egestatem atque inimicitiam (nemo enim est qui omnibus placeat, aut denique hoste careat) omnia misceri bello, vbi ditarentur, ac vindictam sumerent, omnia marte, cui cuncta licent, ardere auebant. Rudolphus Burgundionum ac Sueuorum regulus, senectute venerabilis, domi forisque praeclarus, caeteris principibus bonis artibus praestans, cui soror Caesaris nuptum collocata erat, cum Berchtoldo a Zaringen genero suo, cum hostibus (quos tamen maxima clade pro Caesare fratre vxoris suae pugnans affecerat) spe regni inescatus, sentire coepit. Welpho quoque dux Boiorum noua molitur. Sigefridus Mogontinus archimystes, Hermannus Mediomatricum, Albertus Vangionum episcopus, Wilhelmus Hirsauensium monachorum antistes, in Boiaria Reginoburgii a puero in templo diui Haimerani educatus, insignis eius tempestatis mathematicus, Altmannus genere Saxo, Bathauensis pontifex, cum Gebhardo Sueuo Iuuauensium pastore, Adalberone Boio clarissimis natalibus orto Wurtzeburgensium primario sacerdote condiscipulis suis (quippe eodem tempore Luteciae Parisiorum literis operam dederant) sub toga et censura sanctissimorum patrum,

melius quam sub armis et strepitu forensi Caesarum, tranquillitati et Reipublicae Christianae consultum iri arbitrabantur. Atque hi omnes, quos commemorauimus, ad Saxonas sine cunctatione, deserta Caesaris, optimatiumque causa, deficiunt, ad praetextum mutatae voluntatis, religionem obtendunt, Hainricum communi consilio abiurant, se perpetuo eius fore hostes, quoad vita suppetat, iureiurando sanciunt.

[Note: 3] Postea arma capessunt, Caesari insidiantur, eius rebus studentes oppugnant. Omnia tumultu, cuncta terrore et luctu complentur. Caedes, incendia fiunt: insontes, et qui neutri parti fauebant, qui fidem regi seruabant, rebellare recusabant, pacem et otium bello praeferebant armis se commiscere abnuebant, Simoniaci, Nicolaitae, Haeretici appellantur, proscribuntur, in sceleratorum numero habentur, aris, sacris, conuiuio, colloquio, suppliciis, conspectu a coniuratis arcentur: sacerdotes, monachi, episcopi, fratres germani, amici, cognati, affines, liberi, parentes, miles, tribunus, herus, famulus, pueri, puellae, coniuges, populus, principes inter se discordant, dissentiunt, publice, priuatim altercabtur, rixantur, pugnant, belligerantur: inuicem mutuis vulneribus, caede, parricidio, incendiis, rapina conflictantur: agri vastantur, fana spoliantur, aerarium diripitur, fiscus exinanitur, villae incenduntur, aedes igne concremantur: vrbes, castella vi expugnantur, leges silent, arma feruent, omne ius in viribus est. Quicquid victori collibuisset, victus patitur, virgines rapiuntur, liberi a complexu parentum auelluntur, matresfamiliae vi constuprantur: terra, flumina, humano cruore rubescunt. Animae cum corporibus intereunt, ad inferos raptantur, aeternis suppliciis mactantur.

[Note: 4] Wurtzeburgenses, Vangiones, Mediomatrici, Bathaui, Salisburgenses episcopos suos exigunt, quod contra instituta maiorum ciuibus suis suadebant, solenne fidei polluere, cuius Germaniae populos patientissimos esse inter illustres grauesque rerum authores, licet hostes nostros, conuenit. Pastores igitur illi extorres, sine lare, sine ouibus errabundi, destituto ouili ad Saxoniam tandem se conferunt. Plerique tum priuatim, publice indignum facinus clamitant: pro concione Gregorio maledicunt, Hyldebrando male precantur: ipsum odio atque libidine dominandi praecipitem agi vociferantur, Antichristum esse praedicant, pietatis sub specie (inquibant) debacchatur, honestis nominibus bonum publicum simulat, titulo Christi, negotium Antichristi agitat: In Babylonia in templo Dei sedet, super omne id, quod colitur, extollitur, quasi Deus sit, se errare non posse gloriatur: in excolenda gloria sua, pertinaci spei atque concupiscentiae Imperatoris suo arbitrio constituendi, se deuouit: homines non peccatis, sed lege Christi, atque sacramentis soluit, pacem atque pietatem religionis nostrae labefactat, bella, seditiones concitat: stupro, caedi, periuriis, perfidiae, rapinis, incendio indulget. Non solum ad ambitionem suam occulendam fabulas comminiscitur, annales corrumpit, res gestas inuertit, sed etiam coelestia oracula adulterat: diuinas literas falso interpretando, suae libidini seruire cogit, sacram historiam lacerat, inter mulierculas de sacris philosophatur literis. Quicquid dixerit, legem Dei putat, ad auiditatem suam incongrua conquirit testimonia, sententias deprauat, ad voluntatem suam scripturam trahit repugnantem. Nimium sibi de Pharisaeorum supercilio sumit, vt quosque damnare vel soluere arbitretur, cum apud Deum non sententia sacerdotis, sed vita hominis quaeratur. Praeterea Hyldebrandus ille diuinae maiestati refragatur, Christianissimo principi diuinitus constituto, et a Deo inaugurato resistit: versutus, fallax, obscurus, callidus, imperium orbis, titulo Christi, sub ouina pelle ambit. Alios, pecudes ignauas, stultos, stipites, caudices, asinos qui eius sycophantias vaframentaque non intelligant, putat. Huc omnes neruos intendit, vt duce gregis oppresso, in ordinemque redacto, in oues desertas praesidio Imperatoris, licentius impuniusque grassetur.

[Note: 5] Si omnis potestas a Deo est, maxima quoque, nempe Caesarea ab eo sit necesse est. Christus, cum eum populus rebus imponere conaretur, aufugit: et duos de haereditate ambigentes, qui eum arbitrum ceperant, ad Caesarem, cui Imperium orbis terrarum commissum est, ablegauit. Pontificibus quoque Iudaeorum praecipit, Reddite quae sunt Caesaris, Caesari: cui vectigal soluit, tributum pendit, censum dedit. Idem nos D. Petrus docet, Deum timete, regem honore afficite. D. Pauli praeceptum est, Fidem regi seruate. Quod si quispiam coelitum aliter docuerit, deuotus esto.

Flagitium huiuscemodi Hyldebrandi inexpiabile, scelus hactenus inauditum, procul ab orbe Germano abigendum ense (quem Imperator supremus ad vindictam malorum Caesari tradit) resecandum, lupus sub ouina pelle saeuiens ferro tollendus. Septimus ille non verbis et disputationibus, sed vinculis et carcere fatigandus est. Nempe dictum est a Christo Deo Opt. Max. Petro eius successoribus, Romanis episcopis, Vade retro Sathana, effendiculum mihies: et qui gladium acceperit, gladio pereat.

[Note: 7] Posteaquam autem Pontifex Romanus haec accepit, vt hanc inuidiam leniret, aduersarios placaret, suos confirmaret, episcopis, ducibus, praefectis, vniuersis Teutonibus Christianam religionem defendentibus, ita modestius rescripsit: Et si ea quae fecimus, bene, recte sapienterque in celebri Romae coetu, summa prudentia, summo consilio gesta sunt: tamen accepi, nos contra pietatem Christianam egisse, videri plerisque, qui egregium sane facinus, velut ab odio et liuore, ab superbia atque auiditate profectum, carpunt, abominantur. Quamobrem rationem actorum reddere, rem ordine explicare placuit. Teste conscientia nostra nihil inuidiae, nihil simultati, nihil ambitioni datum est. Quicquid hactenus actum est, amore diuinae iustitiae feci. Dum adhuc priuati essemusm vocabamur amici parentum regis, quem crebro ac frequenter, et amice literis familiaribus commonuimus, vti resipisceret: eundem per natales clarissimos, per auitam paternamque gloriam et virtutem, per salutem, vitam ac maiestatem Imperii saepius obtestati sumus, vt rumorem de eius sceleribus (quae Deus probibeat vt edere in vulgus velim) dissipatum, falsum esse factis coargueret. Idem solicitius Pontificatum Max. adepti, iam communis eius animi parens factitauimus. Ipse itidem subinde nobis rescripsit, aetatem, fortunam, potentiam paucorum, qui summam Imperii obtinerent, excusauit. Idcirco purpuratos quosdam, quorum consilio sacerdotia, pontificatus, contubernia monachorum venibant, ac lupi templis, non pastores praeficiebantur, repetundarum postulauimus, condemnauimus. Postremo illos in malo obstinatissimos execrati sumus. Hainrico vti illos aula, praetorio, curia, sermone exigeret, praecepimus. Verum enimuero tantum abfuit, vt nobis recte consultanti obtemperauerit, vti omnes Italiae, plerique Galliae atque Germaniae episcopi eius suasu atque instinctu, iugum D. Petri, a Christo ceruicibus ouium impositum, excusserint, censuram Romanorum pontificum reiecerint: et vt paucis summam scelerum illius explanem, primo eos quos captae pecuniae accersiuimus, in numero sceleratorum impiorumque computauimus, deuitare noluit. Deinde nonsolum nullam praesefert spem resipiscendi, sed subnotari etiam a quopiam suos mores, graui et iniquo patitur animo. Postremo templum diuinum dissensione labefactare, discordiae mala serere studet. Neque precibus neque minis ad bonam frugem commouetur. Hasce ob causas eundem a societate sacrosanctae concionis amouimus, ex albo Christianorum erasimus, vt qui sponte recte facere negligit, hac contumelia coactus officium suum, et quod se dignum est faciat. Siquidem ipse seruari (quod Deus auertat) non vult, et omnino ad perniciem suam per praeceps tendit, nos qui pastores eius, et rationem Deo de eius anima reddituri sumus, desidiae atque socordiae conuinci, ac perinde perire nolumus. Quod si vtique quispiam, non tam iudicio, quam morbo animi nos vti, nostramque sententiam iniustam esse existimarit, si talis est, vt doceri queat, sacras literas, decreta magistrorum Ecclesiae consulat, veterum annales nobiscum euoluat: comperiet pro certo, nos plus aequo iustoque humaniores, ne dicam segniores fuisse. Quanquam neminem omnium esse credam, qui mesum animo dissentiat, tametsi quae sentiat, palam eloqui forsitan non audeat. Enimuero si ille a nobis iniuste hoc fulmine afflatus foret, tamen eum supplicem venire oporteret, veniam atque piaculum, quo solueretur petere. Proinde pientissimi filii, qui magis Deum, quam homines timetis, qui iustitiam regi, veritatem irae praefertis, bono estoteanimo, labore, patientia, factis fortibus vires exercete, bonis, praeceptis obtemperate, fortiter aduersus insanos facite. Magnae curae magna merces est. Immortalis Imperatoris parteis defenditis, qui si coepto, quoad vita suppetat, perseuer aueritis, immort alitate, praemio virtutis vestrae vos condonabit. Equidem perpetuo Deum Opt. Max. deprecor, vt vobis virtutem praestet, regem ad sanitatem redire cogat: tunt plane intelliget, me et vos longe eum magis amasse, maioremque gratiam ab eo inihimus, quam illi qui ammo indulgentes, assentando, palpando, adulando peruersam gratiam gratificantur. Si ille resipuerit, omnium quae aduersus me gesserit, obliuionem decernam, et consilio vestro cum eo in gratiam redibo, in templumque diuinum reducam.

[Note: 8] Sub idem tempus idem Gregorius Saxonas sociosque certiores facit, Romanis concilium Augustam indictum displicere:

tantam rem Romae (vbi penetrale religionis nostrae, sedes et domicilium Imperii sit) transigendam esse: se tamen, licet inuitis Romanis, Mantuam, quae Machtyldae pareat, profecturum, vbi bene inter bonosagier liceat. Mittuntur igitur a coniuratis ad Hyldebrandum, Mangoldus Veringensis dynasta, frater Hermanni historici, Aribertus mysta cum aliis compluribus, qui Pontificem Max. in Germaniam deducant.

[Note: 9] At Caesar cum animaduerteret, se his calamitatibus nequaquam medicari posse, et tot hostibus resistere, nedum illos perdomitare, difficile fore, nisi cum Pont. Max. in gratiam redeat, vt tantulo impendio ingens victoria staret, in Italiam transitum facit. Canusium, vbi tum Gregorius erat, absque cultu regiopergit, nunciare pontifici iubet, Caesarem adesse, vt pacem cum eo faciat bonorum virorum arbitratu et saluo rerum statu. Scilicet ne sanguis Christianus effundatur, neue stupra, incendia, parricidia, praedae (quae licentia etiam belli iusti impune committuntur) in populo Dei fiant, edantur: vnum postulare, ne contra fas iusque maledictis acerbissimorum hostium magis, quam innocenti sibi credatur. Optimum quemque vituperationibus vulgi imperiti, nedum inimicorum expositum esse, praecipue eum qui in rerum fastigio, quasi illustri loco et theatro collocatus, omnibus pateat. Ita humana sunt, nemo est qui vniuersis complaceat. Gregorium quoque vulgo male audire atque castigari, quod familiarius frequentiusque secreto atque in occulto, quam tantum pontificem deceat, cum Machtylda colloquatur.

[Note: 10] Saxonum legati, qui praesentes erant, intercedunt, ne pax fiat, summopere laborant. Quamobrem toto triduo Caesar in conspectum Pontificis non est admissus. At Hugo monachorum Cluniacensium antistes, caeteri boni minis, precibus hortari, suadere, orare, terrere, quouis modo instare, vociferari, perficaciam hanc tyrannidem appellare, non desistere, donec pepulere vt Gregorius consentiret, et cum Quarto hac lege, vt is Imperii insignibus in certam diem abstineret, in gratiam rediret.

[Note: 11] Quemadmodum in arcanis sacrae historiae est, et apud grauissimos illustresque rerum authores constat, principes cuiusque gentis ad terrorem malorum, quo sanctiores, venerabiliores augustioresque forent, insignia quaepiam Imperii sumpsere: ita apud Romanos fasces duodecim cum securibus, totidem apparitores, ignemque, qui Imperatoribus praegerebatur, sacra principatus fuisse reperio: sicuti apud Persas aureum simulachrum, Hebraeos vnctionem, Germani imperatores apud proauos nostros hastam, coronam spineam, clauos (quibus Christum seruatorem nostrum excruciatum constat) insuper ensem, purpuram, diadema Caroli Magni progerere secum solebant, sicuti adhuc nostro aeuo praefectus praetorio, quem Marescalcum, hoc est, maiorem aulae nuncupamus, strictum ensem Caesari praefert: illa Imperator Sigismundus Caesar Augustus auorum memoria Norinbergae condidit: vbi quotannis conceptis feriis, magna populi, qui vndique coit, frequentia, monstrantur. Antiqui Imperatores secum veluti peculiaria sacrosancti Imperii penetralia, Caesareaeque maiestaris auspicia circumferebant. Norinbergenses ad Aquas Graneas, quando designatus princeps de se consuli superos iubet, et solennibus ceremoniis inaugurari solet, deportant.

[Note: 12] Caeterum Gregorius adhibita Machtylda et Adelhaide primariis Italiae foeminis, Caesarem sacrificio, dape coelesti, epulo Pontificio, coenaque saliari, veluti pignoribus redintegratae amicitiae excipit. Hainricus secum Pontificem in gratiam ex animo, syncereque rediisse credens, in Italia aliquot dies commoratur, rebus Italicis componendis operam nauat.

[Note: 13] Inter haec Gregorius in Germaniam ad coniuratos, Bernardum flaminem Romanum diaconum, Bernardum Massiliensium monachorum praesulem, Christianum quendam, Theologum professione, suscepta legatione proficisci iubet, Saxonibusque rescribit: Ne molestum ipsis sit, quod cum Quarto reconciliatus sit, quem magis obnoxium criminibus reddiderit, et coelesti curiae, non tamen regno, vnde auspicato Romae destitutus, restituerit. Nec enim quenquam inauspicato, et inuitis liberis dominari oportere. Haec vbi Saxones et socii eorum accepere, cum legatis pontificis Romani apud Forchaim, in confinio antiquae Franciae, veterisque Boiariae, medio itinere inter

Norinbergam Bambergamque coeunt X. Cal. Martii Rudolphum Sueuorum et Burgundionum ducem, regem hac lege salutant, vt comitia pontificalia abiuret, clientelas episcoporum abdicet, neue velut haereditario iure filios suos successores declaret. Diadema deinde capiti Rudolphi [Note: Rudolphus de Rheinfelden fuit vt scribit Cuspinianus.] circumdant, a Gregorio missum: illi inscriptus erat hic versiculus,

[Note: 14] Posthaec legati septimi, quos supra nominaui, Romam redeunt, Pontifici renunciaturi, eius auspicio nouum creatum esse principem. Interim Sigefridus Mogontinus archiepiscopus et Rudolphus Moguntiacum (caput tum Germaniae Galliaeque censebatur) migrant. Dumque Sigefridus quinto Idus Martii, qui dies erat media (vt vocant) Quadragesima, Rudolphum inungit, fit tumultus. Ciues arma corripiunt, Sigefridum et Rudolphum tanquam perfidos, fidei ac Caesaris desertores proditoresque vrbe exigere connituntur. Miles Rudolphi plebem armis excipit, complures in templo trucidat, alios in fugam vertit, aedes sacra sanguine humano polluitur. Perpetrato sacrificio, episcopus et Rudolphus Palatinas aedes occupant, coenantque. Mox Mogontini arma resumunt, impetuque facto obtruncatis Rudolphi militibus, faces in praetorium immittunt, idque exurere, cum scelerato tyranno, sacrilego episcopo (ita vociferabantur) conantur, Sigefridus et Rudolphus beneficio noctis sibi consulunt, in Saxoniomque elabuntur.

[Note: 15] Rudolphus ducatum Sueuiae Burgundiaeque Berchtoldo a Zaringen genero suo tradit, collectoque partium suarum exercitu, Wurtzburgium caput antiquae Franciae, arcta obsidione cingit. Adalberonem episcopum a ciuibus, sicut diximus, exactum, quem secum adduxerat, restituere contendebat. Berchtoldus gener Rudolphi in Sueuia, Luithulfus et Welpho in Boiariae regno nouarum rerum auidi, sub specie pietatis, arces, oppida, vicos, agros, praedia Caesariana impugnant, vastant: episcopos, proceres, nobiles, ignobiles, sacros, prophanos, ciues, paganos, quibus charior fides, quam pecunia, atque alia omnia erant, infestant, cuncta aede, incendiis, luctu complent. Dum talia in Germania fiunt, Caesar certior fit fama, crebris nunciis, itidem literis amicorum, quo periculo Respublica sit.

[Note: 16] Quocirca in Germaniam redire parat: verum omnes angustias Alpium sibi praeclusas offendit. Tandem per Venetiam atque Aquileiam, inde per Noricum atque Vindeliciam; regnum Boiariae intrat. Luithulfum cognatum suum Charionum ducatu mouet. Charinis Hainricum, Odagrium Ozionis filium Stiriis praeficit. Inde Reginoburgium peruenit, ibi substitit. Hostes audito praeter spem Caesaris aduentu, subito metu perculsi, obsidionem soluunt, in Saxoniam non tam discedunt, quam aufugiunt, episcopi arces impositas alpibus petunt. Caesar Welphonem summum Boiariae principem Neoburgii obsidet, capit, in deditionem redigit, arcta custodia asseruari iubet. Inde Wurtzburgium petit, ciues collaudat, ipsis gratias agit, praemiaque largitur.

[Note: 17] Adalberoni, Gebhardo, Altmanno, licet comitiis hostilibus interfuerint, gratiam facit, eosdem ad desertas oues redire iubet, pascere gregem creditum suo iure imperat. Atilli tantum abfuit, vt recte monenti, pacemque vltro offerenti obtemperarint, vt ea quae summa tranquillitate, pace Caesaris citra sanguinem retinere licebat, multa caede, cruore ouium, clade, rapina miseri gregis, sceleribus pluribus emere maluerint, et Caesarem ne videre quidem a longe, nedum salutare voluerunt, tanta pertinacia partium fuit. Caesar Reginoburgium in Boiariam redit.

[Note: 18] Cumque videret hostes non solum saluti suae insidiari, sed etiam neque modum propriae vitae, neque rationem periculorum habere, dummodo se tollerent, vt augustior foret, se suosque auspiciis regiis tutaretur, acerbitate hostium coactus, cultum Caesareum, Imperii insignia resumit. Vindeliciam superiorem, et Norici partem continuam, per quam Athesis, Isacus, Oenus amnes decurrunt, Arnulphum de Damasia cum Alberto, Iringoburgensi procurare iubet. Noricum Iuuauense Burckhardo et Berchtholdo fratribus a Mosburg oriundis committit. Inferiorem Boiariam ad vtramque Danubii ripam, et quatenus Boiemiae continuatur, Friderico et Asuino a Bogen, filiis Hartuici commendat. Inde Sueuiam petit, Berchtoldum principatu deturbat, Hugonem

copiarum eius ducem in vincula coniicit, castella, oppida hostium expugnat, moenia diruit, et solo aequat. Berchtoldus ibi resistere non potuit, aegriditudine animi expirat. Caesar Sueuis imponit Fridericum de Stauffen oriundum, eique dat in matrimonium Agnetem filiam suam.

[Note: 19] Perdomita Sueuia, Boiaria victor Reginoburgium reuertitur: amicis animum reddit, inimicis terrorem iniicit. Multi qui ab eo, quod rebus diffisi fuerant, defecerant, certatim ad eum redeunt. Inter haec Rudolphus in Saxonia copias cogit, Adalberonem ex Boiariae castellis Neoburgio, Schardingio, Pictauione, Lambachio genus trahentem, quod eruditione, genere, caeteros praestabat, Wurtzburgium vi reducere, et opem ferre genero conatur: Caesar cum exercitu celerius opinione obuiam venit, hostem inuadit, fundit, terga vertere compellit. Rudolphus vix fuga elapsus est. Eius partium plerique occisisunt. Bernardus Magdeburgensis archimysta, author belli ciuilis, a popularibus inter fugiendum occisus est. Sigefridus Mogontinus, archiflamen ex fuga retractus, cum iam in crucem ageretur, clementia Caesaris superuenientis ab imminenti nece liberatus est. Wernherus Merseburgensis episcopus, Caesaris itidem pietate patibulum euasit, ambobus copia abeundi facta. Ipsi se rursus ad Rudolphum contulere. Neminem, nisi qui praelio cecidere, Caesar occidi permisit: quem Albertus Vangionum pontifex ne aspicere quidem voluit, proinde arcta custodia asseruari iussus. Inde corruptis custodibus pecunia elapsus est, ad Rudolphumque rediit. Magnus quoque dux Saxoniae, Hermannus eius patruus interiere, a Caesarianisque praelio occisi sunt. Facta haec strages Saxonum, sociorumque anno aere nostrae MLXXVIII. VII. Idus Augusti, tertio die Septimanae, quem veteres Marti dicarunt, a quo adhuc Graeca voce Ares apud Teutones [Note: Erchtag.] vocatur.

[Note: 20] Caesar tanta potitus victoria, in Boiariam hyematum concessit, Reginoburgii Calendis Februarii diuo Mariano Scoto, eiusque sociis atque simmystis, viris religiosis, atque eius tempestatis doctissimis, mathematicis, poetis, theologis, historiographis diploma dat, eosdem immunitate donat. Eberspergensibus monachis, Burensi templo praedia quaedam tribuit. Fruxinensibus Meginardum episcopum, mortuo Angelberto designat.

[Note: 21] Insequenti anno Caesar rursus cum exercitu Boiorum, Francorum, Boiemorum Rudolphum primo impetu in fugam coniecit. Vbi dux Boiemiae Vratislaus [Note: Vratislaus qui aliis Fradislaus, dux Boiemiae.] regiam hastam Rudolphi nactus est, eaque a Caesare Boiemo donata, in posterum festis diebus Regulis Boiemorum insigne Imperii solenne fuit. Pars Saxonum dum praelio decertatur, in castra Caesaris vacua viris atque defensoribus, quo pueri diuerterant, irruunt, hosque omnes strangulant.

[Note: 22] Caesar fusis hostibus Osnoburgensem, Virdunensemque episcopos Romam cum mandatis proficisci iubet, postulatque a Pont. Max. vt si quidem secum syncere in gratiam redierit, tyrannum immanissimum, perfidum parricidam (qui affinitatis vinculo, fideique religione violata, bellum plusquam ciuile exercitarit, pacem interturbarit) pro Republica deuoueat. Rudolphus quoque Romani episcopi opem, cuius auspicio regnare iussus sit, supplex implorat, petitque, vt Pontifex Max. communis generis humani parens, saeuissimum sacrilegum, incestuosum, sacerdotum contemptorem, cuius Deus venter atque ea quae sub ventre sunt, sacro ense iugulet. Gregorius huius postulatis annuit.

[Note: 23] Hainricum quod contra, ac pollicitus fuerat, insignia Imperii vsurparit rursus execratur: proceres, populum, sacratos, prophanos sacramento soluit: eos qui Caesari fidem frangant, principi suo rebellent, Rudolpho adhaereant, ab inferis emancipat, coeloque locat, hisce incendia, caedes, et huiuscemodi scelera, quae bello designari solent, indulget, aliis omnibus, qui Caesari fidem seruent, ab eo deficere, armis se miscere recusent, diras inferiasque dicit. Regem malum ob crimina a se deuotum, proinde iam non regem, neque illi parendum esse docebat; quin obsequium praestere Deo pietatisque esse, occidere eos, qui Hainrico fidem seruarant, asseuerabat.

[Note: 24] Sacerdotibus quoque connubiis interdicit, vetat populum sacrificiis eorum interesse, aut illos pro sacerdotibus ducere.

Gratissima haec fuere scortatoribus, quibus pro vna vxore sexcentas mulierculas inire licet.

[Note: 25] Sed isthaec omnia, plerisque episcopis, aliis eruditis, simplicibus, apertis atque bonis, praeter coniuratos, qui suae caussae seruiebant, nouum dogma, pestifera haeresis, quae vnquam Christianum conturbasset regnum, visa est. Quamobrem Italiae, Germaniae, Galliae pontifices, Quinquagenalibus Mogontiaci, septimo Calendas Iulii, apud Brixinam Boiariae (vt ait Otto Fruxinensis episcopus) vrbem conueniunt, Hyldebrandum contra pietatem Christianam, verbis, factis facere, agere decernunt, eundem ambitus, haereseos, impietatis, sacrilegii condemnant, huiuscemodique decretum tum factum est. Quoniam Hyldebrandus, falsus monachus, magus, diuinaculus, somniorum prodigiorumque est coniector, male de religione Christiana sentit. Primus pontificatum Maximum contra morem maiorum, inuitis omnibus bonis emit, ac contra voluntatem nostram, et orbis terrarum domini, vi retinere conatur. Berengarii antiquissimi erroris symmystes et discipulus, coniuratus est hostium Reipublicae atque sacrosancti Imperii, Caesaris Christianissimi, qui saepius pacem ei, eius que sociis vltro obtulit, saluti corporis et animae insidiatur: vitam Imperiumque perdere conatur, ius diuinum humanumque peruertit, falsa pro veris docet, sacrilegia, periuria, mendacia, homicidia, incendia, veluti benefacta indulget, collaudat, ad haec perpetranda classicum canit: tyrannum perfidum suo more tutatur, discordias inter fratres, amicos, cognatos serit, lites nutrit, inter coniuges diuortia facit: suauis homo sacerdotes, qui vxores habeant legitimas, sacrificos esse pernegat, interim tamen scortatores, adulteros, incestuosos aris admouet. Quicquid vsquam pacis Christianae fuerat labefactauit. Nos ergo authore Deo Opt. Max. amouendum decernimus. [Note: haec etiam Vrspergensis.] Quod si, vbi haec audierit, vltro se abdicare, parere huic decreto recusarit, perpetuo repulsam passurum, adytu arcendum censemus.

[Note: 26] Aduersus haec Anthelmus Lucensis episcopus (qui hymnos et alia quae de Seruatoris nostri cruciatibus praescripta sunt, de Gregorio interpretatur) et Wilhelmus Hirsunus, qui suam caussam, seque iustos esse miraculis post mortem declararunt, pleraque scripsere, quae rursus confutata sunt, cum pluribus sacratarum literarum testimoniis ab Herueldensium Theologo. Sed ad Septimum redeo.

[Note: 27] Qui accepto superiore senatusconsulto, vt animos suorum confirmaret, prouidit, Saxonibusque renunciauit, hoc anno falsum interiturum regem, hocque de Hainrico interpretatus est.

[Note: 28] Dumque talia fiunt, Hainricus et Rudolphus in Turogorum finibus sexto Idus Februarii, tertio infestis signis concurrunt, Rudolphus fusus, in fugamque coniectus est. Sed reparatis viribus, animatus vaticinio Gregorii aleam belli denuo iactare, fortunam tentare statuit. Nec Hainricus certamen detrectauit, quarto Idus Octobris ducum copiae in Mysnia iuxta Ellestram amnem, aperto marte quarto confligunt. Quartus superior et hic fuit. Rudolphus cum Saxonibus inuitis superis pugnauit, inauspicato Martem lacessiuit, non solum superatus est, sed et amputata dextra, qua fidem Caesari dederat, interiit. Mersburgii regio cultu sepultus est, anno Christianae salutis millesimo super octogesimum, potestatis quarto.

CAPVT XV. Romae expugnatio. Hermannus Lotharingicus Anti-Caesar. Hildebrandi depositio et mors Heinrici coronatio Synodus Moguntina acta Hildebrandi damnat.

1. Heinricus in Italiam contendit vrbemque Romam biennio obsessam vi expugnat.

2. Hildebrandus in castellum Angelburgium fugit ibique obsidetur. Romani aegre pacem impetrant. Dona ab Imperatore graeco transmissa.

3. Heinricus IV. ad implorationem Romanorum colloquii diem cum Papa constituit et versus Campaniam concedit.

4. Saxones Hermannum Lotharingium Caesarem eliguntur, qui rex allii postmodum vocatus.

5. Luitpoldus Marchio Austriacus rebellat. Welpho et Sigefridus custodia elabuntur. Augustam Vindelicorum capiunt et Wigoldum. Episcopum imponunt.

6. Boiemi Luitpoldum praelio superant et Austriam in feudum accipiunt. Welpho vincitur.

7. Caesar Romam venit, de pace frustra agitur. Hildebrandus ad Nordmannos fugit, a Caesare deponitur substituto Vicberto, seu Clemente III. Nordmanni ad officium rediguntur.

8. Heinricus IV. cum coniuge Imperator Romanorum coronatur. Ordinis Carthusiani initium.

12. Nordmanni et Machtylda Sergium abbatem Pontificem Rom. eligunt, qui mox ventris profluuio moritur.

15. Despoliato ante omnia restituendo et foemina ante rem familiarem domi compositam in iudicio comparere non cogenda.

16. Episcopus Salisburgensis a partibus Hildebrandi stans cui prouincia respondendi demandata, ob mutescit, alius conuentus re infecta Moguntiacum indicitur.

17. Quidem Hildebrandi factionem deserunt, reliqui Quedlinburgi Ottonem excommunicatum Papam eligunt, cum Vrbanum vocant. Allusio ad nomen Vrbani.

18. Synodus Moguntina damnat actu Hildebr. Vrbanum et alios excommunicat. Verba decreti.

19. Episcopatus Pragensis fines ampliantur, et ipsi Cracouia subiicitur. Vratislao Regium nomen conceditur. Eiusdem coronato.

20. Imperator in Episcopatibus desertis nouos Episcopos et Archi-Episcopum Magdeburgensem constituit, Saxones in deditionem redigit et dimisso exercitu Saxoniam.

[Note: 1] HAinricus perempto Rudolpho, pacataque Germania, secundo Italiam, vt aut in gratiam cum Gregorio redeat, aut eum, si pacem accipere detrectet, abdicet, petit. Quicquid resistit, capit, perdomitat. Septimus vrbes, castella, arces communit, ad rebellandum Caesari hortatur. Verum is vi cuncta penetrat, hostium munimenta expugnat, Romamque victricibus signis peruenit. Quinquagenalibus castra ante moenia vrbis facit, fossa, vallo, carrucis munit, statiuaque ibi biennio habuit, vrbem obsedit neminem exire, intrare permisit circumcirca. Vniuersa incendiis, caede complet. Hyldebrandus fretus opibus Machtyldae et Ruperti Vischardi Nordmanni, portas vrbis clausit, fortiter vrbem tutatus est, saepius eruptionem fecit. Hainricus in contraria parte crebro vrbem oppugnat, Romanos erumpentes in vrbem repellit. Extra moenia quicquid fuit, in ditionem redigit. Tandem post annos duos, quarto Nonas Iunii (qui dies sextus Quinquagenalium erat, eum Romani Veneris Alphrodites Graeco, vt alia pleraque solent, vocabulo nuncupant) anno ab orbe vindicato millesimo octogesimo tertio vrbs capta est. Dato signo a gregario milite, qui cum obsessi atque obsidentes nimio aestu laboreque fessi dormitant explorabundus ad vrbis moenia accedit, ex silentio animaduersa solitudine, moenia conscendit, signoque dato, plerosque sociorum excitat. Qui confestim aduolant, murum superant, custodes somnolentos trucidant, portas effringunt, vrbe potiuntur, fit caedes, fugaque. Caesar partem moenium diruit, ac solo aequat. Vrbem infesto intentoque exercitu intrat.

[Note: 2] Pont. Max. in molem Hadriani aufugit, pars Traiani, pars Crescentii praetorium, sunt qui Theodorici regiam nuncupent, Germani Angelburgium, hoc est Angeli castrum vocare solent. Cui Imperator castra admouet, vallo, fossa circumdat. Romani cum suppliciis adsunt, auro aegre pacem impetrant, perfidiam omnem in Hyldebrandum transferunt, obsides viginti dant nobilissimos cuiusque liberos, quos Hainricus postulauit. Hisce quoque diebus, legati Imperatoris orientalis multa auri, argenti pondo, signa gemmata, vestes holosericas aureasque Caesari Romano tribuunt.

[Note: 3] Romani deinde suasu Gregorii, Quartum adeunt, orant vt diem colloquio constituat, vbi ipse et pontifex, Senatoresque conueniant, de rebusque Reipublicae summis comsilium habeant, bonorumque virorum arbitratu pax communiter confirmetur. Non abnuit postulata Caesar, diem Calendarium Nouembrium huic negocio destinat. Exinde quod lues ob aestum in exercitum grassaretur, ad Appenini montis, qua Campaniae continuatur, vmbracula discedit.

[Note: 4] In Germania interea Saxones et socii Hermannum Lotharingium rebus imponunt Islebiae, vrbs est Turogorum, vbi allii prouentus, hanc ob caussam rex Allii vulgo nominatus est.

[Note: 5] In orientali quoque Boiaria, Luitpoldus Austriaci limitis praefectus, suasu Altmanni episcopi Bathauensis res nouas molitur, rebellionem facit. Welpho corruptis pecunia custodibus euasit, contractis perditissimorum copiis, Fruxinum Vindeliciae oppidum, Augustam Rhetiae vrbem, de improuiso inuadit diluculo, capit, diripit. Wigoldum episcopum a Sigefrido Mogontino in Saxonia furtim consecratum Augustanis imponit. Sigefridus Augustae pontifex fuga sibi consulerat.

[Note: 6] Conradus frater Vratislai Boiemorum reguli cum Boiorum, Venedorum viribus, Austriam depopulatur Murbergii Luitpoldum magna clade afficit, quarto Idus Maii: Austriam orientalem regni Boiariae limitem ab Imperatore in tutelam accipit. Fridericus itidem gener Quarti, Boiariae proceres, Conradi duo pater et filius Rhodae iuxta Oenum, dynastae praefecti praetorio Wigoldum Augusta pellunt, Welphonem, tertio Idus Augusti Hochstadii iuxta Danubium superant. Eo praelio Conradus filius cecidit, Rhodam a patre deportatus, ibique in templo, in quod arcem parens commutauit, et caeremoniis D. Benedicti dedicauit, sepultus est.

[Note: 7] In Italia Caesar Cal. Nouembribus, vt condictum erat, Romam reuertitur, maximoque honore excipitur. Nuncii vltro citroque commeant, Gregorium et Caesarem in gratiam redigere conantur. Gregorius, vt Caesar absque vlla pactione, se atque Imperium fidei illius permitteret, postulabat. Caesari non fuit consiliumvitam, dignitatem, salutem suam atque amicorum, arbitrio inimicorum in potestate acerbissimorum hostium credere, se ense suo iugulare, manubrium e manu dimittere: Gregorius tamen simulata pace, fugae ornatu dissimulato, Salernum, ad Nordmannos aufugit. Caesar coacto procerum episcoporum senatu, aduocata concione populi, more maiorum comitia pontificalia habet. Hyldebrandus necessitate in rationem versa, tanquam lupus, fur ac latro, veluti perfidus transfuga, ouium desertor, gregis proditor, Christianae charitatis osor, omnium communiter consensu abdicatur. Ex patribus Vicbertus Rauennae archimysta concordiae ac pacis studiosus, vir bonus atque eruditus, Pontifex Rom. capitur. Caesar Epiphaniorum ferias in templo D. Petri perlitat. Calendis Februariis in Campaniam arma mouet, maximam Apuliae partem fusis, profligatis Nordmannis, ad obsequium cogit.

[Note: 8] Posthaec a legatis Romanorum ad vrbem reuocatus vndecimo KL. Aprilis: qui tum dies decimus erat ante Paschalia, a Senatu, equitatu, plene, reuerenter ac honorificentissime exceptus Romam ingreditur. Moxque Vicbertus a coetu Pontificum inauguratur, Clemens tertius appellatur. Is in celeberrimo Paschalium festo die, anno Christianae salutis millesimo, octogesimo quarto Caesarem cum Bertha vxore consecrat, Augustos acclamante populo Ro. appellat. Eadem tempestate Bruno genere Teutonicus, in Agrippinensi Colonia ortus, mysta atque ludimagister Rhemorum adprime doctus, Carthusianam, Christianorum maxime arduam disciplinam (quae et in prouerbium venit) instituit.

[Note: 9] Imperator pacata Italia, firmissimis ibidem praesidiis relictis, in Germaniam redit: Augustam recipit: Mogontiacum properat: Sigefrido archimysta in exilio mortuo Wezilonem [Note: Wezilo in exilio mortuus Hasungi in Haessia sepelitur.] pontificem declarat.

[Note: 10] Septimus hoc tempore Salerni moritur. Quidam eum omnia acta sua rescidisse mandasseque, vt sui cum Imperatore in gratiam redirent, literis produnt: alii contra referunt, adiurasse socios, ne quenquam praeter Sergium Cassinensium monachorum magistrum, Ottonemue Cluniacensem monachum, episcopum Hostiensem, sibi substituerent.

[Note: 11] Hic in Saxonia tum longius aberat, in opprobrium Segiuini Agrippinensis et Wezilonis Mogontini archimystae contra instituta maiorum, alienam temere ditionem vsurpans, superstitibus adhuc veris pastoribus Constantiae, Bambergae, Mindae, Augustae Gebhardum, Hainricum, Reginardum, Wigoldum nouos episcopos nuncupat. Is tamen ab archiepiscopis superioribus de more atque ritu priscae religionis celebri collegarum conuentu,

cum exulibus Pontificulis ab eo creatis, in numero impiorum sceleratorumque computatur.

[Note: 12] Eisdem diebus Sergius [Note: vel vt Platina scribit, Desiderius.] legatione Hyldebrandi apud Nordmannos fungebatur. Hunc defuncto Hyldebrando Machtylda, et Nordmanni Pont. Max creant, Victorem bene ominato nomine appellant. Verum in paucis diebus profluuio ventris interiit.

[Note: 13] Sublatis itaque Gregorio et Victore capitibus perniciosae dissensionis, fesso tot cladibus orbe Romano, placuit vtriusque partis episcopis iure atque literis, non armis atque ferro more barbarorum disceptandum esse. Fit igitur conuentus Garstungi tertiodecimo Calendas Februarii, conueniunt episcopi Germaniae, Galliae, vtriusque partis.

[Note: 14] Vbi consedere, Conradus episcopus Traiectensis ita verbum fecit: Ad pacem, quam nobis, patres consulti, Seruator noster abiturus reliquit, stabiliendam conuenimus, vim, temeritatem, violentiam, errores pestiferos eorum, qui coeleste donum contaminare non erubescunt, gladio duplici, ense ancipiti ad viuum resecare, vtriusque instrumenti testimoniis iuxta praeceptum Christi refellere, operae pretium duximus. Iosues hostibus astutis, fallacibus iuramentum, quod mendaciter extorserant, seruauit. Nabocodrosoro impio regi Iudaeos regesque eorum fidem frangentes, immortalis coeli maiestas per Hieremiam atque Ezechielem vates suos coarguit, seque spretum testatur. Qui iuramentum contemnit, foedus spernit, pactum soluit, fidem frangit, illum despicit, per quem iurauit: illi facit iniuriam, cuius nomini aduersarius credidit. Viuo ego dicit Dominus, iuramentum quod spreuit, foedus quod praeuaricatus est, ponam in caput eius. Nunquid qui soluit pactum effugiet? Non considerandum cui, sed per quem iuraueris. Multo enim fidelior est ille, qui propter nomen Dei tibi credidit, quam tu, qui occasione diuinae maiestatis hosti tuo, imo iam amico moliris insidias. De Tiberio et Nerone non solum leuissimis tyrannis, sed impurissimis quoque monstris, praeceptum legimus: Reddite Caesari, quae Caesaris sunt, et Deum timete, regem honorate. Principibus qui non sine causa gladium portant, etiamsi mali fuerint, non modo dicto audientes estote, verum pro iisce supremum Deum deprecamini, quo tranquillam quietamque vitam agamus. Omnis enim potestas a Deo est. Qui potestati resistit, diuinae prouidentiae repugnat. Idcirco ambitiosi et superbi sunt, qui illud Domini Deique nostri elogium, Quodcunque solueris super terram, erit et solutum in coelis: et Quodcunque ligaueris super terram, erit et ligatum in coelis, perfricata fronte interpretando adulterant, suae libidini seruire cogunt, et nobis ceu pueris atque omnium rerum imperitis astu illudere student. Quasi vero nesciamus, peculiare esse sacris vatibus diuinae sapientiae consultis, pro capacitate auditorum diuersis nominibus idem appellare, eandem rem pro diuersitate effectuum, modo propriis, modo translaticiis verbis, quod idem valet, nunc figurate, nunc simpliciter dicere, crebris similitudinibus, frequentibus prouerbiis atque exemplis, aptis comparationibus et huiuscemodi tanquam luminibus rem illustrare, animum atque aures tanquam stimulis ferire, et vt sunt varia ingenia, varia orationis sententionarumque supellectile homines instruere, docere, recreare, rapere, trahere, mouere, oblectare. Et vt D. Aurelius Augustinus docet, veritas diuina ita tradita, ita ornatu tecta, plus mouet, plus delectat, plus honoratur, quam si nuda absque veste prostitueretur. Nempe animus noster, quamdiu mortali carcere clausus detinetur, nolit, velit, rebus fluxis, fragilibus quae videri, tangi solent, nimium addictus est. Ad aeterna et clara, quae cerni, tactu sentiri nequeunt, coecutit atque hebetatur, nisi igniculus ingenii hisce fomentis motus excitetur. Proinde Pont. aeternus, id quod subobscure de vinculo dixit, apud Ioannem aperte, apud Matthaeum, Marcum, Lucam apertissime explicat. Pax vobis, inquit, sicut misit me pater, et ego vos mitto. Accipite Spiritum sanctum, quibus remiseritis peccata, remittuntur: et quorum retinueritis, retenta sunt. Et vt concordiam assereret, et vnum se verum pastorem esse indicaret, vni dixit: Siquidem amas me, pasce oues meas, id est, ite in mundum vniuersum, praedicate Euangelium omni creaturae: atque, Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra, ite ergo docete omnes gentes. Hanc ob causam aperuit discipulis mentem coelestis doctor, vt intelligerent scripturas, Mosen, prophetas, et psalmos. Iussitque eos in nomine suo poenitentiam et remissionem peccatorum praedicare apud omnes gentes, testesque horum esse. Has ergo ob causas Hyldebrandus ambitione inpraeceps abiuit, cum potestatem immortalis Dei, cuius nuncius duntaxat est, sibi vsurpauit. Ita mores, ita tempora, ita homines sunt. Male consuluisset rebus humanis supremailla, Maiestas, si ita gladium

in manum mortalis cuiusquam traderet. Quis concupiscentiae humani finem statueret: aut quis moderaretur? Ne sapientissimus quidem aequo animo tantum onus tulerit. Non necesse habemus, vt quispiam nos doceat, quo nam pacto spiritali potestate, vel, vt verius dicam, dispensatione atque procuratione diuini peni (oraculorum enim coelestium promi atque condi duntaxat sumus) Petrus, eiusque collegae vsi fuerint. Clarius luce in libro quem de gestis Legatorum Christi Lucas Medicus scripsit, liquet, arma nostrae militiae spiritus non ferrum neque rapinae, caedes, homicidia, periuria sunt. Nimirum lorica, thorax, galea, baltheus, ensis, scutum, sunt pax, amor, iustitia, spes salutis, veritas, sermo Dei, fides. Quae munera diuina saepius Imperator noster Christianissimus vltro Hyldebrando obtulit: sed ipse accipere recusauit. Non inficias imus, homo est ille, peccare solet. Nam nemo vitiis sine nascitur. Optimus ille est, qui minimis vrgetur. Nulla tamen illi, nisi ex permisso voluptas Veneris, iuxtaque naturale desiderium vsus, quae sicut iuuenta irritari, ita senectute mitigari solent. Iam id fateor, peccatum primum quidem magnum, at humanum tamen, fecere alii saepe, item boni. Et profecto recto aestimantibus principem nostrum, liquet bona natura eius esse, vitia, vel fortunae, vel aetatis: ingentia animibona, illa indoles in rebus moliendis, conficiendis velocitas, periculisque subeundis fortitudo, vis incredibilis animi, laboris patientia, consilium par magnitudini animi, et quantam vix potest aetas eius capere, solertia. Rei militaris, iuris, ciuilium morum, diuinarum humanarumque rerum peritia, fortitudo propemodum nimia, non modo inter reges excellens, sed inter illos quoque, quorum haec sola virtus fuit. Iam perpetuum pacis, pietatis atque religionis studium, in pauperes liberalitas, maiora tribuentis, quam a Deo petuntur. Clementia in deuictos, benignitas in amicos, erga milites beneuolentia, in nullo vnquam Germano Romanoue tanta fuere principe. Quod si flagitiosissimus is foret tyrannus, tamen ei obtemperandum, nequaquam resistendum esset: prohibent humanae leges decretaque patrum aduersarios, hostes, inimicos, accusatores, testes atque iudices esse; Augustus tum in Italia cum Hyldebrando pacem facit, paucorum scelere atque perfidia Saxonia excidit: perfidus tyrannus, qui perfidiae graues poenas reddidit, spreta religione iureiurandi, violata affinitate, necessitudine eam inuasit. Nemini priuato, nisi ante in integrum restitutus fuerit, dica scribi potest.

[Note: 15] Haec vbi dixit, librum dat Pontificalem Weziloni archimystae Mogontino, recitarique legem iubet, qua non licet spoliatum rebus suis respondere, accusari, nedum condemnari. Eundem codicem deinde Wernherus Mersburgensis pontifex accipit, de foeminis idem quoque cautum legit, ne scilicet eae prius in ius ambulare cogantur, quam familiarem rem domi composuerint.

[Note: 16] Posteaquam haecita dicta factaque sunt, Gebhardus Salisburgensis Boiorum primarius episcopus, aetate, eloquentia, scientia, egregie praeter caeteros Hyldebrandinos venerabilis, cui socii respondendi prouinciam demandarant, omnino obmutuit, ne hiscere quidem potuit. Alius conuentus in Maium, Mogontiacumque edicitur: vbi lis ea componatur, paxque confirmetur vtriusque factionis consensu.

[Note: 17] Caesariani peracto conuentu discedunt, Gregoriani manent, inter seque dissentire coeperunt. Tetrarchae Saxoniae, Theodericus maritus sororis Eckberti, huius gentilis Theodericus. Vto Hyldeshaimensis episc. frater eius Conradus, sectam Hyldebrandi velut impiam sceleratamque abiurant: quo magis poenitentiam prioris sectae approbant, ad Rom. Pont. Imperatoremque se transferunt. Caeteri episcopi numero quatuordecim, nimirum Gebhardus Salisburgensis, Harduicus Maydenburgensis, Adalbero Wirtzburgensis, Altmannus Bathauensis, Bernardus Mersburgensis, Guntherus Citiensis, Benno Moesianus, Albertus Vangionus, Burckhardus Halberstatensis, Hermannus Mediomatricus: et hi quatuor deuoti suppositiciique pontifices per studia partium facti, Reginardus Mindensis, Wigoldus Augustanus, Gebhardus Constantiensis, Heinricus Bambergensis, deserta Reipublicae causa, ad priorem factionem redeunt: Concilii indicti tempus ante capere festinant. Quintelburgii cum Hermanno rege Saxonum, Eckberto Brunonici vici praefecto, cum Heinrico Crasso, et Conrado a Beuchlingen, filiis Ottonis, qui Boiariae ducatu motus fuerat, cum Ottone monacho Cluniacensi legato Hyldebrandino, mense Aprili conueniunt, ad praetextum mutatae voluntatis, dictum Wezilonis Mogontini archimystae calumniantur, haereseos condemnant: quasi qui spoliatum rebus suis, legibus diuinis

non oportere parere iactasset: se denique Ecclesiam sacram esse causati, Ottonem superiorem deuomm a Segiuino, Weziloneque archimystis, sibi imponunt Vrbanum, quasi ab vrbe Roma, penetrali religionis, domicilio Imperii electus sit, appellant: licet extorris Roma, deuotusque et profugus sine lare, sine grege diutius errauerit. Extat de hac re noc distichon:

Diceris Vrbanus cum sis proiectus ab vrbe:
Vel muta nomen, vel regrediaris in vrbem.

[Note: 18] Mense itaque Maio, vbi constitutum fuerat, Imperator, proceres, duces frequentes coeunt. Item Petrus Portuensis episcopus, duo flamines Romani, legati Clementis tertii pontificis maximi archimystae, hi atque minores pontifices Galliae, Germaniae, Wezilo Mogontinus, Angelbertus Treuerensis, Segiuinus Agrippinensis, Luitmarus Bremensis, Theodericus Virdunensis, Hainricus Leodiensis, Conradus Traiectensis, Vdalricus Aichstetensis, Meginardus Fruxinensis, Otto Reginoburgensis, Rupertus Bambergensis, Hermannus Spirensis, Otto Constantiensis, Burckhardus Losaniensis, Sigefridus Augustanus, Gebhardus Pragensis, Vto Hyldeshaimensis, Hainricus Badebornensis, Erpho Monasterii, Volckmarus Mindensis, Bibo Tullensis, Burckhardus Basiliensis, Otto Argentoratensis, conueniunt, adsunt legati aliorum Pontificum Galliae, Italiae, Germaniae, communi omnium consensu Hyldebrandi secta pietati Christianae repugnans, explosa, exibilata est. Ottonem, qui et Vrbanus, superiores patres, sacrilegii, ac irreligiositatis accusant, conuincunt, in numeroque impiorum computant. Superiores quoque quos nominaui, quatuordecim episcopos albo pontificum eradunt, senatu sacerdotum mouent: crimine perduellionis, periurii, perfidiae, homicidii, parricidii eosdem condemnant. Hermannum regem, Eckbertum Saxonem, Welphonem Boium proscribunt, eadem censura deuouent, senatusconsultum proscribitur tale. Deuota capita, quae numer auimus, velut contagio ab omnibns vitentur Christianis: quandoquidem a nobis secessionem fecerunt, non nos ab illis, ad concionem sacram, quemadmodum promisere, venire detrectant, pietatem Christianam polluunt, concordiam contaminant, ouibus desertis ad bostes Reipublicae profugiunt, ad bella, incendia, homicidia, parricidia, latrocinia, rapinas non solum cohortantur, verum etiam duces sunt. Crebro benigne vocati, reuerti noluerunt, versutos, obscuros, veter atores, vafros se esse factis produnt, et nos experimentis sentimus. Egregii sane pastores, quibus gregem tuum crederes. Nemo oues persequitur, nullo viso lupo tamen fugiunt. Quidnam designassent, si eos fortuna ad tempora Domitiani Deciique seruasset?

[Note: 19] In eodem concilio Pragensis ditio, sicut ab Imperatore Ottone secundo, Benedicto octauo Pont. Max. consensu D. Wolfgangi Reginoburgensis episcopi instituta fuerat, certis limitibus describitur, in quibus Cracouiam quoque comprehendi reperio. Clemens atque Augustus diploma dederunt. Vratislaus quoque Boiemiae atque Poloniae rex constitutus est Ipsum cum vxore Suataua, Pragae decimo septimo Calendas Iulii, Angelbertus archimysta Treuerorum iussu Caesaris inaugurauit, acclamante senatu, equitatu, populoque Boiemo, Vratislao pacifico Boiemiae atque Poloniae regi, a Deo coronato, vita, laus, victoria.

[Note: 20] Inter haec Imperator desertis gregibus pastores dat, Bathauiae Hermannum, filium Luitholfi ducis Charionum, Iuuauensibus Berchtoldum Mosburgensem principem, Meginardum literis et facundia insignem Wurtzburgio praefecit. Mediomatricibus Brunonem filium Alberti Sueui imponit, sed mox eundem ob saeuitiam abdicat. Posthaec cum exercitu atque archiepiscopis et minoribus pontificibus in Saxoniam transirum facit. Hermannus rex cum coniuratis, sacratis, prophanis trans Albim fugam capessit. Caeteri Saxones deditionem faciunt, iureiurando fidem Imperatori donat. Augustus Hardouicum Herueldensium praesulem, sacrarum literarum perquam peritum, sapientem bonumque archimystam Maydenburgensem designat. Is tertio Idus Iulii a Wezilone Mogontino, Segiuino Agrippinensi pontifice, et aliis plerisque episcopis consecratur, Imperatorque dimisso exercitu Saxoniam perlustrat.

CAPVT XVI. Saxones de nouo rebellant. Expeditio in Palaestinam.

1. Saxones ab Episcopis excommunicatis irritati denuo rebellant. Rebellionis capita. Herfeldensis monasterii obsessio. Imperator collecto exercitu Saxoniam intrat; et pax constituitur.

2. Episcopi in Saxonia iterum rebellant, Würtzburgum obsident. Imperator obsessis suppetias ferens sagitta ictus ob suorum perfidiam praelio vincitur. Würtzburgum capitur.

3. Imperator vires et Würtzburgum recipit. Adalberonis peruersitas, Imperatorisque dementia.

4. Echertus Marchio Brunsuicensis bis ad Caesarem deficit, Hartuicus se submittit.

5. Tumultus Goslariae inter Hildebrandinos. Episcopus Halber stadiensis trucidatur. Rutbardus Archiepiscopus Moguntinus. Imperator mortua Bertha Adelhaidem ducit. Gotofredus Lotharingiae Dux.

6. Echertus tertium deficiens Imperatorem perfidia Hartuici in obsidione Glichae haerentem in fugam coniicit.

7. Machtilda et Nordmanni in Italia tumultuantes ab Imperatore praelio fusi, Italiaque in officium redigitur.

8. Welpho superior Augustam Vindelicorum capit ibique saeuit. Wigoldus ibidem Episcopus impositus post missam a se celebratam moritur.

9. Factionis Hildebrandinae capita uno fere anno male pereunt. Horum nomina et mortis genus.

11. Imperator Orientis Heinrici et aliorum Regum in occidente opem contra Turcas petit, qui occasione discor diae inter Graecos et Armenios inualuerant.

12. Innumera vis hominum ex occidente in Asiam migrat, sub praetextu religionis et Iudaeorum conuertendorum varia crimina perpetrat. Iudaeorum strages et migrationis exitus.

13. Imperator relicto filio in Italia Iudaeis exercitium religionis restituit, Luitpoldum Austriae marchionem et Welphonem Boiariae Ducem declarat.

14. Imperator expeditionem in Palaestinam indicit et cur? Principes qui in ea fuerunt. Hierosolymae expugnatio et Gotofredi Regis Hierosolymitani constitutio.

16. Archiepiscopus Moguntinus ob depraedatio nem Iudaeorum fugans vt et Duces Boiariae noua moliuntur.

[Note: 1] TVm Saxones ab episcopis deuotis concitati, absque cunctatione deficiunt, arma resumunt, Augustum cedere finibus suis compellunt. Hermannus rex hostium, Eckobertus cognatus Imperatoris, Ottonis Boiaria moti duo filii adolescentuli Hainricus et Conradus, cum suae farinae episcopis proxime Herueldenses castra faciunt. Erat loco infestus Hartouicus Maydenburgio extorris, quod suam dignitatem Herueldensis antistes possideret. Imperator per Franciam in Boiariam peruenit, Reginoburgii copias cogit, in Saxoniam intento infestoque contendit exercitu: Herdueldenses liberat obsidione, Turogorum Saxonumque fines percurrit, cunctos imperata facere cogit. Rursus induciae fiunt, pacis conditiones ab vtriusque partis amicis dicuntur.

[Note: 2] Hainricus pacata Saxonia, in Franciam ob Quadragesimae solennem abstinentiam redit. Episcopi odio excoecati, pacem rursus interturbant, copias cogunt, extra fines Turogorum, Saxonum perducunt, domi lacessere armis Imperatorem statuunt, Wurtzburgium obsident. Augustus obsessis auxilio venit. Dumque vtrinque praelio commisso armis dimicant, nonnulla pars equitum, qui lateri regis haerebant, corrupti pecunia ab hostibus arma in Caesarem vertunt, excitatoque tumultu, conclamant, Caesarem, qui ictus, munimento armorum incolumis euasit, interfectum esse, reliquus equitatus illos quidem perfidos particulatim concidit: verum cum conclamatum esset, Caesarem periisse, terga vertunt, pedites qui sibi consulere fuga nequibant, maxima clade affecti sunt, quatuor millia desiderata

fuisse reperio. Capta est vrbs tertio Idus Augusti: Adalbero episcopus restitutus, firmumque praesidium vrbi impositum, Meginardus episcopus aufugit. Reginerus sacrificulus Wetzilonis Mogontini pontificis captus est, quem inerepatum acriter, quod deserta Hyldebranda secta (cui sub Sigefrido sacramento rogatus astrictus fuisset) ad Imperatorem defecisset, Hartuicus quondam Maydenburgensis archiflamen circumducit, hostilia cadauera passim humi strata ostendit, Viden, inquit, penes victores iustitiam esse? exitus probat.

[Note: 3] Imperator autem collectis rursus viribus, Wurtzburgium petit, praesidium, hostesque continuo in Saxoniam elabuntur. Adalbero a suis desertus obsidetur; vrbs expugnatur. Capitur Adalbero, nec precibus, nec minis, neque a principibus, neque episcopis persuaderi potuit, vt vel ad conspectum Caesaris, vel colloquium veniret, mori se posse respondit, at vt Hainricum videat, cogi non posse. Augustus aequo animo contumeliam hanc tulit. Hostes Reipubl. proscriptos atque deuotos, non solum impunitos dimisit, verum Adalberonem etiam incolumem Weinspergium deduxit. Recepta itaque vrbe, restituto Meginardo, in Saxoniam castra mouet. Hermannus nescio quam ob causam a Saxonibus exigitur, abiectoque regio nomine, ab Hainrico domum redire permittitur. Is Turogorum, Saxonum fines peragrat, cuncta terrarum subigit, statiua apud Herueldiam habet. Saxones atque Turogi non ausi fuere copiam pugnandi facere.

[Note: 4] Eckbertus limitis Brunonis vici praefectus, cognatus Caesaris, cum suppliciis in castra venit, in verba Imperatoris iurat, fidem dat, se atque populares suos imperata, deditionem, mandata facturos, si ille exercitum reducat. Quartus postulatis annuit. Eckbertus ad Saxonas reuertitur, ab Hartuico, Burckhardo, deuotis episcopis, spe regni lactatur, fidem frangit, noua molitur, rebellionem facit: Imperatori nunciari iubet, se non posse deserere fidem, quam popularibus suis dederit, aut denique seruare, quae pactus fuerit. Sed cum a caeteris episcopis pax peteretur ab Caesare, Eckbertoque regnum denegaretur, atque ipse ita repulsam pateretur, rursus a Saxonibus ad Augustum deficit. Hartuicus quoque, qui fuerat Maydenburgii archimystes, veniam delicti impetrauit.

[Note: 5] Goslariae tum seditio inter coniuratos orta est, plerisque omnibus pax placebat, Burckhardus [Note: Burchardus episcopus ab Vrspergen, Buggo dictus occiditur.] episcopus Halberstadio exactus, ferocius decernebat, bellum concordiae praeferebat, ideo a caeteris cum compluribus, Nonis Aprilibus, quarto ante Paschalia die trucidatus est. Bertha tum Augusta obiit, in Nemetum vrbe sepelitur. Imperator pacara rursus Saxonia, vxori more Caesareo magnifice iusta facit. Brumales ferias Mogontiaci concelebrat, in Wezilonis episcopi demortui locum Ruthardum sufficit. Inde Agrippinam petit, Adelhaidim vxorem ducit, auspice Hartuico superiore nuptias regio apparatu facit Godefrido filio Eustachii Boloniensis, nepoti ex sorore Godefridi Gibbosi, ducatum Lotharingiae, Antorphensem Marchiam in tutelam committit.

[Note: 6] Inde aduersus Eckbertum principem atque ferocem adolescentem rursus rebellantem, Saxoniam petit, Quintelburgii sorore atque vxore relicta, Glicham oppidum Eckberti obsidione cingit. Eckbertus vt Caesarem a Glicha abstrahat, mulieribus opem ferre cogat, Quintelburgium arma transfert. Hartuicus superior eum parte copiarum iussu Imperatoris ad liberandas Augustas proficiscitur. Homo tamen perfidus neutri parti fidus, certiorem Eckbertum facit, Imperatorem cum paucis in obsidione relictum, facile intercipi posse. Ipse diuerso itinere, ne Eckberto obuiam veniret, Quintelburgium peruenit Eckbertus interim nono Calendas Januarii dies Solis erat, de improuiso Imperatorem inuadit, copias eius in fugam vertit, ipsum retro ferre pedem cogit. Burckhardus Losannae episcopus, qui eo die hastam sacram Caesari praegesserat, occisus est. Hoc ideo euenisse Imperatori quidam in literas retulere, quod nisce, quos concio sacra impietatis condemnarat, gratiam absque concilii decreto fecerit.

[Note: 7] Sub idem tempus in Italia, quarto post mortem Hyldebrandi anno, Machtylda et Nordmanni, authore Vrbano grassari incipiunt Nam quos Imperator in

praesidiis reliquerat, iam vita defunctierant. Romani quoque tumultuari coeperunt. Augustus cum exercitu Italiam intrat, Nordmannos, Machtyldam atroci praelio superat, castella, oppida, vicos, Mantuam, Florentiam obsidet, expugnat, capit. Romanos supplices obuiam procedentes, datis acceprisque mandatis domum dimittit. Vrbanus in Hispaniam ausugit.

[Note: 8] Eodem anno interea dum Caesar in Italia belligeratur, Welpho, cuius mentionem saepius fecimus, quarto die ante Paschalia proditione Augustam Rhetiae capit, populus, sacerdotes praedae fuere. Complures qui in templum maximum confugerant, ab irato hoste ibidem contrucidati sunt. Sigefridus episcopus ab ara retractus, in vincula coniicitur. Wigoldus Hyldebrandinus author huiusce belli, ciuibus episcopus imponitur. Postridie licet pollutus homicidio, saerificat. Vix sacra perpetrarat, morbo corripitur, atque expirat.

[Note: 9] Circa eundem temporis tractum, vniuersi episcopi, principes, faces et antesignani ciuilis belli, quo septem decim annos Respublica attrita fuit, vno anno extincti sunt. Hermannus rex Saxonum dum hostili habitu suorum vires ac constantiam periclitatur, ignoto cultu suum castellum oppugnat, a foemina saxo in eius caput deiecto opprimitur. Eckbertus itidem regii nominis adfectator, simili fato raptus est. Ad Hyldeshaimenses Augusto fideles obsidendos, praemissis copiis cum paucis contendit, atque de via publica diuertit, per colles syluestres pergenti, aestu sitique defatigato granis somnus obrepit. Qui cum eo erant, molam forte conspicati eundem excitant, ipseque equo descendit, casam vilem subit, molarium in proximum vicum allatum potionem ablegat: illi forte fortuna Caesariani obuiam veniunt, rogant, quonam ita anhelabundus properet? Homo causam absque cunctatione aperit, hospitem nil mali suspicatus prodit. At hi calcaria equis subdunt, ad tugurium aduolant: Eckbertum cum suis inopinatum imparatumque aggrediuntur, nec quicquam resistentem contrucidant. Saxones qui vrbem obsederant, audita ducis clade, diffugiunt, obsidionem soluunt. Luithulfus Charionum dux, qui regnum ambiuerat, Berchtoldus Rudolphi regis filius, Nordmannorum principes, Hugo Alsatius saeuitia in Caesarianos insignis, eodem anno mortui sunt. Hainricus quoque ac Conradus filii Ottonis quondam Boiariae reguli misere perierunt. Hi quoque deuoti episcopi Gebhardus Iuuauensis, Altmannus Bathauensis, Adalbero Wurtzburgensis, Hermannus Mediomatricus, Albertus Vangionum animam efflarunt. Conradus Medullorum in Boiaria princeps, Diethmarum, Altaichii inferioris monachum, praesulem monachorum Iuuauensium, cognatum suum, Salisburgio pastorem imponere conatur. Berchtoldus archimysta, frater Burckhardi Mosburgensis dynastae, iuxta Saldorff in Norico, agroque Salisburgensi Diethmari copias fundit. Conradum Medulli tetrarcham, curatorem templi Iuuauensium, eius fratrem, cum compluribus occidit. Diethmarus qui et Thiemo captus a Starichando et Verigando fratribus, atque a Poppone Charionum praefectis in vincula coniicitur.

[Note: 10] Huiuscemodi sociorum fato territi Saxones, sublatis authoribus belli, sponte ab armis discedunt, pacemque inter se componunt. Welpho quoque in Italiam cum suppliciis ad Imperatorem proficiscitur, peccasse se fatetur, veniam petit et impetrat. Sigefridum Augustanum episcopum dimittit, quod violatum est, officiis compensat: Fruxinensibus et Augustanis satisfacit.

[Note: 11] Eadem tempestate Alexius Comnenus Imperator orientalis, qui Michaele Parapinaceo et Nicephoro Botaniata, auxilio Sueuorum, Theutonumque conducticio rebus deturbato, Constantinopolitanum inuaserat, atque tenebat Imperium, Roniani Caesaris, caeterorum occidentalium principum, regum opem implorat aduersus Turcas, quorum tum arma in Asia inualuerant, Armenii atque Graeci ciuili discordia se debilitabant, illi Turcarum a rege, Persarum auxiliares impetrauere copias. Turcae superatis Graecis, in socios victoresque Armenios arma conuertunt: Asiam, Syriam inuadunt, pulsis, fugatis, trucidatis Armeniis, Graecis, Saracenis atque Aegyptiis, Hierosolyma, plerasque item alias vrbes vi oppugnant.

[Note: 12] Ex Germaniis igitur, coelitus edita voce (ita praedicant) Deus vult, Galliis, Hispaniis, Britanniis, Italia, Sicilia, innumerabilis

hominum vis, duces, praefecti, tetrarchae, dynastae, episcopi, sacrificuli, monachi, foeminae sacratae, ciues, opifices, agricolae, viri, mulierculae cum cunis, pastores cum pecore, relictis regno, vrbibus, castellis, sacerdotiis, templo, contubernus, vxoribus, liberis, praediis, aratro, in Asiam gregatim migrant, sub specie religionis, (ita sunt humana) nefanda scelera impune perpetrant, Anserem praeferunt, spiritum sanctum esse, Carolum Magnum reuixisse praedicant. Petrus [Note: Petrus Eremita. vid. Nauclerum in volumine 2. generatione 37.] quidam monachus, quindecim millia hominum per Germaniam, Rhaetias, Sueuiam, Boiariam, Pannoniam duxit. Pars in Danubio nauigiis vecti, pars terrestri itinere pergunt. Emicho [Note: Emicho de Lyningen.] quoque dynasta, cum Rheni accolis, vnde oriundus erat, ad Pannoniam processit. Iique omnes Iudaeos sub iugum religionis nostrae mittere conantur, philosophiam nostram recipere recusantes compilant, bonis omnibus spoliant, extorreis vrbibus agunt, domibus eliminant, atque contrucidant. Duodecim tum millia Iudaeorum in nostris regionibus caesa fuisse in annales relatum est. Pars Iudaeorum amore legis suae, mutuis se vulneribus conciderunt: alii simulato Christianismo, rursus, deserto Christo, ad Mosen relapsi sunt. At illi qui in Asiam properabant, onusti praeda Iudaeorum, in angustiis Pannoniae (pernegante Colmanno rege Vngariae, inconditae multitudini praedarum auidae, transitum per regnum suum) ob penuriam commeatus interiere. Aliquot in fugam versi nemine persequente retro domum pedem retulere.

[Note: 13] Imperator eodem tempore pacata Italia, perdomitis Machtylda atque Nordmannis, septimo posteaquam in Italiam migrarat anno, relicto Conrado filio suo maiore natu in Italia, in Boiariam redit, Reginoburgii complures commoratur dies, Iudaeis ritum priscae religionis restituit. Diuo Luitpoldo Austriacum Boiariae limitem, Welphoni summum Boiariae principatum reddit, eius filios haeredes instituit. Inde in hyberna, ad conuentus agendos, pacem perpetuo edicto more Germanorum sanciendam, ad Rheni oram procedit. Argentorati Epiphaniorum feriis operatur.

[Note: 14] Cumque plures, quam qui pace pace alerentur, ob bellum ciuile (quod per tres et viginti continenter annos orbem Romanum afflixit) armis, militiae, praedae, manubiis insueuissent, eos in Asiam militatum ire iubet: ipse quoque eo proficisci decreuit, atque pro concione renunciauit. [Note: contigit haec expeditio anno 1098.] Tum consensu Augusti, mandatoque ex inferiore Germania Gotfridus, cum fratribus Balduino et Eustachio, Rupertus Flandrensis, ex Boiaria Welpho dux Boiorum, Otto et frater eius Eckhardus a Scheurn principes, Herrandus Antoburitus, Hainricus a Riettenburg, vrbis Reginoburgensis praefectus, Diethmarus, qui et Thiemo superior, Vta mater D. Luitpoldi Austriaci, per Boiariam, Pannonias, Maesias, Thraciam, Byzantium, in Asiam, Syriam penetrant: quarto demum anno, cum domo emigrassent, Hierosolyma, cum plerisque vrbibus, victis, pulsis, superatis Turcis, Saracenis, Graecis expugnant, rebus Palaestinis Gotfridus impositus est.

[Note: 15] Alia quinquaginta millia per Noricum Charionumque fines, Imperatoris, Hainrici ducis Charionorum consensu, Vgris a tergo relictis, per Maesiam, Thraciam et Hadrianopolim eodem penetrarunt. Classicum tum, nunc nauticum celeusma est, carmenque solenne Germanis esse solet, dum soluentes sibi bene precantur. Braxea calciamenti genus, tessera fuit: vnde adhuc in prouerbio [Note: Prouerbium in Rhaetia vulgo tritum. Ich will dich beschuhen, i. e. Ego faciam vt tuaeres in optimo collocentur statu, adiuuabo te.] esse solet, dum plura intelligi quam dicimus, significamus.

[Note: 16] Dum talia in Asia geruntur, in Germania Imperator Mogontiacum petit, eos qui Iudaeorum opes compilarant, repetundarum postulat. Mogontinus quoque archimystes huiusce praedae particeps erat. Ideo reorum patrocinium suscepit, conuictusque atrocitate caedis in gentem calamitosam commissae, clam discedit ad Turogos, resque nouas moliri ansam nactus decreuit. Welpho quoque ac Hainricus Boiariae duces, filii Welphonis rebellionem meditari nunciantur, sed beneficiis a Caesare deuicti ab incoepto destitere.

CAPVT XVII. Conradus rebellat Patri Heinrico IV. Hildebrandi factio reuiuiscit. Heinricus V. Caesar declaratur.

1. Postquam Imperator de hostibus suis triumphauerat, filius eius Conradus contra omnem admonitionem aduersus patrem rebellat.

2. Clemens sede pellitur. Vrbanus restituitur. Vtrique se inuicem excommunicant, acta Hildebrandi alter tueri, alter rescindere tentat.

3. Factio Hildebrandi reuiuiscit et increscit. Sub specie Christi et libertatis Ecclesiae quiuis suum honorem quaerit.

4. Vtraque factio Hildebrandi et Heinrici se miraculis tutatur. Miracula et apparitiones tum excogitatae narrantur.

6. Sigberti tum temporis Iureconsulti celeberrimi iudicium de Hildebrandinorum doctrina.

9. Heinricus IV. Coloniae comitia indicit. Eius oratio ad Status imperii, qua auxilia contra filium Conradum exclusionemque eius a successione et eam in Heinricum filium transferri deposcit.

10. Heinricus filius Caesar salutatur, qui iuramentum praestat, se nunquam a patre defecturum. Belli contra filium praeparamenta.

11. Vrbanus et Clemens moriuntur, moritur et Conradus, constituto antea Paschali Pontifice, qui tamen usque ad rebellionem Heinrici filii nihil rerum nouarum molitus est.

12. Conradus et Heinricus Duces Saxoniae trucidantur. Moritur et alter Heinricus Dux Saxoniae. Imperator Saxones beneficiis sibi deuictos in officio continet.

13. Fridericus Archiepiscopus Coloniensis constituitur, Heinricus Limburgensis ad officium redigitur, Constitutio contra latrocinia hactenus usitata.

14. Imperator Romam ire et expeditionem in Palaestinam parat. Conradus Archiepiscopus Salisburgensis, Otto Bambergensis. Sigfridus Burckhusianus in tumultu interimitur.

[Note: 1] AVgustus iam ad statum pristinae maiestatis, vniuersis pacatis, Hyldebrando sublato, Vrbano profugo rediisse videbatur, et redierat, nisi filius suus Conradus, aemulus paternae potentiae, fax et turbo nouae discordiae fuisset. Is suasu Vrbani et Machtyldae filiam Rogerii Nordmanni Siciliae reguli vxorem ducit, a patre desciscit, Italiae regnum sibi vendicat, moxque ad eum omnes inimici Augusti prouolant. Augustus frustra crebro ad filium legatos mittit, sibi insidiari non desinentem, ex professo sub magna superficie pietatis, exercitus, proceres, milites sollicitantem nequicquam orat, obsecrat, ne tam infandum scelus aduersus genitorem (qui eum hactenus consortem Imperii, successorem testari perseuerauerit) committat. Sed surdo cecinit Augustus.

[Note: 2] Clemens tertius vrbe a Conrado pellitur, Vrbanus restituitur: mox inuicem diras inferiasque dicunt. Vrbanus acta Hyldebrandi tueri, Clemens rescindere pergit. Imperator quoque summa ope contra Vrbanum nititur.

[Note: 3] Moueri rursus ciuitas Christiana, et dissensio ciuilis, quasi permistio terrae erumpere coepit: scinditurque populus Christianus, pauci reperti, qui veram pietatem iniustae potentiae anteponerent: partium studia, quae extincta erant, gliscunt. Neque illis modestia, neque vllus est modus contentionis, vtrisque cupiditas victoriae haud satis moderata, multos mortales ea lues extinxit, remque Christianam pessundedit. Dum alteri alteros quouis modo vincere volunt, Vrbanus criminando Imperatorem, plebem Christianam exagitat, occulte largiendo, indulgendo, pollicitando magis incendit, ita ipse clarus, potens factus, ex libidine sua victoria vtitur, plusque sibi ac successoribus spinarum ac potentiae, quam pietatis atque amoris comparauit sub titulo Christi, pro sua magnitudine amplitudineque laborauit. Namque vti paucis

verum absoluam, post illa tempora, quicunque concionem diuinam agitauere, honestis nominibus, quasi iura Ecclesiae, libertatemque religionis defenderent, et quo Romani episcopi authoritas maxima foret, bonum publicum simulantes, pro sua quisque potentia certauerunt.

[Note: 4] Imperator quidem contra haec summa ope connisus fuit: vtraque pars miraculis se tutata est. Paulus Beireutensis narrat, episcopum quendam, dum pro concione Hyldebrandum vituperat, fulminetactum esse: dumque ageret animam, dixisse, ignea cathena constrictus trahor ad inferos: ite nunciate Caesari, vt resipiscat, et flagitium in deum, diuum Petrum, eius vicarium commissum, officiis compenset, nisi me antecedentem ad aeterna supplicia subsequi malit. Eodem quoque die, nempe Paschalibus quarto Calendas Martii, vtidem Paulus recitat, episcopus Spirensis, Septimo iniquus, ab eodem Cal. Martii deuotus animam efflauit. Gregorio Salernum profugo intrante, ciuis quidam dixerat, author dissensionis, qui totum orbem terrarum armis et bellis inuoluit, huius vrbis quoque quietem conturbaturus aduenit. Mox ille, his dictis obmutescit: deductus ad Gregorium errorem suum confitetur: ab eodem sanitati restituitur. Bernried collegium est flaminum Augustalium, superioris Vindeliciae, propter Verrem lacum, supra Monachium quindecim millia passuum, ibi Herlucae sacratae foeminae sepulchrum ostenditur. Ea illa tempestate vixit et nocturnis superum, inferum congressibus secretisque colloquiis interesse consueta, narrare solita fuit, Execratos flamma omnium ardentissima excruciari. Contra sacerdos expiranti similis triduo in Saxonia decubuit. Is vbi ad se rediit, apud inferos Hyldebrandum, Rudolphum, Hermannum tyrannos, aeternis mactari suppliciis reuelauit.

[Note: 5] Falsi tum prophetae, falsi apostoli, falsi sacerdotes emersere, qui simulata religione populum deceperunt: magna signa atque prodigia ediderunt: et in templo Dei sedere atque extolli super omne id quod colitur, coeperunt. Dumque suam potentiam dominationemque stabilire conantur, charitatem, simplicitatem Christianam extinxerunt.

Sigebertus horum temporum scriptor, vir alioquin etiam, vt quisquam illa tempestate esse poterat, omnis diuini humanique iuris consultissimus, Perniciocissima (inquit) seditio, et vt pace bonorum dixerim, haeresis omnium pestilentissima, populum Christianum percellit. Sacrificuli illius, qui dixit, se pueros effoeminatos, falsos prophetas, tyrannos (qualis Imperator noster, princeps optimus non est) populo ob scelera imponere, his a Deo datis, non solum non parendum esse, verum etiam fraude, vi, quouis modo tollendos, populum Christianum docere audent: periuria, homicidia, ciuilia bella, caedes, perfidiam, pietatem vocant: huiuscemodi Deo placere praedicant, sacramento rogatos, religione iurisiur andi Caesari astrictos, exauthorant: fidem frangentes, foedera dissoluentes, pactum praeuaricantes, iuramentum violantes, perfidos atque periuros non esse, sibi credi postulant. Quin eos, qui fideles sunt qui rebellionem, incendia facere, stupra, incestus committere, praedas agitare, proximos opprimere, occidere, compilare, sanguinem Christianum effundere summopere cauent, in numero sceleratorum atque impiorum computant: ceu vero non extet perpetuum immortalis praetoris edictum: Qui pactum soluit, non effugiet, et periuri regnum Dei non possidebunt.

[Note: 6] Plerique omnes boni, aperti, iusti, ingenui, simplices, tum imperium antichristi coepisse, quod ea, quae Christus seruator noster tot annos ante nobis cantauit, euenisse eo tempore cernebant, memoriae literarum prodidere. Orbis terrarum tum a cardine bellorum procellis iactatus est. Genus humanum vndique turbine armorum inuolutum est. Orientales atque occidentales inter se armis concurrerunt. Mortales cuncti mutuis se vulneribus afflixerunt. Nordmanni, Galli, Germani, Saxones, Vgri, Itali, Britanni, Christiani occidentales, domesticis dissidiis, ciuilibus armis attriti sunt. Graeci et Armenii, Turcae et Arabes, Hispani et Saraceni, Asiatici et Africani inter se infestis concurrere signis. Hierosolyma bis capta, bis expugnata est.

[Note: 7] Crebra prodigia, superstitiosius atque scrupulosius etiam quam Christiano conuenit, notata atque obseruata, terruere mentes hominum: coelum ardere frequenter visum: sol atque luna crebro, praeter solitum defecere. Complures stellae de coelo in terram cadere visae, faces ardentes, iacula ignita, ignis volans

saepius per aera ferri, conspecta sunt. Noua astra visa, papilionum castra, ignei vermiculi, atque ignoti per coelum volarunt, solis lumen in nubium morem abstulerunt: fulmine, grandine, ventis, turbine templa, aedes, casae, homines, pecora, agri afflicti, frumenta, legumina, poma, truges attritae. Ignes coelestes multifariam orti. Igneae acies, turmae equitum, peditum cohortes, ciuitates, enses, gladii, arma cruenta in coelo visa, inuicem conflixere. Diluuie, sterilitate, annonae caritate, fame, pestilentia saepius laboratum, ignotis morbis, igne, flamma, ardore inuisibili homines excruciati atque absque nota adustionis extincti, sanguinis riuos extitisse dicunt: sub ipsis flammis, cum panis clibano esset impositus, vt coqueretur, cum forte panem quidam frangeret, manantis guttas sanguinis inuenit. Signum immortale subito vestimentis hominum adhaesit. Foemina biennio vterum ferens, marem loquentem enixa est. Monstrosi partus editi, pecudes, homines bicipites nati: domesticae aues, pauones, gallinae, anseres, ex vicis, pagis, vrbibus, aedibus in syluas migrarunt, ibi habitantes efferati sunt. Lupum triginta homines esitasse in Annales relatum est. Pleraque alia, huiuscemodi prudens praetereo, ad ordinem rerum gestarum, et Imperatorem Hainricum Quartum Caesarem Augustum, vnde abiui, redeo.

[Note: 9] Is vbi filium ad sanitatem reducere non potuit, in Agrippinensi Colonia hybernat, octauo Idus Ianuarii ad Aquas Graneas, ad conuentus procerum Imperii agendos concedit. Ibi habito eorum, quibus venire, sententiam dicere iuserat, consilio in Senatu verba fecit: O fidissimi ciuium, piissimique amicorum Romani Imp. proceres, Christianaeque familiae columen, id vos oro et per Deum immortalem, per maiestatem Imperii per salutem et dignitatem vestram, per iurisiurandi religionem, qua nobis et Reip. astricti estis, obtestor, vt positis gratia atque odio, in commune consulatis et Rempublicam capessatis: pietatem, pacem iam pridem, factione atque perfidia paucorum terris depulsam, vestro labore, vestraque industria reducem stabilite: saeuior tempestas rursus fluctibus obruit. Me in Imperio natum, educatumque, quem Deus summus rerum arbiter, et vos Imperatorem rebus humanis imposuistis, non inimicus, neque hostis, sed quod falsum esse, et neminem credere percupiam: filius meus illecebris foemineis captus, quem genui, participem regni feci, successorem declaraui, contra ius gentium, aduersus ius naturae et sanguinis necessitudinem, contra diuinum edictum, immemor beneficiorum, oblitus naturae, non solum dignitate, sed et vita priuare conatur parentem: cui vitam, dignitatem quicquid denique habet, acceptum referat, necesse est, extinguere connititur. Dux facti foemina est: diutius quam filio placet, me Deus seruat. Vitam, quam natura mihi donat, proles mea mihi inuidet. Expectare senis fata recusat. Quae sane nostrae sunt iniuriae, nihil ad vos. Verum nunc vestrum duce foemina occupauit regnum, vi et armis tenet. Vos in mea iniuria despecti estis, vestra beneficia mihi erepta sunt, non me, sed vos contemnit. Vestra res agitur, audaciam hominum spectate. Non opus est malis geniis, homini ex homine plurima mala. Vni animalium homini ambitio honoris, auariciae immensa cupido: nulli rerum maior libido, nulli rabies acrior. Quid reliquum est, nisi vt caeteri omnes, ab hoc quasi in loco illustri constituto, exempla sibi sumant, parricidia passim impune committant? Si vlla apud vos est memoria Conradi aui atque Hainrici parentis mei, maiorumque vestrorum, nolite pati, Imperium vestro sanguine atque sudore partum, per scelus, et parricidia tabescere, per amplitudinem, salutemque vestram, per immortalem maiorum gloriam obsecro, auferte procul in vltimas terras ex Germania victrice gentium flagitium hocce, hactenus inauditum. Defessum tot ciuilibus praeliis orbem Romanum asserite, a vitiis, scelere immanissimo Rempublicam Christianam vindicate, poenas impietatis scelerati reddant, sentiant sacrilegii impostores, Germanicam virtutem nondum a maioribus degenerasse, vos maiorum vestigiis inniti decet, terrori pessimis quibusque, bonis patrocinio esse. Quod tum fiet, si vno consensu filium meum minorem natu, maiore ob scelera exhaeredato atque proscripto Caesarem declaraueritis.

[Note: 10] Haec vbi Augustus dixit, pauci, quibus omnia alia, atque fides, et Respubl. chariora erant, contra nitebantur. Caeteri omnes indignitate facinoris commoti, aequa postulare Augustum censent, eiusque postulatis annuunt: ex consilii decreto, more maiorum Hainricum filium Augusti impuberem adhuc Caesarem consalutant,

isque se nunquam a patre defecturum solenni ritu iurat. Iam ciuile bellum, parricidialisque pugna parabatur.

[Note: 11] Consuluit suprema maiestas generi humano. Eodem quippe tempore Vrbanus secundus, Clemens tertius de Pontificatu armis disceptantes extinguuntur. Conradus filius Imperatoris, rex Italiae, et Romani Raginerum [Note: Raginerus qui et Rainerius.] Pont. Max. faciunt, Paschalem secundum nuncupant. In paucis post diebus Conradus fato concedit, Florentiaeque regio cultu sepelitur. Paschalis cum cerneret bonis Imperatorem cordi esse, eiusque res repentina hostium morte stabiliri, nihil nouarum rerum molitus est. Quaecunque fiebant dissimulauit, nec legatos cum mandatis in Germaniam misit, donec filius Hainricus aduersus patrem rebellionem fecit. Illum primo partibus parentis fauisse quaedam diplomata ostendunt, et sunt qui tradant.

[Note: 12] Iisdem diebus Conradus atque Hainricus Saxoniae tetrarchae, filii Ottonis ducis Boiariae, a popularibus insidiis contrucidantur, alter dum noctu iter facit, hic ad Oceanum Albi flumine fugitans, a nautis vulneratur atque praefocatur. Item alter Hainricus Saxonici limitis praefectus animam efflat. Caesar igitur in Saxonum fines transitum facit. Vbi ciuitates honorifice appellando, principes maximis praemiis afficiendo, nulla noua onera imponendo, defessam tot aduersis Saxoniam, conditione parendi meliore facile posthac in pace continuit.

[Note: 13] Inde Boiariam petit, Reginoburgii concilium habet, ibi tum Rapoto et Vdalricus patrueles eius praefecti praetorio mortem obeunt. Inter haec Hermannus Agrippinensis archimysta moritur. Imperator eo contendit, Fridericum pontificem ciuibus designat. Inde Hainricum Limburgensem [Note: qui et Lembergensis a Sigeberto sub anno 1101. dicitur.] parere recusantem oppidis exuit, sed supplici non solum ignoscit, sed et ampliorem Imperii honorem imponit, nempe Lotharingiae ducatum eidem tribuit. Postea in Rupertum Flandrensem ex Palaestina reuersus, Cameracum vrbem liberam infestantem, arma mouet, castellis quibusdam expugnatis, asperitate hyemis redire cogitur Leodium. Ibi conuento solenni celebrato, pacem ex veteri instituto Germanorum perpetuo edicto confirmat. Latrocinia, quae per tot annos, vastata maiestate Imperii cladibus inualuerant, iure et vi prohibet, munimenta grassatorum solo aequat.

[Note: 14] Posthaec Mogontiacum petit, Romamque proficisci, vt cum Paschale Pont. Max. (quem ipse pacis amatorem, a caede et sanguine abhorrentem vocat) de summis Reipublicae Christianae rebus colloquatur, atque inde in Palaestinam transitum faciat, statuit. Hancque expeditionem meditans, in hyberna cum filio in Boiariam Reginoburgium concedit. Bambergensibus diuum Ottonem a secretis et precationibus, Iuuauensibus Conradum sacrificulum suum ex principibus Abusinae patriae meae oriundum episcopum designat. Aribo tum atque Botho fratres potentissimi Boiorum proceres obire. Sigefridus Burckhusianus eorum patruelis, orta seditione inter Saxonas atque Boios, quamuis intercedente Caesare, interemptus est: sex horis continenter saeuitum est, fores diuersorii effractae. Sigefridus vi extractus, caesus est.

CAPVT XIIX. Heinricus filius rebellat Patri, eum capit et Imperio abdicare cogit.

1. Heinricus filius Imperatori suasu nonnullorum rebellat. Ratio eum mouens, praetextus et auxilia.

2. Heinricus filius siue V. Saxones in partes suas trahit, comitia Nordhusii indicit, vbi acta Hildebrandi tutantur, Badebrunnensis et Halberstad. Episcopi ipsius partes sumunt.

3. Heinricus IV. literis ad Paschalem Papam scriptis de filii perfidia conqueritur, et eius animum erga se explorat.

4. Heinricus filius Papam in Germaniam inuitat. Legati eius Tridenti capti mox quidam sub conditione dimittuntur. Welpho Boiorum Dux Tridentinis Gebhardum Episcopum

5. Heinricus filius Heinricum Episcopatui Magdeburgensi restituit, idem cum Ruthardo Moguntino tentans, Moguntinum vbi Parens erat, frustra obsidet, Wurtzburgensem Episcopum mouet, Norinberga iussu Patris sese filio dedit.

6. Heinricus Parens filium insequitur et Reginoburgii recipitur. Castra vtriusque partis sibi ex opposito collocantur flumine intermedio intercedente.

7. Exercitus inducias paciscuntur. Heinricus Parens a Boiemis et Austriacis desertus ad Confluentes Rheni fugit, plerisque a se deficientibus.

8. Heinricus filius Reginoburgum Wurtzburgum et Wormatiam sub ditionem redigit; et vbique alios Episcopos constituit.

9. Pontificis aduentus in Germaniam nunciatur. Heinricus Parens Comitia Moguntiaci indicit.

10. Heinricus filius Patri metu eius potentiae supplex factus veniam impetrat, mox tamen ipsum vt copias dimittat dolose inducit et Bingi capit.

11. Heinricus Parens suppressis partibus ipsius Moguntiae excommunicatus deponitur, filiusque substituitur.

12. Heinricus Parens insignia imperii reddere, imperio publice abdicare et Hildebrandi acta iusta pronunciare metu mortis cogitur, Ingelhaimi vitam priuatam agit.

13. Heinricus filius ex vrbe Ruffach pellitur, insignia imperii et Caesarea suppellex diripitur.

15. Heinrici IV. literae ad Regem Galliae aliosque Principes Christianos, de cauenda Pontificis Romani quippe Anti-Christi tyrannide.

16. Heinricus filius Patrem persequitur. Parens a filio vt Leodii degere sibi liceat frustra petit.

17. Trecenti equites Heinrici filii ab Heinrico Lotharingiae Duce fugati in Mosa submerguntur, ipse Heinricus filius Colonia exeluditur.

19. Heinricus IV. literis filium obiurgat, et vt secum iure non armis contendat, iubet.

20. Filius Patri Heinrico IV. terminum dicit octiduonam intra quem in castris compareat. Pater de angustia termini et loci non tuti vt et de iudice conqueritur.

21. Filius Patrem in continenti ad se venire iubet. Heinricus IV. moritur. Anni eius imperii et regni Boiariae. Otto sub eo Dux Boiariae.

[Note: 1] AVgustus peractis hybernis, Romamque inde in Asiam profecturus Mogontiam petit, relicto filio in Boiaria. Is interim consilio Diethboldi Chamabensis limitis, Vogburgensisque praefecti, Berengarii a Sultzpach, Ottonis ducis, Welphonis, et Hainrici octaui regulorum Boiariae, Hainrici Lotharingii suasu, Alberti magistri epistolarum, et sacrificuli instinctu a patre deficit. Si parens inimicus pontificum Romanorum fato concederet, sibi ab alio praereptum iri Imperium metuebat. Specie igitur pietatis rebellionem facit. Primo se in potestate Romani pontificis futurum dat fidem, eius se partes veluti communis orbis terrarum pastoris tutaturum pollicetur, patrem deinde abiurat. Ad praetextum huiusce facinoris, honesto nomine, quo scilicet authoritas Pont. maximi maxima in posterum existat, et Respublica Christiana, quae tot annis ab Augusto vastata sit, stabiliatur, se aduersus vires Imperatoris operam nauaturum praedicat, moxque equites qui ob latrocinia atque crebra bella plures comites, quam alere possent, habebant, adsunt. Atque illi qui pace egebant, bello, diuitiis aliorum collocupletabantur. Hi omnes miscere rursus omnia, studebant, filii coepta probabant, ad eumque confluebant.

[Note: 2] Cum hisce et aliis suae factionis sociis Caesar in Saxoniam contendit, ad veteres parentis inimicos, a quibus maximo honore reuerenter exceptus, Quintelburgii Paschalia concelebrat: ope Ruthardi Mogontini episcopi (qui ob caedem et compilationem Iudaeorum octo annos apud Turogos exularat) et Gebhardi Constantiensis pontificis, tota Saxonia breui deditionem facit. Inde Nordhusii quarto Calendas Iulii concilium cogitur. Ibi Caesar, Saxones omnes, Pontificis Max. parteis, actaque Hyldebrandi tutanda decernunt, diem constituunt, ante quam ab Augusto non desciuisse, fraudi foret.

Tum hi episcopi, Vto Hyldeshaimensis, Hainricus Badeburnensis, Fridericus Halberstatensis, suasu Ruthardi Mogontini Caesaris pedibus accidunt, veniam precantur, in verba Pontificis Max. absentis iurant, cuius aduentui res integra reseruatur.

[Note: 3] Porro Augustus vbi haec accepit, Paschali Romano episcopo scribit, Nicolai, Alexandri, Pontificum Maxim. sanctitatem, modestiam, erga se reuerentiam praedicat, Hyldebrandi Vrbanique superbiam atque odium in se proponit, quorum factione multum sanguinis Christiani effusum sit, complures corpore et anima perierint. Paschalem collaudat, studium pacis, alias virtutes eius commemorat, studiosissimum concordiae appellat, de perfidia filii conqueritur: aperit tandem, se amicum cum mandatis legasse, cui ille fidem habeat, cum quo arcano sermone colloquatur, consiliumque capiat, se denique certiorem faciat, quidnam sibi de eo sperare liceat.

[Note: 4] Postulat filius quoque Brunonem Treuerensem archimystam, Hainricum Maydenburgensem, Gebhardum Constantiensem, Eberhardum Aichstatensem, Ottonem Bambergensem episcopum, Wichbertum dynastam, cum mandatis Romam legatos, qui Pont. Max. in Germaniam deducant, proficisci iubet: iique per Boiariam transitum faciunt. Et dum Tridenti diuertunt, ab Alberto praeside capiuntur, in vinculaque coniiciuntur. Solus Gebhardus per calles syluestres in Italiam euasit, ope Machtyldae ad Paschalem peruenit. Nam et Wernherus Aquini praefectus in Italia Augusto adhuc fidem seruabat. Albertus, Ottonem, Brunonem, et Wichbertum ea lege liberos abire dimittit, vt ab Imperatore veniam petant, cum eo in gratiam redeant, in eius verba iurent atque renuncient, quid ille de sociis imperet. Vix illi abierant, Welpho Boiorum regulus partium filii cum exercitu Tridentum petit, Gebhardum a Caesare episcopum designatum Tridentinis, licet se nunquam illum recepturos coniurassent, imponit, Albertum captiuos reddere cogit. Qui spoliati omnibus rebus ad Caesarem properant.

[Note: 5] Is tum Mersburgii Quinquagenalia concelebrat, Hainricum a Maydenburgio pulsum a fidelibus Augusti restituit. Inde collectis viribus Ruthardum Mogontiacum vi deducere conatur, vnde ob compilationem et caedem Iudaeorum pulsus fuerat. In vrbe Augustus erat, extra moenia filius castra facit. Vltro, citro internuncii mittuntur, bonorumque ope, qui parricidiale bellum et studia partium detestabantur, absque praelio discessum est. Caesar Wurtzburgium petit, Erlongum [Note: qui et Ehrligus, comes a Calau.] episcopum, quem pater Aynardo [Note: qui et Emmenhardus Comes Rotenburgius ad Tuberam.] defuncto substituerat, vrbe, templo exigit. Ibi Rupertum a sacerdotibus atque populo communiter electum, a Ruthardo Mogontino episcopo consecrari iubet: dimissisque Saxonibus, Norinbergam, paruum tum oppidum, nunc vrbem omnium Germaniae amplissimam, cum viribus Boiorum frustra aliquot menses obsidet Oppidani fortiter se tutati sunt, donec Augustus iussit, vt se filio traderent.

[Note: 6] Is tum Wurtzburgii, pulso Ruperto, Erlongo restituto, degebat. Caesar Reginoburgium petit, vestigia filii absque cunctatione subsequitur Augustus, a ciuibus scelus filii aduersus parentem execrantibus, in vrbem admittitur: flagitium esse vociferabantur, Imperatori de Republ. omnibusque bonis bene merito portas claudere. Caesar ab vrbe profugit. Augustus Vlricum ibi episcopum designat. Chamabos, Vogburgenses, per Boiemiae regulos deuastat, filio vires colligente, cumque copiis in altera ripa Regni fluminis, qui ibi Danubio miscetur, considente, aduersam ripam cum Borisboio Boiemorum regulo, atque D. Luitpoldo Austriaco, cuius soror Heliopyrga Boiemo nupta erat, occupat, ibi castra locat. Intercedebat flumem (quod non ponte lapideo, vti nunc, iunctum erat) quo minus parens ac filius committeretur, scelestas manus consererent, parricidiali certamine cognatas acies polluerent. In vado tamen leuia atque parua, tumultuantium more, vbi Hartuuicus partium Augusti occubuit, praelia fiebant.

[Note: 7] Tandem exercitus vnius diei inducias pacti, familiariter colloquuntur, nefandum abominantur bellum. Filius maximis praemiis, pluribus pollicitationibus inductum regulum Boiemiae, Luitpoldumque, huic Hagnam sororem suam pactus, domos redire persuasit. Augustus ab hisce et aliis desertus, fuga sibi consulit, per Hercynium iugum in Boiemiam penetrauit, ab duce Boiemiae, qui eum ante paucos dies deseruerat, maximo honore excipitur. Inde ab eo ad Wigbertum Misnensis limitis praefectum, ab hoc et Saxonibus, qui odio in commiserationem conuerso, reuerenter eundem exceperant, ad Rheni oram, Confluentesque Mosellae deducitur. Plerique cognita fuga Imperatoris, ab eo deficiunt, vt animi hominum se, quo fortuna, fere inclinant.

[Note: 8] At filius Reginoburgium repetit, fideles Augusti, qui intus erant, sibi praemiis conciliat, ciuitatem in deditionem cogit. Pulso Vlrico, Hartuuicum filium Engelberti reguli Charionum, fratrem Rapatonis primi Artobergensis dynastae, et Engelberti Carnoburgensis limitis, et Histriae praefecti, episcopum vrbi designat. Inde Franciam petit, Wurtzburgium capit. Erlongum Pontificatu motum inter sacrificulos suos esse iubet, Rupertum restituit. Posthaec Augustam Nemetum petit, Caesarea gaza potitur.

[Note: 9] Iam Richardus Albanus pontifex, Gebhardusque Constantiensis episcopus Roma venerant, pontifi cemque Romanum in Germaniam vltimo Decembri venturum renunciant. Augustus Richardum coniunctum sibi familiaritatis necessitudine Mogontiaci honorifice excipit, benigne appellat. Inde Confluentiam petit, conuentusque solennes Mogontiacum ad octauum diem ante Calendas Ianuarias edicit. Caesar Ruthardum Mogontiacum reducit, quo et Augustus venire quam maximo potest apparatu meditatur.

[Note: 10] At filius horum suasu, qui potentiam Augusti metuebant (nam populus parenti fauebat, scelus filii execrabatur) quam maximo potest miserabili, Confluentiam ad genitorem se confert, pedibus eius accidit, errorem suum, scelusque confitetur, veniam petit, atque ab indulgentissimo patre impetrat, deinde iuramentum dicit, se in potestate fore Augusti promittit, modo is pontifici Romano obtemperet. Pater et filius inuicem mutua gratulatione defunguntur, rem omnem ad consilium conuentumque deferunt. Et cum Deo propitio in gratiam redacti forent, Caesar tantum apparatum armorum, tot copias frustra esse, sumptuosioraque fore, quam quae ciues atque populus ferre possit, admonet, cum paucis ad senatum veniendum censet, vbi armorum metu sublato, libera potestas decernendi sit, et potius iure quam ferro disceptetur, resque omnis lege potius, quam armis ad otium deducatur. Facile tam salubris consilii ratio recepta est. Augustus igitur dimissis, quas contraxerat tutelae ergo [Orig: ergô] , viribus, cum trecentis duntaxat equitibus, comite filio, e Confluente Mosellae atque Rheni egreditur, ad conuentum agendum Mogontiacum procedit, quo interim hostium atque inimicorum Augusti magna vis undique ingruit. Vbi Bingium sexto septimanae die ante ferias brumales (quas celebres natali Seruatoris nostri habemus) peruentum est, nuncius ingentes copias Boiorum atque Sueuorum, item aliorum aduersariorum Augusti, Mogontiaci conuenisse renunciat. Idem Ruthardum quoque archimystam, caeterosque pontifices, et inimicos Imperatoris apud plebem proceresque concionantes deierasse, nolle se vllo pacto contagione pollui, eiusque cui sacrificiis interdictum sit, colloquio, aspectu, sermone, conuersatione contaminari, principibus narrat. Mox filius Augustum appellat, Pater pienitissime (inquit) in hoc oppidum quod proximum est, paulisper tibi secedendum est, donec illos tibi placem, atque vos in gratiam redigam, confestimque tertio fide data, operam parenti pollicetur, se eidem sedulo inimicos conciliaturum iurat. At vbi Augustus Bingium quartus intrauit, portae vrbis clauduntur, caeteri Imperatoris fideles exclusi oppido, diffugiunt. Continuo custodes Augusto, acerbissimi eius inimici, ne fuga elabatur, adhibent. Filius quasi re bene gesta, triumphabundus Mogontiacum properat. Populus qui plus patri quam filio fauebat, saeuire coepit, indignissimum facinus clamitant,

Augustum invincula a filio coniectum, inauditum scelus, haud leui vniuersae Reipublicae malo expiandum esse vociferantur.

[Note: 11] Inter haec legatus Romani Pont. duo et quinquaginta episcopi, principes, item alii proceres frequentes coeunt Mogontiaci, et referunt de Republica, sententias dicunt graues, vt quisque acerbissime censuit, crudelissime dixit, ita quam maxime ab inimicis Augusti laudatur, dixerat aliquis leuiorem sententiam, mox conuitio aliorum correptus exagitatur. Tandem perscribitur Senatusconsultum, et nemine obnunciante promulgant, hostes Augusti sacrificiis interdictum, e fastigio generis humani abdicant, vniuersa acta Hildebrandi comprobant, infirmiores terrent, dubios confirmant. Filius Augusti iterum communi omnium suffragio Caesar nuncupatur: eidem sacerdotes, proceres more maiorum sacramentum dicunt. Author fit flamen legatusque Romanus.

[Note: 12] Wigbertus dux Misnensis limitis, suscepta legatione iuit ad Augustum, ei voluntatem concilii proponit: siquidem saluus esse velit, sibi insignia Imperii, sacri penetralia regni reddere iubet. Augustus hisce territus, nihil cunctatus paret, Crucem, hastam, sceptrum, globum atque orbem, quem Teutones malum vocant, ensem, diadema reddit, haecque mox ad filium deferuntur. Isque vbi ea accepit, exclusis amicis parentis, suis rebus studentium frequentia ad Ingelhaim procedit: eo ad se patrem deduci iubet, ibi in frequentissima corona omnes Augustum circumsistunt, comminantur, necem intentant praesentem, nisi imperata confestim faciat, imperio sponte cedat, insignia ipse vltro filio tradat, castella, munimenta, quae praesidio teneat, reddat. Augustus tanto rerum articulo constrictus, de vita cum illis, quo rationem salutis animae in posterum habere queat, duntaxat paciscitur, orat, obsecrat. Caetera quae imperentur, cupidissime se facturum pollicetur. Tum Richardus Romanus flamen respondet Augusto, nullam spem salutis penitus fore, vitam omnino in dubio esse, nisi publice in celebri conuentu confiteatur, Hildebrandum iustum fuisse, seque illi iniuste Wigbertum supposuisse, at que Ecclesiam templumque Dei, cathedram Apostolicam, totius orbis primariam, iniuria affecisse, iniuste, crudeliter, vti saeuum. hostem persecutum fuisse. Augustus vbi haec audit, lachrymis obortis, pedibus sacerdotuli accidit, per Deam immortalem obtestatur, obsides illis quos petant, offert, comitia principum, quorum sententia, si quid perperam fecisse comprobatum fuerit, satisfaciat, vbi libera potestas decernendi sit, et tantae res componantur, postulat. Omnibus his resistitur, opponitur decretum concilii, legatique Pont. Max. Rursus Augustus cum nulla alia ratione eripi manibus hostium posset, sciscitatur, siquidem illa omnia confiteatur, an execratione expiatus sit? Suscipit legatus Romanus, sui hoc iuris non esse, Romam migrandum, praesentem Pont. Maximo satisfacere oportere ait. Imperator ergo vt gladios ceruici impendentes euitaret, salutem seruaret, quae inimici imperarunt, et dixit et fecit. Posthaec Caesar relicto in Ingelhaim, vbi priuati more viueret, parente, Mogontiacum redit.

[Note: 13] Dimisso conuentu Burgundiam petit, superiores regiones Rheno contiguas perlustrat. Est oppidum Alsatiae, Ruffas Aquas [Note: Ruffach.] vocant, armis tum, atque viris fortibus potens, ibi dum comites Caesaris multa auare superbeque in oppidanos committunt, ciues correptis armis, vim vi prohibere, ab iniuria se defendere conantur. Excitatoque tumultu, Caesar suis opem laturus, non cognita causa armatus aduolat. Saeuit ignobile vulgus: ciues suis dant signum tintinabulo: viri, puellae, pueri, mulierculae, famuli, liberi concurrunt, furor arma ministrat: hastas, iacula, ligna, lutum, lapides, puluerem in aduersarios iactant: perfidos, sacrilegos, impios, parricidas appellant. Caesarem in fugam vertunt, moenibusque cum copiis expellunt, insignia Imperii, Caesareamque supellectilem diripiunt.

[Note: 14] Caesar ea clade atque contumelia accepta, ratus id fraude parentis factum esse, ad Ingelhaim, vt eum capiat, contendit. Certior fit Augustus ab amicis, qui

secreto eius rebus studebant, fugam capessit, ad Agrippinensem Coloniam profugus peruenit. Ciues exulem libentissimis animis, maximo honore atque amore, non secus atque rerum dominum recipiunt: omnibus rebus iuuant, quaeque imperarit cupidissime se facturos pollicentur. Ab ipsis Imperator in extremos Germanici Imperii fines Leodium deducitur.

[Note: 15] Vbi reuerenter ab Otberto episcopo, et Hainrico duce Lotharingiae excipitur: et ad omnes deinde Christianos principes, maxime ad Philippum primum occidentalis Franciae regem, literas dat: tragoediam suarum calamitatum explicat. Quemadmodum omni honore atque dignitate expoliatus sit, atque sibi ereptum Imperium, detegit. De acerbitate hostium, factione Romanorum pontificum queritur: Hildebrandi Vrbanique, omnium temporum iniurias inimicorum in se commemorat: a quibus filios suos inductos et deprauatos queritur: in se commissum esse quod et apud hostes religionis nefandum habetur, refert. De obtrectatione, inuidia et conspiratione in se Hildebrandi, cuius ipse et honori et dignitati adiutor fuerit, plura dicit, se seruasse, vt essent qui se perderent, aperit. Nouum exemplum e Republica tollendum, ne in perniciem populi Christiani latius serpat, docet. Se oppresso omnium capitibus insultaturos sacerdotes Romanos praedicit. Proinde hortatur vt reges rationem posteritatis habeant: maiestatem, Imperium, regnum, populum Christianum, suam existimationem et dignitatem a saeuissimis tyrannis vindicent, qui sub honesto Christi titulo publicam Christianorum libertatem, a Deo Opt. Max. sanguine emptam opprimere conentur, et vniuersos Christianos m seruitutem redigere durissimam, diu noctuque, manibus pedibusque connitantur: et facturos nisi reges caueant, neque cessaturos admonet, donec more Antichristi in templo Dei sedeant, atque ab omnibus, quasi Deus colantur et adorentur. In hanc sententiam complura, quae in Bibliothecis leguntur, Imperator tum scripsit.

[Note: 16] Cuius filius vbi resciuit, eum Leodii esse, eo Paschalia ibidem celebraturus properat: poenas de episcopo atque duce, quod hostem recepissent, sumpturus, aut patrem in potestatem redacturus; Cumque quarto die ante Paschalia in vrbe, quam Aquas Graneas vocant, resideret, a parente legati veniunt, qui peterent, vt Caesar alibi Paschalia hoc tempore perpetraret, sineretque parentem in extremo Imperii fine vitam degere: neque beneficia amicorum illi eriperet: malle Augustum, agricolam in alieno regno, quam in suo ludibrio ese: atque denique alieno scelere, quam filii perire. Filius vbi haec mandata parentis accepit, nihilominus in proposito perstat.

[Note: 17] Trecentos equites, qui pontem Mosae occupent, praemittit. Augustus in Franciam occidentalem ad regem Philippum aufugere certabat: sed ab episcopo et Hainrico confirmatus, manet. Huius filius in crepidinibus ripae equitatum in insidiis locat. Ipse cum paucis pontem transit. Antecursores Caesaris, qui pontem occupare connitebantur, inuadit lacessitque, donec totum agmen Caesareum adueniret. Posthaec simulata fuga per pontem aquae citus fertur, hosteis ad infidias trahit. Nam Caesariani omnes auidius fugientem insequuntur. Vbi pontem superarunt, ac post se paululum reliquerunt, hi qui latitabant, prosiliunt. Hainricus quoque dux Lotharingius cum nouis copiis aduolat: filius eius qui hactenus fugam simularat, restitit. Caesariani circumuenti caeduntur, in fugam vertuntur, ad pontem properant, seque ibidem stipant. Ponte grauitate ponderis corruente, in Mosa submerguntur. Hacque clade Caesar tertio die ante Paschalia accepta, Agrippinensem Coloniam petit. A ciuibus portis clausis, Friderico archimysta vrbe pulso, aditu prohibitus, Bonnae Paschalia celebrat. Postridie inde mouet, superiorem Germaniam petit.

[Note: 18] Mogontiacum procerum conuentu vocato, Hainricum ducem proscribit, ducatuque mouendum decernit, expeditionem in Lotharingios edicit, copias Wurtzburgii. Kal. Iulii conuenire iubet. Vbi hoc Hainricus dux Lotharingiae, Agrippinenses et Leodienses accepere, quae vtilia fore credunt, comparant, moenia reficiunt, vallo, fossa muniunt, totis se viribus ad resistendum parant. Mense

Iunio [Note: Mense Iulio fortassis legendum.] Caesar cum tribus legionibus Agrippinam inuadit, vrbem obsidere conatur. Sed fortiter erumpentibus, qui vrbem tutabantur, procul a moenibus castra facere cogitur: ibique vnum et viginti dies frustra considet. Nam ciues saepius erumpebant, commeatum ad castra conuehentes intercipiebant. Caltoburgii dynasta, Saxonum clarissimo genere ortus, intimus Caesaris, occubuit, literis rebusque bellicis praeclarus.

[Note: 19] Dum haec fiunt, Augustus filio literas mittit, beneficia huic a se collata eiusque item perfidiam commemorat, ad Deum Oprimum Maximum in ius vocat: paratum se esse, ut decretis pontificis Rom. caeterorumque principum stet, affirmat. Iubet proinde eundem ab armis discedere. Scribit in eandem sententiam episcopis, prindipibus, populo, insuper acerbitatem hostium commemorat, quemadmodum secum fraude actum sit, inculcat. Orat vti iussibi iniuria affecto reddant, filiumque moneant, vt ab armis discedat. Non vi, sed iure gentium in coetu principum secum agat.

[Note: 20] Filius in exercitu pro concione recitatis literis, ex consilio procerum, ducum, episcoporum, praefectorum Richuuinum et Albertum sacrificulos, quosdam proceres, cum mandatis ad Augustum legat, qui eum fide publica, priuata interposita, octauo die in castra ad concilium deducant, vbi armis, exercituque dimisso, coram episcopis, ducibus, militibus, equitibus, lege potius, quam ferro disceptaret. Caesar interea ab Agrippina Lotharingiam versus castra mouet, ad Aquas Graneas statiua habet. Richuuinus et Albertus Leodium perueniunt, ibi Augustum reperiunt, postulata filii, exercitusque renunciant. Hisce auditis, Augustus petit, vt qui filii mandata detulerint, sua quoque ad eum scriptis mandata deferant. Horum haec summa erat: iniquam esse conditionem postulare, vt ipse ab armis discederet, atque se inimicis intra octauum diem, cum longius in priuato cuilibet negocio leges concedant spacium, committeret. Se quidem paratum esse, omnia perpeti Reipublicae causa, modo domum armati proficiscantur, ab armis discedant, omnis metus tollatur, et libera comitia, atque omnis Respublica Senatui populoque Germano permittatur. Tum fore, vti per colloquia, absque vi, omnes controuersiae componantur, se placitis, consilioque principum obsecuturum esse. Rem tantam absque Mogontino, Treuero, Bremensi archimystis: item sine his episcopis Curiensi, Fruxinensi, Augustensi, Basiliensi: atque his ducibus Magno Saxonum regulo, Theodericoque Boiemiae praesule, praefecto Burgundiae atque Flandrensi, aliisque quibus ius dicendi, veniendi in senatum sit, pacari et tantulo temporis spatio non posse.

[Note: 21] Haec vbi in castris Caesaris recitata sunt, placuit rursus eosdem legatos ad Augustum proficisci, vti, si is vere pacem amaret, propediem, vbi lubeat, ad Aquas Graneas ad filium veniat. Dumque illi Leodium venere, Augustus morbo corripitur, vitaque excedit. Per eosdem filio annulum, ensem suum, extremum munus, et pignus patrii amoris, cum mandatis mittit. Obiit septimo Idus Augusti, anno vitae sexto et quinquagesimo: potestatis totidem, minus duobus, Christi domini deique nostri centesimo super sextum et millesimum. Regnum Boiariae administrauit annos undetriginta. Sub eo ducatum Boiorum procurauit annis decem Otto III. nobilissimis maioribus in Saxonia Northaimii ad Visurgim ortus. Deinde crimine laesae Maiestatis in iudicio conuictus, proscribitur, in exilium Boiaria pellitur. Nec habeo plura, quae de eo narrem. Successere Welphones genere Sueui: sed hos in sextum differo librum.

ANNALIVM BOIORVM LIBER SEXTVS.

PROOEMIVM.

1. Transitio. Causae belli superioris secundum quorundam temerariorum et impiorum opinionem non fuere mores tyrannici Heinrici IV.

2. Sed eius infantia, sub qua Proceres imperii curam Reipublicae neglexerunt, pauperes similes direptui suorum reliquerunt, latriciniaque tum temporis inualuerunt.

3. Huic malo Heinricus IV. iam maiorennis medelam allaturus Saxones et Turagos in se concitauit.

4. Nordmanni et Machtyda dominantur in Italia, quorum amicitia adiutus Hildebrandus in gratiis Caesaris Romanum Episcopatum occupauit, imperium Romanum affectat, pro quo obtinendo quatuor axiomata seu Maximas excogitauit.

5. (I) De Papa vicario Christi (II) de tyranno e [Orig: ê] medio tollendo (III) de Episcopo non ab Imperatore dando, sed a populo et sacerdotibus deligendo (IV.) de sacerdote vxorato sacrificare non valente.

6. Posterioribus tribus axiomatibus in vulgus editis factiones binae ortae, donec Heinricus solio deturbatus mortem obierit.

7. Decretum Paschalis de obedientia Papae sub poena excommunicationis praestanda et sacerdotibus a prophanis non eligendis.

9. De his iuribus per longos annos disceptatum est, donec Romani Pontifices voti compotes facti.

10. Pontifex Rom. Caesari et populo ius circa comitia eripit, Clerum tributarium facit.

11. Pontifex inhabiles et indignos Episcopos praeficit; dispensatio circa ieiunia bis vendita.

16. Olim sub poena excommunicationis Clerus a nemine nisi ab Imperatore eligendus. Differentia sacerdotum superioris et hodierni temporis.

[Note: 1] TANDEM ex ciuilium armorum procellis, ex parricidialis dissensionis fluctibus emersimus, altoque ad littus appulimus, iamque in portu nauigamus. Quam illa bonis, simplicibus, apertis viris, non dicam Christianis, qui ea tempestate vixerunt, doluerint, nescio. Quid ego molestiae, hisce duntaxat cogitandis ac commemorandis senserim, non facile verbis explicavero. Illud tacere non possum, me velut grandi onere leuatum, gaudium laeticiamque iam nunc agitare, et quidem serio. Inuenias tamen plerosque fascicularios, supplementarios, summularios, specularios, atque chronicarios (indigni sunt vt nominentur) qui de huiuscemodi dissensione multa prodant, multa mentiantur, cum rationem, causam, originem huiusce mali penitus ignorent. Homines temerarii, ac plane impii, qui de rebus sibi incognitis arcanisque, soli Deo notis, audacter pronunciare audent, indulgentissimo parenti personam saeuissimi tyranni imponunt, quasi ipsi dii sint, et non errent, neque misericordia Dei egeant. Cum interim ipsi simulata religione animi sint sub vulpe latentes, vitia, virtutes, coelum inferos, cuncta venalia habeant, quorum Deus honor, pecunia, venter, et ea quae sub ventre sunt.

[Note: 2] Ego superioris dissensionis ac seditio nis, (vt breuissime verum hic quoque absoluam) has causas fuisse reperio, quas ordine, quoniam res magna est, atque memoranda, et ad subsequentium facit cognitionem, subtexo. Imperator Hainricus quartus Caesar Augustus, septimum

nondum natus annum, patrem amisit, ob aetatem obnoxius fraudi fuit. Principes proceresque tum omnia voluptate atque vtilitate metiri coeperunt, laborem fugitare, sudoris, pulueris impatientes esse, leuissimis rebus, gaudiis corporis vacare, venationi indulgere, curam Reipublicae deserere, negocia in alios a se relegare, inopum querimonias neque audire, nedum cognoscere, viduas, pupillos, pauperes, ignobiles, obscuros, sacerdotes, populares, agricolas, ciues suos tineis, et soricibus direptui exponere insueuerunt, eosdem stellionibus, fumi venditoribus, aurifugis, praetoribus, scribis, lictoribus, leguleis seruire siuerunt. Latrociniis quoque eadem tempestate ex consuetudine licentiaque bellorum ciuilium, proceres iure suo dediti fuerunt.

[Note: 3] Hainricus vbi ex ephebis excessit, ista quoad licuit, iure, edictis, vi, quouis modo prohibere conatus est, pleraque pessimi exempli correxit, quae in perniciem publicam aut etiam per pacem extiterunt. Grassatores dispositis per opportuna loca stationibus prohibuit. Pleraque retractauit, alia seuerius emendauit. De pace ex integro sanxit, pluribus factiones, quae titulo collegii noui ad nullius non facinoris societatem coibant, aboleuit. Omnia collegia, praeter antiqua et legitima dissoluit, legibus parere omnes nobiles, ignobiles coegit. Hanc ob rem Saxones atque Turogi, qui in ordinem cogi recusabant, potissimum rebellionem faciunt.

[Note: 4] Nordmanni quoque grassantur in Italia vltra Romam, citra Machtylda, locupletissima foemina dominatur. Hyldebrandus cum hisce omnibus etiam adhuc priuatus, societate atque amicitia inita, non solum absque voluntate, et sine consensu Caesaris, quod hactenus non licuerat, Pontificatum Maximum occupauit, verum Imperium etiam Romae sibi ac successoribus asserere coepit. Eius hoc consilium atque ratio fuit, sicque animum induxit, probabilia haec atque verisimilia, quae iam subnectam, paulatim obtinere posse coniectatus est: quae cum obtinuisset (vti tandem euenit) tum facile, dictum, factum inueniri aliquam causam, quamobrem abdicaretur et deiiceretur fastigio rerum, atque in ordinem redigeretur, vel potentissimus Imperator: atque ratiunculae tales fuerunt.

[Note: 5] Omnem potestatem a Deo Christo, a Christo Petro, eius successoribus Romanis episcopis datam, iisdem religione iurisiurandi, conditione parendi perpetua, caeteris vero principibus duntaxat temporario sacramento, quoad illis libeat, quemuis Christianum astrictum esse. Licere proinde primario sacerdoti Imperatorem precario duntaxat regnantem, vbi Romano Pont. (qui Christi Domini Deique nostri vicem in terris gerit, eius religioni praesidendo perfungitur) non obtemperabit, abdicare, eidem, sicuti cuilibet Christiano, diras atque inferias, more Pontificum dicere. Imperium enim beneficium Pont. Max. esse. Item tyrannum quouis modo e Repub. tollendum, neque liberis regum quempiam, nisi ab ipsis creatum, quam diu illis placeat, receptum, dominari posse. Episcopum communem animorum parentem atque pastorem, non ab Imperatore in curia, sed a sacerdotibus populoque communiter in templo deligendum esse. Et sacerdotem qui vxorem habeat, diuinam rem non facere, eius sacrificia summopere a populo, ne contagione polluatur, euitanda. Neque illis vllo pacto decimas et huiuscemodi donatiua tribuenda esse.

[Note: 6] Hasque vltimas tres rationes Hyldebrandus in vulgus edidit, reliquas sibi quidem perceptas. Nequaquam imperita multitudo omni vento doctrinae (sicuti ait diuus Paulus) circumduci solita, tanti honoris specie atque vmbra et astu lactata, aures arrigebat. Hocque furore tum concitati Germaniae, Galliae, Italiae populi, ferrum in sua viscera conuerterunt, per triginta tres annos a Gregorio et Vrbano continenter sanguine ouium belligeratum est. Hic fretus Conradi filii Augusti amicitia, vterque armis et pecunia Nordmannorum et Machtyldae adiutus. Acriter contra ab aliis repugnatum est, donec Augustum Paschalis per filium Hainricum e fastigio rerum, in priuatum statum deturbauit, pollicitus se in Germaniam ad conuentum solennem Augustam Rhaetiae venturum.

[Note: 7] Dumque eo contendit, certior fit de morte Augusti, ad Padum ergo substitit, atque coacto suae partis coetu, acta Gregorii Vrbanique comprobat, Clementis tertii, caeterorum episcoporum atque Augusti rescindit, pollui religionem, si quispiam sacrificus suffragio prophani cooptatus fuerit, fidemue principi dederit, necesse esse cuiuis Christiano in

Romani pontificis leges iurare, decernit. Quisquis posthac eius decretis non steterit, albo Christianorum eradit, nullique alii ius in Christianum senatum veniendi esse, rogationem perfert, legem promulgat.

[Note: 8] Ante hac mystae, monachi, sacerdotes, virgines, sacratae foeminae, episcopi, rebus diuinis, studio literarum, scribundis libris (delegata domus, penatium, agrorum, cura in prophanos) duntaxat operam dabant, rerum fluxarum caducarumque administratione contaminari, pollui se credebant. Pecuniae igitur, praediorumque, rei familiaris curam in procerum quempiam, qui vicinus aut author contubernii erat, a se relegabant. Illum Caesar dabat, qui sacerdotibus victum et vestitum, pauperibus inde alimenta tribueret, huncque Boetum [Note: Vogt.] germanico atque graeco vocabulo, hoc eu patronum curatoremque vocabant. Primum tum immunitatem libertatemque, amoto huiuscemodi administratore, sacerdotes receperunt. Polliciti quotannis Romano pontifici nummum aureum (quem Byzantium vocant diplomata) pensitare, facile tum Paschale de alieno largiente, tributumque accipiente, qui atiam quoque rationem in vulgus dissipauit. Communem pastorem communiter ab omnibus, grege, ouibus et arietibus, hoc est, sacerdotibus, plebe deligendum esse.

[Note: 9] Atque rursus per sexdecim continuos annos, pro hisce aucupiis, armis, non citra sanguinem decertatum: omnia diuina humanaque permixta sunt. Contra Caesar, et alii plerique episcopi et proceres summopere nitebantur, nec animi tamen Romanorum pontificum frangebantur, sed admonebantur, quo maiores necessitudines compararent, quibus cogi possent Imperatores, reges, principes, episcopi, senatus, populus, nisi id probarent, quod ipsi constituissent. Nec per septies septem annos destitere, donec voti compotes facti sunt, tantumque bolum ex faucibus Imperatorum eripuere.

[Note: 10] Imperatorque comitiis pontificis, Repub. Christiana non solum excidit, sed et comitia Caesarea irrita esse, extortum, nisi pontifex Romanus author fiat. Caesareque primum excluso, mox populo, paucorum potentia creuit, Imperatoris maiestas, principum authoritas, res populi deminuta est. Nec diu hac licentia sacerdotes ac episcopi laetati sunt. Sacrificuli, mystae, episcopi, omnes Max. Pont. et Romanensibus seruiunt, hisce tributarii, vectigales, stipendiarii sunt. Hi qui minus habent, quicquid corradunt, quicquid vnciatim defraudando genium miseri comparcunt, ditioribus addere coguntur, idque illi vniuersum arripiunt, haud existimantes quanto labore partum sit. Cuncti episcopi pro sua inscitia in ordinem redacti sunt, vniuersis seruitus imposita est, in vnius cuncta potestatem redacta sunt.

[Note: 11] Quando vero eius tanta potestas est, cur non illa perpetuo, ne non nobis tot sint domini, vtitur? modo ait, modo negat, quasi pilam quolibet propellit, rursus vbi vsus venerit, arripit. Cum tanta messis, cur non metit? cur non amat? cur non pascit, quando tot oues fame pereunt? Cur ouili capros, hircos, lupos, libidinosos, adulteros, virginum, sacratarum foeminarum stupratores, cocos, muliones, latrones, argentarios, nummularios, fucos, pecuniarum aucupes, luxu perditos, perfidos, periuros, literarum omnium penitus rudes imponit? Non audita loquor, ea quae hisce oculis video, narro. Cur lupis oues committit? Cur gregem suum simulatoribus religionis perniciosissimis, rem suam duntaxat agentibus seruire, cur pueros et effoeminatos agnis suis dominari permittit. ** Xistus quartus Pontifex Maximus clarissimo Principi Alberto genitori ducum nostrorum, illiusque popularibus vt absque precio, sextae septimanae, quoque die, item aliis solennibus ieiuniis, ouis, caseo, lacte libere vescantur praecipit, extat diploma, cur Reginoburgensium personatus vicarius contra edictum summi pontificis, non veritus eius fulmen, illa nos a se emere cogit, atque nostra nobis vendit, hasque nundinas demum ante triennium ab hinc instituit? **

[Note: 12] Episcopi nostri quales sint, pudet dicere. Pauperum alimentis, canes, equos, ne dicam scorta alunt, potant, amant, literas omnes velut contagionem vitant. Nullam curam inopum, quorum opibus incubant, agunt. Nihil in eisdem praesidii est pauperibus, superbia, luxu, armis cum quouis, vel Persicis regib. locupletissimo Imperatore decertant. Qui imperat leges

imponit, praescribit, iubet, vetat, si tacet, satis laudat. Cur canis mutus est, et non latrat? Luposque claua Herculis in malam crucem abigit?

[Note: 13] Imperatores, reges et principes nostri, tot coelites, paupertatis Christianae amatores et nullius praeterquam pacis ac literarum studiosos nobis dedere? Nempe diuuos Corbinianos, Lampertos, Hemeranos, Erhardos, Hyldulphos, Vergilios, Rupertos, Pilgramos, Columbanos, Gallos, Eberhardos, Hardouicos, Conrados, Ottones, Wolffgangos, Albertos, Marianos, Sympertos, Vdalricos, Gothardos. At si diis placet, nunc venatores inauspicatissimum in sacris literis genus hominum, omnibus imponuntur, sanctissimis patribus ad haec conniuentibus. Christus summus rerum Imperator, Deus natus sempiternus, cui totius orbis imperium, hominum deumque fatis pater destinauit, coeleste solium, imperium aeternum reliquit: homo factus, mortuus et sepultus est, vt nos collocupletaret. At illi obscurissimis crepundiis, atque egentissimi, sine tribu, sine nomine procreati, vt ditentur, vt opibus, potentiam, imperio rerum, quae Christus spinas vocat, potiantur, ferre parem, nedum superiorem non possunt, Christi sanguine redemptos in maximam seruitutem redigunt, in gregem eius crudelissime saeuiunt. Ea est temporum infelicitas, non licet loqui, quae sentis, nec sentire, quae loqueris. Oues tondere, deglubere, occidere, vti libuerit, sub specie religionis longinqua est consuetudo.

[Note: 14] Si quis in legem Christi praeuaricatus fuerit, si quis conuitium in maiestatem diuinam, in Deiparam Virginem, in reliquos coelites iactitarit, superos maledictis execratus fuerit, impune abit. Nemo huic negocium facessit, aut diem dicit: at qui illos homines, non Deos esse, errare posse docuerit, ad modestiam, paupertatem Christi cohortatus fuerit, humanae imbecillitatis admonuerit, erro pestilentissimus iudicatur, sexcentas ei scribunt dicas.

[Note: 15] Sacrosanctam philosophiam diuinitus a spiritu sancto editam, interpretando suis moribus aptam faciunt, ambitioni suae seruire cogunt, scita decretaque Christi non seruare, sed seruire sibi volunt Legibus a Christo latis semetipsos soluunt, placita eius contemnunt, nedum illis parere studeant.

[Note: 16] Multum refert, in quae quisque tempora inciderit. Extat decretum in libro pontificalibus et Annalibus Europae, praecipue in Carolo Magno, vbi regibus, Imperatoribus sacerdotia omnia largiri, pontifices Maximos, minores capere licet, hos in illorum verba iurare, ius fasque esse declaratur, contra sentientibus dirae atque inferiae dicuntur, et id quod anteareligio atque pietas fuit, nunc pagina (vt aiunt) versa, iniusticia atque irreligiositas esse coepit. Mali, auari, lasciui, parum studiosi, olim non esse sacerdotes censebantur, eorum sacra, ne quis contagione pollueretur, populus iussus fugitabat: nunc contra est pietas vera, charitas mutua, libertas Christiana extincta est, superstitio, proteruitas, peruicacia, periurium, amor sui creuit, boni mores interiere. Crimina feruent, squalens legum sylua, lites, calumniae adolescunt. Humanorum decretorum ergastula increuere, inuasere, mortalium commenta sacram philosophiam contaminant, sanctissima, leuia praecepta Christi extrudunt.

[Note: 17] Fastus, auaritia, luxus, ambitio, simulatio inualuere. Vnius auaritiam totus orbis explere nequit. Inuicem saeuiendo, mordendo, inuidendo, criminando, insidiando, rapiendo, fraudando, paciscendo, fallendo occidimus, atque perimus. Sic fit, sic homines sunt, regnare omnes concupiscunt, parere recusant, plures mali, quam boni. Nusquam fides tuta, pietas, iusticia (sicuti in vulgato est prouerbio) terris exulat, in coelum remigrauit, ibidem habitat. Hisce enim moribus iusticiam nemo dabit, nisi qui Christum mendacii insimulauerit, frustraque eundem vniuersis, viuis et mortuis, diis et hominibus, geniis, laribus, superis, inferis, medioximis diem dixisse crediderit. Ipsa si cupiat salus, seruare nos prorsus non potest, imbecillitate aliorum, non nostra virtute valemus. Vnde tot vanae leges, et proximae quaeque duriores. Quis igitur etiamsi maxime velit, Rempub. plurium arbitrio temere committat, ac non potius in retinenda perseueret? Equidem mundum ad antiquum morem, veterem disciplinam reuocare, aut ad pristinum splendorem mortales redigere nolim. Iampridem increbuit veritas rustica, atque acerba est, odium parit. Insanus sit necesse est,

quiid quod vult, dicere pergit, et id quod non vult, confisus factione, non Deo, perpeti detrectat, et testis, et beatus esse recusat. Non enim sapientiae Christianae (sicut est coeleste oraculum) sed pecuniae omnia obediunt, quamobrem:

Quisquis habet nummos, secura nauiget aura,
Fortunamque suo temperet arbitrio.
Magna loquor, quiduis nummis praesentibus opta,
Et veniet, clausum possidet arca Iouem.

Sed de hisce satis superque; nunc ad incoeptum redeo, et de Sueuis, qui posthac Boiaria aliquot annos potiti sunt, pauca prius explananda sunt.

CAPVT I. Sueuorum origo et situs. Welphonum stirps et genus. Welpho I. Dux Boiariae.

3. Duae gentes Sueuiae ab Altdorff et Bebelina sibi innicem aemulae, Welphonibus et Gibellinis originem dedere.

4. Welphonum nomen vnde; Welpho quid Teutonico sermone denotet. Welphonum familia ex Principibus Sueuiae orta Boiariam tenuit.

5. 6. 7. 8. 9. Stemma Welphonis Primi, Ducis Boiariae. Welpho ab Imperatore Heinrico IV. Ducatui Boiariae praeficitur.

10. Welpho factioni Hildebrandi addictus in vincula coniicitur, postea fuga elapsus viginti annorum exul restituitur.

11. Monasterium Raidenbuch Augustinorum. Welpho expeditioni in Palaestinam interest et ad Hierosolyma penetrat.

[Note: 1] SVeuos antiquissimos, latissimos, bellicosissimos, atque notissimos Germaniae magnae populos fuisse, interiora Germaniae, partemque maiorem intra Danubium, Albim, Vistulam amnes, Hercyniam syluam, sinum Codanum, vbi nunc Saxones partim, partim Venedi, Boiemi, Moraui, Bolii, Lusatii, Pomerii et aliae Sclauorum nationes ferocissimae consident, obtinuisse, propriis nationibus, nominibus discretos, a Sueuo octauo rege Germaniae cognominatos esse, apud illustres constat scriptores. Hylderico atque Ludouico Magno regibus Francorum in Germania, atque Gallia contra Ligerim et Albim imperantibus, auitas dereliquere sedes, ad fontes Rheni, Danubiique in Germania, et in Gallia, atque Rhetia, Italiam tenus, pulsis Romanis domicilia coeperunt: vbi quondam habitasse Hermunduros, Heluetios, Rhetos, sobolem Ethruscorum inuenio.

[Note: 2] Et sicut Strabo Teutonicus suae tempestatis doctissimus tradit, Sueuia triplex est, pars in Germania magna inter Rhenum Danubiumque amnes continetur, pars intra Hercyniamsyluam, Lycum, Rhenum, Danubium ad Italiam pertinet. Caeteri in Gallia Celtica consident, nunc Suitones Heluetiique adpellantur. Qui Germaniam incolunt, propriis nominibus sunt Rhetii, Rhemi, Wirtenbergenses, Badenses ducatuum: haec nomina ad vtramque Nigri [Note: Nigrus qui et Necarus.] amnis ripam. Qui Rhetias tenent Alpini, Hoegii, Engadini, Curienses, accolae Vallis Venustae, atque Oeni, superioris nuncupantur.

[Note: 3] Fuisse autem in Sueuia gentem ab Altdorff praecipuam et huius aemulam Bebelinam atque Gibelinam (vicus est vbi educatum Imperatorem Fridericum primum Caesarem Augustum aiunt) authores habeo. Hinc Friderici, Hainrici, Conradi, illinc Welphones [Note: Welphon. Wulffinger.] qui et Wolffhardi (quos Itali Guelphones nuncupant) procreati sunt. Hi Imperatoribus rebellare, illi obsequentissimi esse soliti. Quamobrem adhuc ab ipsis Italia fautores atque amicos Caesaris Gibelinos, hostes Guelphos vocitat.

Qui primus ab Altorff Welphonis cognomen tulit, ab auspicio rei militaris, bonoque omine belli traxit. Canis enim, lupus atque vulpes, quorum catulos Welphones Teutones vocant, Germaniae

genti bellicosae animalia peculiaria, Martique dicata. Welphones autem ab Altdorff castello, Rauenspurgio oppido, familia vetere et honorata, atque ex Principibus Sueuiae orti, centum atque nouem annos potiti sunt Boiariae ducatu: Lycatibus, pago superioris Boiariae, trecentis amplius annis.

[Note: 5] Non ab re fuerit stemma proponere, imagines et elogia vniuersi generis exequi, longum est: familiae breuiter attingam. Tempore Pipini regis Francorum, Varinum, eius filium Eisenobardum, in aula Caroli Magni clarum fuisse reperio.

[Note: 6] Familiam post hos illustrauit Welpho, cuius liberi Iuditha Augusta, vxor Imperatoris Ludouici Pii, mater Imp. Caroli Calui Caes. Augusti, Rudolphus et Conradus: soboles horum Eticho progenuit Hainricum, Litogardam vxorem Ludouici secundi regis Boiorum, et Bardonem, qui a Cimbris necatus est aquis, Ludouicus secundus rex Boiorum atque Francorum, filius Ludouici illustris, frater germanus Imp. Caroli tertii Augusti, et Carolomanni regis Boiorum et Italiae, socero adfinibusque suis Ambrones Lycatiosque [Note: an der Amper und am Lechrain.] primae Boiariae pagos, dono dedit. Etichonem apud Ambrones contubernium duodecim monachis (quos Hainricus filius deinceps ad Altonis monasterium [Note: Alten-Münster.] migrare iusserit) consedisse, ibidem sepultum esse literis traditur.

[Note: 7] Eius nepos Hainricus ex Hatta de Hoheuuart, Diessen et Andechs castellis Boiariae orta, atque educata, diuum Conradum pontificem Constantiae. Etichonem, authorem nobilitatis Rhetiae Curiensis, dictae de Schuuitz, Heszel, Vster et Rapoltzuueil, et Rudolphum tulit: Rudolpho Vuelpho secundus progenitus, hoc alter quoque Rudolphus, ille in Welphonen (quae nunc villae sunt in ripa Geloni in Vindelicia superiore) habitauit, vnde is locus ab eo cognomen traxit, Welphonis praetorium valet ab Vnderstorff monasterio tria millia passuum abest. Huncque Welphonem primum, nimirum Lycatiorum atque Ambronum tetrarcham scriptores Boiariae vocant.

[Note: 8] Rudolphus secundus huius filius vxorem habuit Itham Sueuam genere, haud longe a lacu Brigantino ortam, filiam Conradi Oeningensis, neptem Imperatoris Ottonis magni ex filia Richolita, sororem Chunegundae coniugis Friderici in Diessen et Andechs principis. Ex qua liberos Welphonem secundum et Hainricum atque Richolitam procreauit, quorum minimus natu Hainricus in venatione ab apro percussus periit Loeniis, pagus est Noricorum, Athesis praeterfluit, inter Pisonium atque Meraniam vrbes Richolita Adaloberoni comiti ab Ebersperg nupsit. Welpho matre adnitente Altonis Monasterium ab Vgris excisum, direptum, instaurat, consecraneis diui Benedicti reddit. Rudolphum magistrum, deinceps Erhardum, Hainricum praeficit: Itham genitricem ibi sepelit. Diuo Hainrico et Conrado secundis, Imperatoribus Romanis repugnare ausus, cum Brunone episcopo Augustensi, fratre diui Hainrici bella gessit.

[Note: 9] Eius coniunx fuit Irmengarda soror diuae Chunigundae Augustae, transtulit ex Weingarten Sueuiae templo sacratas foeminas in Altonis monasterium, aedem Botariae, hinc monachos illo commigrare iussit, in Boiaria humata est. Ab his sunt Chunigunda mater Welphonis ducis Boiorum, et Welpho regalus Charionum, auunculus huius, qui absque liberis ante matrem anno Christianae salutis millesimo quinquagesimo quinto obiit. Chunigunda in matrimonium data fuit a parentibus, Aetio [Note: Aetius qui et Azo Ferrariae marchio.] (aliis est Azo) Astensi praefecto, quem nunc ducem Ferrariae esse quidam tradunt. Vnde ortus est Welpho dux Boiorum, qui adnitente matre atque auia, ab Imperatore Hainrico quarto haeres auunculi institutus, et ab eodem ducatu Boiariae praefectus est, anno ab orbe seruato M. LXXI.

[Note: 10] Sexto deinde anno quod Hyldebrandi Rodolphique rebus studeret, ducatu motus atque proscriptus, in vincula coniectus est. Vnde elapsus Rauenspurgii se muniuit, Augustam Rhaetiae, Fruxinum Vindelicorum de improuiso cepit, dirupit. Segifridum episcopum Augustanum captiuum abduxit, biennio in diligenti custodia Rauenspurgii seruauit. Viginti annos exulauit, tandem deserta Vrbani et Hyldebrandi secta, ab Imperatore restituitur, ducatum Boiariae non solum sibi, sed et filiis suis Welphoni et Hainrico, quos ex Iuditha filia Baldouini Flandri tulit, impetrauit. Mystis, et ciuibus Augustanis, et Fruxinensibus certis praediis, atque pecunia satisfecit, quod violatum erat, certis operis, atque officiis compensauit.

flaminibus in superiore Boiaria instituit. Postea in Palestinam KL. Aprilibus cum Herrando, Antoburito, Bernardo, Charino, et Hainrico Reginoburgensi praefecto, Ottone et Eckardo, Schirorum regulis, Vlrico episcopo Bathauensi, Friderico Comite a Bogen, cum Vta matre diui Lupoldi Austriaci, et Diethmaro archimysta Boiorum, per Charionum fines a tergo relictis Vgris, militatum profectus est. In vrbibus Maesiae atque Hadrianopoli hybernauit. Inde per Thraciam Constantinopolim peruenit, honorifice ab Alexio Imperatore excipitur, a quo nauibus per Bosphorum Thracium in Asiam transuectus, per Bithyniam, atque Nicomediam iter fecit, magna difficultate, Turcis vndique lacessentibus, fame, inopia, peste comitibus absumptis, Hierosolyma penetrauit, viam ferro sibi aperuit. Tandem omnibus amissis, dum reuerti domum parat, in Cypro Paphi decedit, ibique humatur anno aerae nostrae millesimo, centesimo super primum. Bernardus, et Hainricus Fridericus Hierosolymis perire. Vtha, et Diethmarus trucidati sunt ab hostibus. Itinerarium huiusce expeditionis, atque historiam extare, sunt, qui prodant: sed ego nondum legi, neque inueni.

CAPVT II. Welpho II. Dux Boiorum. Certamen Imperatoris cum Pontifice de iure constituendum [(perhaps: constituendi)] seu inuestiendi Episcopos. Monasteria de nouo extructa. Imperatoris excommunicatio.

1. Welpho II. Machtyldam in matrimonium ducit. Machtyldae prosapia et mausoleum.

2. Corpus Iuris Ciuilis auspiciis Machtyldae per Wernerum in lucem protrahitur. Machtylda patrimonium Petri legasse dicitur.

3. Welpho II. durante bello inter Heinricum IV. et filium ab huius partibus stetit.

4. Heinricus Dux Lotharingiae ab Heinrico IV. in vincula coniectus elabitur et Lotharingiam recipit, vnde mox a Gotefrido pellitur.

5. Heinricus V. frustra Paschalis aduentum in Germaniam expectat. Paschalis concilium Episcoporum in Italia habet; concilii decretum de infallibilitate et autoritate Pontificis in Gallia.

6. Papa Caesarem a iure constituendi seu inuestiendi Episcopos excludit, omnemque Clerum sibi in hoc iuramento obstringit.

7. Heinricus V. Papae obnititur, et iurasua ex capite nullitatis decreto patrum tempore Caroli Magni, dotatione Cleri et obseruantia defendit, Pontifici obiicit, ipsum imperium Romanum affectare, et sese contra Patrem concitasse.

8. Caesar rescribit: si Clerus praedia ipsis donata restituat, velle cedere iuri suo, quod a Pontifice acceptatur, et in eam rem legem promulgendam esse conuenit.

9. Caesar expeditionem Italicam Maximo apparatu suscipit, assumptis secum viris Iureconsultissimis. Aequitas Potestatis Pontificiae specie talis.

10. Copiae Caesarianae Italiam intrant. Caesar Machtyldam in tutelam accipit, et quicquid resistit perdomitat.

11. Tractatio inter Caesarem et Papam Sutrii celebratur, vi cuius clerus praedia et vectigalia reddere, Caesar vero eius constitutione abstinere debeat.

12. Caesar Romae honorifice excipitur. Dum pactum superius in templo D. Petri et consessu Episcoporum confirmari debet, contradicit Conradus Archi-Episcopus Salisburgensis.

13. Heinricus Kauffring Conradum iugulaturus a Caesare prohibetur. Romani arma contra Caesarianos sumentes in Tyberi submerguntur, Caesar abducto Papa et aliis moenibus vrbis excedit.

14. Transactio arbitrio potissimum Welphonis II. initur et Caesari ius constituendi Episcopos; his vero bona vti dicuntur Ecclesiastica addicuntur.

15. Heinricus V. coronatur, iura controuersa recipit, in confirmationem sacra Synaxis porrigitur et contradicentes excommunicantur.

16. Imperator clericis dona distribuit, honorifice Roma deductus, Spirae iusta parenti magnifice facit, Albertus, comes a Saarbruck, Archi-Episcopus Moguntinus.

17. Heinricus V. Almum, Colomanni Regis Vngariae fratrem regno pulsum restituit, Bolios Boiemos et Flandros ad officium redigit.

18. 19. 20. 21. 22. Monasteria tunc temporis extructa et ampliata, ordinisque Praemonstratensium origo.

Heinricus V. cum Mechtyldae Anglia nuptias celebrat. Lotharius se submittit. Conspiratio contra Imperatorem.

25. Vniuersa Germania praeter Sueuiam, Franciam et Palatinum Rheni rebellant. Misera Germaniae facies.

26. Legati Imperatoris Graeci Romanos ad iugum Germanorum excutiendum publice concitant.

27. Paschalis Heinricum IV. et eius filium conuitiatur, quibusdam contradicentibus tumultus exoritur.

28. Paschalis in conuentu Episcoporum suae factionis coniectis in Caesarem convitiis Hildebrandi et Vrbani acta confirmat, Imperatori omnem potestatem circasacra adimit, prius diploma vi metuque extortum decernit, Imperatoremque ex communicatum esse datis ad Archi-Episcopum Coloniensem et Salisburgensem declarat.

29. Conradus Archi-Episcopus Salisburgensis ad Saxones deficit, Episcopos ab Imperatoribus constitutos hinc inde mouere et consecrationes templorum ab his factas resecare tentat. Heinricus Episcopus Fruxinensis decreta Paschalis solide refellit. Conradus Salisburgo excluditur.

30. Factio Papalis Imperatorem et Episcopos ab eo constitutos excommunicat, rebellantibus indulgentias promittit.

31. Imperator Saxones et hostes in Francia, Sueuia, ad Danubium et Rhenum superat. Vngaria vastatur.

32. Welpho II. Dux Boiariae cum coniuge Machtylda moritur. Imperator Machtyldae hereditatem occupat.

33. Paschalis II. moritur, qui primus annum Imperatoris in scriptis omisit, collegiis immunitatem tribuit. Romani Imperatorem ad eligendum Pontificem inuitant.

34. Gelasius a quibusdam Pontifex electus aduentante Imperatore in Galliam fugit, vbi paulo post moritur.

35. Heinricus V. cum Romanis Gregorium VIII. eligit, cui contraria factio profuga Calistum opponit.

36. Calistus Romam intrat, Gregoriumque in vincula coniicit. Heinricus V. cum eo reconciliatur eiusque iura circa conuentus Episcopales et inuestiendos Episcopos Papae adiudicantur.

[Note: 1] WElpho secundus dux Boiorum, Ambronum, et Lycatiorum quintus, ab Altdorff sextus, huius cognominis dynasta, Machtyldam, illam primariam Italiae foeminam vxorem duxit. Ea fuit filia Bonifacii, neptis Diethboldi, proneptis Ottonis, templum amplissimum Padalironae consecraneis diui Benedicti in agro Mantuano, haud longe a Pado extruxit, vbi eius Mausoleum extat, quod vidimus anno abhinc sexto, dum ibi benigne excepti sumus, cum Illustri principe Ernesto. Is tum amore literarum in Italiam Ticinum profectus, atque arma Francisci Galliarum occidentalium Regis (qui capto Maximiliano duce, profligatis Suitonibus, militis Germani auxilio, Mediolanum occuparat) fugiens, ad Franciscum Mantuanum regulum, amitinum suum diuertit, illoque spectandi causa profectus est.

[Note: 2] Wernherus [Note: Wernherus Iurisconsultus, alias Yrnerius.] quoque Iureconsultus, rogante atque iubente hac Machtylda, Welphonis secundi, ducis Boiorum vxore, leges Romani populi a Iustiniano Imperatore inuulgatas, hactenusque neglectas situ et carie obsoletas, cum tineis et blattis depugnantes, recognouit atque publicauit, continenti scriptura expositas, in libros, capitaque diuisit, sententiam paucis summatim praescripsit, legendo, commentando, interpretando, easdem etiam caeteris notas fecit, parum adhuc diuulgatas diligentius retractauit. Aeneas Syluius, qui est Pius secundus Pont. Max. tradit hancce Machtyldam Romano episcopo testamento legasse, id quod patrimonium Petri nominant, tumque vox coelitus audita (vti a grauissimis accepi Theologis) venenum melle litum foeminam propinasse Christianis. Sed ad secundum maritum mulieris redeo.

[Note: 3] Is Hainrico quinto Caesari aduersum Augustum parentem fauit. Romam ad Pont. Max. Paschalem cum mandatis missus, Caesaris legatos Tridenti captos, ductis eo copiis, liberat. Gebhardum a Caesare Tridentinis episcopum designatum, a ciuibus, qui partium Augusti erant, exactum, armis restituit.

[Note: 4] Per idem tempus Imperator Hainricus quartus Caesar Augustus Leodii mortem obiit, finem parricidiali bello fecit. Filius

eius Hainricus quintus, qui aduersus parentem arma nefanda mouerat, composita, Germania inferiore, caeteris omnibus, qui parenti adhaeserant, gratiam facit, solum Hainricum ducem Luthareorum, ex consilii decreto dignitate abdicat, in vinculaque coniicit: Luthaream Godofrido Louaniensi tradit. Verum Hainricus ex custodia sua industria elapsus, ducatum vi recipit, Aquas Graneas occupat. Godofridus subito irrumpit, Hainricum terga vertere cogit. Eius vxorem fuga sibi consulere, ignominiosum, foeminam capere ratus, permisit.

[Note: 5] Caesar pacatis rebus, in Boiariam concedit Reginoburgium, inde Augustam Rhetiae petit, frustra ibi diutius Paschalis Pont. Max. aduentum expectat. Nam eo is se venturum promiserat. At vbi de morte Augusti certior factus est, ad Padum substitit, in Germaniam proficisci detrectat. In Italia XII. Kal. Octobris concilium episcoporum concelebrat. Hyldebrandi acta, opes factionis, absentium animos literis, praesentium verbis confirmat. Gebhardum Tridentinis, Conradum Iuuauensibus consecrat pontifices, collegia, contubernia immunitate donat, tributum annuum (sicut diplomata eius ostendunt) imponit. Ad se deficientibus absque cunctatione gratiam facit, obstinatis, nisi ante diem praescriptum resipiscant, sacrificiis interdicit. In scrinio sacri pectoris Romani episcopi, omnia iura contineri, iusta omnium condita esse, nec eundem religione mendacii astringi posse pronunciat. Proinde debere homines consideratius iam loqui cum illo, atque pro legibus habere, quae dicat. Quicquid aduersus Romanum Senatum, pontificalemue se extulerit, contundendum esse decernit.

[Note: 6] Conuentu peracto ad Caesarem legatos cum mandatis mittit, se in Germaniam venturum, vbi de summis vtriusque rebus colloquatur, promittit. Inde Romam ipse, at Caesar Reginoburgium ad hyemandum petit, aduentum Paschalis praestolatur. Verum is se in Gallias Cluniacum confert. Postea Augustobonae in Trecassiorum et Galliae Lugdunensis vrbe, conciliato sibi Galliae episcoporum fauore, ad captandam plebis auram, leges turbulentissimas rogat atque perfert. Caesarem de creandis pontificibus ad disquisitionem vocat: ipsum pontificalibus comitiis excludit: ea ad plebem transfert, nempe communem omnium pastorem, communiter omnium suffragio capiendum esse statuit, pollui religionem, si quispiam sacris addictus coelestis atque immortalis Imperatoris ceremoniarum consors sit, terreno atque mortali regi se in clientelam atque seruitutem dicauerit. Sacer dotiorum administrationem ad Pont. Max. armorum ad Caesarem pertinere. A singulis igitur episcopis iusiurandum exactum, futuros in potestate Romani Pont.

[Note: 7] Quintus per edicta ita obnunciat: non licere Gallis curiosis, aliena, quae nihil ad eos attinent, curare, cuilibet facile esse de alieno largiri. Christiani orbis Imperium sibi a Deo Opt. Max. impositum esse, proinde se de veteri more et ritu priscae religionis, sacris supremae maiestatis placitis non defuturum, daturumque iure suo operam, ne quid Respublica detrimenti capiat, extare vetustissimam sanctissimorum patrum legem, tempore Caroli Magni perlatam, qua Paschalis, atque cum eo sentientes, per omnium sacerdotum religiones deuouentur, atque proscribuntur. Nullo pacto fas iusque esse, fastuoso pontifici, leuissimis Gallis, magis superstitiosis, quam religiosis, tot diuos, tot pientissimos, Pontifices maximos, minores, mystas, monachos, reges, Imperatores, superos atque coelites impietatis condemnare, se quo ad vita suppetat, non passurum, ut instituta a maioribus accepta, per tot annos hactenus obseruata, fraude et astu paucorum, cum maxima Christianorum morum pernicie, obliterentur, pontifices, episcopos, mystas, monachos ab Imperatoribus, atque regibus collocupletatos esse. Vbi his pares opibus facti sunt, more perditorum, quo plura donata fuerint, plura concupiscere, illisque sordere prima quaeque, vbi maiora sperarint, titulo honesto libertatis ecclesiasticae fraudulentos homines grassari, illud conari, vt se excluso, paulatim etiam populum, sacerdotes, episcopos, alios in ordinem atque seruitutem tandem redigant, atque arma in eos, quorum beneficia possident, ne haec aliquo pacto repeti queant, vertant. Pontifices Romanos orbis Imperium animo cogitare, regnum Christiani populi adfectare, non quieturos, donec oppresso Caesare, omnibus iugum seruitutis, quod ipsi excussere, imponant, Christi cruciamenta declarare, quaenam sit rabies sacerdotum, aduersus immodicam concupiscentiam, cui se semel animus deuouerit, nullum stare terminum, se pene impuberem, imperitum omnium

rerum ab illis egregiis pastoribus dolo circumuentum in patrem charissimum concitatum esse, armaque horum consilio sumpsisse. Nunc genitore oppresso, aduersus se conspirasse, neque modum ambitioni ponere, nisi alios omnes dignitate, honore expolient, et quo ipsis, quicquid lubeat, liceat, ab singulis iuramentum, se futuros in eorum potestate, quicquid illi dicant, pro legibus habituros, atque tandem pro Deo adoraturos, exigant.

[Note: 8] In hanc sententiam multae vltro citroque datae sunt Epistolae. Nouissime Caesar rescripsit: Quamuis veterem consuetudinem atque ritum, a tot sanctissimis patribus, per tot annos obseruatum, iure atque armis retinere possit, nihil tamen sua referre, si pontificalibus Comitiis excidat, modo episcopi, mystae, monachi praedia stipendiaria, fiscos, neruos Reipubl. arces, ciuitates, vrbes, oppida, vicos regios, castella Reipublicae atque Caesari reddant, decimis contenti viuant, Dei et pauperum, populique caussam, philosophiam diuinam interpretando, vota illustrando, crucem Christi praeferendo, agant, atque vniuersis Christianis paupertatem atque simplicitatem Seruatoris nostri, comitum eius aemulando, praeluceant. Conuenit itaque inter pontificem Max. atque Caesarem, vti sacerdotes, flamines, pontifices maximi, minores, medioximi, omissis huiuscemodi Reipublicae (vt Christus magister noster appellat) spinis, victu parabili ac parco contenti. Christi praeceptoris nostri, quoad liceat, modestiam, paupertatem sectentur, studio literarum operam nauent. Atque ad hanc legem promulgandam iam Paschalis Romam ex Galliis redierat.

[Note: 9] Et Caesar quam maximo potest adparatu Italicam expeditionem meditatur, conuentuque Reginoburgii peracto, eam indicit. Mense Augusto ex Germania in Italiam cum copiis mouet, quosque, (inter quos praecipuus fuit Dauid Scotus harum rerum scriptor) diuini humanique iuris consultissimos, quorum arbitrio domesticus motus, perniciosa discordia, ciuilis seditio, qua per duodequinquaginta annos continenter Respubl. attrita est, tolleretur atque penitus extingueretur, secum ducit. Pontificia potestas, specie quidem Ecclesiasticae libertatis tuendae in cuius auxilium comparata est, re autem dominationem sibi acquirens, studium populi, sacrificulorum fauorem legibus popularibus, pontificalibus decretis, aucupabatur. Ipsa atque eandem occupantium, inexplebilis honorum et regni fames omnium seditionum caussa fuit. Inerat omnibus species aequitatis. Quid enim tam iustum, quam pastorem communem communiter omnium ouium suffragio deligi? Quid tam aequum, quam vt nihil in Republica Christiana temere, nihil auare, nihil superbe fieret, sed cuncta, quasi praesente Deo, eius legato authore gererentur? Quid porro tam rationi consentaneum, quam sacris aris addictos immunes esse, ne fidem dextrae humano sanguine pollutae, dare adigerentur? Quid denique tam populare et ad ius libertatis Christianae aequandae tam efficax, quam vt liberis, nemo nisi iustus rex et ab ipsis creatus, et quam diu bene beateque viuat atque illis libuerit, imponatur? Sed haec re ipsa in perniciem erupere. Latuit anguis sub herba, et misera Respublica Christiana dilacerata est discordia parricidiali. Primam facem certaminum accendit Hildebrandus, qui et Gregorius septimus. Hic pulsus Roma, extorris aris, focis Salernii interiit. Statim Victor et Vrbanus vindices legum Hildebrandi, non minore motu incaluere, terrore atque tumultu omnia compleuere. Hic filios aduersus parentem Caesarem Augustum arma sumere persuasit, ipsoque sublato, nihilo minus Paschalis eadem via rem adgressus, acrius conflauit incendium, dum leges Hildebrandinas asserere non destitit.

[Note: 10] Caeterum pars exercitus (inde enim diuertit oratio) per iuga Tridentina, pars Cottias alpes in campos Italiae penetrarunt. Caesar Eporedia egressus, coniunctis copiis, Nouaria expugnata, combusta, in ditionem cis Padana Italia recepta, Padum transit, Placentiae castra facit, statiuaque habet. Parmae Machtyldam vxorem Welphonis reguli Boiorum in fidem atque clientelam accipit, quicquid resistere ausum fuit, perdomitat. Apennino superato Florentiae substitit, ibique brumales ferias concelebrat. Inde Aretio vi ad obsequium subacto, ad aquam pendentem procedit, ibi legatos suos cum mandatis Romam missos, atque cum Rom. pontificis atque populi oratoribus reuersos offendit. Rursus alios in vrbem ad Pont. Max. proficisci iubet.

[Note: 11] Interim Sutrium progreditur, ibi amici Caesaris atque Pont. Romani conueniunt, Caesari referunt, Paschalem postulare, vt Caesar clientela episcoporum se abdicet, caeterum ab sacerdotibus, et templis ducatus, praefecturas, tetrarchias, vectigalia, praetoria, tributa, praedia stipendiaria, agros, vicos regios, arces, vrbes, castella, ius cudendae monetae, Imperii, Caesarisque beneficia, regia munia, et huiuscemodi Imperii patrimonium, neruosque Reipublicae recipiat. Annuit postulatis Caesar hac lege, vt id in conuentu procerum, pontificum Imperii celebri fieret, diplomateque ex consilii decreto confirmaretur. Vterque hanc conditionem accepit. Pontifex obsidibus datis pactum confirmat, fidem dat sic fore.

[Note: 12] Caesar acceptis obsidibus, Romam accedit, a pontifice, senatu populoque Romano eo honore, quo principem orbis atque vrbis decuit, excipitur. Per portam argenteam ad templum D. Petri deducitur: ibi recitato foedere, lectis epistolis vltro citroque missis, Maximo pontifice illud iure suo, ritu solenni confirmare conante, atque id quod aequum bonumque foret, iuxta promissa se comprobaturum adseuerante, episcopi plerique, maxime Conradus archimysta Iuuauensis, ex Abusinae patriae meae regulis ortus, intercedunt, obnunciant, vociferantur, nullum ius spoliandorum, episcoporum, templorumque, opes ecclesiasticas Deo dicatas in prophanos transferendi, Paschali esse: se vero vectigalia, portoria, oppida, regiones, a maioribus sibi relicta, quaesitaque, hactenus possessa, non tam facile amissuros.

[Note: 13] Hainricus Kauffringo Castello superioris Boiariae ortus, stricto ense Conrado Boiorum primario episcopo, obstinatius refraganti, mortem, nisi principibus Romanis adsentiatur, comminatur. Atque ille impauidus porrecto iugulo, Feri sane si lubet (inquit) deuotum caput. Caesar intercedit, ab imminente nece Conradum eripit, Hainrico, Apage, ait, nondum tempus est. Ita dies ille Solis, qui tum eratmedia Quadragesima, disceptationibus protractus est in noctem. Noctu Romani arma corripiunt, copias Caesaris inuadunt. Caesar suis auxilium fert, fortiter resistit, hostes in fugam vertit, in Tyberimque agitat, ibique submergit: moenibusque vrbis dirutis, dispositis per regiones stationibus, perdomitis hostibus, vrbe egreditur, ante moenia Romae castra locat, secum pontificem, Romanos flamines abducit, atque Vlrico, fratri Hainrici ab Eppenstain, reguli Charionum, monachorum Diui Galli in Sueuia, antistiti, patriarchae Aquileiensi commendat: Paschales ferias in castris perpetrat.

[Note: 14] Ibi tum bonorum virorum opera, potissimum Welphonis Boiorum reguli, mariti Machtyldae, controuersia composita est, hac lege atque omine, vt Caesar posthac perpetuo, absque ambitu, sine pretio pontifices assumeret, sicuti hactenus semper more maiorum factitatum foret: sacer dotia, pontificatus sine pecunia daret, sicuti hactenus, quasi iure haereditario consueuisset. Sacerdotes, episcopi, regia beneficia, Salica praedia, quae possiderent, retinerent, Pontifexque Romanus harum conditionum author fieret.

[Note: 15] His itaque confectis, Caesar octauo post Paschalia die, a Senatu populoque Romano magno gaudio in templum D. Petri deducitur, a Paschali consecratur, Augustusque cognominatur. Posteaquam Euangelium recitatum est, Paschalis pro concione testes vniuersos esse iubens, veterem ritum assumendi pontificis Caesari restituit, eidem iuxta patrum decreta addicit. Deinde lege hac atque diplomate dato, porrectaque sacra hostia, Domine (inquit) hic est Dominus Deusque noster ex Maria virgine natus, pro nobis in crucem actus, sicuti sacrosanctus Christianorum coetus credit, accipe pignus verae amicitiae, qua mutuo reconciliati sumus. Factum hoc Idibus Aprilib. indictione quarta, Anno ab restituta salute millesimo centesimo vndecimo. Mox contradicentibus Pontifice Max. more maiorum, diras atque inferias dicit. Nemo non tumlaetitiam agitabat, pacem tot annis desideratam, terrisque depulsam, coelo tum reducem gratulabantur. Ad pristinam maiestatem Imperium, Resque publicas rediisse, concordia perpetua stabilitum videbatur.

[Note: 16] Paucis post diebus Imperator reditum parat, Paschali, flaminibus, pontificibus, maximis, minoribus, medioximis amplissima, supra quam cuiquam credibile est, dona facit. Posthaec a pontifice, sacerdotibus, Senatu populoque Romano abeunti bene precantibus, per aliquot spatia itineris deductus, Apenninum transit, in Germaniamque reuersus

Spirae iusta parenti magnifice facit. Albertum comitem a Sarbruck cancellarium suum, more maiorum pontificem Mogontinum declarat. Inde Boiariam petit, Reginoburgii atque Bathauiae conuentus agit.

[Note: 17] Colomannus tum rex Vngariae Almum fratrem suum regno pellit. Is profugus Bathauiam ad Imperatorem se confert, opem eius implorat. Augustus facile copias auxiliares pollicetur. Nam Colomannus quasdam vrbes, liberas atque maritimas Dalmatiae occuparat. Infesto igitur exercitu in Vngariam Quintus contendit, Pisonium [Note: Presburg.] vrbem primam Vngariae obsidione claudit. Colomannus rex ad colloquium Caesaris venit, vrbes Dalmatiae restituit. Augustus fratres in gratiam redigit. Inde Bolios, Boiemos, Flandros imperata detrectantes, pari facilitate ad obsequium cogit.

[Note: 18] Dumque in Boiaria Reginoburgii hyemat, diuus Otto Babobergensis episcopus contubernium monachis extra moenia vrbis construxit, Prufling vel Priuening vocant. Abudiacum vicum, caeteraque praedia, quae diuus Hainricus Babobergensi templo condonarat, monachis tribuit. Eadem tempestate Hainricus, et filius eius Ernestus a Kirchberg comites et reguli, arcem suam Mallerstorff [Note: Mallerstorff an der Labar.] in inferioreVindelicia propter Lauarum amnem sitam, in templum commutant. Hardouicus Reginoburgensis episcopus dicat, sacris diui Benedicti initiat, Burckhardum magistrum legit.

[Note: 19] Per idem quoque tempus Berchtoldus ab Andechs et Diessen dynasta in vertice Matronae montis, qui in prima Vindelicia diuo Petro dicatus Oeno continuatur, aedem consecraneis diui Benedicti condit. Damasiae quoque collegium cum filio Poppone auxit. Otto in Witelspach, Berchtoldus Lechomondi, [Note: Lechs-Gemünd.] id est, Lycostomatis regulus, ambo ex Schira oriundi, progenitores principum nostrorum, in ripa Gelani [Note: Ilan.] fluminis Eysenhouiae in monte diui Petri aedem monachis dedicant. Et paucis post annis Bruno magister eius collegii cum symmystis, consilio Alberti Mogontini, et Conradi Iuuauensis archiepiscopi Schiram migrat. Nam id castellum incunabula principum nostrorum, Beatrix vxor Arnulphi comitis a Dachau cum filiis Conrado et Ottone, Otto in Wittelspach habitans, cum patruelibus suis Ottone, Bernardo et Eckhardo in templum commutauere. Huiusque rei Heinricus quintus, et Paschalis authores facti sunt.

[Note: 20] Circa eundem temporis tractum diuus Nordobertus ex Santhone oppido inferioris Germaniae, quod Traianam Romani vocant, ortus, collegium nouorum mystarum, quos Premonstratenses vocant, fecit. Eodem etiam tempore Hardouicus episcopus Reginoburgensis Valentiam templum diuo Georgio dicatum, pulsis monachis, tradit Augustalibus flaminibus, accito Hardouico magistro eius sectae ex Norico de aede diui Floriani. Conradus itidem episcopus Reginoburgensis quinque post annos monachos rursus restituit, ipsisque Fridericum praefecit. Monasterium id Danubio septum, quinque millia passuum ab Abusina patria mea, Aquilonem spectat. Ibi cineres Attobrigae (quae teste Claudio Ptolemaeo, diligentissimo Cosmographo caput olim Vindelicorum erat) monstrantur, sicuti in secundo et tertio volumine scripsi, Thessalonus primus illud condidit.

[Note: 21] Per idem tempus Dietpoldus Vogburgensis, Dietpoldus Chamaborum limitis praefecti, et Litogardae filius cum vxore Adoleda Richopagum [Note: Reichenbach an der Reng.] apud Nariscos in ripa Rhegi diuo Benedicto condidit. Idem quintodecimo deinceps anno Valdosassoniam [Note: Waldsachsen] amplissimam Nariscorum aedem monachis Cisterciensibus extruxit. Diuus Otto Babobergensis episcopus accepto a Caesare commeatu, Pomeranis accolis sinus Codani, religionem Christi interpretatur.

[Note: 22] Diuum Marianum Scotum, conterraneos eius Isacium, qui centum et viginti vixit annos, Clementem, Muricherodachum, Ioannem, Candidum et Donatum, Imperatore Hainrico quarto imperante Reginoburgium in Boiariam venisse iuxta templum D. Petri extra moenia a ciuibus, praecipue Bezelino quodam, eis aediculas conditas esse, supra in quinto libro retuli. Hac fama moti plures Scoti de Hybernia aduentarunt, quibus septem

illi praefuere, quorum vltimus Clemens fuit. Vbi angustius habitare coeperunt, Fridericus Phronthusius, Otto Ritoburgensis praefectus vrbis, frater eius Hainricus, cum vxore Bertha, quae filia fuit D. Leopoldi Austriaci, Litogarda vxor Friderici comitis de Bogen curatoris templi Reginoburgensis, Gundackerus et Wernherus de Labar, grande monasterium D. Iacobo, et Gertrudae intra moenia vrbis condunt. Comites de Labar, et Rietenburg praesidia apud Nariscos tribuunt, illorum ibidem monumenta extant. Bertha ibidem sepulta, vineas in Austria donauit. Hartouicus episcopus Reginoburgensis templum dedicauit, Anno ab orbe seruato MCXX. primus praesul fuit Mauritius, authores fiunt Calistus pontifex maximus et Imperator Hainricus quintus Caesar Augustus. Mauritio successit Christianus. Fabulae igitur sunt, hoc monasterium a Carolo Magno conditum esse, qui ante trecentos annos ex hac vita migrarat. Conradus tum quoque Salisburgensis archimystes apud Richenthal in Norico collegium mystis Augustinianis instituit, Zenonis vocant. Primus antistes fani eiusdem Lanzo. Sed ad Hainricum Quintum redeo.

[Note: 23] Is Reginaldum Barrensem dynastam in confinio vtriusque Franciae imperata facere cogit, Barrio castello, nunc est Luthareorum reguli, expugnato, captiuum abducit. Moguntiaci Mechtyldam, filiam Hainrici regis Angliorum vxorem ducit, nuptias facit. Omnes principes potentia Caesaris territi, metuque perculsi ob amicitiam, quam cum Pont. Romano inierat, apparuere. Lotharius Saxonum dux in celebri procerum corona nudis pedibus, et discinctus procumbens veniam petiit, et impetrauit. Verum Alberto Mogontino pontifice authore, plerique proceres et sacerdotes, maxime Saxones, aduersus Imperatorem conspirant, domum iugum excussuri remeant. Augustus indicio ad se delato, Albertum Mogontinum in vincula coniicit. Vnde elapsus ad Saxones se confert. Fridericus quoque Agrippinensis episcopus cum ciuibus rebeilionem facit. Gotofridus atque Hainricus Luthareae inferioris duces imperata etiam detrectant.

[Note: 24] Pleraque tum prodigia bellum ciuile portendisse in fastos relatum est, sanguine pluit, lauans caput cruore manus pollutas inuenit: terra intremuit, vrbes, domus euersae. Dormitantes noctu cubilibus excussi sunt. Tonitrua, fulgura crebra, mortales attonitos fecerunt. Dira grando segetes, homines, pecora attriuit. Leodii subito tranquillo aere turbo coortus fulmine tres sacerdotes comprecantes in templo, vesperi, pridie eius diei, qua Christus triumphabundus coelos conscendit, extinxit, moenia, aedes subuertit, foetor pestilens subsequutus est. Nubes solutae, fluminumque more effusae, pecudes, casas, villas cum hominibus aquis operuere. Nubes sanguineae, crux, homo candens in coelo visus, exitium orbi terrarum aduentasse credebant.

[Note: 25] Rursus Germania in sua viscera ferrum conuertit. Solum Fridericus et Conradus, hic Franciae, alter Sueuiae regulus, et Godefridus praefectus praetorio Rheni Imperatoris tutabantur partes. Caeteri omnes iugum excutiunt, saeuiunt, cuncta incendiis, caede complentur. Vrbes, oppida, vici, arces, castella diripiuntur, ad egestatem et solitudinem rediguntur, licentiaque et consuetudine belli ciuilis, grassatores plurimi, passim villas, ciuitates, itinera obsident. Viatores, ciues, rusticos, sacerdotes sine discrimine spoliant, fana donis referta expilant.

[Note: 26] Dum haec in Germania fiunt, legati Caloioannis, qui Alexio parenti successerat, Imp. Constantinopolitani Romam venere et honorificentissime excepti sunt. Romani eisdem ad quintum lapidem Officii gratia obuiam procedunt. Postridie Pont. Max. sacerdotes, Senatum, populum, acturos de communi omnium salute atque libertate vrbis reginae mundi, in templo Constantini coire iubet. Legati orientalis Imperatoris introducti, super omnes ad dextram Paschalis collocantur. Deinde paucissimis ita verba faciunt: Salutat vniuersos orbis terrarum Dominus Imperator orientalis, postulatque, vt relictis insanis, discordiosis, furibundis, et ebriosis Germanis, saeuissimis praedonibus, qui famem et egestatem suam latrociniis explere coguntur, ad verum, antiquum et legitimum Imperatorem redeatis. Is nonsolum Ecclesiae se propugnatorem praestabit, sed etiam viduas, pupillos, infimumque quemque auro, argento ditabit.

Haec ubi dicta, acclamatum est more gentis, Perplacet, reddamus diadema legitimo et antiquo rerum Romanorum principi. Deficiamus a Teutonibus seditiosis et stolidis ad veterem Romani Imp. moder atorem, vetus Roma cum noua, Occidens cum Oriente rursus coniungatur.

[Note: 27] Post haec Paschalis concionatur in Imp. Heinricum quartum, atque eius filium Quintum, crimina, iniurias, vitia commemorat. Petrus Leon praefectus vrbis, Ioannes Caietanus, Hugo Cluniacensis antistes, caeteri pacis studiosi, obnunciant, clamant, perstrepunt, vociferantur, Paschalem maximo Reipubl. Italiae, Romae, omnium denique incommodo, contra fas atque aequum pacem exuere, foedus dissoluere, pactum praeuaricari, Christianam religionem discordiae malis scindere atque polluere. Fit tumultus, conuentus dissoluitur.

[Note: 28] Postridie in eandem aedem episcopi partium Paschalis, vocato ad arma populo, frequentes obstinatique concurrunt, confluunt. At Paschalis excluso populo, accitis in curiam quibusdam flaminibus Italiae, Siciliae, Galliae, Britanniae episcopis, maxime Conrado Prenestino, Beluacensi, Rhemensi episcopis, legato Burgundiae, quibus omnibus potentia Germani principis formidolosa erat: contra nitentibus pacis studiosis, ac statum temporum, perniciem communem, clades futuras, ciuilia arma, Christianorum necem, dissensiones, seditiones deplorantibus in Imperatorem Hainricum Quintum concionatur, ingratum vocat, eundem a se patronum D. Petri nuncupatum, tamen cuncta caede, incendiis, rapina, sacrilegio complesse, castella vi expugnasse commemorat. Alia conuitia, quae ira suggessit, in Caesarem iactat, sacrilegii, caedis, homicidii, latrocinii, tumultus concitati condemnat. Deinde Hildebrandum atque Vrbanum amplissimis verbis collaudat, acta eorum comprobat. Imperatorem, prophanos quosque, a rerum diuinarum cura, a sacerdotiorum procuratione, ab opum ecclesiasticarum, rerumque ministratione, decreto submouet, comitiis pontificalibus arcet, excludit, omne ius interdicto Caesari adimit, nullam eius rationem in illiusmodi habendam censet, Pontificem Max. mendacii religione obstringi non posse decernit inductoque priore decreto, diploma priuilegiumque sibi captiuo, vi atque armis, in castris, sub papilionibus a tyranno extortum, vt sua Roma seruitute, atque saeuitia immanissimorum latronum liberaretur. Prauilegium nuncupat, quod modo ratum erat, irritum facit, quod dictum indictum est, contra sentientibus sacrificiis interdictum. Deinde Friderico Agrippinensi, Conrado Iuuauensi archiepiscopis scriptum Imperatorem in numero impiorum computatum esse, e curia Christianorum submotum, et ad auxilium Ecclesiae Romanae inuitantur illi archimystae. Extant epistolae atque huiusmodi, quae ego breuiter perstringo, quemadmodum gesta sunt, seruantur in Bibliothecis nostris, relata a quodam legato Augusti, qui interfuit, et quid quoque die a singulis dictum factumue fuerit, Imp. renunciauit.

[Note: 29] Dumque talia in Italia et Romae fiunt, Conradus archimysta Boiorum ad Saxonas deficit, Hugonem episcopum Caesarianum Brixina mouet, Renoberthum monachorum Salisburgensium praesulem sufficit, Hainricum quoque Fruxinensem episcopum abdicare conatur. Vischopagum, alia templa, quae is consecrarat, resecat, Fruxinum inde se confert, Hainricum Paschalis decreta refellentem dignitate moturus. Verum mystae eiusdem fani, qui tum doctissimi omnium sacerdotum Germaniae censebantur, acta Paschalis velut sacris literis contraria rescindunt, Conradum vrbe exigunt. Qui a Salisburgensibus quoque exclusus, in Saxoniam aufugit.

[Note: 30] Saxoniae proceres, episcopi, archimystae hi, Conradus iuuauensis, Albertus Mogontinus, Fridericus Agrippinensis, Theodericus legatus Paschalis in Agrippinensi Colonia coeunt, Augustum, et episcopos ab eodem more et ritu priscae religionis in senatum pontificalem allectos deuouent, Imperatori hisque pastoribus rebellantibus mandata detrectantibus, belligerantibus aduersus Caesarem veniam scelerum condonant, coelum aperiunt, caeteris claudunt. Fidem igitur seruantes oppugnantur, sub specie religionis, stupra, incestus, sacrilegia, passim committuntur, caedes, imcendia impune fiunt.

in Saxoniam tendit, cum Saxonibus contendit. Segifridus ac Horo Manoueltae [Note: Comites a Mansfeld.] proceres Saxonum praelio succubuere, atque occisi sunt. Inter haec Conradus in Francia, et ad Danubium, Fridericus in Sueuia, et iuxta Rhenum, sorore Imperatoris geniti fortiter acta auunculi tutantur. Emicho dynasta, partium Alberti Sarobrigae, episcopi Mogontini, authoris huiusce belli ciuilis, a Friderico occiditur. Stephanus Colomanni regis Vngariae filius, Lupoldus Austriacus cum duce Boiemiae Ladislao subsequuntur vestigia Vngarorum ad Eysenostadium (quod ferreum oppidum significat) progrediuntur. Agris circum circa vastatis, incolumes reuertuntur. [Note: Kaufring am Lechrain.]

[Note: 32] Iisdem diebus Welpho secundus dux Boiorum absque liberis Caupheringii (vicus est Lycatiorum) obiit anno potestatis duodeuicesimo, aere Christianae millesimo centesimo vndeuicesimo. Corpus ad Altorff deportatum est. Tum quoque vxor eius Machtylda in Italia vita defuncta est, Augustus cum vxore Italiam intrat, illius opes iure haereditario (nam cognata fuerat) possidet.

[Note: 33] Eodem tempore Paschalis Romae, ad quem Augustus cum mandatis legatos miserat, moritur. Priores Pontifices Romani ad diplomata, epistolas, libellos omnes hactenus Imperatoris annos addiderunt, primus Paschalis hisce tacitis, suae potestatis numerum adscripsit, huncque primum immunitate donasse collegia, licet ab aliis extructa, reperio. Hocque vita defuncto, Romani certiorem faciunt Imperatorem, petunt vt Romam veniat, atque Comitia pontificalia cum sacerdotibus, senatu, populoque more maiorum habeat.

[Note: 34] Inter haec quidam Ioannem Caietanum magistrum Epistolarum, pontificem designant, Gelasium adpellant. Is vbi aduentare ad Vrbem Imperatorem accepit, in Galliam aufugit, tertio ab Augusto et Romanis reuocatus, redire ad ouile noluit, Cluniaci obiit.

[Note: 35] Tum Quintus et Romani, veteri consuetudine Mauritium Burdinum archiepiscopum Braccensem Hispanum pontificem legunt, Gregorium Octauum adpellant. Profugi dissimulata huius consecratione, Vidonem archiepiscopum Viennensem, germanum Stephani Burgundionum tetrarchae, auunculum Baldouini Flandri, consanguineum Imperatoris, pontificatui Maximo imponunt, Calistum vocant.

[Note: 36] Is a sociis emendicatas pecunias, vbi Augustus ex Italia in Germaniam redit, Romanis distribuit, ad Vrbemque triumphabundus deductus est. Gregorius Sutrium aufugit, atque in vincula coniectus est. Quintus impar factioni pontificum Romanorum diffidens rebus suis, atque euentum causae desperans, cum Calisto in gratiam rediit, ex summaque discordia principes Romani reconciliati sunt. Augustus Comitiis pontificalibus, clienrela episcoporum destistutus, arbitrio coetus ecclesiastici excidit, pontificatus vniuersi, sacerdotiaque beneficia Romani Pontificis facta sunt. Nunc rursus ad Boios redeo.

CAPVT III. Heinricus VIII. Dux Boiariae. Heinricus IX. seu Superbus, Saxoniae, Ethruriae, Noricorum, Vindelicorum, Nariscorum, Rhetorum Princeps. Lotharius Imperator. Anti-Papae. Monasteria. Ius Pontificum. Philosophi.

1. Heinricus VIII. Dux Boiariae mortuo fratre Welphone II. solus Ducatum administrat. Eius matrimonium, liberi, et mors.

3. Heinricus VIII. primus sua imagine ad exemplum Imperatorum signauit. Interregnum.

5. Lotharius, exclusis Friderico Sueuo et Conrado Franco, Caesar declaratur. Fridericus et

Conradus insignia regni ab Heinrico in se transmissa reddere recusant. Conradus Rex Italiae constituitur.

6. Heinrico IX. Lotharii filia despondetur. Heinricus Rempublicam curat, latrocinia sub poena capitis prohibet.

7. Heinricus IX. a socero Imperatore feuda accipit, operamque suam aduersus sororis maritum, Fridericum, iuramento pollicetur.

10. Heinricus Fridericum Sueuum in fugam coniicit, Castellum Falckenstein quod Comiti a Bogen parebat, obsessum expugnat et incendio delet. Wormatia se dedit.

11. Heinricus Friedericum Sueuum astu capere tentat. Alter alterius vrbes diripit et exurit.

12. Cives et Sacerdotes Reginoburgenses citra consensum Heinrici Boii Heinricum, comitem a Wolffrathshausen Episcopum deligunt, Heinricus electionem irritam reddere tentat.

13. Comes a Wolffrathshausen inauguratus, Abbatem Divi Haimerani cum monachis banno ferit eorumque fanum compilat.

14. Dux Heinricus Episcopatem agrum vastat, Stauff arcem Danubianam expugnat et paulo post accendit, in itinere periculum imminens mutato equo euadit.

15. Heinricus fratri Welphoni Vtam, comitis a Kalb filiam dat inmatrimonium. Praelium prope Sindlfing inter Albertum Sueuum et Heinrici Boii copias.

17. Conradus Dux a Zaringen Schonburgium frustra obsidet. Albertus Dux Sueuiae Welphoni supplex factus veniam et amissa impetrat.

18. Heinricus Wolffrathshusium obsidet, veniunt in auxilium obsessis Lupoldus Austriacus, comes a [Orig: â] Bogen cum reliquis Comitibus Boiariae, excepto comite a Wittelspach, qui Comitem a Bogen vt et Ottonem a Wolffratshausen persuadet, vt se submittant et posterior vicum atque arcem dedat. Episcopus Reginoburgensis Hochoburgio pacem emit.

19. Lotharius Caesar cum Conrado et Friederico Ducibus Franciae et Sueuiae reconciliatur.

20. Anacletus et Innocentius de Papatu certant. Innocentius Roma pulsus ad Lotharium fugiens restituitur et Imperatorem in templo Constantini Romae coronat.

21. Lotharius Danos, Bolios, Venedos et Boiemos in ordinem redigit. Cimbri, qui Caesarianos, in regno suo trucidauerant, se submittunt.

22. 23. 24. 25. 26. 27. Monasteria tunc temporis in Boiaria, Vindelicia et Norico exstructa et restaurata, eorumque fundatores et restauratores.

28. Ingens aestus anni 1135. Pons Reginoburgensis extruitur, Eiusque descriptio.

29. Lotharius Rogerium qui a Papa nomen Regis Italiae extorserat, cum Heinrico IX. ex Italia pellit. Heinricus IX. Tusciam in feudum accipit.

30. Lotharius in Germaniam tendens moritur. Mors Brunonis et Hugonis Agrippinensium, Alberti Moguntini Archi-Episcoporum, Luitperdi Marchionis Austriaci et Heinrici Episcopi Fruxinensis.

32. Rucelinus Petri Abelardi Praeceptor. De Realibus et Nominalibus. Philosophia Scholastica.

36. Wilhelmus Occomensis Philosophiae Aristotelicae restaurator. Epigramma in Rucelinum.

38. Comitia Moguntiaca. Heinricus Superbus imperium affectat, cumque Status imperii comitia anteuertunt et Conradum III. eligunt atque coronant, electionem tanquam nullam oppugnat, et insignia Caesarea reddere recusat.

39. Saxones in Comitiis Bambergensibus se Conrado submittunt. Heinricus superbus in comitiis Reginoburgensibus insignia exhibet.

40. Noua Comitia Augustae Rhetiae habita. Conradus feuda Heinrico concessa repetit. Heinricus proscribitur et administratione Boiariae et Saxoniae submouetur.

[Note: 1] HAinricus octauus frater Welphonis secundi, primi filius, Wulphyldam Magni, ducis Saxoniae filiam coniugem habuit, ex ea septem liberos, tres mares, quatuor foeminas, Hainricum, Welphonem, Conradum monachum: Iuditham, Sophiam, Machtyldam, Wulphyldam procreauit. Cum fratre vndeuiginti annos, post mortem illius quinque ducatum Boiariae administrauit. Rauenspurgii decessit anno ab orbe seruato MCXXV. Fatum mariti subsequitur vxor die deinceps sextodecimo. Amborum corpora ad Altdorf delata sunt.

[Note: 2] Eodem anno diuus Otto, qui Pomerios vt religionem Christi reciperent, persuasit, Babobergomum rediit. Et Imperator Hainricus Quintus Caesar Augustus Traiecti obiit, decimo Calendas Augusti. Successit Lotharius secundus, Saxoniae regulus.

[Note: 3] Atque hunc Hainricum octauum regulum Boiorum, primum omnium, priuatis auspiciis, donationem fecisse, diploma dedisse, hoc sua imagine signasse, id quod antea Imperatores, Reges et Caesares duntaxat factitarunt, reperio. Initium, finem, exemplum eius tabulae subscribo. Innomine sanctae et indiuiduae Trinitatis, Hainricus diuina fauente clementia, DVX BAVVARIORVM consensu Wulffhyldae vxoris, decimas in pago Ranneshofen de nemore Willebart tradit ad aram diui Pancratii, et alia quaedam praedia. Actum Ranneshofen anno Christi MCXXV, praesente Ottone Palatino, Friderico de Regenesburc aduocato, Helperto de Geren, Heinricus Dei gratia dux Bauariae. Data Ranneshofen in palatio III. KL. Aug. per manum Bernhardi notarii. Interregnum tum fuit. Liberos deinceps narrabo.

[Note: 4] Conradus ad Agrippinensem Coloniam, erudiendi gratia missus: vbi adoleuit, inde cum quibusdam condiscipulis ad Claram vallem, celebrem diui Bernardi aedem migrauit: eiusdem caeremoniis initiatus Hierosolyma supplicandi gratia profectus, morbo corripitur, reuertitur, Barii municipio Appuliae ante parentem obiit. Iuditha vxor fuit Friderici praesidis Sueuiae, mater vero Imperatoris Friderici primi Caesaris Augusti, quem Itali Barbarossam vocant. Sophia Berchtoldo Zaringio nupsit. Hoc mortuo ad secundas transit nuptias. Venit deinde in manum Lupoldi, Stirii limitis praefecti, peperit Odagrium, ille obiit post natum Christurn anno millesimo, centesimo, vndetricesimo. Machtylda primo Dietboldo iuniori Voccioburgensi dynastae nuptum collocatur, eo defuncto, Gebhardo comiti de Sultzbach in matrimonium datur. Wulphyldam Brigantinus Rhaetorum tetrarches vxorem duxit. Heinricus nonus, Superbus cognomento, patri Heinrico octauo in ducatu Boiariae succedit.

[Note: 5] Iisdem diebus Lotharius Saxo, exhaeredatis Friderico Sueuiae, atque Conrado Franciae regulo, fratribus germanis, nepotibus Hainrici quarti, astu fraudeque archimystarum Alberti Mogontini, et Conradi Salisburgensis, Caesar declaratur. Nemo erat qui Imperium Friderico, sanguini Augustorum non destinabat. Verum, vt dixi, Lotharius astu Alberti atque Conradi opera rebus impositus, illius potissimum suasu Fridericum et Conradum, prolem Caesaream, sobolem Augustorum opprimere, atque plus aequo in ordinem redigere conatur. Quamobrem illi sacra Caesarea et Imperii insignia, quae morte auunculi ad eos redierant, Lothario tradere recusant, sed et armis sumptis, se atque suos tutari pergunt. Conradus ab Italis inuitatus, Mediolanum penetrauit, ibi ab incolis rex Italiae constituitur, ab Anthelino vrbis archi-episcopo inungitur.

[Note: 6] Lotharius Gertrudim vnicam filiam Heinrico rectori Boiorum despondet. Isque confestim equitatum cum primariis Boiariae foeminis, qui sponsam ex Saxonia abducant, mittit. Inter haec ipse more gentis auspicaturus bonis ominibus principatum, concilium Reginoburgii cogit, pacem publico edicto sancit: lites dirimit, ius dicit, proceres Boiorum ab armis discedere, concordiae bona colere praecipit, latrocinia vetat, capitaliaque fore decernit. Praetorem, qui praesidendo iuridicundo intentus vicem suam fungeretur, Reginoburgio imponit. Peracto conuentu, sponsam Augustae in confinio Rhaetorum atque Vindelicorum excipit. In campo Lyci supra Augustam inter Fridbergam et Moring, qui locus Concio legionum [Note: Concile.] vocari solet, nuptias octauo

Quinquagenalium die facit. Frequentes Boiariae atque Sueuiae primores interfuerunt.

[Note: 7] Confectis nuptiis, nuptam Rauenspurgium migrare iubet, vbi tota aestate degit. Dux ad socerum in Saxoniam se confert. Marsoburgii in celebri conuentu, Gredingam, Noreiobergam, episcoporum praesulum Boiariae tutelam, ab eodem in fidem accepit. Operam suam aduersus Fridericum sororis suae maritum, iureiurando pollicetur.

[Note: 8] Interim dum in Saxonia longius abest, Fridericus comes a Bogen, aedis Reginoburgensis curator consobrinus illius, coniunctis sibi quibusdam proceribus Boiorum, quibus pax odiosa erat, praetorem ducis, Reginoburgensibus datum, interficit: dolebat honorem atque commodum suum in vrbe deminutum iri, Henricique augescere.

[Note: 9] Caesar et Boiariae praeses versus Boiariam arma ex Saxonia mouent. Lotharius comite Vlrico Boiemorum duce Noreiobergam obsidione claudit frustra. Ciues fortiter se defendunt, aduentantibus in auxilium obsessis Conrado Francorum, Friderico Sueuorum procuratore erumpunt, Caesarem cedere cogunt. Isque Bambergam, inde Wurtzburgum se confert, hinc Rheni oram lustrat. Nemetas, qui rebus Conradi atque Friderici, tanquam cognatorum Caesarum, qui apud eos sepulti erant, fauebant, circumsidet. In eiusdemque vrbis agro Limburgium castellum, et monachorum templum, quod Fridericus firmissimo praesidio tenebat, fame ad deditionem iam coegerat, nisi Vlricus Horningensis Sueuus, socios ad deditionem faciundam consultantes, confirmasset, satis superque annonae superare, nimirum satius esse dictitans, ventribus crassis monachis pasci, quam castrum tam turpiter in manus hostium tradere. Quod vbi monachi accepere, abunde commeatum praesidio militari largiuntur.

[Note: 10] Interea Henricus in Boiaria Falckhenstain (a principibus nostris ante paucos annos Hieronymo a Stauff datum) vicum et arcem Boiariae transdanubianae munitissimam, Boiemiae atque Hercyniae saltui continuam, quae tum Friderico comiti a Bogen parebat, obsidet, relictisque ibi octingentis equitibus, quibus sororem suam Sophiam, quae, mortuo marito Lupoldo Stirio, ad fratrem concesserat, praeficit, ipse ad socerum cum sexcentis equitibus contendit. Vltra Rhenum aduersus Friderici incursationes considet, Fridericum noctu irruentem, exploratis eius conatibus in fugam vertit, fugientem vsque Gruningiam persequitur. Nemetes Alberto episcopo Mogontino arbitro, Caesari se dedunt. Henricus ad Boios reuersus Falckhenstain expugnat atque incendit.

[Note: 11] Posthaec Fridericum Sueuum, sororis suae Iudithae maritum, apud Zuuyfalten monasterium ad colloquium inuitatum, dolo capere nititur. Fridericus euasit, Memmingiam, Rauenspurgum, Altdorff, plerosque Sueuiae vicos, qui sub ditione Henrici erant diripit, exurit. Par pari Henricus refert, fines Friderici cum copiis ingreditur a Tegendorff Danubiano vico, vsque ad Hohenstauff, Vlmam quoque depopulatur, cuncta caede, incendiis complet.

[Note: 12] Moritur tum Conradus, qui et Chuno, Reginoburgensis pontifex. Ciues, sacerdotes, authore Friderico procuratore mystarum, non expectato aduentu ducis, nulla eius ratione habita, citra eius consensum Henricum Comitem a Wolffrathshausen, patruum Ottonis reguli a Wolffrathshausen, episcopum designant. Hoc vbi Henricus Boiorum rector resciuit, edita comitia irrita facturus ad Caesarem festinat.

[Note: 13] Wolffrathusius Comes eius conatus anteuenit, consiliumque frustratur. Iuuauiam propere se confert, a Conrado archimysta ritu solenni inauguratur. Angilofridum antistitem diui Haimerani abdicat, monachos deuouet, hisque a capite ieiunii ad septimum Calendas Augusti sacris interdictum fuit. Censum a Paschale impositum reddere detrectabant. Episcopus igitur iussu Innocentii secundi, Pontificis maximi vi templum occupat, calices aureos comminuit, bullas, diplomata, priuilegia comburit, plumbea monumenta reperta in sepulchro Berchtoldi praesulis liquefacit, fanum compilat.

[Note: 14] Dux praedia, vicos episcopi deuastat, Stauff Danubianam arcem de improuiso inuadit, expugnat, praesidioque firmat.

Quam rursus episcopus obsidet, fameque obsessis, annona deficiente expugnare conatur. Dux vi obsidionem episcopum soluere cogit, commeatum in arcem deportat. Inde superiorem Boiariam petit, quam cum paucis peragrat. Otto nepos ex fratre episcopi, de improuiso de Wolffratshusio erumpit, hostili animo ad ducem adfectat viam, quippe eius equum agnoscebat. Quidam comitum rectoris Boiorum equo suo hunc imponit, ipse equum eius insedit, atque terga vertit, Otto hunc Henricum esse ratus, insequitur, deprehensumque multis vulneribus confossum trucidat. Interea Henricus elabitur, comparatis copiis agrum Wolffrathusianum Februario deuastat, intra, extra alpes Penninas cuncta depopulatur. Homerasium castellum obsidet, expugnat, igne concremat A Wolffrathusio, quod ieiunium Quadragesimae solenne imminebat, abstinet, accito in commilitium fratre Welphone, Reginoburgium petit, praesidium a Stauff deducit, arcem incendit.

[Note: 15] Inde in Sueuiam se confert, fratri Welphoni Vtham filiam Godofridi ditissimi reguli a Kalb, paternis opibus instructam, dat in matrimonium Albertus patruelis Godofridi ratus sibi partem haereditatis praereptam, arcem Kalb dolo capit, praesidioque firmat. Deinde copias Welphonis apud Sindlfing noctu de improuiso adoritur, partim capit, partim in fugam coniicit, equis, armis, rebus potitur. Vicum succendit, praedam omnem in arcem suam Wirtenberg deportat.

[Note: 16] Henricus et Welpho absque cunctatione castello castra admouent, balista saxa in moenia iaculantur, ariete muros diffindunt. Albertus opem Friderici, et Conradi, Ducum Sueuiae atque Franciae implorat. Dumque hi obsessis suppetias ferre festinant, Henricus et Welpho, qui oppugnationem non intermittebant, arce Wirtenberg potiuntur. Praeda omni recepta, cunctis qui intus erant in vincula coniectis, atque captiuis abductis, castellum comburunt.

[Note: 17] Inter haec Conradus dux Zaringius, auunculus coniugis Welphonis Schonburgium, quod Welphoni parebat, circumsidet. Lotharius Caesar cum exercitu adueniens Zaringium cedere cogit, Welpho inde Leonstain, quod sub ditione superioris Alberti erat, vi expugnat, ad Kalb castra mouet. Albertus vbi se imparem Welphoni esse videt, supplex abiectis armis in castra procedit, pedibus Welphonis accidit, veniam petit. Welpho eidem non gratiam solum facit, sed etiam omnia, quae abstulerat, reddit.

[Note: 18] Pacatis rebus in Sueuia, Heinricus in Boiariam post Paschalia redit, Wolffrathusio castra mouet. Henricus episcopus Reginoburgensis ex illo oppido ortus, proceres Boiorum, atque tetrarchas orat, ambit, atque auxilium nepoti laturus, aduersus superbiam et dominationem ducis, exercitum imperrat. Nempe Lupoldus Austriacus, Fridericus Comes a Bogen, Albertus eius gentilis, et caeteri Boiorum dynastae, excepto Ottone a Wittelspach praefecto praetorio, progenitore nostrorum principum, ducem Boiaria deturbaturi, propter Isaram amnem proxime Wolffrathusium castra locant. Cum acies instruerentur, Otto superior, consobrinus ducis, et Friderici comitis a Bogen, socer Ottonis obsessi, apparet, copias reguli explorat, vltro, citro commeat, vires summi Boiorum principis aduersariis commemorat, certam cladem ostendit, terroremque illis incutit, fama hostilium copiarum, eas amplificando perterritat, scrupulum iniicit. Friderico a Bogen consobrino suo (nam Adoleda mater Friderici, Richardae matris Ottonis soror erat) persuadet, vt secum in castra veniret, pedibus ducis accideret, veniam oraret, quam et impetrauit. Idem Otto a Wolffrathshausen i socero persuasus facit, se atque castellum Henrico absque conditione permittit. Ipsum praeses Boiorum in exilium Rauenspurgium agit, iurare eundem, ne in Boiariam, nisi a se restitutus redeat, cogit. Posthaec Wolffratshusium vicum atque arcem, primae Vindeliciae ad Confluentes Isarae atque Libusae conditam, diripit, atque igne concremat. Verum Iustitiam, vxorem Ottonis, filiam Ottonis, praefecti praetorio, quae in oppido cum marito obsessa fuerat, benigne adpellat, eam cum rebus suis ad parentem abire permittit. Ita proceres Boiorum perdomiti in gratiam cum duce redeunt. Episcopus Reginoburgensis Hochoburgio praefectura,

[Note: 19] Pacata igitur Boiaria, eodem tempore diuus Bernardus Lotharium Caesarem, Fridericum et Conradum nepotes et haeredes, Augustorum veteres inimicos Bambergae conciliat: eaque ciuilis discordia decem annos Germaniam adflixit. Fridericus mortua Iuditha Boia, Hagnam de Sarpruk, neptem Alberti episcopi Mogontini ex Friderico fratre vxorem ducit, ex qua Conradum Palatinum Rheni et Clariciam vxorem Ludouici Turogi progenuit.

[Note: 20] Dum haec in Germania fiunt, duo Romae de Pontificatu maximo decertant, Anacletus et Innocentius: ille fretus opibus Rogerii Siciliae, Apuliae, Calabriaeque reguli Innocentium vrbe pellit. Isque in Germaniam ad Lotharium aufugit, ab eodem Conrado Abusino, Iuuauensi archiepiscopo deducente Leodii reuerenter excipitur, in Germaniaque fere duos menses commoratur, donec eum Lotharius frustra clientelam pontificalem repetens per Boiariam, Tridentinaque iuga Romam cum paucis (Italis eius paucitatem contemnentibus) deduxit. Vbi in aede Constantina a pontifice reduce inauguratur. Nam templum D. Petri Anacletus tenebat.

[Note: 21] Imperator accepto cognomine Augusti in Germaniam reuertitur, Danos, Bolios, Venedos, Boiemos perdomitat, Rugii, Pomerii, Vgri muneribus immensis eius amicitiam ambiunt. Nicolaus rex Cimbrorum cum filio Magno Alberostadii [Note: Halberstat. vide Daniam Crantzii lib. 5. cap. 13.] in verba Lotharii iurauit, se suosque successores perpetuo fore in potestate Romanorum Imperatorum. Dum Lotharius Innocentium Romam deducit, Cimbri omnes Caesarianos, qui in regno illorum versabantur, vno die contrucidarunt.

[Note: 22] Sub idem tempus sexdecim contubernia monachorum, collegia mystarum in Boiaria instituta sunt. Circum patriam meam Abusinam ad Septentrionem Schamhaubten Gertrudis vxor Berchtoldi cum filia Litogarda. Ab Orientis ora Ror Magnus filius Ruperti, nepos Babonis, cum vxore Irmogarda, et filio Alberto. Et finitimi horum Conradus, Henricus, Gebhardus mysta Reginoburgensis, fratres Germani de Raning et Rotenburg reguli, cum matre Machtylda Paring, et diuum Magnum ad confluentes Danubii atque Regni, in aduersa Reginoburgii ripa flaminibus Aurelianis dedicant.

[Note: 23] Ab Occiduo vero sole, et Austro consecraneis diui Benedicti Monacho monasterium, olim ab Vgris excisum, Henricus nonus regulus Boiorum, et Dietpoldus Voccioburgensis instaurarunt: Grimoldus vero, atque Aribo, Conradus, Henricus fratres Germani, filii Thimonis, et Willbergae Piburgium regiam suam in templum commutant. Diuus Eberhardus, filius Henrici et Berthae, frater Vlrici praesul eligitur, posteri horum Vom Stain auff dem Nordgeuu, cognominati sunt a ciuitate Nariscorum.

[Note: 24] In Boiaria Aquilonari Henricus de Lechsgmund et Graispach tetrarches, Litogarda vxor, filius Volcardus Caesaream, Otto filius Henrici, nepos Ruperti, pronepos Babonis, Comes de Rietenburg, vrbis Reginoburgensis praefectus Walderbach condunt, caeremoniis Cisterciensibus initiant. Albertus comes a Bogen, filius Hartuici et Litogardae, vxor Heduica, liberi Albertus, Berchtoldus, Hartuicus, arcem Windenberg symmystis diui Nordberti archiepiscopi Maidenburgensis tradunt. Eius sacris Osterhofen quoque, in inferiore Vindelicia, pulsis popularibus mystis, procurante diuo Ottone episcopo Bambergensi, a fummo Boiorum regulo traditur.

[Note: 25] Itidem in Boiaria secunda Geroldus atque Christina coniuges Aspach praetorium suum Benedictinis tradunt. Otto de Vittelspach ortus, praefectus praetorio Boiorum, author generis principum nostrorum, cum vxore Helica Ensdorff apud Nariscos D. Benedicto, in Meridionali Boiaria Vnderstorff, Augustinianis mystis dedicat.

[Note: 26] In superiore Vindelicia Beiharting, Iuditha, atque eius frater Meginogothus, Aurelianis flaminibus extruunt: Romanus episcopus Gurcensis, iussu Conradi archimystae Boiorum templum consecrat. Nam Henricus episcopus Fruxinensis, vir admodum eruditus, rebus Imperii studebat, Conradus factionem pontificis Maximi sectabatur. Vinariam itidem superioris Boiariae

praefecturam Segibotho, Adolaedo coniuges, cum liberis Segibothone, atque Gertrude Aurelianis sacris addicunt.

[Note: 27] In Norico Conradus Iuuauensis pontifex, ex Abusina patria mea oriundus, Chiminum templum olim a Thessalono secundo, regulo Boiorum, diuo Benedicto conditum, ab Vgis ad egestatem redactum, mystis Augustinianis, itidem eiusdem ceremoniis iuxta eundem tractum proxime Reichenthal, Diui Zenonis aedem tradit. Is quoque Iuuauenses sacerdotes, symmystas, vt cultum D. Aurelii Augustini reciperent, persuasit. A quo nostro aeuo, opera Matthaei Langi, eiusdem fani Archiepiscopi et flaminis, Romani pontificis omnium clarissimi, soluti sunt.

[Note: 28] Per idem tempus, annum aerae nostrae MCXXXV. feruentissimum fuisse, amnes siccatos esse, syluas cum montibus arsisse, fomitem, et quicquid alendo igni aptum est, in terram ingestum, mox ignem concepisse, literis proditur. Reginoburgenses tum, atque dux Henricus, Danubio pontem lapideum imposuere, qui vrbem, cum suburbano municipio, tum demum condito, quod Amhoff vocant, iungeret, inter mirabilia Germaniae opera numeratur. Quippe strues saxorum triquetrae subinde lapidibus ex fundamento cumulatae truncis arborum, et stipitum compage, veluti quodam nexu continentur. Fronte recta fluctus excipiunt, amnem morantur, qui retentus, acrius quam si libero cursu mearet, illiditur. Spumabundus perstrepit, ingenti sonitu sermonem astantium obtundit. Quindecim fornices ingentes saxo quadrato structae, viginti pedum interuallo distantes, quae ex fundamento, vt dixi, lapidum cumulis coniecto, surgunt vtrinque, atque concameratae sunt, opus sustinent, supra quas lapide quadrato solum stratum, saxorum moles, coruis ferreis, harpagonibusque continentur, phambo obduratae, ataue oblitae. Turres in capite meditullio, et calce erectae, pyramidum altitudinem aequant.

[Note: 29] In Italia (ad historiam redeo) Innocentius Pont. Max. cum Rogerio Siculo confligit, atque superatur. Rogerius redacto pontifice in potestatem, regium nomen ab eo extorquet. Imperator Lotharius comparatis copiis, per Tridentinam vallem in Italiam arma mouet. Henricus Boiorum legatus gener eius cum omnibus Boiariae proceribus in gratiam redit, eosdem socios militiae adsciscit, mille atque quingentos equites auxiliares socero ducit. Propter lacum Benacum, [Note: Lacus Benacus. Gartsee.] quem nunc Gardam vocant, oppida in fidem ab Augusto accipit. Qui citeriorem Italiam omnem in ditionem cogit. Cremonam, deinde Ticinum, vbi Otto comes a Wolffrathshusio sagitta percussus interiit, expugnat. Aemilia atque Bononia genero fautore ad obsequium redacta, inde Thaurinorum Augustam progreditur, cuncta terrarum, citra Apenninum montem, sub radicibus alpium, a supero ad inferum mare, imperata facere adigit. Posthaec diuisis copiis, ipse oram sinus Hadriatici lustrat. Ancona, Spoletum, vniuersae vrbes obedienter mandata faciunt. Inde Troiam, vsque Barium, Pediculum, maritimam vrbem (quae ante Iapyx a filio Daedali dicta est) penetrat. Henricus Boiorum dux gener eius per Tusciam profectus, eam ab Imperatore in fidem accepit. Romam peruenit, pontificem Max. secumducit, Albam expugnat, diripit, Beneuentum capit, Capuam, Salernum imperata facere cogit, Barii cum Pont. Max. Imperatori Lothario occurrit.

[Note: 30] Inde coniunctis copiis Rogerius tota Italia pellitur. Reginaldus parto regno imponitur. Imperator in Siciliam transfretaturus, principibus Germaniae eam militiam detrectantibus, pacata Italia tota, redire in Germaniam cogitur. Tridenti morbo correptus, in sylua, quae est inter Oenum, Lycumque amnes, octauo Idus Decembris, anno Christi seruatoris nostri millesimo centesimo tricesimo septimo expirat Corpus per Augustam Rhetiae a genero in Saxoniam deportatur, in Lutharia [Note: Zu Lauthers im Closter.] humatur. Resab eo gestae in aesincisae, eodem conduntur. Eodem anno plerique alii principes interiere: Bruno atque Hugo Agrippinenses archimystae, Albertus Mogontinus pontifex, diuus Luitpoldus Austriaci Boiorum limitis dux, Henricus episcopus Fruxinensis septimo Idus Octobris.

[Note: 31] Sub idem tempus Gratianus ille ius Pontificale dilaniauit atque confudit.

Etenim, vti est in nostris Bibliothecis syncerum, duas continet partes: prima acta sunt vniuersorum Conciliorum, quae quidem recepta esse constat: altera, Constitutiones, epistolas, rescripta Maximorum pontificum complectitur, vt quaeque gesta fuere, causae, adsessores, testes, adductis locorum, temporumque momentis, commemorantur.

[Note: 32] Hisce quoque temporibus fuisse reperio Rucelinum, Britannum, magistrum Petri Abelardi, noui Lycaei conditorem. Qui primus scientiam vocum siue dictionum instituit, nouam philosophandi viam inuenit. Eo namque authore duo Aristotelicorum, Peripateticorum genera esse coeperunt, vnum illud vetus, locuples in rebus procreandis, quod scientiam rerum sibi vendicat, quamobrem Reales vocantur: alterum nouum, quod eam distrahit, Nominales ideo nuncupati, quod auari rerum, prodigi nominum atque notionum verborum videntur esse adsertores. In hisce duobus generibus dissidium et bellum ciuile est, illius Thomas Aquinas Italus, et Ioannes Duns Scotus: huius Wilhelmus Occomensis Anglius (cuius sepulchrum marmoreum apud nos in Boiaria Monachii in templo Franciscanorum monstratur) Marsilius Haidelbergensis Academiae, Ioannes Buridanus Viennensis Gymnasii institutor, Gregorius Ariminensis Viennae humatus, antesignani sunt. Alios, et tot munitos Peripateticae familiae philosophos, et proximos quosque a prioribus dissentientes praetereo. Aliis subinde aliae opiniones, alia placita sunt, ita fit, vt nulli duo concinant Acutissimus censetur, qui maxime ab aliis discreparit. Eruditionem discordia metiuntur, se inuicem iugulant, se ipsos inuicem conficiunt atque consumunt. Nunquam concordes, nisi cum conspirarint: sunt qui armati aduersus omnes omnium reprehensiones inter se collegant, eamque pestem Grammaticae, Theologiae que inuexere, nimirum Scholasticae atque Vmbraticae. Nihil potest sinesuo interitu sibi esse contrarium, illa interiit, haec nunc in se victas conuertit manus. Singulae sectae iudicio multarum sectarum stulticiae conuincuntur.

[Note: 33] Veterani scientiam, vtpote aemulam naturae, de rebus siue in rebus existere (nempe notatio naturae, et sensus animaduersio peperit artem) ea quae confusa sunt notione, mente, cogitatione duntaxat distinguuntur: diuersa quoque esse contendunt, sicuti est numerus, et res quae numeratae sunt, magnitudo, et res magna, caecus et caecitas, atque huiuscemodi alia. Tyronum caterua haec quae solum intelligentia et cogitatione separantur, idem esse censent. Nec enim aliud numerum, quam resnumeratas, caecitatem quam caecum esse, ipsis placet. Hi scientiam quoque, potissimum de dictionibus, et nusquam nisi in animi notionibus atque rationibus esse docent. Eam enim comparari, vbi verborum explicatio, definitiones, communes animi sententiae, postulata, ratiocinationes adhibentur, perceptis, et ad omnia, de quibus disceptatur, vbi proloquiis, pronunciatis, argumentis, quasi rerum notis, ducibus, ad probandum et concludendum vtimur. Haec vninersa, haud dubie, orationes, ratione conclusae sunt, quae ex verbis et nominibus componuntur.

[Note: 34] De Ideis quoque, quas Cicero formas atque species, vulgus philosophorum vniuersalia, naturas communes, communicabilesue nuncupant, sicuti et antiquissimi philosophi digladiantur. Socrates Sophronisci, Plato Aristonis filius, Athenienses, Ideas seiunctas a materia et corpore, aeternas in sensis visisque Dei, id est, mentis esse existimant. Plato enim tres Principesin arce diuinitatis collocat , hoc est, ipsum bonum, omnium primum, et siue , id est, mentem, originales rerum species continentem, spiritum atque animam mundi omnibus incubantem, de qua Lucanus:

Principio coelum, ac terras, camposque liquentes,
Spiritus intus alit, totamque infusa per artus,
Mens agitat molem, toto se corpore miscet.

Hisce Plato insuper materiam subiectam (quam Poetae Chaos vocant, et Ouidius in praeclaro opere describit) adiunxit quae accipiendi atque quasi patiendi vim haberet cui imagines Idearum imprimerentur atque insererentur. Aristoteles filius Nicomachi Stagirites primus huiuscemodi

species labefactauit. Theophrastus Lesbius eius discipulus, atque in Schola successor, vehementius etiam fregit. Nam quamuis has ille relinqueret (vt ait Plutarchus) attamen neutiquam a qualitatibus, singularibusque rebus disiunxit atque separauit.

[Note: 35] Stoici a Zenone originem duxere nullam talem Ideam in natura rerum, sed notiones in animo esse dixerunt, hoc est conformationem insignitam et impressam intelligentiae. Antiqui Aristotelis opinionem, recentiores Stoicorum sectantur.

[Note: 36] Isthaec noua Aristotelicorum secta a veteribus pene explosa et exibilata, a Wilhelmo Occomensi rursus excitata, aucta, atque de integro instaurata est. Hanc ob caussam a suis Venerabilis ille incoeptor vocari solet. Vicitque manus Wilhelmi, adeo vt celeberrima Athenaea, Galliarum Lutecia, Germaniae magnae Erdfordia, Nariscorum Angilostadium, Noricorum Vienna, in illius verba iurarint. Extat in Rucelinum superiorem Epigramma decastichon, quod non nitoris cultusue, sed testimonii gratia subscribo:

Quas Ruceline doces non vult Dialectica voces,
Iamque dolens de se non vult in vocibus esse.
Res amat, in rebus cunctis vult esse diebus:
Voce retractetur, res sit, quod voce docetur.
Plorat Aristoteles, rugas docendo seniles,
Res sibi subtractas per voces intitulatas.
Porphyriusque gemit, quia res sibilector ademit.
Quires abrodit, Ruceline Boethius odit.
Non argumentis, nulloque sophismate sentis.
Res existentes, in vocibus esse manentes.

Haec ex Platone, Aristotele, Cicerone, Plutarcho Cheronensi, Alexandro Aphrodiseo, diuo Hieronymo, Seuerino Boethio, Ottone Fruxinensi episcopo excepimus: atque quamuis haec nihil ad historiam attineant, tamen in haec diuertisse non fuerit alienum, propter vulgatas in Scholis assidue quaestiones de huiuscemodi rebus.

[Note: 37] Mortuo autem (vt redeam vnde euectus sum) Imperatore Lothario, bella intestina Europam attriuere. Francia occidentalis Ludouici regis atque Dietboldi Blesensis: Anglia Machtylde Augustae, filiae Heinrici regis Angliorum, et Stephani huius nepotis ex sorore, domestica seditione adflictae sunt. De regno quoque Vgrorum Stephano rege mortuo, Bela caesus filius Almi, et Borithius frater Stephani, filius Colomanni regis, armis contendunt. Borithius ducem Boloniae in auxilium exciuit. At Bela Alberto Austriaco, marito sororis suae, filio diui Luitpoldi ad se recepto, obuiam Borithio processit. Is vbi ex sermonis sono Teutonas aduersus se venisse accepit, cum duce Boloniae, amissis multis in fuga, terga vertit. Albertus paucis post diebus moritur.

[Note: 38] Inter haec Principes German. ad Quinquagenales ferias comitia Caesarea Mogontiacum indicunt. Henricus Boiorum regulus, gener Imper. Lotharii Imperium affectat, insignia Imperii retinet: nam socer in eius ducatu obierat. Primores Imperii infensi Henrico, quod eius potentia formidolosa erat, Comitia Caesarea Mogontiacum indicta anteueniunt. In media Quadragesima (ieiunium solenne est Christianis, quod dies quadraginta ante Paschalia seruant) apud Conftuentes Rheni atque Mosellaefrequentes coeunt, Conradum nepotem Augustorum, Franciae ducem, Caesarem consalutant, confestimque ad Aquas. Graneas deducunt, vbi eundem Theodouinus Legatus Romanus inungit. Henricus et Boiorum et Saxonum regulus summa ope restitit, interpellat, refragatur, obnunciat, Comitia facta aduersus auspicia, leges, contra intercessiones, atque morem maiorum, pro irritis habere conatur, imperata, mandataque detrectat, sacra Caesarea reddere noluit.

[Note: 39] Hanc ob rem Boiis, et Saxonibus, et ipsi Bambergam ad quinquagenalia dies dicitur. Richissa Augusta atque Saxones apparent, se in potestate noui principis futuros pollicentur, Conradus, vbi Henricus cum Boiis praesto non fuit, ad tertium diem Calendarum Iuliarum Reginoburgium ad conuentus agendos petit. Ottonem fratrem suum filium D. Luitpoldi Historiographum, Fruxinensem designat episcopum. Henricus ibi quidem praesto fuit, atque imperialia signa reddidit:

[Note: 40] Conradi Abusini archiepiscopi Boiorum opera Augustae in Rhetia aliud cogitur concilium. Eo Henricus cum amicis, atque magna Equitum vi venit, castra ante moenia vrbis fecit. Caesar in vrbe erat, frustra vltro citro, conciliandae pacis gratia amici commearunt. Conradus Ethruriam, oppida Italiae, atque Noreiobergam, quae Imperator Lotharius genero tradiderat, postulat. Dux Boiorum accepta a rerum domino, hactenusque bona fide possessa reddere noluit. Caesar posteaquam coenauit, abire se cubitum simulat, at cum paucis, nemine salutato, noctu vrbe egreditur, Wirzeburgium in Franciam se confert, ibi frequenti senatu Hainricus fit reus, atque laesae maiestatis condemnatur. Et post haec in Saxonia Goslariae ab administratione vtriusque ducatus sententia Principum submouetur, edictoque proscribitur. Saxoniam Conradus in fidem Alberto committit. Inde Noreiobergam, vbi insignia Imperii erant, obsidet, atque ad deditionem cogit.

[Note: 41] Tabulae proscriptionis vbi in Boiariam delatae sunt, nouus princeps, haud dubie potentissimus, parque regibus, qui a mari inferno supernoque ad oceanum Germanicum, sinumque Codanum longe lateque dominabatur, leui momento perculsus, omnibus ab eo breui deficientibus, quatuor duntaxat comitibus profugus in Saxoniam elabitur, animique aegritudine inualescente decubuit, Gertrudin vxorem, infantem Hainricum, calamitatem ac statum suum deplorando Saxonibus collachrymantibus commendat, eodemque anno nempe a Christo nato millesimo centesimo vndequadragesimo, exul animam efflat, in mausoleo soceri sui conditur, potestatis anno quartodecimo.

CAPVT IV. Leopoldus Dux Boiariae. Heinricus X. Dux Boiariae, primus Dux Austriae. Austriae, et Stiriae situs, origo. Bellum Vngaricum. Monasteria Scotorum in Germania. Expeditio contra Saracenos in Palaestinam.

1. Luitpoldus, Diui filius Boiariae praeficitur. omnibus in fidem eius praeter comitem de Valai iur antibus, Luitpoldus arcem Valai obsidens a Welphone Heinrici Superbi fratre funditur.

2. Welpho Weinspergum frustra inuadit, Reginoburgi tumultum excitat, et irruente in eum populo feliciter euadit; Reginoburgenses, vastatis agris et positis extra moenia castris, pacem redimere cogit.

4. Conradus III. Heinricum Austriacum Ducem Boiariae constituit, Gertrudin Heinrici Superbi viduam Heinrico X. Austriaco dat in matrimonium.

6. Portenta. Iudaeorum interitus a falsis Prophetis intentatus per Bernhardum auertitur. Edessa a Turcis occupatur. Vbinam D. Thomas sepultus sit.

7. Motus in Gallia. Romani arrepta libertate Senatum restituunt, Pontificem ab administratione Reipublicae excludunt.

8. Arnoldus Brixinensis contra auaritiam et fastum Cleripraedicans suspenditur. Italiae ciuitates se mutuis armis atterunt.

9. Varii tumultus in Germania Polonia et Vngaria. Stiria a Sclauis et Vgris afflicta, contra quos Conradus quosdam misit, Vgrosque ad pacem adigit.

10. Fridericus contra comitem a Wolffrathshausen in Boiariam contendit, Proceres Boiorum in arcem Wolffratshausen cogit, comitemque a Dachau capit.

11. Imperator Graecus Manuel cum Conrado foedus renouat et Bertham, a Graecis Irenam dictam in matrimonium ducit. Borithius Caesaris opem implorat contra Vngariae Regem.

12. Rogerius Siculus vt Conradum ab Italiae et Siciliae finibus aceret negotium ipsi domi per

13. Welpho assistentibus Episcopis Boiariam ingreditur et infestat. Heinricus X. amicos Welphonis, imprimis Clerum atterit.

14. Welpho cum Heinrico pugnaturus recedit. Caesar et Heinricus Conradum Ducem Dalmatiae et Meraniae ad deditionem cogunt. Welpho Caesarem lacessit.

15. Heinricus X. cum Geizone Rege Vngarorum bis ad Litham praeliatur. Posonium captum et ab Vngaris occupatum.

17. Adimplorationem Graecorum expeditio in Asiam a Statibus imperii decerniutr.

21. Scoti quando ad religionem Christianam conuersi et in Germania religionis nomine inclaruerunt. Vienna restaurata.

22. Alia monasteria Scotis concessa. Scoti ob inscitiam atque scelera vbique pulsi sunt. Eberhardus Archi-Episcopus Salisburgensis.

23. 25. Expeditio ab Imperatore Conrado et Ludouico Galliarum Rege cum multis proceribus et 700000. sine successu suscepta dum fraude Graecorum, et aliis casibus ingens ista multitudo attrita sit.

24. Gallorum leuitas notatur. Ingens fames exercitus Christianorum affligit. Turcae praelium detrectant, Christianos tamen incursationibus fatigant.

26. Conradus Constantinopolim reuertitur. Welpho domum remeans a Rogerio Siculo honorifice exceptus ad bellum Conrado inferendum coemitur. Ludouicus Rex Galliae vxorem dolo et vi amittit.

27. Caesar Damascum obsidet, sed ab Hierosolymitanis desertus obsidionem soluit et Constantinopolim redit. Heinricus X. Theodoram filiam Manuelis Imperatoris Graeci in matrimonium ducit. Caesar in Germaniam redux.

28. Welpho Conradi caestellum oppugnans in fugam coniicitur, mox tamen Caesari reconciliatur.

29. Otto comes de Wittelsbach ob direpta bona Ecclesiastica a Caesare circumsessus a curatione templorum sese abdicare cogitur. Conradus Caesar expeditionem Italicam meditans moritur. Reginoburgum conflagrat.

[Note: 1] TVm Luitpoldus filius D. Luitpoldi a Conrado Caesare fratre suo Boiis Reginoburgii imponitur. In eius verba quidam sponte, pars metu coacti iurant. Primi Reginoburgenses mandata atque deditionem faciunt. Deinde nouus princeps, vti mos est, copias cogit, vniuersos Boiariae fines usque ad Lycum perlustrat, negocia cognoscit, ius dicit, totam Boiariam pacare contendit, iusiurandum exigit, ad Lycum castra facit. Solum Otto atque Conradus comites de Valai rebellionem faciunt. Luitpoldus aduersus eos castra mouet, Valaiam arcem superioris Vindeliciae, quam amnis Mangualt e lacu. Tigurino effusus ambit, obsidione claudit, nunc Ahamsstain dicitur Welpho frater Hainrici reguli, Boiorum atque Saxoniae, Boiariae ducatum haereditario iure ad se post fata fratris rediisse causatus, arma corripit, obsessis suppetias fert. Subito Idibus Augusti Luitpoldum adgreditur, occiso sagitta Alberto Comite a Bogen, et Hainrico Comite de Raning caeso, aliis plerisque occilis, multis captis, illum in fugam vertit, obsidioneque castellum liberat.

[Note: 2] Deinde Caesarem lacessere ausus Weinspergum eius oppidum inuadit. Verum a Caesarianisfortiter exceptus, plerisque suorum caesis, multis amissis, cum paucis vix euasit. Porro Luitpoldus dimisso exercitu, Reginoburgium se confert. Dumque praetorio fungitur officio, excitato tumultu, ob Ottonis praefecti praetorio licentiam, a ciuibus alioqui Welphonis rebus studentibus, inuaditur. Irruente vndique populo mox arma corripit, quasdam regiones vrbis incendit, ita incolumis cum suis extra moenia, ciuibus tam armorum, quam flammae terrore sine ordine errantibus, euadit. Vastatis circa agris, discedit, collectoque exercitu proxime Reginoburgium castra locat. Reginoburgenses paucorum perfidiam, qui Welphoni fauerent, excusant, pacem emunt, auro arbitro, rursus deditionem faciunt.

[Note: 3] Post haec Luitpoldus cladem acceptam correcturus, arma in fines Lycatiorum promouet, aduersarios vbique expugnat.

Perdomitis inimicis, ad officiumque compulsis, per Fruxinensem agrum Reginoburgium (vbi tum sedes atque praetorium regulorum Boiariae erat, sicuti adhuc ostenditur et nominatur) reuertitur: Vbi compositis rebus, morbo correptus orientalem Boiariam, mutato vatetudinis ergo coelo, petere parat. Cum ad Altaichium inferius peruenisset, absque liberis, decedit, duodecimo Cal. Nouembris, Anno aerae Christianae millesimo centesimo quadragesimo primo. Corpus inde ad aedem Cistertiensem viginti millia passuum a Vienna Noricorum, quam parens sacrosanctae Cruci dicarat, transfertur. Tres duntaxat annos potitus est Boiaria.

[Note: 4] Conradus Caesar posteaquam de Luitpoldi morte certior factus est, Boiariam intrae, Reginoburgii in celebri conuentu, Hainricum Austriacum Luitpoldi germanum, suum vero vterinum fratrem, summum Boiorum ducem adpellat. Dein de Saxoniam petit, Saxones clementia atque beneficiis sibi conciliat. Gertrudim filiam Imperatoris Lotharii, quae Hainrico nono regulo Boiorum nupta fuerat, Hainrico decimo, Austria oriundo dat in matrimonium, illa altero anno absque liberis obiit.

[Note: 5] Austriam (quoniam eius tempus admonuit) esse partem Norici atque Germaniae magnae, ad vtramque Danubii ripam antea Hunniam, eandem et Auariam vocatam, demum pulsis Hunnis, excisisque Auaribus, a Carolo Magno Colonias deductas esse, a quibus Osterricha atque Osterlandia (id est, regnum atque terra orientalis, dicta sit, vnde Austriae vocabulum, idem valens Romana incude formatur) praefectos a summis Boiorum Principibus datos esse, Austriamque beneficium regum, Imperatorum, ducum Boiariae fuisse, supra abunde docuimus. Diplomata quoque Imperatoris Friderici primi, et aliorum Imperatorum fidem faciunt. Geroldus a Carolo Magno datus, primus eius limitis dux fuit, ab Hunnis occisus est. Excipiunt hunc Geroldus secundus, item Wilhelmus et Engelscalcus fratres, qui sub Imperatore Ludouico Pio, eius filio Ludouico illustri, et nepotibus Ludouico et Carolomanno regibus Boiorum eandem portionem Boiarici regni administrarunt. Imperator Carolus tertius, deinde Aribonem: Imperator Arnulphus, filius eius Ludouicus, Boiariae reges, Angilodiconem, qui filiam Arnulphi Augusti rapuit, et Luitpoldum, progenitorem Principum nostrorum eidem regioni praefecere. Hic praelio Vngarico propter Pisonium occidit. Post hos Rogerium atque Tetricum, quorum Metellus Tigurinus in Lyricis meminit, Vgris oppositos reperio, cum summum principatum Boiorum obtinerent. Arnulphus et Berchtoldus fratres, filii Luitpoldi superioris. Hainricus primus [Note: Hic Hainricus huius nominis primus et marchio 2. Austriae ab aliis dicitur.] regulus Boiorum, diuo Rathoni Damasio: secundus Burckhardo in tutelam Austriam commisit, sicuti in Imperatoris Ottonis secundi diplomatibus legi. His succedit Luitpoldus secundus, filius Eberhardi, nepos Arnulphi reguli Boiorum, pronepos Luitpoldi primi. Huic filium Hainricum (sub quo diuus Colomannus necatus est) et nepotem Albertum, pronepotes Luitpoldum et Ernestum adsignant. Ab hoc bello Saxonico occisi sunt Luitpoldus quartus auus, diuus Luitpoldus quintus, parens Luitpoldi atque Hainrici regulorum Boiariae vniuersae, quos nunc narro.

[Note: 6] Crebra portenta hac tempestate in coelo visa, armorumque ciuilium strepitus intonuit. Falsi Prophetae facticiis miraculis populo imposuere, Iudaeos trucidare conati sunt. Diuus Bernhardus eosdem seruauit, ab ipsis manus abstinendum esse coelesti oraculo admonuit, ne scilicet Deum mendacii arguamus, qui se reliquias eorum seruaturum pollicetur. Carnibus pluit, cometae et coelum arsit: lupus triginta homines deuorauit. In Asia Graeci, Armenii, Turcae tumultuati sunt. Edessa secundum Stephanum atque Ptolomeum, primaria vrbs Mesopotamiae citra Carras, Romani exercitus Crassique caede nobiles, atque Abraamo authore insignes, nostris ablata est, Christiani omnes cum episcopo contrucidati sunt. Ibidem diuum Thomam sepultum quidam tradunt. At Sophronius, diui Hieronymi discipulus, Calaminae, quae sit vrbs Indiae, conditum refert.

[Note: 7] In Gallia Diethboldus dynasta et Ludouicus rex, armis disceptant. In Italia Rom. populus contra Pont. Max. conspirat, consilium viribus parat, senatorum

ordinem instaurat, patres legit. Iordanum filium Petri Leontis dictatorem dicit. Pont. Romanum more maiorum, omisfis rerum prophanorum turbellis, Reipublicae solicitudine repudiata, Christum aemulari, Euangelio operam dare, decimis contentum esse iubet. Episcopus vrbe Viterbium cedit.

[Note: 8] Arnoldus tum Brixia oppido Italiae ortus, sacras literas professus, discipulus Petri Abelardi, in auaritiam fastum que sacerdotum pro concione crebro perorauit, tandem captus, in crucemque a sacrificulis actus, poenas temerarii coepti luit. Veronenses et Patauini, Veneti et Rauennates, Vicentini et Senenses, [Note: Vicentini et Senenses nunquam inuicem pugnarunt: error est.] Mediolanenses et Ticinenses, caeteraeque ciuitates domesticis armis inuicem se adterunt.

[Note: 9] Neque Germania quieta fuit. In Bolonia tres fratres de principatu contendunt. Geizo filius Belae coeci rex Vgrorum, cum Borithio filio Colomanni regis, fratre Stephani II. ferro decertat. Boiaria quoque incendiis et caede crudeliter adflicta est. In Stiria quoque, in solitudinem pene redacta, Boii, Sclaui, Vgri debacchati sunt. Conradus Abusinus archiepiscopus Salisburgensis cum Chunone Reginoburgensi, Eckberto Monasteriensi, Hippolyto Gurtzensi aduersus Vgros proficiscitur. Petanionem, Richoburgium, Hunnoburgium munit, legatos ad Vgros Bregetionem, quae et Grana et Strigonium, mittit, ope Feliciani vrbis archiepiscopi cum Vgris pacem facit.

[Note: 10] Fridericus quoque adolescens, qui postea rerum potitus, bellum Hainrico comiti a Wolffratshausen indicit, de improuiso in Boiariam cum equitatu contendit. Boiorum proceres, militari tyrocinio Wolffratshusii intentos, inuadit, in arcem cogit: Conradum comitem a Dachau, qui postea Croatiae, Dalmatiae regulus appellatus est, captiuum abducit, liberumque rursus dimittit.

[Note: 11] Caesar conuentum Principum Imperii in Boiaria Reginoburgii agit, cum Manuele Imperatore Constantinopolitano, qui eo legatos miserat, de veteri more societatem init. Eidem in vxorem dat Bertham sororem Gertrudis coniugis suae, filiam [Note: alii Berengarii.] Gebhardi comitis a Sultzbach et Boiorum dynastae. Embricho Wurtzburgensis episcopus sponsam auro onustam in Graeciam deduxit. Nuptiis celebratis reuertitur. Illa a Graecis Irena, hoc est Teutonice Frideruna dicta est, quod Romane pacem valet. Eandem post mortem mariti in Germaniam rediisse, in castello apud Nariscos sepultam esse, sunt qui tradant. Borithius quoque Reginoburgii a Labeslao [Note: alii Boleslao.] regulo Boiemorum, ad quem confugerat, ad Caesarem deducitur, cuius opem implorat aduersus Daciae Pannoniaeque regem.

[Note: 12] Rogerius Siculus, cui formidolosa erat potentia Conradi, metuebat, ne itidem ab illo vt a Lothario acciperetur, suspectum habebat foedus, quod princeps Romanus cum Orientis rectore inierat. Vt autem ille in Germania armis detineretur, Welphonem pondo auri quingentis sibi conciliat, quotannis tantundem pollicetur, si auitum, paternumque Boiariae ducatum a Conrado armis repetat. Geizo quoque rex Vgrorum accitum in Vngariam Welphonem auro explet, stipendia annua, copias, arma vltro promittit, speique plenum in Boiariam redire, vt Conradum bello lacesseret, ad sua tutanda domi rerineret, ab alienis impetendisabstinere cogeret, mandat.

[Note: 13] Mandata gnauiter Welpho exequi pergit (nam sacerdotes, episcopi eius rebus studebant) contractis copiis Boiariam ingreditur. Sub conspectu Caesaris atque Hainrici decimi reguli Boiorum, qui dimisso exercitu Reginoburgii ciuilibus rebus vacabant, caede, incendiis cuncta complet, incolumisque domum repetit. Decimus copias cogit, fautores Welphonis adterit, praedia sacerdotum, opes diripit, castella, vicos, agros vastat. Fruxinensis vrbis muros, munimentaque destruit, quippe ciues ac mystae, vti rumor erat, Welphoniani erant. Deinde episcopum Reginoburgensem itidem mulctat, Odagrium Stirium amitinum Welphonis perdomitat.

[Note: 14] Welpho collecto exercitu, cum Hainrico confligere statuit. Verum vbi Conradum Caesarem cum auxiliari manu Henrico suppetias laturum, aduentare per exploratores cognouit, ratus potestatem maiorem temere lacessendam non esse, fortunae cedit. Caesar, et

Boiorum procurator coniunctis viribus Dachunum, superioris Boiariae arcem vicumque obsidione cingunt: Conradum ducem Dalmatiae atque Meraniae, qui solus partium Welphonis adhuc erat, vastatis circum circa omnibus ad deditionem cogunt, arcem exurunt. Welpho impar viribus in tutis delitescit locis, modo in Boiaria, modo Sueuia, nunc ad Rhenum, nunc Danubium eruptione facta, Caesarem lacessit, in Germaniaque ad sua tutanda detinet.

[Note: 15] At Hainricus Boiorum regulus Vngariae fines intrat, depopulatur, bis propter Litham flumen cum Geyzone rege conseruit certamen. Ratboldus dux copiarum eius Posonium de improuiso adgressus, quibusdam Vgrorum captis, nonnullis occitis, aliis fuga elapsis, capit. Geyzo Posonim obsidet cum Vgris, cuius iussu id teneant, Boios rogat, an Caesaris, an Hainrici Boiorum reguli, sciscitatur. Illi neutri, sed Borichio se militare aiunt. Pacti ergo deinceps tria millia librarum, oppidum reddunt.

[Note: 16] Geyzo ratus id factum dolo ducis Boiorum, coacta maiori manu, auxiliaribus quoque copiis contractis, Litham transit, orientalis Boiariae fines inuadit, propter Litham castra facit. Hainricus Boius rector, qui ad Phiscum amnem consederat, obuiam Vgris terram vastantibus procedit, hostibus irruentibus fortiter resistit, auxilium primum, deinde Vgrorum principia perrumpit, in fugamque vertit. Iam res ad triarios redierat. Rex Vgrus, Bela auunculus eius ex subsidiis prodeunt, integri fessos adoriuntur, victoribus triumphum excutiunt, Boios magna clade adficiunt, septem millia occisa referuntur. Ratboldus et Otto proceres capti sunt, reliqui cum duce terga vertunt, Fauiumque semidirutum tum oppidum, quam nunc Viennam vocamus, fugam intendunt.

[Note: 17] Hisce diebus crebris legationibus Graeci, Syri, Caesaris, orientalium occidentaliumque Francorum opem implorant, statum Reipublicae Asiaticae deplorant, perituram ibidem esse religionem, nisi mature suppetiae ferantur, denunciant. Diuus Bernhardus cum mandatis Eugenii pontificis maximi in Germaniam proficiscitur, Calendis Februarii Francofordiae res Germanicas pacat, Welphonem Caesari reconciliat. Inde expeditio Asiatica vna omnium Principum sententia ad futuram aestatem decernitur.

[Note: 18] In Boiaria tum hae aedes sacrae dedicantur. Hainricus dux Boius, Otto frater eius episcopus Fruxinensis in superiore Boiaria quatuor templa sacrarunt, de integro aedificant, extra moenia Fruxinensis oppidi, praemonstratis Neostephotam, [Note: Neustifft.] Silurnum, [Note: Schliers.] Schlechdorff, Scaphulariam [Note: Scheffilarn.] olim ante annos amplius trecentos conditam, sub Thessalono tertio diui Benedicti sacris initiatam, ab Vgris euersam, reficiunt: mystis popularibus Augustinianis, Nordobertinis dicant. Diebus his quoque Welpho apud Lycatios Staingaden construit, vbi eius Mausoleum ostenditur.

[Note: 19] In inferiore Boiaria Allerspach in valle Vilsina, Cisterciensibus monachis contitinente diuo Bernhardo. Haud inde procul propter Danubium Osterhofen, diui Ottonis opera, Nordberti sacris, submotis vtroque popularibus mystis, initiantur.

[Note: 20] In Norico quoque in agro Burghusiano Rotenhaslach, quod Iuuauus alluit, ab Wolfframo et Hemma coniugibus, filiis eorum Wolfframo, atque Hainrico de Tegrnuuang, diui Bernhardi consecraneis conditur, ab Conrado Abusino archiepiscopo Iuuauensi consecratur, Gerion Augius magister designatur.

[Note: 21] Hybernia insula est, quae vltra Britanniam in Oceano Septentrionali cubat, cuius Plinius, Ptolomaeus mentionem faciunt, Rheba caput gentis fuit. Caucorum, Maenapiorum, Brigantium ibi nationes considere, refert Ptolomaeus, Romana prouincia fuit. Mansuetus eo a diuo Petro missus, religionem Christi illis tradidit. Is quoque Illyricos, Cisalpinam Galliam, Belgas Christo subegit, Tulli Leucorum vrbe sepultus est. Vt vero Ruffinus narrat Bachutius, Rex gentis, Palaestini limitis dux, sub Imperatore Constantino maximo eosdem philosophia Christiana imbuit. Ea de qua dico, Hybernia apud maiores nostros foecunda religiosissimorum, doctissimorumque vatum fuit. Inde Columbanus, Chilianus et plerique alii in Germaniam migrarunt, Scotos nunc nuncupant.

Diuus hinc Marianus cum sex condiscipulis Reginoburgium deuenit, in templo extra moenia vrbis habitauit. Magnus eo gentilium eius numerus beneficentia Boiorum prouocati breui confluxere, intra moenia, vt dixi, templum amplissimum bonorum ope extruunt. Vbi difficilioris religionis obsequio, castimoniarum abstinentia satis ardua, scribendo, docendo, maximam sibi gloriam conquirunt, spectatum satis magnum exemplum pietatis, non solum Boiis, sed et finitimis erant, Omnibus placebant, vno ore omnes omnia bona de ipsis dicebant, famaque hac impulsus Hainricus dux Boiorum Fauium veterem Romanorum Coloniam, quam nunc Viennam vocant, instaurat, Scotis templum dicat. Sanctinum cum quatuor et viginti sociis Reginoburgio Viennam emigrare iubet.

[Note: 22] Waldobrunus de Rauchshouen Aichstadii suburbabum templum, rotundumque extruit, Gerardo cum condiscipulis Reginoburgio euocato tradit. Emericus quoque Wirtzeburgensis episcopus Macarium adprime doctum, abstemiumque e Boiaria accersit, eidem atque conphilosophis templum in vrbe condit. Gregorius et Carus primarius D. Petri Reginoburgensis antistes, Conrado Caesari, Gertrudi vxori eius a sacris fuere, ab hisque Noreiobergae templum D. Egidii accepere. Vbi post eos Declanus sacrifi culus Imperatoris Friderici primi a fundamento Scotis, popularibus suis monasterium extruxit. Nostro aeuo ob inscientiam atque scelera vbique pulsi sunt, Reginoburgii vix subsistunt. Sub idem tempus Conradus Abusinus archimysta Boiorum ex hac vita migrat Succedit diuus Eberhardus, antistes Piburgensis, ad secundum a patria mea lapidem, ortus ex clarissimis de Hilpoltstain Principibus.

[Note: 23] Iisdem diebus Conradus Caesar, Ludouicus occidentalium Francorum rector, Asiaticam expeditionem exequi statuunt, per Boiariam, Vngariam, Maesiam primo, Conradus, Hainricus regulus Boiorum, Fridericus dux Sueuus, qui post imperauit, Welpho tetrarches Lycatiorum, Hainricus pontifex Reginoburgensis, Boleslaus [Note: Sobeslaus.] Boiemorum regulus. Post hos eadem via Ludouicus Franciae rex, Lotharingii, Stephanus Mediomatricum, Hainricus Leucorum episcopus, Otto Fruxinensis pontifex frater Caesaris et Hainrici Boiorum reguli. Bernhardus frater Hainrici, et Engelbertus Chariorum dynasta, Odagrius Stirius Bizantium peruenere, septuagies centena millia fuisse in literas relatum est, quae nullo memorabili facinore edito, ad internecionem pene deleta sunt, fraude Graecorum, qui gypsum farinae, miscuere, crebris incursationibus hostium, siti, inedia, fame, pestilentia, aquarum eluuie, intestina discordia afflicta.

[Note: 24] Quanquam vaticinia ex libris Sibyllinis vsque repetita, orbis Imperium vniuersi, Herculis atque Cyri ritu pollicerentur regi Galliarum. Quae nationes (sicuti est apud illustres scriptores, et nos nostro aeuo cernimus) gentilicia superstitione leuissimae sunt, et Imperii auidissimae, facileque ea, more humano, quae volunt, credunt.

[Note: 25] Longe tamen aliter euenit, peregrinique Dei (ita vocabant) spiritus ille Germanis simul ac Gallis imposuit, equorum carnes, pelles ouium tonsas coxere, cadaueribus aduersus frigus, et sagittas hostium vsi sunt. Octo grana fabae nummo argenteo, panis, quo vnus pascebatur homo, centum quadraginta venibat. Lycaonia apud Romanos tetrarchia fuit Cappadociae, in Asiaticam tamen iurisdictionem versa in ea Iconium, qua parte Galatiae conterminata est, ciuitatibus quatuordecim quondam celeberrimum, vbi diuus Paulus, et Barnabas aliquot dies commorati, religionis nostrae mysteria Iudaeis, atque falsorum deorum cultoribus inter pretati sunt, tandem discessere, cum hostes religionis concitato tumultu eos lapidibus obruere conarentur. Est et Ciliciae Iconium, illud praetorium Turcarum Rectoris tum fuit. Quod Conradus per Asiam minorem, ducentibus Graecis frustra petit, hostes facultatem pugnandi non dabant, a fronte, a tergo, dextra laeuaque diu, noctu nostros incursationibus fatigabant.

[Note: 26] Conradus alioqui tot malis, quae commemorauimus, oppressus omnibus fere amissis, ingens spacium, scilicet totam

Asiam minorem remensus, cum paucis Byzantium, qua venerat, rediit, ibique hyemat. Fridericus Reginoburgensium mystarum curator obiit, Hierosolymis sepelitur. Welpho morbo correptus, desperata salute domum redit, nauibus mari ad occidentem vehitur, in Silicia appulit, a Rogerio honorifice excipitur: Donatus amplissimis muneribus, et vt Conrado bellum inferret, coemptus, in Boiariam reuertit. Ludouico regi Franco, dolo atque vi vxor ablata est. Bernhardus Charionum dynasta occubuit. Otto Fruxinensis episcopus nudis pedibus, sciscis tunicis, omnibus rebus amissis, vix euasit.

[Note: 27] Caesar primo vere in Palaestinam, quo et Ludouicus venerat, nauigat, eam omnino vacuam bello reperit. Ne tanti conatus frustra forent, Damascum caput Syriae placuit obsidere. Caesar pomerium ciuitatis irrumpit, proxime moenia castra facit. Hierosolymitani accepto ingenti auri pondere, cum obsessis pacem ineunt, in sententiam clanculum Franco rege tracto, obsidionem insalutato Caesare soluunt, eundem solum in castris relinquunt. Qui vbi secum dolis actum videt, Constantinopolim redit, Theodoram neptem Manuelis Imperatoris ex fratre Isacio, Hainrico regulo Boiorum dat in matrimonium, nuptiisque confectis, nauibus ad occidentem mari vehitur. In Histria Polae, quae tum imperio et tetrarchis Damasia oriundis parebat adplicat. Inde Aquileiam ipetit, Iuuauiae (quae metropolis, vt ait Otto, est Boiariae) Quinquagenalia celebrat. Dein Reginoburgii conuentus agit.

[Note: 28] Vixque Germaniam attigerat, Welpho quod induciae exierant, Flochberg Conradi castellum obsidet, atque oppugnat. Caesariani eius copias inuadunt, et in fugam vertunt. Welpho plurimis sociorum captis, fuga sibi consuluit. Tandem Fridericus Sueuiae dux, Caesaris ex fratre, Welphonis ex sorore nepos, auunculum patruo reconciliat. Caesar omnes captiuos reddit Welphoni: Merdingam vicum (quem postea Imperator Heinricus sextus episcopo Bathauensi reddidit) alia praedia stipendiaria tribuit.

[Note: 29] Deinde Ottonem de Wittelspach cum, vxore et liberis (quod praedia sacerdotum, a quibus curatione templorum motus erat, diriperet) apud Kelhaim (ciuitas et regia est inferioris Boiariae, prima ad confluentes Danubii et Alemani sita) circumsidet, ad deditionem cogit: Ottonem filium maximum natu obsidem dare, tutela sacrarum aedium se abdicare cogit. In paucis post diebus Bambergae Italicam expeditionem parans moritur XV. Kal. Martii, ab orbe seruato Anno M. C. LII. Quo anno Reginoburgium cum sex templis conflagrauit, duodeuicesimo Kalendas Maii.

CAPVT V. Heinricus XI. cognomento Leon, Saxonum et Boiorum occidentalium Dux. Boiariae diuisio. Veterum marchae et marchiones. Papa Imperatorem suo beneficio regnare gloriatur. Anti-Papa Welpho III. et IV. Lycatium comites, Principes Sardiniae. Stemma Comitum de Spanheim, item de Scala.

1. Fridericus I. Imperator Romanus. Heinricus Leon, Heinrici Superbi filius cum Heinrico X. vitrico suo de Ducatu Boiariae concertat. Bellum Hungaricum Proceres imperii auro corrupti impediunt. Imperator inter Heinricos Boios inducias facit.

2. Fridericus Romae coronatur. Welpho patrimonium Petri infidem accipit. Imperator in Italia recipit, ab expeditione in Siciliam impeditus in Germaniam tendit, fauces Veronenses armata manuper comitem a Wittelsbach occupat.

3. Fridericus in conuentu Reginoburgensi causam Heinricorum de Ducatu Boiariae disceptantium cognoscit. Nomina Procerum qui conuentui interfuerunt.

4. Lis inter Heinricos priuignum et vitricum deciditur, ita vt Heinrito X. Austria; Heinrico XI. seu Leoni Boiaria cedat. Cuiusque portio et nomen.

3. [(perhaps: 5.)] Veterum marchae et Marchiones. Marchiones Boiariae antea vasalli Ducis fuerunt. Ladislaus Bohemus Regio axiomate pro sua persona donatus sententiam recitat. Diploma.

6. Hainricus XI. Saxoniae et Boiariae Dux homagium recipit. Conuentus Prouincialis Boiariae, Status ibi praesentes et acta.

7. Fridericus retenta dote vxorem Adilam repudiat, Beatricem filiam Reginaldi Bizontiniducit. Galliae Narbonensis Comites Imperatori iurant. Legati Pontificis capti a Boiariae Duce liberantur.

8. Imperator Mediolanensibus et Longobardis bellum indicit. Otto Comes de Wittelsbach Signiser Imperatoris praemissus Graecos pellit. Wilhelmum comitem Rauennae castigat. Mediolanenses in ordinem redacti.

9. Wilhelm Rex Siciliae cum Hadriano Pontifice Romano contra Imperatorem foedus ineunt. Hadrianus Pontifex Imperium suo beneficio ad Imperatores venisse contendit.

11. Legati Pontifices talia in conuentu referentes, ab Ottone Comite a Wittelsbach mortis periculum incurrunt, ab Imperatore increpantur, ab Archi-Episcopis Germanis coarguuntur, totusque discordiae fomes sublatus.

12. Imperator contra Mediolanenses et Longobardos rebelles cum Ducibus Boiariae et aliis in Italiam mouet. Welpho Iulio Caesari comparatus. Principes qui in praelio cum Mediolanensibus cecidere.

13. Mors Ottonis Fruxinensis et Pontificis Hadriani IV. Schisma, duobus, Victore IV. et Alexandro III. de Papatu concertantibus. Episcopipartes vtriusque sectantes. Tertia factio eorum neutrum ex his recipientes. Alia notabilia de hoc schismate. §. 14. 15.

17. Crema Heinrico XI. se dedit. Mediolanenses quidam suspensi. Welpho per provincias suas ius dicit et filio prouincia commissa in Germaniam tendit.

18. Heinricus XI. Episcopo Reginoburgensi Stauffium et fiscum Pontificalem curatoris nomine praeripit. Reginoburgenses ob id inter se discordes per Archi-Episcopum Salisburgensem, item Heinricus XI. cum Episcopo reconciliantur. Heinricus X. et frater in gratiam redeunt.

20. Ciuitates quaedam conflagrant. Mors Ducum nonnullorum. Certamen de successione in Vngaria. Carinthiae descriptio.

24. Stemma Comitum de Spanhaim et Artenburg, alias Lauenthal. Magi ex oriente Coloniam transportati.

25. Hugo comes de Tubingen Welphonis castellum, Moringen capit. Bellum exinde ortum. Proceres Welphoni auxilio venientes.

26. Hugonis opitulatores. Praelium Welphonianis inferioribus committitur, induciaeque vnius anni factae.

27. Heinricus XI. coniugem repudiat. Conuentus in Burgundia celebratur, cui etiam Ludouicus Rex Galliae interest. Legatio ad Regem Angliae de pace cum Gallis seruanda. Nuptiae inter Heinricum XI. et Machtyldam Anglicam. Alexander Papa Gallia excedit.

28. Welpho Hugonis castella occupat. Boiemi Hugoni suppetias ferentes Boiariam vastant. Imperator causam iure dirimit. Hugonem Welphoni in vincula tradit.

29. Imperator Stephano Vgro contra Ladislaum opemfert, et Agnam Austriacam despondet, Legatio Constantinopolim missa. Heinricus XI. ad pacem faciendam in Galliam missus.

30. 31. Dux Boiariae Heinricus XI. Gebhardi defuncti Comitis a Burckhausen bereditatem occupat. Vrbis Burckhusii descriptio et Stemma Comitum de Burckhusen et Scala.

33. Victor Papa decedit. Alexander ope Wilhelmi Siculi Romam deducitur. Saxones rebellant.

[Note: 1] IMperator Fridericus primus tum patruo succedit. Hainricus Leon, filius Hainrici Superbi, iam pubertatem attigerat, ad Imperatorem amitinum suum se confert, eius fidem, leges implorat, per vinculum sanguinis, per aequitatem obtestatur, Boiariae principatum patri, se puero, iniuste praereptum, repetit, ius sibireddi postulat. Vitricum

suum Henricum decimum in ius trahit, sententiae Imperatoris amitini sui, decreto principum se staturum promittit. Itaque duo Hainrici, decimus atque vndecimus, vitricus atque priuignus de summo ducatu Boiorum disceptant, ille patruus, alter amitinus Caesaris erat. Qui maximam operam nauat, quo illos in gratiam redigeret, hancque controuersiam componeret, ne eorum discordia Reipublicae, sibi Italicam expeditionem meditanti officeret. Reginoburgium igitur petit. Vgrorum regi bellum indicit. Verum principibus Imperii muneribus a Geyzone corruptis, et promissis inescatis, hoc bellum abrogantibus legatos Apuliae, opem aduersus Rogerium petentes audit atque absoluit. Heinricus vtrisque Wirtzeburgum diem dicit, alteri Boiariam reddendam, alteri nomen tamen ducis retinendum censet. Interim inducias inter eos, dum Roma redeat, facit.

[Note: 2] Posthaec Romam transitum facit, ab Hadriano quarto pontifice in templo diui Petri, inuitis Romanis inauguratur, iussuque Dei regnare declaratur. Welphoni auunculo suo Spoletum, Ethruriam atque Sardiniam, quicquid Mathylda vxor patrui eius possedit, quod nunc patrimonium diui Petri vocitant, in fidem atque tutelam committit. Isque ciuitates, vicos, oppida adit, proceres obsides dare, sacramenta sibi dicere iubet. Vniuersi mandata obedienter faciunt, honorariis principem suum excipiunt. Caeterum Fridericus Imperator atque Caesar appellatus, in Apuliam aduersus Rogerium Siculum arma mouere appetebat. Sed principibus hancce militiam detrectantibus, ex Italia in Germaniam atque Boiariam ad componendam de eo ducatu controuersiam, proficiscitur. Vbi ad Athesim claustraque, vt appellant, Veronensia [Note: Claustra Veronensia, Berner Clausen.] peruenit, Veronae quidam ciues fauces armati insederant, firmo praesidio tenebant, transitum Augusto intercludebant. Eius iussu Otto de Wittelspach in Boiaria ortus (vnde paternam originem reguli nostri trahunt) signifer cum ducentis militibus atque Aquila non sine magna difficultate, aduersa parte rupem conscendit, ad claustra peruenit, his potitur, quingentos qui intus erant, capit, in crucemque agit.

[Note: 3] Caesar deinde per Tridentinos fines, Pisonium (quae vrbs est, vt ait Otto noster in confinio Italiae atque Boiariae) petit, postea vlteriora Boiariae, Vindeliciamque percurrit. Apud Kelhaim propter Danubium atque Alemanum amnes, in arce Ottonis signiferi sui Quinquagenalia perpetrat. Reginoburgii in conuentu celebri Hainricos de ducatu Boiorum disceptantes audit, caussamque diligenter cognoscit. Interfuere cum aliis compluribus, proceres, dynastae, terrarchae, episcopi Boiorum, Nariscorum, Vindelicorum, Noricorum, quos nominatim ex diplomate Imperatoris recenseo. Eberhardus Bambergensis, Conradus Aichstetensis, Conradus Bathauinus, Hartuicus Reginoburgensis, Otto episcopus Fruxinensis, Piligrinus patriarcha Aquileiae, Eberhardus archimysta Boiorum, Hartmannus Brixinensis, Albertus Tridentinus pontifex. Item hi Boiorum tetrarchae et dynastae: Welpho Hetruriae atque Spoleti, Sardiniaeque et Lycatiorum in Boiaria regulus, Engelbertus Histriae atque Carnoburgii Marchio. Odagrius Stiriae, Berchtoldus Damasiae princeps, Hainricus dux Charionum, Diethboldus Vogburgensis, Chamaborum praefectus. Otto de Wittelspach praefectus praetorio Boiariae, cum fratre Friderico. Engelbertus Halliorum dynasta, Gebhardus Comes de Sulzbach, Gebhardus Burchkbusianus, Fridericus filius regis Conradi, Conradus frater Imperatoris, Hermannus Palatinus a Rheno.

[Note: 4] Lisque inter Henricum decimum, atque Henricum vndecimum, vitricum atque priuignum, consilio illorum hoc pacto composita est. Vitricus Boiariae ducatu, priuignus Austria (cuius limitis praefectos beneficiarios Ducum Boiariae fuisse constat, et Imperator Fridericus in diplomate refert) vterque iuri suo perpetuo cedit. Decimus septem signis summum Boiariae ducatum, vndecimus vero Austriam, tresque praefecturas tribus vexillis Augusto reddit. Deinde sententia superiorum Principum ea portiuncula Norici atque Boiariae, quae ab hostiis Oeni, ad hostia Anassi, Orientis ad oram, cum Danubio sexaginta millia passuum extenditur: totidem vero lapides inde recta Taurum montem, Matichae amnis fontespertinet, et supra Anassum regio [Note: Das Land ob der Ens.] cognominari solet, diuulsa occidentali

Boiaria, orientali coniungitur: Boiariaque in duos ducatus diuisa, sub duobus legatis Caesaris constituta est, alter Austriacus, hoc est orientalis: alter occidentalis simpliciter, Boiarici exercitus dictus est ductor.

[Note: 5] Maiores nostri vnumquodque regnum, quo interiora eius tutiora forent, iuxta cardines coeli, in limites, quibus praefectos cum praesidiis militum, equitum imposuere, diuiserunt: illos marchas, hos marchigraphos appellarunt. Ita Boiaria apud veteres ab Euro Austroque Austriam, Stiriam, Histriam: ab Austro et occidente Andechysiam, quae nunc Tyrolia, a Septentrione Chamaborum, siue Vogburgensem, limitaneas habuit praefecturas. Haeque tetrarchiae beneficia fuere summi Boiorum ducis, eidemque illarum dynastae seruierunt. Paulatim tamen huiuscemodi Tetrarchae excusso reguli Boiariae iugo, Caesaris procuratores facti sunt. Vniuersae Boiariae Reginoburgium caput sedesque regum et ducum Boiorum (sicuti et Otto Fruxinenses prodit) fuit. Austriacus ergo ducatus ex decreto consilii Hainrico decimo vitrico, eius vxori Theodorae, patruo Augusti: occidentalis Henrico vndecimo, priuigno amitino Imperatoris in tutelam committitur. Hancque sententiam Ladislaus, cui Gertrudis soror decimi nupta erat, renunciauit, qui et ipse rex Boiemiae ab Imperatore, ob egregia facinora, et fidem salutatus est. Ea tamen lege, ne ea dignitas ad posteros transiret, sed ei honori successor exhaeres foret. Atque isthaec Reginoburgii tum facta sunt, vti diploma, vnde haec excepimus, Imp. Friderici primi ostendit. Cuius calcem et caput ad verbum testimonii gratia subnecto. IN NOMINE SANCTAE et indiuiduae Trinitatis, Fridericus diuina fauente clementia Romanorum Imperator Augustus, etc.

Signum domini Friderici Imp. [Gap desc: unknown sign] inuictissimi. Ego Rainaldus cancellarius, vice Arnoldi Mogontinensis archiepiscopi, et archicancellarii recognoui, regnante Domino Friderico Romanorum Imperatore in Christo.

Datum Ratisbonae XV. KL. Octobris. Indictione IIII. Anno Dominicae incarnationis MCLVI. Feliciter, Amen, Anno regni eius quinto, Imperii secundo.

[Note: 6] Posthaec Hainricus vndecimus Saxoniae atque Boiariae rector, ciues, proceres sacramenta sibi dicere iubet, ab Reginoburgensibus obsides, quos imperauit, accipit. Deinde more solenni Carphaemis [Note: Carphaim bey Scherding.] conuentus agit. Interfuere Berchtoldus Comes a Bogen, Berchtoldus Comes ab Andechs, Gebbardus Comes ab Hall, Hainricus vrbis Reginoburgensis praefectus, et frater eius Otto. Aliique Principes, et episcopi Boiariae. Pax firmata, leges, praerogatiuae, priuilegia recognita sunt.

[Note: 7] Porro Imperator Adilam vxorem, filiam Theobaldi marchionis de Vogburg, repudiat. Egram, Neuenmarckt oppida Nariscorum, dotis nomine sibi data, retinet. Beatricem filiam Reginaldi Matisconensis Burgundionum reguli, neptem Symonis ducis Lotharingiae vxorem ducit, Vesontione nuptias facit. Galliae Narbonensis dynastae, Syluius Arelatensis, Stephanus Viennensis, Heraclius Lugdunensis, Godofridus Auinionensis, Odo, Valentinus Archiepiscopi cum collegis in verba Augusti iurant. Formidolosaque Imperatoris potentia regi Celtarum, atque Aquitaniae esse coepit: Legati tum pontificis Romani, cum Tridento Augustam Rhetiae properant, in Valle Athesina ab Henrico et Friderico dynastis capti sunt. Hainricus Noricorum occidentalium, atque Vindelicorum, Saxoniaeque rector eosdem liberat: Hainricum et Fridericum ad deditionem et satisfactionem cogit.

[Note: 8] Sub idem tempus Imperator Mediolanensibus, et caeteris Longobardis mandata detrectantibus bellum indicit. Ottonem de Wittelspach (vnde genus ducibus Boiis) praefectum praetorio Boiariae, atque signiferum suum cum copiis in Italiam praemittit. De illo ita Guntherus [Note: Guntherus poeta lib. 2.] eius tempestatis Poeta scribit:

Signiferumque suum, quem Norica misit Otonem
Terra, virum magnis spectatum saepe periclis,
Praecursare iubet, etc.

Isque Graecos specie fallacis amicitiae Anconam, Rauennam, Ariminum, finitimas ciuitates tentantes, Italia extrudit. Wilbelmum dynastam Rauennae in vincula, quod Graecos orientalis principis Oratores, quam se legatum occidentalis Imperatoris, honorificentius tractaret, coniecit. Fridericus subsequitur, hostes mulctat, perdomitat. Mediolanenses vi coacti, accito Ottone superiore, cum caeteris principibus in consilium, absque omni pactionis conditione, deditionem faciunt. Primus, pacata Italia in Germaniam redit.

[Note: 9] Interim Wilhelmus rex Siciliae, dux Apuliae, princeps Calabriae, cui suspecta erat virtus Imperatoris, scilicet metuens, ne id mali nancisceretur, quod olim euenerat Rogerio patri suo, Hadriano episcopo Romano, clientelam sacerdotiorum, ob quae cum Innocentio, Eugenio, atque caeteris Romanis pastoribus ipse, et maiores sui hactenus armis decertarant, concedit. Ambo deinde aduersus Imperatorem societatem ineunt. Hadrianus nodum in scirpo (vt aiunt) quaerit. Imperium beneficium Romani sacerdotis, Augustum precario duntaxat regnare asserit.

[Note: 10] Extat eius ad Hillinum Treuerorum, Arnulphum Mogontinum, Fridericum Agrippinensem archimystam Epistola, ex qua verba ipsius Hadriani subtexere operae precium esse duximus. Romanum (inquit) imperium a Graecis translatum est ad Alemannos, vt rex Teutonicorum, non ante quam ab Apostolico coronaretur, Imperator vocaretur. Ante consecrationem rex, post, Imperator. Vnde igitur habet Imperium, nisi a nobis? Ex electione principum suorum habet nomen regis, ex consecratione nostra habet nomen Imperatoris, et Augusti, et Caesaris. Ergo per nos imperat. Recolite antiqua. Zacharias promouit Carolum, fecit ei nomen grande, vt esset Imperator: et vt posthac perpetuo rex Teutonicus esset Imperator, et aduocatus sedis Apostolicae, vt Romano episcopo Apulia, per eum pacata esset subiecta, quae nostra cum Vrbe Romana est, non Imperatoris Romae nostra sedes est. Imperatoris est Aquis, in Arduenna, quae est sylua Galliae. Imperator quod habet, totum habet a nobis. Sicut Zacharias transtulit Imperium a Graecis ad Teutonicos, ita nos possumus ab Alemannis transferre ad Graecos. Ecce in potestate nostra est, vt demus illud, cui volumus. Propterea constituti a Deo, super gentes et regna, vt destruamus, et euellamus, et aedificemus, et plantemus, etc. Deinde Germanos imbelles vocat: imbecillitatem illis obiicit, qui Rogerium Itatia pellere, Danos, Frisios perdomitare nunquam valuerint.

[Note: 11] Haec itaque in conuentu celebri legatos Hadriani referentes, Otto de Wittelspach, de quo supra saepius diximus, stricto ense, quem ante Imperatorem progerebat, territat, et forsitan confodisset, nisi Imperator intercessisset, qui acriter respondit, quae ego, vt ampliora tenuitate ingenii mei, praetereo. Caeterum ea Guntherus versu, Otto et Radeuicus mystae Boiorum Fruxinenses prosa complexi sunt, et Conradus Adelmannus, vir iuxta nobilis atque eruditus, Augustanus primarii templi sacerdos, propediem publicabit. Arnoldus [Note: Arnoldus heres a Selenhofen e Ringonia.] Mogontinus, et D. Eberhardus Iuuauensis archiflamen, Romanos sacerdotes, cardinales, archiepiscopos, episcopos, presbyteros, diaconos (ita enim vocant) literis admonent, pertinaciam, fastum, superbiam coarguunt, auaritiam, perfidiam, aliaque facinora, quibus pauperes compilent, et imperium conturbent, commemorant, obtestantar vltimo, vt Hadrianum ad pacem seruandam cohortentur. Imperatorem id quod bonum aequumque fuerit, facturum referunt. Hisque maxime Henrico Boiorum atque Saxonum duce, Ottone Fruxinensi episcopo authoribus, ea scintilla discordiaetum extincta est.

[Note: 12] Ansa hinc arrepta, interim Mediolanenses, Longobardi plerique rursus rebellionem faciunt, praesidia Imperatoris partim expellunt, partim in vincula coniiciunt. Imperator intento infestoque exercitu in Italiam contendit. Eo Henricus dux Boiorum, atque Saxonum cum Augusta tria millia equitum, Welpho eius patruus trecentos equites, duo millia peditum adducunt, ad Benacum lacum castra faciunt, resistentes domitant,

castella expugnant, diripiunt, incendunt, praeclare operam Imperatori nauant. Welpho eius auunculus, Henricus amitinus erat. Hunc Catoni Radeuicus Fruxinensis eius tempestatis scriptor, illum Iulio Caesari comparat. Hi deinde cum Imperatore rege Boiemiae, Henrico Austriaco, Berchtoldo duce de Zaringen, Conrado fratre Imperatoris, et caeteris principibus Mediolanensem agrum vastant, arbores succidunt, segetes proterunt, cum Mediolanensibus erumpentibus manus conserunt. Cecidere ibi ex Boiariae dynastis Catulus, et Conradus dux Dalmatiae, ex Dachau vico superioris Vindeliciae ortus. Eckobertus Neoburgensis vltimus Schardingii oppidi secundae Boiariae, Pictauionis Noricorum praefectus. Henricus Histriae regulus ex Damasia Vindelicorum arce oriundus. Huic Berchtoldus, Eckoberto Odagrius Stirius amitinus eius, cui nupta erat Chunegunda filia Diethboldi a Vogburg, partim Berchtoldus superior maritus sororis Eckoberti, succedunt Conradus fratrem Arnulphum, filium Conradum superstites reliquit. Conradi Corpus Schiram, Henrici Damasiam, Eckoberti Varnpachium translatum est. Monasteria haec sunt Boiorum atque Vindeliciae, illa in superiore sita Boiaria, hoc in secunda, proximum Oeno, haud procul Bathauia. At Otto Palatinus Boiorum, cum fratribus Friderico et Ottone minore natu, porta, quam ipsi obsidebant, erumpentes hostes oppressere.

[Note: 13] Per idem tempus Otto Fruxinensis episcopus historiographus, et patruus Augusti moritur. Hadrianus quoque pontifex Max. pridie Calendas Septembris fato rapitur. Duoque Octauianus et Rulandus de Pontificatu maximo certant, hic Alexandrum, ille Victorem se adpellat, vtrisque tertio Idus Februarii ex decreto consilii more maiorum dies dicitur. Octauianus adparet, Rulandus fretus opibus Wilhelmi Siculi, neque ipse venit, neque legatos misit. Quamobrem Octauianus a concilio, Pilegrino patriarcha Aquileiensi, Renaldo Agrippinensi, Mogontino, Maidenburgensi archimysta, caeteris episcopis recipitur, consecratur, victor adpellatur. Germaniae atque Italiae episcopi et proceres eius rebus studuerunt. Partes Alexandri solum duo Boiorum episcopi Eberhardus Iuuauensis, et Hartmannus Sabonensis tutati sunt Causabantur Celtas, Siculos, Anglios, Hispanos (quibus vires nostri Imperatoris in suspicionem venerant) maiorem nimirum Christianorum portionem eidem fauere. Nam Alexander ad Franciae occidentalis, Angliorumque reges tum dissidentes secessit, pacem inter eos fecit, quam illi quotannis fregere, quotannis renouarunt. Plerique tamen, quorum maxima pars fuit, neutrum pontificem recipiebant, illud diui Pauli vsurpabant: Omnia vestra sunt, siue Paulus, siue Apollo, siue Petrus, vna fides, vnus Deus et pater omnium. Atque illud Christi in ore erat, vnus magister vester est, vos autem omnes fratres. Gerochus Richenbergensis praesul de hoc dissidio complura scripsit, quibus tirulum de Antichristo dedit.

[Note: 14] Mansit haec seditio duodeuiginti annos in Christiano orbe, minusque quam pro longinquitate temporis incommodi Reipublicae iniunxit. Pastores mitia atque erudita ingenia sortitit, inuicem duntaxat sacrificiis interdixere, ouibus non molesti fuere, nec gregem contaminarunt. Legi in Bibliothecis Boiariae vtriusque epistolas, quas Alexander ad Eberhardum Iuuauensem, Hartmannum Brixinensem Noricorum episcopum, alter ad Imperatorem, patriarchas, archiepiscopos, episcopos, duces, praesides, praefectos sacrosancti Romani Imperii dedit. In illis reperio, Alexandrum Turonis in conuentu Angliorum Celtarum celebri haec statuisse: Sacris initiatus rebus prophanis abstineto. Leges, Physica non audito. Sacra venire, religionem, societates, inferias atque huiuscemodi caeremonias precio dedisse, atque pecuniam pro hisce postulasse, decimas prophanis tribuere, inexpiabile flagitium esto. Si quispiam sacerdotia locarit, commutaritue, vti contra Christianam pietatem fecit, ita eius ciuitatis atis, focis, extorris esto. Agri oppignorati, si creditor redditus receperit, vltra sortem foenus, licet leuissimum videatur, censeto. Foeneratorem Reipublicae fure peiorem ciuem existimato.

[Note: 15] Idem Alexander in omnibus epistolis, quas superioribus duobus episcopis scripsit, petit et multis suadet, vt Imperatorem placent, atque illum secum in gratiam redigant, pollicetur, vti dignum fuerit tam potentissimo principe, honorando, ornando, tollendo nulli se secundum

[Note: 16] Ea tempestate Petrus Longobardus Lutetiae Parisiorum creatur pontifex. Is quidem Theologumenon quatuor libros scripsit, sed sacrosanctae philosophiae veritatem, fontemque purissimum, sicuti plus millies a Iacobo Fabro, Iodoco Clichtoueo praeceptoribus meis accepi atque audiui, coeno quaestionum, riuulis opinionum conturbauit, id quod et vsus rerum magis (nisi coeci simus) satis superque docet. Sed ad ordinem rerum reuertor.

[Note: 17] Crema Pilogrino patriarchae Aquileiensi, ac Henrico duci Boiariae atque Saxoniae se dedit. In cuius expugnatione Ottoni Palatino Boiorum palma datur. Idem Henricus rector Boiorum et Saxonum aliquot Mediolanenses cepit, Augusto reddidit, qui eos in crucem in conspectu municipum egit. Welpho Hainrici patruus, Imperatoris auunculus, suae deditionis prouinciam perlustrat, apud diuum Genesium conuentus agit, legatis responsa dedit, ius dicit, leges parendi praescribit, mandata dat, septem praefecturas cum signis, vti mos est, proceribus suis in fidem atque tutelam commendat. Oppida, castella, ciuitates, oratores mittunt, quibus Lycatiorum praefectus ius atque sua iura reddit, praedia stipendiaria, principalem seruitutem, quae ciues atque nobilitas interceperant, repetit et vendicat. Conuentu peracto, pridie Paschalium se Pisam confert, vernas ferias maximo apparatu ibi perpetrat. Inde Lucam petit, de rebus omnibus cognoscit. Nemo omnium est, qui ius dicenti non obtemperaret. Quocunque ille pergit, strenue suo imperio perfungitur, praesidia castellis imponit. Eius aduentus nullo non honoris genere adhibito vbique excipitur. Inde Spoletum arma mouet. Vbique compositis rebus, eam Italiae partem sibi ab Imperatore auunculo in tutelam traditam Welphoni filio committit, per vallem Tridentinam ad Lycates suos in superiorem Boiariam redit. Filius eius pastoris boni munus exequi pergit, pecus tondere, non deglubere studet, suae fidei commissos ab iniuria, rapinis militum, equitum (vti bello fieri necesse est) non citra offensionem tutatur atque defendit.

[Note: 18] Henricus huius patruelis Saxonum et Boiorum praeses in Boiariam Reginoburgium reuersus, quod videret Hartuicum vrbis episcopum, aes ecclesiasticum dilapidare, canes, equos, venatores alere, pauperum curam nullam habere, populum non docere, neque literis operam dare, adulteros, assentatores, propinquos ditare, Stauffium regiam atque vicum, pontificalem fiscum, titulo curatoris occupat (Friderici a Bogen soboles veteris eius templi procuratoris defecerat) Hartuicus homo imprudens furere, insanire coepit, cuncta seditionibus atque incendiis complere studuit. Erat tum Reginoburgium omnium ciuitatum Germaniae populosissima, praetoriumque regulorum Boiariae. Ciues partim cum duce suo, partim pontifice sentiebant. Nam et proceres quosque potentissimos Boiariae, ibidem ciues, senatores atque consules fuisse, in diplomatibus vetustis reperio, sicuti Argentorati, et apud Suitonas adhuc esse solet. Diuus Eberhardus archimysta Boiorum illo properat, connitentibus Friderico de Wittelspach, praefecto praetorio Boiariae, atque Conrado de Raning dynasta, ducem, episcopum, ciues in gratiam redigit. Inde orientalem Boiariam petit, inter Henricum Austriacum vitricum Henrici occidentalis, et Conradum fratrem Bathauensem episcopum pacem facit.

[Note: 19] Episcopi omnino immunes esse conantur, omnia munia in pauperes relegant, suis legibus fraudem faciunt, praedia, sacerdotia libertate ab Imperatoribus donata, censu, vectigalibus, extra ordinem onerant. Duces quae a se condonata sunt, sibi seruire concupiscunt. Vnde pleraque bella ciuilia, seditiones intestinae oriuntur.

[Note: 20] Eadem tempestate Iuuauia, Reginoburgium, Fruxinum igne conflagrant. Piligrinus patriarcha Aquileiensis naturae concedit. Geyzo rex Vgrus moritur. Frater eius Ladislaus et filius Stephanus regnare, vterque patruus et nepos contendunt. Henricus dux Charionum in Ionio mari interiit. Quoniam de Charionum regione tempus admonuit, paucissimis situm, praesidesque gentis exponam.

Charionum regio a Venedorum natione Germaniae Magnae, quam Ptolomaeus Charionas, Plinius Charinos, Antoninus Charionos vocat, adpellata est: pars Norici est, ad fontes Draui fluminis, subiecta Ocrae, Taroque montibus, Histriae, Stiriis, Carnis, Venetiae, Dalmatiae, Panomae, Liburniae confinis. Venedi transgresii Danubium Romanos, Theodorico rege Italiae, exegere. Iulia Carnorum, fiue Iulium Carnicum, Romanorum quondam colonia fuit. Plura in secundo atque tertio dixi libro.

[Note: 21] Peculiares Charini habuere principes vsque ad Dagobertum magnum regem Francorum, cuius iussu a Boiis subditi sunt, Boiorumque ibi tum coloniae deduci coeptae. Tempore Pipini regis Francorum Boii eosdem religionem Christi recipere coegerunt. Nam Thessalonus tertius Boiorum regulus atque diuus Vergilius Salisburgensis pontifex eo sacrificulos proficisci iusserunt.

[Note: 32] Post Caroli Magni mortem, sicuti vetusta diplomata ostendunt, regibus, ducibusque Boiorum posthac paruit, Boiariaque oriundis praefectis obtemperauit. Imperator Otto tertius anno Christi noningentesimo, vndenonagesimo mortuo Henrico duce Charionum, folio Berchtoldi ducis Boiorum, ambo apud Altaichium inferius sepulti sunt, eundem ducatum Conrado filio Ottonis ducis Francorum, Fratri Gregorii quinti pontificis maximi tradidit, qui potestatis anno tertio atque vicesimo, relicto filio impubere Conrado decessit. Imperator tum diuus Henricus secundus, quem Charionum quoque regulum vocari reperio, eam prouinciam Adalberoni, qui apud Geysenfeld in prima Vindelicia sepultus est, commendauit Imperator Conradus secundus, Conradum filium superioris Conradi, patruelem suum, Charinis, pulso Adalberone praefecit.

[Note: 23] At Imperator Henricus tertius Caesar Augustus rex Boiorum eam partem Norici Welphoni commisit, is obiit aerae Christianae anno MLV. Huic Lithulphus, qui moritur ab orbe seruato anno MXC. ab Imperatore Henrico quarto, rege Boiorum substituitur. Lithulpho succedit Henricus ab Eppenstain, is absque liberis obiit, adoptauit Henricum filium Engelberti, haeredemque ducatus instituit. Huius stemma proponere decreuimus.

[Note: 24] Fridericus Comes de Spanhaim, fratrem habuit diuum Hartouicum [Note: Hartuicus Comes de Spanhaim et Artenburg, alias Lauenthal.] Salisburgensem episcopum, genuit ex Richard Engelbertum primum, Segifridum, Lauentinum: illo genitus Engelbertus secundus, Histriae praefectus, bellum gessit aduersus Henricum ab Eppenstain ducem Charionum. Lauenti templum Diuo Paulo construxit, monachos a Wilhelmo de Hirsan impetrauit, vbi uxor eius Heduuiga humata est, quae ex hac vita migrauit anno Christi MC. super secundum. Quinque procreauit liberos Hartuicum archiepiscopum Maidenburgensem. Hainricum ducem Charionum, qui absque liberis obiit. Engelbertum, is fratri in ducatu successit, et in Boiaria apud Seos cum vxore Vta sepultus est. Segifridum Libodunum, patrem Segifridi Libodunensis, Bernardum Struchinosinum. Engelberto orti Vlricus dux Charionum, Engelbertus Histriae, et Carnoburgii praefectus: Hartouicus episcopus Reginoburgensis et Rapato Artoburgensis dynasta. Vlricus Henricum, et Hermannum procreauit, ille in Ionio mari, vt dixi, periit, anno Salutis MCLXIIII. Successorem honoris fratrem Hermannum habuit. Vnde genitus Vlricus itidem dux Charionum. Sed ad Fridericum Barbarossam reuertor. Is exciso Mediolano, pacata Longobardia, in Germaniam redit. Tres magos, qui primi Christi incunabula adorarunt, quos Eustorgius archimystes Mediolanensis Constantinopoli ortus Mediolanum, consentiente Imperatore transtulerat, in Agrippinensi Colonia, vbi adhuc omnis honos, atque memoria nominis habetur, condi iubet. Hi ex sinu Persico, Magorum cognomento, atque Arabia felici continua regione Byzantium a Romanis Imperatoribus translati fuerant.

[Note: 25] Circa eundem temporis tractum Hugo Comes de Tubingen, Moringen Welphonis castellum capit, quos intus reperit, crucibus adfigit. Welpho pater filium ex Italia reuocat, ipse ed proficiscitur, patrimonium matris ex asse filio tradit. Welpho iunior Hugoni caedem expiare aspernanti, satisfacere recusanti,

bellum indicit, copias cogit. Auxilio ei veniunt tres episcopi Nemetum, Vangionum, et Augustanus: et ex Sueuia hi proceres, Berchtoldus dux de Zaringen, Hermannus Marchio Badensis, Rudolphus de Pfullendorff, de Kalb, Bergensesque reguli, Gotfridus, et Rudolphus de Rumsperg, Hermannus Comes de Kirchberg, Henricus Comes de Vering, Conradus templi Constantiensis curator, Albertus Comes de Habspurg. Ex Boiaria Berchtoldus de Cham, et Vogburgensis. Hi coniunctis viribus cum bis mille, atque ducentis armatis castra non longe a Tubingen vesperi, ac sabbato, octauo scilicet Idus Septembris faciunt, diemque festum postridie otio sacrare, more Christiano statuunt.

[Note: 26] Hugoni suppetias tulerant, Tubingaeque erant, Fridericus dux Sueuiae, filius Conradi Caesaris, et de Zolen Dynastae. Amici vltro citro commeant, inimicos reconciliare conantur. Inter haec Welphoniani quidam vesperi e castris, caeteris ignorantibus, clam prodeunt, quosdam qui ex arce progressi fuerant lacessunt, inuadunt, manus conserunt. Quod vbi qui in castris erant conspicati, sociis suis auxiliatum certatim prouolant, Qui Tubingiae erant, erumpunt, suis laborantibus subuenire contendunt, aequum locum, ripam nempe editiorem, difficilem aditu, occupant. Henricus Comes de Veringen signifer Welphonis ad illos infesta signa confert, illi fortiter resistitur, duabus horis continenter pugnatur. Nemo retro pedem tulit, aut loco cessit. Tandem Welphoniani, loci iniquitate defatigati, hostibus superne acriter vrgentibus, in fugam vertuntur. Paucis admodum occisis: noningenti capiuntur: Tubingamque abacti cum praeda sunt, reliqui beneficio noctis, atque syluarum, montium, vicinorum castellorum, atque oppidorum euasere. Welpho Achalmam cum tribus duntaxat comitibus vix elapsus est. Pater eius vbi filium male pugnasse accepit, ex Italia in Germaniam properat. Hugo pactus vnius anni inducias, omnes captiuos dimittit.

[Note: 27] Henricus Boiorum dux nescio quam ob causam Constantiae Clementiam vxorem, filiam Conradi ducis de Zaringen repudiat, cum Imperatore in Burgundiam proficiscitur. Nam Augustus in agro Vesontino propter Ararim amnem conuentum egit, cui Ludouicus rex Galliae interfuit, cum quo foedus de more initum est, atque ad Henricum regem Anglum Renaldus Agrippinensis archimysta, magister epistolarum Rotomagum missus, qui reges ad pacem seruandam cohortaretur, et filiam eius natu maximam Machtyldam Henrico duci Boiorum atque Saxoniae amitino Imperatoris desponderet. Annuit Anglus postulatis, atque cum filia maximo adparam, ingentique dote instructa oratores in Germaniam legat. Alexander Galliis excedit, in Siciliamque ad Wilhelmum regem Siculum se confert.

[Note: 28] At Welpho finitis induciis, Kelmuntz, Weilar, Hugonis castella expugnat, sexaginta qui intus erant Hugonis equites in vincula coniicit. Hugo ad Friderici Sueuorum reguli, filii Conradi Caesaris opem confugit, eius suasu Boiemi in auxilium acciti, Boiariam, Sueuiam, cuncta terrarum, ab Hercynio saltu, vsque ad lacum Brigantinum caede, incendiis complent. Imperator ab armis vniuersos discedere iubet, Ianuario diem partibus Vlmam dicit, vbi causa cognita coram Henrico duce Saxonum atque Boiariae, Hugonem Welphoni tradit. Hugo Welphonis pedibus supplex accidit, veniam precatur, a Welphone in vincula coniicitur, in custodia atque captiuitate annum et sex menses, quoad Welpho iunior vixit, detinetur.

[Note: 29] Hisce confectis Augustus in Austriam mouet, receptis quadraginta vnciarum auri millibus a Stephano rege Vgrorum, eundem aduersus Ladislaum, patruum eiusdem regem declarat Vngariae. Eidem Hagnam filiam Henrici Austriaci patruelem suam despondet. Ottonem de Wittelspach Palatinum, siue Landographum Boiorum (saepius eius mentionem fecimus) Henricum Austriacum, cum mandaris ad Constantinopo litanum Imperatorem proficisci iubet. Hique regio luxu magnifice condonati, reuertuntur. Cum ipsis Byzantium vsque profecti sunt, voti soluendi causa, Hierosolyma petituri. Welpho pater, Fridericus Ottonis de Wittelspach frater, Otto praefectus Reginoburgensis, Odagrius

Stirius, hic in Vngaria in vrbe, quam Quinque templa vocant, obtt. Caeteri ferias vernales Hierosolymis celebrant. Sub idem tempus Henricus dux Saxonum atque Boiorum, iussu Imperatoris ad socerum in Galliam pergit, pacem inter eum atque regem Francum Ludouicum facturus.

[Note: 30] Eodem tempore anno Christi M CLXV. in Boiaria decedit Burckhusii regulus Gebhardus. Eius opes dux Boius vendicat. Est autem Burckhusium ciuitas atque arx munitissima, claustrum Boiariae in Norico sita, quam Iuuauus amnis praeterfluit. Praetorium coniugum regulorum Boiariae, fiscus hic principalis est atque conuentus iuridicus Noricorum. Nunc ducibus nostris paret, apud veteres suis regulis inclyta fuit, quos varie cognominatos reperio, a praetoriis nimirum suis. Vtrunque horum genus nobilissimum fuit. Paternum traxere ab Aribone quodam nobilissimo, simul vetustissimo Boiorum dynasta, qui in venatione, a Visonte percussus obiisse canitur, atque abtiquis celebratur carminibus. Alii eum filium Babonis, illius Abusini fuisse suspicantur, pictura, monumentaque Abusinae fidem faciunt. Eius soboles Hartuicus atque Sichardus Scala fratres, ille procreauit Aribonem et Bothonem posthumum ex Frideruna nobilissima foemina, filia Rothingi, qui pronepos fuit Imindi, fratris Diuae Machtyldae Augustae, genitricis Imperatoris Ottonis Magni et Heinrici primi Boiariae rectoris, genus ducens a Witechundo Magno, qui triginta amplius annos cum Carolo Magno continenter belligeratus est. Quatuor procreauit liberos, diuam Machtyldam, Witechundum, Regnerum Danorum domitorem et Imindum.

[Note: 31] Ab hoc sunt Botho primus abauus, Rotingus primus proauus, Botho secundus auus Friderunae [Note: Quae alias Irena dicitur, Auentino est Frideruna.]. Huius filius Aribo in cunis amisit parentem, Charionum nobilissimus dynasta, praefectus praetorio Boiariae, admodum senex obiit, anno Christianae salutis MCII. Botho posthumus, cognomento Fortis, altero deinceps anno Reginoburgii naturae concedit, Tharisii [Note: Zu Deress im Franckenland am Main.] quod dicarat sepultus est. Ambo fratres praeter caeteros Boios, Germaniaeque proceres literis, atque armis insignes fuere, proceraque corporis statura, antiquis comparati heroibus, quorum virtus maxime aduersus Vgros enituit. Aribo Haegiromosae, Botho Bothostonis habitauit, vnde et cognomen, vti mos est, recepere. Sighardus qui et Syrus Scala, patruus horum Sighardum Rantherouiae procuratorem progenuit. Is ab orbe adserto anno M CIIII. Reginoburgii interemptus est, et ex Sophia, quae prius nupta fuit Henrico duci Chariniano, Gebhardum Burckhusianum, Sighardum et Henricum Scalas tulit. Huius filii sunt Henricus, et Sighardus. Gebhardi, vxor Itha, filius Gebhardus, nurus Sophia. Atque hic Gebhardus absque liberis maribus obiit anno, vt dixi. MCLV. Burckhusium tum Henricus vndecimus Saxonum, atque Boiariae regulus occupauit. Quanquam patrueles Gebhardi Henricus, et Sighardus Scalae superstites forent, quos in Italia consedisse non est vana coniectura.

[Note: 32] Hos quidem Scalas Romano vocabulo, pro Scala Teutonico, ab imperitis dictos esse satis constat. Haec ex diplomatibus Bathauiae, Varnpachii, Rantzenhouiae, Rotenhaslachii accepimus. Extat Rotenhaslachii diploma Latinum, vbi anno aerae nostrae MCLVI. Henricus Scala testis est. Interpres, qui illud in Teutonicam vertit linguam, Henricum a Laitera, hoc est Scala interpretatur. Item de Comitibus de Bogen, eadem tempestate factum literis proditur, quos Itali Romana interpretatione, de Arcu vocant.

[Note: 33] Sub idem tempus Sigefridus Libodunus, Litholdus Plaiensis, gener Gebhardi Burckhusiani, proceres decedunt. Et Victor Pont. Max. Romae moritur. Alexander a Wilhelmo rege Siciliae, Campaniae, Apuliae, Calabriae principe, corruptis quibusdam Romanis in Vrbem deducitur. Saxones tum Henrico duci Boiariae rebellant, imperata detrectant, dynastae aduersus eundem conspirant.

CAPVT VI. Iura Imperatoris circa Electionem Papae. Monachium extruitur. Heinricus XI. proscribitur, Boiariaque distrahitur. Ducum Brunsuicensium origo.

1. Paschalis Nouus Papa Würtzburgi eligitur. Decretum Procerum Imperii iuramento confirmatum de non alio agnoscendo Pontifice Romano quam consensu Imperatoris creato. Iuramentum detrectantes pro hostibus Imperii iudicati. Episcopus Fruxinensis Papae sub notabili conditione iurat.

2. Conradus Archi-Episcopus Salisburgensis, Eberhardus Reginoburgensis, Albanus Brixinensis, Otto Bathauiae Episcopi a [Orig: â] Moguntino inaugurandi.

3. Imperator Romanos caedit, vrbem capit et incendit, Paschalis vi introductus Imperatricem coronat.

5. Welpho filio defuncto bona sua dissipat, terrasque Italicas Imperatori, Sueuicas Heinrico XI. vendit. Mox tamen voluptatibus coecitatem sibi contrahens adfrugem redit. Eius mors.

6. Paschali mortuo Romani Calistum III. eligunt. Conradus Archi-Episcopus Salisburgensis ob contumaciam vicis, praediis et vrbibus priuatur.

7. Heinricus XI. in Palaestinam proficiscitur. Legatio ab Imperatore pro connubiis liberum [Orig: liberûm] Constantinopolim missa.

8. Albanus Episcopus Bathauensis quod a Mogontino non initiatus fuerat, vrbe pellitur. Albertus Archi-Episcopus Salisburgensis ab Vlrico Aquileiensi Patriarcha consecratur, ideoque Ladislaus Rex Bohemiae regno pellitur, Albertus Archi-Episcopatu remouetur.

9. Monachi ab Ilsenspach commigrant. Rebdorff monasterium extructum. Heinricus Episcopus Bathauensis a Mogontino inaugurari renuens remouetur, Ditholdo suffecto.

10. Albertus communi statuum suffragio ab Archi-Episcopatu Salisburgensi remouetur. Heinricus Berchtolgadensis sufficitur. Chuno Episcopus Reginoburgensis sub conditione inaugurationis a Moguntino constituitur.

11. Imperator Alexandriam a rebellibus Mediolanensibus obsidet, mox tamen ab Heinrico XI. malitiose desertus cedere et mutato habitu per Burgundiam aufugere cogitur.

12. Monachium extruitur, et mercatus salis portorium et via salaria a Veringen Fruxinensi municipio istuc transfertur.

13. Heinricus XI. contumax Imperator et Alexander reconciliantur. Albertus degradatur, Otto, Comes a Wittelsbach Archi-Episcopus Salisburgensis. Conuentus Ecclesiasticus Venetiis celebratus.

15. Heinricus XI. accusatus, communi suffragio laesae Maiestatis condemnatur. Ducatus Boiariae Ottoni comiti a Wittelsbach traditur.

16. Saxonia Principi Anhaltino traditur. Heinricus exul in Anglia factus. Duces Brunsuicenses unde?

17. Boiaria distrahitur. Stiria in Ducatum redacta Odagrio conceditur. Bertholdus Dux Dalmatiae et Meraniae constituitur. Stiriae descriptio. Odagrii Genealogia.

[Note: 1] MOrtuo igitur Victore Alexandro Romam tenente, Imperator mense Maio, atque Quinquagenalibus apud Wirtzburgum conuentum episcoporum, senatusque Imperii cogit, coeunt frequentes archimystae, minores pontifices, praesides, duces, praefecti, Vidonem Pontif. Maxim. legunt, Paschalemque vocant. Fit senatusconsultum nullum posthac fore pontificem Maxim. nisi qui more maiorum, consensu Imperatoris creetur, atque nuncius duntaxat Christi, successorque Petri, non etiam Caesareae potentiae pertinax aemulus esse velit. A singulis exactum iuramentum haud alium aut recepturos, aut passuros pontificem Maxim. perpetuo, etiam mortuo Imperatore. Sacramentumque primus dixit Christianus Moguntinus pontifex designatus (nam Conradus Boius frater Ottonis a Wittelspach, quod iurare detrectaret hostis iudicatur, atque proscriptus sacerdotio, et dignitate excidit, Mogontiacoque exactus est) deinde caeteri episcopi, postea Imperator, et principes iurant. Albertus

Fruxinensis episcopus hoc pacto fidem suam astrinxit Paschali, quam diu videlicet Imperium eius rebus studeret, aut ipse Caesarea praedia, castella, vicos, oppida, beneficia stipendiaria possideret.

[Note: 2] Obierant per idem tempus Eberhardus Salisburgensis, Hartouicus Reginoburgensis, Hartmannus Brixinensis, Rupertus Bathauiae episcopus. Eberhardo Conradus patruus Imperatoris, Hartouico Eberhardus, Ruperto Albanus, Hartmanno Otto succedunt. Vtque noui episcopi ab Christiano Mogontino archimysta inaugurentur, edicto praecipitur.

[Note: 3] Imperator in Italiam Rainoldum scribam suum, Agrippinensem pontificem, et Christianum Mogontinum praemittit. Ipse cum exercitu, et aliis principibus subsequitur, agrum Romanum caede, ferro, flamma vastat, Romanos ausos conferre pedem ad internecionem delet, octo millia Romanorum caesa, tria capta esse, in fastos relatum est, vrbem deinceps Barbarossa capit, incendit, Alexandro fuga sibi consulente. Templum diui Petri, quod hostes munierant, praesidio firmarant, deinde inuadit, munimenta solo aequat, effractis portis aedem aperit, Paschalem vi introducit. Isque duodeuicesimo Calendas Septembris, quem diem celebrem Deiparae virgini, quando superos petiuit, habemus, Beatricem consecrat, Augustamque adpellat.

[Note: 4] Posthaec pestilentiae dira lues exercitum, vrbemque Romanam inuadit, extinxitque de nostris episcopos septem: Danielem Pragensem, Eberhardum Reginoburgensem, Conradum Augustanum, Gotfridum Spirensem, Rainaldum Agrippinensem, Hermannum Verdunensem, Gerioenem Halberstatensem. Et hos proceres, cum pluribus aliis, Fridericum filium Conradi Caesaris, Beringerum a Sultzbach Nariscorum regulum, Henricum comitem a Tubingen, Welphonem iuniorem, huius corpus ad Staingaden, superioris Boiariae apud Lycatios templum, translatum est.

[Note: 5] Welphopater, vbi filio defuncto nullos amplius sperat liberos, ab re vxoria abhorret, Vtam coniugem ad Alpes migrare iubet. Ipse Memmingae crebro habitat, potat, obsonat, commessatur, amat, conuiuiis, nimio vestitu, venationibus, gaudiiscorporis indulget, ocio aetatem transigit. Equites, milites obaeratos, proscriptos ad se confugientes, benigne adpellat, hos sodales sibi adsciscit, cum illis libenter viuebat, et libenter victitabat. His equos, vestes, sumptus suggerit. Cumque necesse forethis moribus pecuniam redditusque dilapidari, aes grande alienum conflauit. Cumque sufficere hisce sumptibus nequiret, Hetruriam, Sardiniam, Spoletum Imperatori Friderico nepoti suo ex sorore patrimonium vero in Sueuta atque Boiaria Henrico duci Boiorum, nepoti ex fratre vendit. Imperator auro, argento, gemmis auunculum explet. Dux Boius precium dolo differt, rebatur propediem ad se gratuito reditura cuncta, quando legitimus senis capularis haeres esset. Vbi haec patruus sensit, omnia Caesari exhaeredato Henrico venundat. Tandem obsaturatus voluptatibus, luminibusque captus, reuocata ab alpibus vxore, pleraque pauperibus elargitus dedit, voluptati bellum indixit, in summa pietate vitam finiuit, anno Christi millesimo centesimo nonagesimo primo. Eius et filii Mausoleum apud Staingaden Lycatiorum templum ostenditur.

[Note: 6] Eodem tempore Paschalis obiit, intemplo diui Petri sepelitur. Romani sacerdotes, Senatus, populusque Ioannem Albanum episcopum, Pontificem Max. eligunt, Calistum tertium nuncupant. Porro Fridericus pulsus peste in Germaniam, Conradum Salisburgensem patruum suum, frustra Henrico Austriae ducefratre eius caeteris principibus cohortantibus, vt obtemperaret, quod decreto consilii parere recusaret, oues pascere, decimis viuere iubet. Lupha [Note: Lauffen] Boiorum est oppidum in Norico inter Burckhusium atque Iuuauiam medio fere itinere, eo quarto Calendas Aprilis Imperator venit, conuentus agit, sententia principum, vicos, praedia, castella, vrbes Iuuauenses proceribus committit.

[Note: 7] Henricus Palaestinam supplicandi gratia proficiscitur, relicta Machtylda vxore grauida Brunonis vici. [Note: Braunschuueig.] Comites eius fuere, Conradus episcopus Lubecensis, Henricus abbas Brunonis vici, Berchtoldus abbas Luneburgensis, Probislaus Mechaloburgensis princeps, alii proceres ex Boiaria. Henricus comes de Sultzbach et Stirius marchio, Wormatiae quoque pontifex

missus ab Imperatore Neoromam, pro connubiis liberum [Orig: liberûm] . Calendas Februarii opertus octauo Idus inde egreditur, a vitrico magnifice excipitur, Viennam ducitur, ei matris sepulchrum ostenditur, nauibus condonatur a vitrico. Ab eo Granam vsque Danubio deducitur, et vsque Vngariam, cuius regina soror vitriri. Strigonii exceptus ab Vngaro vsque ad confluentes Saui et Danubii maximo honore deducitur ab Vngaris.

[Note: 8] Eandem ob causam (vt reuertar ad Imperatorem) Bathauenses Albanum episcopum, quod ab Vlrico patriarcha Aquileiensi, non a Christiano Mogontino, iuxta decretum consilii initiatus foret, vrbe exigunt, Henricusque legitur. Inter haec Conradus Iuuauensis diem obit, ipsi Albertus ex sorore nepos, filius Ladislai regis Boiemiae succedit. Hic quoque ab Vlrico Aquileiensi patriarcha, contempto Mogontino, consecratus fuit. Idcirco Augustus Ladislaum regem Boiemiae regno mouet, Sobeslaum patruelem eius Boiemis imponit. Albertum filium eius pontificatu abire, administratione praediorum cedere iubet.

[Note: 9] Deinde Bambergam petit, Ladislaum cum filio Alberto qui eo venerant, a conspectu prohibet. Posthaec Salisburgium pridie Nonas Augusti pergit, Iuuauensia castella in deditionem accipit. Boiemi, Austriaci, Carini mutuis vulneribus se adterunt. Henricus dux Boius supplicandi gratia Hierosolyma proficiscitur. Ab Ilsenspach Vindelicorum vico, diui Benedicti consecranei, ad templum D. Viti, proxime Neuemarckt, commigrant. Consentit Wolframus Dorobergensis, nepos Theodomari, qui monachos in Ilsenspach collocarat. Conradus primus Aichstetensis pontifex Rebdorff iuxta Aichstadium in ripa Alemanni, inpago Boiariae (verbis Friderici primi Augusti vtor) mystis Augustinianis extruit. Subsequenti anno Imperator rursus vndecimo Cal. Martii Salisburgium se confert. Alberto, qui eo vocatuserat, non apparente, Bathauiam pridie Cal. eiusdem mensis petit. Henrico a Mogontino consecrari renuenti, eius fratrem Dietboldum substituit. Is ab Henrico praesule Gurcensi consecratur, quarto Idus Iunii Quinquagenalibus. Filius fuit Dietpoldi Sueui Bergensium, dynastae, Geysaeque ab Andechs, frater eius Mangoldus Tigurinorum praesul.

[Note: 10] Augustus postea Reginoburgium ad conuentus agendos petit. Interfuere omnes principes regni, omnes antistites Iuuauenses. Omnium sententia Albertus pontificatu submouetur, Henricus Berchtolgadensis praesul Salisburgio praeficitur. Eam sententiam Richerus Brixinensis episcopus renunciat. Imperator illi vrbes, oppida restituit. Albertus in Vngariam Scaurinum ad Waltherum Albanensem episcopum se confert, isque frustra scribit Iuuauensibus, vt Albertum recipiant. Chum quoque Reginoburgensium episcopus designatus, aut a Christiano Mogontino inaugurari, aut abire pontificatu iubetur.

Inter haec Mediolanenses iterum rebellant, Alexandriam vrbem in odium Imperatoris condunt, ab Alexandro hoste eius nomen indunt, ibi se munire staruunt, Caesar sexto Italiam petit, Alexandriam obsidet, oppidum solo aequat. Henricus dux Boiorum atque Saxoniae, qui ibi cum quinque millibus equitum erat, corruptus pecunia, suasu Iordoni Truchsas, ab Imperatore amitino suo deficit, cumomnibus copiis suis absque commeatu ex castris discedit in Rhaetiam. Cum Zornensibus et Veringensibus, caeterisque societatem init, aduersus Augustum conspirat. Mediolanenses vbi abiisse equitatum Henrici accipiunt, Imperatorem inuadunt, ipsum cedere, obsidionem soluere cogunt. Ipse aegre mutato cultu atque habitu, per Burgundiam in Germaniam euasit.

[Note: 11] Caeterum Henricus in Boiariam reuersus, in prima Vindelicia, in ripa Isarae, vbi tum villa mystarum erat, in agro Schafftlarensis collegii nouum oppidum condit, Monachium adpellat, quae nunc omnium vrbium, quae Imparatoriae non sunt, sed ducibus parent, clarissima habetur. Richallii Boiariae ciuitas in Norico, sub radicibus alpium Noricarum, quas Curuancas Ptolomaeus vocat, cubat, vbisal partim fit, partim gignitur. Puteus ibi salis est, aqua Salsa a dulci arte separatur, in fornaces aeneas deducitur atque largius coquitur, fitque sal omnium salsissimus, siccissimus, atque condidissimus, maximae apud Germanos authoritatis. Quamobrem Richum Salem, hoc est, diuitem vocant. Maximum inde ad fiscum

principalem vectigal redit. Via salaria ad Isaram in superiorem Boiariam tendit, illa in Rhaetiam, Sueuos, Francos, ad Galliam, Suitonas, Rhenum et caeteras Germanias portari consueuit. Veringiorum vicus infra Monachium ad quintum lapidem, tum municipium Fruxinensis pontificis. Vbi emporium, mercatus salis atque pons erat: Henricus dux Boiorum, noctu de improuiso Veringios occupat, diripit, pontem demolitur, aedificia igne concremat, Salinas, salinarios omnes, pontem, portorium, in Monachium nouum oppidum transfert, illa posthac salem deuehi iubet.

[Note: 13] Albertus episcopus Fruxinensis ad Imperatorem, qui ex Italia redierat, se confert, iniuriam sibi illatam a duce Boiorum commemorat, opem Caesaris implorat. Augustus saepius Henrico diem dicit, minatur, praecipit, imperat. Is saepius aspernatur, floccifacit. Caesar rebellem tandem Gemundiae, quae vrbs est Sueuiae in Germania Magna, proscribit. In tempore tum ad Imperatorem Cluniacensium, Cisterciensiumque monachorum magistri veniunt, horum atque Eberhardi, episcopi Bambergensis, maxime Calisti, qui sponte pontificatu maximo abiit, authoritate et opera concilium Mogontiacum Iulio mense nono Calendas Augusti edicitur. Ibi omnium rerum obliuione decreta, Imperator et Alexander reconciliati sunt, veteresque inimici ex Republica, quam summa discordia hactenus gesserant, amicissimi facti sunt. Albertus quoque Boiemus archymista Boiorum, qui solus Alexandri partes in Germania sectatus fuerat, quod in Vngaria suppositicio legato, qui quaestus gratia se ab Alexandro missum commentuserat, insigne archimystae acceperat, classe episcoporum submotus est, Conradusque de Wittelspach in prima Vindelicia oppido natus, frater Ottonis, ducis postea Boiorum, vir doctus, cognatus Imperatoris, Iuuauensibus episcopus declaratur, primarius flamen Boiis designatur, iussuque Imperatoris, ac mandato Alexandri a Salisburgensibus recipitur. Alexander conuentum Ecclesiasticum Venetiis Augusto cogit.

[Note: 14] Posthaec Imperator Fridericus primus Caesar Augustus (quod Heinricus Boiorum atque Saxonum rector mandata facere detrectaret) tertio Calendas Iulii anni Christianae aerae mille simi centesimi super octogesimum in Boiariam Reginoburgium, quae vrbs tum Boiorum caput et praetorium regulorum erat, cum principibus se confert, Henrico diem dicit. Ille nec apparet, nec legatos mittit. Tum Imperator Saphodomum Mantuanum episcopum, item aliostres flamines pontificis Max. legatos, Conradum Archimystam Boiorum, Diethboldum Bathauensem, Albertum Fruxinensem, Chunonem Regino burgensem, Agilulphum Aichstatensem, Richardum Sabonensem Boiorum episcopos. Praeterea hos Boiorum dynastas tetrarchasque, Odagrium Stiriae limitaneum ducem, Henricum Reginoburgensium, Conradum Norinburgensium vrbis praefectos: Berchtoldum de Vogburg et Cham, Berchtoldum ab Andechs Histriae praesidem: Sigefridum et Henricum Scalas, Sigibothum comitem de Weyarn Chunonis episcopi fratrem, Hartouicum comitem a Bogen, Henricum ab Altdorff, Demardum de Holenstain, Fridericum et Albertum monachos, Amalobertum de Lochausen, Henricum Pabonaemum, Burckhardum, Azonem, Rugilam Camerarios, Rudulphum de Waldeck, Henricum Seligochindum, Atholdum Doropagum, Angilomanum et Henricum fratres ab Achdorff, vbi nunc est Landeshutae condita: Berchtoldum abs Richershausen, Segibothonem et Voliphorum Holethusios. Insuper Saxoniae mystas atque dynastas, Romarium Halberstatensem antistitem, Vichomannum Maidenburgensem, Theodoricum Landoburgensis limitis praefectum, Symonem Rechburgensem. Praeterea Omnes vndique optimates, praefectos, duces, praesides, omnes Senatorii ordinis, quibus ius dicendi sententiam in Senatu Caesareo esse solet, accersit.

[Note: 15] Dumque illi frequentes conuenissent, atque vti mos est, consedissent, Imperator Henrici facinora commemorat, eundem fidem sibi datam fregisse, religionem sacramenti violasse, contra necessitudinem sanguinis atque sacrosancti Imperii et Reipublicae Christianae maiestatem, vitae Caesaris insidiari proponit. Accusator quoque conscius fuisse, cum soceroque Anglo consensisse in necem Thomae Cantuariensis. Albertus etiam Fruxinensis episcopus illum iniuriae suo templo illatae postulat. Idem Saxones faciunt. Illiusfraude Saxoniam ciuili bello laborare, templa prophanata a Venedis, Saxoniam totam vastatam esse queruntur.

Haec vbi dicta sunt, Augustus sacramenti admonet, deinde sententias rogat. Tum vno ore omnes Hainricum maiestatis laesae condemnant, vtroque ducatu submouendum decernunt. Itaque ex consilii decreto tertio Idus Iulii Caesar ducatum Boiariae in fidem tradit Ottoni signifero suo, cuius crebro mentionem fecimus. Mox omnes proceres Boiorum, oppida in eius verba iurare iubet. Otto itaque regulus Boiorum declaratus cum fratribus suis Conrado archiepiscopo Iuuauensi, Friderico et Ottone iuniore, Boiariam peragrat, ciues, agricolas, praesides, praefectos in fidem accipit.

[Note: 16] Subsequenti anno cum Conrado Mosburgensi, et caeteris Boiis, cum Imperatore in Saxoniam arma mouet. Ibi Bernardode Anhalt filio Alberti gentis ducatus traditur. Henricusque potentissimus haud dubie omnium Europae, secundum Caesarem atque reges, princeps, vt qui a sinu pene Hadriatico, ad sinum Codanum, Oceanumque Germanicum, Boiis, Sueuis, Rhetis, Vindelicis, Noricis, Caucis dominabatur, vno anno tamleui momento, vrgente eum parentis fato, omnibus vicis, castellis, ciuitatibus, oppidis quae amplius centum possedit, genitali solo, patriis penatibus, exactus exul cum vxore Machtylda, liberis paruis, Ottone, Henrico et Wilhelmo (qui Brunonis vici duces postea dicti sunt) in Nordmanniam Galliae, ad Henricum Angliorum regem, socerum suum aufugit, ab eo exul, egens omnium rerum, sine lare, sine pane et sale pastus est, quotidie quinquaginta libras Andenses precario accepit. Nec tamen desperauit, quin soceri opibus atque potentia deperditas terras se recuperaturum confideret. Ita concupiscentia, cui semel nos deuouimus, praecipites imus, adeo vt ne ea quidem, quae ante pedes sunt, videamus, nedum illa, quae futura sunt, prospiciamus.

[Note: 17] Eadem etiam tempestate Stiria, quae hactenus Boiariae prouincia fuerat, a proconsule ducis Boiorum gubernata, praesidialis facta est. Duxque primus Stiriae constitutus Odagrius, in Andechs quoque et Damasiae, Tyroliique et Histriae tetrarches. Berchtoldus dux Dalmatiae atque Meraniae adpellatus est. Amboque hiprincipes legibus regulorum Boiariae soluti, posthac procuratores Caesaris, legati Augusti fuerunt. Est autem Stiria pars Boiariae (vnde et caput gentis adhuc Boiorum Graecia [Note: Grätz. Imo Boiorum finis, quia Gretz breuitatis causa pro Grenitz pronunciamus.] vocatur) sita in Norico, subiecta Tauro monti, et oriente Pannoniae, meridie Charionibus, septentrione Austriacis continuatur. Drauus, Muraque amnes eam ambiunt, a Stiriis antiquissimis Boiorum populis cognomen accepit. Sunt qui Tauriscos Graeca interpretatione nominis esse volunt. Id enim quod Tauriscus Graecis, Stirius Teutonicis valet. Odagrius autem primus Stiriorum dux absque liberis obiit, parens eius Odagrius quartus, mater Kunegunda, filia Diethboldi comitis a Vogburg, ille moritur anno MCLXIII. Auus ducis Lupoldus, qui decessit aerae nostrae MCXXIX. Auia Sophia soror Henrici noni Saxonum atque Boiariae reguli, Lupoldi autem parentes, Odagrius tertius, Elissa, filia Lupoldi Austriaci, soror D. Lupoldi: obiit ille anno Seruatoris nostri MCXII. Partium Imperatoris fuit, aduersus Romanos et Iuuauenses pontifices, haeres Henrici ab Eppostain, et Waldodorici. Tertiique parens Ozio, auus Odagrius secundus, proauus Odagrius primus.

[Note: 18] Circa eundem temporis tractum Reginoburgium, tum Germaniarum ciuitas potentissima (hactenus sedes ducum Boiariae fuerat, vbi etiam nunc praetoria principis, episcoporum, procerum Boiorum, nominantur et ostenduntur) excusso reguli Boiariae iugo, in libertatem se vendicauit, vrbsque libera et Imperialis facta est. Otto ille dux Boiorum declaratus, ex Schirorum clarissimis principibus oriundus, a Wittelspach oppido superioris Boiariae ortus, author est omnium principum et regulorum Boiariae, qui in Vindelicia, Norico, apud Nariscos, in Germania magna ad Danubii Rhenique confluentia, in Galliisque Celtica atque Belgica, longe lateque dominantur. Sed haec diligentius in septimo libro explanabuntur.

PRAEFATIO. PROLOGVS ET PRAEFATIO Iohannis Auentini in septimum et vltimum librum Annalium Boiorum ad Clarissimos Principes Boiariae Wilhelmum, Ludouicum, Ernestum fratres Germanos, suos clementissimos Dominos. CLARISSIMIS HEROIBVS Wilhelmo, Ludouico, Ernesto fratribus Germanis, Ducibus vtriusque Boiariae primae atque secundae, Praefectis Praetorio Rhenano, Principibus optimis, Dominisque suis Clementissimis IOANNES AVENTINVS Salutem. LIBER SEPTIMVS.

PROOEMIVM.

2. A Principe rerum omnium exacta cognitio non requiritur, sed sufficit sola historia domestica. Historiae vtilitas in se, autoritate Scripturae Pliniique, item erroribus historiam ignorantium deducitur.

1. HActenus iussu atque mandato vestro (Principum nobilissimi) in altum a littore profecti fumus, nunc vbi optatam metam contigimus, retrorsum vela damus, ad portum, duce et auspice Christo redire contendimus. Nec imus inficias, multa esse, quae nos praeterierint. Vt enim verum fateamur, taedio aduersae valetudinis et timore mortis, metuque dirae pestilentiae, vbique ira Dei grassantis, ne scilicet hisce ante tempus interciperemur, citius quam decuit., tantum opus absoluere coacti sumus: alioquin meticulosa hominum desideria diutius protrahere, ac frustrati periculosum fore visum est. Quamobrem ego plane meis adiici posse multa confiteor. Cuncta scire mihi quidem haud placet. Homo sum, neque tam insanus, vt vniuersa scire velim. Alius alio plura scire potest, nemo omnia, de alieno ingenio nolo male iudicare. Nondum effoeta est natura, posteris suum laborem reliqui. Proinde si quis plura addere velit, per me quidem licebit, modo mea vestigia sequutus, publicam instrumentorum authoritatem, fabulis Chronicariorum praeferat. Equidem mihi non tantum sumo, vt in historia satis fecisse me putem, vel breuitate, vel luce, vel suauitate, vel splendore, etiam sublimitate narrandi. Plura adhuc diplomata, ciues, monachi, equites, patresque retinent, quae ego euoluere supersedi. Si quispiam nostra vestigia insecutus, vniuersa monumenta, tabulas atque instrumenta ciuium, nobilium, aulae, sacerdotum, monachorum curiosius perscrutatus fuerit, et reliquas Boiorum regiones Nariscos, Noricos, Iuuauenses, Austriacos, Tyrolios, Charionas, sicuti ego, Vindelicorum, portionemque Noricorum Oeno continuam perlustrauerit accuratius, non dubitamus, quin et ipse operae pretium facturus sit, et Reipublicae rem vtilem, principibus obsequium gratissimum praestiturus.

[Note: 2] Etenim illi errant, mea quidem sententia, qui nescio quarum rerum exactam

cognitionem a Principibus postulant. Satis est et sufficit, conflictantibus cum Reipublicae procellis, Annales praecipue suae gentis, patrio etiam sermone atque vernacula lingua conditos, tum voluptatis, relaxandique animi, tum vtilitatis causa euoluere. Est enim Historia dux vitae, magistra morum, exemplar affectuum, cos et calcar virtutis, fortunae mortalium speculum, et rerum humanarum pictura, fortis humanae volumina explicans, omni aetati atque conditioni, cognoscendi voluptate iucunda, exemplo necessaria, vsui esse solet ob ignorantiam, imperitiamque rerum gestarum, multa in publica commoda, in vtraque Republica sacra, prophana passim, quotidie peccari temereque fieri ab alioquin sapientissimis quotidie experimentis cognosco. Suprema coeli maiestas, non quicquam aliud magis in sacrario vtroque cauit, adeo vt huc vniuersa eius mandata tendant, quam vt ea quae gererentur ad vtilitatem posteritatis, memoriae commendarentur, atque aeternitati literarum, delegata hac prouincia diuinis vatibus consecrarentur. Nec enim in alia vspiam re tam aperte, tam clare, tanquam in speculo, si quis animum aduortat, supremae illius maiestatis vis, sapientia atque bonitas, et iustitia patris indulgentissimi perspicitur. Quanta potestas, quanta dignitas, quanta maiestas, quantum denique numen sit (ait Plinius) historiae cum frequenter alias, tum proxime sensi. Quam ridiculi, quam inepti sint, quantum nostrae tempestatis nebulones arrogantissimi atque Sophistae, ita enim verius dixerim, quam vt audio, magistros, doctores et theologos, cum maximo Reipublicae atque religionis nostrae detrimento, imperiti rerum humanarum hallucinentur, maius est, quam vt hic explanare debeam, planissime id sentit, quisquis talpa non est. Quippe versutia illorum conuiciis, vel a vulgo imperito frequentatur. Cum ingenuis, apertis, simplicibus veritatis amatoribus et acri iudicio praeditis mihi res est. Alios, nempe ardeliones, vitilitigatores, obscuros, fallaces, versutos nihil moror. His audiendi est, quae fecerint, pudor, nullus faciendi, quae audire erubescant illic vbi opus non verentur, hic vbi nihil opus est, ibi verentur.

[Note: 3] Sed male ominatos missos faciamus, potius bene precari, coelites omnes venerari atque implorare debemus, vt principes optimos, quorum beneficio tot mortui reuixere, defendant: quippe illi in excelsissimo gentis Boiorum fastigio positi, vicem Dei Opt. Max. rebus humanis praesidendo perfunguntur, Reipubl. consulunt, aduersa tolerant. Multa cura tanto Imperio inest, multi ingentes labores, quos nequaquam abnuunt, et pacis opulentiam quaerunt. Proinde tu Christe liberator et seruator noster, qui pontificis Max. sacerdotis perpetui dignitatem, tenes, Imperatoris summi honorem et iudicis potestatem possides, praesens tuo numine atque auxilio illos tutare. Cuncta regno Boiorum, illisque feliciter fortunatim bene vertas, vt quocunque modo agant, ea res illis Reipublicaeque prospere veniat. At nunc reliqua propositi exequamur.

CAPVT I. Dynastae de Scheurn, eorumque stemma atque genus. Otto IV. Dux Boiorum.

1. Ottonis Ducis Boiorum Maiores vnde orti? Schirae gentis nobilitas comitesque et familiae ex ea oriundae.

2. Stemma Comittum Schirorum et a Wittelspach: Nomen Comitum a Wittelspach vnde.

4. Eiusdem familiae restitutio in Ducatum Boiariae. Comitatus Dachau peruenit ad Ottonem. Comitum a Dachau et Phalay familia.

5. Raning castellum, Paring monasterium. Comites de Paring. Otto Kelhaim et Landsbutam olim Praetorium Ducum Boiariae, extruit.

6. Reginoburgium fit imperialis ciuitas, vectigalia et portoria tamen penes Duces Boiariae manent. Templum Salisburgense restauratur.

7. Comites a Reitenburg equitibus Iohannitis bina monasteria tradunt. Templum Fruxinense restauratur.

8. Capitulum et populus Gurzensis sine consensu Archiepiscopi Salisburgensis Episcopum sibi deligunt, vnde ad arma peruentum,

9. Certamen ob portorium et vectigal salinarum inter Ottonem Boiariae Ducem et Episcopum Fruxinensem. Otto moritur. Eius testamentum et sepultura.

[Note: 1] MAiores Ottonis ducis Boiorum (quem iam scripturi sumus) ex Scheurn castello superioris Boiariae, nunc vero templo orti sunt ex regulis Boiorum, Schiram vero gentem praecipuam olim apud Boios fuisse multa declarant. Nam et Plinius [Note: Plin. L. 4. c. 13.] caeterique illustres rerum authores illorum meminere, et oppida, vici, arces, pagi celeberrimi, ab hisce Schiri vocantur. Et adhuc ostenditur templum magnifice extructum, diuo Benedicto a Schiris principibus dedicatum, vbi Mausolea eorundem visuntur. Pleraque nobilitas, honoratissimae familiae, veteresque Boiorum Tetrarchae ab illis genus trahunt. Comites a Dachau, a Phalay. Palatini a Wittelspach, Wartenberg. Comites ab Abensperg, Rietenburg, Greifenbach, a Bogen, et multi alii, quos enumerare longius ab incepto est.

[Note: 2] Vt autem altius repetam: Ottonis ducis tritauus Berchtoldus, praefectus praetorio Boiariae, curator templi Fruxinorum, filius Arnulphi primi Schirorum dynastae, qui author originis, et cognominis, nepos Arnulphi reguli summi Boiorum, Vindelicorum, Nariscorum, Noricorum, Imp. Ottoni secundo rebellauit, aduersus eundem Hainricum secundum ducem Boiorum, amitinum suum, sicut supra in quinto libro narrauimus, concitauit. Huius filius Babo, Babonem ab Abensperg patriae meae regulum, et Ottonem primum progenuit. Hic praefectus praetorio (ficut in diplomate Imperatoris Hainrici tertii legimus) fuit Boiariae et Kelhaimorum. Ex Tuta vxore, Ottonem secundum, Eckhardum primum Arnulphumque a Dachau, comitem tulit, Fruxini sepultus est: secundus cum vxore Haziga Vischpachau condidit, diui Benedicti sacris initiauit, vbi ambo conditi fuisse perhibentur, Schiram deinde translati sunt. Reliquere tres filios, Eckhardum secundum, Bernardum et Ottonem tertium. Is in Witelspach habitauit, vnde et soboles eius cognomen sortita est. Cum Welphone duce Boiorum Hierosolyma profectus, ibidem obiit mortem, cum fratre Eckhardo, anno Christi millesimo centesimo super primum. Vxor eius Richarda, filia Magni ducis Saxoniae, soror Wolhyldis, quae Hainrico octauo duci Boiorum nupsit. Ex his nascuntur Vlricus, Ludouicus et Otto quartus, quem apud Nariscos Enstorff [Note: Enstorff proxime Ambergam. Vnderstorff non procul a Monachio.] D. Benedicto, in Vindelicia Vnderstorff flaminibus Augustalibus condidisse constat. Ex Helica Ottonem ducem, qui et maior, Fridericum Bardum, Conradum archimystam Mogontinum atque Iuuauensem et Ottonem minorem procreauit, reliqua quae adhuc ad elogia generis attinent et desiderantur, apud Vnderstorff in vetustis diplomatibus (quae mihi nescio quam ob causam, eiusdem fani antistes, per fidem atque salutem principum obtestatus, exhibere noluit) quaerenda sunt. Otto iunior ex Benedicta filia Mangoldi Verdunensis Ottonem vltimum tulit. Fridericus coelebs vitam finiuit.

[Note: 3] Otto maior magni animi princeps, laboribus atque bellis asper, amicus bonorum, inimicus malorum, viribus corporis, ingeniique dotibus pollens, domi forisque praeclarus, consilio atque manu iuxta valuit. A pugione atque Aquila Imp. Friderico primo Barbarossae Caesari Augusto fuit. Saepius suscepta legatione in Italiam, Romam, in Graeciam ad Imperatorem Orientalem, Constantinopolim profectus est. Modeste Augusto parendo omnem suam operam Reipublicae deuouit, omnes neruos disciplinae militari intendit. Plurima in Italia praeclara facinora fortiter edidit auspiciis Augustalibus. Complura de eo Guntherus vates Germanus, Otto Fruxinensis pontifex Richouinus, [Note: ab aliis Radeuicus.] eiusdem fani mysta in annales retulerunt. Imperator equitibus, militibus, populo aeque charus fuit.

[Note: 4] Quamobrem in celebri Reginoburgii concilio, suffragio optimatium Imperii abdicato, crimineque laesae maiestatis condemnato Hainrico duodecimo, [Note: quem alii vndecimum volunt esse.] Boiariam valentissimum Imperii ducatum, vnde maiores sui ante annos ducentos atque triginta vnum, ab Imperatore Ottone primo submoti fuerant, in

fidem virtutis ergo ab Imp. Friderico primo accepit, tertio Idus Iulii, qui dies diuo Hainrico secundo Caesari Augusto festus est, anno ab orbe seruato millesimo centesimo octogesimo. Ius saepius in Asylo, porticibusque templorum, in frequenti populi corona, ciuibus, agricolis, sacerdotibus, et nobilitati dixit. Mortuo Conrado atque Arnulpho vltimo huius patruo consentiente, ab Vthylda Conradi ducis Dalmatiae et Meraniae, Dachau emit duodeuiginti pondo auri. Est autem Dachau vicus atque arx superioris Boiariae, a Monachio occidentem Septentrionalem versus decem millia passuum abest, alluitur Ambrone fluuio. Arnulphus frater Ottonis secundi Schirensium reguli, primi filius, Dachau a fratre accepit, ibi soboles eius habitauit, Dachunensesque dicti sunt praefecti. Ex Arnulpho et Beatrice nascuntur Otto a Phalay, et Conradus a Dachau. Huius vxor Wilpyrga, filii Conradus secundus dux Dalmatiae, et Arnulphus a Dachau, ille Bergomi in expeditione Italica decessit anno aerae nostrae M.C.LVIII. Ex Vthylda Conradum tulit, qui absque liberis obiit. Phalaia arx est primae Vindeliciae, inter Isaram et Oenum, sub radicibus alpium, qua Mangualda amnis praeterfluit, Ahanstain [Note: a Nobilibus de Ahaim qui nunc possident.] nunc dicitur. Eius reguli a Dachau oriundi, quos infra narrabo. Nunc ad Ottonem redeo, qui Raning quoque infiscauit.

[Note: 5] Raningii vestigium extat inter duos Lauaros amnes, ad decimum lapidem infra Abusinam patriam meam, eorum Roteburgium fuisse aiunt. Paring diuum Magnum [Note: St. Mang zu Regenspurg.] Reginoburgii, Raningii dynastae Hainricus, Gebhardus, Conradus condidere. Machtylda mater eorum cum Gebhardo apud diuum Magnum condita est. Hainricus et Conradus apud Paring. Huius filia Benedicta, vxor Iuditha, soror Margaretha, filius Conradus fuit: hi absque liberis decessere, nec plura de comitibus de Raning comperi. Eorum opes ad Ottonem regulum Boiorum rediere. Qui Kelhamorum vrbem ad confluentem Alemanni, Danubiique, vbi in regia eiusdem cognominis tum munitissima natus fuit, extruxit. Laudeshutam (galeam atque tutelam patriae siue regionis valet) inferioris Vindeliciae ciuitatem nobilissimam, praetorium principum nostrorum, in ripa Isarae, Iudaeis quoque deductis eo colonis, auspicatus est: ita vetus diploma apud Schefftlarn ostendit.

[Note: 6] Reginoburgium vrbs ea tempestate potentissima, hactenus domicilium ducibus atque regulis Boiorum fuerat. Ciues nacti occasionem ob toties mutatos Principes, excusso iugo regulorum Boiariae se vindiciis redemptos in libertatem vindicant. Vectigalia tamen et portoria, seruitutemque huiuscemodi sibi non asseruere: eadem adhuc nostri Principes partim possident, partim ciues ex pacto obtinent. Sub idem tempus Ottonis frater Conradus archimysta Boiorum cardinalis, presbyter sancti Marcelli, Sabonensis episcopus templi Iuuauensis, quod vti supra diximus, conflagrarat, fundamenta iecit, hoc elogio: Quartodecimo Calendas Martii, imperante Friderico primo Augusto et Henrico eius filio Caesare, Ottone de Wittelspach inclyto Boiorum duce.

[Note: 7] Eadem tempestate Hainricus atque Otto fratres Reitenburgenses reguli Tissiam atque Alemanni monasterium, [Note: Altmühl Münster oberhalb Rietenburg.] equitibus sacris, quos a templo Palaestino cognominant, dedicauere, quod hisce excisis, Rhodiis, quos Ioannitas nuncupant, traditur. Albertus Fruxinensium pontificem ope atque consensu Ottonis Boiariae ducis, Ottonis a Wittelspach dynastae, Theoderici a Wasserburg comitis, sacram aedem, quae irato Vulcano perierat, reficit.

[Note: 8] Fames atque cupido honorum, et diuitiarum inexplebilis est. Vnde bella per omnia secula terris omnibus continuantur, plus hominum luxus, ferrum et arma, quam naturalis fatorum conditio rapit. Romanus secundus Noricorum Gurtzensis episcopus eodem moritur tempore. Mystae atque populus Hermannum Qttenburgensem allegunt Pontificem. Conradus Salisburgensis archimystes illos sibi contra fas beneficium praeripuisse causatus, Theodoricum Iuuauensem praepositum Gurcensi ouili absque consensu gregis imponit. Contractis copiis Hermannum Strasburgii apud Noricos obsidet. Petrus Bonus, legatus Alexandri pont. max. frustra in rem

praesentem vadit, ab armisque vtrumque discedere et Romae potius iure disceptare iubet Conradus mandata haec flocci facit, obsidionem pertinaci animo continuat, obsessos fame expugnare pergit. Arbitris tandem Ottone a Wittelspach minore, praefecto praetorio Boiariae, Odagrio Stirio, Hermannum Charionum regulo, Ottone Bambergensi episcopo, Hainrico pont. Brixinensi pax sancitur. Hermannus pontificatu se abdicat, arcem tradit Conrado, qui eam exussit.

[Note: 9] Caeterum ob portorium, vectigalque salinarum Otto frater eius regulus Boiorum et Albertus Pont. Fruxinensium inuicem decertarunt Hic sibi portorium, mercatum, pontem, iuxta sententiam Imp. restitui postulat: ille seruare, quae acceperat, decreuit. Sed vtrumque dum adhuc sub iudice lis est, fata abstulere, Otto cum Boiariam annos tres diebus duobus minus administrasset, moritur, V. Idus Iulii, anno ab orbe asserto 1183. Sophiam et Machtyldam filias, Ludouicum filium impuberem ex Hagna filia Theodorici a Wasserburg tetrarchae reliquit. Ex testamento tutores fratres suos dedit puero, Conradum archimystam Salisburgensem atque Mogontinum, Fridericum Bardum, quondam praefectum praetorio Boiariae. Corpus ad Scheurn delatum est, iustisque interfuere hi dynastae, Fridericus dux Sueuorum, frater eius Philippus, filli Imp. Friderici primi: Conradus a Phalay, Hainricus a Dornberg, Conradus a Mosburg, Almannus et Eberhardus fratres ab Abensperg, Arnulphus a Dachau, Fridericus Bardus, Wernherus de Labar, et plerique alii.

CAPVT II. Ludouicus I. Dux Boiariae, Palatinus Rheni. Imperatores Heinricus VI. Philippus et Otto. Expeditiones in terram sanctam. Richardus Rex Angliae Viennae capitur. Marchiones Chamabenses et Comites Vogburgenses.

1. Administratores Boiariae Ludouico impubere existente, Comites a Sultzbach et Rietenburg deficiunt eorumque bona Duci Boiariae cedunt. Familia comitum a Sultzbach.

2. Comitatus a Rietenburg. Eius comites alias Burggrafi Reginoburgenses, Landgrafii a Stephaning, Lengenfeld et Kalmuntz. Harum familia.

3. Neuburgium, Varnbach, Lambach et Scharding ex testamento Odagrii ad Luitpoldum Austriacum peruenit. Testes in hoc testamento. Scherding Regia Austriacorum.

4. Fridericus I. expeditionem tertiam in Asiam suscipit, eius ibidem successus bellici et insecutamors.

5. Heinricus VI. Romae coronatur. Welpho Dux Hetruriae et Spoleti moritur, eiusque prouinciae cum Sueuia Philippo cedunt. Hainricus XI. Imperatori reconciliatus Brunonis vicum, eiusque filius Palatinatum Rheni in feudum accipit.

7. Bellum inter Albertum a Bogen et inter Comites ab Artenberg de limitibus. Ludouicus bello implicitus in fugam vertitur. Implicatur et Luitpoldus Austriacus. Boiaria vastatur.

8. Imperator partes ab armis discedere iubet, comitem a Bogen proscribit, Ottocarum Ducatu submouet. Comes a Stein capite plectitur.

9. Richardus Rex Angliae Viennae in vincula coniicitur et ad Imperatorem deducitur et quare? auro tamen emunctus in libertatem restituitur. Marca auri, tina quid.

10. Quarta expeditio in Syriam ab Imperatore suscepta. Principum et Episcoporum nomina qui eo commigrarunt.

11. Philippus Imperatoris frater Irenam Graecam ducit. Imperatori filius, Fridericus ex Constantia quinquagenaria nascitur et Caesar declaratur. Comes a Bogen et Ottocarus Boiemus restituti.

13. Imperator Heinricus VI. moritur. Papa status a iuramento eius filio impuberi praestito absoluit duoque Imperatores Philippus et Otto IV. filius Heinrici XI. creantur.

14. Germania bellis intestinis ateritur. Expeditio in Syriam re infecta finitur. Bellum inter Albertum a Bogen et Comites

16. Ottenburgium aedificatum. Otto Episcopus Fruxinensis, Conradus Reginoburgensis, et Eberhardus Archi-Episcopus Salisburgensis Boiariam inuadunt et vastant. Fruxinum atque Iuuauia cum templis comburunt. Conradus moritur.

17. Philippus Bellum superius sedat et Papa concitante contra Ottonem arma mouet, cognat aeque acies committuntur.

18. Tartari inclarescunt. Byzantium expugnatur, Baldouinus Flandrensis rebus orientalibus praeficitur.

19. Ludouico Duci Boiariae Ducatus Carinthiae et Histriae, vt et quaedam castella ab Episcopo Reginoburgensi, Monacensibus pro certa pensione portorium salinum conceditur. Tres noui Episcopatus.

20. Ludouicus Dux Boiorum Ducatum nouis vrbibus et praeclaris aedificiis ornat.

21. Ludouicus succedit in quibusdam comitatibus, palatiumque Rheni in Boiariam transfert.

22. Wolffgeng Patriarcha Aquileiensis. Bertholdus dux Dalmatiae moritur. Eius liberi relicti.

23. Ludouicus affinitate Ottocarum in partes Philippi trahit, ipsique et successoribus titulum Regium procurat.

24. Pax inter Philippum et Ottonem IV. constituitur. Philippus ab Ottone a Wittelsbach et ministris Eckberti Episcopi Bambergensis interficitur.

25. Otto a Wittelspach cum sociis proscribitur, Palatinatusque Boiariae ab ipso in Rapotonem ab Artenberg transfertur, eiusque terrae distrahuntur. Wittelspach dirutum.

26. Otto adiuuante Ludouico Aquis Grani et mox Romae Imperator coronatur, Campaniamque recuperat.

27. Calatinus Ottonem a Wittelspach interficit qui nono post anno humatur. An is liberos reliquerit. De Waldgrafiis.

29. Otto IV. excommunicatur. Inde quidam status imperii Fridericum II. Caesarem declarant, et Ottone in fugam verso Aquis Grani coronant.

30. Episcopus Bathauiensis et Albertus a Bogen Comitem ab Artenberg bello aggrediuntur. Aspach monasterium comburitur. Poppo arcem Hellingersperg redimere cogitur.

[Note: 1] LVdouico itaque impubere, patrui eius Fridericus, Otto et Conradus Archimystes, summa prudentia, auspicio tutorio Boiariam administrarunt. Istoc tempore dynastae Nariscorum a Sultzpach atque Rietenburg defecere. Horum enim progenies in Gebhardo atque Hainrico extincta est, anno ab orbe seruato millesimo, centesimo, super quintum et octogesimum. Opes eorum atque praedia, castella, vici, arces, velut bona derelicta, haerede vacua, ad fiscum atque aerarium reguli Boiorum lege redierunt. Sultzpach Nariscorum municipium est haud contemnendum, cuius tetrarchae ab Ernesto Castellano [Note: Ernestus de Castelberg.] duce et Ottone de Ambergthal [Note: qui aliis, comes de Hirsberg vel Hebberg.] genus traxere. Prolesillius Gebhardus Sultzpach condidit, nepos Berengarius castellum in templum commutauit, D. Benedicti consecraneis dedicauit: Berchtoldsgaden apud Noricos flaminum Augustalium collegium instituit. Eius soboles Fridericus, Otto et Hermannus Habusobergenses, Berengarius secundus a Sultzbach, cuius filiae Gertrudis et Bertha, [Note: Bertha quae et Irene Augusta.] eadem et Irena, Augustae, haec Manuelis Imp. Orientalis, illa Conradi Occidentalis coniunx. Pares horum in obsidione vrbis Romanae periit, anno aerae Christianae M.C.LXVII. Gebhardus vltimus absque liberis duodeuigesimo deinceps anno.

[Note: 2] Rietenburg arx et vicus est in Boiaria Septentrionali, Germaniaque Magna, supra Kelhaim occidentem Aquilonarem versus, ab hostiis Alemanni decem millia passuum abest. Eius dynastae, praefecti vrbis Reginoburgensis fuere, Landgraphii a Stephaning Lengenfeld et Kalmuntz nuncupati sunt. Author huius familiae Babo Abusinus, patriae meae regulus, quem triginta filios procreasse, supra in lib. 5. retulimus, quorum vnus Rupertus duos mares ex Wildruda tulit, Magnum comitem de Ror, et Hainricum comitem de Rietenburg. Hic anno Christi et liberatoris nostri millesimo, centesimo super primum

Hierosolymis obiit: filius eius Otto, nurus sophia, vxor Richarda fuit. Otto Allerspach condidit Cisterciensium monachorum templum, Reginoburgii in vestibulo aedis diui Haimerani sepultus est. Ab hoc sunt Otto Landgrafius a stephaning et Hainricus Burgrafius, ita Boia lingua vocati sunt. Romano sermone praefectum limitis atque vrbis valet. Hainricus ex Bertha filia D. Luitpoldi et Hainrici summorum Boiariae regulorum. Otto ex Adelhaide sorore Ottonis a Wittelspach tres liberos, vterque cognomines progenuerunt Fridericos, Hainricos, Ottones. Hique omnes absque liberis decessere. Berthae sepulchrum Reginoburgii in templo scotorum ostenditur. Castella, arces horum, ducibus Boiis parent.

[Note: 3] subsequenti anno, qui est aerae nostrae milllesimus, centesimus octogesimus sextus, Odagrius [Note: qui et Ottocarus.] stirius cum liberis careret, Anassi in montem D. Georgio [Note: st. Görgenberg.] dicato, testamento stiriam, Neuburgium, Varnpach, Lambach, scharding Luitpoldo Austriaco legat. Haec quamor ad Odagrium patrem illius, morte Echrti, Pictauionum dynastae lege redierant. Testes qui more Noricorum atque Boiorum auriculas apposuere, hi sunt. Henricus et sigbardus schalae, Albertus et Adelramus Chamabi. sig fridus et Otto de Libmau. Luitpoldus et Hainricus Plaienses, Conradus Dornbergensis, Bernhardus Hagiodunus, Bernhardus schoneburgensis, Conradus de Pilenstain, Eckbertus Beronecho, Wichardus Carolobergensis, Wernherus de Griespach, Angelbertus Plancoburgensis. Neuburgium autem et Varnpach atque scherding Boiorum sunt, arx, templum D. Benedicti, ciuitas Oeno contermina, ab hostiis eiusdem supra Bathauiam decem millia passuumdistant, Neuburgium et scherding, Warnpach medio fere itinere ab vtroque abest. scherding in ripa Noricorum, Neuburgium vero atque Varnpach in Vindelicorum parte cubant. Haec tum ex testamento Luitpoldus Austriacus regulus possedit, apud scherding regiam consentiente Ludouico occidentali Boiorum rectore, construxit, saepiusque ob istos vicos Austriacis, occidentalibusque praesidibus bellum fuit, quae suo loco referen tur.

[Note: 4] Eadem tempestate rex Aegypti Palaestinam inuadit, triginta amplius millia Christianorum contrucidat. Imp. Fridericus I. Reginoburgium in hyberna concedit, conuentus agit, expeditionem Asiaticam indicit, declarato Hainrico filio suo Caesare, arma in Asiam mouet. Pleraque Boiariae nobilitas cum Augusto profecta est. Theobaldus genere sueuus, Bathauensis episcopus filius Theobaldus Bergensis et Gisalae ab Andechs, frater vero Vlrici Bergensis dynastae, Ottonis III. episc. Fruxinensis, Hainrici Wurtzburgensis Pont. Manegoldus in Chrembsmunster atque Tegernsee praesul, qui successor fratris Theobaldi in pontificatu fuit, item horum amitinus Berchtoldus dux Dalmatiae siue Meraniae comites Imp. fuere. Theobaldi iussu eius decurio Tageno expeditionem hanc aeternitati literarum consecrauit, quam ego Reicherspergii inueni, eamque Conrado Adelmanno mystae Augustensi, vt illam publicandam curaret, superiore anno misi, quamobrem is tam diu rem differat, nescio. Fridericus victricibus armis Thracia, Asia, Cappadocia, Armenia, Ciliria peragrata, Acone [Note: quae antiquitus Ptolomaeis vocabatur.] regia Turcarum primo impetu expugnata, seleuciae in syria repentina morte obiit. Tum plerique omnes prope Antiochiam dira lue absumpti sunt, et quasi capite Imperii extincto, caetera quoque membra triginta millia fuisse referuntur, contabuerunt.

[Note: 5] Inter haec Hainricus Caesar Mediolani nuptias cum Constantia filia regis siculi facit, Campaniam in ditionem redigit, Neapolim obsidet, inde Romam proficiscitur, Paschalium altero die, septimo decimo Cal. Maii consecratur a Coelestino III. Pont. max. qui pridie inauguratus fuerat. sub idem tempus Welpho dux Ethruriae atque spoleti, Lycatiorum tetrarches moritur, eius mausoleum et monumentum extat in superiore Boiaria apud staingaden. Imp. in Germaniam proficiscitur, in celebri apud Vangionas concilio, sueuiam Conrado fratri Philippo itidem germano suo Ethruriam spoletumque tradit. Hainrico vndecimo, saxonia atque Boiaria cum liberis atque vxore, ab Augusto patre pulso, ad Anglosque relegato gratiam facit, filium natu maiorem obsidem capit, Brunonis vicum, Luneburgum, vrbes saxoniae reddit. Clementiam patruelem suam filiam Conradi praefecti praetorio Rheni,

Hainrico filio illius dat in matrimonium, huicque principatum Rhenanum in tutelam committit Illique progenuere duas filias Irmingardim, Hartmanni Badensis vxorem et Hagnam coniugem Ottonis V. reguli Boiorum.

[Note: 6] In eodem concilio Ludouicus dux Boius, more maiorum virilem togam sumpsit. Principes nimirum atque propinqui ense, scuto, framea iuuenem ornarunt, moxque Reipubl. pars esse coepit, qui antea domus duntaxat videbatur. Nec enim cuiquam arma sumere tum antea licebat, quam Caesar suffecturum probasset.

[Note: 7] Caeterum dum ea res agitur, Boiaria inferior, incendio, praeda, caede, intestino tumultu affligitur. Albertus a Bogen, Rapoto, atque Henricus fratres Artenbergenses, ob limites, atque venarionem, clientelam Altaichii inferioris discordant inter se, ad armaque concurrunt. Rapoto Vilshofen vicum moenibus cingit, eo coloniam dedueit, iure ciuitatis donat. Vnde Alraichio inferiori, Diethmaroque antistiti damna, ad ducentas libras iniunxit. Albertus curator templi, cui nupta erat Laodamia Boiema, Ottocarum Boiemiae regulum, cui affinitate et confinio proximus erat, socium ad se assciscit, Boiariae fines intrat, igne, ferro impune grassatur. Ludouicus haec prohibiturus obuiam ar matus pergit. Verum ab Alberto in fugam datur. Multi tum mortalium viri, foeminae, pueri, puellae in Boiemiam captiui abducti sunt, vici, casae, aedes sacrae, prophanae, direptae, incensae, Altaichii inferioris, finitimorum templorum opes grauiter attritae sunt. Altera parteDanubii, Calendis Octobribus Luitpoldus Orientalis dux, Berchtoldus ab Andechs Dalmatiae regulus, quam Meraniam vocant, caeteri Boiariae, Stiriae, Charionum proceres aduersus Rapotonem, atque Hainricum fratres Artenbergenses dynastas, pacis violatores arma sumunt. In confinio Norici, atque Vindelici, quatenus Oeno, atque Danubio continuantur, vniuersa deuastant, nec sexui, nec aetati parcunt. Artenbergium obsident, Osterhofiae pleraque damna inferunt, nullam rationem nec sacri, nec prophani habent. Rapoto [Note: Rapoto de Teringer von Stein.] de Stain, Eckhardus de Dornberg, Austriaco fauentes Paumburgium, quod sub tutela Artenbergensium erat, compilant Ludouicus Occidentalis dux Carnoburgium arcem et vicum tetrarchiam Boiorum, atque Noricorum inter Vtinum, et Wasserburgium, quam Angelbertus patruus Artenbergensium [Note: Artenbergenses marchiones a Crainburg dicti.] tenuerat, obsidet, vindicat, in ditionem cogit.

[Note: 8] Imperaror Reginoburgium in Hyberna concedit, Boios vniuersos, Nariseos, Vindelicos, Noricos, Austriacos occidentales, ab armis discedere iubet. Octauo Idus Octobris Albertum a Bogen, authorem huiusce belli contra Rempubl. fecisse declarat, proscribit, in Apuliamque relegat, Ottocarum Boiemum, qui illi auxilium tulerat, ducatu submouet, Boiemiam Bizetisslao, siue Hainrico ponrifici Pragensi committit Ludouicus occidentalis dux, Gotfridum de Stain apud Nariscos dynastam, Piburgio proxime patriam meam oriundum, quod cum hostibus clam senserat, crimine laesae maiestatis sententia principum condemnat, securique percuti iubet.

[Note: 9] Hisce confectis Luitpoldus Stirius, atque Austriacus domum reuersus fit certior a Wernhero Charionum rectore, patruele Artenbergensium, Viennae habitu seruili latitare Richardum regem Anglum. Is in obsidione Ptolomaidis insigni contumelia Austriacum, signo eius refixo, in lutum abiecto, pedibusque conculcato affecerat. Praeterea Cypri rectorem, cui matertera Luitpoldi vxor erat, capite deminuerat, vrbes eius occuparat: cumque deinde domum redire parat, naufragium facit, omnibus pene amissis in littus Histriae eiectus est. Inde Aquileiensium, Charionum, Stiriorum agro cum paucis perreptato, Viennam Austriae peruenit. Vbi agnitus in vincula a Luitpoldo coniicitur, duodecimo Calendas Ianuarii, et confestim septimo deinceps die Reginoburgium ad Imperatorem Heinricum Caesarem Augustum deducitur. Philippus rex Francus vbi isthaec accepit, Nordmannium, Rothomagum, et caetera quae in Gallia Anglus possidebat, in ditionem suam redigere conatur. Anglus quin quaginta marcarum, hoc est, quatuor centena millia vnciarum (Marca enim octo sunt vnciae) tribuit Austriaco, sicuti hic Alberto dynastae Boiorum, et is ad Caelestinum Pont Max. retulit. Vnde Anassus, Hunnoburgium, Neostadium, vrbes instauratae, Viennae

moenia ampliata, pleraque alia castella refecta sunt. Augustus ab Richardo mille marcas auri tricies extorsit. Sunt auri Vnciae mille ducenties quadragies, faciunt auri tinas, vt nostri appellant, vndeuiginti super viginti millia drachmarum auri. Tina autem est nummum [Orig: nummûm] aureum [Orig: aureûm] centum millia: Drachma vero octaua pars vnciae, nimirum aureus nummus, quem Rhenanum vocant. Ita auro Anglus emunctus, domum redit, aduersus Gallum regem bellum continuat.

[Note: 10] At Imperator acceptam pecuniam ab Anglo militibus distribuit, copias in Asiam praemittit, quibus praeficit, ducesque dedit Henricum Saxonum, Hermannum Turogorum rectores, Conradum archimystam Mogontinum magistrum Epistolarum, Heinricum Palatinum a Rheno, filuim Hainrici vndecimi, Boiariae quondam ac Saxoniae reguli, Fridericum Austriacum, filium Luitpoldi superioris, Conradum Laecholingonem episcopum, Reginoburgensem, Gotfridum Brabantinum, Henricum Calatinum, Albertum a Bogen, Wolfgerum ab Ellenbrechskirchen episcopum Bathauensem.

[Note: 11] Ipse e Boiaria in Italiam migrat, Apuliam petit, Irenam Graecam Philippo fratrisuo nuptum collocat, eique ducatum Sueuiae, mortuo fratre Conrado, tradit. Vbi anno eodem Augusta filium peperit, cui aui Friderici nomen parentes dixere. Albertus a Bogen, qui in Apulia exulabat, posteaquam hoc accepit, ad Imperatorem ob recens natum haeredem laetabundum cum suppliciis se confert, veniam non solum sibi impetrat, sed et dignitatem, ac honorem et sibi et Ottocaro Boiemo recuperat. Ambo edicto restituuratur, Philippus cum sponsa sua in Germaniam migrat. Augustae in Rhetia regio cultu magnifice nuptias facit. Conuenere frequentes principes Imperii, filium Augusti in cunis adhuc vagientem Caesarem declarant, eidem fidem tabulis signatis astringunt.

[Note: 12] Eadem tempestate plerique Principes finem viuendi faciunt. Hainricus Brunsuicensis nepos Imperatoris Lotharii, Saxonia atque Boiaria pulsus. Fridericus Bardus patruus Ludouici Boiorum ducis, apud Nariscos in Ensdorff sepultus. Hainricus ex Machtylda Anglia tres mares tulit Hainricum, Ottonem, et Wilhelmum authorem regulorum Brunonis vici.

[Note: 13] Haud ita longo post tempore Imperator in Sicilia mortem obiit, relicto filio impubere. Consestim parricidiali discordia orbis Christianus affligitur, duo pro Imperio authore et antesignano primario sacerdote decertant, Philippus frater Imperatoris, tutor nepotis impuberis, a Ludouico Boio, sociis eius Sueuis, Noricis, Vindelicis Caesar salutatur. At Saxones, Boiemi, instigante Innocentio tertio Romano episcopo, qui eos sacramento, quo Friderico infanti authorati erant, soluit. Praeterea Richardi regis Angli pollicitis inescati, amitinum eius Ottonem filium Hainrici vndecimi, Saxonia atque Boiaria exacti, nepotem Hainrici noni, itidem Boiariae atque Saxoniae regno deturbati, pronepotem ex filia Imperatoris Lotharii, rebus imponunt. Eum Angli pecunia adiuuant. Philippo rex Occidentalis Franciae fautor adest.

[Note: 14] Ita Germania ciuilibus armis, Pont. Max. classicum canente, attrita est. Argentoratum, Erdfordia, Aquae Graneae, Agrippinensis Colonia, item aliae vrbes obsessae sunt. Philippus, vt sibi Boios coniungeret, filiam suam Chunegundam Ottoni praefecto praetorio Boiorum, patrueli Ludouici ducis Boiariae, despondet. Nostri qui in Asia erant, audita morte Imperatoris, ciuiliumque armorum tumultu, nulla re memorabili gesta, non sine periculo Reipub. Christianae maximo, domum remigrant. Fridericus Austriacus, ibi periit. Wolfgerus Bathauensis episcopus, Albertus a Bogen in Boiariam reuersi, bellum Rapotoni, et Hainrico Artenburgensibus indicunt, castella eorum expugnant, vicos incendunt, aedes diripiunt. Oberndorff arcem, et vicum Oeno conterminum in ripa Noricorum episcopus constituit, atque munit. Albertus archimysta Boiorum a suis nobilibus, equitibus in vincula coniicitur. Albertus a Bogen fato concedit, treis filios superstites reliquit. Luitpoldum sacerdotem, Berchtoldum, Albertum.

[Note: 15] Pleraque tum prodigia in Annales relata reperio. Augustae apud Rhetos hostia in carnem cruentam reuersa est: terrae tremor quarto Nonas Maii orbem terrarum afflixit, vrbes, casas, aedes, templa subuertit, apud Longionas, pagum Boiariae, qua cum Hercynio iugo ad Boiemiam pertinet, annum et sex menses

continuatus est. Incolae relictis aedificiis sub dio, atque Ioue frigido manere coacti sunt.

[Note: 16] Otto Frisingensis episcopus Ottenburgium superioris Boiariae arcem condit, praesidio firmat: ob salinarium portorium, vectigalque Boiorum regulo, Monacensibusque bellum indicit: salem deuehentes, Veringen vicum atque Ottoburgium petere cogit: caetera itinera praecludit atque obsidet. Hactenus episcopi, sacerdotes, monachi, sacratae foeminae ocio literario addicti, scribundis libris, vti adparet, in Bibliothecis operam nauarant. Prophani, qui sacerdotes collocupletarunt, praedia sacerdotalia administrant, eos Conradus quoque Reginoburgensis episcopus ex Asia reuersus, a curatione ecclesiasticarum opum, Deo dicatarum, deuotarumque superis, amouere vi connititur. Eberhardus archimysta Boiorum ob clientelam et parochiam Vtinensem cum duce Boiorum digladians, socia arma collegis suis iungit, atque de improuiso coniunctis copiis, nemine resistente, fines Boiariae inuadunt, castella expugnant, omnia caede, incendiis complent, templa expilant, nec ab aris, atque sacris manus sacrilegas, egregii sane pastores, abstinent: oues quas pascere deberent, more luporum sub magna superficie pietatis deuorant. Et ne omnino res diuinas floccifacere videantur, magno religionis supercilio Chunegundam Augustam albo Superum [Orig: Superûm] asscribunt. Mox verus, et aeternus pastor gregem suum vlciscitur. Fruxinum atque Iuuauia cum templis conflagrant. Conradus Reginoburgii eodem anno animam efflat.

[Note: 17] Ludouicus Teispach inferioris Boiariae regiam, quae episcopo Reginoburgensi parebat, obsidet, oppugnat, insidiis capit, moenia solo aequat, fossam explet. Philippus episcopos ab armis discedere iubet. Conradum filium Conradi Phronthusii [Note: forsan a Frontenhausen.], atque Medulli oppidorum Boiariae dynastae Pontificem Reginoburgensem, Eckbertum ab Andechs [Note: in catalogo Episcoporum Bamberg. non Eckbertus, sed Potho comes de Andechs.] adhuc impuberem, fratrem Hainrici Histriae, atque Carnorum praefecti, episcopum Bambergensem legit: deinde aduersus Ottonem pugnat. Spectante itaque atque concitante Romano sacerdote, Philippus, et Otto cognatas acies committunt, frater aduersus fratrem, filius aduersus parentem confligere cogitur, atque inuicem sanguine se polluunt. Argentoratum, Atquae Graneae, Agrippinensis Colonia, Erdfurdia, pleraque alia oppida obsessa, cuncta luctu, caede completa sunt. Quis aliam tantae discordiae inter Christianos causam attulerit, nisi Romani episcopi spectaculum, quasi paria componentis? Populus Christianus mutuis se vulneribus, cohortantibus flaminibus Romanensibus contrucidauit.

[Note: 18] Dum haec in Germania fiunt, ad Septentrionem in Asiatica Sarmatia Tartarorum primum audita sunt arma. In Thracia Germani Saxones, Flandri, Halberstatensis episcopus expugnato Byzantio, rebus Orienralibus Baldouinum Flandrum imponunt.

[Note: 19] Inter haec Philippus Hainricum Histriae, Carnorumque rectorem cum Ottone sentientem dignitate submouet: Camos et Histros Ludouico Boiariae duci in tutelam tradit: Eundem cum episcopis Boiariae in gratiam redigit: Monacenses quotannis e portorio septem et quinquaginta drachmas auri Fruxinensibus pensitare iubet. Conradus Reginoburgensium episcopus, quod cognatis, et haeredibus priuatus erat, Frontenhausen, Werd, Kunigsuuerd, Teispach, Buros Vindelicorum atque Noricorum castella Ludouico regulo Boiorum vendit. Xenodochium Reginoburgii [Note: Spital am Hoff zu Regenspurg.] in altera ripa ad ceruicem pontis lapidei, in suburbano Ludouici oppido condit. Eberhardus archimysta Iuuanensis tres Pontificatus instituit: In Boiorum lacu maximo apud Noricos Chimensem, [Note: Chiemsee.] in confinio Norici, atque Pannoniae Seccouiam, [Note: Seccare.] atque Lauentinum, [Note: Lauent.] hisque praeficit Rogerium Radechonem, Carolum Frisiacum, et Vlricum.

[Note: 20] Ludouicus pacis atque iustitiae studiosissimus, plurimum dignitatem atque opes Vindelicorum, quae multum Imperator Fridericus separato inde Norico diminuerat, auxit, magnifice pleraque condidit. Boiariam nouis coloniis impleuit. In inferiore Vindelicia, in ripa Danubii Strubingam, clarissimum municipium extruxir, atque Abudiacum olim excisum, arcem in agro Pruuenensium monachorum refecit,

monachis aliis praediis satisfecit, nempe Chynigobisen [Note: forte Konigswiesen.] regium beneficium ipsis reddidit. Arbitri fuere antistites hi, Hainricus Tigurinus, Conradus Schirensis, Gotfridus praepositus Reginoburgensis: atque hi dynastae, Albertus a Bogen, Conradus a Mospurg, Diethpoldus Dolechsensis, Menardus ab Abensperg, qui et a Roteneck. Atque idem Ludouicus in ripa Isarae Landau aedificauit, Dingelfing auxit, arcem Lanshutae erexit, Monachii xenodochium, aedemque vbi pauperes alerentur, publica annona pascerentur, instituit. Iuxta Oenum in ora Noricorum Scherdingii eius consensu a Luitpoldo Austriaco regia extruitur. Ipse Braunau, quod hactenus suos regulos habuerat, moenibus cingit, ciuitate donat, eoque a Rantherouia [Note: Rannshosen.] praetorium, portoriumque transfert. Vtini collegium condidit, in quod duodecim populares mystas cum Antistite cooptauit.

[Note: 21] Toparchias Boiorum Cham, Frontenhausen, Dachau, Andechs, Wittelspach, Vogburgy Rietenburg, Stephaning, Lengfeld, Sultzpach, Krayburg, mortuis absque liberis tetrarchis vendicauit: palatium quoque Rheni in Boiariam transtulit. Imperatoribus ex Sueuia oriundis ob paterna beneficia acceptus, eisdem virtutis ergo perquam charus fuit, praecipue Fridericis, Philippo, et Hainrico.

[Note: 22] Eodem tum anno Pilgrinus patriarches Aquileiae, cui Wolfferus Bathauensis episcopus relicta Popponi Bathauia, suffectus est, et Bertholdus dux Dalmatiae atque Croatiae legatus, ex Damasia atque Andechs castellis superioris Boiariae oriundus, animam efflarunt. Berchtoldi liberi Gerdrudis regina Vgrorum, vxor Andreae, et ii parentes diuae Elisabethae, Otto dux Meraniae, praefectus praetorio Burgundiae, Hainricus praefectus Histriae atque Carnorum, Berchtoldus, et Eckbertus pontifices.

[Note: 23] Sub idem tempus Ludouicus Boiorum regulus Laodamiam foeminam cordatam, atque pulchram in Boiemia ortam ducit, ipsa prius Alberto a Bogen nupta fuerat. Ottocarus Boiemus hac affinitate delinitus, suasu Ludouici ab Ottone ad Philippum deficit, isque Ottocarum, successoresque eius perpetuo sententia principum, reges appellat. Ottonem a Wittelspach ob homicidium generum abdicat, Chunigundam filiam, quam illi desponderat, Wentzeslao filio Ottocari dat in matrimonium.

[Note: 24] Post haec Otto et Philippus, vbi satis debacchati sunt, sanguineque cognato polluti, pacem sanciunt. Otto filiam Philippi, magnae amitae suae proneptem, vxorem ducit. Philippus Bambergensi Eckberto, purganti se, quod coniurasse cum rege Vgrorum suspectus erat, gratiam facit. Hisceque ex sententia confectis, cum eum satietas hominum atque negotiorum odium caepisset, vt requiesceret atque illam expueret miseriam ex animo, Bambergam secedit, venas secat, profluuio sanguinis morbidum corpus exonerat Otto a Wittelspach assumptis secum ministris Eckberti episcopi atque fratris huius Hainrici Histria exacti, quasi quippiam secreto cum Caesare, quod ad salutem eius spectaret, collocuturus, aulam petit, facileque ad conclaue Philippi admittitur. Nemo tum praeter sacri scrinii magistrum atque. Hainricum Truchsassium a Waldburg Sueuiae oppido oriundum, praesto erat. Otto vbi solitudinem animaduertit, ense iugulum Philippi nihil mali suspicantis de improuiso petit, lethaliter, licet leuiter, sauciat. Vociferanti Truchsassio, pessulum hostio obdere conanti, malam eodem ense affligit, plagamque facit. Ita ad ministros erumpit, quorum ope elabitur. Philippus paulo post fato concedit X. Cal. Iulii, anno ab orbe seruato, millesimo ducentesimo super octauum.

[Note: 25] Confestim Otto a Wittelspach, Eckbertus episcopus, Hainricus frater eius proscribuntur, crimine laesae maiestatis condemnantur. Eckbertus in Vngariam ad sororis maritum, Hainricus in Palaestinam elabitur. Otto in Boiaria palabundus oberrat Rapoto ab Artenberg praetorio Boiariae praeficitur, qui vices Caesaris absentis, praesidendo tribunali perfungatur. Ludouicus dux Boiorum, Otto a Phalay, Hainricus Calatinus Andechs, arcem Hainrici inuadunt, diripiunt, solo aequant, praedam inter se diuidunt, lacra Wolffratshusium, inde ad Matronam montem in templum diuo Petro dicatum, Oeno conterminum, furtim sublata, ibique condita sunt. Iidem

Glaneck, [Note: Glanechios habuit, an recte mutauerim nescio.] Buchoros [Note: Buchoros non intelligo, nisi sit Buchorn.] simili clade afficiunt. Ludouicus praeterea dux Boiorum Wittelspach [Note: Wittelspach Teutonibus equitibus datur.] quoque, patruelis sui regiam, incunabula maiorum suorum diruit, solo aequat, templum ibi Deiparae Virgini condit, sacratis Teutonum equitibus tradit, lapides haud procul inde Aicham deuehit, in ripa Barii amnis nouam coloniam deducit. Ita mihi Ioannes Haelius ciuis eius vrbis, harum rerum studiosissimus retulit.

[Note: 26] Porro Otto a Ludouico, aliis nutantibus ad Aquas Graneas deducitur, ibique inungitur. Deinde ab omnibus recipitur. Subsequenti deinceps anno Romam proficiscitur, Augustusque appellatur, moxque Campaniam Imperatoribus dolo Romanorum flaminum praereptam inuadit, subigit, Capuaeque hybernat.

[Note: 27] Inter haec in Boiaria Hainricus Calatinus apud Oberndorff proxime Abudiacum, haud longe a Reginoburgio, in ripa Danubii Ottonem a Wittelspach profugum deprehendit, vulneribus confossum occidit, caput eidem amputat, in Danubiumque proiicit, Caesari sanguine percussoris atque parrieidae parentat. Reliquum corpus Ottonis ad Vnderstorff aedem flaminum Augustalium, quas auus eius condiderat, et vbi parens sepultus est, deportatur, nono demum anno indulgente Pont. Max. more Christiano humatur. Liberos ne habuerit, nondum comperi. Hermannus aedituus Franciscanus religione, ait eius sobolem Boiaria exactam, in confinio Teutonici atque Celtici Imperii, in Arduenna sylua diutius exulasse. Waldgrafios, [Note: Die Waldgrafen oder Wildgrafen.] hoc est, syluestres praefectos dictos esse, alii in Sueuia et Germania magna Peitelspach [Note: Weitelspach in VVirtenberg.] condidisse magis suspicantur, quam sciunt. Ego fidem meam non astringo.

[Note: 28] Sub iisdem diebus octauo Calendas Ianuarii, aerae nostrae anno M. CCX. Berchtoldus Chamaborum, Vogburgii, Oegrae atque Neomarti dynasta absque liberis obiit. Vogburgium arx oppidumque est superioris Vindeliciae, Danubio imminens: caetera oppida Nariscorum, qua ab orientis ora Boiaria Hercynios saltus atque Boiemos spectat, hac lege ad Ludouicum ducem Boiorum redierunt. Author atque parens huius familiae Berchtoldus dux Boiorum, frater Arnulphi Boiorum itidem reguli, quem supra in libri quarti fine retuli. Berchtoldus, Hainrico, ortus Hainrico Berchtoldus, huic Arnulphus successit. Hunc Hainricus atque deinceps Theobaldus primus excipit. Hic ex vxore Luitgarda Castellana [Note: Comitissa de Castelberg vel Castel.] Theobaldum sibi cognominem genuit, cui per manus Chamaborum praefecturam tradidit. Theobaldus secundus cum Adelhaide vxore Reichenpach, et Waldsaxoniam condidit, obiit anno Christi M. C. XL VI. sexto Idus Aprilis: sex liberos, duos mares, quatuor foeminas progenuit. Adelhaidim Augustam, coniugem Friderici primi, Chunegundam Stiriam, Iuditham vxorem Friderici a Bogen, curatoris Reginoburgensium sacerdotum, Sophiam a Lechsgmund, Theobaldum tertium et Berchtoldum, qui absque liberis obierunt.

[Note: 29] Ea tempestate Pont. Maximus Imperatori Ottoni quarto facrificiis interdicit. Quamobrem Ludouicus dux Boius, Ottocarus rex Boiemiae, Luitpoldus Austriacus, Otto ab Andechs Dalmariae praeses, et Ludouicus Comes prouincialis in Turingen, Fridericum Siculum cui adhuc in cunis vagienti sacramento authorari fuerant, Caesarem declarant: Hainricum a Neiff, Anshelmum de Iusting magistrum Equitum, in Italiam, Siciliamque legant, qui Fridericum in Germaniam deducant. Fridericus postulatis annuit, Romam, inde Ticinum peruenit. Per Rhetias alpes in Germaniam, et Aquas Graneas contendit. Otto vbi haec comperit, ex Campania properat, per iuga Tridentina, Alpesque Noricas in Saxoniam, frustra Friderici conatus prohibiturus, imo ab eodem in fugam versus rediit, ibique se continet. Fridericus apud Aquas Graneas inungitur. Inde Francofordiam petit, ibi hybernat, et omnes principesin eius verba iurant.

[Note: 30] In Boiaria Mangoldus Bathauiae episcopus, Albertus a Bogen, contractis atque coniunctis viribus, Rapothoni Artenbergensi bellum indicunt. Inferiorem Boiariam deuastant, templa, casas, monasteria diripiunt, Aspach monasterium diuo Benedicto consecratum, quod incolae, qui eo tutelae causa confugerant, res suas atque

suppellectilem detulerant, treis comites Albertia Bogen, templum oppugnantes, vim vi repulsuri, occiderant, irati exurunt. Almannus ab Helingersperg [Note: nunc Hengersperg.] arcem suam testamento Althaichii inferioris monachis legat, qui eam, ne ab aliquo occuparetur, solo aequare conantur: sed ab Alberto a Bogen prohibiti, donec Poppo Altaichii antistes eundem pecunia data in suam sententiam traxit, atque pedibus (vt aiunt) itare perpulit.

CAPVT III. Continuatio Historiae Ludouici. Fridericus II. Rom. Imperator. Quomodo Palatinatus Rheni ad Duces Boiariae peruenerit. Expeditiones in terram sanctam. Ordines noui monachorum.

1. Status imperii Friderico II. iuramentum praestant. Ludouicus Palatinatus Rheni in feudum accipit. Mox captus se magna pecuniae summa redimere cogitur et a Rhenanis recipitur.

2. Berchtoldus ab Andechs Histriam et Carinthiam recipit. Eckbertus Episcopus Bambergensis restituitur. Comitia Norinbergensia.

3. Otto Imperator cum sociis a Philippo Rege Galliae profligatur. Mater D. Elisabethae in Vngaria interficitur.

4. Ordo Pauperum Lugdunensium et Italorum humilium oritur, quibus profligatis Dominicani et Franciscani succedunt, qui abs Honorio III. confirmantur.

5. Fridericus II. conuentus agit. Pontifices ex Apocalypsi Iohannis Europaeos ad quintam expeditionem in Asiam concitant. Nomina Principum expeditionem suscipientium. Chiliastarum error.

6. Christiani Domiatam capiunt, mox astu Regis Aegypti aquis obruuntur, reliqui re infecto domum reuertuntur. Pueri Palaestinam liberatum expeditionem infeliciter suscipientes ad mare procedentes interiere.

7. Otto Imperator moritur. Fridericus Romae coronatur, filiumque Heinricum datis eitutoribus Caesarem declarat, et Margaretham despondet.

8. Germani nouis dogmatibus ad sextam expeditionem in Asiam concitantur, vnde caedes, scelera, et variae turbae oriuntur.

9. Bellum inter Albertum a Bogen et Rapothonem Artenbergensem. Damnum aflumine et grandine datum.

10. Controuersia ex electione Episcopi Reginoburgensis. Laici decreto Pontificis ab electione Episcopi excluduntur. Franciscanis et Dominicanis monasteria traduntur.

11. Ludouicus nuptias celebrat, similiter et Otto eius filius. Heinricus Charinthiae Dux in gratiam recipitur.

13. Christiani cum Saracenis inducias paciscuntur, in quibus illis Hierosolyma et aliae praerogatiuae cedunt. Fridericus diadema Caesareum gestans loca sancta visitat.

14. Pontifex Romanus Imperatorem excommunicat, Romaque pulsus Heinricum filium contra Patrem concitat. Heinricus Ludouicum Ducem Boiorum persequitur, Boiariamque vastat.

15. Imperator de tyrannide Pontificis literis conquestus cum ipso quibusdam Germanis intervenientibus reconciliatur. Luitpoldus Austriacus moritur.

16. Ludouicus Dux Boiariae a Morione interficitur. Aliaerelationes de eius morte. Eius sepultura.

[Note: 1] SVb idem tempus Fridericus Caesar ex hybernis Francofordia egreditur, Boiariam petit, Reginoburgii celebrem Imperii conuentum agit. Frequentes principes coeunt, denuo in verba noui principis iurant. Ludouicus Boiariae rector ab eo Rhenanum ducatum, quemPalas vocant, officii, ac singularis obsequii ergoimpetrauit, atque in

fidem accepit. Quippe pietate omni Caesari satisfecit, et ob merita, obsequia, parenti, auo Friderici praestita, rantum commeruit principatum. Dumque eo proficiscitur, atque incautius oppida, castra, vrbes vendicat et accipit, ab incolis cum omnibus comitibus capitur, maximo pecuniae numero, quam viritim Boii tribuere, se redemit. Schirenses monachi centum libras Boiaricas pensitarunt. Posthaec omnium rerum obliuio decreta est. Ludouicus a Rhenanis recipitur, Agnetem filiam Hainrici praefecti Rhenani fratris Imperaroris Ottonis Augusti, cum ille tum absque liberis maribus in tempore obiisset, filio suo Ottoni despondet Id factum esse anno Salutis restitutae M. CCXV. diploma Friderici Caesaris indicat: Vbi dilectos consanguineus, et sidelis (inquit) noster illustris Ludouicus Palatinus Comes Rheni, et dux Boiariorum, etc. Atque ab eodem tempore hactenus Boiaria oriundi Rheno potiuntur.

[Note: 2] Ludouicus tum Carnos atque Histros reddidit, hos Berchtoldo ab Andechs restituit Caesar, et fratrem illius Eckbertum excusatum habuit, atque Bambergam redire concessit. Hisce confectis rebus XI. Cal. Februarii Norinbergam ad solenne concilium Imperii celebrabdum se confert. Praestotum fuisse reperio principes, Ludouicum Vindelicorum, Luitpoldum Noricorum, Bernhardum Charionum, Ottonem Dalmatiae regulum, Sigefridum Mogontinum archimystam, Eckbertum Bambergensem, Sigefridum Augustanum, Hainricum Basiliensem, Conradum Mediomatricum atque Nemetum pontificem, Anshelmum a Iusting magistrum Equitum, Waltherum pincernam, Theodonem camerarium, Waltherum a Danberg, atque Vlricum episcopum Bathauensem, qui in monte diuo Georgio dicato, arcem, vbi inposterum eius vrbis episcopi habitare consueuerunt, aedificauit.

[Note: 3] Tum in Gallia Belgica Otto Imperator, Ioannes rex Angliae, Bernhardus Flandrus, Rengoldus Bononiae dynasta a Philippo Occidentalis Franciae, qui Friderici rebus studebat, superantur: Flandrus, et Bononiensis capti, Anglus et Augustus amissa Aquila, profligatis copiis, fuga sibi cum paucis consulere, vixque euasere. In Vngaria Petrus Bancobonus Varadinus, quem nostri Prengarium nominant, Gertrudam matrem D. Elisabethae sub papilione ferro confodit.

[Note: 4] Eadem tempestate duas religionis Christianae factiones emersisse, authore Bernhardo quodam reperio: Pauperes Lugdunenses, et Italos humiles. Hi cum populo agebant, publice concionabantur, interpretandarum sacrarum literarum prouinciam citra authoritatem pontificum sibi sumebant: illi in diem victitabant, nihil possidebant, hostiatim stipem emendicabant, legatos Christi se aemulari iactabant. Ambo genera in sacerdotum luxum, auaritiam, superbiam, libidinem, caeteraque vitia, ingeniosa atque diserta erant. Innocentius tertius Pontif. Max. illos contra philosophiam Christianam facere decernit, a sacris veluti erronesarcet. Hissuccessere alia duo genera, diuis Francisco, et Dominico authoribus. Quae cum grauatim (ita refert Martinus a sacro auriculario et piaculari Rom. episcopi) Innocentius tertuis reciperet, obiit, et successor huius Honorius tertius continuo author factus est.

[Note: 5] Iisdem diebus Caesar Augustae in confinio Rhetiae et Vindeliciae conuentus agit Inde Aquas Graneas petit, perlustrata Germania atque Saxonia, Wurtzburgium Franciae caput se confert. Inter haec pontifices Romani ex sacra historia, nempe libro, quam Ioannis diuinationem appellant, fatum exitii Saracenis, Turcis, Machometicae superstitioni aduenrasse inrerprerantur, classicum clangunt, ad arma ingeminant. Machometum antichristum fuisse sibi persuaserant, sicuti et patrum memoria Ioannes Annius in commentariis, quos in eundem librum edidit, sentit, et nostro saeculo eam superstirionem desituram, Christum iuxta Chiliastarum opinionem aduentaturum, interrisque regnaturum arbitratur, quae mendacissima esse exitus probauit. Nihilominus Andreas rex Vgrorum, vxoris eius fratres Otto Dalmatiae dux, Eckbertus Bambergensis episcopus, Luitpoldus Austriacus, Ludouicus dux occidentalis Boiorum, Vlricus Bathauensis episcopus, Albertus et Berchtoldus a Bogen, Luitpoldus a Plaien, Eberhardus archimystes Boiorum, Albertus praepositus Salisburgensis, Fridericus

[Note: 6] Cum Damiata vrbe Aegypri Nilo contigua, sex dierum itinere ab Alexandria, expugnata, consultationibus tempus trahunt, locum Coloniae deducendae capiunt, reges Aegypti riuo, qui in Nilum cadebat, obstructo, aquis deinde obrutos, subito circumueniunt. Periere tum plerique Boiorum: Vlricus Bathauensis episcopus, Luitpoldus a Plaien, Berchtoldus a Bogen, Albertus, et Fridericus Iuuauenses mystae, caeteri pacti vitam cum maximo incommodo domum redeunt. Vlrico episcopo successit Gebhardus, frater Luitpoldi a Plaien. Puerorum quoque chorus, qui vndique sturnatim confluebant, Palaestinam, liberaturi eandem, petunt. Cum ad mare processissent, nusquam postea comparuere.

[Note: 7] Interim Imperator Otto naturae concedit, testamento insignia Imperii Friderico reddit. Qui conuentu Norinbergae peracto Romam contendit, ab Honorio Pont. Max consecratur, Augustusque appellatur, astante Ludouico duceBoiorum, Hainricum deinde filiurn Caesarem declarat, ei tutores dat Angelbertum Agrippinensem Archimystam, et Ludouicum praefectum praetorio Rheni, regulumque Boiorum: eidem insuper Margaretham filiam Luitpoldi Austriaci despondet. Ludouicus rector Boiorum nouum principem secum in Germaniam deducit, Norinbergae nuptiae Caesareae fiunt.

[Note: 8] Rursus Conradus Portuensis episcopus, flamen Romanus, filius Egonis Vri Suitonum dynastae, et Ioannes quidam consecraneus Diui Dominici Germanos ad arma concitant, ad Asiaticam, Asricanamque militiam cohortantur, et vt facilius toties longinquae militiae poenas dantes, precium ob stultitiam ferentes, inducerent, multa noua hactenus inaudita dogmata inculcant. Quemcunque sceleri obnoxium, parricidio, incestu, sacrilegio pollutum, continuo, vbi cruciculam vesti assuisset, solutum esse, et crimine et poena declamitabant. Quippe hisce aliter ab auditoribus (vt fit) acceptis, maximam fenestram ad nequitiam patefecerunt. Plerique ansa hinc arrepta, inimicos prius suos tollebant, hinc in militiam facram nomina dabant. Angelbertus archiepiscopus Agrippinensis Coloniae, curator Caesaris istoc tumultu rerum, specie religionis occisus est a Friderico cognato suo in Boiaria.

[Note: 9] Albertus a Bogen, Rapotho Artenbergensis discordant, praedia, templa, aedes inuicem diripiunt, incendunt. Rapotho Landouerdunum [Note: forsan Landuuehr.] oppidum proxime Altaichium inferius subito extruxit. Albertus a Bogen solo aequat, atque igne concremat. Flinsobergomum [Note: Forsan Flinsberg.] arcem in secunda Boiaria aedificat. Monachium cum xenodochio conflagrat. Pisoniumk [Note: Botzen.] vrbs Noricorum, in confinio Italiae, atque. Boiariae, ad confluentes Isaci ac Athesis, de coelo tacta est, vndecimo Calendas Iulii: populus, qui vndique spectatum ludos equestres confluxerat, fulmine atque grandine affectus: trecentos homines periisse memoriae literarum traditum est.

[Note: 10] Reginoburgii mortuo Conrado episcopo, pauci mystarum vniuerso cum populo, iure suo Gotfridum praepositum legunt pontificem, plerique mystarum aduersantur, Sigefridum Sueuum magistrum Epistolarum Imperatoris, ouili Reginoburgensi imponunt. Res Romam delata est. Sigefridus consecratur, aduersariis sacris interdicitur. Prophani edicto perpetuo inposterum a Comitiis pontificalibus arcentur. Sigefridus ille Reginoburgensis pontifex templum diui Blasii consecraneis Diui Dominici, Seruatoris aedem Franciscanis tradidit. Dynastae Boiorum Truchsassii, [Note: qui sint nescio, exemplar habet Drugassii] Eccomyli, Albertus a Bogen, eius mater Laodamia, vxor Ludouici Boii, suo sumptu aedes construxerunt.

[Note: 11] Hisce diebus Ludouicus Boius nuptias Strubingae parat: Ottonem filium emancipat, eum armis more Germano ornat, eidem Agnetem Rhenanam connubio iungit, coenam exquisitissime nuptialem dat principibus, et episcopis Boiorum. Hosque conuiuas fuisse reperio: Eberhardum archimystam Iuuauensem, Hermannum Wurtzburgensem, Eckbertum Bambergensem, Gebhardum Bathauensem, Sigefridum Reginoburgensem, Sibothonem Augustanum, Hainricum Aichstetensem, Hainricum Sabonensem: Rogerium

Chiemensem, Carolum Seccouensem, Vlricum Lauentinum, qui ibidem inunctus est: Item Hainricum Caesarem, filium Friderici secundi Augusti, Luitpoldum Austriacum, Bernhardum Charionum, Ottonem Meraniae regulum vocatos interfuisse traditur. Huius frater Hainricus in gratiam receptus, in Boiariamque redire permissus, Grassae in Noricorum pago Chimino lacu, continuo moritur eodem anno, quo et Gerardus Hirspergensis, Bernardus Libodunensis finem viuendi faciunt.

[Note: 12] Dumque haec in Boiaria fiunt, Augustus Asiaticam expeditionem indicit, praemittitilluc Ludouicum Turogum, Sigefridum a Rechberg episcopum Augustanum, qui Brundusii interiere. Imperator posthaec ob partum exanimata Augusta ad Cyprum cum copiis nauigat, XVII. Calendas Decembris Ioppe appulit, eamque munit, octo ibi dies commoratus fame laborare coepit. Nam commeatus a Ptolomaide vehiculis, clitellis, equis terrestri itinere, ob hostes vbique passim debacchantes conuehi nequibant, et nauibus ventus contrarius erat. Supplicatione igitur decreta, placato coelesti numine, lachrymis tandemque mari pacato, annona, arma, caeteraque huic bello necessaria, Ioppen vicissim nauigio, impune sursum, deorsum deportantur. Rex Aegypti, frater eius Scharaphus Gazare praefectus, et neposhorum Damasci regulus, cum maximis copiis vnius duntaxat diei itinere ab Augusto, quisque separatim cum suo exercitu consident, et castra locant.

[Note: 13] Deinde vltro citro commeant legati, paxsancitur, Saraceni atque Christiani decem annorum iuducias paciscuntur, Saraceni omnes captiuos reddunt. Hierosolyma cum omni circa regione vsque Ioppen, quo tuto Christianis pateat aditus, restituuntur, Saracenis concessum extra vrbem diuerti absque armis in templo, quod ipsis sacrosanctum esset adorare: insuper Bethleem, Nazareth, quicquid inter Ptolomaida atque Hierosolyma longe lateque interiacet, cum Tyro et Sydone, et finitimis regionibus redditum est Friderico. Eodem foedere comprehensum licere principi Romano moenia, castella, arces reficere atque munire nihil horum Soldano atque Saracenis in Syria, atque Palaestina permissum. Atque haec omnia religione iurisiurandi, more vtriusque gentis confirmata sunt. Hisque XII. Calendas Martii, qui tum dies Solis Christo triumphanti festus est, renunciatis, Fridericus Hierosolyma tendit, Sabbato, qui dies sextusdecimus ante Calendas Aprilis, eo peruenit. Postridie diadema ob honorem Christi Caesareum gestans, cultu Imperatorio, loca quaeque nobis sacrosanctae venerabundus adit, facta sunt haec anno Christi domini, Deique nostri millesimo, ducentesimo, vndetricesimo, indictione secunda. Haec ex Epistola Friderici excepimus, quae Bathauiae in tablino pontificali seruatur.

[Note: 14] Dum haec in Asia geruntur, Gregorius nonus Pont. Max. qui Honorio tertio successerat, suspectam habens potentiam, prudentiam felicitatemque Friderici (sicuti in quadam epistola refert) aduersus Augustum, cum Italis, ac Longobardis conspirat, Imperatorem deuouet. Romani indignitaterei commoti, pontificem vrbe pellunt, qui triplice agmine fines Campaniae hostili animo inuadit. Nec hoc contentus, Hainricum Caesarem missis legaris, aduersus patrem conspirationis valentissimae principem facit. Hainricus sub idem tempus Haganoiae brumales ferias celebrat. Ludouicum Boiorum ducem, Rhenanumque praefectum (inuidia semper comes virtutum est) quod eloquentia, et prudentia, pietateque in Augustum nulli secundus foret, hactenus omnium consiliorum, secretorumque participem, curatoremque a patre sibi quasi ad regendum puerum datum, curia atque senatu amouet. Is vbi animum Caesaris abs se alienatum esse et iniqua agi, parricidialiaque iniri consilia sentit, cum Ottone filio clam secedit, in Boiariamque migrat. Subsequitur Caeser, Boiariam ferro, igne depopulatur, Ludouico nequaquam, ne minimo quidem digitulo contra nitente.

[Note: 15] Interim Augustus pacata Syria, atque Palaestina, quas quindecim annis possedit, in Apuliam redit, vbi fines regni ab episcopo Romano armis occupatos, seque per omnium flaminum religiones deuotum offendit. Quamobrem literis per vniuersum orbem Christianum missis, acriter in Romanum pont. inuehitur, fraudes, astutiam, acerbitates, iniuriam,

tyrannidem eius commemorat, iniusticiae, impietatis eundem accusat. Germaniae, maxime Boiorum, et Noricorum principes, atque episcopi, Berchtoldus patriarcha Aquileiae ex Boiaria ab Andechs, et Damasia oriundus, frater eius Otto Dalmatiae, atque Histriae regulus, Eberhardus archimysta Boiorum, Sigefridus Reginoburgensis pontifex, Bernhardus Charionum, Luitpoldus Austriacorum, atque Stiriorum rector, Venetias, inde Romam proficiscuntur, sacerdotem primarium appellant, modestiae Christianae, bonique pastoris officii commonefaciunt eundem, et Augustum in gratiam redigunt. Pontifex Augustum coena Salinari, dapibusque pontificalibus excipit. Luitpoldus Austriacus ibi moritur. Caeteri pace terris reddita, coniuratione, vt existimabant, perniciosa Reipub. extincta, laeti Germaniam repetunt.

[Note: 16] Proximo deinceps anno Ludouicus regulus Boiorum Kelhaimii, dum post coenam in ponte deambulat, a Stichio morione, quem per ludum incessebat, cultello laetali vulnere sauciatur, moxque in conspectu omnium aulicorum exanimatus, corruit XVI. Calendas Octobris, anno ab orbe vindicato millesimo, ducentesimo, tricesimo, primo. Extat Kelhaimii aedicula, stipesque sacratus, huiusce rei monumentum. Sunt qui tradant, fraude Hainrici Caesaris caesum esse a quodam ignoto, qui quasi cultu nuncii Augustalis literas exhibuerit, legentemque easdem de inprouiso confoderit. Aliam quoque fabulam vulgo narrari audio, eundem scilicet ob illatum stuprum vxori alienae, a duobus feris pueris, quos maritus violatae coniugis, auidus vindictae, solitos pecudes, et quicquid digito monstrasset, laniare, educarit, dilaceratum indicante domino esse. Quod neque verisimile est, neque verum arbitror. Administrauit Boiariam annos duodequinquaginta, menses duos, dies sex: corpus Schiram delatum, magnifice regio luxu sepelitur. Manes placauere Eberhardus archiepiscopus Boiorum, cum collegis suis Chiemensi, Seccouiensi, Fruxinensi, Augustano episcopis: Laodamia vxor Ludouici, Agnes nurus eius, et ii proceres, Otto a Phalay, Conradus a Plaien, Conradus a Wasserburg, Conradus et Hainricus fratres Mosburgenses. Pauperibus vna et quadraginta librae, numeratae pecuniae, distributae sunt, quinque et viginti, annuum vectigal monachis, perpetuo condonatae. Laodamia [Note: Ludmilla, ab Auentino Laodamia, fundatrix Monasterii Saling.] suburbanum Landeshutae contubernium sacratis foeminis construit, caeremoniis Cisterciensibus initiat, dotem suam donat, ibi eius Mausoleum, Landshutensiumque principum ostenditur.

CAPVT IV. Otto V. Dux Boiorum, Comes Palatinus Rheni. Heinricus Imperatoris filius ob conspirationem contra Patrem successione in imperio exclusus in Siciliam relegatur. Excommunicatio Friderici II. et quomodo Papa Imperatorem opprimere tentauerit.

1. Rapoto Comes Palatinus Boiariae moritur. Machtylda comitissa ab Henneberg 1514. filios simul gignit. Literae consolatoriae Imperatoris Friderici II. ad Ottonem.

2. Otto comitia prouincialia indicit, Caesar Heinricus vetat. Proceres Boiariae foedus ineunt de bono publico procurando.

3. Heinricus cum Papa clandestinum foedus init. Ottonem V. ab Imperatore deficere nolentem persequitur, et filium obsidem dare cogit.

4. Imperator filium ab armis discedere et Ottoni obsidem reddere iubet. Otto conuentum Reginoburgii habet.

5. Fridericus Austriacus inquietus finitimos lacessit, vxorem repudiat, Boiariae vrbes diripit.

6. Otto vrbem Trostberg contra incursationes extruit, Friderico bellum indicit, in Austriam arma mouet inque latrones animaduertit.

7. Otto conuentus habet. Episcopi ad Fridericum de pace facienda missi in vincula coniiciuntur.

redux, Hainricum parricidii accusatum in Siciliam relegat, Conradumque successorem in Imperio declarat.

9. Fridericus Austriacus proscribitur executione Wenceslao Regi Bohemiae, Ottoni V. et Episcopo Bathauensi demandata. Friderious Ottonem cedere cogit, armaque in Wenceslaum vertit.

10. Imperator Fridericus in Austriam mouet, eamque subigit. Mox Reginoburgum et tandem in Italiam concedit.

11. Gregorius IX. Decretales promulgat. Varia prodigia. Murium horrenda multiplicatio, vnde et an salis gustatu generentur, deque eorum interitu.

13. Fridericus II. Imperator Princeps Optimus, ob vicinitatem Pontificibus suspectus fuit, qui Imperium Germanicum in fauillas redigere cogitarunt.

15. Sacerdotia olim beneficio [Orig: beneficiô] Imperatoris, mox haec a populo et Clero, tandem a solo Clero concedebantur. Episcoporum titulus: Apostolicae sedis gratia.

16. Quaenam olim Papae iura in Episcopos fuerint. Pontifex Romanus ad opprimendum Fridericum tollere potestatem Episcoporum statuit.

17. Pontifex Romanus consultore Matthaeo Dominicano cum quibusdam Statibus Italiae contra Imperatorem conspirat et in Germania discordias serit.

18. Pontifex Romanus in Germania factionem sibi conciliat, in qua Fridericus Austriacus, Otto Boius, Rex Bohemiae, Vngariae, et Dux Poloniae.

19. Factio Papalis filium Regis Cimbrorum in partes, Episcoporum opes ad se trahere et filium Regis Danorum rebus imponere satagit.

20. Comites Habspurgenses palmam equestri spectaculo consequuntur. Papa Imperatorem excommunicat. Coniurati arma contra Imperatorem corripiunt. Pontifex nuncios emittit.

22. Albertus a Beham in Boiaria beneficia Ecclesiastica contra instituta asseclis papalibus pro lubitu distribuit, aliosque excludit. Philippus exacto tributo a monasteriis Romam reuertitur.

23. Albertus Boiariae et Sueuiae Proceres sibi obligat, nobiles adiuuat, monasteria supprimit.

24. Episcopus Fruxinensis cum omnibus monasteriis suis et Purpuratis cur excommunicatus.

26. Ranerius Bullas contra Imperatorem emissas renunciari frustra iubet, renuentes banno ferit.

27. Imperator caesis in Italia hostibus in Germania comitia indicit. Status praeter Boium et Boiemum auxilia promittunt, posteriores discordias serunt. Otto Friderico Austriaco suppetias mittit.

29. Albertus in magno periculo versatur, omnes tamen in Germania inter se committit, et banno saeuit.

30. Nemo Alberto dicto audiens est. Episcopus Fruxinensis ad Imperatorem prouocat, omnemque iurisdictionem Pontifici in Germania denegat. Episcopi Reginoburgensis sententia de Friderico Imperatore.

31. Odium aliorum erga Albertum. Fridericus Austriacus Imperatori reconciliatus eius partes strenue defendit.

32. 33. Eberhardi Episcopi Salisburgensis de Alberto sententia; Odium erga Albertum alio modo declaratum.

34. Quinam rebus Alberti studuerint. Imperatoris Epistola ad Ottonem Boium. Bathauenses sacerdotes Albertum iussu Imperatoris excommunicant.

[Note: 1] EOdem anno Rapotho praefectus praetorio Boiariae, cum Wilhylda vxore obiit. Per idem quoque tempus Machtyldam Hennebergensem, filiam Florentii Bathauini, sororem Wilhelmi Caesaris, mille quingentos quatuordecim simul genuisse, in malluuio ab Ottone Traiectensi episcopo sacra aqua lustratos esse, inter ostenta a nonnullis narratur. Quod equidem magis, ne praetermitterem, retuli, quam quia verum, aut verisimile putem. Eadem tempestate Imperator, qui Rauennae hyemabat, audita nece Ludouici reguli Boiorum, Ottoni filio eius consolatorias literas, quae extant, scribit. Isque viuente adhuc patre, vtrumque ducatum Rheni, atque Boiorum ab Augusto impetrauit, in fidemque acceperat.

[Note: 2] Vbi igitur iusta parenti fecit, inferiasque retulit, concilium Boiorum procerum

episcoporum, vt auspicato honorem iniret principatus, feliciterque munia obiret, pacis artes, concordiae bona firmaret, leges gubernandi more maiorum praescriberet, imperium suum stabiliret, incolae in eius verba iurarent, Reginoburgium ad Idus Ianuarias indicit. At Hainricus Caesar filius Augusti edicto id vetat, et ciuibus praecipit, ne Ottonem vrbe accipiant. Boiorumque dynastae atque pontifices, Eberhardus Salisburgensis, cum suis collegis, Chiemensi, Lauentino, Seccouiensi episcopis, Conradus Fruxinensis, Sigefridus Reginoburgensis, Hainricus Aichstatensis, Gebhardus Bathauiae, Sigefridus Augustanus, Sabonensis, Eckbertus Bambergensis Landshutae frequentes conueniunt, bona Reipub. se procuraturos pollicentur, foedus, concordiam, fidem iurisiurandi religione, sacramento sanciunt. Gebhardus, quod Eberhardum vitia eius carpentem necarat, pontificatu tribuque sacerdotum mouetur, Bathauiae Rogerius [Note: qui et Rudigerus.] Chiemensis praeficitur. Eberhardus Salisburgensis pastor cum Ottone Augustam proficiscitur, frustra sibi operam sumit, vt illum atque Caesarem in gratiam redigeret.

[Note: 3] Caesar clandestinum foedus cum pontifice Romano fecerat, Germaniam, Teutonicumque regnum sibi vendicare nitebatur. Otto praefectus praetorio Rheni, Regulusque Boiorum, primarius Germaniarum princeps, ab Augusto patre Caesaris deficere nefas ducebat, in Boiariamque se protinus contulit. Caesar collecto magno exercitu Boiariae fines hostili animo intrat, nemine omnino resistente, templa, vicos, agros incendit, castra ante moenia vrbis Reginoburgensis colocat, ferro, praeda impune cuncta atterit. Hisce coactus Otto, arbitro Eberhardo archiepiscopo Salisburgensi, filium Ludouicum quadrimum Caesari obsidem dat.

[Note: 4] Augustus, vbi haec in Italia resciuit, legatos in Boiariam mittit, Caesarem ab armis discedere, obsidem Ottoni reddere iubet. Plerique Boiorum equites clam armati, copias eius subsequuntur, praedae intentos inuadunt, occidunt, magna clade discedentes afficiunt. Otto tum Reginoburgii conuentum rursus cogit, praesto fuere Boiorum dynastae, atque omnes Boiariae pontifices, quos supra enumeraui: quae Landshutae constituta fuerant, redintegrantur.

[Note: 5] Inter haec Fridericus Austriacus magni animi, quietis atque otii impatiens, laudis auidus, finitimos armis vltro lacessere coepit. Omnibus vicinis suis, Boiis, Boiemis, Vgris, Charionibus bellum indicit. Agnetem vxorem filiam Ottonis Dalmatiae praesidis, ab Andechs in Boiaria dynastae, quasi cognatam repudiat. Vlricum Charionum ducem, quod Pantheram Stiriae ducatus sui insigne vsurparet, capit, eundem posthac Austriacum scutum, tribus leonibus, a dextra distinguere iubet, atque his pro insigni Charionum vti praecipit. Agnetem a se repudiatam, huic nubere permittit. Morauiam inde, atque Vngariam duplici agmine inuadit. Eius praeses Muringerus Veseno [Note: Würinger Weser.] Schardingii praefectus, latrociniis infamis, in confinio vtriusque regni Varnpach monachis pulsis occupat, praesidioque firmat, inde Occidentales Boios vastat, omnem oram Oeni, Noricique depopulatur. Neukirchen, et Weihard Noricorum syluam, atque pagum, vbi tum nundinae, celebresque feriae erant, et populus frequens coiuerat, sexto Idus Septembris inuadit, templum exurit, opes, merces diripit, ciues ditiores, mercatoresque captiuos amplius quadraginta abducit.

[Note: 6] Regulus Boiorum ex Vindelicia egreditur, Noricum petit, ad confluentes Trani, atque Alzae nouam coloniam deducit, arcem, atque oppidum extruit, munit, praesidio firmat, Trosperg a fidendo appellat. Inde Vtini, conuentus agit, Austriaco misso caduceatore, bellum indicit, amicitiam ei more maiorum renunciat, copiisque contractis, orientalis Boiariae fines ingreditur, Lambach exurit, vsque Tranum amnem, Valentiamque vrbem, vniuersa incendiis, caede complet: Schardingium capit, in ditionem redigit, praesidio atque muro firmat Varnpach expugnat, templum monachis reddit, vnde quinquaginta, quos ibi ceperat, partim in crucem agi, partim securi percuti iubet, de omnibus supplicium sumpsit.

[Note: 7] Ad Strubingam postea vrbem, inde Monachium ad conuentus agendos proficiscitur. Interfuere episcopi Boiariae, atque

proceres, foedus factum aduersus Austriacum, discordiae, litesque Boiorum direptae, et compositae sunt. Eberhardus Salisburgensis archimysta, et Eckbertus Bambergensis pontifex profecti ad Fridericum, vt pacem facerent, in vincula coniiciuntur, totaque Quadragesima captiui detinentur.

[Note: 8] Augustus posteaquam, quae in Norico atque Germania fiebant, accepit, quartodecimo demum anno in Germaniam cum Conrado filio, quem regem Palaestinae, Syriaeque nuncuparat, redit. Otto Boiorum regulus eundem quam maximo potuit honore, proxime Burckhusium excipit, Landshutam deducit, filiam suam Conrado Hierosolymorum regi despondet, quae tamen in paucis post diebus fato concessit. Imperator posthaec Reginoburgium Boiorum caput petit, Hainricum filium Caesarem atque successorem iam pridem a se declaratum, parricidii accusat, sententia septuaginta principum condemnat, in vincula coniicit, in Siciliam, vbi non longo post tempore obiit, remotis Germanis relegat. Mogontiaci deinde XI. Calendas Septembris Conradum Palaestinae regem, Caesarem atque successorem designat. Postea Calendis Maii diuam Elisabetham Superum [Orig: Superûm] albo asscribendam curat.

[Note: 9] Inde Augustam Rhetiae petit, Fridericum Austriacum obedire atque parere detrectantem proscribit, hostem Reipubl. iudicat. Eius iussu Wentzeslaus rex Boiemiae Austriam transdanubianam in Germania Magna, suo regno confinem, inuadit. Altera parte Otto dux Vindelicorum et Nariscorum, Rudigerus episcopus Bathauensis Lintzium obsident. Fridericus Austriacus accito in auxilium Alberto a Bogen, tetrarcha Boiorum potentissimo, fratre Ottonis reguli Boiorum, obsessis suppetias fert, episcopum capit, in vincula coniicit, captiuum abducit, ducem cedere cogit. Inde vim belli in Boiemos conuertit, eosdem finibus suis deturbat, mandata, minas Augusti floccifacit.

[Note: 10] Quocirca Romanus princeps, copiis collectis, accitis principibus cum Wentzeslao rege Boiemiae, Ottone Boiariae, Bernardo Charionum, Hainrico Turogorum regulo, item cum hisce episcopis Berchtoldo ab Andechs patriarcha Aquileiensi, Eberhardo archimysta Boiorum, Theodorico Treuerorum, Sigefrido Reginoburgensi, Eckberto Bambergensi, Rudigero Bathauensi, Conrado Fruxinensi episcopo, cum Boiorum dynastis, Bernhardo Leobergensi, Sigefrido Fromesel, Hainrico Artenburgensi, Rapothone praefecto praetorio Boiariae Austriam atque Stiriam portiones quondam Boiariae inuadit, cuncta ad obsequium redigit, Viennae hyemat. Fridericus Austriacus Neostadii in confinio Stiriae atque Austriae se continet atque communit. Imperator Viennam atque Austriam Eckberto Bambergensi episcopo, viro bellicoso atque magni animi ex Boiaria superiore oriundo, fratri Berchtoldi patriarchae Aquileiensis et Ottonis Morauiae legati: Item Rudigero a Radeck episcopo Bathauensi atque Conrado Tollusio episcopo Fruxinensi committit. Ipse Reginoburgium Boiariae caput petit, vernas ibi perlitat ferias. Ibidem tum Hainricus ab Artenberg templum sacratis foeminis condidit, quod sanctam crucem vocitant. Posthaec Fridericus Imperator compositis rebus Germaniae, relicto in Cisalpino imperio filio Conrado, in Italiam remigrat, Taurisium in hyberna concedit, neque posthac ex Italia in Germaniam redit.

[Note: 11] Gregorius tum nonus Pont. Max. libros pontificales, quos Decretales nominant, per Remundum Dominicanum edidit. Eadem tempestate prodigia pleraque futuras calamitates portenderunt. Magna pestis in homines, pecudesque iuxta debacchata est. Vniuersa flumina gelu constiterunt acuto, vernoque demum calore soluta, casas, horrea, pontes, moenia, arbores subuerterunt. In finibus Charionum in oppido Stain, dum Volbertus mysta sacrificat, victima sacrosancta in carnem atque sanguinem commutata est. Berchtoldus patriarcha Aquileiensis, Albertus Goritiae regulus spectatum perrexere. In Rathstadio oppido in Alpibus Noricis, quas Taurum incola vocat, infans cornutus natus est, vagitus atque ploratus eius quatuordecim ante dies, quam ederetur, auditus. In agro Fruxinensium meridiem versus murium agrestium ingens vis, examen subito natum, messes populatur, segetes, herbas, foenum radicitus depascitur: inde fugatis accolis, execratum

locum mutare, auitos lares deserere agricolae coacti sunt. Mirum est, vnde vis tanta, salis gustatu fieri praegnantes, generationem eorum lambendo constare, non coitu, ex vna gigni viginti, prouentus eorum siccitatibus, tradunt Aristoteles, et alii naturae interpretes, quibus talia consectari curae fuit. Illud adhuc latet, quo nam modo illa magnitudo repente occidat. Nam nec exanimes reperiuntur, neque extat, qui murem hyeme in agro offenderit. Terra tremuit in Burgundia, mons alio de improuiso migrauit, quinque millia hominum obruit. Tertio Nonas Iulii Sol interuentu Lunae duas horas continenter occultatus est, Luna sexangulis versus Orientem protensis visa est. Pridie quoque Nonas Octobris rursus solis radios Luna interpositu suo auferente terrae, meridie stellae, quasi noctu, colluxere. Quippe manifestum est, Lunam obiectu terrae occultari: solem Lunae. Pleraque alia huiuscemodi prodigia in annales, fastosque relata sunt, quae scrupulosius persequi, superstitiosum duxi.

[Note: 12] Rursus crimina, factiones, fraudes, scelera, caedes, bella ciuilia (quibus omnia diuina humana commixta, Respublica Christiana discordiae malis contusa, praedae paucorum libidini facta est) commemorare cogor. Quod quam molestum, quam arduum mihi sit, quisque veritatis amator, Christianaeque simplicitatis cultor, rerumque humanarum peritus, suo ingenio metiatur. Equidem nullius obtrectator, aut adulator sum, sicut lex historiae postulat, libero ore loquor. Id quod non fecisse L. Sisennam, primus Romana Crispus in historia carpit. In libera ciuitate, inquibat Imp. Tiberius, licet mortalium tristissimus, linguam, mentes liberas esse debere. Hoc profecto magis in historia, quae veritatis scrinium atque interpres est, exigitur. Haud vnquam mihi credibile fuisset, tantam vaecordiam cuiquam hominum inesse, nisi authographa nactus forem, pudet explicare verbis, quae illos non puduit facere. Quam paucissimis potero, et quatenus ad Boiariam (in qua haec primum scintilla Landshutae exarsit) attinet, summis duntaxat (vt aiunt) digitulis rem attigero.

[Note: 13] Imperatorem Fridericum secundum Caesarem Augustum, haud dubie secundum Carolum Magnum, potentissimum vtilissimumque Reipubl. Christianae, atque sine controuersia sapientissimum principem fuisse, Nicolaus Cusa, episcopus Brixinensis flamen Romanus, vir vndecunque doctissimus, testis est, atque Egidius Romanus, Bituricensis in Gallia pontifex, philosophus atque Peripateticus insignis, qui in libris, quos scripsit de Institutione regia ad Franciae occidentales Imperatores, hosce ad illius exemplar properare cohortatur. Idem Fridericus libros Aristotelis omnes, pleraque alia in sacris, prophanis literis, vniuersam supellectilem philosophiae (quam vt ait Albertus Magnus, inopia linguae Latinae a diuitiis aliarum linguarum emendicare cogitur) ex Graeco atque Arabico sermone, per interpretes doctissimos vertendam curauit, Atheneis legendam exhibuit. Quibus rebus se a teneris vnguiculis oblectatum fuisse profitetur. Leuoniis, Aestiis, Pintziis, Sennogalliis, adcolis, Venedi atque Codani, in Germania atque Sarmatia Europea sinus, quod exploso falsorum deorum cultu, pietatem Christianam receperint, priuilegia, immunitates, ciuitatemque Romanam donat. Eius potentia, vires, prudentia, magnitudo animi, rerum bellicarum peritia, vicinitas (nam in Italia contra morem veterum Imperatorum habitabat, Germaniam per filium administrabat, bis duntaxat ex Italia in Germaniam egressus) formidolosa atque suspecta fuere Romano sacerdotum senatui. Quod Gregorius nonus pont. Max. non it inficias, sed ingenue fatetur. Visum est flaminibus Romanensibus Imperium Germanum magis florere, quam ipsis vtile foret. Placuit id contundere, atque discordia non solum debilitare, sed in cineres quoque atque fauillas redigere, et Fridericum huncce a fastigio rerum humanarum deturbare. Quod haud temere per pontifices Germaniae tum longe Reipubl. literarumque studiosiores, proinde prudentiores, fieri licebat.

[Note: 14] Etenim eadem adhuc tempestate episcopi, atque in vniuersum sacerdotes, amantiores artium atque boni publici, ac nondum seruituti obnoxii erant, non ita (vt nunc) fugitantes laborum, socordiae, inertiae, ocio atque voluptatibus deuoti erant, sapientiae operam dabant, libris incumbendo, Christum

amando, oues sedulo pascendo, Rempub. procurabant, Christianae concioni consultabant. Ipsi sacra cuncta atque munia obeuntes, populum docebant.

[Note: 15] Atque huiuscemodi sacerdotia atque pontificatus fuisse primum beneficia Caesarum atque Imperatorum et principum nostrorum: deinde ab Imperatoris Hainrici quinti tempore, comitiis calatis atque curiatis viritim suffragiis latis, lectos esse communiter a populo, sacerdotibusque vniuersis, communes animorum pastores: demum Friderici huius aetate, excluso populo caeterisque sacrificulis, duntaxat mystis imponi pontifices coeptum esse, supra explanauimus. Eas ob causas illius tempestatis episcopi in titulis, initiis epistolarum, atque decretorum, non, vti nunc fit, ascribunt, Apostolicae sedis gratia, nimirum fauore humano: sed more Pauli, clementiae duntaxat diuinae id munus atque donum acceptum referunt. Ita enim coepisse epistolas, senatusconsulta, placita, rescripta, exempli gratia, reperio: Sigefridus sola miseratione diuina Reginoburgensis episcopus.

[Note: 16] Non licebat tum Romano pontifici absque illorum, vrpote venerabilium fratrum suorum consilio, in cuiusquam prouincia quicquam attentare, nempe illi melius sui gregis mores cognoscebant, a Deoque se, non ab hominibus destinatos existimabant. Si quippiam peccatum, aut temere actum fuerat, quod coarguendum foret, id primum ad suum gregis pastorem referebatur, isque primum cognoscebat, Romanus duntaxat admonebat, cuncta iure, lege, bonorum virorum ex prouincia arbitratu et more maiorum, ex communis consilii popularium, sacerdotum decreto agebantur. Nihil tumultu, armis, vi, dolo malo, potentia, seditione, vnius, paucorumue, pessimorum etiam temeritate atque libidine gerebatur. Hoc institutum tollere et antiquare, episcoporum authoritatem labefactare, ad vnius cuncta potestatem redigere complacitum est. Nec enim aliter Fridericus opprimi poterat, quem illi suum charissimum atque pientissimum principem propalam praedicantes, nequaquam saluo rerum statu deserturi videbantur. Primus enim Imperatorum, sicuti et in libris pontificalibus legimus, et diplomata ostendunt, Fridericus ille secundus tanta immunitate sacerdotum genus condonauit, qua moxaduersum eum abusi sunt Romanenses.

[Note: 17] Matthaeo igitur Dominicano (vt nihil hoc genus hominum, sicuti vulgo dici solet, non audet) potissimum consultore, dum Imperator Germanis rebus intentus, deuicta Austria Taurisii hyemat, Romani flamines cum Iacobo Teupolo duce Venetiarum, quem dominum Croatiae atque Dalmatiae, quartae partis et dimidii totius Romani Imperii, in epistola cohortatoria ad eum data, nuncupant, cum Mediolanensibus, Bononiensibus, Brixiensibus ciuibus, episcopis, item caeteris Longobardis, quibus vtilius bellum, quam pax videbatur, dato his Gregorio a monte Longo duce, valentissime conspirant, occasionem rebellionis faciundae praestolantur. Et ne Germania suppetias ferre posset, bona concordiae pellere, discordiae mala serere, in Germania, orbeque Romano decernunt. Principes, equites, auarissimum quemque et maxime honorum, pecuniae studiosum, decimis, ecclesiasticis opibus eisdem distributis, aduersus pontifices concitare constituunt, Hocque consilium magis Gregorium tentare voluisse, quam quod aequum, aut iustum censeret, aut denique ex animi sententia, votoque successurum speraret, eius epistolae indicant. Quippe conquerente etiam nuncio suo, episcopos, quos hic [Orig: hîc] deuouerat, ipse nihilo secius benigne datis ad eosdem literis, dissimulata deuotione fratres suos Venerabiles appellat. Nec legatum tanto tempore efflagitantibus consciis, virum grauem, aut senatorem quempiam mittere voluit: maxima [Orig: maximâ] ex parte ipse Sueuorum conatus frustratus est, complorante id Alberto, [Note: Albertus Beham decanus Bathauensis.] institore huius negocii tragico modo.

[Note: 18] Posteaquam ergo Italiae plerique ciues, episcopi, dynastae coniurarunt, Vulturii Romanenses (res ante cum filio Augusti tentata non processit) alia vi aggrediuntur. Fridericus Austriacus proscriptus ab Augusto, pulsus patria, exutus vrbibus, vicis, castellis Neostadii in confinio Austriae, Stiriae circumsidebatur. Is primus haud grauatim spe recuperandi perdita, socius accessit. Eadem tempestate

Conradus Tullosius Fruxinensis episcopus ob limites, vti fit, cum Ottone regulo Boiorum, praefecto praetorio Rheni disceptabat, in suaque ditione omnes non suae partis a sacris arcebat, clausisque templis, nemine nisi suis admissis, rem diuinam fieri praecipiebat. Mogontinus quoque archimystes itidem Ottoni ob praereptum sibi Laureacum, vetustissimum Monachorum contubernium, diras atque inferias dixerat. Pontifex Romanus inuitis hisce episcopis, Mogontino atque Fruxinensi atque inconsultis, Ottonem ad se prouocantem soluit, fama simul dissipat, Ludouicum patrem Ottonis principem in orbe Romano, pietate, sapientia, armis, eloquentia, opibus, virtute nulli secundum, crudeliter scelere Imperatoris Friderici, specie amicitiae, coram familia comitatuque nihil maline suspicantem quidem trucidatum esse, idcirco eius filius Otto, qui principatum inter Germaniae regulos obtinebat, credulus his et ob superiora beneficia operam suam pollicetur, plus etiam, quam petebatur, promittit. Vltro arces, vrbes, castella, quo coniurati tuto se reciperent, atque ibi de summa rerum consultarent, aperit. Wentzeslaum quoque regem Boiemiae cognatum suum in parteis trahit. Hique antesignani primas sibi parteis coniurationis in Germania sumpsere, sociosque Belum [Note: Belus qui et Bela.] quartum regem Vgrorum affinitate, Hainricum ducem Poloniae, filium diui Heduuigae sanguine Ottoni coniunctum, adsciscunt. Mater huius ex Boiaria, ab Andechs oriunda erat, ille filiam suam Elisabetham Hainrico filio Ottonis desponderat: et Laodomia mater Ottonis Boiema erat.

[Note: 19] Filium deinde Cimbrorum regis spe Imperii alliciunt. Ottocaro regis Boiemiae filio, Friderici Austriaci, qui liberis careret, neptis despondetur, hocque connubio viam sibi ad Austriam, Stiriamque Boiemi aperiebant. Hi omnes inuicem sibi iureiurando, sacramentique religione fidem astringunt. Ipsis potentia Friderici Augusti atque opes formidolosae erant. Praeterea pontificum dignitatem atque vires moleste ferebant animo, hoc nouo aucupio inescati, eorum diuitiis inhiabant. Vbi se pares viribus Imperatoris fore existimarunt, Budeuissit, oppidum est Boiemiae, conuenire, filium regis Danorum rebus imponere statuunt, a pontifice Romano postulant, vt eodem legatos fortes, graues, sapientes mittat, qui hisce Comitiis Caesareis intersint.

[Note: 20] Iisdem diebus cum haec ita fiunt, Imperator ex hybernis Taurisio discedit, et vt Campaniam postea intraret, Ticini conuentus agit. Vbi Albertus et Rudolphus fratres Habspurgenses, authores generis Imp. Caroli Maximi (qui hisce diebus dum haec proderem, in Vangionum vrbe celeberrimum Imperii concilium cogebat) palmam equestri spectaculo consequuti sunt. Per idem tempus Pont. Romanus Augusto inconsultis Germaniae episcopis, sacris Romae interdicit. Confestim Italiae coniurati magna pietatis superficie arma corripiunt, ab Imperatore deficiunt. Veneti Eberhardum archiepiscopum Salisburgensem in agro Taurisiano intercipiunt, omnibus rebus, gaza, supellectile spoliant, nudum dimittunt. Porro Rom. episcopus Raenerium, a S. Quintino Trecassiorum mystam, Philippum Asisium et praecipue Albertum Beham, Bathauensis templi decurionem, nobilem, factiosum, potentem, eruditum, vltro operam suam pollicentem, in quatuor annos huiusce coepti institorem declarat, eundem remotis arbitris coram Ioanne cubiculario, contrectatis sacrosanctae historiae diuinis oraculis, sacramentum, mandatis bona fide pro virili perfuncturum, dicere iubet.

[Note: 21] Haec vbi rite peracta sunt, tribus diplomatibus (hoc est, vt vocant, bullis) nonus ille instruit, primum dat ad vniuersos Christianos, bestiam Fridericum appellat, parricidii, mendacii, crudelitatis, periurii, sacrilegii, impietatis, perfidiae accusat: nihil praetermittit, quod ab hoste proficisci, et irato animo dici potest, vt Augusto inuidiam concitet: eundem male sentire de Christo domino Deoque nostro, de mysteriis religionis nostrae asseuerat: Sacramentorum eidem consuetudinem obiicit: eiusdem triumphos atque victoriam calumniatur. Huc omnes versutissimum neruos intendere asserit, vt Romano pontifice atque flaminibus ad summam inopiam atque egestatem redactis, et ita omnino oppressis, Philosophiam Christianam

penitus exibilet atque explodat. Ideo indignum esse, cui Christianus pareat. Eundem more maiorum per omnium sacerdotum religiones deuotum, eidem sacris interdictum, vniuersos sacramento, quo ei astricti fuere, ex consilii decreto, sententia sanctissimorum ecclesiae magistrorum exauthoratos esse declarat, donec ille resipiscat atque secum in gratiam redeat. In altero edicto Fridericum cum fautoribus atque consultoribus quibusuis e ciuitate Christiana proscriptum, vicis, oppidis, casteliis, vbi versetur, sacrificiis publicis interdictum, omnes iurisiurandi religione solutos esse, Alberto aperit. Pontificibus deinde, maximis, minoribus sacrificulis vniuersis, monachis praecipit, vt hoc Senatusconsultum, hancce sententiam ritu solenni ceremonia celebri, publice in templis pro concione, adhibitis caera et aere absque cunctatione populo renuntient. Quod si ii parere recusarint, mandat Alberto, vt eosdem fulmine ecclesiastico afflet, de coeloque tangat. Tertia proscriptionis tabula, itidem Alberto data, in qua Gregorius Fridericum haereticum nuncupat, suoque more nihil conuicii praetermittit: archiepiscopis, episcopis, sacerdotibus, monachis, nobilibus, ignobilibus, diuitibus, pauperibus, vulgo, senatoribus, doctis, indoctis, vniuersis pariter Christianis, qui sibi Deum propitium esse velint, imperat, ne verbo, facto, dicto, ne animo quidem Friderico fautores sint: quasi vero perinde animis, atque linguis imperare posset. Postremo aduersarios ab Alberto execrari vult. Cum hisce mandatis Ranaerius, Philippus, Albertus Roma in Germaniam abeunt, discordias vbique serunt, quoscunque possunt, diuitiis, pollicitationibus, sacerdotiis, muneribus in partes trahunt, opesque factionis confirmant.

[Note: 22] Albertus in Boiariam venit, ab Ottone regulo Boiorum benigne [Orig: benignê] hospitio Landshutae recipitur. Confestim Hainricus Poppo, scriba ducis, secundo post pontificatum sacerdotio monasterii donatur (Praeposituram vocant) Theodericus quoque Otolinus artium, et philosophiae palmam consecutus, a sacris reguli, atque coniugis, eius riualis recipitur. Iique locupletissima Boiariae sacerdotia in breui scripta (quorum unum fuisse reperio Elsendorff, proxime patriam meam, atque pensitare quotannis quatuor et sexaginta vncias argenti puri puti) inter se partiuntur, atque caeteris cauponantur, leuique de caussa coenobia sibi vectigalia faciunt. Nam cum Sigefridus episcopus Reginoburgensis Nitunum Nariscorum sacerdotium Putruglerio Norinbergensi tribuisset, isque cum ducentis equitibus vsucapturus aduenosset, Albertus illud Hainrico superiori vice Romani episcopi tradit, cumque trecentis equitibus eo veniens vindicauit. Burbach quoque Theodorico largitus, quod Rudigerus pontifex Bathauensis alii iam contulerat, Philippus exacto a mystis, et monachis annuo censu, qui primum a Paschali immunitatis, libertatisue nomine impositus, longoque tempore tributus non fuerat, Romam rediit.

[Note: 23] Albertus in magno negotio habuit aes alienum soluere, Boiariae, Sueuiae dynastas obligare, nobiles adiuuare, qui sibi pepigissent, partium fore pontificis, atque suas propugnaturos, eius pacti non dubitauit iusiurandum, atque syngrapham exigere: Friderico a Stauff, Hainrico de Hag, Friderico a Fronhouen, Conrado a Vuasserburg, Hartuico Laureacensi, intimis Ottonis ducis, templorum, contuberniorum, collegiorum decimas precario concessit, refragantibus mulcta atque dies dictus est Landshutam. A Laureacensi antistite, quod aduersus rectorem Boiorum, atque Rheni, Mogontini rebus studuerat, duodecim millia vnciarum argenti puri puti corrasit. Hainricum a Neyffen, Sueuum, item Berchtoldum, atque Rudolphum de Vri Suitonas atque fratres ob illata damna a Constantinis mystis execratos malis precacitionibus, huiuscemodi piaculo soluit: sacerdotes iniuria affectos ad se in Boiariam Landshutam in ius ambulare praecipit. Eosdem, qui detrimento affecti erant, superioribus proceribus iniuriam fecerant, satisfacere imperat.

[Note: 24] Episcopum deinde Fruxinensem, cum Ottone (vti supra commemoraui) dissentientem, primum omnium aggressus est, atque deuouit cum omnibus sacerdotibus, et monachis Landshutae in templo diui Martini, praesente populo, sacerdotibus: idem praepositum diui Andreae

praefectum aerario Fruxini, praesules Piburgii monasterii proxime patriam meam Vuogburgii atque Abudiaci factitare iubet: vt scilicet auspicio Rom. pontificis, cuius legatus sit, episcopum mystas, sacerdotes, sacratas foeminas, monachos cum antistitibus, exceptis Schirensibus, deuotos renuncient. Et nominatim collegia, execratasque aedes recenseant Tegernsehe, Aetl, Rhod, Altonis monasterium, Ism, Vuerhenstefan, D. Vitum, Mosburgenses, Schlechdorff, Raitenbuch, Vueyern, Pinarcios, Burnbergenses. Diethranchzel, Neustifft, Viecpach, Beirberg, Bernried, Ebersperg, Vnderstorff. His adiungit equites Boios, episcopi purpuratos, Eysenricum de Vualdeck, Berchtoldum, atque filium eius Vlricum a Camer, Hainricum, Vagionem, Engelmannum, atque Sigefridum, Stahel in Staheleck, Conradum Schenck, Linardum Castum, Eberhardum de Holtzhausen, Pilgrinum, Moshaimer, Beronem Maurum, Eberhardum Spisocastum, Eberhardum Oexel. Hi Ottoni Boiorum praesidi refragabantur, rebus episcopi studebant. Vtrinque multa data, acceptaque damna.

[Note: 25] Conrado Vuasserburgensi dynastae, Ottoni regulo Vindelicorum monasteria collegiaque deuota attribuuntur, vt amotis antistitibus ipsi praedia, opes administrent, procurent, monachis victum atque vestitum tribuant. Praetori insuper ducis Valcobergensi, omnium pene templorum decimae, quae Fruxinensisibus pendebantur, redditae sunt. Mogontino in Mallersdorff atque Thierhaupten Boiariae praesules iussu Alberti, sacrificiis interdicunt.

[Note: 26] Porro Ranerius inter haec aduersus Caesarem diplomata Sigefrido episcopo Reginoburgensi Imperatoriae aulae cancellario mittit, praecipit, vt renunciet. Ille surda aure transit. Mox Ranerius D. Haimerami, Pruueniae atque Prulae, quae in agro Reginoburgensi cubant, imperat, vt episcopum cum symmystis deuotum pronuncient, et hi parere recusant. Omnes impudentiam hominis irrident, et quid omnino leuissimo et superstitiosissimo Gallo in Germania negotii sit, aut etiam Romano pont. inconsultis collegis suis episcopis Germaniae, rogant, stomachantur, irascuntur, tantas turbas concitari, discordias seri, vociferantur, libertatem Christianam opprimi, gregem sanguine Dei redemptum in seruitutem a falsis pastoribus redigi. Ranerius vltro citro missis nunciis, sumptus fecerat, mutuo pecuniam a mercatoribus Senensibus, iussu pontificis acceperat, aes alienum conflauerat. Sigefridum superiorem, eius mystas, ad vrbem Trecassiorum in Galliam, haud longe a Lutecia Parisiorum edicto euocat. Atque vbi praesto non fuere, condemnat, et aes alienum a se contractum, Ranerio, Orlando, Bartholo, Leoni ciuibus atque negotiatoribus Senensibus dissoluant, pronunciat. Quod cum facere supersederent, a praeposito Aichstetensi et Rebdorffensi, iussu Ottonis reguli Boiorum, instigante Alberto deuouentur Cal. Nouembribus.

[Note: 27] Inter haec Imperator circa Mediolanum cum hostibus confligit, eosdem magna clade afficit, vineas excindit, agros vastat, segetes exurit, legatos in Germaniam mittit, qui concilium Imperii cogant, defectionem Longobardorum atque Rom. pontificis acerbitatem commemorent, Conradus Caesar, Mogontinus pontifex, atque caeteri Principes Misnenses, Rapso Turogus, Brandenburgii, Saxones, Geroldus Aristonus, [Note: Ego puto Ernstain. Auentino enim Ario Ehr, stonos, super Stein fuit, vti obseruauimus.] Brabantini reguli orator Egrae (ciuitas est Nariscorum continua Boiemiae) conueniunt, omnes Augusto suppetias ferendum decernunt. Solus rex Boiemus atque Boiorum regulus, praefectus praetorio Rheni intercedunt. Helenobogii [Note: Elnbogen.] maioribus copiis subsistunt, tempus contentionibus protrahunt, Egram venire recusant. Legati quoque Austriaci cum Boiis, atque Boiemis adsunt, ab iis auxilia postulant. Maiore itaque discordia discessere inuicem Principes. Iam iacta erat alea, conspiratio detecta, quod intriuerant, exedendum erat. Otto totis remis incumbendum esse arbitrabatur, Austriaco auxiliares copias, cum Alberto a Bogen fratre suo mittit.

[Note: 28] Hisce diebus Eckbertus Bambergensis episcopus, vir bellicarum rerum peritissimus fato concesserat, Viennae in aditu Scotorum humatus est, huic Austriam ob militarem prudentiam Augustus

commiserat. Eo sublato, Fridericus dux accepto ad se Alberto a Bogen, eruptione Neostadio facta, cum reliquis Imperatoris copiis confligit. Rudigerum Bathauensem, Conradum episcopum Fruxinensem capit, caeteros iu fugam vertit: breuique elabentibus Caesarianis Austriam atque Stiriam, ope Boiorum, atque regis Boiemiae recuperat.

[Note: 29] At Albertus nusquam tutus, Landshutae se continet. Plures enim inimicos, sicut ipse in quadam ad Hainricum Lerchnuelder conqueritur Epistola, nullum amicum habebat. Euocatus dolo in Boiemiam, vt praesens episcopo Pragensi Bullam (ita vocant) pontificalem exhiberet, vix euasit, ex trium dierum itinere vnius diei iter confecit, quicquid treis dies peragrarat, vno die remensus est. Deinde Landshutam reuersus, nusquam egreditur. Classes profugorum monachorum ex Boiemia, maxime Cisterciensium, atque Dominicanorum, qui mandata perferrent, instituit, vt si primi intercepti forent, caeteri ad destinatos locos incolumes peruenirent. Hisque ita instructis, omnes regiones tonitru concutit, Boios Sueuis, Boiemos Misnensibus, Austriacos Morauis, Saxones Turogis, vniuersos inter se quoque vicissim committit. Diplomata omnibus episcopis Germaniae mittit: nemo episcoporum paret. Iubet monachorum patribus, vt episcopos deuoueant. Nec illi dicto audientes sunt. Imperat, vt mystae alios episcopos, monachi alios praesules, ex se, suoque consilio, nisi hi obtemperarent, legant. Nemo non miratur nouitati exempli, nunquam ante hac tentati, nedum facti.

[Note: 30] Nusquam benigne audita est legatio. Cuncti fremere, indignari, stomachari coeperunt: hominis temeritatem, cuius vitam, ac mores probe nossent, detestabantur. Omnia tumultu in Germania complentur: indignissimum facinus praeter fas atque aequum, clamitant, Romanum incoeptare episcopum. Conradus Fruxinensis episcopus ad Imperatorem prouocat, nullum ius Romano flamini absque consensu pontificum Germaniae esse in Germania propalam docet, suos, inquit, Romanensis sacerdos pascat Italos, nos a Deo constituti canes, a nostris ouibus lupos ouina pelle tectos arcebimus. Quid aliis facturus sit, hinc discite, si nos fratres suos et collegas, ille personatus vicarius, ita accipiat. Sigefridus Reginoburgensis episcopus, mystae quoque, vel coram Ottone regulo Boiorum, pro concione professi sunt, se quotannis sexcentos equites alituros Imperatori Friderico Christianissimo, pientissimo atque optimo Principi.

[Note: 31] Ciues quoque, atque Rapotho praefectus praetorio Boiariae, foedus iniere, bellumque Alberto hosti Reipub. Christianae, pacis conturbatori, hypocritae pessimo, falsoque prophetae indixerunt. Rudigerus Bathauensis episcopus, exhibenti mandata in templo, dum ipse sacerdotes initiaret, pugnum in caput impegit, illumque in vincula coniici iussit. Eberhardus archimysta Boiorum, non solum diplomata recipere detrectauit, sed ad Fridericum quoque Austriacum proficiscitur, eundem in gratiam cum Augusto redigit. Austriacus continuo Boiemum generum abdicat, Morauiam, regnum Boiemiae vastat, regem Boiemum in fugam vertit, nec prece, nec minis, nec spe regni ab Imperatoris amicitia abstrahi potuit, affinitatemque detrectanti pontifex Romanus diras inferiasque dicit.

[Note: 32] At Eberhardus achiepiscopus Salisburgensis bene precatur, atque Ottoni Boiorum regulo in eam scribit sententiam: Primo sibi, quae de pace Strubingae iureiurando sancita sint, non seruari, queritur: deinde docet rebus Austriacis occupatum non potuisse interesse concilio, quod dux Boius Monachii habuerit: tamen vbi domum in Boiariam venerit, se sedulo operam daturum, vti ea, quae ibi decreta sint, rata fiant omnia: pollicetur modo, vt aequum fasque est, Albertum pestilentissimum nebulonem, bipedum nequissimum, Boiariae perniciem, Christianae pietatis conturbatorem, finibus exigat, nihil gratius Deo immortali Christo Seruatori nostro, acceptius Imperatori fieri posse, in sinu serpentem, in bulga murem non esse nutriendum. Hainricus Bambergensis episcopus Iuliaci apud Charionas, nuncios Alberti intercepit, atque spoliauit. Brixinensis episcopus omnes angustias, aditus, fauces alpium interclusit, ne quis internuncius a duce Boiorum, Albertoue Romam cursitare, atque vltro citroque commeare posset.

Fridericus Boiobergius, Aichstetensis sacerdos, cognatus Alberti, tamen eum vicis, castellis, oppidis recipere noluit. Nec praesules monachorum in re tam nefanda (vt ipsi appellant) Alberto, hosti religionis fucato obtemperare in animum induxere, quin hominem veluti Reipublicae Christianae euersorem, morum bonorum perniciem insectabantur.

[Note: 33] Boiemiae quidem praesul eundem inuitatum in vincula coniecit, nec dimisit, ante quam bene precaretur, atque syngrapham daret. Diethmarus Altaichii inferioris antistes aduersus Alberto fuit: huic Albertus, quod pro Imperatore Friderico Deum apprecaretur, et Diethmarum nepotem Angilostadensem parochum cooptasset, sacris interdixerat. Cumque postea in id monasterium diuertisset, eius scriba Bernhardo, item nepote Bernhardo interfectis, incertum an dolo Diethmari, ipse nudus, amissis omnibus rebus, vix euasit. Episcopi non solum eius mandata in dubium reuocarunt, sed ipsum etiam, veluti osorem Christianae concordiae, haeresiarcham perniciosissimum, per omnium sacerdotum, monachorum religiones deuouerunt, deteriorem Turcis, Iudaeis, Saracenis, Tartaris praedicabant: ea fieri auspicio Rom. Pontificis apud Christianos praeter fas et aequum, contra leges, contra intercessiones, aduersus auspicia, ius gentium, doctrinam Christi, quae ne apud immanissimos Tartaros committerentur, vociferabantur. Reginoburgensis atque Bathauensis, episcopus, cruce signatas copias aduersus Albertum ducebant. Solum Hainricus Lericouelda [Note: Forsan Lerchenfelder.] mysta Reginoburgensis, proximus Alberto, Fridericus Libonizius Iuuauensis, spe pontificatus, clam rebus Alberti studebant, et Hainricus monachus Altaichii inferioris. Imperator quoque hoc exemplo Ottoni Boiorum regulo epistolam mittit. Certior factus sum literis Eberhardi archiepiscopi Iuuauensis, atque Friderici Ducis Austriae, Albertum quendam sacerdotulum, authoritate Gregorii, qui dicitur Papa, in nos conuitia iactare, eumque in vicis, oppidis, castellis tuis habitare. Quam id impium sit, tute existimare potes. Morte moriatur, qui maledicit Principi suo. Te atque tuum auum ex infimo loco, ego et auus meus ad fastigium summum eueximus, huiuscemodi crimini laesae Maiestatis obnoxius, exigatur. Data in obsidione Fauentiae, quarto Nonas Octobris. Bathauensibus quoque mystis scriptum, vt sacerdotium Alberto adimant, atque eum ex albo mystarum eradant. Ipsi obedienter imperata fecerunt.

CAPVT V. Continuatio motuum Papalium in Germania. Tartari Sarmatiam Europaeam et alias Prouincias crudeliter vastant. Heinricus Hassus Anti-Caesar. Alberti Beham nuncii Apostolici mors.

1. Albertus Romanensibus acta in Germania nota facit, inque Moguntinum et Fruxinensem inquiri frustramandat.

2. Albertus superstitione Ottonem in partibus continet, multarum ciuitatum excommunicationem postulat et a Papa decretum de remouendis episcopis impetrat, quosdam Romam citat. Omnia tamen frustraneo successu.

3. Factio Papalis Comitia Caesarea habet, Imperator literas emittit, in quibus de fastu Papae Anti-Christi conqueritur, et de eo comprimendo media commonstrat.

4. Imperator Wentzeslaum a partibus Pontificiis abstrahit, docetque Pontificem insidiari Germaniae, esse Anti-Christum et omnibus seruitutem minitari.

7. Papa, Wentzeslaum a Caesare abstrahit. Factio Papalis filium Regis Danorum Anti-Caesarem creare tentat. Archi-Episcopus Coloniensis ad Pontificis partes transiens capitur.

8. Turogi et Catti ob insignia certant. Monachi dissolute viuere incipiunt, donec longo post tempore a quibusdam in ordinem redacti et literarum studia excoli coeperunt.

9. Tertia factio eorum qui vtriusque partis pertinaciam damnant et pacem optant.

10. Boiaria multa perpessa est dum quilibet sub nomine Imperatoris aut Papae quaerit emolumentum proprium.

11. Sigebotho comes a Neuburg Ducem Boiorum lacessit bello. Dux Boiorum plurima templa effringit, compilat, ferro est flamma, saeuit. Sigebotho captus in vincula coniicitur.

12. Partes Papales inter se dissident, quilibet quo bellum continuetur partes quasdam sectatur aut relinquit.

13. Austriacus Imperatori constans. Alberti Beham malitia ad Germaniam debilitandam adhibita.

17. Vngari ab Imperatore auxilium petunt. Romanenses Imperatorem inculpant, quod Tartaros concitauerit. Volonenses se in auxilium contra Tartaros offerentes domi manere iubentur.

18. Imperator ad communem calamitatem propellendam frustra pacem Papae offert. Boiemi et Boii dolus. Imperator Vngaris opem ferre nequit.

21. Imperator contra Tartaros expeditionem meditatur, qui tamen mox in Praecopiam reuertuntur.

22. Otto Dux Boiariae cum Episcopo Fruxinensi reconciliatur. Alberti Beham literae hac de causa ad Papam missae intercipiuntur. Conuentus Reginoburgensis.

23. 24. 25. 26. Eberhardi Archi-Episcopi Salisburgensis oratio in qua demonstrat Papam Anti-Christum esse, Statusque ad tollendum Albertum Beham et submissionem Imperatori faciendam cohortatur.

27. Albertus Beham proscribitur et excommunicatur. Conradus Elisabetham Boiam ducit.

28. Innocentius IV. Imperatoris hostis acerrimus, antea fidelissimus amicus, Papa eligitur.

30. Pax inter Boiemos Austriacos et Boios reducitur. Rex Boiemiae Moguntino bellum indicit.

31. Hermannus Marchio Badensis in Ducatu Austriae et Stiriae succedit. Bernhardus a Ziegenhagen Archi-Episcopus Salisburgensis, Albertus Pitogeus Reginoburgensis a Pontifice Romano constituuntur. Salisburgenses Philippum Carinthium substituunt.

32. Otto Dux Meraniae moritur. Heinricus Cattus instinctu Papae Caesar electus moritur. Post hunc Wilhelmus Batauus a Frisiis occiditur.

33. Saraceni Palaestinam praeter turrem Dauid recuperant. Imperator in concilio Lugdunensi inauditus condemnatur.

34. Rudigerus Episcopatu Reginoburgensi instinctu Alberti Beham remotus vxorem ducit, Berchtoldus succedit, Bathauiamque occupat.

35. Episcopi a Papa constituti Boiariam infestant, mox tamen in fugam coniiciuntur.

36. Otto Boius Bathauiam recipit, Albertus Beham pene captus fuga elabitur. Conradus Wasserburgensis omnibus vicis et castellis exutus cum Alberto Beham Boiaria extruditur. Dingelfing exstruitur.

[Note: 1] HAec omnia Albertus per Catharinam anum sanctulam, Beguttam vocant, et Hainricum puerum (nihil minus, quam suspectos huiuscemodi rerum nuncios esse) Romanis flaminibus aperit, et significat. Argentoratensi episcopo, qui verbis amicitiam Alberti praese ferebat, factis vero negabat, datur negocium, vt in Fruxinensem, Moguntinumque episcopum, alioqui homicidii, falsarii crimine reos, inquirat. Argentoratensis caussatus se in meditullio Imperii habitare, hanc rem odiosam a se ad Hainricum Schirensem praesulem in Boiariam relegat.

[Note: 2] Albertus superstitione quoque, qua nihil efficacius ad humanas mentes continendas esse solet, rebus suis consuluit. Erat Otto vxorius, eius coniunx Agnes religiosula. Hanc per Hainricum scribam ducis, praepositum Monasteriensem, Theodoricum Otolinum domesticum sacerdotem, qui eruditionis palmam ex schola detulerat, circumuenit. Hi adseuerant, se pridie Calendas Maii noctu,

quam peruigilio legatis et auditoribus Christi D. Iacobo et Philippo celebrassent, cum concoxissent, bis per quietem atque somnium vidisse, ensem Alberto coelitus demissum, Deiparam Virginem, reliquos comites Christi eburneos, qui inscripti aureis literis, omnia acta Alberti probarent, confirmarent, authoresque fierent omnium, quaecunque is incoeptaret, aut moliretur. Hocque somnio ducem atque vxorem suos arbitrabatur. Posthaec rursus episcopo Augustano, vt Vlmam, Augustam, Vuerdeam, Laugingen, Nordlingam, Moering Vindelitiae: Aichstatensi vero, vt Noribergam, Vueissenburgium, Greding. Vvurtzburgenses, Gemundiam, Dinckelspuel, Halam, quod milites Friderico in Italiam miserint, deuoueat, praecipit. Nemo obtemperat. Deinde omnes episcopos, sacerdotes, monachos ad se Landshutam euocat: ne vnus quidem apparet. Pontifex Romanus, consilio tamen Alberti, scribit mystis, monachis, vt alios cooptent antistites, nisi hi Alberto dicto sint audientes. Cum ne hac via successisset, ternos mystas Augustanos, Iuuauenses: quaternos Brixiae, Vangionum, Constantiae, Nemetum: qui nos Bathauenses, Fruxinenses, Vvurtzburgenses, Mogontinos, Bambergenses, Aichstetenses, praeterea Sigefridum Reginoburgensem episcopum, duos ministros, totidem ciues, treis mystas, quos omnes Albertus nominatim indicauit, Romam propriis sumptibus in ius ire imperat.

[Note: 3] Haec vbi frustra tentata sunt, Imperatorique Friderico renuntiata, iam plerique coniuratorum, vt condictum erat, apud Budesin Comitia Caesarea habebant. Augustus vbi haec resciuit, Principibus cunctis, maxime Ottoni Boiorum regulo, praefectoque praetorio Rheni, literas mittit. Illarum literarum haec sententia fuit: Pleraque crimina sibi obiecta a Rom. Pontifice negando diluit, alia in illum retorquendo confutat. Pontifices Romanos auctos diuitiis, et dignitate, a se atque caeteris Imperatoribus, aemulos esse pertinacissimos omnium regum atque Principum, neque parem vltra ferre posse. Manibus, pedibusque, noctes diesque id eos conari, vt non tam se, quam sacrosancto Romano Imperio, tanquam capite oppresso, facile caeteris membris omnibus seruitutem imponant: affectare eos dominationem, atque diuinitatem, nempe vt ab omnibus haud aliter, imo magis, quam Deus timeatur. Nam multos Antichristos inesse Romanensibus illis, nec vllos alios, quemadmodum opera ostendunt, exitio Christianae religioni esse. Se quidem optime sentire de Christo, atque eius religione praedicat, nihilque magis cupere, quam vt suo tempore Respublica Christiana pristinam maiestatem, simplicitatem, et pacem recuperet. Quod fieri nequaquam potest, nisi spinae eradicentur, hoc est, ambitio, superbia, fastus, luxus sacerdotum Romanorum, subtractis opibus, atque diuitiis extirpentur radicitus. Copia rerum sapientissimos quosque corrumpere solet: in rebus diuinis non solum Romepiscopum, sed vnumquemque sacerdotem sibi patrem fore, modo rebus prophanis sibi commissis abstineat, proponit. Imperium Christianum, cuius ipse caput constitutus sit a Deo, non armis, non vi opprimi posse: sed luxuria, cupiditate, quae radix omnium malorum est, eneruari, adulterari, corrumpi. Quod ne fiat, se obuiam iturum, se summopere pro commisso sibi a Deo negotio, potestate, enseque diuinitus tradito contra enisurum: vt ouili pastorem, populo pontificem, mundo parentem, detracta persona lupi, Tyranni, atque domini restituat, vt eundem abdicata regnorum, humanarum litium cura, prophanorum negotiorum administratione, quibus illi interdictum sit, ad aemulanda pauperis Christi, cuius vicarium se iactitat, vestigia cogat: se amplius neque passurum, vt Christiani plebi lupus ouina pelle tectus, diutius imponat. Opus vel maximum pietatis esse atque charitatis, gratissimum immortali Deo, opes, et aurum, irritamenta malorum sacerdotibus auferre. Namque haec (inquit) perniciem esse religionis, adeo vt homo ille, qui dicitur Papa, diuitiis nimium auctus, maximo pietatis Christianae detrimento, omnia sibi licere, more Tyrannorum pessimorum putet, rationem actuum, nemini quasi sit Deus, reddere velit: Id quod soli Deo conuenit, vsurpet, se errare, vllaue mendacii religione adstringi non posse, credi sibi impudentissime, simulque imperiose postulat. Fraudes, dolos, commenta, fucum taceri, sibi vt vicino, eum intus et in cute notum esse. Proinde quicunque rem Christianam saluam esse velint, faueant, adsint et caussam Christi Seruatoris nostri, omnium denique Christianorum agenti, bene precetur.

[Note: 4] Cum hac quoque Epistola legatos, conuentu in Boiaria indicto, ad Wentzeslaum regem proficisci iubet, qui illum officii admoneant, beneficia a maioribus Imp. in gentem Boiemiae collata, commemorent. Duces Boiemiae ab auo patruoque Imperatore regio diademate donatos esse, quorum tertius sit Wentzeslaus, spectandam esse audaciam Romanorum flaminum, ne horum fallacia seductus, se atque Rempubl. discordiae malis perditum eat: Pontificem Romanum insidiari nationi orbis reginae. Ideo dare illum operam, vt eius valentissimas gentes Boiemos, Teutonas, Venedos, Sclauos, Danos, Cimbros, Vgros committere quouis queat modo. Ciues aduersus ciues, monachos aduersus mystas, hos in episcopos ab eodem concitari. Praesules pontificibus, diuendito illis cultu, mitra, pedo, lituoque pontificio aequari, prophanos, auarissimum quemque atque pecuniae maxime studiosum, decimis distributis, contra sacerdotes bene sentientes sollicitari. Qui sint Romanenses illi, opera eorum ostendere. Christum mundo pacem dedisse, illos bella ciuilia propinare, duces, regulos, tetrarchas, eisdem falsis Christis cohortantibus, inuicem saeuire, et velut membra Augusto capiti suo repugnare, atque diuini maiestati resistere, Gregorium nonum, captum Imperii consuetudine, vt solus regnet, omnia perturbare atque commiscere, cuncta tumultu complere, vt sursum, deorsum vniuersa ferantur. Iam pridem eos, qui Babyloniae, hoc est, Romae, templo Dei incubent, diuinitatem affectare, et astute id dissimulare, solasque Germanicas vires ab his timeri, quas ut spectaculum sibi paria componant. Vulpeculas illas conari, vt Germania illa victrix terrarum, eius bellicosissimi populi, Venedi, Sclaui, Vgri, Dani, Teutones suis viribus, mutuis vulneribus corruant, summopere illos studere. Ita exangues, atque defessos, praedae effoeminatis illis, libidini, atque seruituti primarii sacerdotis procul dubio obnoxios fore. Aliter non orbem terrarum, neque cunctas gentes conglobatas, robustissimis Germaniae gentibus quicquam officere posse. Omnes homines natura procliues ad mala, omnia mala exempla ex bonis initiis orta esse: vbi semel Romanus sacerdos gladium nactus eduxerit, neminem licentiae eius, atque furori finem aut modum statuere ausurum, neque illum cessaturum, donec omnes, iuxta bonos, ac malos in seruitutem redigat. Ac nos tandem sero euentu rerum, malisque nostris edoctis sapere cogamur.

[Note: 5] Haec vbi dicta sunt a legatis, rex Boiemus, commutato animo, alioqui Pontificis Max. conatus, quod legatum petentibus non miserat, suspectos habens coepta improbat, se in potestate Augusti, atque Caesaris fore respondet, atque foedus nouis sacramentis, datis obsidibus, Egrae consilio habito, redintegrandum decernit: idem caeteri Principes censent. Ottonem Boium, qui aberat, huius discordiae authorem, contra Rempubl. fecisse, crimine perfidiae, proditae maiestatis, populi Christiani accersendum esse statuunt.

[Note: 6] Otto vbi haec resciuit, atque vxor eius, metu anxii, pauoreque exanimantur, ipsa febre laborare coepit. Otto per Albertum omnia Romano episcopo aperit, periculum imminens ostendit, auxilium, atque consilium eius implorat, se imparem viribus aduersariis esse, in dubioque rem, vitam, salutem, coniugis atque liberum [Orig: liberûm] versari docet. Postea quam maximis potest itineribus ad Wentzeslaum consanguineum suum in Boiemiam, vnde genus maternum ducebat, contendit, suadet, hortatur, obtestatur, minatur, ne se atque partes Boiemus desereret. Cumque parum proficeret, hoc tandem impetrat, vti foedus, cui se quoque accessurum simulabat, differretur: aliudque concilium apud Helenobogios cogeretur. Inter haec Conradus Caesar Landshutam noctu absente duce venit, illius vxori denunciat, ni virum a proposito reuocet, atque in fide contineat, haud dubie poenas ingratum hominem daturum, auum, atque eius parentem, ab auo atque parente suo ex obscuris Wittelspachii crepundiis ad ducatum Boiariae, atque Rheni Palatium euectum esse, rursusque, si ita ingratus tot beneficiis pergat, ad Wittelspach redigendum esse. Coniux vt meticulosa erat, viro, vbi reuersus est, haec renunciat. Isque rursus Nono Romam scribit, Gregorius Ottoni, atque regi Boiemiae rescribit, ad alios quoque, quos idoneos credebat, dat literas. Hortatur, ne Ecclesiam DEI deserant, ingentia pollicetur

[Note: 7] Erat Wentzeslao soror Franciscana, eius consilio frater nitebatur. Principes Senatorum omnium erant Bochuzlaus filius Zelauconis, atque Budislaus, Iarozelai filius, hos pollicitis, atque donis pontifex sibi conciliat, illis coelum aperiendo, inferos claudendo efficit, vt regem in fide continerent, rursusque is ab Imperatore descisceret. Rursusque Wentzeslaus, et Otto, atque Hainricus Polonus, Belus Vgrus statuunt tertio Calendas Iunii Libussae in confinio Poloniae conuenire, filium regis Danorum Caesarem aduersus Fridericum declarare, atque rebus imponere: Gregoriumque certiorem faciunt per Burckhardum atque Vlricum, et postulant, ut legatum sapientem, atque magnae authoritatis per Vngariam mittat: quem rex Boiemus, atque Praeses Poloniae honorifice excepturi, Libussamque maximo apparatu deducturi sint. Iisdem diebus archiepiscopus quoque Agrippinensis Coloniae ad Nonum deficit, Brabantino, qui partium Imperatoris erat, bellum indicit. Verum amissis omnibus copiis, captus atque in vincula coniectus est.

[Note: 8] Turogi atque Catti ob insigne regni, nempe Leonem decertant. In tanto rerum tumultu (vti fieri solet) licentia armorum, partim metu, partim audacia, partim tempore, atque taedio, paulatim labente disciplina, monachi, mystae, foeminae sacratae, quorum opera Pontifices, praesules in scribendis emendatissime codicibus vtebantur (sicut in Bibliothecis videre licet) dissoluto seuerioris castimoniae iugo, populariter viuere coeperunt, mystae adeo, vt nihil illis vitio verti possit: longinqua consuetudo, virtutis nomen occupauit. Apud omnes monachorum aedes contubernia sacratarum foeminarum in Boiaria quidem fuisse reperio. Ea, hoc motu, templis ad egestatem redactis, interiere. Monachorum examina, apud quos tum literarum exercitia publica erant, huiuscemodi seditionibus, studio atque ludo sublato, ocio torpescere, luxu diffluere coeperunt, demum parentum memoria, genitoris, atque aui nostrorum Principum, et Nicolai Cusae opera, rursus sub iugum disciplinae, cui addicti, missi sunt. Principes postea certatim in suis oppidis, perpetuis salariis ex aerario publice datis gymnasia literaria aperuerunt, periclitantique Reipubl. literarum opem tulere.

[Note: 9] Sapientiores plerique pertinaciam vtriusque partis condemnabant, malebantque Imperium ex Germania rursus in Italiam transferri, modo liceret Germanis pacem a Christo datam agitare, atque auariciae, et libidinis Romanorum flaminum immunibus esse, illos vicini Imperatoris viribus in ordinem redactos iri augurabantur.

[Note: 10] Quae tum Boiaria perpessa sit, Epistolae, diplomata, tabulae, quae in templis, atque collegiis extant, aperiunt. Res opportuna nobilitati, atque grassatoribus fuit. Pars Imperatori, pars pontifici verbis quidem, verum factis omnes sibi seruiebant. Conradus Wasserburgensis regulus, vicina sibi coenobia, Rhod, Aetl, quae Imperatoria esse dictitabat, diripit. Albertus et Conradus Mosburgensis, curatores Bariorum collegii Augustiniani iuxta patriam meam, Roram vicinam eiusdem religionis aedem spoliant, frumenta, reditus, praedia intercipiunt. Huius fani propugnator Alemannus Abusinae patriae meae dynasta, Piburgii proximi contubernii Benedictini prata Apso contigua aufert. Vlricus Stain, cuius parentes hoc templum dicarant, in Italia apud Imperatorem, vbi et interiit, eques merebat. Albertus a Bogen, neutri fidus, cunctos vicinos hostes ducebat. Rapotho Artenbergensis praefectus praetorio Boiariae, quo vtilitas inuitabat, animum inclinabat.

[Note: 11] In superiore Boiaria alpibus subdita, Sigebotho Neuburgensis (arx modo semidiruta est haud longe a Vinariat) praeses Ottonis ab Andechs Dalmatiae reguli, Histriae, et praetorio Burgundiae praefecti, bello lacessere ausus est vires Ottonis, Ducis Boiorum. Huius equites monachos, et templa Tigurinos, Vinariam, Beurn, reliquos mystas in superiore Boiaria, qui in clientela Ottonis ab Andechs erant, crebro quasi rebus Imperatoris studentes, depraedabantur. Boiorum quoque regulus Wolfratzhausen obsidet, Beurn, atque Tegernsehe affligit, cuncta ferro, flamma deuastantur. Agricolae relictis agris aufugiunt. Quingenta

templa, in quae incolae res suas congesserant, vi effracta, atque compilata sunt. Sigebotho captus, in vincula coniectus Burckhusium deducitur.

[Note: 12] Partes etiam pontificales inter se dissentiebant. Rex Boiemus, quasi suis viribus niteretur, caeteros floccifacit. Si aduersarii impares fore timebantur, rursus ad eos, quo pares fierent, ii quibus bellum vtilius erat, quam pax, deficiebant Inuicem pro principatu conscii contendebant. Quisque suprema occupare auebat: fratres, parentes, liberi, diuersas sectabantur factiones. Cum nouus quispiam accesserat, illi, qui duces multitudinis erant, summ commodum, honorem, dignitatem sociorum accessione deminui sentientes, ad inimicos desciscebant. Vbi Mogontinus, Cattus, atque Turogos ab Imperatore, Boiemus atque Boius rursus ad illum defecerunt.

[Note: 13] Nemo constantior duce Austriae fuit, nullis minis, precibus, donis, pollicitis commotus, Imperatoris, quoad vixit, constantissime tutatus est partes, modo Boiemum, modo Vgrum bello continenter lacessens. Albertus quoque quos publice deuouebat, clam acceptis muneribus, data syngrapha soluebat. Romani quoque flamines, denegato suis legato, sociis non omnino fidebant, aut eos salutos esse volebant, Consilium eorum erat, vt Germania suis viribus rueret, discordiaque tunderetur, quo vires Ecclesiasticae, opesque Romanensium crescerent.

[Note: 14] Dum ita armis ciuilibus orbis Romanus flagrat, Ochodarius, Zingisae primi Tartarorum Imperatoris filius (Ioannem Capinum Franciscanum, qui in Sarmatiam atque Scythiam a Romano sacerdote missus, diutiusque ibi versatus degentis moribus, origine, situ, rebellica, religione librum scripsit, sequor) Bathum cognatum suum Sarmatiam Europeam, Germaniam inuadere, per trigintaque continenter annos deuastare, donec aut eas omnes gentes excindat, aut in seruitutem redigat, imperat, ante domum rediisse, capitale foret.

[Note: 15] Bathus igitur cum ducibus Cadano, Bugotho, Orodario Roxolanos, Bodolios, Muldauos, Vualachos, Polonos, Boruscos depopulatur: nobiles, principes, equites, pedites, sacros, prophanos, pueros, puellas, viros, foeminas, sacerdotes, monachos, pontifices occidit, interficit, necat, comburit, vniuersos inultos more pecudum mactat, aedificia, villas, ciuitates, templa cum hominibus exurit, agros, segetes incendit, parsin syluas, et ad paludes aufugiunt, Cracouia, Vratislauia, ingentes vrbes, vacuae cultoribus inuentae, illa ad Vistulae, haec ad Sueui amnis fluenta condita, ambae direptae, igne ab irato Scytha concrematae sunt.

[Note: 16] Iuxta Vratislauiam Hainricus Poloniae atque Silesiae regulus, filius D. Heduuigis, cum Tartaris conflixit, et omnibus copiis amissis, profligatis proceribus ipse captus, securique percussus est. Nouem culeos auriculis caesorum oppleuit hostis. Qui Morauiam inde, regnumque Boiemiae, nullo resistente, Vuenceslao se in munitissimis natura arcibus continente, crudeliter affligit, et ad solitudinem pene redigit. A Iulio monte, qui caput est Morauiae, Vngariam petit, Belam quartum regem Vgrorum, fratrem eius Colmannum, obuiam procedere ausos, fundit, in fugamvertit, castris exuit, ciues, indigenas, aduenas, episcopos, monachos, sacerdotes contrucidat, vtramque Vngariam cis et vltra Danubium, Pannoniam, Moesiam, Bosniam, Bulgariam, Seruiam, simili clade afficit: complures fame periisse traditur. Tribus annis hisce incubuere regionibus Tartari, nulla quies ab armis, caede illis fuit.

[Note: 17] Regnum Vngariae, quod sub Imp. Arnulpho coeperat, et per trecentos atque quinquaginta annos steterat, grauiter attritum, atque concussum est. Bela [Note: Bela, qui et ab aliis Belus.] Vgrorum rex Polam Histriae vrbem, ad Ottonem ducem Dalmatiae amitinum suum, aufugit: oratores ad Fridericum Imp. postulatum auxilium proficisci iubet. Romani flamines, Friderico authore, eiusque milite ductore, erupisse in has regiones hostem tam crudelem rumore dissipant. Albertus Boiemus Volonibus, qui vltro nomina dederant, nota coelesti se signarant, hostes aggredi meditabantur, vt domi se contineant, imperat, donec a Pont. Max. aduersus Imperatorem Fridericum euocentur. Extat haec Epistola, et quidem authographa.

mandat regi Boiemiae atque Ottoni Boio, Gregorio suadeant, vti secum in gratiam redeat, quo communibus copiis, viribus coniunctis, Tartaros ab orbe Romano exigant. Rex Boiemus atque Otto publice quidem pontificem ad pacem amplectendam ex composito hortantur. Verum occulte signo Alberti scriptis literis, vt bellum aduersus Imperatorem persequatur, consulunt. Quod si vtique ad pacem (quemadmodum fama iactitatur) pronior sit, se certiores fieri postulant. Verum malorum hominum technis, pacis conditiones ab Augusto oblatae, spretae sunt, Imperator post haec Vgro scribit, se ab Romano pharisaeo armis premi, oblatam vltro a se pacem spernere eundem, neque se audere domo pedem vsquam gentium tollere: dolere admodum, quod illi, quemadmodum optet, suppetias ferre nequeat. Conrado Caesari filio suo, atque Teutonibus et Venedis praecepisse, vt dent operam, ne quid detrimenti Respublica vltra alpes capiat.

[Note: 19] Eadem tempestate in prima Vindelicia apud Lycatios Berchtoldus, Adelhaidis vxor a Greiffenbach, Burckhaimii aedem D. Georgio dicant, virgines sanctas ibi collocant. Sed quod minus idoneus locus erat pietati solitudinem amantium, Sibothonis [Note: Sibotho Baro a Gundelfingen vt est in catalogo Episcoporum Aug.] Seeueltae Augustani, episcopi commeatu, precibus Conradi Caesaris, consentiente Berchtoldo atque Adelhaide, sacerdotissae atque flaminicae illae Cistercienses ad Schoenenfeld (quod speciosum campum, si quis interpretetur, valet) haud longe ab hostiis Lyci migrant. Factum id anno aerae nostrae M.CC.XLI. Adhuc ibi degunt.

[Note: 20] Circa eundem temporis tractum, coniuratorum quidam nihilosecius Libussae conuenire, comitia Caesarea habere meditantur, de novo principe creando consilia ineunt. At plerosque regni Boiemiae, Poloniae, Vngariae deuastatio atque casus a proposito deterruit. Rex quoque Danorum filium suum a coepto retraxit. Ita omne consilium consciorum frustra fuit. Nam et Nonus iisdem diebus animam efflauit.

[Note: 21] Augustus igitur atque Caesar, capite conspirationis sublato, partibusque grauiter a Scythis afflictis, metu liberati, copias cogunt, arma comparant, expeditionem in Tartaros parant. Quod vbi illi per exploratores cognouere, cum alioqui Ochodarium regem suum interiisse audirent, Vngaria excedunt: recta Danubii ripa ad Thauricam peninsulam, quam nunc Praecouiam dicunt, atque Meotida paludem, et Thanaim amnem in Sarmatiam Asiaticam, Cimbrorum quondam domicilium, reuertuntur.

[Note: 22] Sub idem tempus Eberhardus archiepiscopus Iuuauensis atque Rudigerus Bathauensis, Conradum Fruxinensem episcopum, atque Ottonem regulum Boiorum in gratiam redigunt, Burgiorheni episcopo tribuuntur. Aegre tulit hanc concordiam Albertus, se peti ratus, Romanis flaminibus rem, atque concordiam ipsis perniciosam aperit, petit, obsecrat, vt hanc iure suo interturbent; Ottonem quoque nonnihil negligentiae accusat, suspectumque habere coepit. Hae literae interceptae sunt, et ad archimystam Iuuauensem delatae. Quamobrem ille et omnes episcopi Boiariae Reginoburgii conueniunt. Ipse Eberhardus Iuuauiae, Hainricus Bambergae, Fridericus Aichstadii, Rudigerus Bathauiae, Conradus Fruxini, Sigefridus Reginoburgensium, Brixinaeque pontifex, Hirspergensis quoque regulus coeunt. Deinde Sigefridus Reginoburgensis episcopus, Eberhardus Abusinus, eiusdem fani praepositus, Conradus decanus, Semannus archidiaconus Landshutam ad regulum Boiorum, praefectumque praetorio Rheni se conferunt, postulant ab eo, vt Reginoburgium proficiscatur, vbi de Republica, summisque rebus agant, in communeque consulant. Annuit Otto postulatis. Vbi Reginoburgium ventum est, et proceres consedere, literae Alberti, quibus Ottonem Boiorum ducem de fide suspectum Romano episcopo facit, recitantur.

[Note: 23] Deinde huiuscemodi orationem archimystam habuisse reperio: Christus seruator, dominus et Deus noster, relicto aethereo solio, atque (vt ita loquar) immortalitate, mortalis pauperque effectus est, vt nos immortales atque diuites efficeret. Cumque deuictis inferis triumphabundus rursus in coelum rediturus esset, pacem suam nobis dedit, pacem suam nobis reliquit, concordiam atque mutuum amorem

tanquam notam, atque tesseram, qua ciues sui a militibus inferi Iouis discernerentur, assignauit. Summo opere quoque admonuit, vti falsos Christos, falsos prophetas vitaremus, qui tecti pelle ouina, nimirum Christiano nomine, atque pontificio titulo, nobis dominari, atque illudere cuperent. Quos ex spinis, atque operibus, nempe auaritia, luxu, contentione, odio, inuidia, bellis, discordiae malis, libidine dominandi, ambitione, cognosci oportere docuit. Quidnam apertius hisce verbis, quam Babylonis pharisaeos atque scribas, coelestis Imperator indicauit? Sub pontificis Max. titulo, pastoris pelle, lupum saeuissimum, nisi caeci sumus, sentimus. Romani flamines arma in omnes habent Christianos, audendo, fallendo, et bella ex bellis serendo magni facti, oues trucidant, occidunt, pacem, concordiam terris depellunt, intestina bella, domesticas seditiones ab inferis eliciunt, indies magis atque magis omnium vires debilitant, vt omnium capitibus insultent, omnes deuorent, vniuersas in seruitutem redigant. Non pontificis more gregi consulunt, sed potius immanitate tyranni licentia debacchantur: iusticia rarescit, impietas, auaricia, cupiditas bonorum, pecuniae studium, libido crebrescit, Inopes et boni praedae sunt sceleratis, ac diuexantur vndique ab iniustis, soli autem mali opulenti sunt. Christus inimicos odio habere vetat, eosdem amari praecipit, de hisce promereri, fidem hostibus seruare, beneficiis maleficia expiare docet. Romanenses contra, sancta violare, foedere Dei nomine sacrato ad fallendos homines abuti, bene meritis ingratos esse, malefactis beneficia compensare, bellare, litigare, defraudare, prodere, decipere, sub magna pietatis supersicie iubent: diuinae maiestati, coelesti prouidentiae, naturae repugnare, supremae maiestati a Deo Opt. Max. constitutae, resistere nos volunt. Hildebrandus ante annos centum atque septuaginta primus specie religionis antichristi imperii fundamenta iecit.

[Note: 24] Hoc bellum nefandum primus auspicatus est, quod per successores huc vsque continuatur. Primo illi Imperatorem a Comitiis pontificalibus extrusere, ea ad populum et sacerdotes transtulere. Deinde et his ludibrio habitis atque explosis, nunc et nos in ordinem redigere atque seruitutem conantur, vt soli regnent. Capti iam Imperii consuetudine, pensitatis suis et aduersariorum viribus, occasione rapiendae dominationis et opprimendae libertatis Christianae, specioso ecclesiasticae constituendae libertatis fuco vtentur. Credite experto, non cessabunt, donec Imperatore in ordinem redacto, Romani Imperii honore soluto, pastoribus veris, qui pascant, oppressis, canibus qui latrare queant, sublatis, per hunc morem omnia extinguant, aut occidant. Ideo omnia turbare atque permiscere volunt. Sed dominari vel ingratis contendunt. Paulus armarium Philosophiae diuinae praecipit, subiecti inuicem in timore Christi estote. Hoc interesse inter Christianorum, prophanorum principes, coelestis doctor et praeceptor noster, summusque atque immortalis pontifex docet, quod ii dominantur subditis, illi seruiunt. Formam serui suprema maiestas suscepit, vt discipulis suis seruiret, eorumque pedes lauaret. Flamines illi Babyloniae soli regnare cupiunt, ferre parem non possunt, non desistent, donec omnia pedibus suis conculcauerint, atque in templo Dei sedeant, extollanturque supra omne id, quod colitur: fames opum, sitis bonorum inexplebilis est: quo plura auido concesseris, eo plura appetit: porrige digitum, et manum concupiscet: Licentia omnes sumus deteriores. Qui seruus seruorum est, dominus dominorum perinde ac si Deus foret, esse cupit. Sacros coetus atque concilia fratrum, imo dominorum suorum aspernatur. Timet, ne eorum, quae aduersus auspicia, leges, intercessiones indies magis atque magis gerit, rationem reddere cogatur. Ingentia loquitur, quasi vero Deus esset.

[Note: 25] Noua consilia sub pectore volutat, vt proprium sibi constituat imperium: leges commutat, suas sancit, contaminat, diripit, spoliat, fraudat, occidit, perditus homo ille, (quem antichristum vocare solent) in cuius fronte contumeliae nomen scriptum est, Deus sum, errare non possum, in templo Dei sedet longe, lateque dominatur. Sed sicut in arcanis sanctarum literarum: Qui legit, intelligat: docti intelligent, omnes impii impie agent, neque intelligent. Quemadmodum longo ante tempore, Sybillae aperte, Hydaspes rex antiquissimus, sub interpretatione vaticinantis pueri ad memoriam posteris tradidit, nomen Romanum multo ante praefatus, quam illa Troiana gens conderetur. Conciones Prophetarum sub ambage aliorum nominum, ne quis facile intelligat, denunciarunt, Romani maiestas populi, qua olim orbis regebatur, sublata est de terris, et Imperium in Asiam reuersum est: rursus Oriens dominabitur: seruiet,

Occidens. [Note: Verba sunt Lactantii.] Regnum multiplicatum, summa rerum potestas per plures dissipata, concisa, minuta, ne dicam dilacerata, discordiae ciuiles in perpetuum seruntur, nec vllam requiem bellis exitialibus esse sentimus. Imperator vana appellatio et sola vmbra est. Reges 10. pariter existunt, qui orbem terrae, Romanum quondam Imperium, non ad regendum, sed ad consumendum, partiti sunt. Decem cornua, id quod D. Aurelio Augustino incredibile visum est, Turcae, Graeci, Aegyptii, Afri, Hispani, Galli, Anglii, Germani, Siculi, Itali Romanas prouincias possident Romanosque in his excidere colonos. Cornuque paruulum sub his succreuit, quod oculos habet, et os loquens grandia, tria potitissimum Siciliae, Italiae, Germaniae regna in ordinem redigit, sibique seruire cogit, insustentabili dominatione populum CHRISTI, sanctosque DEIvexat, diuina humana miscet, infanda, execrabilia molitur. Quid hac Prophetia apertius? Omnia portenta atque prodigia, quae coelestis ille magister noster cantauit nobis (euoluite annales) iam pridem siunt. Audacia et vis omnia possident, boni in omnibus contumeliis atque in egestate iactantur, confunditur omne ius, et leges pereunt. Non fides in hominibus, non pax, non humanitas, non pudor, non veritas, atque ita neque securitas, neque regimen, neque requies a malis ulla est. Omnis terra tumultuatur, fremunt vndique bella, omnes gentes in armis sunt, et se inuicem oppugnant. Ciuitates finitimae inter se proeliantur, eruuntur regna. Ciuitates funditus intereunt, non modo ferro atque igne, verum etiam terrae motibus assiduis et eluuie aquarum et morbis frequentibus et fame. Fiunt vbique prodigia miranda per omnia elementa mundi, aer vitiatur et corruptus et pestilens est, modo importunis imbribus, modo inutili siccitate, nunc frigoribus, nunc aestibus nimiis: nec terra homini dat fructum, nec seges quicquam, non arbor, non vitis ferunt. Cum in flore spem maximam dant, in fruge decipiunt: deficiunt in terra quadrupedes, in aere volucres, in mari pisces. Crines Cometarum, solis tenebrae, color lunae, cadentium syderum lapsus subito, et non vsitato modo, sanguine obfuscum coelum mentes hominum maximo terrore confundunt. Per iram Dei aduersus homines saeuit ferrum, ignis, fames, morbus. Impii tamen iustitiam Dei non agnoscunt: imo magis instigantur, vt oculos habeant, et non videant. Nisi hoc incendium extinguatur, vniuersum orbem terrarum comburet. Decet eum, qui primus hoc excitauit, ruina monstri nulla virtute redempti, quod huc usque Landeshutae, in oppido Boiariae, maximo Christianorum periculo delitescit, extinguere. Quid protest extrema popularium pernicie serpentem orbi terrarum educare? Illorum serui sumus, quibus si viri essemus, atque maiorum vestigia aemularemur, timori essemus, fortuna illoru mnostris vitiis incolumis existit.

[Note: 26] Date operam, Patres consulti, vt a Germania, gente Christianissima caedes, discordiae mala, incendia, crudelia facinora in ciues, in patriam, pellantur, pax ciuilibus armis exacta, concordiae bonis reuocetur. Quod tum fiet, si Imperatori Friderico secundo Caesari Augusto, principum Christianissimo, a Deo constituto, obtemperabimus, et pestem illam atque serpentem e Boiaria eliminauerimus.

[Note: 27] Posteaquam Eberhardus finem dicendi fecit atque assedit, senatus decretum fit, sicut ille censuerat. Albertus Boiemus oppidis, vicis, aedibus, castellis Boiariae edicto exigitur. Insuper omnibus rebus, supellectile, sacerdotiis, gratia, gaza, gentiliciis haereditatibus, item socii eius mulctantur. Otto posthaec Egram ad Caesarem Conradum proficiscitur filiam suam Elisabetham eidem despondet, nuptiaeque Vogburgii fiunt. Albertus denuo proscribitur, atque hostis Reipub. iudicatur, et per omnium sacerdotum religiones, sicuti falsus Christianus deuouetur.

[Note: 28] Inter haec Innocentius quartus ouili Romano imponitur, ditissimus omnium pontificum Romanorum, sicuti Martinus refert, amicissimusque ante pontificatum Imperatori Friderico. Extat Augusti gratulatoria epistola, quam Beneuenti ad Ottonem ducem Boiorum dedit, vbi significat, virum bonum, amicum pacis, amatorem Reipubl. Imperiique Christiani studiosum, Max. pontificem lectum esse a patri bus. Imperatorem tamen longe sua fefellit opinio. Nam Innocentius acerrimus eius hostis extitit, in Galliamque Lugdunum migrauit, Gallorum consilio, quibus Imperatoris potenria, viresque Germanorum formidolosae erant, aduersus eundem conspirauit, atque e fastigio rerum

[Note: 29] Albertus autem Boiaria exactus, ad Bernstain ad Wilhelmum cognatum suum aufugit, ab eoque trecentis libris Boiaricis venditur. Verum elapsus Tirobergomum, [Note: Thierberg.] inde ignoto habitu in Gallias Senonas atque Lutetiam Parisiorum peruenit. Ibi vix manus inimicorum euasit, indese Lugdunum ad Innocentium contulit.

[Note: 30] Sub idem tempus principes atque sacerdotes Boiariae concilium Bathauiam indicunt, vti Boiemum atque Austriacum conciliarent. Fridericus Austriacus cum quatuor millibus equitum Bathauiam venit. Otto Vindelicus in Boiemiam profectus Wentzeslaum regem Boiemiae, cognatum suum, Bathauiam deducit, paxque inter principes, episcopos, regulos Boiemiae, Boiariae, Noricos atque Vindelicos, nonsolum iurisiurandi religione, sed etiam datis obsidibus firmatur. Rex Boiemiae mox Mogontino, qui ab Augusto ad Romanenses defecerat, bellum indicit. Eodem tempore. Belus IV. ab Ottone duce Dalmatiae, et Hainrico genero suo, filio Ottonis Vindelici, domum reducitur.

[Note: 31] Fridericus Austriacus ab Vgris praelio occiditur, et absque liberis decedit. Eius neptem ex fratre Gertrudim Hermannus Badensis, Irmingarda, sorore Agnetis, vxoris Ottonis reguli Boiorum progenitus vxorem ducit: Austriae atque Stiriae ducatum, ope Boiorum affinium suorum sibi vendicat. Hoc quoque anno ex hac vita migrant, Sigefridus Reginoburgensis episcopus, Eberhardus Salisburgensis archimysta, quem viginti annos ab sepultura arcent Romani pontifices. Pontifex Romanus huic Burckhardum de Zigenhagen, illi Albertum Pitogeum substituit. Verum Iuuauenses spreto Burckhardo, Philippum ducis Charionum filium pontificem legunt atque recipiunt.

[Note: 32] In paucis post diebus Otto ab Andechs dux Meraniae fato concedit. Innocentius in Germania seditiones concitat, quod superiores atque Danubiani Imperatori fidem seruabant, inferiores aggreditur, fama dispergit, Ludouicum Cattum maritum D. Elisabethae scelere Friderici periisse: quare eius filius Hainricus Augusto rebellat, et a Sigefrido Mogontino, Arnoldo Treuerensi, Conrado Agrippinensi, Geroldo Bremensi archimystis, Petro Caputio legato Romanensi, regulo Brabantino Caesar salutatur. Verum eodem anno equo lapsus, exanimatus est, eiusque successor Vvilhelmus Bathauus itidem a Frisiis occisus est.

[Note: 33] Dura autem partes Pontificiae, atque Imperatoriae inuicem belligerantur et Aquae Graneae Obsidentur, Christiani inter se tumultuantur, Saraceni Palaestinam totam inuadunt, expugnant, in ditionem redigunt, omnia templa euertunt, quinquaginta millia Christianorum contrucidant, Hierosolyma subigunt, praeter turrim Dauid, quam fortissime milites Imperatoris Friderici tutati sunt. Qui licet ad concilium Lugdunense oratores misisset, atque eo se venturum, in potestate concilii futurum promisis set, tamen indicta causa absensque condemnatus est, conciliumque, ante quam veniret, solutum. Ita ipse quidem in epistolis, quas ad principes Christianos dedit, refert.

[Note: 34] Iisdem diebus Alberto Boiemo instigante, Rudigerus Bathauensis episcopus ab Innocentio tribu pontificum mouetur, Conradus Polonus, nepos regis Boiemiae substituitur. Verum quod a vendicatione arcebatur, diuenditis Alberto castellis, in Boiemiam redit, vxoremque ducit. Conradus Caesar, Otto dux Boiorum atque praefectus praetorio Rheni, Rudigeri rebus studebant. Berchtoldus frater Alberti Reginoburgensis episcopi, viuo adhuc Rudigero, Pontificatum. Bathauensem, suasu Alberti, a Romanis flaminibus, facile de alieno largientibus, in fidem accipit. Ipse et frater eius Albertus in Boiemiam se conferunt, ab episcopo Pragensi et Iulio Montano consecrantur, corruptis pecunia magistratibus, Bathauiae vrbem occupant, arcem Rudigerus tenebat. Otto dux in Obernberg Albertum Boiemum obsidet sex mensibus.

[Note: 35] Interim Albertus Reginoburgensis episcopus, frater eius Berchtoldus Bathauiae designatus pontifex, Vveilhardi iuxta Braunau pagum et syluam Boiariae in Norico inuadunt, vastant, depopulantur, agricolas spoliant, mille et quingenta pecora abigunt. Ottonem suis suppetias laturum, obsidionem soluere cogunt, Obernberg, quod iam obsidione

liberatum erat, deducere conantur. Adelramus ab Vtendorff, Orthulfus de Wald, Hainricus de Ror, aliique proceres Boiorum, qui in Norico habitant, vexillo templi in Neukirch, quod diuo Vlrico dicatum est, rapto, priores ad Obernberg perueniunt, seque condunt. Episcopos cum praeda [Orig: praedâ] accedentes, seque iam in portu nauigare, credentes, cum iam arcem intraturi forent, de improuiso adoriuntur, statimque eos in fugam coniiciunt: fugientes usque Marchiae Luppiam persequuntur, praedam omnem recuperant. Episcopi fuga elapsi sunt, frater eorum Sigmarus duo fratres Merspeckii, Wilhelmus Prambeck capti, in vincula coniecti, Burckhusium deducuntur.

[Note: 36] Interea Bathauia, quo Albertus Boiemus confugerat, Vlrico Furtario prodente, et Rudigero ex arce erumpente, ab Ottone duce Boiorum recipitur. Albertus vix euasit, et ad Conradum Wasserburgensem auunculum Ducis elapsus est. Dux Boius Wasserburgensi auunculo suo, nisi Albertum reddat, bellum indicit: quod cum ille detrectaret, Wasserburgium obsidet centum vnde viginti dies, tandem expugnat, Conradum omnibus vicis, castellis exuit, ipsum cum Alberto Boiariae finibus extrudit. Ludouicus vero filius Ottonis Teispacb castellum Reginoburgensis episcopi obsidet, capit, diruit, solo aequat, fossam complet. Lapides ad Dingelfing deducit, superiorem vrbem extruit.

[Note: 37] Albertus rursus Bathauiam intrat: Otto eo copias mouet, vrgenteitaque Rudigero ex arce foris duce, plerisque ciuium, atque sacerdotum cum his sentientibus, perpaucis Boiemo fauentibus, ciuitas ab Ottone et Rudigero accipitur. Albertus comprehensus periurii, sacrilegii, perfidiae, impietatis condemnatur, viuo cutis detrahitur, ita quidam in Annales retulere. Nam et dictum in Bathauenses vsurpatur, ideo lupum cruentum pelle exutum eorum insigne esse, quod episcopum viuum deglubuerint: monstraturque lapis, vbi hoc factum sit, qui sanguinarius inde cognominetur. Mihi quidem non fit verisimile, nec verum arbitror. Non tamen negauerim, Albertum hunc admodum crudeles poenas violatae pacis, temeratae fidei dedisse, vnde et prouerbium ortum crediderim, quo cutem eius nominamus, [Note: Es graust ihm schon die Haut.] quem cito ob facinora, supplicia soluturum ominamur.

CAPVT VI. Ottonis V. Constantia. Stiriae successio. Boiariae augmentatio. Comites a Bogen, Marchiones ab Andechs, Comites a Phalay, Hall et Artenberg.

1. Episcopi iussu Pontificis in Synodo Myldorffensi Ottonem Ducem Boiariae a Caesare deficere iubent, euentualiter excommunicationem minitantur. Otto Episcopos grauiter increpat.

3. Hermannus Austriae et Stiriae Dux moritur. Eius terrae ab Ottone V. et Wentzeslao Bohemo occupantur, certamen de Stiria.

4. Berchtoldus Franciscanus inclarescit. Conradus Telzner Ottonem excommunicat. Albertus Episcopus Reginoburgensis ciues vrbis locupletes in vincula coniicit.

5. Captiui liberantur. Albertus Episcopus Reginoburgensis cum sociis sicarius in Caesarem. Caesar percussoribus errore deceptis saluus euadit.

6. Albertus cum Abbate Vlrico et monasterio proscribuntur. Proscriptio a monachis redimitur inque mitiorem poenam mutatur. Capella Sanctae Mariae et Nicolao sacra.

7. Rex Boiemiae Boiariae fines inuadens ab Ottone et Caesare domum reuerti cogitur.

9. Otto V. nouam monetam cudit. Stiriae proceres ab Ottone Heinricum filium sibi Ducem expetunt.

10. Bela Rex Vngariae dum Heinricus gener eius consilio de Ducatu oblato utitur Stirios

14. Primus Comes a Bogen bina praedia ab Imperatore Heinrico III. accipit. Diploma.

18. 19. Stemma Marchionum ab Andechs. Extincta familia Marchionam ab Andechs eorum opes a finitimis direptae sunt.

20. 21. 22. 23. 24. 25. Familia et stemma comitum a Pholay. Bona eorum ad Ducem Boiariae peruenerunt.

[Note: 1] EAdem tempestare noui episcopi, Philippus Iuuauensis cum collegis suis Seccouiensi atque Chiemensi, Albertus Reginoburgensis, Conradus Fruxinensis concilium iussu Innocentii cogunt, ac Myldorffii coeunt. Postulabat ab illis Pontifex Romanus, vt Ottoni, nisi ab Imperatore Friderico, Conrado Caesare descisceret, ritu sacrificiis solenni interdicerent. Episcopi Ottonem ad se missis oratoribus accersunt, eidem mandata Pontificiis Max. aperiunt. Hisce auditis, regulus Boiorum, Quid vultis? (inquit) vos mihi priores bellum indixistis, ego coactus ad Rom. episcopum prouocaui, iussuque Gregorii Pontificis Max. armis mea tutatus sum. Hoc mortuo, Romanum episcopum Antichristum esse praedicastis: egoque deserta primarii sacerdotis secta, ad Imperatorem defeci, vos suasistis, vobiscum pacem inii. Nunc rursus bellum vobis placet: magis varii, atque mutabiles estis homine triuiali. Cur sicinepti ludific amini Christianum populum vestra puerili sententia? Aequum iniquum est. Quod modo fas erat, modo nefas est. Nolo, volo, quod dictum, indictum est, quod modo ratum erat, modo irritum est. Mendacio creditis, iniquitati consentitis. Vento fortunae circumferimini, aut nunc, aut antea errastis. Pacem inire cum optimis principibus suasistis, parui libenter vestris consiliis, pacem atque fidem seruabo. Repugnantia nunc docetis atque more magis versutorum, atque argutorum hominum, quam ex aequo atque bono potestati resistere. His a quibus beneficiis collocupletati sumus, ingratissimos esse iubetis: de cernite vos, quidnam aequum sit. Hominibus ne discordiarum fallacibus fabris, an CHRISTO concordiae authori obtemperabo? Qui gladium acceperit, gladio pereat. Qui sitis, opera vestra ostendunt: opes, potentiam, diuitias, honorem, voluptates, munera concupiscitis, appetitis, adamatis, pro hisce victi cupiditate, peius Turcis, Saracenis armis decertatis. Discordia creuistis oues non pascitis, gregem discissum deuoratis: non licet Christianis per vos seruare pacem. Ego superis fauentibus obdurabe animum, mente obstinata Thyesteas vestras preces, dirasque detestationes nauci faciam. Ad CHRISTUM Seruatorem nostrum prouoco, qui tales Pharisaeos nobis vitantos praedixit: et vestris inominatis verbis se bene precaturum pollicetur. Quemadmodum DEUS immortalis, ne comparandus quidem ad mortales est: ita dum a vobis condemnamur, a CHRISTO Domino, DEOque nostro, qui vobis vestros mores probe cantauit, absoluimur. A quo sacrilegum hoc genus hominum manus sceleratas, impias abstinebunt, qui ne CHRISTO quidem authori nostro pepercerunt? Et quis est ille, qui sacricolas huiuscemodi viuos cum liberis et vxoribus combussit? atque illo egregio facinore, ea summa pietate DEO Opt. Max. perlitauit, adeo vt regnum Palaestinae non solum sibi sed et posteris suis promeruerit?

[Note: 2] Haec vbi Otto dixit, discedit, atque cum Conrado Caesare Dornbergium [Note: Dorobergomum habet exemplar.] obfidet: sacerdotes qui Myldorphii erant, rati illum vera dixisse, cum eo in gratiam redeunt: execratione pontificali eundem expiant, induciae ad Calendas Maii fiunt.

[Note: 3] Moritur eodem tempore Hermamus Austriae, Stiriaeque regulus, quarto Nonas Decembris Neoburgii sepelitur, duos liberos reliquit. Fridericum et Agnetem. Otto

Boiorum filium suum Ludouicum cum exercitu fines Austriae, olim ab Boiariae occidentali auulsae, intrare, sub ditiornem redigere, Noricos Vindelicis rursus coniungere iubet. Lintzium, Anassus, finitima oppida Ludouicum accepere. Verum Ottocarus filius Wentzeslai regis Boiemiae ducta Margaretha Friderici Austriaci sorore, Austriam iure affinitatis occupat. Pro Stiria cum Bela Vgrorum rege disceptauit: is Petauionem et finitima oppida receperat.

[Note: 4] Berchtoldus tum Franciscanus, Reginoburgio ortus, clarus integritate vitae, atque Christianae eloquentiae orator insignis fuit, sexaginta amplius millia hominum eius conciones frequentasse literis proditur, eius sepulchrum adhuc non solum incolis, sed et Vgris venerabile, Reginoburgii in templo Franciscanorum ostenditur. Dum autem talia fiunt, Conradus Teltzner episcopus Fraxinensis, magistratibus ducis iniuria, atque damno (vti fit) affectus, diram detestationem muitis ac aduersantibus mystis in regulum Cal. Maii redintegrat, sacra fieri publice, humari mortuos, aqua lustrari in prouincia Fruxinensi vetat. Albertus quoque Reginoburgensis pontifex, ciues vrbis locupletes quinque et quadraginta, quod rebus Imperatoris studere non desisterent, fraude cepit, cathenaque vinctos ad Stauff deduxit.

[Note: 5] Conradus Caesar et Otto regulus Boiorum, atque Rheni moderator, Alberti, atque ministrorum eius praedia vastant, diripiunt: Albertum captiuos reddere, imperata facere cogunt. Eius socios strage male mulctant, Reginoburgium cum copiis intrant. Caesar more maiorum in aede D. Haimerami hospitio receptus est. Atque dum quinto Cal. Ianuarii cubitum isset, nocte intempesta, Albertus qui se episcopum faciebat, Conradus ab Hohenfels, clam in cubiculum admissi, cum ante explorasset, non plures quam tres in eodem conclaui Caesareo quiescere, stertentes, vino somnoque obrutos, tenebris adoriuntur, duobus occisis, tribus in vincula coniectis, arbitrantes Conradum caesum esse, abeunt Wilpeckium Sueuum sextum casu obuium, interficiunt. At Caesar sub scamnum prorepserat, ibique delitescens euasit.

Deinde episcopum, percussores, Vlritum monachorum praesulem, socios, hostes Reipubl. iudicat, parricidii condemnat, proscribit: opes, praedia, D. Haimerami publicat. Verum monachi, qui huiusce conscii non erant, pacem a Caesare centum libris, ab aulicis quinquaginta mercantur. Conradusque accepta mulcta, edictum et tabulam proscriptionis rescindit, et vtaliquo piaculo caedes innocentium manifesta expiaretur, iubet aedificium dirui, ne cruore suorum pa rietes aspersi appareant, aediculam ibi a fundamentis extrui, Deiparae virgini, D. Nicolao dedicare praecipit. Vbi quotidie sacerdos monachus perlitaret, atque manes ob pietatem pro principe crudeliter caesorum placaret. Omnia polliciti sunt Monachi, testesque in re praesenti fuere, Otto Dux Boius Palatii Rhenani procurator, Ludouicus filius eius, Otto Hochburgensis limitis, Hainricus Burgionum praefectus, Ludouicus maior, comes ab Otingen, Gotfridus comes ab Hobenlohe, ciues Reginoburgenses, factum anno Christianae Salutis MCCLI. mense Ianuario. Extat Conradi diploma, quod ob clementiae exemplum D. Maximilianus septimo abhinc, dum haec proderem, anno, secum detulit Oenobrigam, aliud nouum exemplar, ex veteri ad verbum exceptum, suo diplomate signatum monachis reddidit. Caesi in medio templi D. Haimerami humati ostenduntur. Vlricus dignitate mouetur. Albertus capite deminuto in monachorum ordinem redigitur. Conradus princeps coniurationis fulmine de coelo tactus sub dio equitans, interiit.

[Note: 6] Reliqui conscii in Boiemiam aufugere [Orig: aufugêre] . Cuius rex propter Schittenhofen vrbem, atque Tetrarchiam Boiemiae, quae mortuo Alberto a Bogen absque liberis, lege ad Ottonem redierat, Boiariae Aquilonaris, qua Boiemia continuatur, fines inuadit, adeo concordia rara est sanguinis, Chamaborum agros depopulatur, casas, villas rusticas exurit, pecora abigit, ferro, flamma in agricolas saeuit. Conradus Caesar, et Otto Camabos petunt, Boiemi per Hercynios saltus retro domum cedunt.

[Note: 7] Intera dum haec fiunt, mors Imperatoris Friderici secundi diuulgatur. Conradus Septembri Campaniam, Apuliam, relicta vxore grauida Landshutae (quae

subsequenti anno VIII. Cal. Aprilis filium Conradum, quem Itali Conradinum vocant, peperit) petit auitum paternumque regnum, in potestatem redigit, ibique decessit, relicto filio impubere, qui annos natus duos, menses sex a matre Elisabetha Landshutae apud auunculos educatus atqueinstitutus est.

[Note: 9] Caeterum Otto reiecta pecunia veteri Reginoburgensium, sexaginta nummi drachmam auri valebant, nouum numisma Landshutae ferit, eosque nummos, nec alios in Boiaria recipi edicto iubet. Ad cundem hisce diebus Stiriae proceres de Liechtenstain, Erenfels, Ofenberg, Diethmarus, et N. de Weissenneck cum mandatis legant, postulant, vt Hainricum filium cum exercitu in Stiriam proficisci iubeat, Stirios in eius potestate fore.

[Note: 10] Hainricus annuit postulatis, se rem ad Belam quartum rege Vgrorum socerum suum delaturum, eius consilia omnia acturum respondet. Otto itaque congregato exercitu Vtini more maiorum filios armis ornat. Inde Austriam, Stiriam aditurus, in Vngariam ad Belam profecturus petit. Verum Ottocaro omnes aditus intercludente, transitumque pernegante, Francomarti XV. Cal. Octobris substitit, aliquotibi dies commoratur. Diuisoque exercitu, filium in Vngariam proficisci iubet. Is quod Ottocarus vias intercluserat, duce Diethmaro superiore, et Menhardo Goriciae regulo, filio Alberti Tyrolii, atque ope Attilae Taurisiani Venetiaeque legato, per vallem Tridentinam, alpes Noricas, in Vngariam ad socerum penetrauit: ab eo apud Albam Regiam perquam humaniter excipitur, socerum de Stiriae Principatu consulit. Bela sibimet proximus, muneribus sibi Stirios conciliat, complures pollicitis allicit, illique ita inescati socerum genero praeferunt, in verbaque Belae iurant. Ottocarus tamen eandem regionem a Bela iure affinitatis, et vi et armis repetere non cessauit, donecinter vtrumque ex aequo diuisa est.

[Note: 11] Porro Otto dimisso filio in Vngariam, cum altero filio Ludouico Landsbutam repetit, ibique secundo post mense, tertio Cal. Decembris expirauit, anno Christi M. CCLIII. potestatis vero altero et vicesimo. Liberos quatuor reliquit, Ludouicum, Hainricum, Elisabetham, Sophiam. Corpus eius Schiram funere indicto portatum. Ante sex quam expiraret annos, ab Innocentio Pont. Max. execratus fuit, quod illius partes, perinde ac Gregorii tutari, ac defendere recusaret, nec vllo compelli posset modo, vt affinitatem Friderici Augusti, atque Conradi Caesaris repudiaret. Albertus quoque Reginoburgensis, atque Conradus Telzner Fruxinensis episcopus ille ob Teispach a Ludouico filio excisum, hic propter libertatem ecclesiasticam, aes curatorium, venationes, seruitia, eidem diras dixere, inuitis tamen mystis. Multa data, acceptaque inuicem per duodecim annos damna, saepius in concordiam redierunt, saepius foedus fractum est.

[Note: 12] Ipse tamen Otto ducatum Boiariae, non parum auxit, et collocupletauit. Tetrarchias comitum a Bogen, Windenberg, Andechs, Damasiae, Hohenuuart, Phalay, item Crainburg, Pleinting, Libenauu, Wasserburgium, Belanos infiscauit, cum reguli absque liberis decessissent: quorum originem, sobolem, castella, regias, explicare pro suscepti operis instituto necesse est.

[Note: 13] Bogii sunt pagus, oppidum, arces, montes, flumina duo orientale atque occidentale Boiariae septentrionalis, qua Boiemiae contermina in Hercynio saltu. Vnde ea regio Boiorum cognomen sortitur. Nam figurate communi vocabulo Valda, hoc est, sylua, nempe, Hercynia, nuncupatur. Horum regulorum fuisse, quicquid ab hostiis Regni fluminis atque Reginoburgio ad hostia Ilissi, Bathauiamque, inter Danubium Boiemiamque interiacet, reperio: Falckenstain, Mitternfels, Windberg, Weissenstain, Flinsperg, Naternberg, Bledling. Item in Boiemia Schittenhofen, in altera Danubii ripa Isenhofen arcem, atque vicum ad hostia Isarae possederunt.

[Note: 14] Primum Harduicum (filium Babonis Abusini numerosa sobole praeter solitum, inclyti, cuius saepius mentionem feci) fuisse constat. Imperator Hainricus tertius Caesar Augustus exoratus ab Agnete Augusta coniuge sua, contulit Harduico, in Tetrarchia Hainrici pago Nariscorum bina praedia Wolfframsdorff, Linderonae, Ratomariti.

Guntherus cancellarius vice Luitholdi archicancellarii, et archicapellani recognouit.

[Note: 17] Harduico duos filios assignant, Fridericum, ut Germani, et Graeci vocant Boethum Reginoburgensem, et Asouinum a Bogen. Fridericus ab Imp. Hainrico III. Caesare Aug. impetrauit hos vicos ob deuotissimum obsequium, in limite Chamabo, Grabatum, Furt, Mazelimum, Ticbenobergomum, Trasonodoryphos, Bochobergomum, Sichouiam.

[Note: 18] Idem Fridericus ex Adelhaide tulit Vlricum sacerdotem, et Fridericum minorem, fato concessit anno ab orbe seruato M CIIII. Fridericus iunior, cuius vxor Iuditha Theobaldi Vogburgensis filia, absque liberis defunctus in Palaestina, cum eo profectus esset cum Conrado Caesare anno Salutis M C XLIX. Hierosolymis sepultus est. Asouinus vero vir bellicosus, Boiemorumque terror, eosdem in Boiariam incursitantes (vti adhuc factitant) tribus praeliis fudit, ibi Abietem in modum trophaei excoluit, cruceque securi incisa dedicauit, quae vulgo Asouini postea Abies cognominata est. Filius eius Hartuicus secundus, nurus Luitgarda, nepotes Berchtholdus, et Albertus primi. Hic Hic Heduuigam filiam dynastarum Pictauiae, atque Celeiae Charionum, Neoburgii Vindelicorum, Schardingii Noricorum vxorem duxit: Altaichium superius a progenitoribus conditum, cum Friderico consanguineo suo immunitate donat, monachis cooptandi magistrum potestatem facit, annoChristi MCXXV. primo Lotharii regis Saxonici, III. Idus Dec. Testes per aurem more Noricorum tracti Fridericus aduocatus Reginoburgensis, Albertus Venedobergensis, filil eius impuberes Berchtoldus et Albertus secundi. Idem Albertus primus Venedobergomum [Note: Windenberg fortassis.] arcem inferioris Boiariae in templum commutauit, diui Nordperti sacris dedicauit, obiit anno Christi domini Deique nostri MCXLVII. Maiores eius in Altaichio superiore, ipse cum sobole Venedobergomi humatus est. Tres filios Heduuiga eidem peperit, Harduicum tertium, Albertum secundum, Berchtoldum itidem secundum. Harduicus atra bile percitus vitam finiuit. Albertus ante fata parentis in obsidione Phalaiae ab orbe vindicato anno 1140. sagitta percussus interiit. Berchtoldus admodum diues, pacisque studiosus a patre Alberto principatum per manus accepit, ex Luitgarda [Note: Ludmilla aliis dicta.] Abertum tertium procreauit: is ab restituta salute natus est anno 1165. ex Laodamia Boiema vxore suscepit tres filios, Luitpoldum sacerdotem, Berchtoldum tertium, et Albertum quartum, cum vixisset annos tres atque triginta, obiit, superstites filios reliquit. Berchtoldus in Aegypto aquis obrutus est.

[Note: 19] Albertus vir inquietissimus crebris bellis finitimos omnes lacessiuit, fugientibus incolis ob bella, regionem pene ad solitudinem redegit. Vxor eius Richissa, absque liberis tamen decessit 18. Kal. Februarii, anno Christianae aerae 1242. Opes eius ad Ottonem regulum Boiorum, fratrem eius vterinum redierunt. Haec ex diplomatibus Altaichii superioris et inferioris, Venedobergomique [Note: Windenbergii credo.] excepi. Horum sobolem esse regulos, qui ad lacum Benacum in confinio Germaniae atque Italiae habitant, atque de Arcu ab Italis appellantur, vulgus credit. Vltimus Albertus profecturus militatum in Asiam atque Africam bonorum Luitpoldi sacerdotis fratris, et vectigalium, quae oppidum Bogiorum pensitabat, monachos Altaichii superioris haeredes ex quadrante instiruit. Testes, Gebhardus maioraulae de Menna, Harduicus ab Egia, Albertus Hegiopagus, Rapotho Mennius, actum Naterbergii octauo Calendas Aprilis, Anno Christi 1221. regnante Friderico Imperatore feliciter.

[Note: 20] Damasia (cuius Strabo meminit) arx, ciuitasque quondam Lycatiorum, nunc templum, atque oppidum in superiore Boiaria, propter lacum Ambronem Vindelicorum, Occidentem, Meridiemque spectat. Ex aduerso Andechs, [Note: nunc zum heiligen Berg.] quae

item alia quondam arx, aedes sacrae nunc sunt, flaminum Augustalium, et monachorum. In eodem tractu, Wolffrazhausen arx, et vicus ad confluentes Libusae, atque Isarae, super Monachium quindecim millia passuum cubat. Hohenuuart quoque vicus, atque arx quondam altissima, nunc fanum sacratarum virginum, [Note: Hohenuuart an der Barr.] Bario amne ad decimum ab Ingolstadio lapidem alluitur. Tetrarchae hi Boiorum locupletissimi fuere. Possedere in Boiaria veteri, et libera contermina Franciae in Germania magna Voethos, [Note: Voit Land.] vbi in agro Bambergensi apud Langiochamos, [Note: Langkam Monasterium Cisterciensis instituti. Tribus milliaribus a Culmbach versus Bambergam.] eorum Mausolea ostenduntur. In superiore Boiaria, atque Vindelicia obtinuere subiecta alpibus peninis, Matronam diuo Petro dedicatum montem, Tigurinus, Schiratium saltum vbi fontes Isarae sunt, Beurn, Wolffratzhausen, Andechs, Damasiam, Hohenuuart, Angustias Alpium Noricarum, Tridentinaiuga, Oeni vt appellant, vtramque vallem, [Note: Im Inthal.] et finitima loca, qui nunc sunt Tyrolii. In Norico iuxta Chiminum lacum Boiorum maximum Burgili, Sei, [Note: Soyn.] Grassii [Note: Grassan.] dicto audientes fuere. Eosdem praefectos praetorio Burgundiae, Histriae, limitis duces, Croaciae, Dalmatiae (quem ducatum Meraniae ab vrbe maritima nuncupant) praesides fuisse constat.

[Note: 21] Gens Andechisia authorem generis sui nuncupat Ratholdum filium Imperatoris Arnulphi Caesaris Augusti. Illius filius Rathbotho, hunc soboles excipit diuus Ratho, et Hatta mater D. Conradi Constantiae episcopi, atque Fridericus primus, qui in Palestina obiit. Ratho cuius adhuc memoria, atque nomen sacrosanctum est Boiis in Ambronis ripa sepultus est, in templo quod ipse ab orbe seruato anno 954. condidit. Aribo deinde regnat, Seum fanum D. Benedicto, haud longe a lacu Chimino extruxit. Is Gebhardum primum episcopum Reginoburgensem, Aribonum Archiepiscopum Mogontinum, Rathbodum atque Fridericum secundum procreavit. Gebhardus et Rathbotho Tierhaupten Lycatiorum templum monachis dicauere. Rapothonis, et Hemmae filii Orthulfus, et Willetruda Hohenuuart in aedem sacram commutauere, faeminarum sacratarum ibi collegium instituere. Fridericus secundus ex Chunegunda Luitpoldum tulit. Luitpoldo Arnulphus amicissimus Imperatori Hainrico quarto, atque Fridericus III. cognomento Rocho orti sunt. Ille Aetl templum in ripa Oeni proxime Vvasserburgium condidit, D. Benedicti sacris initiauit. Ibi cum vxore Gisala sepultus est.

[Note: 22] Frater eius in Herciniae saltu, quem veteres Heluetiorum nunc Nigrum vocamus, in aede D. Blasii humatus est. Arnulphi filii Popo, Berchtoldus primus, Otto Wolfferathusius, et Gebhardus. Hi Damasiam in templum vertere. Item aliud fanum Benedictinis in Matronae montis vertice consecrarunt. Otto Wolfferathusius ex Adelhaide Hainricum episcopum Reginoburgensem, Ottonem secundum progenuit. Ab hoc, et vxore eius Laurita sunt Otto (cuius vxor Iustitia adhuc religiose colitur) Luitpoldus, et Hainricus, hic absque liberis obiit anno Christi 1158. Wolffratzhausen ab Andechs rediit. Berchtoldus primus Sophiam ab Ambergthal duxit, Berchtoldum secundum haeredem reliquit. Is deinde ex Agnete Neoburgensi Berchtoldum tertium Histriae Marckgrafium, Ottonem episcopum Bambergensem, diuam Machtyldam virginum sanctarum maximam, atque Euphemiam, Gisalam Diethboldi Bergensis reguli coniugem. Vlrici Theobaldi Bathauensis, Ottonis tertii Fruxinensis episcopi matrem procreat. Berchtoldus tertius Anno Christi 1188. Otto vero octauo deinceps anno decessit.

[Note: 23] Ab illo, et Heduuiga nascuntur Berchtoldus quartus, dux Dalmatiae, Poppo episcopus successor patrui Ottonis, Machtylda Goricia. Quartus cum Imperatore Friderico I. arma in Asiam mouet, obiit aerae nostrae anno 1244. Ex Agnete Austriaca filia Hainrici sex liberos, quatuor mares, duos pontifices, et duas foeminas progenuit: Berchtoldum patriarcham Aquileiae, Eckbertum pontificem Bambergensem, Ottonem I. Burgundiae Palatinum, Gertrudin Andraae regis Vgrorum vxorem, matrem D. Elisabethae, diuam Heduuigam Polonam, Hainricum Histriae profectum. Is reus parricidii, quod Philippus Caesar eius consilio caesus est, viginti annos exulauit, reuersus domum Grassae proxime

lacum Chiminum obiit, anno Christi 1228. Eckbertus decimo deinde anno, Otto sexto ex hac vita migrauit. Ipse et vxor eius Lanckhaim contubernium condidere, ubi sepulti. Ab his sunt Otto ultimus, Agnes vxor Friderici Austriaci, illeque anno ab humana gente liberata 1248. absque liberis periit Plassenburgii, arx est Boiethorum subdita Norinbergensi praefecto. Quidam toxico sublatum, alii ferro ab Hagere, [Note: Hager ut dictus fuit in cantilena Germanica habetur.] cuius vxorem constuprarit, necatum tradunt: verum ne id sit, an ad leniendam tam crudelis caedis inuidiam confictum, tum quoque cum magis liquere posset, incertum fuit.

[Note: 24] Berchtoldus Aquileiae patriarches aegrimonia contabuit, quatuor duntaxat annos nepoti pientissimo superstes fuit. Opesque horum principum a finitimis velut praeda, atque mabubiae direptae sunt, Otto Boiorum regulus in Vindelicorum planicie, subdita Alpibus, in Norico, Grassios, Burgilos, Seos: Menardus Goricius, cuiusauia ab Andechs erat, intra Alpes vallem Oeni superiorem inferiorem, Athesinos, Tyrolios occupauit, Boethos in Germania magna, in Septentrionali Boiara quatenus continuatur Franciae antiquae, Hercinoque iugo, quod Turogos, vnde cognomen [Note: Türinger Wald.] habet, a vetustis Boiis, et Francis disterminat, partim praefectus vrbis Norinbergensis, partim pontifices Bambergenses, atque Wurtzbergensium vendicarunt. Dalmatiam, Croatiam, ducatam Meraniae vocabant, Histriam Veneti intercepere. Bela tamen quartus Vgrorum rex, ex gente Andechisia maternam ducens originem, eius proles atque successores pro Dalmatia, atque Croacia cum Venetis armis disceptarunt, vi decertarunt, titulotenus adhuc eas regiones possident. Burgundiam praeripuere Franci occidentales.

[Note: 25] Phalaia castellum superioris Boiariae, quod praeterfluit Mangualda flumen, nunc Achamstain vocatur ab equitibus Boiis, qui illam nunc obtinent, Phalaienses soboles sunt, Schirensium, atque Dachuni Tetrarcharum. Nam Otto filius Arnulphi primi Dachunensis reguli, fratri Conrado Dachunum reliquit, ipse Phalaiae habitauit. Bernrid in Vindelicia, in alpibus vero Noricis Gryssam, [Note: Griessbey Potzen.] collegia mystis Aurelianis instituit. Progenuit ex Adelhaide Conradum, atque Gebhardum, hic ferro periit: ab altero sunt Conradus et Otto, qui occisus est. Conrado et Machtylda ortus Otto, qui anno aerae nostrae 1178. natus est, eodem die, quo patruus eius cognominis interiit, absque liberis fexagenarius obiit. Bona eius relicta ad Duces Boiorum redierunt.

[Note: 26] Hala oppidum Noricorum in valle Oeni [Note: Im Inthal.] in feriore, quinque millia passuum infra Oenobrigam: [Note: Inspruck.] Vuasserburgium vero, quae et Hochodunum vrbs Vindelicorum in ora Oeni, habuere suos dynastas, qui vnde genus ducant, nondum compertum habeo. Primum quem ego quidem reperio, Variomundus est. Is Vogtherreit templo D. Haimerani Reginoburgensi dono dedit. Ibidem eius Mausoleum extat in porticu. Obiit ab orbe seruato anno millesimo super decimum. Ei successere filius, nepos, pronepos cognomines Angelbert dicti, Aetl aedem D. Benedicti sacris dicatam, a principibus Damasianis conditam, a Friderico Rochone ad egestatem redactam, adeo, vt duntaxat tres monachi aegre alerentur, refecit, collocupletauit. Lindburgium praetorium suum quod proxime cubabat, solo aequauit, quod ocio, et solitariae disciplinae strepitus ciuiles officerent. Vuasserburgium cum omni famulitio migrauit, de caetero ibidem habitauit. Vxor Machtylda, quae cum filio Gebhardo adolescentulo, duabus filiabus anno Christi 1169. Reicherspergii spreta populari vita sub iugum religionis D. Aurelii Augustini missa est. Theodericus filius eius ex Helica Heduigam, Machtyldam, Agnetem vxorem Ottonis de Vittelspach IV. ducis Boiorum, Conradum atque Theodericum tulit. Hic absque liberis obiit. Ille cum Chunegunda vxore, quod sterili fruerentur matrimonio, Ottonem sororis nepotem haeredem instituit. Verum ab eodem quod Imperatori Friderico secundo dicto audiens non esset, Boiariae finibus pulsus est, Anno Christi 1247. exulem in Vngaria vitam finiisse aiunt.

Liebmau arx est Boiorum, atque Noricorum in ora Iuuaui supra Burkhusium, suos habuit regulos, gentiles veterum Charionum Tetrarcharum. Nam

Sigefridus Carnoburgensis, et Rapothonis Artenbergensis ex Hizila Sigefridum secundum progenuit. Huius vxor Adelhaidis, filius Heinricus episcopus, Sigefridus tertius et Otto. Horum coniuges Chunegunda et Euphemia; tertii filius Bernhardus, qui anno Christi 1229. obiit absque liberis. Libodunum Boiariae principes occupant. Illi omnes apud Seos sepulti sunt.

[Note: 28] Artenbergium arx est inferioris Vindeliciae, inter confluentes Oeni, et Danubii sita. Pleinting vero ciuitas haud procul in ripa Histri in vicum abiit, translata ad tertium ferme lapidem Viltzhofium. Illic quondam Quintanorum colonia Romana insignis, villae nunc sunt nomen seruantes. Carnoburgium arx, oppidum in ora Noricorum Oeno alluitur, inter Medullum, atque Wasserburgium, olim Hochodunum, atque Carnodunum ciuitates Vindelicorum cubat. Horum castellorum, vrbium reguli ab Angelberto nobilissimo Charionum legato nascuntur. Is et eius vxor Vta apud Seon Boiorum Monasterium in Norico humati sunt. Horum filii Vlricus dux Charinorum. Angelbertus Carnoburgensis limitis praefectus, Rapotho Artenbergensis. Angelbertus absque liberis obiit, cum vxore Machtylda in conditorio parentum sepultus est. Rapotho fratri Angelberto successit, ex Elisabetha vxore procreauit Rapothonem secundum Carnoburgensem, et Hainricum Artenbergensem: obiit aerae Christianae anno 1190. vxor eius quinto decimo deinceps anno: ambo humati sunt Bainburgii, quae arx olim in Boiaria Noricorum ad radices Curuancae montis, et confluentes Azali, atque Trani sita est, nunc in collegium mystarum Augustinianorum commutata est.

[Note: 29] Hainricus is Dei gratia comes Artenbergensis, fratribus diuae Margaritae Osterhofen donat vectigal apud Vilshofen ciuitatem, anno Christi 1236. Datum Vilshofen XV. KL. Octobris. Eius posteri adhuc vetus cognomen seruant, et in Boiaria omnium Boiorum nobilissimi secundum regulum censentur. Rapotho secundus Machtyldam sororem Ludouici ducis Boiorum vxorem duxit. Atque Anno Christi 1209. occiso Ottoni a Wittelspach, praetorio Boiariae, suffragiis Boiorum praefectus est. Qui tum summus honor secundum praesidem erat, dignitate caeteros antecedebat, Vicariam operam, et curam praediorum Caesarianorum, fiscique procuratorem praestans Imperatori.

[Note: 30] Praefectura tamen huiuscemodi, et sicut vocabant Landgraphos, ac Palatiigraphos, omnis sublata est, Maiestate tum Imperatoria domesticis seditionibus in ordinem redacta, priuati quique peculatores, proxima sibi praedia regia, atque aerarii publici vectigalia, aes militare, quod Fanenlehen nuncupant, occuparunt. Census quoque, quem viritim umuersi quotannis pensitabant, et Kunigsteuram vocabant antiquatus, atque obliuione obrutus est, adeo [Orig: adeô] , vtne obulus quidem nunc ad Imperatorem iure ordinario redeat, nisi immunes, et vt autumant, liberos extra ordinem tributo onerare velit. Sed ad Rapothonem secundum redeo. Is eodem anno, quo dux Ludouicus occisus est, fato concessit, relictis duobus filiis, Rapothone tertio, et Hartmanno Carnoburgensi. Tertius praefecturam Boiorum Palatinam administrauit, Messing, Pleinting, Dachsperg, Reichenberg, [Note: Teichenberg im Rotall.] Rotenburg, Giespach, Marquardstain, quaedam castella in Austria possedit. Coniunx eius Adelhaidis. Ipse obiit anno ab orbe vindicato 1243. Painbergii sepultus est. Reliquit vnicam filiam Elisabetham, quae in matrimonium data est Hermanno Veridobergensi. Is, cum soceri castella quo minus vindicaret, per fratrem soceri Hartmannum staret, cuncta in vtraque Boiaria, Austriaca, occidentali vendidit Ottoni Boiorum regulo, soceri sui amitino: eaque ille tum lege contractus, tum iure sanguinis, et affinitatis vendicauit. Hartmannus nono post fratris mortem anno absque liberis obiit, situs est cum vxore Elisabetha, fratre, parentibus, Painbergii. Trostbergium Otto cum filio Ludouico recepit a Painbergensibus.

CAP. VII. Ludouicus II. et Heinricus XII. fratres. Diuisio Boiariae. Richardus Caesar, Albertus M. Flagellantium secta.

1. Ludouici II. natiuitas et reconciliatio cum Episcopis in specie Fruxinensi. Litis causa, immunitas bonorum Ecclesiasticorum. Vetus moneta de nouo introducitur.

2. Mortuo Conrado Maenardus tutorio nomine Conradini Siciliam administrat. Innocentius IV. cum reliquis autoribus belli intestini subito expirat.

3. Diuisio Boiariae inter fratres Ludouicum II. et Heinricum XII. illo Palatinatum Rheni obtinente. Ludouicus Mariam Brabantinam ducit.

4. Ludouicus Palatinus Rheni accedit foederi ciuitatum Rhenensium in securitatem publicaminito, eamque promouet.

6. Maria vxor Ludouici ex intempestiua Zelotypia decollatur, aliique trucidantur, Fürstenfeld fundatus.

7. Ottocarus Boiariam duplici agmine infestat. Heinrico Boiemiae Austriaeque fines inuadere meditante induciae fiunt.

8. Wilhelmo sublato, Boiariae et Rheni Duces cum aliis Richardum Caesarem eligunt et contra Alphonsum coronant.

9. Ottocarus Boiariam inuadit, aduentante in auxilium Ludouico clam aufugit. Strages Boiemorum varia. Nomina Procerum Boiemiae captiuorum.

10. Captiui Proceres de pace procuranda ad Ottocarum dimittuntur. Pax componitur et firmatur.

11. Egra in Boiemiae clientelam transit. Duces Boiariae sororem Gebhardo Hirspergensi collocant.

12. Alexander IV. Papa missis ad Episcopos Boiariae literis Sacerdotum prauos mores increpat et huiuscemodi sacrificare vetat.

13. Alexander IV. Albertum Pitogeum Episcopatu Reginoburgensi mouet, suffecto in illius locum Alberto Magno.

16. Alexander IV. Philippum Salisburgensem Archi-Episcopum abdicat, suffecto in illius locum Vlrico Seccouiensi. Archi-Episcopatus grauiter atteritur, Vngaris et Boiis Vlrico, Boiemus et Austriacus Philippo assistentibus.

18. Elisabetha Regina ad secunda vota cum Maenardo Comite Goricensi transit, retento post nuptias Regio titulo.

19. Ludouicus Annam Polonam ducit. Landskron contra Reginoburgenses extruitur.

20. Vngaris ab Ottocaro victis, Heinricus Dux Boiorum victoris conata timens se munit.

22. Varia de noua secta iudicia, cuius asseclae in Boiaria vlterius progredi; Palatinatum vero ingredi plane prohibentur.

23. Vlricum a Philippo praelio fusum Heinricus vi deducere Salisburgum conatur. Vlricus, quod pecuniam pro Episcopatu promissam Papae soluere non poterat, excommunicatur.

24. Vgri et Bohemi interueniente Heinrico reconciliantur. Transactio inter Heinricum et Episcopum Bathauensem. Ludouicus arma contra Marescalcos a Pappenhaim sumit.

[Note: 1] LUdouicus secundus, Idibus Aprilis ab orbe seruato M CC XXIX. quo Hierosolyma ab Imperatore Friderico secundo capta, natus est. Hainricus vero frater eius tertio decimo Calendas Decembris, sexto [Note: Alii tertio anno 1231.] deinceps anno. Ludouicus defuncto parente, absenteque fratre in Vngaria, et adhuc apud socerum commorante, Hainrico Bambergensi episcopo authore, cum caeteris Boiariae episcopis Alberto Reginoburgensi, Ottone Bathauensi, Philippo Iuuauensi in gratiam rediit, omnium rerum obliuio decreta, resque diuina rursus publice procurata, quae hactenus clausis templis fiebat. Nam hi episcopi ob seruitia seruitutemque templorum,

et aes curatorium, et vt appellant, pro immunitate ecclesiastica cum Ottone regulo disceptarant. Nulli praedia, casas, vectigalia mystarum, monachorum, collegiorum, monasteriorum seruire volebant. Porro Hainricus Philippi archimystae Boiorum ductu, ex Pannonia redit, ducit secum Conradum episcopum, cum quo authore Philippo in gratiam rediit. Eundem mystae sui expulerant, quod pacem turbaret Boiariae, atque contra concilii decretum in Fruxinensi diaecesi sacrificia pro palam fieri vetuerat. Vetus quoque moneta Reginoburgensium [Note: Veteris monetae, sicut supra monitum, 60. nouae autem 150. nummi valebant unum aureum Rhenensem.] recepta; noua abrogata est.

[Note: 2] Inter haec Conradus Campania, Apulia, Calabria, Sicilia in obsequium redacta, auito, paternoque regno perdomito, ibidem moritur, filio cognomine impubere bimo super sex menses relicto, qui in Boiaria Landshutae educabatur. Maenardus patruus eius tutorio titulo Campaniam, Apuliam, Calabriam, Siciliam in fide pupilli continet, atque gubernat. Nam Innocentius quartus Pont. Max. dum infantis patrimonio inhiat, arma in Campaniam, atque Siciliam vertit, subito expirat. Berchtoldus Batauiae pontifex, Wentzeslaus rex Boiemiae eodem fato rapti, in ius ambulare coguntur. Hisce enim potissimum authoribus bona concordiae ex Germania, Boiariaque pulsa sunt, armisque ciuilibus tumultuatum.

[Note: 3] At Ludouicus et Hainricus fratres, post fata parentis anno altero, mense quarto, Aprili, atque Paschalibus Landshutae coeunt, principatus inter se diuidunt. Ludouicus Palatium Rhenanum, atque superiorem Boiariam, (cuius vrbes primariae sunt Monachium, Wasserburgium, Angilostadium) finitima his loca, praefecturam Reginoburgensium, hoc est Rietenburgium, Stephaning, Lengenfeld, Rengstauff, Kalmunt, obtinuit. Caetera Nariscos, Freystat, Ambergam, Sulzpachium, Diethfurt, Kelhaim, Cham, [Note: Cham vor den Wald.] Monachium Hercyniae, [Note: Wald-München.] Pfreimbt, Phloson, Parckstein, Weiden, Altdorff, Waldsaxen, et huiusmodi oppida Boiariae Septentrionalis, quae est in Germania magna, Boiemiae contermina: Insuper in Vindelicia Reginoburgium, Straubingam, Viltzhofium, Landau, Dingolfing, Landshutam, Aerding: In Norico Burckhusium, Halam, Traunstein, Vtinum, Braunauu, Scharding, Hainricus possedit. Ludouicus Mariam sororem Hainrici Brabantini vxorem ducit, nouamque nuptam cum Elisabetha sorore Regina Palaestinae Werdeae [Note: Schuuäbischen Vverd.] Sueuiae habitare iubet, ipse ad Rhenum contendit. Nam hanc vrbem, item Laugingen, Hochsteten, Scongauu, Peutigau, Murnau, Ambregen, finitimaque loca in confinio Vindelicorum, atque Rhetorum Conradus Caesar Ottoni socero suo oppignerauit.

[Note: 4] Et plerique tum, vt in tanto rerum tumultu fieri solet, licentia ciuilium armorum (dum res Germaniae sub multitudine tanta principum Friderici, Hainrici Caesaris filii Augusti, Conradi, Hainrici Catti, Wilhelmi Bathaui, et factione Romanorum sacerdotum distrahitur) ad omnem audaciam processerant. Qui viribus pollebat, alium opprimebat. Equites rapto viuebant, impune latrocinia exercebant, vias obsidebant, vltro citro commeantibus insidiabantur; caeteri quoque rapiebant, spoliabant, occidebant mercatores, sacerdotes, ciues, agricolas, vbicunque spes praedae foret. Nonnulli dynastae vectigalia noua commenti erant, tributoque graui alios opprimebant. Plerique excusso iugo noui principis, noua moliebantur, Frisii Flandri imperata facere recusabant. Nemo erat, qui nutantem, ac prope afflictam Rempubl. stabiliret: Nec hactenus inuentus est, nisi quid opis in Carolo Maximo sit, actum est de illa, ac plane periit. Sed et regiones. ciuitates liberae, nec non et regna quaedam inter se tumultuosius agebant. Has ob causas sexaginta fere, Rheno continuae vrbes Nouesium, Aquae Graneae, Agrippmensis Colonia, Bonno, Mogontiacum, Vangiones, Nemetes, Argentoratum, Basilea, Schletstadium, Argentuaria, Turici, [Note: Zürch.] Freiburg, Brysach, VVeissenburg, Neostadium, Vvimpffen, Haydelberga, Luzelburgium, Francofordia, Oppenhaim, Fridperg,

Saelingstat, Bingium, Liuerspurg, Mylhausen, Gelnhausem foedus ineunt. Ludouicus ciuibus societate coniungitur, copias simul una cum ipsis cogit, atque noua vectigalia abrumpit, praedonum castella expugnat, solo aequat, latrones excindit, hostes in ditionem cogit, quosdam finibus exigit.

[Note: 5] Prospere cunctis vbique succedentibus, vicinos principes, quorum haec fuisse nomina reperio, ad foedus cogit: Gebhardum Mogontinum, Conradum Agrippinensem, Arnulphum Treuerorum archimystam, Richardum Vangionum, Hainricum Argentoratensem, Berchtoldum Basiliensem, Iacobum Mediomatricum pontificem: hosque Tetrarchas, Conradum, Emichonem Vualdgraphos, [Note: VVildgrafen.] Theodoricum Elenbogium Cattum, Fridericum et Vthyldam Linios, a [Note: Leiningen puto.] Berchtoldum Zigenhagium, Popponem, et Sophiam Turogos, Vlricum Feretrium, [Note: a Pfurt puto.] Gerlochum Luneburgensem, aliosque quos enumerare curiosius nihil est opere praecium.

[Note: 6] Dumque haec apud Rhenum fiunt, Maria vxor Ludouici, quae vt dixi, cum Elisabetha regina Siciliae Vuerdeae habitabat, binas literas, vno quidem annulo, diuersa tamen caera, atra, rubra obsignatas, illas marito, alteras Heinrico Ruchoni decurioni Equestri, secreta quaepiam continentes mittit. Atque is, qui epistolas detulit, errore seductus rubra caera complicatas, Ludouico tradit. Qui lectis literis amatoria agi suspicatus, confestim paucis comitatus, dissimulata re, relicto apud Rhenum exercitu, nemine salutato, quam maximis potest itineribus ad vxorem diu noctuque contendit, subito ac insperato adest. Mox iracundia percitus, nec prece, nec lachrymis sororis reginae mouetur, absque cunctatione condemnat, securi percuti iubet. Postea veluti conscias Helicam virginem Prennebergensem cultello confodit, foeminam admodum nobilem, cuius nomen non traditur, quam Gynecio praefecerat, de turri praecipitari imperat. Proditorem, qui istaec ad se detulit primum, ferro necauit, facta haec caedes in Sueuia Vuerdeae in arce XV. KL. Februarii, anno Christi 1256. Rucho vbi hoc accepit, finibus excedit, literis, atque tabulis vbique suam, atque Mariae innocentiam praedicat, delatorum scelera, atque flagitia commemoxat. Extat epigramma tum satis nitens, nunc vero nihil incultius. Ludouicus vt coniugis manes rite conderet, Furstenfeldium extruxit, Cisterciensibus sacris dedicauit, vbi ipse cum filiis, et vxoribus situs est. Monachos ex Allerspach euocauit.

[Note: 7] Eadem tempestate Hainricus frater Ludouici, tertio in Vngariam ad socerum Belam, cum quo non bene Boiemis conueniebat, profectus fuerat. Erat Ottocarus rex Boiemiae, Austriae atque Stiriae praefectus, consanguineus ducum Boiariae, sed ob Schittenhofen, vrbem Boiemiae, Neoburgium Vindeliciae, [Note: Neuburg am Inn.] Scharding, atque Ried Noricorum oppida disceptabat cum Hainrico, alioqui ipsi iniquus, quod cum Vgris hostibus Boiemiae se inconsulto affinitatem fecerat. Eo igitur in Vngaria commorante, Ottocarus duplici agmine fines Boiariae vastat. Bucho Rosenbergensis procurator, supra Anassum cum Boiemis finitima sibi loca Vueilbardum pagum Noricum inuadit, usque Burckhusium vniuersa caede, flamma complet, ingentem vim pecorum abigit, templa, Ransshofen monasterium incendit: altera manus Boiemorum Chamabos, Nariscorum Tetrarchiam simili clade afficit. Rector Boius, vbi isthaec in Vngaria accepit, domum redit, Stain [Note: Stein arx apud Reichersberg.] arcem in ora Oeni proxime Richerspergium Noricorum aedem solo aequauit, Boiemiae, Austriaeque fines inuadere meditatur: amicis operam nauantibus induciae fiunt.

[Note: 8] Iisdem diebus Vuilhelmus Caesar a Flandris, Frisiisque insidiis circumuentus, aquisque obrutus, cum omnibus copiis deletus est. Id circo comitia Caesarea in octauum diem ante Idus Ianuarias Francofordiam indicuntur. Coeunt frequentes vniuersi principes, atque pontifices. Eo Calendis Ianuariis Ludouicus, atque Hainricus magnis se copiis conferunt. Duo licitabantur de Imperio, maximisque muneribus, maioribus pollicitis vterque sibi animos principum concitabant. Boiariae, atque Rheni praesisdes Mogontinus, atque Agrippinensis

archimystae, RichardumAnglium, spe donatiui, atque stipendii, quod elargituros Anglios sperabant (nam his cum rege Galliae res erat) summo honori imponunt. Hisque demum redeuntibus Treuerum pontisex, authoritate regis Boiemiae, ducis Saxoniae, regulique Brandenburgii, aliorum principum, qui auro corrupti a Gallo erant, et aduersus Anglum tabulis absentes suffragia ferebant, Alphonsum Hispaniae regem declarabant. Isque consilio amicorum conditionem acceptauit. Verum in Germaniam non venit. Quippe Ludouicus et Hainricus Boii contractis quam maximis poterant viribus, ad inferiorem Germaniam transitum faciunt, Richardum Anglum, qui cum quatuor millibus electissimorum equitum eo peruenerat, ad Aquas Graneas perducunt, in solioque regio octo pontificibus bene precantibus collocant celeberrimo die, quo Christus terrarum Deus, atque Dominus de inferis, atque morte triumphans, in capitolium coeleste arcemque diuinitatis rediit. His rite confectis, Hainricus in Boiariam domum reuertitur: Ludouicus in Gallia, et Rheno finitimis locis substitit.

[Note: 9] Ottocarus Boiemus legatos ad Hainricum mittit, illi petunt, vt Valentiam [Note: VVelss] Noricorum oppidum, vbi de communibus vtriusque rebus colloquantur, potius iure, quam armis disceptent, amicorumque consilio lis componatur, veniat. Annuit postulatis Boius: dumque eo proficisci parat, Boiemus clam copiis contractis, Idibus Augusti Bathauiam intrat. Inde Hainrico praeter spem bello indicto, Vilsi vallem, pagum Quintanorum [Note: Kintzn in Vilssthal.] inuadit, vicos, agros, casas, templa diripit, incendit, Landshutam vsque hostili animo progreditur. Prope Frunouium [Note: Fraunhofen.] castra locat. Ludouicus ante quinto die certior factus, et ipse insperato adest cum electissimo equitatu, et militum haud contemnenda manu, quos, vti fit in tali periculo, vndique publico edicto ad communem patriam, ad vxores, liberos, ad focos, aras, sacra tutanda, aduersus perfidum latronem exciuerat. Frater ergo copiis sibi coniunctis proxime regem castra facit. Legatos ad Ottocarum proficisci iubet: toties ius sanguinis spretum, toties pacem violatam exprobrat, hostique nunciat, vt marte aperto secum congrediatur, adfore haud dubie Boiis praesenti numine Deum perfidiae vltorem. Ottocarus repentino Ludouici aduentu perturbatus, spatium deliberandi vnum diem (is erat dies Veneris, et nonus ante Calendas Septembris, diuo Bartholomaeo festus) petit, inducias impetrat. Vbi sol occidit, intempesta nocte rex cum paucis fugam capessit, per Myldorff municipium Salisburgensium pontificum inVindelicia, atque Oeno conterminum, inde per Lauffen in Austriam elabitur, Exercitus eius vbi se desertum videt, regis vestigia insequitur. Haerent fugitantium tergo Boii. Pons Myldorphii cedentium multitudinem ferre non valens, corruit, tria amplius millia hostium Oeno submerguntur, natando salutem quaerentes, hastis, contis, sagittis Boiorum, qui se ad ripam constiparant, a litore arcentur. Qui adhuc citra Oenum erant in ora Vindelicorum, pars in turres suburbanas euadunt, ibique se muniunt, atque tutari conantur. Hi cum equis, atque armis, subiecto igne turribus, iussu Ludouici concremati sunt: caeteri in oppido obsidione clausi, quartodecimo obsidionis die absque vlla pactione se dedunt. Sexdecim Boiemorum, septem Austriae dynastae, praeter comites capti sunt. Ipsorum haec fuere [Orig: fuêre] nomina: Bocho,[Note: vel VVocho] et Zemilo, [Note: Zuml.] ac Huro [Note: Häur.] Rosenbergenses, Zemilo Leuchtenburgensis, Vvilhelmus Grodebratus, Vvichardus Thironacus, [Note: VVichard de Tyrnach.] Schatzla de Fridlam, Ibis Scherichinus, Beneis a Falckenstain, Bochuzolaus Boritius, Burckardus Clingenburgensis, Vlricus pincerna Elenobogius, Ienezo Burgiographus Graetiac, Stilothomilo Nabezodenus, Dlohomil de Nebezdan. Stiborius Capito, [Note: Stiporius dictus caput.] Vlricus Rosotales, Rosenthal. Albero, et Hainricus Churingii, Vlricus de Lobenstain, Vlricus de Capella, Ludouicus et Albertus Zelochingii, [Note: Zelcking.] Sighardus Piber.

[Note: 10] Hique omnes legati in Boiemiam depace a rege extorquenda missi dato iureiurando, vt si non impetrarent, ita demum Landshutam KL. Februarii redirent: horumque ope, atque consilio.

Mense Octobri fit pax in vrbe Chamaborum, [Note: Cham vor den Wald.] quo ad Ludouicum. Interim Hainricus Strubingae atque Mitterfelsii substitit. Ottocarus Schardingio, atque Neoburgio excidit. Ried vicum Noricorum limitaneum in confinio utriusque Boiariae atque Schittenhofen restituit Hainrico. Qui in Boiemiam ad regem pergit, soedus et amicitiam diplomatibus, et iureiurando confirmat.

[Note: 11] Inter reuertendum hortatu Boiemi Egram inuadit, Boiemiaeque regno in clientelam dicat, cuius adhuc clientes Egrani sunt. Hisce confectis, Gebhardo Hirspergensi, qui fortiter aduersus Boiemos fecerat, virtutis ergo Sophiam singularis sapientiae atque pulchritudinis virginem sororem suam, Ludouicus, atque Hainricus dant in matrimonium, splendidissime eandem dotant, atque instruunt. Ipsa templum Dominicanis Aichstadii extruxit, vbi cum filiis duobus Gebhardo atque Gerhardo condita est.

[Note: 12] Sub idem tempus Alexander quartus Pont. Max. pacis atque morum, quam armorum, atque belli studiosior, literas archimystae Iuuauensi, caeterisque Boiariae episcopis mittit, quae adhuc extant. In hisce sacerdotes ambitionis, stupri, incestus, negligentiae, inscitiae, auaritiae, luxus accusat, obtestatur, precatur, minatur, conqueritur, deplorat statum temporum. Vos (inquit) sacerdotes corruptela, atque communis pernicies Christianae religionis estis, populus vestri non dissimilis flagitia vestra aemulatur, licentia deteriores facti estis, copia rerum vos corrumpit. Publice in conspectu omnium, maximo gregis Christiani detrimento scorta alitis, nihilo secius tamen perfricata fronte sacrificare audetis. Huiuscemodi autem sacris Deus, cuncti superi ad iracundiam prouocantur, mysteria Dei prophanantur, fames, pestilentia animorum pergliscit. Per vos igitur nomen Dei male audit, deuoratis enim pauperes, exeditis, occiditis. Vestro scelere pietas rarescit, flagitia crebrescunt, sacra polluuntur, populus decipitur. Deus igitur, qui homines pro liberis habet, vos sicuti corruptos, et vitiosos, delicate, atque luxuriose patitur viuere, quia non putat emendatione sua dignos, neque vos perinde ac bonos, quos diligit, castigat vltra, et assiduis laboribus ad vsum virtutis exercet. Vos caducis, atque mortalibus bonis corrumpi, atque deprauari sinit. Vobis si quippiam boni facere videamini, hic mercedem tribuit. Ex quo intelligimus, vos Deo nequaquam curae esse: quoniam cum peccatis non irascitur, et corruptelam vestram patitur longius procedere, nec plagis, atque verberibus emendat: opes, regna, potentiam, honorem, splendorem vobis largitur, vt rerum prospera felicitate corrupti in luxuriam labamini, Dei praecepta contemnatis, terrenis, atque fragilibus his bonis eneruati abs disciplina legis, veritatisque cursu aberretis, philosophi prophani, a religione nostra alieni, nec coelesti lumine illustrati, melius quam vos sentiunt, atque praecipiunt. Iustus ac sapiens (aiunt illi) sua bona diuina iudicat, necquicquam concupiscit, ne quem contra ius humanitatis laedat omnino. Nec ullam potentiam honoremue desiderat, ne cui iniuriam faciat. Scit enim cunctos ab eodem Deo, et eadem conditione generatus, iure fraternitatis esse coniunctos, se et suo contentus, et paruo, quia frugalitatis suae memor, non amplius quaerit, quam vnde vitam sustentet. Et ex ipso quod habet, impartitur etiam non habenti, quia pius est: pietas enim summa virtus, et accidit ex eo quod voluptates caducas, vitiosasque contemnit, quarum opes causa appetuntur, quoniam continens, et libidinum victor est. Nihil tumoris, nihil insolentiae gerens, non extollit se altius, nec erigit superbum caput, sed placidus, concors, comis, nulli iniuriam facit, nec sua quoque, cum sibi vi auferuntur, defendit, Illatam iniuriam moderate ferre solet. Faxit Deus Opt. Max. vt nobis tales sint sacerdotes, quales hi imperiti sapientiae diuinae, sapientes describunt. Vbi illiusmodi multa Alexander perorauit, vetat, ne quispiam huiuscemodi sacrificulorum sacrificiis intersit. Data Idus Februarii pontificatus anno quarto.

[Note: 13] Idem Alexander quartus eadem tempestate Albertum Pitogeum Reginoburgensem episcopum, armorum magis, quam morum studiosum, cum Boiemis sentientem, discordiae mala inter consanguineos, inter Boios, atque Boiemos serentem, albo pontificum eradit; dignitate mouet, atque in ordinem monachorum redigit, praefecit eidem fano Albertum illum Magnum Germanum Varronem, aut si veritas aperte dicenda, longe Varrone doctiorem.

[Note: 14] Ortus est in Sueuia clarissimis crepundus in agro Laugingensi ex regulis Bolstadensibus, nihil eum penitus fugit, omnia perfecte nouit: naturae secundum Aristotelem verissimus interpres. Legi eius Dialectica, Mathematica, Physica, Methaphysica, Ethica, Theologumena: Et, si fas est dicere, Magica adeo exacta, atque exquisita, haud aliter, quam si vni duntaxat operam nauasset, caetera ne attigisset quidem, adeo singula in suo genere absoluta sunt. Non minus Platonis, Epicuri, Pythagorae, aliorumque Philosophorum dogmata calluit, quam Aristotelica. Primus Latinorum, quicquid in Graecis, Latinis, Arabibus, Hebraeis, Aegyptiis philosophis egregium fuit, perscrutatus est. Primus apud Latinos in omnis Aristotelis, Euclidis, Petri Lombardi, aliorum huiusmodi authorum commentaria scripsit. Eloquentia summa suo seculo, eruditione etiam nostro praeditus. Eiusdem commentaria autographa in Lucae Euangelium, quae in arce Stauff scripsit, adhuc Reginoburgii ostenduntur. Vbi annum Pontificatu functus est, taedio occupationum vltro cedit, ad Philosophiam, et literas redit. Libet quaedam diplomata ab eo data subscribere.

[Note: 15] Frater Albertus miseratione diuina Ecclesiae Ratisponensis episcopus refert de visitatione monachorum Metae, [Note: Meten.] vt Hermannus inferioris Altaichii fecit. Datum Ratisbonae 1261, octavo KL. Martii.

Frater Albertus miseratione diuina Ratisbonensis ecclesiae episcopus, parochis, decanis, vicariis decimarum, quae noualia pendunt, tertiam partem Herimanno Altaichii inferioris Antistiti ob officia hospitalitatis tribuit. Datum Ratisbonae pontificatus primo.

Frater Albertus episcopus quondam Ratisponensis, Apostolicae sedis authoritate, crucis praedicator per Alemanniam, et Boiemiam, pro subsidio terrae sanctae, Vniuersis Christi fidelibus in Domino sanlutem XL. dies indulgentiarum donat Polligensi templo in festo die exaltationis S. Crucis, et Innocenium atque dedicatione. Datum Pollingen Anno Christi 1263. tertio nonas Maii. Obiitanno vitae octogesimo, Christi 1280. in Colonia Agrippinensi, vbi conditum ferunt. Sed historiam prosequar.

[Note: 16] Idem Alexander Philippum Salisburgensem designatum pontificem, quod sacris initiari, sacrificia facere, pontificalia munera obire recusaret, dignitate abdicat. Iuuauensium in collegium pontificem cooptat Vlricum Seccouiensem episcopum, Philippo, nisi cedat, castella, oppida Vlrico reddat, Iuuauensibusque, si hunc non receperint, sacris interdicit. Hancque sententiam Hainrico Dominicano, quem Philippus Chiemensi templo ante praefecerat iussu Alexandri, renunciante, grauiter aedes Iuuauensis attrita est, hic [Orig: hîc] armis, Romae foenore. Nam Philippus auxiliares copias ab Ottocaro Boiemo, Austriacoque, accepit, Salisburgium, caetera castella, arces communiuit, praesidiisque firmauit, aduersarios in exilium agit. Nam armorum, quam literarum peritior erat. Minas pontificis Max. floccifacit, anilia terriculamenta esse censet. Chiemensia quoque praedia exacto Hainrico, perfidiaeque condemnato occupat. Vgri atque Boii Vlrici rebus, Austriaci, atque Boiemi Philippi studebant.

[Note: 17] Eodem anno caritas, atque sterilitas Boiariam afflixit, fruges, et quicquid floret, laesum est. Decem modii Monachii tritici quinque libris, auenae tribus venierunt. Coloni, vulgus promiscuum, relictis auitis sedibus, patriisque laribus, in Vngariam frequentes migrant, famem vbertate regionis leuaturi. Agricolac maxime mystarum, atque monachorum aufugiunt. Sub idem tempus Elisabetha vxor Conradi Caesaris ad secundas transit nuptias, Maenardoque Goricensi, atque Tyrolio Monachii despondetur: moxque armis ornatur a Conrado Fruxinensi episcopo et Gebhardo Hirsbergensi, cui soror Elisabethae nupserat. Nuptiae deinde in eadem vrbe magnifice regio luxu, pridie Nonas Octobris fiunt. Agnes mater non interfuit. Interea apud Sophiam Hirsspergensem alteram filiam, quae filium, Garionardum pridie scilicet, quam nuptiae celebrarentur, pepererat, degebat. Elisabetham mulierem magni animi fuisse diplomata ostendunt, in quibus nihilosecius, licet praedicto comiti minoris sortis viro collocata fuerit, tamen se reginam appellat: in monasterio Polling seruatur priuilegium,

vbi mystas eiusdem fani portorii Passeri, Stiracii, Oenobrigae immunes esset iubet. Caput illius hoc est, Nos Elisabeth Dei gratia regina, et Comitissa Goricensis, atque Tyrolensis. Aera vero haec 1263. quarto Calendas Octobris.

[Note: 19] Per idem tempus Ludouicus etiam frater Elisabethae, gratificaturus Boiemo, Annam Polonam, filiam Conradi vxorem ducit, et ad domitandos Reginoburgenses (qui paucis ante annis aui, atque parentis regulorum Boiariae iugum excusserant, in libertatem se vendicarant) in Geirsberg, (quod Vulturum valet montem) e regione pontis lapidei ad laeuam in ripa Germania arcem munitissimam extruxit, Landocoronamque vocitauit: verum accepta a ciuibus pecunia, eam solo aequari permisit.

[Note: 20] Inter haec Ottocarus, accitis in commilitium Ottone Brandenburgio, Vlrico Charionum regulo, Philippo Iuuauensi archymista fratre huius, cum Vgris pugnauit. Belam Stephanumque reges, Alberonem Cumanum praesulem in fugam vertit, copias eorum profligat, vtrinque maxima clades accepta est. Hainricus Dux Boiorum, Vgris affinitate, et amicitia coniunctus victoris conata timens, et vt sunt humana, triumphum suspectum habens, Braunauu clarissimam ciuitatem Oeno conterminam, in ora Noricorum reficit, auget, vallo, fossa de integro, authore Hainrico Rorario intra nouem dies communit, turres extruit, praetorium nouum iuxta vetus templum aedificat, Oenum Ponte, atque Vindeliciam cum Norico coniungit. Ditiores agricolas rure, atque agris, in vrbem atque nouam coloniam transmigrare iubet.

[Note: 21] Sanguinaria poenitentia tum Perusiae in Tuscia orta, homines suo cruore non alieno litabant. Nobiles, atque mercatores primum frequentes coibant, deinde vulgus promiscuum, ciues, coloni, pueri, sacerdotes, attoniti, fanatici prouolant. Templatim atque oppidatim bini more sacricolarum procedebant. Vbi in conspectu templum oppidumue erat: praeeunte duce multitudinis, diuina carmina concinebant, hymnos cantabant, caelites placabant, vestibusque se exeuntes, superne vmbilico tenus nudi, caetera linteo talari tecti, capiteque ne agnoscerentur, operto, scutica nodosa humeros, atque pectus secabant, et crudeliter se verberabant, vt Gesalos, [Note: Die Geissler] hoc est, Verberones Germani vocant. Inter verbera hi tres versus Teutonum lingua resonabant:

Quibus se adhortabantur, vt posthac resipiscerent, pietatem colerent, qui se tam duriter pietatis ergo caederent. Modo procumbebant, modo palmas ad sydera tendebant, et pectora pugnis contundebant. Nec vlla iniuria coeli, viaeque praepediuit, quo minus haec sacra cruenta rite perpetrarent, atque coeptum carperentiter. Itaque imperia dira in seipsos, ne somno quidem quieto irrogando, quisque per tres et triginta dies, atque semissem perdurabant. Tum se expiatos sceleribus Deoque reconciliatos existimabant, atque demum domos abibant.

[Note: 22] Plerique bonos, alii, maxime Monachi, pessimos praedicabant, haereseos notam inurebant, superstitionem flagitiosam, immodicam, dira sacra interpretabantur. Alpes iam superarant, superioremque Boiariam lustrarant, atque Fruxinum usque penetrarant. Ludouicus ultra in suo regno progredi prohibuit, Hainricus vero veluti prophanos (ne suos omnino fines ingrederentur) publico edicto coercuit.

[Note: 23] Inter haec Vlricus Iuuauensibus archimysta a Romano pontifice impositus, in Pannoniam venit ad Belam, ac Vgris deducentibus Luuauiam contendit. Verum Rathstadii in alpibus Noricis, quas Taurum vocant, obuiam armata manu Philippus venit, profligatisque hostium copiis, datis acceptisque multis vulneribus Vlricum tandem in fugam vertit. Is fuga elapsus in valle Oeni proxime Aguntum ab Austriacis capitur, ad Ottocarumque deducitur. Sed ab hoc dimissus in Boiariam se ad Hainricum confert, qui vi Vlricum Iuuauiam deducere conatus, Philippi partes oppugnat, octoque castella sibi finitima in ditionem redigit: caetera Philippo possidente, ac fortiter defendente. Vlricus igitur Iuuauia exclusus, cum aes alienum, quod hac turba contraxerat, dissoluere, et vnciarum argenti puri puti quatuor et sexaginta millia, quibus pontificatum

cauponatus fuerat Romanensibus reddere nequiret, deuouetur. Actus diris Romam petit. Hac lege rursus deducente eundem legato Romano redire permittitur, vti si intra dies constitutos pollicitis non satisfaceret, rursus inferis deuotus foret.

[Note: 24] Interea Hainricus inferioris Boiariae, atque Nariscorum rector, precibus Ottocari fatigatus in Vngariam nauigio ad Belam socerum, quarto proficiscitur. Vgros atque Boiemos in gratiam redigit, his sanguine, illis affinitate coniunctus erat: Viennam reuertitur, ibi cum Ottocaro Paschalia celebrat, inde in Boiariam reuertitur. Eiusdemque anni duodeuicesimo Calendas Ianuarii Bathauiae cum Otto [Note: Otto de Lensdorft Episcopus Bathauensis eligitur anno 1254.] episcopo foedus init. Nam ob limites saepius inter se armis disceptarant. Ouerobergomum [Note: Oberberg.], duae aedes in nouo oppido episcopo traduntur, ipseque sacerdos Begensi, [Note: forte Bogensi.] Artenbergesi tetrarchiis, praefectura praetoriana Boiariae cedit. Monetam utriusque recipiendam decretum, arbitri fuere Fridericus vrbis Norinbergensis praefectus, Albertus Hallusius, Hainricus Roruueck, Otto Fraunbergensis, Hainricus Pholius, Grimoldus Prisingius, Hainricus Rorarius, Vinomarus Esulo, Hartolmius Vinozeron [Note: forte Winzerer.], Richerus ab Aham, Hainricus, Harthoecius, Otto Trauner. Eodem tempore Ludouicus frater Hainrici, superioris Vindeliciae, atque Rhenanae orae procurator, arma aduersus Marescalcos a Bappenheim mouet, Vuissenburgium vrbem Nariscorum capit, diripit, exurit.

CAP. VIII. Continuatio historiae Ludouici II. et Heinrici XII. Infelix Conradini expeditio in Siciliam.

1. Vrbanus IV. in locum Alexandri IV. defuncti Papa eligitur, qui Carolo Andegauensi vtrumque Siciliae regnum, Manfredo id tutorio nomine tenente concedit.

2. Cometa et procellae. Ottocarus repudiata Margaritha Austriaca Kunigundam Moscouitam ducit.

3. Vlricus Salisburgum obsidet, fulmine tamen attonitus obsidionem soluit, pecunia destitutus a Romanensibus deuouetur, Episcopatuque abdicat Seccouiensi.

4. Clemens IV. Vladislao Polono Salisburgensem, Petro Vratislauiensi Bathauensem Episcopatus confert. Summa a Salisburgensi soluta Philippus fit Patriarcha Aquileiae.

5. Manfridus a Carolo victus occumbit. Conradinus in Boiaria tegit. Vrbes quaedam Sueuiae Heinrico Boio venditae.

9. Heinricus Austriam vastat nouamque Bathauiae vrbem intercipit, quam tamen mox deserit.

10. Hermannus Abbas Altaichensis quaedam loca diruit. Synodus Viennensis. Terrae motus.

11. Conradinus Italiam intrat, Romae honorifice excipitur et Carolum Andegauensem praelio fundit; victor miles ad praedam conuersus Conradinum cum paucis relinquit.

13. Carolus per literas Papam et Principes consultat. Papa et Ottocarus necem Conradini; Rupertus Flandrus pacem et affinitatem suadet.

14. Conradinus cum aliis obtruncatur, postquam Petrum Arragonem manicis in coelum abiectis haeredem regnorum instituisset. Carnifex interficitur.

15. Petrus Siciliam paucis. annis post petit. Germani fabro ferrario Duce in patriam redeunt. Faber clam se subducit et ad incudem redit.

16. Clemens Papa eodem mense quo Conradus caesus, moritur. Ioannes Teutonicus ad concilium prouocat. Interregnum Papale.

17. Ingens aquarum eluuies, Principum mors, Bellum inter Vngaros et Boiemos. Oppidum

18. Pax Vngarico-Bohemica. Foedus Ottocari cum Heinrico Boio. Magnitudo Regni Boiemici. Bellum Vngaricum cum Boiemis recrudescit.

19. Versio Latina Aristotelis. Episcopi Reginoburgensis Praetorium conflagrat. Neostadii extructio.

[Note: 1] MOritur tum Alexander Pont. Max. Imperio pontificio Vrbanus quartus Gallus genere imponitur. Is popularibus suis quam Germanis, atque Sueuis amicior, Carolo Andium regulo, quem Imperator Fridericus secundus Narbonensi Galliae praefecerat, fratri D. Ludouici occidentalis Franciae regis, Campaniam, Apuliam, Calabriam, Siciliaeque regnum facile de alieno largitur, eique Mariam filiam Stephani quinti, Vngariae regis, neptem Belae quarti, quo opes eius firmaret, despondet. Illa regna Manfredus filius Friderici secundi tutoriis auspiciis administrabat.

[Note: 2] Cometa tum per aliquot menses visus: Ventus praeter solitum vehemens, syluas, casas, domos, arbores euertit, mortalibus vniuersis, et pecoribus maxima detrimenta iniunxit. Otto quoque Bathauensis Episcopus de Lensdorff castello haud longe a patria mea ortus, animam efflauit. Ottocarus repudiata Margaritha Austriaca, Chunegundam Ratislai Massagetae (alii Moschos, pars Roxolanos, vulgus Teutonum Albos Russos vocat) filiam connubio sibi iungit, auspice Vuernero archimysta Mogontino.

[Note: 3] Porro Vlricus Salisburgensis Pontifex Roma cum Episcopo Squillatensi in Boiariam ad Hainricum reuertit. Dux contractis copiis Vvispeckio Iuuauensi equite ductore, illos Iuuauiam vi ducere conatur. Resistente Philippo vrbem citra flumen irrumpit, praesente Vlrico, atque Romanensi vulture, vniuersa diripit, incendit. Deinde finitima castella inuadit, Halliolam [Note: Hallel.] vastat, inde castra trans amnem transfert, vrbem vallo, atque obsidione claudit. Sed sereno coelo tactis fulmine castris, obsidionem soluit. Iuuauenses D. Rupertum, tutelare Boiorum numen atque nuncium coelestem fuisse interpretantur. Vlricus ergo rursus spe sua destitutus, cum non haberet vnde auaritiam Romanensium expleret, protinus a legato, quem secum Roma deduxerat, deuotus est. Quamobrem ab omnibus desertus, egestateque coactus, sponte dignitate cedit: vocatusque a Philippo cum Hainrico duce Boiorum, Iuuauiam proficiscitur, seque Pontificatu abdicat. Ita dum Salisburgio inhiat, Seccouiam quoque perdidit.

[Note: 4] Inter haec Clemens quartus, Vrbano defuncto, regnum Ecclesiasticum obtinet. Vladislao Polono Vvissegradensi praeposito, domestico suo sacerdoti, consanguineo vxoris Ludouici Boiorum reguli, Iuuauiam, eius praeceptori Petro Vratislauiensi Bathauiam in fidem committit. Rursusque vt est in actis episcoporum Salisburgensium, aurifugis ecclesiasticis millia vnciarum, argenti puri sexdecim depensa sunt. Ita grauius foeneratores pontificales Iuuauiam attriuere, quam bellum ciuile, quod per annos quatuordecim continenter gestum est. Philippus Aquileiae patriarches salutatus, arma deposuit, Vladislaoque cessit.

[Note: 5] Hisce diebus Carolus cum Manfredo Siculo confligit: Manfredus a suis, qui ad Carolum defecerant et transierant, proditus atque desertus, cum se cum paucis relictum videt, hos cohortatus, ne inulti perirent, fretus viribus corporis, fortiter hostibus congressus, edita maxima aduersariorum strage, haud inultus succubuit. Eius nepos ex fratre Conradus, quem Itali Conradinum vocant, in Boiaria, atque Sueuia apud auunculum degebat. Extat apud Raitenpuech in Boiaria eius diploma, cui hoc est initium: Conradus secundus Dei fauente clementia Hierusalem, et Siciliae rex, dux Sueuiae, Conradum eiusdem fani antistitem in gregem sacricolarum recipit. Datum Raitenpuech, XI. KL. Maii, Anno Christi MCCLXIII.

Conradus Dei gratia Hierusalem et Siciliae rex, dux Sueuiae, castrum, ciuitatem Verdunum

[Note: Werd.] in Sueuia, Laugingen, Hochstadium, Morinos, [Note: Möringen] Pittengam, Schongiam, Schuuabeck, Ambrones, [Note: Ammergä.] Fauces, [Note: Die Claussen und Fuessen.] quae Ottoni regulo Boiorum, auo suo materno, Conradus genitor millibus vnciarum auri sexdecim, quod est nostratis pecuniae, aureoli mille centies duodetricies, oppignerarat, Ludouico Boio auunculo suo vendit. Hancque tabulam venditoriam signarunt Eberhardus Constantiae pontifex, Berchtoldus D. Galli antistes, Hainricus dux Boius, Praefectus praetorio Rheni, auunculus Conradi, Fridericus comes de Truheding, Fridericus vrbis Norinbergensis praefectus, Hainricus Burgonium praeses, Fridericus Zolrrensis. Testes vero fuere, Fridericus dux Austriae, et Styriae, Hartmannus Badensis regulus, Menradus Goriciae et Tyrolii tetrarches, Berchtoldus a Greiffenpach, Berchtoldus de Eschenlech, Berchtoldus a Fraunhofen, Arnulphus a Messenhaussen, Grimoldus, Hainricus, Conradus a Preisingen, Hainricus, Winardus Rorpeckhii, Vlricus Camerobergensis, Otto a Faunberg, Hainricus de Eysoltzried. Datum nono KL. Nouembris, Anno Christi MCCLXVI.

[Note: 6] Hoc quoque anno Ludouicus Fridbergium oppidum in confinio Rhetorum atque Vindelicorum, aduersus ciues Augustanos extruit. In Francia antiqua Hermannus Hennenbergensis, [Note: Hermannus comes a Henneberg et Hainricus comes a Castel, senex et coecus acie aperta contra Episcopum Wurtzburgensem prope Kitzingen pugnat anno 1269.] adiuncti sibi Hainrico comite in Castell, episcopus Eringus, et Würzbergensis ciuili praelio se conficiunt.

[Note: 7] Monachorum Patres atque Pontifices ob cultum, mitras, atque pedum inter se discordant. Clemens quartus litem dirimit. Monachos holoserico atque argento, episcopos auro et gemmis vti praecipit.

[Note: 8] Ottocarus quoque inita societate cum ciuibus Bathauensibus, Reginoburgensibus atque Iuuauensibus, spreto vinculo foederis atque sanguinis, ducibus Boiorum bellum indicit. Ipse Boioriam Boiemiae continuam, confestim cum sexaginta millibus hominum inuadit. Chamabos Theckendorff vastat, Rengstauff, Nitenauu, vbi sexaginta amplius homines igne concremauit, excidit: alia quoque castella Reginoburgium vsque depopulatus est. Vniuersa caede, incendiis compleuit, imbre sagittarum omnia obruit. Maximo Boiorum numerus, nemine resistente, ferro, igne, iaculis periit. Vastatis cunctis KL. Augusti Reginoburgium se recipit, ibi biduo duntaxat commoratur, coactusque annonae penuria Egram in Boiemiam redit. Dux eius Bernardus Priscus [Note: Preischl.] Aelius cum octingentis equitibus Bathauiae impositus, Vindeliciam, quam Oenus, Vilissus, Rhodanus ambiunt, a Vilshofia, vrbe ad Braunauu, usque ferro, flamma affligit: Aspach Monachorum contubernium, item caetera templa diripit, spoliat. Caeterum Ottocarus ex Boiemia traiecto Histro, mense Septembri in Noricorum reuersus, Rhied arcem, et oppidum expugnat, Ranshofen templum a Boiemis exustum est.

[Note: 9] Hainricus dux Boius Albertum ab Hals cum copiis vltra Ilissum, qui Boiariam Occidentalem atque Austriam Aquilonari Histri ripa disterminat, mittit. Isque eam regionem igne depopulatur, Veldam ciuitatem expugnat, diripit, incendit. Alius Boiorum exercitus Neuenmarckt Nariscorum vrbem, quae tum Boiemo parebat, in potestatem, exustis quibusdam aedibus, redigit, atque instaurat. Ipse dux Bathauos, qui tum murum noui oppidi, qua Oeno alluitur, octoginta diebus extruxere, sibi destinat, obsidereque parat, tertioque Calendas Nouembris a quibusdam ciuibus porta clauibus adulterinis reserata, noctu introducitur. Fit tumultus, tenebris Boius nouum oppidum, Apothecam Vinariam, aedes complures occupat: totaque veteri vrbe potitus fuisset, nisi Boii praedae auidius intenti, palabundique solutis ordinibus, diuersi per tenebras oberrantes, cum duce copiarum Suitgero Vorstero, insidiis ciuium ex notis locis atque latebris pugnantium, cum praeda ad agmen reuocari non possent, contrucidati essent. Hainricus igitur signo receptui dato, cum reliquiis Nouo oppido, Apotheca Vinaria, pluribus aedibus direptis atque incensis, plerisque ciuibus excisis vrbe egreditur.

[Note: 10] Inter haec Hermannus inferioris Altaichii antistes, liberum [Orig: liberûm] Hainrici lustricus

pater, Historiographus Flinsberg Kurnberg castrum, Mosam turrim solo aequat. Subsequenti anno Vido flamen Romanus, Ioannes Pragensis, Petrus Patauinus, Bruno Brixinensis, Conradus Fxuxinensis, Leo Reginoburgensis, Amalricus Lauentinus, Viennae in Austria conueniunt, optimas quidem leges, quas tamen nemo eorum obseruauit, feriunt, Sexto Idus Maii Monachos luxus condemnant, a decimis prophanos arcent. Minores duodeuiginti annis ab aris, sacerdotiis, sacrisque submouent. Pastorem non oues suas pascentem, neque gregem in re praesenti custodientem, impietatis accersunt. Terra tum contremuit, aedificiaque complura euertit. Boiemi atque Boii rursus in gratiam redeunt.

[Note: 11] Sub idem tempus Conradus nepos Imperatoris Friderici secundi, crebris legationibus ab Italiae vrbibus, vt auitum, paternumque regnum recipiat, euocatus, consilio matris, comitibus Friderico filio Hermanni Austriae, atque Stiriae ducis, auunculo Ludouico Italiam petit, Veronae atque Mantuae maxima omnium gratulatione excipitur. Ibi Ludouicus specie comitiorum Augustalium in Germaniam iussu pontificis Max. reuertitur. Conradus comitantibus Longobardis, Sueuis, Tuscis Romam recta (commorante tum Rom. episcopo Viterbii) peruenit, haud aliter, quam Augustorum proles atque Apuliae, Campaniae, Calabriae, Siciliae legitimus haeres a Senatu, populoque Rom. atque ab Hainrico Hispano, Castiliae regis filio, principe Senatus excipitur. Confluentibus undique Italiae proceribus, cum Gerardo Pisano praefecto Campaniam intrat, cum Carolo manus conserit. Isque copiis suis a Conrado profligatis, cum paucis fugam simulat. Conradini pro victoribus se agunt, ad impedimenta diripienda, ad praedam solutis ordinibus conuertuntur, palabundi sarcinas Gallorum diripiunt, spoliaque legunt. Ipse Conradus cum paucis relictus erat, et hi abiectis armis corpora curabant.

[Note: 12] Hoc vbi Carolus per exploratores cognouit, subito de improuiso irruit, paucis inermibus obtruncatis, caeteris, qui dispersi erant, sero aduolantibus, Conradum, Fridericum, Gerardum, Pisanum, plerosque proceres viuos capit, captiuosque Neapolim ducit, arctaque custodia obseruari iubet.

[Note: 13] Deinde refert per literas, quosdam principes consulit, quidnam de his fieri placeat. Pontifex Max. in eos animaduertendum, Ottocarus metuens, ne si Austriaca proles, Caesareaque soboles superstes foret, intercepta a se olim repeterentur, tollendos omnem stirpem radicitus excindendam censuit. At Rupertus Flandrus, gener Caroli, quo consultore, atque fautore is victoriam nactus fuerat, memor rerum humanarum, pacem ineundam, atque adolescentulos optimae indolis haud dubie omnium nobilissimos, Augustorum prolem affinitatis vinculo conciliandos esse Carolo suadebat, atque Conrado Caroli filiam, Friderico neptem ex sorore destinabat.

[Note: 14] Dum his consultationibus tempus trahitur, annus est, et Rupertus domum rediit, et regius sanguis capitali sententia condemnatur. Quod vbi Flandrus accepit ex Germania, Neapolim, quo intercederet, quam celerrime contendit. Caeterum antequam eo peruenit, quarto Calendas Nouembris die Lunae, Anno salutis 1268. solum purpura sternitur, Fridericus primo securi pecutitur. Cuius caput Conradus amplexus, atque osculatus lachrymis obortis, innocentis adolescentuli, et amici (cui causa interitus fuerit) necem crudelem miseratus deplorat. Deinde multa de acerbitate, atque perfidia inimicorum, qui se omnium innocentissimum, immeritissimumque, praeter fas atque aequum, haereditate, quam ataui, proaui, aui, parentes suo sanguine peperissent, priuassent, conquestus, causaque sua supremo praetori commissa, vltorem sceleris, atque parricidii DEUM inuocans, ad Christum Dominum, Deumque nostrum prouocat, tribunal eius appellat, fidem implorat, manicis in coelum abiectis istaec regna Petro Arragonum regi, cognato suo (nam huius auia soror Imperatoris Friderici secundi fuerat) iure suo legat, atque deinde intrepidus ceruicem carnifici porrigit, capiteque poenas luit. Postremo undecim proceres Sueuiae, atque Italiae eodem supplicio afficiuntur: inter quos fuere Gerardus Pisanus et Huronaemus [Note: Hurnaisso vocat Colonucius, forte Hirnheim.] Sueuus. Carnifex posthaec

[Note: 15] In paucis post annis Petrus Arragonum rex repetere Siciliam coepit. Atque per ducentos et quinquaginta annos continenter hactenus Galli occidentales cruore suo Conrado litarunt, atque cum Hispanis pro regnis hisce decertarunt. Porro Germani comites Conradi, posteaquam audiuere regem suum occubuisse, globo facto Stichonem [Note: Conrad Stich.], fabrum ferrarium Wurtzburgii ortum, reliquiis praeficiunt, eoque duce per Italiae fines penetrant, ferro sibi viam aperiunt. Vbi fines Germaniae attigere, Sticho clam se ab exercitu subducit, atque ad incudem redit.

[Note: 16] Eodem anno, atque eodem mense, quo Conradus caesus est, Clemens quoque Pont. Max. viuendi finem facit. Ab hoc, decimas emungente a plebe Christiana Ioannes Teutonicus praepositus Halberstatensis, primus Decretorum Pontificalium interpres, prouocat ad communem Christianorum conuentum. Interregnum in templo Dei, ob discordiam atque seditionem flaminum Romanorum aliquandiu continuatum est. Atque haec ego ex Martino Boiemo Oppomensi transtuli, is proximus horum temporum scriptor, piacularius Romanorum episcoporum fuit, vitas Pontificum, et Imperatorum Romanorum res gestas ad alterum Rudolphi Caesaris annum deduxit. Eius aemuli Hermannus aedituus Franciscanus, et nostro seculo Platina.

[Note: 17] Per idem tempus feriis brumalibus eluuie aquarum, qualem maiores haud temere senserunt, siccitate deinceps atque fame Boios afflictos esse: Vlricum Charionum regulum absque liberis, Vladislaum Salisburgii pontificem, Belam Vngariae regem, Agnetem matrem regulorum Boiariae nurum huius, illius filiam Elisabetham, faeminam pientissimam cum Agnete filia, item Annam Polonam coniugem Ludouici tum fato concessisse, in fastos actaque relatum reperio. Vgri, atque Boiemi mutuis vulneribus se concidunt. Hainricus Boius suasu Bernardi Schaunoburgensis consensu praesulis D. Viti portorium, praeturam ab Elsenbach tribu Vindeliciae secundae, inter Oenum et Isarum, ripa Rhodani, [Note: Die Rott.] haud inde procul Vuolffsperg transfert, oppidulum ibi condit, atque Neomarckt vocari praecipit.

[Note: 18] Ottocarus cum Vgris pacem facit, deinde foedus cum Hainrico Boiariae duce aduersus omnes mortales nemine penitus excepto icit, hocque sic perpetuo fore, fidem inter se dant, atque iusiurandum dicunt. Ottocarus Schardingo cedit, Ried reddit, Charionum ducatum, Carnos, Forum Iulii, Portum Naonis ex pacto, atque testamento Vlrici haeres constitutus, adit: et a sinu Hadriatico ad sinum Codanum longe lateque rerum potitur, rursusque rupto foedere in Vgros arma mouet.

[Note: 19] Eodem autem tempore, anno nimirum Christi 1271. Hainricus Brabantinus Dominicanus rogato D. Thomae e Graeco in linguam Latinam de verbo ad verbum transfert omnes libros Aristotelis: Albertus vsus est veteri translatione, quam Boethianam vocant. Quo anno VIII. KL. Decembr. Conradus episcopus Fruxinensis parrochiam diuisit a templo D. Petri. Eadem tempestate templum Augustum, praetorium pontificale Reginoburgii conflagrat, tintinabulaque igne liquefacta diffluxere. XV. KL. Aprilis, dies Iouis erat, post solis diem, qui Misericordia domini, a capite sacrificii vocari a scribis solet. Sub idem tempus Salingostadium oppidum ad secundum a patria mea lapidem, ab eo loco, vbi nunc Heligostadium [Note: Helingstadt, ein alt Burgstall bey der Neustadt.] pagus est, transfertur, ad tertium ferme lapidem Thraephunum arcem Neostadium nunc vocatur.

CAPVT IX. Richardus et Rudolphus Imperatores Romani. Concilium Lugdunense. Romaniola qua ratione peruenerit ad Papam. Bellum Bohemicum.

1. Gregorius X. qui Electores in Romano imperio confirmauit, post inter regnum eligitur.

2. Mortuo Richardo potestas appellandi Caesarem Ludouico Palatino a statibus delegatur, qui Rudolphum Habspurgicum declarat.

3. Rudolphus ab omnibus praeterquam ab Ottocaro et Heinrico recipitur, et coronatur.

4. Rudolphus pacem publicam restituit, Teutonicam linguam in actis publicis introducit, potentiamque suam affinitate Procerum firmat.

5. Concilium Lugdunense. Zopf-Nonnen abrogatae. Romanenses sub praetextu expeditionis Asiaticae immensum censum indicunt, ingentes pecunias corradunt.

6. Romaniola quomodo et qua conditione ad Pontificem peruenerit, eaque de causa insequentium Imperatorum quaerimoniae.

7. Rudolphus filiam suam Clementiam Carolo Gallo collocat, et cur? Ottocarus eum Imperatorem non agnoscit, Salisburgensesque et Aquileienses vastat.

8. Bellum inter Ludouicum et Heinricum fratres ob nouum Imperatorem et titulum Palatini.

9. Ottocarus et Heinricus citati ab Imperatore per Legatos eum inhabilitatis arguunt, et proscribuntur.

10. Rudolphus cum Heinrico in gratiam redit ipsique filiam suam collocat. Principes qui cum Imperatore in castris fuere.

11. Rudolphus contra Ottocarum arma in Austriam mouet, et Franciscanos praemittit, qui se dedere nolentes excommunicent. Neoburgum et Vienna capitur annonae caritas per Episcopos tollitur.

12. Ottocarus se submittit. Austria, Stiria, Carni, Chariones, Liburni, Histri, Veneti Imperio redditi. Ottocarus solenni modo a Caesare inuestitur.

13. Ottocarus ab vxore Kunigunda ob submissionem factam male excipitur. Ottocarus vxorius. Kunigunda imperiosa.

14. Ottocarus a pactis cum Imperatore initis resilit et rebellat, cum Boiis et sociis Austriam inuadit.

15. Praelium ad Nieder-Inspruck anceps committitur, Boiemis tandem succumbentibus et Ottocaro occiso.

16. Rudolphus Morauiam occupat, Boiemiamque petit. Boiemi supplices facti pacem, et Wenceslao filiam Imperatoris impetrant.

17. Rudolphus Heinrico ob suppetias Ottocaro latas bellum indicit, qui tamen redditis vrbibus oppignoratis Caesari reconciliatur, eius filio Ottoni Catharina nubit. Dos ei data.

18. Filius Imperatoris Rheno submergitur. Conradus comes de Mosburg vltimus suae gentis moritur, cuius bona Heinricus occupat. Nix Mense Iulio cadens.

19. Rudolphus tumultus, ex secundis nuptiis Kunigundae, Ottocari viduae, in Bohemia ortos sedat, pacis publicae turbatores proscribit, et ex his Eberhardum Würtenbergicum in ordinem redigit.

20. Rudolphus Burgundiam ad obsequium redigit, et Regem Galliae a suppetiis ferendis deterret.

[Note: 1] IStoc anno qui fuit Christi 1273. Gregorius decimus, cum interuallum pontificatus biennio continuo fuisset, ouili Romano potitur, quem septem viros (qui sibi deligendi Caesaris potestatem sumunt) instituisse, atque comprobasse reperio. Is legatos in Germaniam mittit, mandat Germaniae principibus, vt dignum talibus viris regem creent, et eum qui optimus sit, qui summae rerum praesit, in summo rerum humanarum fastigio imponant.

[Note: 2] Nam hoc anno Richardus Caesar concesserat fato, et Anglii summam dignitatem ambibant. Calendis igitur Nouembribus Francofordiae principes, pontifices

frequentes coeunt, Comitia Caesarea habent. Dumque suffragium ineunt, variae fuere voluntates. Nemo alteri cedere animum inducebat. Tandem ne, vt antea discordiae malis Respublica labefactaretur, placuit vni deligendi potestatem deferre. Proinde vno omnium consensu, Ludouico praefecto praetorio Rheni, regulo Boiorum, qui tum in principibus Imperii praeter caeteros magnopere eminebat, summam deligendi noui principis potestatem offerunt, atque permittunt, iubent atque sciscunt, vti Caesarem nuncupet, principibus ita visum, qui deinde autores fient. Ludouicus ratus sibi arduum, ac plane periculosum fore, se vnum de alienis virtutibus iudicare, vnum demereri, alios omnes quos praeterit, offendere, item neminem vnum inueniri, qui omnibus placeat, nec citra inuidiam, iniuriamue, atque offensionem tot ac tales proceres praeteriri posse, existimans primo huiuscemodi prouinciam detrectare, excusare inuidiam, quae se maneat, si suo vnius arbitrio, vnus imperare, caeteri omnes seruire cogantur, coepit: Contra vero arbitratus hoc munere nouum principem, memorem tanti beneficii, semper fore suum, non solumque sibi, ac posteritati hoc facto multum gloriae, atque dignitatis, sed et emolumenti accessurum, quid nam ageret, incertus diu cunctabatur. Haerebat inter cupiditatem atque metum. Cumque proceres Imperii peruicacius offerrent, cessit tandem oneri, et spacio deliberandi sumpto, deinde vocata (nulla ratione Alphonsi Hispani habita) concione: Patres consulti, et populares atque ciues fidelissimi (inquit) Imperium per quadraginta ferme annos ciuili bello continenter attritum, pene afflictum, ac collapsum est: pleraque hi, qui viribus pollent, intercepere. Viro rei bellicae peritissimo, qui Rempub. stabilire virtute, et armis queat, opus esse censeo. Quamobrem quod bonum, felix faustumque sit, Rudolphum Sueuum, filium Alberti Sapfenburgensis limitis ducis, nepotem Rudolphi Hauecoburgensis praefecti ab ineunte aetate, tenerisque vnguiculis rerum gerendarum, atque militaris disciplinae exercitatissimum, Caesarem, sicuti iussistis, designo, declaro, nuncupo.

[Note: 3] Hocque dicto, omnes pedibus in eius sententiam eunt, Rudolphumque faustis acclamationibus regem ingeminant, et salutatum superos pergunt, supplicatum frequens populus iuit. Omnibus perplacebat Rudolphus: duntaxat Ottocarus Boiemiae rex, et Hainricus Boiariae inferioris regulus huiuscemodi comitia aduersus auspicia, contra instituta maiorum habita, proinde pro irritis, atque inauspicatis ducenda esse, sordibus infimae conditionis sacrosanctum Imperium violari, Rempub. prophanari, maiestatem populi Germani pollui vociferabantur. Nec solum Rudolphum non recipere, sed rebellionem quoque aduersus eundem facere comminabantur. Nihilosecius tamen Rudolphus accersitus, mox ad Aquas Graneas in templum deducitur. Pontifex Agrippinensis de eo Deum consulit, id publicum, deinde ac perpetuum sacerdotium honoris gratia Agrippinensibus episcopis fuit.

[Note: 4] Rudolphus rex declaratus, de templo egreditur, Augustali coena vniuersos accipit: Regnoque potitus, inprimis tuendae pacis curam habuit, grassatores, latrocinia, licentiam equitum, et militum compescuit, populares tumultus grauissime coercuit, ac ne orirentur, sedulo cauit. Armis, iusticia, legibus Imperium de integro condere studuit, statuitque, vt posthac ob inscitiam nobilitatis principum, et pontificum edicta, priuilegia, Teutonum lingua ederentur, quae hactenus Romano sermone data sunt. Habebat domi quinque virgines praestanti corpore, atque forma, has ex Anna Burckardi Haigerlochii [Note: Alii dicunt fuisse filiam Burchhardi Comitis de Hohenberg.] filia susceperat, quarum quae forma pulcherrima erat, Machtyldam Ludouico suffragatori suo dat in matrimonium, generique opibus adiutus, Sueuos, Badenses, Vuirtenbergenses, caeteros grauatim imperata facientes, perdomitat. A Rheno ad Hercynium nemus, qua Boiemiam pro natiuo muro ambit, vniuersa ad obsequium redigit, praecepta recuperat. Machtylda eius filia sequenti deinceps anno enixa est Rudolphum, authorem omnium principum, qui ad Rheni ambas ripas, et in Germania, quae est in finibus Celtarum, atque Belgarum, intra Heluetium, Mosellamque amnes, ac in Germania magna, Nariscis, id est, Boiis Aquilonaribus

longe late dominantur. Eadem Machtylda tertiodecimo deinde autumno peperit Imperatorem Ludouicum IV. Caesarem Augustum, vnde originem paternam ducunt nostri reguli, qui ad vtramque Danubii oram, Sudinos, hoc est Boios meridionales inferiores, superiores, Vindelicos, Noricos feliciter administrant.

[Note: 5] Circa eundem temporis tractum Gregorius decimus sacricolarum concilium Paschalibus Lugduni habet, vndecunque pontifices certos acciuit, ex Alemania, Gallia, Anglia quaternos: Hispania duos, ex et Sicilia regno ecclesiae, Vngaria, Dacia, Boiemia, Polonia, Suionibus, Nordouicis et Scotis singulos, vocataque concione, ex libris sacrae historiae, quos Machabeorum nominant, praefatus, curam studiumque belli, vtriusque Reipub. administrationem ad episcopos, et Antistites attinere, multis verbis persuadet: collegis Palaestinam expeditionem, et ad Graecos subigendos Romano sacerdoti arma induenda censet. Deinde leges, quibus vitia sacerdotum, monachorumque, Antistitum castigentur, corrigantur, rogat, Zopfnonnas genus foeminarum sacratarum abolet. Tum omnium rerum ecclesiasticarum decimas in sex annos monachis, mystis, maioribus, minoribus pontificibus imponit, partem octauo Calendas Iulii, alteram portionem octauo Calendas Ianuarii numerare iubet. Postremo haec decreta sciscit, promulgat, piacularii, atque sacro auriculario praefecti dent operam, orent, instent, suadere non desistant, vt rei, sanctissimo proposito pontificis Max. aere, pecunia, opibus faueant: Quisque Christianus, puer, vir, infans, puella foemina, sacerdos, prophanus capite census sit, quotannis numum tribuat. Deuotus est, quisquis iis pensionibus aduersus iuerit. Pleraque alia tum, vt alias, magis argutorum hominum more, quam ex aequo et bono commenta sunt. Romulei vultures, quibus defraudari, atque compilari populus solet, et quae neutiquam Deo immortali cordi fuisse exitus probauit, euentus docuit, plerique ad consilium coacti ire, eo luxu habitum est. Impendiis non suffecere aurum, argentum, gemmae, vestes preciosae artis, opes templorum venundatae, pauperibus, qui soluendo non erant, dirae dictae. Cistercienses monachi, quibus pontifex Rom. amicus erat, hasce suarum aedium decimationes redemere millibus vnicarum argenti puri sexcentis, atque quadraginta. Furstenfeldenses duo pondo argenti Teutonica pensitarunt, sunt vnciae duae et triginta. A caeteris omnibus decimae superbe atque auare exactae: et licet Decimus eodem anno animam efflasset; nihilosecius tamen Romani flamines decimas per sex annos extorta per vim pecunia a Germanis emunxerunt, rumore dissipabant, se suo periculo, atque stipendio Palaestinam, Aegyptum, Asiam, Africam erepturos Turcis, Saracenis, Tartaris.

[Note: 6] Quamobrem et Rudolphus illa lege, atque omine primario sacerdoti Bononiam, praefecturas, ducatus, vrbes, regiones Italiae hactenus Imperatoribus parentes (Romaniolam Martinus vocat) quae quotannis millia drachmarum auri septingenties pensitarent, concessit. Quemadmodum et Imperator Maximilianus anno abhinc decimo principibus aperuit, edictoque dato ex Oenobriga XIII. KL. Augusti, anno Christi 1511. conquestus est. Dum eodem anno ad Calendas Septembris Pisam aduersus Iulium secundum pont. Max. Senatum Christianum nouem Romani flamines, idem Maximilianus, atque Ludouicus Franciae occidentalis rex conuocarent, pro reformatione morum (vt eorum verbis vtar) vniuersalis Ecclesiae, in capite et membris plurimum collapsorum ac emendatione criminum grauissimorum, interiorum, continuorum, ac incorrigibilium, vniuersalem Ecclessam eneruantium. Sed ego haec missa faciam: extant huiusmodi diplomata, qui curiosus et ea legere velit, inquirat et ipse. Ego ad ordinem rerum redeo.

[Note: 7] Dum talia fiunt, Rudolphus Haganoae aestate commoratur, iussu pontificis Max. Clementiam Carolo Gallo, filio Caroli primi despondet, vt illius opes aduersus Hispanos firmaret. Inde Norinbergam ad conuentus agendos in hyberna se confert. Ottocarus Boiemus et Hainricus Boius non comminationibus, non precibus, non blanditiis, non promissis impulsi sunt, vt vellegatos mitterent, tantum abfuit, vt ipsi praesto essent. Fridericus

archimysta Boiorum, Philippus patriarcha Aquileiae apparuere, in verba Rudolphi iurarunt. Quamobrem Ottocarus Iuuauensium, atque Aquileiensium agrum vastat, manubias quas lucrifecit mille vncias argenti trecenties ac vicies fuisse in actis pontificum Salisburgensium reperio.

[Note: 8] Hainricus quoque ac Ludouicus fratres germani inuicem saeuiunt, discordia ciuili Boiariam affligunt. Hainricus, quod se inconsulto Ludouicus non solum affinitatem cum hoste coniunxisset, sed et eundem ceruicibus suis imposuisset, amorem fraternum violatum vociferabatur. Praeterea ob titulum litem mouebat germano, quem Palatini Rhenani duntaxat vsurpare, se vero regulum Boiorum appellari volebat. Duos annos et sex menses haec dissensio Boiariam attriuit.

[Note: 9] Dies igitur a Caesare Hainrico, et eius Coniurato Ottocaro Wirzburgium dicitur. Quibus venire detrectantibus, Augustam Rhetiae tertio sub poena laesae maiestatis, nisi obtemperassent, euocantur. Ottocarus Bernhardum Seccouensem episcopum admodum sapientem, Hainricus Hainricum Vtinensem praepositum Iureperitum, atque historiographum eo proficisci iubent. Qui in conuentu principum Ruldolphum sacrilegii, atque impietatis accusant. Proinde indignum esse, qui tantam dignitatem pollueret, arguunt. Sed haec legatio a nemine benigne audita est. Ludouicus praefectus praetorio Rheni, regulus Boiorum primo, deinde caeteri rogati sententiam, Ottocarum, atque Hainricum contra Rempublicam facere decernunt, hostesque publicos declarant, eisdem bellum indicunt. Oratoribus Boiemorum, atque Boiorum aegre tutis redire licuit.

[Note: 10] Porro Caesar comparato exercitu, cum Ludouico genero suo arma in Boiariam mouet: Campoduni in confinio superioris, inseriorisque Vindeliciae castra facit, fines Hainrici igne, ferro depopulatur. Hainricus vim Caesaris vltra ferre non valens, cum fratre in gratiam redit. Deinde a Caesare veniam petit, quam per Ludouicum germanum impetrat, mutuoque dat Rudolpho mille drachmas auri sexies, et quadragies. Rudolphus Catharinam filiam suam Ottoni filio Hainrici connubio iungit, regionemque supra Anassum Hainrico oppignorat. Inde castra Reginoburgium transfert, a Leone vrbis episcopo, sacerdotibus, populo, sacris excipitur. Inde tertiis castris, sexto Calendas Octobris, potestatis anno tertio, qui est Christianae aerae 1276. Bathauiam peruenit. In iis castris tum fuisse, diplomata data ostendunt, Ludouicum atque Hainricum fratres praefectos Rheni, regulosque Boiorum, Hainricum Cattorum praesidem, Fridericum vrbis Norinbergae praefectum, Albertum Hochburgensem, Hugonem VVirtenbergensem, Fridericum Linium [Note: a Leiningen.] Ottonem et Hainrucum Spanhaimenses. Inter hos pontifices Mogontinum, Salisburgensem, VVurzburgicum, Reginoburgensem, Chiemensem.

[Note: 11] Posthaec Caesar contra Ottocarum bellum in Austriam conuertit: Oenum, Tranum, Anassum flumina Boiariae, Noricorumque transit. Menardum Goriciae atque Tyrolii regulum, cui soror ducum Boiariae nupta erat, Stiriam, Charionas, Carnos, Liburnos, finitima loca a tergo inuadere iubet. Franciscanos atque Dominicanos, qui vbique incolas, iussu pontificis Rom. sacramento soluant, Ottocaro diras dicant, praemittit. Ipse comite Ludouico genero pedestri itinere Viennam contendit. Anassoburgium a Conrado Sumeruno absque vi traditur. Itidem Ibissa, Tulna deditionem faciunt. Neoburgium ab antecessoribus Caesaris vesperi apertis adhuc portis de improuiso occupatur: Boiemi, qui in praesidio erant, trucidantur. Deinde Viennam nemine resistente peruentum est. Ottocarus in altera ripa considebat, solutisque pontibus, aquarum diluuie traiicere copias nequibat. Vrbs Vienna a Caesare quinque et triginta dies obsidetur. Rudolphus quoque penuria commeatus, et stipendii laborare coepit, adeo vt Mogontinus archimysta clam fugam adornaret, Boiorum vero, Nariscorum, Vindelicorumque, atque Noricorum episcopi Fridericus Salisburgensis, Hainricus Tridentinus, Berchtoldus Bambergensis, Leo Reginoburgensis, Peirus Bathauinus, Theodericus Guricorum, [Note: Gurcensis forsan.] Ioannes Chiemensis, Leonhardus Seccouensis, Conradus Fruxinensis, praedia omnia ecclesiastica,

templorum, monasteriorum Austriae, Stiriae, Carnorum, Charionum, Liburniae censent, denariumque Caesari tribuunt. Itaque militibus stipendium solutum, annona exercitui undique coempta est. Viennenses, vt omnia sibi indies arctiora viderunt esse, et obsidionem aut non possent, aut non vellent amplius ferre, aliquot dierum inducias pacti, vt nisi intra eas auxilium Ottocarus ipse misisset, dederent vrbem. Posteaquam nihil inde praesidii mittebatur, ad praestitutum diem permisere se Caesari.

[Note: 12] Posthaec Ottocarus periculo suo sero sapit. Prouerbium est Germanum, quicquid summum est, cum non habeat, quo ultro progrediatur, rursus ad ima (sicuti ludicrum fortunae postulat) relabi necesse est. Hanc ob causam et Ottocarus, cum paulo ante in summo fastigio constitisset, descendendum sibi iam esse animaduertebat. Quod vt minimo detrimento fieret, et quiete Boiemiam, atque Morauiam possideret, neue fortunam lacesseret, vltro offerenda, quae alioqui amiserat, ratus, Ludouico Duci Boiorum cognato suo, generoque Rudolphi, communi vtriusque amico, copiam transigendi facit: eius suasu, vt clientem decet, ita literas ad Caesarem dat: Serenissimo Domino suo Rudolpho regi Romanorum semper Augusto, Ottocarus Dei, et illius gratia Rex Boiemiae aperit, se potestatem paciscundi Ludouico Palatino Rheni, duci Boiariae consanguineo suo dedisse. Hae igitur pacis conditiones dictae fuerunt. Captiui postliminii iure vtrinque restituti. Obsides quos initio belli Ottocarus in Boiemiam abduxerat, Austriacas redditi. Austria, Stiria, Carni, Chariones, Liburni, Histri, Veneti Imperio atque Rudolphi redditi. Vgris a Boiemis intercepta promissa. Filia Caesaris Wentzeslao filio Otttocari desponsa. Ottocarus traiecto Histro, cum pluribus regio luxu comitibus in castra extra Viennam processit: ibique auro, argento, gemmis praenitescens in corona purpuratorum, et populi, qui frequentes spectatum eo [Orig: eô] conuolarant, Rudolpho caerulaea tunica (quam Teutones Camelon vocant) et in suggestu considenti, genu ponit, in verba eius iurat, ab eodem Boiemiam, atque Morauos cum 36. signis in fidem accipit.

[Note: 13] Hisque omnibus ritu solenni perpetratis, Rudolphus Viennam, Ottocarus Boiemiam petit, a Chunegundaque vxore non ita benigne accipitur. Magnanimum vero (inquit illa) regem, qui nondum viso hoste, tot valentissimis, atque potentissimis nationibus, et regnis, et noua sane ac egregia affinitate, ab obscuro, ac ignobili quondam clientulo suo, seruitutem scilicet clementem cauponatus est, nempe vt praegustator ad cyathum statueretur. Oh me virum esse oportuit, ego scissem vti armis, et regno. Iam pridem ille Caeruleus, atque sacrilegus mendicus haud dubie sensisset, quid pericli foret, seruo atque gregario militi aduersus dominum rebellionem facere, et regem, ac Imperatorem suum temere armis lacessere. Idem alii assentatores aulici, perpetuum regum malum inculcabant. Eandem Chunegundam imperiosiorem, Ottocarum vxorium fuisse, diplomata ab illa data indicant, in qua nulla mentione viri habita, portoria, et immunitates donat. Vnum ad faciendam fidem subscribere satis est, in quo Osterhofen inferioris Boiariae templum in tutelam recipit, mandat magistratibus, et publicanis, ne vectigalibus atterant. Caput huius: Chunegunda Dei gratia Boiemiae regina, ducissa Austriae, Stiriae simul, et Charinthiae, Marchionissa Morauiae, domina Carniolae, Libuniae, et Oegrae, ac portus Naonis. Datum apud Chrems XV. KL. Nouembris.

[Note: 14] Ottocarus igitur amore aegrotus, improbos quoque nactus consultores magistros, animum ad deteriorem partem applicat, omnia, quae cum Caesare egerat, rescindit, nurum abdicat, Vgris praerepta non reddit Ladislaum puerum esse, se eius tutorem fore praedicat. Collectoque variarum gentium exercitu ingenti, Venedorum, Boiemiae, Poloniae, Pomeraniae, Morauiae, Saxonum accitis etiam auxiliaribus Boiorum copiis, ab Hainrico cognato suo, quem pecunia, blanditiis, pollicitis in suas partes traxerat, Austriam transdanubianam in Germania magna inuadit, pleraque oppida vi expugnat, ad deditionem cogit.

[Note: 15] At Caesar tum talia fiunt, dimisso exercitu, Viennae commorabatur, Waldramumque ciuem Viennensem locupletisimum (qui latrociniis, vastando Iuuauenses sacerdotes, opes conquisierat, ab illisque deuotus, sed capto mysta rursus expiatus fuerat) cum plerisque aliis aduersus se conspirantem, opprimit. Auditaque

defectione Ottocari, Albertum, Hartmannum, Rudolphum filios suos ad se properare cum copiis iubet. Ladislaum quoque regem vgrorum euocat. Postea superato Danubio, obuiam conatis Ottocari pergit, propter flumen Marum [Note: Pugna apud Niderispruch trans Danubium.] conueniunt ducum copiae. Septimo Calendas Septembris fit praelium anceps, equus Rudolphi occisus, ipse prosiluit, pedesque pugnam, donec a Berchtoldo Capella in alium equum sublatus, redintregat, acrius deinde instat, vincitque fortuna Caesaris, Boiemi terga verterunt. Ottocarus occisus. Vgri cum magna praeda domum reuertuntur.

[Note: 16] Caesar Morauiam occupat, inde Boiemiam petit. Otto Brandenburgius nepos ex sorore Ottocari, Bruno Iuliomontanus episcopus obuiam cum suppliciis pergunt, veniam adolescenti Wentzeslao, simul et sponsam impetrant. Caesar victricia signa Viennae intulit, ibique annum commoratus est. Filium Hartmannum domum redire, filiam se deduci imperat, quam in Boiemiam deducendam curauit.

[Note: 17] Inde Stiriam, Carnos, Charionas, Venetos, Liburnos lustrat. Vallemque Anassi exin petit, Hainrico regulo Boiorum, quod suppetias Boiemistulerat, bellum indicit, fines eius ingreditur, obuiamarmatus, pugnam cum Rudolpho conserturus Hainricus pergit. Sed se imparem viribus esse videns, cedit, internuncio suo filio Ottone, et nuru Catharina, Ludouico fratre Machtylda eius vxore deprecatoribus, veniam impetrat, auxilium aduersus Boiemos pollicetur, quos rursus rebelles animos sumpsisse rumor erat, regionem supra Anassum sibi oppigneratam, Valentiam, [Note: Welsf.] Lintzium, Stiriam, alia huiuscemodi oppida sine sorte reddit. Caesar Neoburgio, Schardingio, Freystadio, Ried, eaque Tetrarchia, et finitimis vicis, castellis, quae ad Lintzium usque pertinent, filiam Catharinam dotat, atque instruit. Postea in Austriam reuertitur.

[Note: 18] Iisdem diebus Anna vxor Caesaris fato concedit, filius quoque Hartmannus in Rheno tertio decima Calendas Ianuarii quaduordecim comitibus submergitur. Leo Reginoburgensis, Petrus Bathauensis episcopus, Conradus vltimus Mosburgensium regulus moriuntur. Hainricus dux Boius huius opes occupat. Nix sexto decimo Calendas Augusti a Fruxino usque Langiones cecidit.

[Note: 19] Inter haec Chunegunda vxor Ottocari ad secundas nuptias transit, Zebiscoque nubit, Boiemiaeque regnum sibi vendicat. Caesar igitur accito ex Boiaria Ludonico genero suo, compositis rebus Austriacis, commissisque Alberto filio, cum in Orientali regno quatuor annos, sex menses commoratus fuisset, demum Austria egreditur, Boiemiamque petit, tumultumque ob nuptias reginae concitatum compescit. Inde per Hercyniae saltus Norinbergam Nariscorum vrbem ad conuentus agendos proficiscitur. Misnenses, Turogos pacat, Rudolphum Habspurgensem patruum suum, Egonem Friburgensem, Eberhardum Wirtenbergensem, qui interim solennem, atque festam Germaniae pacem violarant, proscribit, hostes Reipub. renunciat, cum illis facinus, et temeritatem partim suppliciis, et precibus amicorum, partim muneribus, et pecunia expiantibus, facile in gratiam rediit. In hunc contumacius agentem arma cum Ludouico Boiorum rectore mouet, Stutgardiam, Northingiam expugnat, moenia solo aequat. Eodem fortunae impetu, Bitolingios, Valthusium, Rhaemoseos inuoluit.

[Note: 20] Perdomito itaque Wirtenbergensi, bellum in Burgundiam conuertit. Vesontionem, et Peligardi montem obsidet, Regis occidentalis Franciae legatis, qui regem suum suppetias laturum Burgundis, nisi ipse hisce quibus excederet, nunciabant, paucis respondit: Veniat (inquit) rex vester: nos eum hic [Orig: hîc] expectabimus, atque armis excipiemus, ipse fatebitur, et sentiet, nos non saltitandi, restisque ducendae gratia hic [Orig: hîc] sedere. Quam facile sit stricto leges imponere ferro, re ipsa experietur. Haec vbi ad regem Celtarum relata sunt, Burgundis auxilium denegavit, eos imperata facere iussit: Burgundia ad obsequium redacta. Caesar inferiorem Germaniam Rheno conterminam adire parat.

CAPVT X. Pseudo Fridericus. Vesperae Siculae. Papa frustra censum a Clero postulat. Iudaei infantem Christianum immolant. Lis de successione [(transcriber); sic: sucessione] Stiriae. Heinrici XII. Rudolphi ut et Ludouici iunioris mors.

1. Senex quidam artibus Magicis se Fridericum II. esse simulat, magnisque copiis augetur. Archi-Episcopus Coloniensis vectigalia Romano imperio subtracta reddere cogitur.

3. Petrus Rex Arragoniae a Nicolao III. ad Siciliam repetendam concitatur. Galli in Sicilia ad unum omnes trucidantur. Petrus a Martino excommunicatus Sicilia potitur.

4. Honorius IV. Pontifex Romanus factus, Imperatorem in Italiam ad occupandam Siciliam inuitat et in hanc causam censum a Clero exigit.

5. Synodus Wurtzburgensis conuocatur. Clerus quartas Caesari denegat, oriturque tumultus.

6. Probi Franciscani oratio, qua aduersus tyrannidem et auaritiam Romani Pontificis grauissime inuehitur, Germanos ne eius postulatis deferant, hortatur, et a banno Papali ad Concilium vniuer sale prouocat.

8. Tumultus inter Abbatem et monachos monasterii Niederaltaich. Abbas interficitur, caedisque autores capitis poenas luunt.

9. Mortua Catharina Ottonis Boii coniuge, frater defunctae Albertus Austriacus vrbes in dotem datas repetit, belloque exinde orto, causa in Ludouicum Palatinum Rheni tanquam arbitrum reiicitur.

10. Rudolphus Archi-Episcopus Salisburgensis se Heinrico in clientelam dat. Bellum inter hos oritur, fiunt induciae.

11. Otto Thorius casu se proprio ense iugulat. Infans Christianus ab anu vendita a Iudaeis immolatur. Vulgus in Iudaeos saeuit.

12. Albertus Baro ab Halss comes creatur. Heinricus et Ludouicus Austriam, Stiriam (et Charios sibi reddi frustra petunt, Austriaque cum Stiria Alberto Caesaris filio, reliqua Maenando Tyrolio adiudicantur.

13. Foedus inter Albertum Austriacum, Maenardum et Ludouicum seniorem. Pax inter Heinricum et Rudolphum Salisburgensem. Stephanus post mortem Rudolphi Archi-Episcopus Salisburgensis electus, ob armorum studium Archi-Episcopatu excidit, Conradusque eisufficitur.

14. Diuus Antoinus Martyr ob intentatum puero stuprum innocenter dicitur combustus.

15. Bernardus a Peffenhausen venandi ius consequitur. Ludouicus iunior armis se exercitans interficitur. Eius encomium.

17. Rudolphus moritur frustra Albertum filium imperii successorem declarare studens. Foemina leonem parit.

[Note: 1] DUm per quinquaginta fere continenter annos Respublica discordiae malis, a totque subinde principibus conflictata nutat, Agrippinensis archimysta peculatum fecerat, vectigalia Imperii occuparat, reddere hactenus detrectarat. Fridericus praeterea Stuphius, [Note: Pseudo Fridericus ab aliis cognomento Holstuch, et Tilecolup dictus.] manium eliciendorum gnarus, inferosque cogendi peritus, vultu Imp. Fridericum II. referens, se eundem esse praedicat, opes ingentes quas atrati spiritus subministrabant, veteranis ad se confluentibus largiter distribuit. Erat admodum faber ille fallaciarum, comis, atque affabilis, quos pecunia non poterat, blanditiis sibi conciliabat. Pleraque secreta militibus, equitibus, qui sub Friderico meruerant, geniorum disertorum instinctu memoriter recitabat. Iudaei atque Christiani, nobiles Rhenani, vulgus promiscuum, ciues, agricolae (vt sunt rerum nouarum auidi

mortalium animi) conuolant, ille populo congiarium, militibus donatiuum elargitur, diuitiae ope Plutonis, atque inferorum suppetebant. Iamque ille indies magis, atque magis copiis auctus timeri poterat, et Imperatorum more conuentus celebres agere primo Nouesii, deinde Agrippinae coepit. Caesar cum exercitu Agrippinensem Coloniam petit: pontificem ad officium cogit, vectigalia vindicat. Episcopo sibi iniuriam fieri vociferanti, Cedo quo suis (ait) arbitros, te in hac repeccare plura docebo.

[Note: 2] Interea Fridericus subdititius in Cattorum elabit regionem, apud Wetzflar se munit. Rudolphus eo castra transfert, vrbi minatur excidium, nisi veneficum dedant, traditumque ab oppidanis impietatis condemnat. Deinde ad palum ligatum igne concremari iubet.

[Note: 3] Dum talia in Germania fiunt, Nicolaus tertius Pont. Max. Caieta ortus, cui formidolosa Gallorum potentia, et nimis vicina videbatur, Petrum Arragonum Imperatorem Friderici secundi cognatum, Siciliam iure haereditario armis repetere, Celtisque auferre praecipit. Confestim omnes Siculi ad eum deficiunt, in Gallos citra omnem rationem aetatis, atque sexus crudelissime saeuiunt, hos ad vnum omnes contrucidant, ne foeminis quidem, acinfantibus parcunt. [Note: Prouerbium, Siculae vesperae. Nam in die Paschae sub vesperis Galli trucidati sunt ab Hispanis.] Genitalia viris excindunt, mulieres vterum ferentes exsecant. Haec ex diplomate Martini quarti Turonensis, qui Nicolao successit, et Gallis amicus, Petrum Siculosque deuouit, excepi. Petrus nihilominus exactis occidentalibus Francis, Sicilia potitur.

[Note: 4] Iisdem diebus Martinus animam efflat, et regno Ecclesiae Honorius quartus imponitur. Is Germanorum amantior Ioannem Episcopum Tusculanum, flaminem Romanum in Germaniam legatione suscepta proficisci iubet, postulatum, vt Caesar cum exercitu Romam petat, Augusti cognomen suscipiat, et Campaniam, Apuliam, Calabriam, Siciliam pulsis Gallis, Hispanis, Imperio, atque Germaniae asserat. Monachi, sacerdotes, foeminae sacratae, pontifices maiores, minores, militibus stipendia, nimirum quartas, quinquennales omnium rerum suarum contribuant.

[Note: 5] Has ob causas Caesar, et sacrificus Romanus Vuurzburgii altero et vicesimo die Quadragesimae coetum ecclesiasticum cogunt. Frequentes monachi, sacerdotes, archimystae, episcopi conuenerunt. Cumque his in templo considentibus mandata primarii sacerdotis Tusculanus pluribus aperit, speciosis dictis, longis ambagibus persuadere conatur, Agrippinensis legatus surgit, collegis linguis et animo fauentibus, intercedit, ad frequentem Christiani orbis Senatum prouocat, ex libello iusta sua, licet interturbante atque obstrepente flamine, recitare coepit, legere pergenti Tusculanus nequicquam diras dicit. Nam caeteri omnes monachi, sacerdotes prosiliunt, vno consensu deuouenti obganniunt, clamitant, vociferantur, perstrepitant. Romanensis vim, praesentemque necem sibi imminere suspicatus, nec se manus horum crudelissimorum, Germanumque furorem euadere male ominatus quiritatur, fidem, arma, opem Caesaris implorat. Comites eius actum de domino suo rati, diffugiunt. Magister equitum, armato milite iussu Caesaris (qui tumultum hunciam audierat) in aedes sacras irrumpit, Ioannem trepidantem, metu exanimem ad diuersorium deducit.

[Note: 6] Probus Franciscanus, episcopus Tullensis Tubiorum [Note: Tubingen.] oppido in Sueuia ortus, sacrarum literarum interpres, cuius tum clara facundia atque pollens erat, in labro lustrico consistens, huiuscemodi orationem fecit: Quousque collegae charissimi, Romulei illi vultures patientia nostra, ne dicam stulticia abutentur? quousque eorum flagitia, auaritiam, superbiam, luxum tolerabimus? Non cessabit hoc genus Archisynagogon pessimum, nisi omnes ad egestatem, et seruitutem durissimam redegerit. Discordia nostra hocce malum creuit, discordia nostra illi nebulones tuti sunt. Nec vnquam, quam diu illi salui fuerint, Christianis festam pacem seruare, ab armis feriari, pietatem inter se colere licebit. Nuper Saxones, atque Sueuos inter se commiserunt. Deinde diuum Fridericum secundum Reipub. Christianae vtilissimum, Conradum quartum,

Sueuos, atque optimos principes Imperio simul, atque vita priuarunt. In Germania discordiae mala, Satanae et Anti-Christi satrapae seminarunt: Conradum postea insontissimum, immeritissimum, et optimae indolis adolescentulum, prolem diuorum, iure gentium haereditatem maiorum repetentem, fraude, dolo interceperunt, ac crudelissime necarunt: Suenos atque Francos Vestriacos inter se armis veluti spectaculum sibi, ac paria componentes commiserunt. Deinde aduersus hos Hispanos concitarunt. Nunc nos aduersus Galliae, atque Hispaniae proceres, cognatos nostros, ex Germania quondam profectos, concitare nituntur. In memoria habete, quid ante duodecim annos ille sane egregius Decimus cum decimis egerit, idem Quartus cum quartis aget, vt illas Gregorius vigilantissimus a nobis emungeret, Scythas, Arabes, Turcas in nos armauit. Mentiar nisi hosce (nempe maximum vectigal) magis saluos, quam nos esse velint. Diui Bernhardi consecranei, quibus tamen, vt amicis illi consultum volebant, millibus aureum nummis sexcentis se redemerunt. Hinc licet existimare, quanti illa conciliabula constent, quantumue auri corradatur. Fallacia fallaciam trudit, atque placita huiusmodi argutorum hominum magis more, quam ex bono, atque aequo, Sathanae illi lucem similantes, comminiscuntur, quibus populo tenebras offundunt. Quae nequaquam Christo Domino Deoque nostro cordi esse, exitus et opera, nisi plane coeci simus, probant, euentus docet, sacrae literae cantant. Proinde patres Christo deuotissimi expergiscimini, consulite, succurrite rebus perditis, resipiscite, atque capessite Rempublicam. Maiores nostri immunes Imperii, tamen Romanos armorum studiosissimos, disciplinae militaris peritissimos, gentium victores, rerum Dominos, orbis terrarum domitores, humano generi, finitimis imperitare permoleste tulerunt, eorumque Imperium armis soluerunt. Nos pueris, atque effoeminatis (ne quid grauius dicam) aequo animo scruimus. Qui sit ille Tusculanus, non sum nescius. Noui hominis mores, aurisuga est, venalisque foenerator, atque perfidus, vile pecuniae mancipium. Ego minas eius floccifecero, Senatumque totius orbis Christiani appello. Haec vbi Probus dixit, caeteri omnes sententiam eius collaudant, atque sequuntur.

[Note: 7] In paucis diebus vniuersi, Tusculano vim formidante, neque in publicum prodire audente, paulatim dilabuntur. Ita re infecta concilium solutum est. Legatus Furstenfeldensium quadraginta argenti vncias expensas retulit.

[Note: 8] Sub idem tempus in Boiaria secunda Altaichii, quod inferius vocant, monachi, atque eorum magister Volckmarus lethali seditione, vtifit, tumultuantur. Monachi se die noctuque fame, siti, inedia excruciari, peruigilio enecari, cantus, precularum strepitu obtundi: Volckmarum vero immunem omnem vitam agitare, genio indulgere, voluptatibus frui, quaecunque libitum fuerit, facere, atque imperare causabantur. Horum cognati irrumpunt, aporthecas vinarias, cellam penariam effringunt, penum omnem, atque gazam diripiunt. Volckmarum Histrum traiicientem eminus sagittis interficiunt. Monachi posthaec qui conscii fuere, ab Hainrico regulo Boiorum exiguntur, sex eorum cognati authores caedis cathenati Strubingam deportantur, binique ibidem supplicium luunt, execti, rotae innexi, in crucem acti, securi percussi sunt.

[Note: 9] Eadem tempestate Catharina filia Caesaris, nurus Hainrici Boiariae secundae rectorisfato absque liberis concedit. Albertus frater eius, cui parens Austriam commiserat, bellum Boiis sibi finitimis indicit, cuius causam explicare, atque rem altius repetere, ceu tempus postulat, necesse est. Tempore Imp. Friderici primi, vitricus, atque priuignus proregno Boiorum disceptarunt, vt id aequa lance diuideretur. Regio Noricorum, atque Boiorum (quae cubat inter Oenum, Anassum, Maticham amnes, quibus terminis Ried arcem, atque vicum celebrem contineri constat) auulsa de Boiaria Occidentali, Austriacae addicta est. Praeterea Neoburgum, Schardingium, Varnpach Oeno supra Bathauiam contermina, fuere quondam Pictauiae regulorum. Ea lege, atque iure haereditario ad Ottocarum Stirium, testamento vero, atque legato inde ad Austriacos redierunt, tandem dos, et quicquid inde Lintzium protenditur, extitit Ottonis filii Hainrici. Mortua igitur, vt dixi, Catharina, Albertus Germanus eius, incertum an iussu parentis, illa repetere coepit, fretusque affinitate Ludouici primae Boiariae rectoris, et Rheni, copias contrahit: Fridericum

archiepiscopum Iuuauensem socium asciscit, Valentiaeque [Note: Welss.] coeunt, inde ver-sus Ried hostili animo arma mouent. Hainricus Brunduni [Note: Braunau.] (vbi tum Wichardus episcopus Bathauensis tridui sumptibus ex fisco principali acceptis Rantzenhofen, de integro 12. Cal. Octobr. dedicabat) vires colligit, hostibus obuiam acie intenta progreditur, haud procul castris Alberti, vim vi propulsurus Cellae considet. Inter haec Otto filius eius Neoburgium obsidione claudit, Schardingium praesidio firmat, Austriacos vastat. Wichardus episcopus Bathauensis, et Hainricus Rotenecho [Note: Comes a Roteneck.] ex principibus Abusinae patriae meae ortus, episcopus Reginoburgensis intercedunt, foedus faciunt, rem integram ad Ludouicum fratrem Hainrici, sororisque Alberti maritum reiiciunt. Albertus aduersus Vgros Stiriae, atque Austriae fines vastantes, retro arma mouet.

[Note: 10] Fridericus domum reuersus moritur. Rudolphus magister epistolarum Caesaris in collegium pontificum Iuuauensium cooptatur. Is cum Hainrico Boio societatem init, eidem se atque Iuuauenses sacerdotes ab illius maioribus conditos, atque collocupletatos in clientelam dicat atque commendat: inde Stiriam petit. Interea Muldorfium incertum casune, an fraude conflagrat, constanti quidem fama dissipatur, id dolo Hainrici factum esse. Quamobrem Rudolphus ex Stiria Iuuauiam contendit, inde fines Hainrici inuadit, omnia incendiis complet. Contra Hainricus arma corripit, sua tutatur, episcoporum finibus cedere cogit, Muldorfium obsidet, in ditionemque redigit. Ludouicus frater Hainrici inducias ad KL. Februarias facit.

[Note: 11] Vtino tum Otto Thorius [Note: Otto vom Thorpfleger non Oeting.] praesidebat: isdum vesperi venatur, et vulpeculam, quam catuli ceperant, atque dilacerabant, seruaturus equo descendit, hocque recalcitrante in ensem vagina elapsum cadit, atque transfossus ventrem interiit, sexto Nonas Octobris, Anno aerae nostrae 1286. Dumque talia in secunda Boiaria geruntur, in prima Vindelicia Monachii anicula quaedam infantulum Iudaeis vendidit, quem illi DEO immolant, punctim acubus caedunt, necant, cruorem malluuio excipiunt, quo perlitare creduntur. Eadem venifica alte rum infantem subreptura, a patre deprehenditur, accusatur, in vincula coniicitur quaestionibus admota, facinus confitetur, corpus interempti infantis indicat, moxque poenas luit. Vulgus viso corpore ita vulneribus confosso, saeuire coepit, concurrit, insanit, non expectata iudicum sententia, Iudaeis mortem intentant. Aulici atque praetores ducis impetum compescere conantur, minas, verbera, frustra ingerunt, consulturique Iudaeis eos in fanum lapideum, Synagogam nuncupant, comigrare iubent. Quo cum Hebraei confugissent, fit acrior tumultus. Populus conuolat, ligna, ignem aedi submittunt, faces, sulphur, taedas, et huius cemodi fomenta, quae facile ignem conciperent, subiiciunt, die quem nos sextum vocamus, prophani Veneri dicauere, centum et octoginta Iudaeos vna cum templo igne concremant. Nemo prohibere, ne dux, ne aulici, atque praetores potuere, adeo saeuit ignobile vulgus, nulla tempestas tantos ciet fluctos. Templum [Note: Zur neuen Stiffi in München.] nunc ibidem Christianorum extat.

[Note: 12] Eodem anno Caesar octauo Calendas Ianuarii Augustam in confinio Rhetiae, atque Vindeliciae concilium procerum conuocat. Albertum Hallusium in classem praefectorum, quos Graphios, literatores Comites vocant, refert: Boiis, atque Archimystae eorum diem dicit. Ibi Hainricus, atque Ludouicus fratres germani Boiorum legati cum liberis Austriam, Styriam, Charios, easque regiones sibi reddi postularunt, quae quondam maioribus suis ablata fuissent, atque illi, eadem loca, primum Romanis, deinde Hunnis pulsis atque excisis, postremo Venedis atque Vgris perdomitis, suo Marte, et sanguine peperissent, in Germaniam transtulissent, colonias ibi Boiorum, atque popularium suorum deduxissent. Caesar Senatu Imperii conuocato, refert, quid fieri placeat de hisce prouin ciis, quas interim precario filio suo commisisset. Tum ex Senatusconsulto, consiliique decreto, Austriaci, Stirii, Alberto et Rudolpho filiis Caesaris traduntur. Chariones, Carni, Liburni, Histri, Maenardo Tyrolio committuntur: frustra Ludouico iuniore, filio Ludouici Boii intercedente, atque iusalutato Caesare se domum proripiente.

[Note: 13] Ludouicus eius genitor, atque Maenardus Tyrolius, Albertus Austriacus affines, tum foedus ineunt. Elisabetha vxor Alberti, filia erat Maenardi, neptis ex sorore Ludouici. In eodem concilio pacis leges Rudolpho archimystae Salisburgensi, Hainricoque Boio dicuntur. Muldorffium Iuuauensi episcopo redditum, qui in paucis post diebus moritur. Iuuauenses sacricolae Stephanum filium. Hainrici pontificem legunt. Conradus episcopus Lauentinus, Hainricus Iureperitus a secretis, Romam, vti Pontifex Max. author fiat, legantur. Verum cum legati, quos exploratum vitam, ac mores Stephani in Boiariam proficisci iusserat, eundem paludamento militari amictum, sagittariorum spectaculo praesidentem se offendisse referrent, illum abdicat: Conrado [Note: Conradus a Fonsdorff et Breitenfurt an, 1289.] Iuuauiam, Hainrico Lauentinos, nunciis committit. Ipse Stephanus postea vxorem duxit, liberos procreauit. Eius parentem Hainricum tum Sueuiam praetorium in confinio vtriusque Vindeliciae condidisse reperio.

[Note: 14] Eodem anno Conradus Nantouinus Romam voti reus profecturus, Wolffratshusium peruenit, ibi quod puerum constuprare nisus fuerit, accusatur. A Gunthere praetore Idus Augusti ad palum ligatus comburitur. Vulgus insontem credidit, Guntherum hominis pecuniae insidias tetendisse praedicat, templum ibi condit, pro martyre colit, frequens coit supplicatum populus, eundem adhuc accolae venerantur, Diuum Antuinum [Note: St. Antwein zu nechst bey Wolffratshausen.] vocitant.

[Note: 15] Caesaris Rudolphi tum praefectum praetorio fuisse Bernardum a Peffenhausen genitum sorore comitum de Roteneckh, qui tum defecere. Huic Hainricus, atque Otto duces Boiorum, venandi ius (quod nostro aeuo Vvilhelmus eius gentilis abdicauit) condonarunt. Conradus [Note: eligitur anno 1297.] frater Bernardi Aichstetensis fuit pontifex, plurimum eius templi opes auxit. Eadem tempestate Ludouicus filius Ludouici, qui Rheno, et Boiariae praesidebat, Norinbergae cum Cratone ab Hohenlohe equestri tyrocinio, atque ludo se exercitans, tactus ab eodem hasta iugulo, decimo deinde die expirauit: Princeps mirae frugalitatis atque continentiae, parco ac parabili cibo contentus, sexto ac septimo die piscibus, vino, caeteris gulae irritamentis abstinebat. Abstemius saepius iniit conuiuium, conuiuas operto poculo sibi aquam propinari iubens, fefellit. In templo deuotissime supplicabat, Malo, inquit, conticere, quam precularum murmure, quas nullus superum [Orig: superûm] , ne ego quidem intellipam, diuum [Orig: diuûm] aures obtundere, ad iracundiamque Deum irritare. Vxor eius Lotharingia, mariti consuetudine duobus et viginti non amplius diebus vsa, tristis ad parentem reuertitur.

[Note: 16] Hainricus quoque patruus Ludouici Burckusii tertio Nonas Februarii decedit,[Note: anno 1290.] Landshutam transfertur, in Saelingthal sepelitur, vbi successores eius condi solent. Testamento cauit, ne filiis terras diuidere liceret: Stephanum, atque Ludouicum minores natu Ottoni dicto audientes esse statuit, proceresque Boiorum, hoc ita futurum, fidem dare, sacramentum animam agenti dicere iussit.

[Note: 17] Post quinque deinceps menses, diesque undecim Imperator Rudolphus, dum filium Albertum successorem declarare studet, re infecta naturae concedit. In Boiaria tum praedas inuicem agunt agricolae. In Agro Constantiensi mulier leonem peperit.

CAPVT XI. Saraceni Christianis Palestinam eripiunt. Palatinus Rheni Vicarius interregni tempore. Adolphus Nassouicus Caesar. Continuatio vlterior historiae Ludouici II. Comites a Roteneck, Neuburg, Hartmersperg et Mosburg.

1. Caesareae dignitatis competitores. Tartari Vngariam vastant. Saraceni Ptolomaida occupant, frustra obsessis Papae auxilium implorantibus. Incursationes in Austriam et Boiariam

Rheni pro Vicario imperii non agnoscerent, arma mouet, mox tamen a Ducibus Boiariae tituli controuersia mota inducias facere cogitur.

3. Ludouicus Palatinus Rheni titulum Ducis Boiariae defendit, et cum Augustanis pace facta Vicarii dignitatem apud Augustanos obtinet.

5. Albertus pace cum Vngaris facta, Ottoni et Conrado superuenit eosque fugat, atque Augustae tanquam successor imperii excipitur.

7. Nicolaus IV. Synodos haberi iubet et auxilia contra Saracenos petit. Salisburgenses sine Imperatore nihil decernendum censent.

8. 9. 10. Maenardus Tyrolius ob castella Tridentino erepta excommunicatus se publico edicto defendit, Papam Anti-Christium vocat, Romanensium mores perstringit et a Papa ad Papam appellat.

12. Protestatio quorundam Principum contra Albertum Austriacum Imperatorem eligendum.

13. Adolphus Nassauius Caesar pluralitate votorum eligitur. Albertus Austriacus Rathstadium frustra obsidet.

14. Fürstenbergenses ob portorium non solutum quendam in Caesaris naui sagitta sauciant, quod alii tanquam in necem Caesaris a Ludouico iussum interpretantur.

16. Ludouicus Adolphum excusationem suam recipere cogit, et sese iuramento purgat.

17. Ludouicus inter Principes cognatos pacem atque concordiam stabilire maximopere annititur.

18. 19. Eiusdem ad eos insignis oratio in qua suum et Episcopi Reginoburgensis arbitrium offert.

20. Marchio de Burgau adoptato filio Hainrico moritur. Ludouici morbus, testamentum, mors et sepultura.

21. Eiusdem liberi et elogium. Quaenam eius opera [Orig: operâ] ad Boiariam peruenerint.

22. Roteneck eiusque comites. Vltimus eius familiae Episcopus Reginoburgensis.

23. Comitatus Neoburgensis, Hartmersperg, Falckenstein Weiarn etc. Stemma vltimus comitum.

25. 26. 27. 28. Aedes sacrae in Boiaria tempore Heinrici XII. exstructae. Occasio monasterii Augustani Reginoburgensis.

[Note: 1] ALbertus Austriacus, Adolphus Nassouiae regulus Imperium ambiunt, vterque armis disceptare parati. Scythae Vngariam transdanubianam, vbi quondam Gepidae, Getae, Daci consederunt, vsque Pestum deuastant. Saraceni Ptolemaida, quam vrbem adhuc Christiani in Syria possidebant, obsidione claudunt. Ciues et accolae frustra ad opem Romani pontificis, principum Europae confugiunt. Nemo suppetias tulit, vrbs expugnata, maximus numerus Christianorum contrucidatus est, nomen Christianum in Syria, Palaestinaque excisum. Conradus archimystes Salisburgensis, Otto, Ludouicus, et Stephanus fratres, Boiariae secundae procuratores, foedus ineunt. Falckenstain arcem Austriaci in confinio vtriusque regni, quod Austriaci crebris incursationibus regionem infestam redderent, eoque praedas agerent, expugnat. Ibanus quoque, qui et Ioannes, filius Hainrici, tetrarches Vgrorum, fines Stiriae, atque Austriae depopulatur.

[Note: 2] Solet in Germania, quam diu orbata capite, praefectus praetorio Rheni, Duxque Boiorum interrex esse, atque Imperii munia obire. Ludouicus tum huiuscemodi dignitate defungens apud Rhenum diuersabatur, filius eius Rudolphus in Boiaria degebat, atque vti Augustani, vicini sui, ciues, sacerdotes, episcopus se, atque parentem suum tanquam interreges reciperent, atque imperata obedienter facerent, postulabat. Id Augustenses detrectant, Hainricum Burgionum praetectum, veterem Boiorum inimicum accersunt, eidem vrbem, templum aduersus Rudolphum commendant. Rudolphus hac iniuria, atque contumelia lacessitus, proxime fauces, atque propter Lycum in Alpibus arcem ad perdomitandos Augustales extruxit, atque communit. Ciues erumpunt, munimentum id obsident, in fugam datis,

quos ibi Rudolphus collocarat, diruunt, et solo aequant. Rudolphus militibus donatiuum distribuit, atque Augustam inuadere meditatur. Verum patrueles eius Otto, Stephanus, et Ludouicus, bellum ei, nisi contentus Palatini Rheni cognomine, titulum Boiariae nomini suo adiungere posthac desistat, indicunt. Ille coactus, inducias cum episcopo vsque ad aduentum parentis paciscitur, parentem deinde certiorem facit.

[Note: 3] Qui vbi haec accepit, in Boiariam se confert, cuius aduentum territi aduersarii sunt. Nepotibus respondet, principatuum, atque regionum diuisionem, non tamen dignitatis factam esse. Ideo se vti hactenus illi, et ipse consuerit, vtrumque honorem vsurpaturum. Deinde frustra contra nitentrbus nepotibus suis, nam alioqui etiam superior (Alberto Austriaco, Maenardo Tyrolo foedere iunctus erat) pacem cum Augustanis, atque Vuolfhardo episcopo vrbis confirmat. Captiui vtrinque dimittuntur, ne noua arx iuxta fauces reficiatur, cauetur. Ludouicus interregis munus iure suo perfungi Augustae permittitur.

[Note: 4] Ottoni nepoti eius, neque cum patruo, neque cum fratre coniugis suae conueniebat, vtrique, Ludouico ob titulum, Alberto propter dotem, quam praeripere conabatur, infestus erat. Verum Ludouico impar viribus, in Albertum, Vgrorum bello impeditum, a suisque (quod indigenas floccifaceret, Sueuos [Note: Albertus dux Austriae cognomento Sapiens quatuor celebres familias Sueuorum in Austriam deduxit, sc. de Walsee, de Diern-Stein, Donunos, de Missau et Marescalcos de Reichenau.] aduenas tolleret, hisque ditissimas quasque Stiriae, Austriae foeminas, posthabitis incolis connubio iungeret) desertum, impetum omnem belli conuertit. Nam et a plerisque proceribus, nimirum Stubenbergensibus, Haunbergensibus, Phannenbergensibus euocatus, socia armacum Conrado archiepiscopo Salisburgensi iungit. Hique contractis copiis in Stiriam primo arma mouent, Clusam ex pugnant. Hainricus. Agunti antistes, Auriae praeses, scribaque regionis fuga in arcem elabitur. Otto et episcopus templum occupant, reperta vini, et casei copia, quinque ibi, et triginta dies commorantur. Vltra procedere altitudo niuis (sicuti hisce locis Alpestribus tempestiuae longiores, atque acriores hyemes esse solent) prohibuit.

[Note: 5] Albertus cum Andrea rege Vngariae inducias facit, affinitatem contrahit, Agnetem filiam ei despondet, collectoque exercitu ad Ottonem, et episcopum infesta acie properat. Sexcentos rusticos cum scopis, palis, caereris ferramentis, qui viam sibi per niues aperiant, praemittit. Ita de improuiso Ottoni, et Conrado superuenit: illique multis amissis terga vertunt. Albertus castra hostium inuadit, atque diripit. Per Alpes Stiriae, atque Noricorum Oenobrigam ad socerum penetrat, oppidumque sabbatho Paschalium noctu, dubium fraude ne, an casu conflagrat. Albertus inde ad Machtyldam sororem suam Monachium diuertit: post Furstenfeldium, deinde Augustam progreditur. Ibique haud aliter quam Caesareae Maiestatis destinatus successor excipitur, ita futurum plerique principum vltro polliciti fuerant.

[Note: 6] Inter haec Otto Boius, Conradus pastor Iuuauensium inuitati a Charionibus, eo castra mouent, sanctum Vitum, gentis caput circumsident: acriter vrbem tutabantur Albertus, et Otto fratres, filii Maenardi Tyrolii, atque Goriciae reguli. Albertus tum periit. Otto frater eius vrbe capta in vincula coniectus a pontifice Iuuauiam abducitur.

[Note: 7] Eadem tempestate Nicolaus quartus, Pont. Max. Franciscanus, omnes archimystas Germaniae, quemque cum suis collegis in sua prouincia concilia habere iubet. Ab hisce rursus consilium simul et auxilium petit, quo Palaestina armis recuperari possit. Primarius Boiorum sacerdos Iuuauiam sexto Calendas Februarii monachos, atque sacerdotes suos vocat, maiores, minores cogit pontificulos, mandata pontificis Max. aperit. Vbi illi Romanam auaritiam rursus ad decimas aspirare persentiscunt, paucis ex consilii decreto, rem magnam esse, et se tot extra ordinem tributis attritos, et exinanitos respondent, proinde amplius deliberandum, caput Reipublicae Christianae prius dandum, Christianos principes in gratiam redigendos, sine horum authoritate nihil decernendum censent.

[Note: 8] Eodem consilio Maenardo Tyrolio dua ob causas potissimum sacris iussu pontificis Max. interdictum est. Tridentini episcopi castella occuparat, vique obtinebat:

Hainricum ius pontificuim profitentem episcopum Tridentinum continuis attriuit bellis, cedereque compulit. Hoc mortuo, Nicolaus pontifex Rom. Franciscanus religione, Philippo Mantuano sui ordinis viro, eundem pontificatum tradit, hocque instigante Maenardus deuotus est. Qui sibi iniuriam fieri a sanctissimis illis patribus vociferatur, edicto publico obnunciat, crimina obiecta ita diluit: Equidem (ita me Deus amet) bellum non infero, sed propulso, nihil vnquam mihi magis cordi fuit, quam pacem cum quouis hominum, maxime cum episcopis conseruare, nisi boni patres, ut caeteri mortalium, copia rerum corrupti, nobis immeritissimis vltro arma praua libidine dominandi intulissent, nosque terris auitis spoliare conati fuissent. Arma sumpsi, castella hostibus patriae ademi, quo mihi, ac popularibus ocio frui absque armis liceat. Quod si quispiam vas atque praes fuerit, ne metuere perfidiam, et lupos habeam, neue de caetero huiuscemodi nobis a fastuosis illis archisynagogis (nam pastoribus dicere religio est) contingant, actutum omnia reddam: aliter nunquam committam, vt tam stultus videar, vt e manu manubrium mihi eripi patiar, aut memet vltro, atque meos ludibrio effoeminatis Antichristis, atque prodigiosis eunuchis esse sinam.

[Note: 9] Nemo magis concordiam Christianam labefactat, non sacris literis interpretandis, aut ediscendis, sed liberis dant operam, liberum amant, diuitias congregant, regna, gloriam, dominationem auidissime appetunt. Pro hisce nobis cum sanguine ouium decertant, Christi paupertatem, comitum eius simplicitatem non solum non aemulantur, sed irrident quoque, atque antiquare conantur. Si Antichristi non sunt, quid aliud obsecro sunt? Est ne istud pascere aues? amare gregem? regna, opes, aliena appetere, pro gloria, dignitate digladiari, ouiculas opprimere, occidere, belligerari, Christi praeceptum inuertunt, donanti tunicam, et pallium vi auferunt. Quis tam ferreus, vt verius dicam, tam stolidum pecus fuerit, vt superbiam, fastum, perfidiam, fraudem, flagitia, scelera, luxum, auariciam nebulonum aequo animo ferat? Peiores Turcis, Saracenis, Tartaris, Iudaeis sunt, plus his omnis Christianae simplicitati officiunt, libertatem Christi sanguine partam excindere conantur, dominationem arripiunt. Cum nostri serui sint, ipsi dominari contra ius gentium, aduersus leges, auspicia, et oracula diuina, dominos sibi seruire volunt.

[Note: 10] Scitum est vulgi prouerbium, sacerdotes superstitionum praestigiis caliginem oculis offundere mortalium, et ceremoniis, carminibus que cassis, veluti mandragorae soporiferae poculo mentem mutare, et humanis animis, atque sensibus stuporem propinare. Nunquid pastor aut oues tondet, aut mulget, nonne nuncius rem domini, atque eorum, ob quorum vtilitatem mittitur, agere debet? Proinde a saeuo, et nobis iniquo pontifice, ad aequm pastorem, pientissimumque patrem prouoco.

[Note: 11] Inter haec dum illa ad pontificem Ro. referuntur, ipse animam efflat. Vrsi [Note: Vrsiner und Columneser.] tum, atque Columnae Pontificatum Max. ambiunt, biennio continuo interregnum in Imperio ecclesiastico fuit.

[Note: 12] Sub idem tempus, anno Christi 1292 Calendis Maii Francofordiae principes conueniunt, Comitia Caesarea habent, interim Alberto in ora Rheni praestolante euentum Comitiorum, Vuenzeslaus rex Boiemiae, Otto, Stephanus, Ludouicus fratres Boiariae secundae moderatores, Conradus archimysta Iuuauensis lireris apud Senatum Albertum criminantur, vitia eius, auariciam, leuitatem, iniquitatem, saeuitiam etiam in suos commemorant: obtestantur, ne liberorum ceruicibus talem dominum, atque bonis rebellandi necessitatem imponant. Romanenses quoque lupi, qui ouili Christiano absque pastore incubabant, non solum pro lana pecudis, sed visceribus quoque certantes, quod agerent, illic inuenerunt. Columnae Adolphi, Alberti rebus Vrsi, quibus ille affinitate iunctus erat, studebant.

[Note: 13] Principes omnium receptis literis, in contraria studia ambigui scinduntur, tandem suffragium ineunt. Gerhardus [Note: Gerlacus ab aliis dicitur.] ab Eppenstain Mogontinus pontifex, qui primas tum deligendi Caesaris obtinebat, Adolphum cognatum suum summae rerum destinat, solo Ludouico Boio, qui Alberto suffragabatur, frustra refragante, caeteri collegae consentiunt, in sententiam Mogontini pedibus, vtaiunt, eunt, ne vnus quidem intercedit. Ludouicus id quod necesse erat, tandem inuitus cedit, senatusque consulto subscribit. Contra conatus nepotum suorum in Boiariam proficiscitur. Eius quoque affinis Albertus Austriacus repulsam passus,

domum reuersus, Rathstadium Iuuauense municipium duobus mensibus obsidet, oppidanis fortiter se tutantibus, tum penuria annonae, tum quod Otto Boius in auxilium Rathstatensibus properabat, obsidione soluta, domum in Austriam redit.

[Note: 14] Porro Adolphus Caesar renunciatur. Ipse, et archiepiscopus Mogontinus, caeteri collegae, eodem nauigio Agrippinam Rheno deuehuntur. Cum Furstenbergio, quod Ludouico Boio parebat, allabuntur, incolae nihil minus quam Caesarem hic esse rati, vt nauigantes appellant, portorium soluant, postulant. IIli remis incumbunt atque praetereunt. Furstenbergenses nauim sagittis appetunt, quendam in latere Adolphi assidentem sauciant, moxque cum ingeminatum foret, Caesarem hic [Orig: hîc] vehi, pauidi iram principis deprecantur, errorem atque inscitiam excusant, veniam orant. Quam tantum abfuit, vt impetrarent, vt Mogontinus episcopus Ludouicum actum furiis coniugis cum fratre eius in necem Caesaris conspirasse mandasseque suis, nempe Furstenbergensibus vt eminus sagittis Adolphum hac nauigantem interficerent, asseueraret: et Caesar, comitesque supplicium sumendum, atque in parricidam, more maiorum animaduertendum esse decernerent.

[Note: 15] Quod vbi Ludouicus noster resciuit, Ottingensem atque Norinbergensem praefectos, purgatum errorem suorum ad Agrippinensem Coloniam legat. Qui non solum non auditi sunt, sed tres etiam Archimystae Germaniarum, quae in Gallia sunt, Palatium Rheni, nimis sibi vicinum animis inuasere, atque inter se partiti sunt. Penes hos tum sacerdotes summa rerum fuit, nomen duntaxat potestatis inane Adolphus ferebat: quamobrem vulgo rex sacrificulorum [Note: Adolphutder P ajJenKunigdiBm ejlvulgo.] dicebatur.

[Note: 16] Certior de hisce omnibus tactus Ludouicus, vrbes, castra in ora Rheni praesidiis firmat, amicos orat, ambit, innocentiam suam praedicat, Epistolas ab his commendaticias ad Caesarem exorat, cum Alberto Austriaco, vxoris suae fratre, et episcopo Argentoratensi, plerisque aliis societatem init, foedus icit. Hocque facto melius de se sentire, atque excusationem suam hac lege, vt ipse noxius, atque authores facinoris exauthoraret, Adolphum recipere coegit. Cui deinde Augustae in celebri episcoporum, atque principum conuentu, iurisiurandi relgione, istud factum se inconsulto, atque penitus inscio designatum esse satisfacit, polliceturque paci atque concordiae sedulo [Orig: sedulô] operam nauaturum.

Hanc ob causam dum Caesar Sueuiam perlustrat, et Calendis Maii Norinbergae conuentus agit, Ludouicus cum filio Rudolpho quinquagenalibus Lintzium seconfert. Principes cognatos, et affines suos Wentzeslaum regem Boiemiae, Conradum archiepiscopum Salisburgensem, Albertum Austriacum, Maenardum Tyrolium, Ottonem, Stephanum, Ludouicum nepotes suos, ne venire grauentur, vt de rebus communibus secum colloquantur, orat, atque exorat. Die itaque constituto cum iili proceres Lintzium conuenissent, summam operam Ludouicus, vt eos in gratiam redigeret, nauat, ambit, orat, obsecrat, minatur, pollicetur, blanditur, irascitur, suade: sed surdis cantabat. Nemo alteri cedere in animum inducebat, illi sibi sua praereptum iri, hic se sua tutaturum vociferabatur. Boius ergo atque Rheni rector, vbi se frustra hoc negocium sumpisse sentit, discedere parat. Sed per vinculum sanguinis, quo omnibus deuinctus esset, ab Elisabetha vxore Alberti, nepte sua ex sorore, obsecratus, ne ante abeat, quam discordes cognatos, et affinitate iunctos reconciliet.

[Note: 18] Facile exoratus, rursus principes convocat, atque ita verba facit: Vulgo dici solet, vbi pax et concordia sit, Deum habitare; ibi in erferos et esse vbi bellum, inuidia, odium, seditio, ira, maledicta, caedes, incendia, pauperum compilationes grassantur. Ministri igitur Opt. Max. Dei, an Stygiae furiae esse, vultis? Si non patres patriae et boni pastores, quid aliud obsecro quam immanes Tyranni, crudelissimi latrones estis? Nihil aliud profecto regna absque concordiae bonis sunt, quam publica gentium latrocinia. Ciues optimos, agricolas insontissimos, pauperes, viduas pupillos miserrimos, propter quos tutandos a DEO Opt. Max. terris rectores dati estis, non solum contemnitis, et non auditis, atque auaris, iniustis praetoribus, lictorum rapacitati, perfidiae causidicorum, sacrificulorum auarae superstitioni, praedae esse sinitis, sed insuper quotidie nouis tributis, bellis atteritis, compilatis. Ipsi interim ocio,

voluptatibus, lasciuiac dediti, luxuria dissoluti, genio, alieno periculo indulgetis. Vt vnus vestiatur, tot egeni spoliandi sunt: vt vnus nepotetur, tot pauperibus fame periclitandum est. Vetus dictum et adhuc in ore omnium crebrum.

[Note: 19] Principes de alieno corio ludere atque periculo agricolarum pugnare solent. Quocirca verissimum esse plane confirmamus, quod de nobis vulgo dici solet, Aulam nimirum inferos esse, virtutemque, atque pietatem ab aedibus nostris longe exulare. Vnde Lucanus:

Cur insontes et inopes luunt vestra scelera? cur vos non exeditis, quae intriuistis? si libet singulari certamine depugnate, quid in miseros istaec faba cuditur? Lictores, praevores, apparitores, et bi qui scriptum faciunt, veluti hirudines exugunt miseros, rapiunt, defraudant, auferunt. Et superat haec omnia rapacitas sacer dotum, qui sub magna superficie pietatis diuites, inopes compilant, nec praesidii quicquam populo in principibus est. Quae (malum) vos dementia, quis furor cepit? sanguine, et affinitate coniunctissimi inuicem saeuitis, in vestra viscem ferrum conuertitis. Hinc prouerbium natum crediderim, potentes potenter tormenta passuros, et in solentem, atque rarissimum esse ciuem in illa aeterna et caelesti patria, qui caetoris dominetur. Ego quidem do fidem sic vobis (nisi caueritis) futurum. Proinde si quid peccatum, ut homines sumus, si quid inuicem maleficii datum, acceptumue est, inuicem condonate, atque in gratiam redite. Ego et Hainricus episcopus Reginoburgensis verus animorum pastor, nulli sacerdotum Dei pietate, et sapientia secundus, arbitri sumus, vniuersis iuxta aequi, sanguine, affinitate, amicitia coniuratissimi sumus.

[Note: 20] Haec vbi dixit, omnes commoti oratione istac, Ludouicum atque Hainricum episcopum arbitros capiunt, fidem dant, se decretis illorum staturos, Mox captiui utrinque dimittuntur, gratiae superis aguntur, et honor Deo Opt. Max. habetur. Per idem tempus Burgionum limitaneus praefectus, superstes duobus filiis obiit, Hainricum nepotem ex filio adoptauit, factus ex obscuro clarissimus, vniuersos finitimos affligendo, monachis amicus, caeteris inimicus fuit, raro concors cum Ludouico Boiorum regulo. Is tum a Caesare ad Rhenum accersitus, ut inter illum, et Albertum Austriacum pacem componeret, morbo (reduntaxat inchoata, necdum confecta) corripitur, genitalia intumuere. Ipse pudore diu languorem tegit. Deinde perfricata fronte, sero tamen, medicos consulit. Vbi desperauit salutem, annulum pronubum vxori, quae in Boiaria degebat, mittit, eam viuere atque valere, et coniugii memorem esse iubet. Testamento cauet, ne haeredes extra ordinem tributis monachos, mystas onerent. Migrauit ex hac vita Haydelbergae, in eodem cubiculo, in quo natus KL. Februarii, Anno Chrutianae salutis M CCXCIIII. vitae quinto ac sexagesimo, potestatis quadragesimo super menses duos. Corpus translatum Furstenfeldium, sepultum in conditorio Annae coniugis, Ludouici filii, caeterorum liberorum. Pridie Idus Februarii iusta funeri persoluere omnes Boiariae praesules, et episcopi, Hainricus Regino burgensis, Emicho Fruxinensis, Reynbotho Aichstetensis.

[Note: 21] Duos filios, Rudolphum viginti natum annos, Ludouicum septem, et duas filias Machtyldam Lunenburgensem, Agnetem Cattam reliquit. Eximia forma atque statura fuit, in adolescentia effuse liberalis, in senectute ad rem paulo auidior. Laudis auarus, pacis studiosus fuit. In templo exemplar pietatis singularis extitit, in cibo modestiam Christianam praestitit, vbi fere supra modum immodesti esse solemus. Auxit multum Boiorum opes, pleraque sueuiae oppida schongiam, Laugingen, Hochstet, et alia multa castella, atque plures vicos in Boiariam transtulit.

[Note: 22] Tetrarchias quasdam Boiorum Roteneck, VVeiarn, Falckenstain, Hartmersperg, Neoburgium ipse, Mosburgium frater eius Hainricus infiscauit. Haecque nunc ordine explicare operae precium duximus. Roteneck adhuc castellum est viginti millia passuum supra patriam meam inter Ilmum atque Apsum amnes in superiore Vindelicia cubat, Lamii [Note: Die von Laiming.] possident. Dynastae paternam originem ab Abusinae

patriae meae tetrarchis ducunt. Rarae cuiuscuratores fuerunt, humati sunt, quos hic praetereo, infra dum patriae meae dynastas retulero, illorum progeniem explicabo. Vltimus fuisse fertur Hainricus episcopus Reginoburgensis, is anno Ghristi 1227. vendit patrimonium Ludouico Duci Boiorum. Cantandi morem, quo hactenus vsi sacrificuli Reginobursenses, in artem redegit, accitis ex Hailrunna eius artis peritissimis monachis. Extat musica illi dedicata, atque scripta. Naturae concessit anno ab restituta salute 1292. Pontificatus vndeuicesimo.

[Note: 23] Neoburgium, Hartmersperg, Falckenstain, VVeiarn, Antorff, Harnstain, superioris Boiariae castella, sub Alpibus Noricis, atque Peninis, inter Oenum, Azalum, Isaram amnes, Antiburt in ora Noricorum cubat. VVeiarn in collegium mystarum D. Aurelii commutatum est: Mangualda amne alluitur. Haud inde procul Neoburgium semidirutum Meichslrani, [Note: Die von Mäxelrein.] Hartmersperg Pintzenaueri, Falckenstain Hoferus possidet. Horum reguli pleraque etiam in Austria, et praefectura Tyrolensi possedere. Curatores Chimenses, Iuuauensis templi Vinariae, et Aybling ac Aurdorff extitere. Vltimus fuit Sigbotho quintus, is pridie Nonas Octobris anno ab orbe seruato 1272. in balneo publico Neoburgii ab Ottone Brandenburgio ferro occiditur. Huius vxor Irmingarda, pater Sigbotho quartus ab Ottone regulo Boiomm Burgkhusium captiuus abductus. Patruus Chuno, auus Sigbotho tertius. Auia Hyltgardis, filia Chunonis Medulli fuere. Tertii parentes Sigbotho secundus et Luitgardis, soror Frideruna, fratres Rupertus praesul Tigurinus, Chuno secundus episcopus Reginoburgensis. Hic obiitanno Christi 1185. dignitatis undeuicesimo, ille quinto anno. Horum amitam Gertrudim, patruos magnos Hyldescalcum Tigurinum praesulem, Herrandum Anthuritum, auum Sigbothonem primum, auiam Adelhaidim fuisse reperio. Herrandus relicto filio Sigbothone Hierosolyma cum VVelphone duce Boiorum profectus est. Sigbotho primus Vinariam [Note: VVeiarn.] collegium flaminibus Aurelianis instituit, anno ab orbe vindicato 1133. Proauum huius Bathonem, auum Herrandum, patruum VVolfgerum, genitorem Rudolphum, genitricem Gertrudim filiam Sigbothonis, neptem Geroldi elle in fastos Vinariae relatum est.

[Note: 24] Mosburgium, urbs est in confinio Vindeliciae secundae, ac primae, medio itinere inter Landshutum, et Fruxinum, distat ab utraque urbe ad decimum lapidem supra confluentes Ambronis, et Senonis, qui haud procul diuersis oris Isarae confunduntur. Collegium ibi popularium mystarum extat: diuo Castulo in signe, quem a Rhaenobothone, atque Albino, Ludouico nepote Caroli Magni rege Boiorum Roma translatum referunt. Vulgus antiquissimam Boiorum urbem esse autumat: tetrarchas quibus paruit, enumerare haud alienum fuerit. Primus quem ego quidem inueni, Helmberthus fuit tempore Imperatoris Conradi secundi, atque Heinrici tertii. Huius filii Berchtoldus archimysta Iuuauensis, Renardus, et Burchardus primus. Hic Burckhardum secundum, secundus ex Gertrude Burckhardum III. atque Albertum progenuit. Tertio, ex Benedicta Conradi de Rain filia, Conradus primus, primo Conradus secundus, Hainricus, et Berchtoldus de Glain orti. Conradus secundus ex Benedicta Albertum secundum, Conradum tertium suscepit. Ab hoc et Heduica est Conradus vltimus, qui absque liberis ex hac vita migrauit, anno ab humana gente liberata 1281. Possedere vineas in valle Athesina. Moshurgium Hainricus Boiariae secundae rector, et Nariscorum regulus infiscauit.

[Note: 25] Dumque hic, et eius frater Boiariae ducatum administrauit, quatuordecim templa atque monasteria condita essereperio. Ego haec ordine recensebo. Reginoburgii Augustinianis mendicis in ponte Iudaeorum aedes dedicata est. Sacrificulus ad aegromm festinans eo in lutum sacram hostiam abiecerat. Conradus Hildebrant, Vlricus Brunleitus [Note: Vlrich von der Bruncleiter.] architecti fuerunt, anno ab orbe seruato 1255. Eiusdem vrbis Archidiaconus (siue vt alii aiunt Chorepiscopus) Semannus [Note: Heinricus Secmann.] Semanshusium in inferiore, Boiaria in pago Rhodani, iisdem Augustinianis contubernium erexit. Quo tempore nempe anno Christi 1273. XV. KL. Aprilis Augustum Reginoburgenlium templum cum praetorio pontificali conflagrauit, adeo vt tintinabula soluta fuerint. Tertio decimo deinceps anno

foeminae sacrarae, quae Mariae Magdalenae fanum incolebant, et Bussariae, [Note: Büsserin zu St. Maria Magd.] hoc est resipiscentes vocabantur, suasu Franciscanorum a Maria ad Claram defecerunt, a qua templum cognomentum nunc retinet. Haec Reginoburgii tum facta lego.

[Note: 26] In superiore Boiaria Ludouicus Boiorum rector Andechisii aedem, quae cum arce ante quinquaginta annos diruta erat, refecit. In ripa Ambronis, inter Augustam Rhetiarum, et Monachium templum diui Bernardi consecraneis extruxit, Furstenfeld, hoc est principis campum nuncupant, Monachi acciti ab Allerspach ex secunda Vindelicia anno aerae nostrae 1275. quo anno, et Angilostadium religionem mendicantem Franciscanorum recepit, et eosdem deinde post annum octauum Monachii quoque in eo templo, vbi nunc eius ritus Virgines sacricolae habitant, et Anger vocatur, collocauit. Itidem Hainricus frater eius anno aerae nostrae 1271. Dominicanos, et nono deinceps anno Franciscanos Landsbudae recepit.

[Note: 27] Hartuicus quoque a sacris Heinrico et Ottoni patri eius mysta Bathauensis, et Ludi literarii magister in inferiore Boiaria inter Oenum, et Vilsum amnes, Cellam sacris Cistersiensibus auspicatur anno ab humano genere ab inferis vindicato 1274. cumque impendiis non sufficeret, Hainricus dux Boiorum perficit, atque bene ominato nomine Furstocellam, quod principis cellam valet, nuncupauit, confirmauitque sequenti anno KL. Februarii Burckusii, interfuere Vlricus Abusinus, Gebhardus Artenbergensis, Bernhardus Leobergensis. Eodem in tractu deinceps Septembri Bernhardus, et Fridericus Berengarii [Note: Die Beringer.] templum seruatori, Saluator vocatur, condunt. D. Nordperti facris initia runt, mystas ex Osterhofen accerfunt. Bernardus Grisopagus episcopus Bathauensis fit author et dedicat.

[Note: 28] Pholia [Note: Pholing inter Boegen et Meten.] in secunda Boiaria adhuc praetoriolum est, in ora Germaniae, inter montem [Note: Bogum,] Dabubio imminentem et Metenam riuum, atque templum D. Benedicti, huius dynastae Hainricur, et Machtylda, coniuges, in Boiaria, quae in Hercynio saltu, vbi ad Boiemiam pertinet, cubat, D. Bernardo aedem Droschlach condunt, sacrificulos ex Allerspach euocant, qui iubente duce Hainrico Rumasfeld arcem solo aequant, illaque diruta, lapides Droschlachium vecti, aedes inde constructa Hainricus episcopus Reginoburgensis dicat, et Gotscellam, id est, dei cognominat, anno seruatoris 1286. Post annum octauum Otto, Ludouicus, Stephanus fratres reguli Boiorum authores facti sunt Rumasfeld vicum Allerspachensibus vendidere, ab his Michael antistes Gotscellae demum post annos ducentos, atque nouem emit. Gäicofium [Note: Gäikhosen.] quoque eadem tempestate, nempe anno 1278. in inferiore Boiaria, inter Isaram, atque Oenum Bernardus Leoburgensis condonat sacratis Teutonum equitibus, vbi quinto deinceps anno obiit, atque sepultus est cum duobus filiis Hainrico et Bernardo. Illius frater Berengarius infra Landshutam Vichpachium in monte Isarae imminente, Venatorium tugurium in templum commutat, XII. Virginibus Augustalibus tradit, Augustinianis Reginoburgensibus dedicat. Ibi eius sepulchrum ostenditur, obiit tertio decimo post fratrem anno, Hainricus regulus Boiorum duodeuiginti addidit puellas.

CAP. XII Ludouicus IV. post Imperator et Rudolphus. Diuisio Boiariae superioris inter Ludouici II. liberos. Iubilaei Romani initium. Rudolphi Palatini bellum cum Tyroliis et Augustanis. Adolphi Caesaris depositio et mors. Alberti electio. Transactio Ducum Boiariae cum Reginoburgensibus de iuribus immedietatis.

1. Machtylda Ludouici IV. impuberis tutrix cum Rudolpho mortuo Ludouico II. terras diuidit.

3. Celestinus V. Papa eligitur, quitamen luxus Romanensium pertaesus sese abdicat. Bonifacius IIX. succedit. Iubilaei Romani initium.

4. Misnia in ordinem redacta. Reginoburgensis Clerus ad expensas publicas coactus Caesarem implorat immunitatemque praetendit. Caesar pro Clero pronunciat.

5. Caesar Rudolpho iniquus Misniam petit. Nix alta in medio Aprili. Terrae motus; Principum mors.

6. Adolphus subacta Misnia Maenardi filios dignitate mouet et inordinem redigit.

7. Rudolphus filiis Maenardi bellum indicit. Arcesin Alpibus extructae. Matran monasterium excinditur, sacra et missionale ablata.

8. Rudolphus a Tyroliis arma in Augustanos conuertit. Otto Crondorffer ob petulantiam loquendi oculti et lingua priuatur.

9. Episcopus Augustanus castellum Kaltenbergense solo aequat. Rudolphus Mergethamiam clanculum occupat. Caesar ab armis partes recedere iubet.

11. Finitis induciis cum Augustanis hi Oberthalam solo aequant, Fridbergum frustra obsident et cum praeda domum reuertuntur.

14. Finitis induciis tertium ad arma peruentum, Pyel ab Augustanis exustum, indeque VVeinhardus de Rorbeck confoditur.

17. Conradus a Wildenrod deductionem innocentiae impetrat et exilio atque amissione Kaltenbergii et aliorum punitur.

19. Duces Boiariae Otto et Stephanus Reginoburgum repetunt. Transactio sequitur, vi cuius Reginoburgenses libertatem, Duces portorium et alia iura obtinent.

20. Imperator ob Arelatense regnum bellum contra Gallos meditatur. Wentzeslaus Pragae nuptias celebrat, vbi status praesentes de Adolpho Caesare deponendo et Alberto eligendo deliberant. Caesar Mogontino bellum indicit.

22. Conuentus coniuratorum. Adolphus et Alberti amicos atterit. Conradus a Peffenhausen Episcopus Aichstetensis.

23. Albertus cum Ottone Boio pacem facit, copias contrahit et ab Ottone pro certa pecuniae summa transitum impetrat.

24. Albertus ab agro Augustensi arcetur. Rudolphus eumcum Adolpho reconciliare frustra tentat.

25. Albertus iter persequitur copiis effrenam licentiam permittit, inque suos fines peruenit.

26. Caesar aperto marte decernere contendit. Albertus fugam simulat. Alberti exercitus in dies augetur.

27. Otto Dux Boiorum Albertum Haigerlochum caedit inopinataque potitur victoria.

29. Principes Caesarem in conuentu Moguntiaco deponunt Albertumque substituunt.

30. Adolphus arma in Albertum mouet, qui tamen fugam simulat. Adolphus auidius cum paucis insequitur, pugnamque conserens caeditur, Caesariani fugam capessunt.

31. Athertus imperat suis, nequenquam occidant. Rupertus Adolphi filius capitur seque castellis quibusdam redimit. Duces Boii Wormatiam confugiunt.

32. Wormatienses Duces Boiariae capere tentant, qui admoniti elabuntur. Adolphi sepultura inter obscuros quare facta.

34. Alberto Ducem Boiariae in gratiam recipit et imperio abdicat, qui tamen mox communi omnium consensu denuo electus coronatur.

[Note: 1] POrro funerato Ludouico secundo regulo Boiorum, praefecto praetorio Rheni, Rudolphus filius terras cum matre (quae tutelam fiduciariam Ludouici [Note: Hic Ludouicus est in ordine IV. ab aliis V. vocatur computato scilicet Ludouico eius fratre, qui Noribergae per comitem ab Hohenlohe hastiludio periit, et ab illis III. vocatur. Ludouicum IX. vid. infin §. 5.] filii nondum regno maturi exclusis caeteris suscepit) diuidit: Lengfeld, Riettenburg, Neustat, Vogburg, Ingolstat, Neuburg, Aicha, Landsperg, Pal, Hochstet, et Sueuiae reliquae urbes, praeter Vuerdeam [Note: Donauuerd.] traduntur Machtyldae, reliqua Rudolpbus possedit.

[Note: 2] Vbi itaque inter vtrumque superior Boiaria diuisa est, ambo in media Quadragesima cum pleraque nobilitate Vlmam ad Caesarem euocati concessere. Actum de concordiae bonis, atque pacis artibus confirmandis. Filia Adolphi Rudolpho despondetur, qui diutiuscule has nuptias cum matre (quod eas cordi non esse auunculo intelligebat, et sibi destinata filia reguli Brandeburgensis foret) aspernatus est. Amicis tamen pertinacius repudiare hanc urgentibus, atque subinde obtundentibus, isthaec ob concordiam fieri licere, cessit, et annuit, sponsalibusque rite factis, Rudolphus et Machtylda domum reuertuntur: ille Monachium se contulit, haec Agilostadium, vbi toto vere, totaque aestate, vsque KL. Octobris habitauit. Tum Norinbergam se cum filio confert. Vbi coniuge Caesaris connitente, nuptiae magnifice regio luxu apparantur, Machtyldaque filia Adolphi connubio Rudolpho iungitur.

[Note: 3] In Italia eodem anno Petrus Moroneus ex consecraneis D. Benedicti tertio Nonas Iulias Pont. Max. legitur, Celestinus quintus nuncupatur. Is Maenardum Tyrolium ab aliis deuotum resoluit. Dum inuitis Romanensibus asello vehitur, paupertatem Christiaemulari conatur, infestos sibi sentit flamines. Quam obrem lege lata, atque promulgata, qua liceret Pontifici Rom. se abdicare, sexto mense relictoregno ecclesiastico, ad priuatam redit vitam, successit nono Calend. Ianuarii Bonifacius ille octauus. Qui inducto priore decreto, pontificatu maximo abire nesas esse statuit inexpiabile. In hunc conuicia, maledicta, probraque obscoena, crimina nefanda congessere Philippus Galliae rex, et mendicantes monachi, quibus Octauus aduersabatur. Ea referre, ne procacitatis, atque petulantiae vitio obnoxius esse videar, mihi religio est. Hermannus edituus Franciscanus proximus horum temporum scriptor, qui aemulus Martini, principes Romanos, Imperatores, Pontifices sub Imperatore Carolo quarto persecutus est, curiosius cuncta recitat, ad hunc relego curiosum. Atque Bonifacius ille primus Auream portam (vti vocant nostri) aperuit, seculares ludos fecit, auream aetatem reducem instituit.

[Note: 4] In Germania Adolphus cum genero Rudolpho Misniam petit, hisque superatis, atque ad obsequium redactis, Rudolphus accepto commeatu, cum genitrice in Austriam ad auunculum se confert, tertio Idus Martii, quae erat media Quadragesima, Viennaeque commoratur duos menses, ad quartum Idus Maii. Interea Caesar acturus cum genero de dote, et pacis conditionibus Boiariam petit, Reginoburgii conuentus agit. Vbi cives nouis, atque extimis moenibus, veteribus adiunctis, vrbem cingere, propugnacula erigere parant, et sacrificulos, vt communem patriam communibus expensis communiant, cogunt. Hainricus episcopus ciues ad Caesarem in ius ducit, ecclesiasticam libertatem violatam esse vociferatur, ut Imperatoris, Friderici II. lex, qua sacer dotes huiuscemodi seruitute immunes sunt, recitetur, postulat. Non abnuit Caesar. Edictum Friderici Augusti non solum Hainricum Brixinensem episcopum ciuibus legere praecipit, atque de integro comprobat, sed secundum sacerdotes quoque iudicat. Intermere Otto, Ludouicus, Stephanus fratres.

[Note: 5] Rudolphus ad socerum vocatus, ab auunculo detentus, venire detrectauit. Quamobrem Caesar genero iniquior, rursus Misniam petit. Hocque anno tertio nonas Aprilis, quo die tum Paschalia erant, nix alta terras operuit, grandines insolitae attriuere fruges. Et deinde pridie Nonas Septembristellus intremuit. In alpibus Rheticis, quindecim castella, arces euersae, fames Boios afflixit. Subsequenti anno qui ab orbe asserto 1296. e medio abierunt hi proceres: Ludouicus quartus dux inferioris Boiariae frater Ottonis atque Stephani, coelebs, et absque liberis

decessit: Hainricus Reginoburgensis episcopus ex tetrarchis Abusinae patriae meae oriundus: Maenardus Tyroliorum, Charionumque rector, sapientia singulari praeditus, pacisque studiosus, a Caelestino absolutus, a Bonifacio Rom. pontifice condemnatus, Stamis [Note: Stams monaslerium Tyrollense.] sepultus est.

[Note: 6] At Adolphus subacta Misnia octauo Calendas Iulii concilium cogit, in quo Rudolphus regulus Boiorum apparet. Caeterum Ludouicus, Otto, Hainricus fratres, Maenardi Athesinorum, Charionum, Noricorum rectoris filii, quod ad conspectum Caesaris venire grauabantur, in eius verba more maiorum iurare aspernabantur, denique sacris interdicti vltra annum fuissent; Quod praeterea Rudolphum Ratenburgium vrbem Boiorum in ora Norici Oeno conterminam (quam Ludouicus pater Rudolphi Maenardo parenti illorum, millibus vnciarum argenti quatuor, ac viginti oppignorarat) licet accepta pecunia, contra parentis testamentum reddere recusabant, crimine laesae maiestatis condemnantur, exauthorantur, in ordinemque rediguntur. Caesar ad eos literas dat, quibus sententiam principum renunciat, nobiles a Tyrolio appellat, nec ducis cognomen nominibus eorum, vti mos est, asscribit.

[Note: 7] Eius iussu gener Rudolphus, Boiorum atque Rheni praeses, caeteris bellis compositis, illis bellum indicit. Duae tum arces in Alpibus, quas Cattenbergium, et Trastbergium vocant, extruuntur, et contubernium monachorum, quod Damasianos dynastas, accito Metino ac Vuessesprunna magistro, condidisse supra in libro quinto, in monte Matrona, D. Petro dicatum, excinditur, monachi in exilium aguntur. Conradus ab Hornstain eiusdem religionis Bardus, sacra, librum ritualem, quae adhuc monstrantur, secum abstulit.

[Note: 8] Dumque Rudolphus Noricum inuadere parat, induciae, quas cum Augustanis Rhetiae fecerat, exeunt. Armorum igitur curam a Noricis in Rhetos conuertit. Erat apud Rudolphum praeter caeteros maximae authoritatis Otto Crondorffer, is obscuris atque humilibus crepundiis natus, in aulamque delatus, obsequium accurate praestando, sedulo obtemperando, modeste parendo, mandata gnauiter exequendo, breui principibus charus factus est, per gradusque paulatim dignitatis quosque ascendendo, tandem ad vicariam operam maximum secundum principem honorem euectus est. Fretus ergo authoritate, qua apud Rudolphum valebat, nimium sibi indulgere, petulantius de matre, filio loqui, discordiae mala inter eos serere coepit. Hanc ob causam grauiter utriusque animum commouit, utriusque iram sensit, uterque in eum exempla edidit. Nempe captus a Rudolpho in vincula coniicitur, quaestionibus admouetur. Postea apud Dachauu eidem septimo KL. Maii oculi eruuntur, lingua nimis procax amputatur.

[Note: 9] Iisdem diebus VVolfhardus episcopus (Augustae Rhetiae castellum in monte Kaltenberg a Rudolpho ante quatuor annos viuente adhuc patre extructum, diruit, ac solo aequat, induciasque petere a Rudolpho dedignatur. Conradus ab Haldenberg iussu Rudolphi Mergethamiam noctu clanculum adoritur, cuniculisque ac via facta ferramentis a quodam huiusce rei perito per vepres ac fruticeta irrumpit, atque occupat. Quod vbi Augustae postridie fama diuulgatum est, ciues recuperaturi castellum, prouolant: sed fortiter a Boiis, qui in praesidio erant, repulsi, re infecta domos abire coguntur. Rudolphus posteaquam ciues praeter spem pacem exuisse, seque armis lacessitum certior factus est, copias undique contrahit, eaeque dicto citius apud Dachauu conueniunt. Et cum dux impensis non sufficeret, templa, casas, aedes effringunt, agros depraedantur, ditiores spoliant, frumentum, pabulum quicquid esui foret, amicis iuxta atque inimicis eripiunt. Idem, qui in castello praesidebant, factitant. Caesar vbi hoc accepit, partes ab armis discedere iubet, ad seque in ius ambulare praecipit.

[Note: 10] Quo cum illi conuenissent, inducias ad Idus Nouembris indicit, Rudolphum secum Cattos abducit, vbi filii maiores natu parenti, quod is minores natu impare matrimonio prognatos, illis dignitate coaequare conaretur, rebellabant. Erat Hainricus maximus natu, sororem Rudolphi vxorem habebat. Quapropter opera Rudolphi tanquam affinis pax facta.

[Note: 11] Is vbi in Boiariam reuersus est, septimo Idus Octobris Mergethamiam, unde sibi ac Boiis multum maleficii, atque detrimenti

iniunctum erat, dirui iubet. Id Augustenses per moleste quidem ferunt, pactas inducias temere violare tamen nefas ducunt. Quae posteaquam finitae sunt, Hainricus Burgionum limitis praefectus, atque illi de Zorn accitis in commilitium ciuibus, iussu episcopi, qui senectute grauatus bellicis turbis, militaribusque laboribus adesse nequibat, Oberthalam, quam Rudolphus nuper emerat, occulte intempesta nocte accedunt, copias occulunt, insidias que ponunt: Chimergerum virum rerum bellicarum peritissimum (cui castellum Boiorum dynasta commiserat) prima luce prodeuntem, nil mali suspicantem circumueniunt, capiunt, moxque Oberthalam, ab illis qui intus sine capite erant, traditam euertunt, atque solo aequant. Rudolpho ubi haec nunciata sunt, vires undecunque comparat, delectus agit, Boios conuocat, auxiliaque ab Ottone, et Stephano patruelibus suis, qui secundae Boiariae pricipatum obtinebant, accersit, ipse Stephanus suppetitas tulit. Inter haec Augustani atque illi de Zorn coniunctis viribus hostili animo Vindeliciae fines intrant. Fridbergum proximum oppidum (quod ab Augusta Rhetii ad quintum duntaxat lapidem in Vindelicorum ripa abest) obsident. Et cum id expugnare non possent, omnibus iuxta incendio completis, ingenti abacta pecorum praeda, Augustam reuertuntur.

[Note: 12] Boii quoque in Sueuia, atque ora Lyci quicquid ciuium, atque episcopi erat, vastant, depopulantur, praedas itidem abigunt, villas exurunt, templa diripiunt, sacerdotes spoliant. Auxiliares, dum haec fiunt, copiae quoque turmae, atque cohortes Boiorum coeunt, Decembrique in Rhetos omnem impetum belli conuersuri Kussingam intento, infestoque exercitu contendunt,

[Note: 13] At Caesar vbi haec audiuit, legatos cum mandatis mittit, inducias ad Calendas Ianuarias edicit, se auxilio fore ciuibus, nisi Boii ab armis discedant, ac mandatis pareant, comminatur. Rudolphus itaque ac Stephanus Boiariae procuratores territi potentia Adolphi, atque maiestate, et nominae Caesaris, hasce pacis conditiones inuiti amplectuntur, domosque abeunt: Stephanus Landshutam, Rudolphus Rheno conterminas regiones petit.

[Note: 14] Interea Ianuarius, indueiarumque finis appetebat. Augustani nacti opportunitatem, absente regulo sextodecimo Calendas Februarias Pyel oppidum Conradi a Vvildenrhod deimprouiso inuadunt, diripiunt, exurunt. Illi de Wildenrhod id dolo Rorbeckhiorum, veterum inimieorum factum suspicati, par pari referre conantur, supplicium de Rorbeckhiis sumere moliuntur. Indies magis atque magis inter illos odium clandestinum, simultasque gliscit, et velut ignis cinere doloso tectus clam serpit, tandem denique erupit. Quippe Conradus ab Haldenberg, illorum de Wildenrhod patruelis, communicato consilio cum Engelscalco a Wildenrhod, Weinhardum Rorbeckhium Landspergae, iuxta Conradum a Wildenrhod, caeterosque matres consultos (qui frequentes eo [Orig: eô] ut de bello Augustanis indicendo consultarent, conuenerant) consistentem deimprouiso armatis comitibus adoritur, confossumque multis vulneribus contrucidat, et euadit.

[Note: 15] Fratres occisi Hermannus, et Engelscalcus, opem, atque fidem Rudolphi ducis, qui iam ab Rheni ora, accepto tam atroci facto in Boiariam aduentarat, implorant, homicidii percussores postulant, laesae Maiestatis accersunt, sanguino lenta caesi vestimenta ostendunt, alia pleraque omnia auribus Principum, amicorumque ad miserationem et inuidiam caedis accomodata obtundunt. Dux tam crudeli facinore exacerbatus, licet illi de Wildenrhod peculiaris amici erant, tamen vltorem se fore, vti aequitas postularet, pollicetur, illosque Monachii causam dicere iubet. Huicque cognitioni deditus atque intentus, accito Stephano patruele suo, et Emichione episcopo Fruxinense praesedit. Rorbeckhii omnes cum gentilibus, et omnium amicorum cohorte adsunt, cruentam occisi vestem exhibent, iudicium officium inuocant, vt in commune consultant, ne tantum scelus inultum, atque impune abire sinant, neue cum malis ignoscant, bonos perditum eant, admonent, pro aequita te efflagitant. Mansuetudinem atque misericordiam intempestatiuam plerumque in miseriam conuerti proponunt, poenas a saeuissimis latronibus homicidii exigunt.

[Note: 16] Conradus a Wildenrhod quamuis conscium facinorisse pernegaret, tamen multitudine

Rorbeckhiorum territus non apparet. Eius gentiles antea in Italiam aufugerant, Veronae stipendia faciebant. Cum ergo nemo Wildenrhodorum, aut qui eisdem patrocinium exhiberet, praesto esset, sententiae principum scribuntur, bona eorum publicantur. Conradus fretus innocentia (vt praedicabat) sua, in munitissimis arcibus se continet, vimque potius sustinere, quam saeuitiae inimicorum, ludibrioque obnoxius esse parat.

[Note: 17] Amici eius Rudolpbum, purpuratos orant, ambiunt, concilium Boiorum, vbi se de caede ille purget, impetrant. Die constituto adest Conradus, causaque a Boiis cognita, aere atque exilio caedem innocentis luere iubetur. Regulo Boiorum Kaltenbergium, duas atque viginti libras annuum vectigal, Lechsperg, quod pignoris titulo possidebat, sorte perdita, itidem duci reddit. Hocque pactum tabulis et vadibus, et praedibus sancitur. Haec vbi transacta sunt, Conradus in exilium proficiscitur.

[Note: 18] Nihilo secius tamen clientes eius, qui domi remanserant, a praetoribus, et magistratibus Boiorum gratificaturis Rorbeckiis, grauiter opprimuntur, adeo, vt pars aufugere, plerique in vrbes commigrare, ciuitatem emere coacti fuerint. Atque Rorbeckhii nondum expiato odio, Reichershofium duci tribuunt, ab eo Kaltenbergium recipiunt, rem dubiam, impeditam pro certa amplectuntur. Ita lethali odio hallucinantur mortales plerique, nihil pensi habent, et cum maximo incommodo eibum ex flamma petunt, dummodo animo morem gerant suo, et aliis incommodent magis, quam sibi obsequantur, autsuis rebus consulant.

[Note: 19] Dum haec in superiore Boiaria fiunt, eadem tempestate Otto, atque Stephanus, secundae Boiariae rectores, Reginoburgium, quae sedes quondarn nostrorum principum fuit, repetunt. Ciues fame, penuariaque penus ad deditionem cogere nituntur, publica vetant edicto, ne quispiam annonam eo deuehat. Reginoburgenses defectu commeatus adacti, deimprouiso erumpunt, Abudiacum proximum vicum inuadunt, diripiunt, comburunt. Principes copiis contractis vrbem obsidione claudere nituntur. Conradus de Luppurg pontifex Reginoburgensium, quem prudentissimum, pacisque amantem fuisse reperio, intercedit, pacem componit. Ciues libertatem, atque foedus pecunia a regulis redimunt. Caeterum portoria, salis vectigal, ius gladii, iurisdictionem, seruitutem, caetera beneficia (quae demum parens nostrorum principum, me puero, ciuibus pacto concessit) item ciuitatem suburbanam [Note: Stadt am Hoff.] duces Boii more maiorum retinent.

[Note: 20] Et dum talia in Boiaria geruntur, et Adolphus Caesar expeditionem in Franciam occidentalem, ob Arelatense regnum, aliaque Romano Imperio praerepta, meditatur (Flandros tum rex Gallus vastabat) Wentzeslaus Boiemiae rex Quinquagenalibus Pragae (quae quondam Marobodum vocata, regia Marobodi, atque caput Sueuorum fuit) nuptias facit, connubio sibi iungit, Gutham sororem Alberti Austriaci. Gerhardus ab Eppenstein archimystes Mogontinus ex veteri more auspex fuit, coniugesque inaugurauit, diademate capita eorum circumdedit. Interfuere Bulco Polonus, Albertus Austriacus, rector Saxoniae, Otto Brandenburgensis affinitate Boiemo astricti. Hique omnes res nouas moliuntur, aduersus Adolphum conspirationem ineunt, rerum summam Alberto destinant, diem et comitia Caesarea Egram educunt, vbi Adolphum fastigio deturbare, Albertum rebus imponere constituunt. Author huiusce facinoris Mogontinus pontifex, qui pollicitationibus, nempe mille Marcis argenti quinquies, hoc est unciolarum millibus quadraginta ab Alberto, quem ante spreuerat, inescatus, isthaec machinari coepit. Quod vbi Caesar resciuit, Mogontino bellum indicit, eundem Caesaris F. Rupertus obsidione claudit.

[Note: 21] At Adolphus in Alsatiam (quae quondam portio Heluetiorum, sicut Caesar, Strabo, Ptolomaeus, Tacitus describunt, fuit) arma mouet. Vbi ob rapacitatem praesidum, quos incolis imposuerat, Argentoratensispontifex, alii plerique Alberto fauentes defecerant. Soli, Rudolphus, socero quam auunculo amicior, Otto, Alberto ob dotem interceptam infestus, reguli Boiorum Caesares tutabantur partes.

[Note: 22] Inter haec Boiemus, atque Austriacus Cadi [Note: Chadaium oppidum ut alii vocant.] (vrbs est Boiemiae) frustra conueniunt,

quod Mogontinus caput coniurationis (vti dixi) obsidione clausus adesse nequibat, re infecta dilabuntur. Caeterum Adolphus amicos Austriaci atterit, maxime Haegerlochum auunculum Alberti hostili animo inuadit, agros Vastat, oppida excindit. Hoc anno ex hac vita migrauit Reynbotho Aichstetensis pontifex, succedit sapientiae ergo Conradus a Peffenhausen mysta Reginoburgensis.

[Note: 23] Porro insequentis anni vere Albertus Austriae, hoc est Orientalium Noricorum rector astute cum Ottone secundae Vindeliciae praeside, cui nupta soror sua fuerat, pacem componit. Deinde ab amicis instigatus summam rerum affectat, copias contrahit, episcopum Constantiensem, Brandenburgii, Saxonumque regulos, Hagerlochos cognatos, et affines suos, insuper Boiemos, atque Vgros, quos gener, atque maritus sororis miserant, ascitos ad se socios recipit, et ad Rhenum suis laborantibus suppetias laturus contendit. Legatos ad Ottonem mittit, vt sibi, atque exercitui itineris faciundi copia per fines inferioris Boiariae fiat, atque ex pacto postulat. Hisce Otto se ante fidem Caesari, quem deserere non posset, dedisse: se quidem cum Alberto, vt pacem inter se seruarent, non vt a principe suo, non sine maximo scelere descisceret, inducias fecisse, respondet. Postea tamen sexdecim millibus vnciarum argenti puri puti victus, atque expugnatus labascit, et cunctis bonis vitio vertentibus potestatem transeundi concedit hocque facto secreta, interioraque patriae hosti inueterato produntur. Nec tantus exercitus, ex variis nationibus, dissonis moribus et lingua, absque maximo regionis, et incolarum detrimento, et si amicissimus, atque abstinentissimus fuisset, transire potuit.

[Note: 24] Albertus igitur Valentia, inde Burckhusio, post Fruxino, atque VVeichenstephan iter facit. Hic Machtylda cum filio Ludovico mater Rudolphi praefecti praetorio Rheni, et primae Boiariae rectoris, fratri officii, pietatisque ergo obuiam venit. Vterque consultat, quo nam pacto per fines Rudolphi (quem ob arctissimum affinitatis vinculum, quod illi cum Caesare intercedebat, Albertus metuebat) tuto copiis iter pateret. Augustanorum quoque, qui armata manu obuiam se ituros Alberto, eundem vi ad vrbem deducturos polliciti fuerant, legati adsunt, ne perfidiae nota inurantur, aduentum eius deprecantur, vti alio ille diuertat intacto agro Augustensi petunt. Austriacus tanta spe praeter opinionem destitutus, retentis secum matre atque fratre Rudolphi, tanquam pignoribus, atque obsidibus, fines nepotis ingreditur. Vinus diei itinere cum omnibus copiis a Fruxino Pesingiam proxime Monachium properat. Eo Rudolphus cum paucis, nihil hostile animo agitans, atque prae se ferens, ad auunculum paci studens festinat, in gratiam socerum cum auunculo redigere conatur. Verum frustra hanc operam (nam Albertus spe Imperii captus haud vllas conditiones pacis accipere dignabatur) sumit, sed et victus matris precibus, pollicitis aunculi, labascit, atque a Caesare ad Austriacum defecisset, nisi Schluderus praeses, et alii amici ab Adolpho pecunia redempti, id summopere dissuasissents atque horum suasu, Alberto quascunque pacis leges confutante, ad socerum Vlmam, vbi eum ille expectabat pergit.

[Note: 25] Interea vero Albertus coeptum persequitur iter, militibus suis quacunque iter fuit quicquid in villis erat, etiam sacras superum [Orig: superûm] aedes diripientibus, Furstenfeldium petit. Inde Landspergam divertit, ibi Caesarem, quem Lycicampos cum Copiis insedere, seque hostili animo operiri opinabatur, longius abesse cognouit. Tantoque metu liberatus, ob id laetus fuit, atque serio triumphauit. A Landsperga Mindelhaimium pergit atque nemine prohibente, in fines suos incolumi exercitu tandem peruenit.

[Note: 26] Quod vbi nunciatum est Caesari, cum Rudolpho genero suo vt secum aperto marte congrediatur, armisque disceptet, Alberto mandat Austriacus pugnam detrectat, se ad sua tutanda, non ad vicum quopiam decertandum venisse ait, copiam ergo confligendi hosti denegat, fugamque simulat. Adolphus auidus pugnae subsequitur vestigia cedentis, Alberti tergo haeret. Vtrinque multa mala, acceptaque vulnera, modo hi, modo illi victores, omnia infesta latrociniis erant. Nusquam totis viribus dimicatum. Austriacus peditatu valebat, quod priuatim egregia liberalitate, publice

maximis muneribus donatiua largiebatur, charus militibus erat. Eius exercitus indies magis ac magis augebatur. Hainricus quoque dux Charionum, praefectus Athesinorum a fratribus missus cum auxiliaribus copiis accessit. Caesar tamen equitatu Albertum superabat, ob auaritiam (ita interpretabantur) militibus inuisus erat. Fines tamen Alberti in Gallia Celtica conterminos Rheno, igne, ferro vastat, praedas abigit. Nemo citra maleficium, periculumue vltro citro commeabat, aut abibat.

[Note: 27] Inter haec Otto Boiorum regulus, dum suppetias laturus ad Caesarem proficiscitur, Albertum Haegerlochum auunculum Austriaci transitum denegantem, atque de improuiso longe maioribus copiis irruentem, hortatus paucis suos, vt fortiter pugnarent, in solo hostili, fugam periculosiorem pugna honestius esse mori in certamine, quam inultos more pecudum inter fugitandum mactari, alacri animo excipit, inclamantemque suos, ne victoriam e manibus dimittant, equo eius ense occiso, cum trecentis, atque quadraginta comitibus interemit, paucis fuga elapsis, potitusque insperata victoria, eodem in loco vnum diem considet, supplicatione decreta, honorem Deo Opt. Max. habet. Inter spolia hostium multi funes, pluresque nouaculae repertae sunt, Haigerlochus certus victoriae Boios funibus duriter colligatos, tonsos, atque cathenatos nepoti mittere destinarat. Sed vt vulgus nostrate ait, in foueam, quam aliis fecit, decidit author. Otto deuictis hostibus triumphabundus ad Caesarem, qui tum Ruffas Aquas, [Note: Ruffach.] Argentoratensis episcopi municipium obsidebat, peruenit, maximoque gaudio excipitur.

[Note: 28] At Albertus euitato Caesare per Argentoratensem agrum Mogontiacum, vbi principes aduersi Adolpho conuenerant, contendit. Inde Alze oppidum Rudolphi nepotis sui, quo eum a Caesare abstrahat, atque excludat, obsidet. Ille vero hoc magis odio, atque ira in auunculum accensus, soceri rebus accuratius studere, atque operam nauare coepit.

[Note: 29] Interea loci dum talia fiunt, Mogontinus pontifex, Saxoniae atque Brandeburgii praesides, legati regis Boiemiae, regulum Saxonum arbitrum honorarium (quippe Rudolphus praefectus praetorio Rheni, rectorque Boiariae, cuius munus est veluti de querimoniis aduersus Caesarem delatis cognoscere, iusque dicere, sententiam pronunciare, venire recusarat) capiunt, tribunali imponunt, Adolphum homicidii, stupri in virginem, socordiae, negligentiae, periurii, quod a Francis occidentalibus intercepta non repeteret, accusant: Deinde Senatusconsulto eum in ordinem redigunt, a fastigio deturbant, Rempublicam orbam capite esse decernunt. Postremo ne Imperium sine capite, sicut corpus sine anima contabescat, Albertum suis suffragiis rebus imponunt, Caesarem designant, nuncupant, nonas Calendas Iulias declarant.

[Note: 30] Adolphus certior de hisce omnibus factus, cum Boiorum rectoribus arma in Albertum, qui capta, atque incensa vrbe Altze, in agro Vangionum consederat, intrepidus mouet, castra proxime hostem locat. Albertus quanquam tum equitatu Adolphum superaret, tamen milites vrbiura Imperialium, atque Boiomundi Treuerensis archimystae, quos in auxilium Caesaris postridie aduentare fama erat, metuens, noctu cum comitibus cedit, tugamque simulat. Rudolphus vbi hoc cognouit, prima luce, non expectatis peditum cohortibus, auxiliarique manu auidius ad quartum decimum lapidem cum paucis equitibus Albertum fugitantem, vt ipse rebatur, insequitur. Quem curn. ille conspexisset, copias in tria agmina diuidit: Rudolphus equites, quos paucos habebat, bipartitur. In prima turma erant ambo Boiariae rectores, Rudolphus et Otto cum popularibus, secundam Belgarum atque Rhenanorum Caesar ducebat. Erant in ambabus Adolphi turmis quingenti haud amplius equites. Albertus mille atque quingentos habebat Nihilominus Boii pugnam cient, intrepide primam Alberti aciem, vbi Austriaci, atque Hainricus Tyrolius, atque Charinus consistebant, inuadunt, hisque fortiter repugnantibus, nec pedem loco mouentibus, Rudolphus Boiis subuenire, quam celerrime, vt aciem

hostium facilius perrumpant, festinat, vrget calaribus equum, impetu vasto, fertur, equo decidit, moxque a a comitibus rursus sublatus, reiecta galea, adoperto capite, solus concitatius quam par est in turmam, vbi Albertus erat, inuehitur. Quod vbi hostes conspicati sunt, ordines laxant, impetui cedunt, furorique dant locum: Adolphum circumueniunt, confosso prius equo, ipsum quoque occidunt, moxque armis, ac vestibus exuunt, continuoque ingeminant, Adolphum cecidisse. Id cum Caesariani audirent, abiectis armis passim in fugam effunduntur. Albertus imperat suis, vti ferro, ciuibusque parcant, nec quenquam occidant, sed aut viuos si fieri possit, capiant, aut effugere permittant. Otto tribus vulneribus acceptis, Rudolphusque cum paucis, qui nudi euaserant, in vrbem Vangionum fugam intendunt, atque elabuntur. Caeteri capti viui Alherto exhibentur. Inter quos Rupertus filius Adolphi fuit: is Mogontino consanguineo suo traditus, ab eo in vincula coniicitur, castellis quibusdam se redimere coactus est.

[Note: 31] Vangiones qui ante Adolphi partium fuerant, secuti fortunam, atque victoriam, rebus Alberti repente mutatis animis studere coeperunt: Boios qui ad eos vti amicos confugerant, equis atque armis, vti gratiam ab Alberto inirent, spoliant. Duces nostri vbi hoc accepere, ne et ipsi eodem pacto, perinde ac sui populares acciperentur, ex vrbe aufugiunt, Haidelbergam, inde in Boiariam se conferunt. Pauci hominum interfecti sunt, complures equi interierunt. Gestum est hoc praelium sexto Nonas Iulii, anno a mundo ab inferis asserto M. CC XXCVIII. inter Roromonasterium D. Nordperti sacris dedicatum, vbi obscuriores humati sunt, atque ad Rosothal [Note: Rosenthal. alii habent Frauenfeld, vide M. Alberium Argentinensem.] virginum D. Bernardi templum, vbi Adolphus praesentibus Alberto, et episcopis Mogontino, atque Argentoratesi, aliisque comitibus sepelitur. Albertus corpus Augustam Nemetum ad Mausoleum Caesarum deferri, regioque cultu funerari prohibebat, abdicatum causabatur.

[Note: 32] Obseruatum autem, notatumque in primis est, neque sua morte quempiam coniuratorum defunctum esse, neque diutius superuixisse, pars aquis obruti, pars praelio, nonnulli atra bile perciti interierunt, alii ferro necati sunt.

[Note: 33] Caeterum Albertus funerato Adolpho, sorore sua connitente, Rudolpho Boio nepoti suo gratiam facit. Deinde omnium rerum obliuione decreta, consilio prudentum Francofordiarn proceres Imperii, et quibus est ius dicendi sententiam in Senatu Augustali, nono KL. Augusti conuocat, ceditque imperio, illis suma potestate permissa, se abdicat, vltro de sumo fastigio rerum descendit. Atque illi, ne tanto beneficio victi viderentur, communibus suffragiis, ne vno quidem discrepante, quinto Idus Augusti, Albertum denuo rebus imponunt. Deinde ad Aquas Graneas deducunt, nono KL. Septembris solio Caroli Magni collocant, ex veteri priscae religionis ritu inungunt.

CAPVT XIII. Continuatio historiae Rudolphi. [(transcriber); sic: ] Bathauenses Iura ciuitatis imperialis frustra affectant. [(transcriber); sic: ] Tumultus contra Iudaeos.

1. Comitia Noribergensia vbi Caesar torneamenta instituit. Episcopi VVormatiensis de praecedentia litigant. Acta comitionum.

3. Albertum se Tullum confert. Blanca Rudolphi Austriae Ducissponsa Viennae moritur.

4. Ciues Bathauenses iura ciuitatum imperialium affectantes ex communicantur. Caesar contra ciues pronunciat, qui banno soluti multam soluunt.

5. Agricola quidam cognomento Rindfleisch tumultum contra Iudaeos excitat, inque eos per Boiariam et Franconiam crudeliter saeuitum, Magistratu tum multitudini resistere non valente. Animaduersio in caedis autores.

7. Stephanus Dux Boiariae Iuditham Polonam ducit. Cisterciensium regula quod foemina eorum aedem intrare non debeat.

8. Moguntinus Archi-Episcopus cum aliis contra Caesarem conspirat, quibus etiam Rudolphus Palatinus Rheni accedit, vectigaliaque Rheni abrumpere conantur.

9. Albertus Duces Geldriae et Iulich iubet vt Rudolphum inuadant. Caesar Moguntinum et Treuirensem ad obsequium redigit ciuitates quasdam Rudolphi expugnat, Duces Boiariaeque ipsi Rudolpho succurrere denegant.

10. Rudolphus gratiam Caesaris pecunia redimit, pro soluendoque aere alieno tributum pecuarium frustra indicit.

12. Conradus comes a Luppurus absque heredibus decedit, eius bona Episcopatui Reginoburgensi cedunt.

13. Rudolphus Machthyldam matrem a tutela fratris Ludouici reinouet vrbesque Ludouici occupat.

14. Machthylda dolose cedit, pacta tanquam metu extorta rescindit Conradus Oettlingerus securi percutitur.

16. Caesar matrem cum filio reconciliat Rudolpho promittente cuncta matri reddere.

17. Rudolphus quae possidebat reddere detrectat. Caesar eum cumfratre ad se vocat, et Boiariam intrare vetat, Machtylda moritur Schluderi mors.

19. Bonifacius Alberto Galliam donat. Concilium Parisiense Papae varia crimina obiicit.

[Note: 1] POsthaec Caesar Idus Novembris ad conuentus agendos, more maiorum, Norimbergam se confert. Frequens eo conuenere Germaniae principes, reges Cimbrorum, Boiemiae, Apuliae, episcopi quinquaginta. Rudolphus noster cum fratre Ludouico, praesides, atque praefecti trecenti, Equitum quinque millia. Extra moenia vrbis, septa, circus temporarius ex tabulis, subsellia, ac sedilia, vbi caereri sedendo, turres, orchestra, praetoria lignea, vbi summi principes prandendo spectarent, extructa. In cauea, atque arena Tyrocinia equestria, munera militaria exhibita sunt. Solus VVichualdus Agrippinensis pontifex haec spectacula contempsit. Mogontinus Caesaris dextrum latus, quod sui officii esse dictitabat, texerat. Tumultum quoque Vangionum, atque Aichstatiensis episcopi concitarunt, pro consessu, atque ordine subselliorum litigabant. Hic arma Gebhardi Hirspergensis curatoris templi sui implorauit. In hoc concilio Elisabetha vxor Alberti Augusta appellauta: Conradus Archiepiscopus Salisburgensis in amicorum numerum receptus. Rudolphus Caesaris filius Austriae regulus declaratur, eique Blanca filia Philippi Celtarum rectoris desponsa.

[Note: 2] Ioannes episcopus Tullensis, Conradus Ottingensis tetrarches Romam missi, qui Bonifacio octauo pontifici Rom. sacerdotibus, ciuibus Albertum rebus impositum renunciarent. Verum Octauus acta concilii rescindit, Albertum parricidii condemnat, tantum abfuit vt author fieret.

[Note: 3] Albertus autem peracto conuentu, cum archimystis tribus Gerhardo Mogontino, Boiomundo Treuerorum VVichvaldo Agrippinensi Tullum Leucorum vrbem perit, atque cum Philippo rege occidentalium Celtarum de summis vtrivsque Imperii rebus colloquitur. Illius filiam in Austriam deduci imperat. Vbi ipsa in paucis post diebus absque liberis decessit, Viennae in templo Franciscanorum humata est.

[Note: 4] Per idem tempus [Note: Haec saeditio contigit anno domini 1698.] Bathauenses eum episcopo suo Bernhardo discordant, in libertatem se a seruitute sacrificulorum, vti quondam Reginoburgenses excusso iugo principum fecisse commemorabant, vendicant. Senatum ad modum, splendoremque vrbium Imperialium, atque liberalium ciuitatum legunt, consulem creant, tintinabula in turri, quibus Senatus legitimus statis diebus cogeretur, suspendunt. Mystae ciuibus sacris interdicunt, ex vrbe trans Histrum in arcem commigrant, bellicis tormentis vrbem oppugnant. Albertus ab armis eos discedere iubet, placere sibi, vt iure potius ante se disceptent. Causam deinde cognoscit, sed ciuibus trecentarum librarum mulctam irrogat, moreque maiorum episcopo parere praecipit, tintinabula eidem tradit, iubetque, vt is ciues a diris soluat, atque cum ipsis in gratiam redeat.

[Note: 5] Rumore tum dissipatur, a Iudaeis sacra nostra furto ablata, ludibrio, atque in mortario pistillo contusa fuisse, cruorem emanasse. Quapropter quidem cognomine Rindflaisch, conditione agricola, se vt Iudaeos vbique gentium deleret, coelo dimissum, diuinitusque delectum praedicat. Qui saluam Rempublicam Christianam esse velint, me sequantur, proclamat. Credit vulgus, centuriatim prouolat, ducem Rindflaisch sequitur, fit tumultus, nemine opem ferente frustra Iudaeis quiritantibus, Vvirzburgii, Mergethaimii, Norinbergae, in Neuenmarckt, Rotenburgii, Bambergae, Ambergae, in Parthing, in VVildenstain, aliis oppidis antiquae Franciae, atque Boiariae, Hebraei incolis fauentibus, concremantur, viri, atque foeminae obstinatissimo animo, cum paruis liberis, cum rebus, et supellectili omni, ne haec a Christianis occuparentur, illi sacris nostris lustrarentur, in medium se incendium mittunt. Iram diuinam fuisse necesse est. Quippe Caesar vindicandi cupidus, genti calamitosac auxilium praestare nequivit, furori cedere, isthaec dissimulare coactus est. Persuasissimum vulgo, atque sacrificulis erat, haec dei iussu fieri. Ciues Reginoburgenses aegre suos ab imminente nece eripiunt, nec plebem in eos saeuire permisere, quoad diuinae voluntatis certiora signa, euidentioraque ederentur omina. Caeterum Albertus furore vulgi euanescente, grauiter de percusssoribus Iudaeorum supplicium sumpsit, aliosque in vrbibus, vnde excisi erant, collocauit.

[Note: 6] Plerique Adolphum desiderabant. In Boiaria prima Rudolphus consensu matris vectigali extra ordinem Boios onerat. Classes rusticorum praediorum apud Boios duae sunt. In prima tantum agri, quod quadrigis, in secunda quod bigis arari solet, hanc Hubam, atque mansum, illam curtim, hofam prisci Boiorum iurisperiti vocant, illi a Rudolpho sexaginta asses, alteri triginta impositi sunt. Sed refragante nobilitate, pauperes duntaxat, atque monachi aes indictum luerunt.

[Note: 7] Hoc anno Stephanus secundae Boiariae rector Iuditham Pulzkonis Poloniae ducis filiam vxorem duxit. Dumque ea venatum ad Allerspach proficiscitur, atque ad adytum, vt rei diuinae interesset, de improuiso cum coniuge, et virginibus intrat, mox monachi omnes, extinctis caeteris, ex templo diffugiunt. Is quoque qui adaram astabat, atque sacrificabat, vestibus sacris se exuit, moxque se e fano proripit, illoque die res diuina intermissa est. Cistercienses religionem pollui, si foemina nedem illorum intrarit, docent. Hugo fani antistes, qui tum forte domi non erat, in tempore aduenit, iratum ducem, iratam coniugem, qui contumeliae id causa factum interpretabantur, placat, religionis instituta excusat.

[Note: 8] Subsequenti anno Gerhardus Mogontinus episcopus ab Alberto apud Rhenum pecuniam, quam is pollicitus adhuc debebat, repetit. Sed Albertus ne tum quidem soluendo erat. Ideo pontifex cornu venatorium collo dependens, ostentans, in hoc (inquit) complures gesto Caesares, eoque dicto abiit, cum collegis Boiomundo Treuerensi VVichualdo Agrippinensi aduersus principem conspirationem facit. Alios muneribus, illos pollicitis corrumpit. Hique vectigalia Rheni, quae adhuc in prouerbio [Note: Prouerb. Haett ich den Zoll am Rhein.] (quod crebro vulgo vsurpari solet) sunt, et tum Caesaris erant, abrumpere conantur. Rudolphum praefectum praetorio Rheni, superioris Vindeliciae accersunt: eidem honorario arbitro, cuius ea prouincia esse solet Albertum criminantur, perfidiae,

et parricidii accusant: a pontifice Maximo quod optimum principem interfecerit, deuotum calumniantur: Indignum esse supremo rerum humanarum fastigio vociferantur. Decernunt postremo, atque edicunt, non placere ipsis, Albertum rerum potiri, huicque edicto Rudolphus, nescio quam ob causam ab auunculo desciscens subscripsit.

[Note: 9] At Albertus vbi hoc accepit, Geldriae, atque Iuliaci Tetrarchis, vti Agrippinensem, atque Treuerensem pharisaeos, Augustanis caeterisque liberis ciuitatibus, vt Rudolphum nepotem suum inuadant, atque ab eo vrbes, et vicos quos ipse, et pater eius per quadrag inta annos partim pignoris, partim clientelae titulo ab Imperatoribus in fidem acceperant, possederint, vi et armis repetant, imperat. Ipse sibi Mogontinum archisygnagogum authorem scelerum deposcit, plerisque eum castellis, vicis, oppidis mulctat. Itidem fit Treuerensi, atque Agrippinensi sacerdotibus, inuiti, et suo malo coacti tandem Alberto subduntur. In Boiariae finibus Caesariani Neuenmarckt, Nariscorum oppidum obsident, oppugnant, capiunt. Laugingiacum, atque VVerdea, Sueuiae vrbes coloniae Boiorum, continuo deditionem faciunt: praesidium Boiorum, quod VVerdeae in arce erat, fortiter resistit, donec suffossa, atque euersa moenium parte, Alberto se permitttere coactum est. Dissidebant tum Boii principes nonnihil. Otto, et Stephanus fratres cum ducentis ferme ex equestri ordine insignibus, cum Alberto et Adelramo de Hals Landshutae munera bellica edebant, spectaculis, voluptatique vacabant, patrueli aduersus Caesarem auxilium denegabant. Machtylda quoque cum filio Ludouico, deserto Rudolpho, cum fratre sentiebat. Has ob causas proximo deinceps anno Augustam rursus, caeteraeque, Caesarianae ciuitates Schuuabeckhium obsidione claudunt, in ditionem Alberti redigunt. Qui intus erant latrociniis operam dabant, cuncta incendiis complebant, praedas longe late agitabant, inter se discordabant: arcem igitur sine vi, pacta salutem, et vt incolumibus cum rebus abire liceret, tradunt.

[Note: 10] Coactus hisce Rudolphus matre eius connitente, quam tum Vogburgii habitasse inuenio, aerarius fit, et pecunia auunculo satisfacit, veniam supplex petit, et impetrat, capta recipit. Inde censum pecuarium, vt grande aes alienum, quod hoc bello conflarat, dissolueret, suasu matris indicit. Equum atque bouem triginta, vaccam quindecim, pecora, suem, ouem, capram decem assibus censet. Verum episcopi Boiariae intercedunt, Rudolpho eiusque amicis, nisi desistant, inferias, dirasque dicunt.

[Note: 11] Hoc anno KL. Decembribus ventus vehemens aedificia, casas euertit, subsequitur maxima aeris tranquillitas, coeli serenitate, et calore insolito, adeo vt in Ianuario arbores frondescerent, postea aquarum eluuies ingens fuit.

[Note: 12] Conradus Luppurgensis Nariscorum dynasta absque haeredibus vita defungitur. Nepos eius ex fratre Conradus episcopus Reginoburgensis Luppoburgium aerario pontificali confiscat.

[Note: 13] Boiariam superiorem pernicior rursus tumultus concussit. Machtylda filio Rudolpho potentior visa, atque ob nimiam cum Conrado Oettlingero. Mulhusiii haud procul a patria mea dynasta, praeside suo, familiaritatem, suspecta esse coepit. Et sane Machtyldam, sicut diplomata ostendunt, cordatam, atque imperiosam mulierem fuisse reperio. Vt fides fiat, capita tabularum, quae Damasiae, aliisque templis extant, subscribere idoneum visum est.

Machtylda dei gratia Comitissa Palatina Rheni, ducissa Boiariae, Rudolphi quondam regis Romanorum, potentissimi Caesaris filia, et soror Alberti regis Romanorum, etc. Damasianis, caeteris mystis, atque monachis pleraque largita est, diplomataque dedit. Caeterum Rudolphus non solum illa resignat, atque rescindit, verum nono quoque Calendas Iulii correptis armis hostili animo Schildbergium, superioris Vindeliciae arcem, vbi tum Machtylda cum Conrado praeside suo, atque Ludouico filio versabatur, inuadit, irrumpit. Conradum in vincula coniicit, matrem cum Germano, Conradumque vinctum Monachium vi abducit, castellum ianuis effractis direptum a Schludero Rudolphi praeside illiusque sociis, quorum suasu haec gerebantur. Vrbes deinde vniversas cuncta castella, quae hactenus a morte mariti tutorio titulo Machtylda

[Note: 14] Machtylda vt erat astuta, necessitatem in rationem vertit, dolorem, atque angorem animi dissimulat, accito Emichone Fruxinensi episcopo atque Ottone inferioris Boiariae duce, oppidis cunctis vltro cedit, vniuersa quae possederat, filio tradit mille duntaxat libras assium Monachiorum, quotannis paululum vini, casei quippiam, quibus victitet, supplex petit. Annuit postulatis Rudolphus, atque vt haec Caesareo diplomate confirmentur, ad Albertum ambo proficiscuntur. Machtylda vbi Hochstadium venit, atque a filii potestate se emancipatam esse videt, pactis stare detrectat, nec se teneri foedere vllo, quod vi, contra ius gentium, aduersus vinculum maternae pietatis extortum sit, causatur, se fraude circumuentam armisque coactam vociferatur. Rudolphus vbi sibi matrem imposuisse sensit, iram omnem in Conradum, cuius suasu isthaec fieri dictitabat, vertit. Eidem consuetudinem maiorem, quam quae honestati aulae conueniret, obiectat, eundem quarto Idus Iulii anno ab orbe seruato 1300. super tertium Monachii securi percutit.

[Note: 15] Huius Conradi filium Degenhartum reperio, qui Mulhusium, haud longe a patria mea possedit. Id Elisabetham vxorem Ioannis tertii Abusini foro aleatorio victricem lucri fecisse aiunt. Ottlingonum autem, vnde cognomen hisce equitibus, castellum est in ora Germaniae proxime Phering vicum Danubianum, vbi Epona quondam colonia Romanorum insignis fuit, vestigia adhuc visuntur. Ottlingeri sepulti sunt Rorae in templo mystarum Augustalium, quinque millia passuum a patria mea. Sed ad ordinem historiae reuertor.

[Note: 16] Machtylda tam insigni contumelia a filio affecta, fratris fidem implorat, communem genti suae ignominiae notam inustam, falso ac praeter pietatis iura, aduersus naturae leges conqueritur, tantas impietatis poenas a filio impientissimo exposcit. Caesar Nordlingam, quae vrbs est Sueuiae libera in Germania magna, petit, Rudolphum nepotem quam primum ad se venire imperat. Paret Rudolphus, cum fratre Ludouico ad auunculum se confert, facinus excusat, tactum purgat, innocentiam suam praedicat. Conradum inter se atque matrem discordiae mala seruisse, poenas meritas dedisse commemorat. Caesar odiosum contum eliosumque ratus diutius de hac re disceptare, omnium rerum obliuionem decernit, ablata sorori reddi iubet. Assentitur Ludouicus, et se nunquam intraturum Boiariam iurat, nisi omnia matri pientissimae reddantur atque tam insignis contumeliae macula sibi atque genetrici indulgentissimae illita eluatur, et beneficiis atque operis talis iniuria compensetur.

[Note: 17] Rudolphus ea quae possidebat, reddere grauabatur, Machtylda Augustam migrat, ciues atque praetores iussi sunt matri aduersus filium fautores, atque consultores adesse. Schluder praeses, huiusce seditionum author amotus est dignitate. Qui cum ad Caesarem se excusatum pergit, ab amicis Machtyldae, atque Ludouici ferro occiditur. Conradus a VVildenrhod, ab exilio reuocatur, aulae Rudolphi ab Alberto praeficitur, qui in paucis post diebus mortem obiit. Caesar iterum Vlmam ad se sororem, et Rudolphum, atque Ludouicum nepotes suos vocat, quod grandem pecuniam debebant, cuncta oppignorata erant, vetat aliquot annis in Boiariam illos progredi, secum in aula consistere eosdem iubet. VVigelino, [Note: VVigelinus a Trausnit. fortasse VVigeleus.] vt procuraret Boiariam, atque ex reditibus aes alienum dissolueret, praecipit. Machtylda in paucis post diebus aegritudine animi moritur, decimo Calendas Ianuarii, anno Salutis 1304. conditurque in Mausoleo viri apud Furstenfeldium.

[Note: 18] Eodem anno Danubius Reginoburgii versus Aquilonem exesa fluctibus tellure cursum intendit, aggere ingentis molis ex lapidum cumulis, tignis, et arborum truncis congesto, ad pristinum alueum coactus est.

[Note: 19] Bonifacius Pont. Max. circa eundem temporis tractum cum Alberto in concordiam redit, eidem regnum Francorum occidentale, quod a Francis Germaniae populis conditum sit, facile de alieno largitur, atque auspiciis Pontificalibus recuperare iubet. Franci coacto Luteciae concilio, ad Senatum orbis Christiani prouocant: Bonifacium de multis atrocissimis criminibus accusant, quae ab Hermanno Franciscano enarrantur.

CAPVT XIV. Otto Rex Vngariae. Stephanus I. et eius liberi. Successio in regno Boiemiae. Bellum Boiarico-Austriacum. Heinricus VII. Imperator. Expeditio Italica. Ottonis Regis Vngariae priuilegium statibus Boiariae concessum.

1. Andreas Rex Vngariae moritur, Carolus VVentzeslaus et Ladislaus de successione certant.

2. Ladislaus coronatur, Papa frustra contra Vngaros excommunicatione procedit. Benedictus XI. Pontifex Romanus eligitur.

3. Caesar contra VVenceslaum, qui Ladislaum Regem Hungariae recognouerat bellum mouet, Boiumque in partestrahit.

4. Otto Boius ad VVentzeslaum deficit cuius suasu Rex Hungariac a quibusdam declar atur.

5. Clemens V. Pasa Templarios delet, Caesarem ad expeditionem syriam et pacem Galliae reddendam cohortatur.

6. VVentzeslaus moritur relicto Ottone testamentario tutore filii. Otto Rex Hungariae coronatus cum Ladislao transactionem init eamque affinitate firmat.

7. Albertus Imperator Ottonemsolio Hungarico deturbare connititur, filium Rudolphum Legem Boiemiae constituit, quo mortuo Heinricus Dux Carinorum Boiemiam occupat.

8. Otto a Ladislao in vincula coniicitur, stephanus frater morbo decumbit, Caesar Boiariam deuastat.

9. Otto fuga in Boiariam elabitur. Caesar interimitur. Papa Rudolphum hortatur vt dignum Caesarem eligant.

10. Heinricus Luzelburgicus huius nominis VII. Caesar creatur et cum vxore coro natur. Adolphi et Alberti Mausolea.

11. Eberhardus VVirtebergensis et Conradus Oettingensis bannum imperii incidunt. Iohannes filius Caesaris Boiemiae Rex constituitur, Heinricus Tyrolius Boiemia pellitur.

12. Vlricus a VValdsehe Austriacos deficientes a Friderico ad obsequium redigit, et agros Boiariae vastat. Gelu acutissimum.

13. Otto cum fratre stephano Neoburgum ex pugnat et excindit Induciae vsque ad aduentum Friderici.

14. Fridericus Boiariam inuadit et vastat vrbes quasdam expugnat, et scharding obsidet.

15. Otto et stephanus obsessis succurrunt, ponteque repente super Oenum confecto, Fridericum ad obsidionem soluendam et fugam capessendam adigunt.

18. Conuentus Principum Bathauiae pacem et foedus reducit, Otto frater Friderici Austriaci Elisabetham Boiam ducit. Neoburgum restauratur.

20. Otto Rex Vngariae cum tutore liberorum fratris, omnem iuris dictionem ciuit atibus et nobilibus inferioris Boiariae vendit.

21. Aes alienum pauperes imposito censu omnium rerum imprimis pecuario et frumentario, soluere cogantur.

22. Bona immobilia in Boiaria triplicis generis, pignor atitia, propria eaque duplicia, atque clientularia, Vogt Güter.

23. Homines liberi et proprii. Leibsteuer, Leibcensus, liberorum diuisio et dominorum in eos iura.

25. seruorum et hominum propriorum origo. De his qui pietatis causa se tales constituunt.

26. Otto Rex Vngariae cum iuris dictione etiam ius collectandi extraordinarium vendit et se dislomate quodam isthoc iuri abdicat.

27. Diploma istud contra interesse publicum nec Imperator, nec Papa, nec Episcopi confirmare voluerunt, licet Otto ad confirmationem extrahendam se obligauerit et diploma cum aliis subscripserit ac signauerit.

28. Episcopi censui refragantur Ottonem banno feriunt, donec per certos arbitratores Reginoburgii lis perempta.

31. Heinricus VII. Ruperto et Iohannc bis profligatis coronatur, sacramentum tamen dum Papae praestare denegat, hic ad ipsius hostes deficit. Heinricus veneno appetitur. Rupertus criminis laesae maie statis damnatus.

32. Otto Rex Vngariae, et Dux Boiariae moritur, eius haeredes et tutor eorum Ludouicus V.

33. Nobilitas Boiariae inferioris, duces Austriae tutores expetit, cui se vrbes opponunt, inde depraedationes et spolia sequuntur.

[Note: 1] sVb idem tempus Andreas Vgrorum rex absque liberis animam efflat. Carolus nepos ex sorore Caesaris ab pontifice et Alberto rex Vngariae constituitur, et a quibusdam Vgris recipitur. Auia eius vxor Caroli primi siciliae regis Vngara erat. Pleraque gentis nobilitas, atque episcopi, VVentzeslaum regem Boiemiae accersunt.

[Note: 2] Is Vgris filium VVentzeslaum regem declarat, Vgri Ladislaum nuncupant, Budam, quae et sycambria, atque Ofa, vi deducunt, atque apud Albam regiam solenni ritu, celebri conuentu inaugurant. sed vterque Carolus et Boiemus titulotenus Vngaria potiebantur, potestas omnis penes proceres erat. Nicolaus Dominicanus a Caesare atque Bonifacio missus, Budae Boiemo fauentibus, frustra sacrificiis interdicit. Nam sacerdotes conuocato, et ipsi Budae coetu, caereis extinctis pontifici Romano a Gallica Ecclesia deuoto inferias dicunt. Nicolaus Romam reuersus, mortuo Bonifacio regno Ecclesiae praeficitur, Benedictus vndecimus vocatur, potiturque pontificatu posteaquam interregnum duodecim menses continuos in pontificio Imperio fuit.

[Note: 3] Iisdem diebus VVentzeslaus rex Boiemiae timens filio cum exercitu Pestum contendit, VVentzeslaum filium cum sacro Vngariae diademate in Morauiam abducit, Ladislaum Budae, atque Vngariae praeficit. Caesar autem Boiemiae regi bellum indicit, consensu Ottonis ducis Boiorum, fratrisque eius in Boiaria copias cogit, cum Ottone Boio, quem pollicitationibus sibi conciliarat, vadibusque satis dederat, in Boiemiam arma mouet. Verum tempestatibus redire compulsus, oram Rheni, Otto Boiariam petit.

[Note: 4] Is cum hoc bello sumptus fecisset, nec Albertus promissa verbis iam pridem re comprobaret, nec quod violatum erat, et damna illata inter transeundum beneficiis compensaret, praedes quoque satisfacere detrectarent, ad regem Boiemiae VVentzeslaum defecit. Eius suasu a quibusdam Vngariae proceribus veluti regni legitimus haeres (nempe Belae quarti ex filia nepos erat) rex salutatur, et vt haereditatem auitam adeat, rogatur.

[Note: 5] Sub idem tempus Clemens quintus Pontifex Max. legitur, regnoque Ecclesiastico imponitur. Is Roma in Galliam migravit, vt regi Franco gratificaretur, religionem Templariorum, eorum opibus confiscatis, deleuit. Ad quem Albertus Heinricum Hugobilarum [Note: ego puto Haig.niueilen [(reading uncertain: print faded)] .] mystam Thomam Argentoratensem, Burckhardum Phelissum, qui imperium primario sacerdoti commendarent, legat. Grata legatio Clementi fuit, Caesari rescribit, eundem cohortatur, primo, ad expeditionem Palaestinam obeundam, quae parenti eius Imperatori Rudolpho tantopere cordi fuerit: deinde mandat, vt pacem inter Viennae, Galliae, Narbonensis legatum, quem Delphinum vocant, et Allobrogum, qui sunt Sabaudii, Tetrarcham componat.

[Note: 6] Inter haec VVentzeslaus Boiemusanimam efflat: Ottonem inferioris Boiariae regulum, filio VVentzeslao curatorem atque consultorem testamento nominat. Otto cum Alberto de Hals, Hartliebo de Puechberg praefecto aulae, Brunoniam [Note: Bryn in Maehren.] Morauiae vrbem ad Vuentzeslaum regern Boiemorum, sibi a patre eius ex testamento et foedere commendatum, se transfert Idibus Septembris. Ab eodem receptis sacris, regni Vngarici insignibus a gentibus optimatibus, qui eo conuenerant, inuitatus, Sycambriam (Vgrorum caput est) dissuadentibus amicis, et aduersantibus Alberto Caesare, et filio eius Rudolpho

Austriae regulo, tertio Idus Novembris deducitur. Deinde apud Albam regiam, octauo Idus Decem. solennibus caeremoniis a Benedicto VVessesbrunnensi, et Antomo Chonadensi episcopo, Ioanne, et Stephano Tetrarchis bene precantibus, in solio regio collocatur: Budamque perpetratis rite sacris regni auspiciis reuertitur, superioreque Vngaria potitur. Atque quo opes suas confirmaret, Ladislai vlterioris Vngariae, Transsy luanique praesidis filiam sibi despondet. Seque hac affinitate tutum fore inter alienos ratus, Albertumde Hals, Hartlibium a Puechberg, reliquos, Boios domum nono Cal. Maii remittit, hique per Charionum fines in Boiariam reuertuntur.

[Note: 7] Albertus Caesar, qui nepotem suum Vgris imperitare aegre ferebat, Ottonem non solum insidiis, sed et vi oppugnare, Vgros auro sibi conciliare parat. Rudolphum filium, VVeutzeslao ferro necato, in Boiemiam deducit, regemque Boiemorum constituit. Quo paucis post diebus defuncto, Hainricus Tyroliorum, et Charinorum Tetrarches, cui Anna soror VVentzeslai nupta erat, consilio Ottonis Vgrorum regis, Landshutae in Boiaria copias cogit, inde adiutus a Stephano fratre Ottonis, regis Vngariae, auxiliaribus copiis cum illo Hercynios saltus, qua Boiariae continuantur, penetrat, Boiemiaeque regnum occupat. Stephanus Landshutam e Boiemia reuersus, repente aduersa corripitur valetudine, lectoque decumbit.

[Note: 8] Iisdem quoque diebus Otto Vgrorum rex inuitatus a Ladislao socero suo in vincula coniicitur. Albertus vbi ista resciuit, ex Austria in occidentalem Boiariam arma mouet. Neoburgii ponte facto Oenum transire, ex Norico in Vindeliciam progredi contendit. Nobilitas Boiariae secundae raptim incolis terrae ad arma vocatis, Neoburgiumg obsident, Caesarem aditu arcere conantur. Qui cum Boiis deesse caput, ipsos perinde negligentius agere, atque inter se discordare exploratum haberet, relictis quibusdam comitibus a tergo, qui quasi abundante multitudine Bathauiam se conferrent ibique Oenum traiicerent, ipse prima luce pontem Neoburgii transire coepit, Boios territos maiestate, atque fiducia Caesarea in fugam vertit, obsidionemque soluere cogit. Nemine prohibente, Vindeliciae secundae fines ferro, flamma atterit mense Nouembri. Inde ad superiorem Boiariam visum nepotes suos pergit: vnde Sueuos assumpto secum Ludouico petit.

[Note: 9] Interea Otto Vgrorum rex, ope ministri euadit, Russia, Polonia perreptata, Glogouiam peruenit, vbi a Conrado vrbis regulo agnitus, filiam vxorem ducit, ope soceri, atque Boiemorum in Boiariam cum noua nupta reuertitur, Strubingensium vrbe nuptias facit. Caesar admiratus Ottonem incolumem ex Vngaria rediisse, Rheni tractus, Suitonumque valles perlustrat, a Ioanne nepote ex fratre, quod Sueuiam paternam haereditatem repetenti reddere supersederet, KL. Maii interficitur, anno aerae Christianae 1308. post annos centum, quam Philippus Caesar simili fato sublatus fuit. Clemens Pontif. Max. ad Rudolphum Boiariae ducem dat literas, necem auunculi deflet. Deinde mandat, vt Rudolphus operam nauet, quo idoneus, atque rei bene gerendae peritus summo rerum fastigio imponatur. Datum in Pictonum vrbe quartodecimo, KL. Iunii, pontificatus anno tertio.

[Note: 10] Hanc ob causam Germani Idibus Octobris comitia Caesarea Francofordiae habent Hainricum Lutzelburgensem Caesarem declarant. Isque octauo Idus Ianuarias a Mogontino archimysta ad Aquas Graneas in solio Caroli Magni conditoris huius imperii collocatur, solenni caeremonia inungitur, armis Caelareis, atque insignibus more maiorum ornatur, cum Margaretha Brabantina coniuge inauguratur. Adotphum atque Albertum Caesares Nemetum Augustam, ad Augustorum mausoleum transfert.

[Note: 11] Eberhardum VVirtenbergensem, Conradum Otingensem hostes Reipublicae iudicat, in exiliumque agit. Boiemis filium Ioannem regem pulso Hainrico Tyrolio, imponit, isque in Boiemiam a Petro Mogontino episcopo, et Rudolpho praefecto Rhenij, duce Boiorum deducitur.

[Note: 12] In interiore Boiaria, dum Fridericus Alberti Caesaris filius, Austriae regulus apud Caesarem longius abest, Austriaci quidam proceres, freti Ottonis Boii auxilio, ab illo deficiunt, conuentus agunt, noua moliuntur. Vlricus a VValdsehe

Stiriae procurator, capita factionis inuadit, conniurationem opprimit, ruina coniuratorum recens incendium restinguit. Inde Nouembri cum trecentis equitibus per Iuuauensem agrum, Conrado episcopo Salisburgensi annuente penetrat, apud Diethmoning (quod est muni cipium Iuvauensium supra Burckhurium [(reading uncertain: print faded)] , in ripa Iuvaui amnis) considet, agros in de Boiariae, quae in Norico cubat, vastat, casas villas omnes exurit. Gelu acutum, hyemsaspera subsequitur, multos mortales extinxit, fame, atque frigore bis mille atque trecentos homines periisse aiunt.

[Note: 13] Otto rex Vngariae, atque Stephanus fratres Boiariae secundae rectores, Neoburgium iuxta Oenum, quod Austriacis parebat, tertio Idus Ianuarii obsident, pontem erigunt, quatuor menses continuos castellum oppugnant, per metallarios tandem cuniculis ductis moenia subruunt, adeo vt exercitui aditus pateret. Lambergensis, arcis praefectus, ac caeteri comites ignem aedificiis immittunt, ad Bernstain aufugiunt. Neoburgium in cineres, et fauillas redigitur. Mystarum Bathavensium, et Bemardide Praunbach [Note: alii in Grynbach.] vrbis episcopi opera induciae ad aduentum Friderici fiunt.

[Note: 14] Is vbi Neoburgium a Boiis excisum accepit, a Rheni tractibus, et Caesare domum contendit. Contractis copiis per superiorem Boiariam, Iuuauensemque agrum in Orientales penetrat fines. Accitis ad se in societatem, Vgris, Stiriis, Austriacis, Charinis, Conradum, Iuuauensem archimystam socium ad receptum sibi asciscit: octauo Calendas Augusti quindecim millibus virorum Boiariae fines inuadit, Ried oppidum atque arcem dies quatuordecim circumsedet. Tum qui in arce erant, eam tradunt. Oppidani vero, vbi vltra obsidionem ferre nequeunt, deploratis rebus suis, ignem tectis subiiciunt, clam que fuga dilabuntur. Fridericus circum cuncta incendiis complet, agros vastat praedas agit, Burckhusium tendit. Inde recta Oeni ripa ad Schardingium convertit, vrbem obsidione claudit duodeuicesimo Calend. Septembris.

[Note: 15] Otto ac Stephanus fratres, secundae Boiariae rectores, accitis a dynastis de Truheding, atque Hohenlohe auxiliaribus copiis, suppetias obsessis ferunt, mille quingentos equites, peditum ex agris, atque rure sexaginta (ita diuulgant) millia ducunt, in aduersaripa considunt, aperto Marte confligere constituunt: sed Oenus coire exercitus prohibebat. Hartlibii a Puechberg consilio pons erigitur repente praeter opinionem hostium, opereque confecto, media nocte copiae traducuntur. Austriaci multitudine agricolarum territi, prima luce tertio Nonas Nov. obsidionem soluunt, impedimenta atque castrasua incendunt: Dux, episcopus, comites sugam capessunt.

[Note: 16] Vindelici ignem restinguunt, castris, equis, armis, commeatu, tormentis bellicis, accipi tribus vino, vestinientis, caeterisque impedimentis, papilionibus pretiosae artis potiuntur. Tabernaculum episcopi, quod centum sexaginta vnciolis argenti constitisse fama erat, quatuor libris Bathauensibus venundatur. Extat Epigramma de hacre.

[Note: 17] Otto et Stephanus victoria potiti, triumphabundi Landshutam redeunt, vbi eodem anno, qui fuit Christi 1311. vndecimo Calendas Ianuarias Stephanus naturae concessit. Vixit annis quadraginta, Iuditham [Note: aliis Geuta.] vxorem cum duobus filiis Hainrico et Ottone, cumque tribus filiabus, Beatrice Goricia, Elisabetha Austriaca, Agnete virgine, sancta, superstites reliquit, hos fratri Ottoni commendauit.

[Note: 18] Posthaec anno sequenti Elisabetha regina, vxor Alberti Caesaris cum filiis, Rudolphus atque Ludduicus fratres, Rheni, atque primae Vindeliciae praesides, Cumradus Iuuauensis archimysta, Bernardus Bathauensis, Ioannes Brixinensis, Albertus Gurcensis episcopi, Hainricus dux Charinorum, Ottenburgenses, atque Hunnoburgenses dynastae, plerique alii Boiorum antistites, tetrarchae octauo Calendas Aprilis Bathaviae conueniunt, mensem paci operam, nauant. Otto rex Vgrorum cum nepotibus Reginoburgium primo, deinde ad illos se confert. Reconciliantur duces, pax religione iurisiurandi sancitur, eosdem utrisque amicos, atque hostes fore dant fidem. Captiui vtrinque dimittuntur. Elisabetha filia Stephani, neptis Ottonis regis Vgrorum, Ottoni fratri Friderici in matrimonium datur. Vindelici Noricis Neoburgium reficere iussi sunt.

in Italiam (quo nemo principum nostrorum quinquag inta ferme annis venerat) mouet, commilitones sunt, Rudolphus, Boius, Luitpoldus Austriacus; Mediolanum, Brixia, Taurisium vi ad obse quium redacta: Pisa, Genua, caeteraequevrbes, vltro suum principem accersunt, portas eidem sponte aperiunt.

[Note: 20] Inter haec in Boiaria inferiore, Otto rex Vgrorum, praesente Ludouico fratre Rudolphi, quasi tutore Ottonis, et Hainrici filiorum Stephani, qui adhuc impuberes erant, septimodecimo Calend. Iulii Landshutae conuentus agit, vt grandem pecuniam (quam ob crebra bella, et inauspicato, iratisque superis tentatam Vngariam, debebat) dissolueret, quibusdam inferioris Boiariae equitibus et ciuibus omnem iurisdictionem, vniuersas actiones, praecerquam furti, homicidii, atque latrocinii, atque, vt appellant, rerum capitaluun, et ius gladii vendit. Ditiones, dioeceseis, quas Hofinarcas vocant, tradit, de cunctis controuersiis cognoscere, iudicare, decernere, coercere, castigare, mulctam irrogare, censere, nobilitati, atque equestri ordini permittit. Antehac nullum earum rerum ius cuipiam erat, omnis iurisdictio, potestas maxima, medoxima, iudicium, imperium summum, infimum, sicuti ius gladii adhuc est penes principem, fuit.

[Note: 21] Illud tamen aes alienum inopes, atque egeni agricolae, coloni, liberi, serui, clientes, quibus nihil penitus emolumenti accessit, luere coacti sunt. Ter octauas omnium rerum vilis etiam supellectilis pensitarunt, ter ipsorum equi, boues, porci, oues, capellae, pecora, iumenta censa sunt, vnde Klosteuram, id est, vngularum censum vocant. Numarii, Casearii, Gallinarii, Ouarii, et. huiuscemodi reditus semel exacti. Vectigal quoque frumentarium semel duntaxat editum est. Ad manubias sacerdotum manus etiam extensae sunt. Mensuram frumentariam, inferiores Boii Scapham voeant, ea in anno duobus hominibus satis esse solet, continet modios secundum computationem Plinianam, vnum et triginta, tantundem siliginis, octoginta, tritici sexaginta, hordei quadraginta, auenae triginta sestertiis redemptum est. Sestertium [Note: Regenspurger Pfennig thut funff beller Schuuartzer Munntz.] autem nummum Reginoburgensem voco, quem duobus assibus, atque semisse permutari placuit. Sed rem paulo altius, quomagis in aperto sit, repetam.

[Note: 22] Vniuersae possessiones in Boiaria, cunctapraedia, agri, prata, syluae, villae, quae stipendiaria sunt, et seruiunt, triplicia esse constat: Pignoratitia, propria, atque clientularia. Pignoratitia, quae sint, nomen indicat, vbiaes pignoraritium dissolutum est, quasi iure postliminii ad suum dominum redeunt. Propria duplicia censentur, quaedam mancipi sunt, iure suo, non alieno beneficio possidebantur, et Vrbaria, hoc est, prima, atque praecipua vocantur, horum vsusfructus atque proprietas domini est. Alia mobilia nun cupant, haec vsurario annuum vectigal, proprietario nihil omnino pensitant, cuius cum is cuius proprietas est, moritur, aut vsurarius morte venditione, alioue quouis modo immutatur. Tum demum hic vicesimas summae, qua annuum tributum constat, paciscitur, nam vicesimam partem sortis cuiusque leuissimam, atque legitimam vsuram Germani existimant. Clientularia, quod tertium genus diximus, Boetheiam [Note: Vogtgueter.] Graeco, atque Teutonico vocabulo a patrocinando nominamus, quod quasi praemium annuum curatori, patronoue praebeant, vti procuret, defendat, asserat, vindicet, liberrima haec conditio, minusque obnoxia aestimatur.

[Note: 23] Item hominum, atque colonorum duo genera numerantur, pars liberi sunt, caeteri Leibaigen, id est, serui dicuntur. Clementissima tamen isthaec seruitus, atque longe alia, quam quae caeterarum sit gentium. Capite censi sunt, Leibsteuram, siue Leibcensum, hoc est, munia personalia, quotannis, quinque, viginti, tringintaue asses pensitant, partim nihil: sed quando huiuscemodi colonus ex vita migrauerit, iumentum [Note: Dem Herrn des beste Haupt - Vieb, dem Schergen ein Rock.] quod domino placuerit, tribuitur, viatori vestimentum. Coniuges nonnunquam diuersae sunt conditionis, quandoque diuersos habent dominos, qui liberos inter se partiuntur, filii matrem, puellae genitorem sequuntur. Quamobrem absque consensu domini matrimonia non contrahunt.

[Note: 24] Nunc nulla iuris solennitate obseruata solo consensu domini passim, et facile manumitti solent. Apud maiores, princeps, atque Caesar excusso e manibus serui nummo, eundem libertina donabat conditione.

[Note: 25] Iureperiti, et nonnulli philosophi omnes homines natura liberos nasci tradunt, armis, atque vi introductam esse seruitutem. Vnae seruos a seruando, qui alio qui iure belli occisi fuissent, dictos opinantur. Plerique etiam cum aut aere alieno aut magnitudine tributorum, aut iniuria potentiorum premerentur, se se in servitutem dicauere nobilibus. In sacrae tamen historiae arcanis legimus, reddite Caesari, quae sunt Caesaris: cui tributum debetis, tributum: cui honorem, honorem. Omnis potestas a Deo est, qui resistit potestati, diuinae maiestati aduersatur. Et profecto naturalem quondam seruitutem esse Aristoteles Stagirita, praeceptor Alexandri Magni, regum omnium maximi, in libro primo de Republica argumentis, et disputationibus probat, et aliorum rationes confutat. Apud nos reperio religionis ergo sponte plerosque se in seruitutem redegisse mystis, atque monachis.

[Note: 26] Atque vt tandem haec missa faciam, et historiam prosequar: Antea Equestris ordo, tribusque sacerdotum contenti stipendiis, vsuariam duntaxat ex superioribus praediis cepere operam. Proprietas, maiestas, ius coercendi, castigandi, iudicandi, principi addictum fuit, oneris quippiam extra ordinem imponendi copia non fuit. Atque illa omnia ex asse, quemadmodum dixi, Otto rex Vgrorum, secundae Vindeliciae, atque Boiariae rector, tum venum dedit. Attamen se atque heredes, successores, statutis, certisque vectigalibus contentosfore, nunquam huiuscemodi onus extraordinarium, precibus vel vi, vel quouis alio modo tentaturos, diplomate cauit.

[Note: 27] Vbi illiusmodi nundinarum fit author, et vt pace ciuium meorum dicam, in isto vt appellant, priuilegio, multa absurda comprehenduntur, quae sunt seditionum domesticarum, bellorum ciuilium causae et origo, seminaria discordiae inter principem, ac populum, inter ciues, ac equites, inter sacratos, et prophanos. Hinc Taringiae, Hirciniae, Leoninae [Note: der Beckler und Lebler Krieg.] ab insignibus ita dictae conspirationes. Et nuper anno abhinc septimo, secessio monachorum, sacrificulorum, ciuium, equitum, in perniciem Reipubl. a principibus Hieronymo a Stauff, et Vuolfgango Hagio, potissimum authoribus et ducibus multitudinis. Sed haec suo tempore explicabuntur. Illud diploma cuncta, priuata vtilitate, nihil publico bono metiri, duces in ordinem redigere, paucorum potentiam, optimatium (caeteris equitibus, ciuibus, sacerdotibus, monachis, colonis, agricolis, velut vulgo, sine gratia, sine authoritate posthabitis) partes, atque sectam stabilire, crimen laesae maiestatis in principem Romanum perfricta fronte committere videtur. Quamobrem nec Imperatori, nec pontifici Max. neque episcopis Boiariae, neque Noricorum tetrarchis authoribus fieri placuit. Licet Otto se non destiturum, donec id impetraret, fidem dederit. Ipse quidem, et Ludouicus, Hainricus, et Otto, impuberes, Agnes regina vxor Ottonis, Agnes soror Ottonis regis, Iuditha coniux Stephani, genetrix Hainrici, et Ottonis subscripserunt, atque huiuscemodi tabulam caera, et suis imaginibus consignarunt.

[Note: 28] Episcopi Boiariae refragati sunt, atque obstinato animo repugnarunt. Ottoni sacris interdixere, diras, et inferias dixerunt, sicuti tabulae veteres ostendunt. Hanc ob causam eodem anno quarto Idus Augusti Otto rex, nepotes eius Hainricus, et Otto, Agnes vxor, Iuditha fratris coniux Reginoburgii conueniunt, atque in gratiam cum Conrado episcopo, monachis, sacerdotibus, mystis rediguntur ea lege, vt sacerdotes, monachi, a quibus huiuscemodi tributi genus exactum sit, riuales in partem emptitiae ditionis recipiantur, at qui isthoc priuiltegio vti voluerit, nihil contribuat. Praeterea principi Boiariae nequaquam fas esse aduersus ecclesiasticam libertatem sacerdotes, monachos illiusmodi in audito genere vectigalis onerare decretum. Otto cum gentilibus, inducto priore diplomate nouo, tribui sacerdotum satisdedit Arbitri qui has foederis leges tulere, fuerunt Fridericus de Truheding antistes in Teurstadt proxime Bambergam, et Hainricus de Kirchberg

mysta Reginoburgensis, Albertus comesab Hals, Heinricus ab Ehrenfels, Ludovicus Grans, Fridericus Auer.

[Note: 29] Porro nobiles, et oppidanos, qui tum emerunt pecunia aliena tantum, vt ipsi aiunt, priuilegium, recensere haud alienum fuerit, quos in tablino principum Monachii reperi. Eos Augustinus Kolner Neuenstatensis a secretis principum nostrorum mihi exhibuit. Septuaginta sunt secundae Boiariae gentes.

Albertus, Adelramus, Ioannes ab Hals,
Hainricus ab Artenberg.
Ioannes a Fraunberg de Brunn.
Bernardus, et Vlricus tertius Abusini.
Albertus Maessenhausier, de Taesing.
Arnulphus Maessenhauser, Magister Equitum perpetuus Boiariae.
Fridericus, et Seifridus Torringer.
Vlricus Levbelfinger, itidem discophor. Boiarae.
Hartuicus, et Eberuinus de Degenberg.
Tridericus Auer de Prenberg.
VVernicus Auer.
Egilolphus VVarter.
Fridericus Achdorfferus.
Albertus, et Hartprechtus Closneri.
Petrus Eckher praeses Strubingae.
Albertus Staudacher praeses pagi [Note: Vitzibum an der Rod.] Boiorum propter Rhod ainnem.
Sigfridus, et Thomas a Fraunberg, in Fraunberg.
Sigefridus, et Ioannes Fraunbergii ab Hag.
Ioannes Frauenhofer.
Fridericus de Praiteneck.
Vlricus Remsberger.
Albertus Schonstainer.
Fridericus, et Albertus Mautner.
Hartlieb, Conradus, et Albert. Bocksbergeri.
Hertuicus Ahamer.
Conradus Portuuitz, Vro Sattelboger.
Theodoricus filius eius VVernherus Schenckhii de Anzaeching.
Tartneid Tachinger.
Ludouicus, Heinricus, Hertl Gransii.
Suitgerus Tuschel.
Conradus Bisent.
Hainricus, et Ottones duo Leychtenbeckhii.
Hainricus Ebrau.
Otueid Tiratz.
Conradus Nusperger.
Eberuinus Falckenstainer.
Albeitus Haydauer.
Hayportus et Conradus de Tonerstain.
Hyltebrandus, Conradus, Theodoricus Runtingeri.
Fridericus VVeichsar.
Conradus Kalbl.
Protuuitz de Aigen.
Stephanus Tyrlinger.
Eberhardus Hohenuuartet.
Albertus Harpeck.
Stephanus Hohenrieder.
Rugerus Gultlinger.
Otto Rainer.
Rudolphus, et Eberhardus Frainsperger.
Eberuinus Leitzrieder.
Hainricus, et Ortlieb Horenbergerii.
Eberuinus Frass.
Vlricus Lamp.
Hermannus Freydorffer.
Hainricus Leng felder.
Vlricus Vorster.
Caloch VVintzerer.
Agildulph Kolbeck.
Hainricus ab Ottmaring.
Conradus Thanhuserus.
Berchtholdus Neubergerus.
Eberhardus Ergelbeck.
Christianus, et Berchtoldus Pfaffingeri.
VVernherus Seybolzdorffer.
VVernhardus Singuuoldorffer.
Bericho Aindorffer.
Carolus, et Richerus Kaergelii.
Ruegerus Maroltingerus.
Fridericus Hager.
Conrad Sig fridsdorffer.
Ioannes, et Vlricus Perger.
Berchtoldus Almhaimer.
Hainricus Eckher de Maessing.
Hainricus Murzacher.
Conradus Sultzberger.

[Note: 30] Vndeuiginti quoque vrbes, atque oppida ab hisce nobilibus in societatem ascita sunt: Landshuta, Strubinga, Cham, Dingolfing, Landauu, Teckendorff, Chelham, Vilshofen, Arding, Oting, Burckhausen, Braunauu, Reichenthal, Traunstain, Mosburg, Dorffen, Piburg, Pfarkirchen, Ottenfelden.

[Note: 31] Dum autem haec in secunda Boiaria fiunt, Hainricus septimus perlustrata, subiectaque circumquaque Italia, Romam proficiscitur, Rupertum, et Ioannem fratres, reges Campaniae, Vrsinos bis secum congredi ausos, bis profligauit. Rudolpho Boio, Ludouico Otingensi, quorum virtus iis praeliis enituit, palmam tribuit. Deinde a Nicolao Hostiensi, Arnulpho Sabonensi episcopo, Frischone diacono, flaminibus Romanis, quos eo Clemens V. Pont. Max. miserat, consecratur: susceptoque cognomine Augusti, rogantibus superioribus sacerdotibus, non solum indignum maiestate Augustali, verum etiam contra maiorum morem, libertatemque religionis Christianae esse, principem principum orbisque terrarum dominum, Seruo seruorum sacramentum dicere, existimauit. Vnde Clemens odio incensus, ad Campaniae, Apuliaeque principes, hostes Augusti deficit, Rupertum aduersus Caesarem concitat. Augustus saepius ab hisce venenis appetitus, Rupertum crimine laesae maiestatis exconsilii decreto condemnat, Romaque in Tusciam migrat.

[Note: 32] In Boiaria eodem anno, qui est Christianae aerae 1312. Otto rex Vngariae, et Boiariae secundae rector, quinto Idus Septembris Landshutae fato concedit. Vixit annos vnum, et quinquaginta. Hainricum Natternbergensem, ab arce, vbi educatus est, ita cognominatum, quem ex Agnete tulit, tredecim duntaxat dies natum, nepotes ex fratre, Hainricum octavum, Ottonem quintum agentem annum reliquit. Cumque sibi finem vitae adesse animaduerteret, accitis ad se ciuibus Strubingensibus atque Landshutensibus, Ludouicum superioris Boiariae prasidem, qui post imperauit, tutorem nuncupat, ciues nequaquam alium recipiant, sibi fidem dare iubet, postea vita defungitur.

Strubingenses, atque Landshutenses Ludouico mandata Ottonis aperiunt, eumque ad accipienda oppida inuitant. Verum Albertus et Adelramus fratres de Hals, Ebervinus de Digenberg tum Boiariae praeses, Hartlieb Bocksperger Caloch VVintzerer, Albertus Schonestainer, plerique omnes secundae Boiariae Equites, quos supra enumeraui, Hainricum, Fridericum, Luitpoldum, Ottonem sponsum Elisabethae, sororis Hainrici, atque Ottonis infantum, fratres, Orientalis Boiariae Noricorumque regulos, vt tutelam impuberum accipiant, cohortantur, ascitasque ab eis auxiliares copias, quibus Vlricus de VValdsehe, eius gener Vlricus de Pfanberg, Luitpoldus de Haunberg dynasta praeerant, in castelllis suis recipiunt, ibique collocant. Ciues, praesules qui aduersabantur, et Ludouicum recipere conabantur, tutelam Austriacam recusabant, spoliant, illorum praedia occupant, colonos atterunt, nemini vltro citro commeare licuit.

CAPVT XV. Heinrico Imperatori in S. Synaxi venenum porrigitur. Imperator Ludouicus IV. in ordine Ducun Boiariae V. cum fratre Rudolpho, Heinrici XIII. XIV. Otto VI. et Iohannes Duces Boiariae. Fridericus Austriacus Anti - Caesar Electoratus Brandenburgicus. Dignitas equestris a Salisburgensi concessa.

1. Heinricus Sacrae Synaxi veneno admixto a Bernhardo Dominicano extinguitur. Clemens V. moritur. VVilhelmi occam et Hermanni de eo peruersoque Romanae Ecclesiae tum temporis statu testimonia.

3. Ludouicus copias cogit castra Austriacorum expugnat. Strages Austriacorum et eorum in Ambrone submersio.

4. Fridericus Dux Austriae pacem offert, foedusque ictum. Inter regnum papale et Caesareum, Statibus imperii et Cardinalibus vtramque dignitatem venum exponentibus.

5. Exercitus Germanorum in Italia hostes fortiter oppugnat. Caput Conradi signum exercitus.

6. Fridericus Austriacus exercitum in Italiam mittit, et suffragia pro Caesarea dignitate consequenda cauponatur, affinitateque et amicitia sibi multos conciliat.

7. Fridericus cum exercitu ad Francofurtensia comitia se confert, ambitus et aliorum criminum accusatus a Caesarea dignitate excluditur eaque Ludouico Bauaro siue V. confertur.

10. Ludouicus vasallos imperii inuestit. Fridericus Bonnae Caesar salutatur, exercitus dilabitur, quinam ab eius partibus steterint.

11. Ludouicus fratrem Rudolphum in exilium agit, eius terras occupat, Angilo stadii conuentus agit.

13. Fridericus arma contra Ludouicum in Sueuiam transfert, et Eslingam obsidet.

14. Ludouicus obsessis succurrit. Leuia praelia eduntur. Stephani a Gumprecht singulare factum. Pugna orta nocte dirimitur, et exercitus vtrinque discedunt, vtroque cognato sanguinem abhorrente.

15. Iohannes XXII. Pontifex creatur qui legationis a Friderico missae non admodum benigne respondet.

16. Eius de animae immortaliate sententia, Epistola Theologorum ad eum perscripta in qua haereseos arguitur. Eius facta circa episcoporum constitutionem.

21. Fridericus arma aduersus Argentoratum transfert, sequitur Ludouicus. Exercitus a cognato sanguine abhorrentes iterum recedunt sine praelio.

22. Duces inter se affinitate amicitiam confirmant. Neithardus Fuchs et Parochus de Calenberg iocandi comitate inclyti.

23. Otto et Albertus Austriaci bello abstinent. Fridericus et Luitpoldus Italis contra Guelfos suppetias ferunt.

24. Ludouicus et Fridericus ad Müldorffium castra locant. Boii proceres fuga dilabuntur, Ludouicus se Monachium confert. Austriaci Boiariam et inter alia monasteria diripiunt, pro Fridericus moribundus satifacit.

25. Reginoburgenses Fridericum vrbe excludunt. Bardi homicidium committentes a poenitentiario Iohannis XXII. absoluuntur. Vilshofen munitur.

26. Ludouicus vires recuperat. Austriaci merces negotiatorum Reginoburgensium et Allersbach diripunt.

27. Ludouicus filio suo Ducatum Brandenburgicum in feudum concedit, filiisque fratris sui decreta rerum omnium abolitione, Palatinatum Rheni. De comitiis Caesareis constitutio.

28. Tumultus Reginoburgenses ob impositum monachis ab Episcopo abbatem, et violatam libertatem Ecclesiasticam. Episcopus Nicolaus ex Reginoburgo migrans moritur.

29. Heinricus XIII. Dux Boiariae Margaritham Botemam Otto VI. Richardam Iuliacensem ducunt, sororesque suas collocant. Principes ad aes alienum soluendum et dotandas sorores censum pecuarium indicunt, actaque Parentes et Ottonis Regis confirmant, Nouum diploma.

30. Episcopi Boiariae Principes excommunicant libertatem Ecclesiasticam laesam esse vociferantes, donec iurato promitterent, se imposterum talia non ausuros. Iuramentum nobilium.

31. Fridericus Austriacus belli aleam tentaturus ingentes copias ex variis nationibus contrahit, et aduersus Boiariam movet.

32. Engelbertus atque Bartholomaeus inauspicato arma cepisse praedicunt et eum a propsito frustra dehortantur.

33. Ludouicus copias contrahit factoque testamento obuiam hosti procedit, in praelio tumultuario magnum numerum Vngarorum et Barbarorum prosternit.

34. Luitpoldus cum exercitu in Boiariam peruenit. Nuncius ab eo ad fratrem missus intercipitur.

35. Fridericus morae impatiens incertusque vbi frater sit, diem praelio statuit.

30. Praelium atrox et anceps per decem horarum spatium. Boiemi adunt et quingenti se dedunt, quibus Schuueppermannus succurrit Austriaci funduntur, Fridericus cum fratre Heinrico et optimatibus capti.

41. Luitpoldus audita clade fratris Boiaria excedit. Captiuorum et praemiorum distributio. Burggrafii Norunbergensis iura in Austriaenobiles. Comes Hennebergensis fit Princeps.

42. Fridericus Caesar in carcerem detruditur. Eius occasione arcis Trausnitz sermo. Ainpfing vicus.

[Note: 1] INter haec in Italia Imperator Hainricus septimus Caesar Augustus duodeuicesimo Calendas Septembris celeberrimo Christianorum die resto, in sacra aede a Bernardo Dominicano [Note: quem alii Ioannem de monte Politiano fuisse dicunt.] (qui auro male ab inimicis Caesaris conciliatus fuerat) coelesti victima toxico oblita, atque polline Adamantima (quam praesens venenum esse aiunt) sacrae optimi principis potioni indito, novo, et inaudito exemplo extinguitur. Ita non solum in fastos, annales, acta relatum est, sed et Epigramma in eiusdem ceremoniae consecraneos extat, et antiquis more maiorum celebratum est carminibus. Quamuis Romani flamines, aegritudine animi, quod homo vindictae auidus de hostibus vt vellet, supplicium sumere non posset, animam ipsam efflasse credi sibi postulant. In paucis quoque post diebus Quintus e medio tollitur. Hunc aduersarium fuisse mendicanti religioni referunt. Hermannus, et VVilhelmus Occomensis Franciscani, hominem ambitus, libidinis extremae, auaritiae nota inurunt. Cuncta tum vitia crimina, scelera, flagitia, quae hactenus sub virtutis specie, pietatisque nomine Romanam Ecclesiam incesserant, impudentissime, aperteque inualuisse commemorant. Paupertatem Christianam opprobrium maximum, vitia virtutes, perfidiam iustitiam, fidem astutiam simplicitatem impietatem, religionem stultitiam censeri, omnia denique Romae venalia esse conqueruntur.

[Note: 2] Sub idem tempus mortui sunt Gottfridus Fruxinensis, Bernardus Bathauensis, Conradus Reginoburgensis pontifex, et Conradus archimysta Boiorum. Huic VVichardus Polemus [Note: Pothaim.] eiusdem fani decurio, illi Nicolaus regis Boiemiae magister Epistolarum suffectus est.

[Note: 3] Ludouicus quoque priniae Vindeliciae procurator, flagitantibus ciuibus Boiariae, Monachii copias cogit, atque cum Berchtolde de Neyffen, Berchtoldo de Graispach, VVeichnande de Trausnitz, Hainrico et VVilhelmo marescalcis a Biberbach, viris bellicae disciplinae peritissimis, Mosburgium petit, inde Landshutam contendere in animo habet. Reguli de Halss, Boii, et Austriaci, quos enumeraui, et ipsi correptis armis aduersus Ludouicum infesto intentoque exercitu obuiam procedunt, Ludouicum a Boiaria secunda arcere connituntur, quinque millia passuum a Mosburgio, in pago Halerthauu in confinio vtriusque Vindeliciae apud Gamelsdorff, castra locant. Quod vbi Ludouicus per exploratores cognouit, eo arma mouet, toto die a prima luce ad vesperam castra oppugnat, et tandem diripit, hostes in fugam vertit. Qui Volckmansdorff versus, vbi Ambro Isarae miscetur, et pons, traiectusque esse solet, fugam intendunt. Dum flumen transire conantur, ad pontem se constipant. Pons multitudinem subeuntium ferre non valens, corruit, multi mortales in Ambronis fluentis intereunt. Caeteri proceres Boiorum per nota latibula syluarum, quae ibi crebrae sunt, elabuntur. Austriaci quibus ignota terra erat, quadringenti, quadragintaque capti sunt, caeteri pars, occisi, pars sub mersi sunt. Effodiuntur quotidie adhuc ibidem arma, enses, calcaria ab agricolis, certa huiusce conflictus monumenta. Parentum memoria cataphractus terrea omnino specie, in patula fago, caetera praeter ossa solutus, repertus est. Posthaec victor Ludouicus inferiorem Boiariam nemine prohibente, in fidem titulo tutoris accepit. Haecque pugna depugnata est, quarto Idus Nouembris anno Christianae libertatis 1313. Extant numeri de hoc conflictu.

[Note: 4] Fridericus Austriae regulus, quod summam rerum ambiret, et vt captivos redimeret, primus de pace mentionem facit, ad Ludouicum amitinum suum mittit legatos, qui ab eo postularent, vt aliquem locum medium vtriusque colloquio deligeret, velle se de Republica, et summis vtriusque rebus cum eo agere. Annuit postulatis Ludouicus, captiuos dimittit, amboque principes Iuuauiae conueniunt, ibique foedus ictum est. Interregnum tum in regno Ecclesiae annos duos, menses sex: in Imperio menses quatuor decim fuit. Principes Germatuae, veluti flamines Romani, in locatione nouorum honorum immoderatius licebantur, venale Imperium differebant, vt huic, qui pluris liceret, addicerent.

[Note: 5] Pars comitum, Germanorumque, qui apud Imperatorem in Italia stipendia fecerant, cum Baldouino fratre Augusti in Germaniam reuersi sunt, pars in Italia aduentum noui principis praestolantur, aduersus hostes continenter pugnant. Signum referunt, caput Conradi quondam innocenter ibidem (vt ait Edituus) caesi.

[Note: 6] Fridericus quoque Austriaois, filius Alberti Caesaris, cui Imperium vulgus destinabat, flagitantibus Longobardis, Vlricum de VValdsee Stiriae praesidem, cum Vlrico de Pfannberg, genero suo, et Vlrico filio illius cum exercitu in Italiam mittit, Patauii praesidia collocat. Rudolpho praefecto Palatino Rheni, duci Boiorum fratri Ludouici, ingentia dona largitur: Hainrici de Virnburg archimystae Agrippinensis neptem ex fratre Ruperto, Hainrico fratri suo dat in matrimonium. Ita caute ab hisce suffragia cauponatur. Elisabetham quoque Arragonam vxorem ducit: Catharinam sororem filio Rugerti regis Campaniae, Calabriae principi, nuptum locat. Cum Hainrico Tyrolio, auunculo suo duce Charionum, qui titulotenus regno Boiemiae, atque Poloniae potiebatur, foedus init. Carolus Vgrorum rex amitinus eius erat. Horumque dynastarum, regum, principum maximorum Europae, amicitia, affinitate, cognatione fretus ad summum rerum humanarum fastigium aspirabat. Donatiua largissime vbique per Germaniam Equitibus militibus distribuebat, auro, quae maxime humanum ingenium preces efficaces sunt, eos quos idoneos rebatur, munerabatur. Hacque disciplina ad rerum summam affectabat viam.

[Note: 7] Cum itaque anno Christianismi 1314. in Octobri Comitia Caesarea Francofordiae haberentur, plenus spei eo cum exercitu, comitibus Hainrico Charionum, Tyroliique regulo, Hainrico, Goricio, Maenardo Artenbergensi properat. Exclusus vrbe, trans Moenum in altera ripa castra locat. Petrus autem Mogontinus, Baldovinus Teuerorum archimystes, Ioannes Rex Boiemiae, Ioannes Saxonum procurator, VValdmarus Brandenburgensium rector, Fridericum ob immodicam largitionem ambitus incusant, affinitatem Cum Ruperto hoste Reipub. ab Imperatore Hainrico Caesare Augusto proscripto, contra diui Augusti decretum initam vitio vertunt, denique eius foedus cum Hainrico Tyrolio, qui se regem Boiemiae, Poloniaeque nuncupabat, suspectum habentes, Ludouicum primae Boiariae ducem, ob literarum peritiam fortunam rerum bellicarum, propter animi, atque corporis egregias dotes, quibus tum caeteris Germaniae principibus praestabat, accersunt, moxque in vrbem admittunt, receptumque pietatis, atque virtutis ergo refragantibus Hainrico Agrippinensi pontifice, et Rudolpho germano Ludovici, Caesarem declarant, quintodecimo Calendas Nouembri. Deinde Aquas Graneas deducunt, ibi eum cum vxore Beatrice ex Poloniae regulis oriunda, more maiorum in solio Caroli Magni collocant, ritu solenni inaugurant.

[Note: 8] Volckmarus tum obiit Furstenfeldensium antistes, qui Ludouico II. Rudolpho, et Ludouico quinto, et Machtyldae principibus nostris a consilio fuit, annalesque Boiorum (qui autographi extant) ab irruptione eorum in prouincias Romanas, hoc est, ab anno Christi 508. ad annum 1314. quo obiit, deduxit, sua memoria res gestas, quibus etiam interfuit, accurate perscripsit. Eodem anno Elisabetha regina, vxor Alberti Caesaris, mater Friderici decessit.

[Note: 9] Sed de Ludouici moribus pauca prius explabanda sunt, quam initium narrandi Imperium eius faciam. Imperator Ludouicus quartus Caesar Augustus, parte Ludouico praefecto praetorio Rheni,

duce Boiorum, matre Machtylda, filia Rudolphi Caesaris, nobilissimo Schirorum, et antiquissimo genere natus. Septem annos natus, patrem amisit, sub tutela matris diligentissime educatus Viennae in Austria, cumamitinis filiis Alberti Caesarisliteris institutus est. Adeoque profecit, vt omnes suae tem pestatis principes magna vi, et animi, et corporis, ingenio optimo superasse tradatur. Impudentissimo mendacio Chronicariorum, qui illum Romanas literas ignorasse, sicuti alia pleraque vana falsaque, comminiscuntur. Doctissimos quosque Italos, Germanos, Anglios, Theologos, Iureperitos eius consultores fuisse reperio: fugitans tamen, impatiensque laborum, ociiqueplus aequo appetentior fuisse narratur, a rerumque scriptoribus negligentia eius in instituendis educandisque filiis notatur. Monachi, Virgines sanctae, Christianissimum, pientissimum, et supra quam cuiquam credibile est, modestum praedicant, coeloque locant, id miraculis, et visis, diuinitus editis confirmant. Eius cultellos, mappas, caeteram huiuscemodi supellectilem, vt sacra venerantur, seruant, monstrant. Pictus est in Vnderstorff in porticu, cultu priuato egenos, et nudos manibus suis vestiens. Non admodum locuples fuit, superiorem duntaxat Boiariam, cuius primariae vrbes sunt VVasserburgium, Monachium, Angilostadium, possedit. Publicam instrumentorum (quae in Bibliothecis Boiariae extant)[Note: 10] sequor fidem, fabulas imperitorum missas facio. Id vnde diuerti, exequar.

Caesar declaratus ab Aquis Graneis Agrippinam petit, ibi culto Caesareo clientibus Romani Imperii beneficia collocat. At Fridericus interea cum Maenardo Goricio, Hainrico episcopo, atque Rudolpho Boio, viginti duntaxat comitibus, Bonnam irrepit: ibi contra decus Imperii, in templo D. Cassi, Caesar salutatur. Eius exercitus, atque duces Hainricus Charionum, itidem Hainricus Goriciae regulus, desertis, castris, atque papillionibus, metu perculsi, cum vrbibus vbique exciuderentur, foede dilabuntur, palabundi, atque fugitantium in morem domum proreptant, famem rapis, quae nondum collectae erabt, solamur, sub dio, et in agris, vbi nox eos comprehendebat, pernoctant. Fridericus quoque in Austriam clam se confert. Soli Noricorum tetrarchae Charini, Tyrolii, sanguine iuncti, Iuuauenses, atque Bathauenses rebus eius studebant. Caeteri omnes, praeter quos haereditatis titulo possidebat, cives, dynastae, principes, reguli, pontifices, antistites, Sueui, praeter Vlmam, Franci, Rhenani, Boiemi, Saxones Ludouicum recipiunt.

[Note: 11] Qui ex Agrippinensi Colonia arma in Rudolphum fratrem (vnde paternam originem trahunt omnes Rhenani principes, quos Palatinos Rheni, et duces Boiorum vocitant) mouet, eundem ex Germania, Galliaque in exilium ad Anglios agit, terras, vrbes, castella eius occupat. Vxor illius Machtylda, filia Adolphi Caesaris, in Austriam ad Fridericum aufugit, ibique in exilio deploratis rebus suis obiit. Ludouicus in Boiariam se confert, Angilostadii, atque Landshutae, vti diplomata ostendunt, et Calendas vndeuicesimo Maii, sexto decimoque Iulii conuentus agit.

[Note: 12] Luitpoldus frater Friderici bellum Suitonibus (qui excusso Austriacorum iugo, ob rapacitatem, atque vim, et iniustitiam praetorum, in libertatem se vendicarant) indixit, et faucibus alpium temere se committens, amissis plerisque nobilibus inter quos quatuor Tockenburgii, optimo quoque, ac maxime manibus prompto. caeso, ipse per calles syluestres, duce regionis perito, aegre euasit.

[Note: 13] Fridericus eius frater, Carolo regi Vgrorum, vt sibi auxilio aduersus Ludouicum foret, Scythiam [Note: Insul Schütt.] atque Pisonium vrbes, quibus Andreas rex eius gentis ab Alberto patre Friderici filiam in matrimonium emerat, reddit, collectoque exercitu per Charionum, Tyroliorumque fines in Sueuiam arma transfert, cum Kirchbergensi regulo Esslingam, partium Ludovici vrbem, obsidet, subur banas aedes occupat, ibi castra locat, Nigrum deriuare ab alueo suo connititur. Verum sagittis, iaculis, tormentis a ciuibus submouetur. Gastra igitur ad Aquilonis oram in montem transfert, vrbemque inde oppugnare non destitit.

[Note: 14] Ludouicus obsessis auxilio venit, in ripa aduersa octo dies considet, quotidie tumultuaria, leuiaque praelia eduntur. Stephanus a Gumppenberg Boiariae inclytus eques, pernici equo praetergressus suos,

Hainricum de Schueinkeryst, a quo prior vulneratus erat, equo occiso, capit, ne ab amicis occideretur, eundem equo suo imponit, abireque fide redeundi accepta permittit. Is vbi conualuit, cum equo sagittariis instrumentis, vti mos est Germanorum, vadimonium sistit. At copiae ducum tandem vesperi, praecipue qui aquatum vtrinque ierant, in vado quodam forte amnis conueniunt, et primum leuiter, vti fit, velitantur, mox vtroque exercitu opem suis ferente, pugna gliscit. Caesis mille, atque septingentis equis, paucis mortalium (in quibus Kirchbergesis regulus partium Friderici fuit) interemptis, nonnullis captis, nox praelium diremit. Victoria nulli cessit, vtrinque postea sine Marte, cunctis bella ciuilia detestantibus, discessum est, cognato sanguine manus polluere formidabant.

[Note: 15] Eodem tempore, nimirum anno Christi 1316. cum interuallum regni pontificalis duosannos, menses sex in Ecclesia Romana fuisset, Philippo sexto Celtarum rege connitente, Iacobus Baburcus rebus Ecclesiasticis imponitur, et Ioannes vicesimus secundus cognominatur. Isque Conrado Gurcensi episcopo, ab Austriacis ad se misso, vt Ludouico in ordinem redacto Friderici Imperium ratum esse decerneret, petenti, Rudolphum atque Albertum auum, parentem Friderici collaudanti, item Fridericum sobolem Augustam, indolem eius, atque mentem nutritam, ac educatam, faustis penetralibus ortam fortes fort ibus, atque bonis procreari, et in iumentis, atque equis esse patrum virtutem, nec imbellem columbam feris aquilis progenerari, multis commemoranti, paucissimis respondet: Solomonem omnium mortalium haud dubie sapientissimum, filium tamen stolidissimum genuisse. Legatos deinde non ad modum benigne auditos, re non impetrata, domos abire iubet.

[Note: 16] Atque hunc Ioannem temere, atque male de beatitudine atque felicitate humana sensisse reperio. Nullam penitus animam mortalium, donec ii reuiuiscerent, atque immortalitate donati post excidium demum orbis forent, coelestem in curiam recipi praedicauit. Legi ego Epistolam (quae extat) Theologorum eiusdemtem pestatis, maxime Paxisiorum, qui illum haereseos nota inurunt, atque vt resipiscat, commonefaciunt. Idem inuitis mystis Episcopos imposuit, sicuti Fruxinensibus Ioannem Brixinensem, deinde et Bambergensem. Illi vt symmistas placarent, Parochias ipsis tributarias fecere, hospitalitastum abolita est. Quod in alimenta pauperum ante distributum, in, ornamentum, cultum parietum, atque pompam versum est. Tum priuata sacrificia, sacrificularios pontifices, sacrilegia, compilationes, peculatus (vt tum autumabant) templorum, ac sicuti nunc vocant, incorporationes, et absentias inualuisse reperio.

[Note: 17] Hic etiam alter et vicesimus omnium pontificum Romanorum qui vnquam fuere pecunio issimus, paupertatem non soluma Christo seruatore nostro, eiusque comitibus, et legatis, verum a philosophis quoque, poetis, oratoribus, historicis, alienis a religione nostra collaudatam, irrisit. Franciscanos in diem viuentes, hostiatim victum mendicando quaerentes, suae opinioni aduersantes, vt qui Christum, eius nuncios nihil possedisse docebant, impietatis, pestiferi erroris condemnauit, ex ciuitate Christiana exegit, fraterculos nuncupauit, plerosque igne concremauit. Sacratas foeminas, quas Beginas nominamus, impietatis postulauit, nubere coegit. Quosdam qui in finibus Boiemiae atque Austriae, supremam iliam maiestatem senis, adolescentis, columbae imagine (vti adhuc fieri solet) pingebant, laesae religionis accersivit, Anthropomorphitas esse renunciat, esse renunciat, quosdam ad ignem condemnauit.

[Note: 18] Septimum iuris pontificii librum, quem Clemens quintus, decessor eius, composuerat: sed quod multa, quae simplicitati Christianae, libertati religionis imponerent, ibi continerentur, publicare supersederat, atque animam agens aboleri iusserat, edidit: omnia quae ibidem scripta erant, rata fore constituit: quae a Benedicto, qui Ioanni successit, rursus antiquata sunt. Haeca VVilhelmo Occomesi accepi.

[Note: 19] Dominicani Ioannis rebus studebant, quamobrem is illis gratificaturus, D. Thomam albo superum [Orig: superûm] inscribit, omnibus sacrarum literarum interpretibus praefert. Franciscani ab eo deuoti, principes aduersus eundem concitabant.

[Note: 20] Inter haec Fridericus Nemetum Augustam Imperatorum, et regum nostrorum manibus cineribusque sacram, petit proxime moenia vrbis castra locat. Ludouicus cum exercitu vrbem propugnaturus, proxime castra hostium considet, atque suis negligentius excubias agentibus, Austriacis de improuiso maximo impetu irruentibus, in proximum Iudaeorum conditorium, quod muro communitum erat, cedit.

[Note: 21] Deinde Fridericus arma Argentoratum vrbem Tribochorum transfert. Ciues cum Ludouico, episcospus cum Friderico sentiebat, eum aduersus ciues in auxilium euocarat. Subsequitur Ludouicus, ex aduerso papilionis Friderici castra locat. Alsatium, qui eum sagitta interficere conabatur, securi percuti iubet. Dieque postea constituto, ambo principes acies dimicaturi ordinant, signaque canunt. Mox coelesti munere vniuersi cognato sanguine manus polluere abominantur, atque ordinibus solutis dilabuntur.

[Note: 22] Duces vtrinque affinitate amicitiam confirmant. Ioannes rex Boiemiae sororem suam Mariam Hainrico Tyrolio, quem Boiemia, atque Polonia exegerat, despondet. Verum puellae hae nuptiae cordi non fuere, se deuotam Christo esse, bellum matrimonio indixisse tum causata: Carolo pulchro regi occidentalis Franciae in manum postea venit. Hainricus igitur Tyrolius Margaretham filiam suam Ioanni fillo regis Boiemiae connubio iungit. Vlricus Otingensis Ludouico intimus Gutam sororem Austriacorum vxorem ducit. Otto frater Gutae, et Friderici Elisabetham Boiam, filiam Stephani, sororem Hainrici duodecimi, atque Ottonis inferioris Boiarrae ducum, iam pridem sibi desponsam, nuptiali thalamo sibi iungit. Horum familiares, ac aulici fuere Neidhardus Fuchs, et Parochus de Calenberg, varia haud triuiali iocandi, ludendi voluptate ac comitate inclyti, maxime rusticis ioculariter animi relaxandi causa imponendo insignes, eorum lusus et facetias adhuc canimus.

[Note: 23] Otto itaque ille ob affinitatem cum Boiis initam, Albertus quod aeger pedibus esset, bello abstinebant. Horum fratres Fridericus atque Luitpoldus, ItaLis opem eorum aduersus VVelfos, hoc est hostes Reipublicae, atque sacrosancto Imperio rebelles postulantibus, Hainricum fratrem, Hainricum Tyrolium, Conradum ab Auenstain suppetias ferreiubent.

[Note: 24] Ipsi noua affintate Boiorum, qui secundam Vindeliciam incolunt, freti, aduersum Ludouicum arma mouent, Muldorffii, quod est municipium Salisburgensis episcopi, Oeno conterminum, in confinio vtriusque Boiariae copias cogunt, in fines Ludouici hostili animo progredi conantur. Ludouicus accitis in societatem equitibus, atque militibus, secundae Boiariae, obuiam pergit. Castra Muldorffii locat: Austriacos a finibus suis arcere parat. Ibi tum Seyfrido a Peffenhausen filio Bernardi Gensbergum [Note: Der Gaensberg.] prope Angilostadium cum finitimis colonis tradit. Dumque dimicare cum hostibus, aleam belli tentare, ferro decernere meditatur, inferioris Boiariae proceres partim auro, et pollicitis corrupti, partim metu, et taedio ciuilium armorum, alii affinitatem cum Austriacis excusantes, in fugam se nemine persequente, coniiciunt. Ludouicus Monachium cedere cogitur. Quod vbi Austriaci cernunt, fines Boiariae inuadunt, ab Oeni ora vsque Danubium, atque Reginoburgium impune casas, villas comburunt. Nullum quidem castellum, oppidumue expugnant incendiis cuncta, nemine prohibente complent, templa monachorum expilant, mystarum collegia diripiunt. In quibus duo fuere, proxime patriam meam Paering, atque Ror. Hanc iniuriam Fridericus (sicut tabulae ostendunt) moriturus, pecunia testamento legato postea compensauit.

[Note: 25] Caeterum idem, tum Reginoburgensibus portis clausis transitum denegantibus fines inferioris Boiariae intrat, Bathauiam versus, cuius episcopus Albertus, amita Friderici geuitus, Austriacorum rebus studebat, coritendit. SecundaeVindeliciae incolae res suas ad Allerspach transferunt. Quas cum duo Bardi furto interscepissent, a caeteris consecraneis clam in vincula coniecti, oculisque priuati, mori coacti sunt. Caedisque authores ruhilo minus rei diuinae, quod eis per homicid um non licebat, intersunt. Tandem vbi id resciuere monachi, missa Romam legatione

a Berengario Tusculano, a piaculariis sacris vicesimo secundo ritu solenni resoluuntur. Hainricus quoque, atque Otto, et Hainricus secundae Boiariae rectores, in Vilshofen, distributo opere inter monasteria, moenia, fossam, vallum subito reficiunt, oppidum, quod ligneum receperant, lapideum reddunt.

[Note: 26] Inter haec Ludouicus recuperatis viribus Austriacos insequitur. Verum praeda onustis domum properantibus, Bathaviaque cedentibus, pugnandi copiam Ludouico tum dare non fuit consilium, Posteaquam Austriam attigere, merces negotiatorum Reginoburgensium, qui Viennae, et aliis oppidis rerum venalium tabernas aperire solebant: item Allerspachii, caeterorum Boiariae mystarum atque monachorum vina, quae veterum principum Boiorum beneficio in Austria possident, diripiunt.

[Note: 27] Iisdem diebus Volckmarus Brandenburgensis regulus, absque liberis decedit, et Rudolphus frater Ludouici in exilio obiit. Ludouicus Brandenburgii ducatum filio cognomini maiori natu in fidem, atque tutelam committit, eidem filiam regis Cimbrorum connubio iungit. Auditaque morte fratris sui, filios eius, nepotes suos Rupertum, Adolphum, Rudolphum in Boiaria VVolffratzusii natos accersit, eisdem gratiam facit, et decreta omnium rerum, quae parens illorum commiserat, obliuione, Palatium Rheni quasdam vrbes Nariscorum, atque Boiariae, quae est in Francia, reddit. De Comittis Caesareis id cauit, vt proles sua, atque fratris, illis vicissim interessent, atque primas quidem Rudolphi, quippe maioris natu, secundas soboli suae tribuit. Atque hoc pactum quamobrem nunc antiquitatum sit, atque pro obsoleto, irritoque habeatur, nisi ignauiam nostram accusare velim, haudscio.

[Note: 28] Reginoburgio per idem tempus tumultuatum est. Monachi cum episcopo primo, deinde mystae etiam cum ciuibus decertarunt. Mortuo Hainrico VVintzerer D. Haimerami praesule, Nicolaus vrbis pontifex, monachis patrem atque magistrum iure suo imponere conatur, manibus pedibus recusantes vrbe pellit. Ipsi Abudiacum, atque Abusinam petunt, ad Bernardum, atque Vlricumtertium patriae meae regulos, atque propugnatores templi sui confugiunt, ibi Balduinum praesulem salutant. Is comite Albertode Schmidmul Auinionem proficiscitur, immunitatem ab vicesimo secundo impetrat, atque emit, ibique ex hacvita migrat. Cui Albertus a Pontifice Max. sufficitur. Consuetudo tum erat Reginoburgii (sicut adhuc Vienae in Norico est) panifices, qui contra legem panes coquendi, aut ponderandi deliquerant, in aquam, lacunam, volutabrumue aliquod de ponte deiicere. Huiuscemodi cum contumelia castigatus, ciuem, qui se prodeuntem denuo in coenum obtruserat, in praesentia, quidem dissimulata ira, verum postea sacerdoti ad aegrotum cum sacra hostia properanti genua ponentem, nil mali suspicantem, obtruncat, caedeque perpetrata in praetorium pontificale elabitur, fit tumultus. Ciues in dignitate facinoris commoti, arma corripiunt, in aedes episcopi vi erumpunt, ex penetralibus homicidam corripiunt, moxque indicta causa securi percutiunt. Nicolaus episcopus Ecclesiasticam libertatem violatam vociferatur, vrbe excedit, nec posthac vnquam, quod ciues se iure id fecisse dictitarent, proinde satisfacere recusarent, rediit, exul Altaichii, quod superius vocant, ibique eius sepulchrum ostenditur. Monachi ab Abusina patria mea rusus Reginoburgium migrant, atque libertatem a Pont. Max. datam acriter huc vsque tutantur.

[Note: 29] Eadem tempestate inferioris Boiariae duces Hainricus tertius decimus, atque Otto sextus, qui pubertatem nacti, ex ephebis excellerant, alter 22. hici 15. agebat annum, cum Haiurico quartodecimo patruele suo, octo annos, menses quinque, dies tres nato, Strubingae quinto Calendas Februarii coeunt. Tertiusdecimus Margaritham filiam Ioannis regis Boiemiae, Sextus Richardam Iuliacensem vxorem ducit, Beatricem sororem suam Hainrico regulo Goriciae nuptum dant: Elissam antea vt dixi, maritarant. Atque vtaes alienum dissolverent, seque atque sorores dotarent, et splendidissime instruerent, suasu equitum inferioris Boiariae, colonos, et clientes nobilium, ciuium, monachorum, sacerdotum censu vngulario, quem nobilitas vi exercuit, extra ordinem onerant. Equum, atque taurum vehicularium viginti, bouem quindecim, pecudes ouem,

capram, suem quatuor sestertiis censent. Acta parentis et Ottonis regis, atque priuilegium ab hoc datum, quod hactenus irritum, vanum, necdum vsu captum fuerat, comprobant: nouo deinde diplomate authores fiunt, dantque (nisi vniuersa quae illo pacto comprehenduntur, observentur) ciuibus, nobilibus, sacerdotibus aduersus se conspirandi potestatem.

[Note: 30] Caeterum episcopi Boiariae secundae Fridericus archimystes Salisburgensis, Nicolaus Reginoburgensis, Albertus Bathauensis, Vlricus episcopus de Chiemsehe, Fruxinenses mystae, qui tum Pontifice orbati erant, intercedunt, libertatem Ecclesiasticam pollutam vociferantur, nobilitati, ducibus Boiariae inferioris sacris interdicunt, ne rem diuinam sacrificuli, monachi, publice, priuatim faciant, edicto publico decernunt. Quamobrem Ludouicus vtrisque diem Reginoburgium Quinquagenalibus dicit. Ibi Boii, principes Hainrici, atque Otto, huiuscemodi manubiarum genus perpetuo ab iurant, diplomate, quod extat, ne id a posteris tentetur, satis dant: Ludouicus quoque Caesar iure comprobat. Deinde illi a diris soluuntur. Hancque expiationem Ioannes Pont. Max. per praesules Raytenhaslach Soin, atque Victoriaci [Note: Vitrich in Kernten.] mandatarios ea lege confirmat, vt vniuersi equestris ordinis Boii sacramentum dicant, se nunquam vllo pacto huiuscemodi ausuros, fidem dent.

[Note: 31] Hisce confectis, Ludouicus cum patruelibus suis Landshutam Iulio Mense petit, inde Augustum Monachii exegit. Dum haecin Vindelicia fiunt, Fridericus, atque Luitpoldus ferro decernere, finem bello facere, Ludouicum a tergo, a fronte vrgere, circumuenire, vincere, aut succumbere constituunt, bellum quam maximo possunt apparatu instruunt. Luitpoldus dissimulato consilio, cum paucis per fines Iuuauensium, Tyroliorumque ad principatus ab auo, patreque relictos, quos in Rhetia, Sueuia, Rheno contermina Gallia Celtica, possidebat, penetrat, vbi delectus agit, donatiua distribuit, equites, militesque legit. Idem in Orientis ora Fridericus factitat, Hainricum fratrem (Ottone, atque Alberto, vti retuli, ciuilia arma, quod amitini Ludouico essent, abhorrentibus) in partes trahit. Itidem Fridericum de Leibnutz, Albertum a Saxoniae principibus oriundum, Bathauensem, Theodericum Lauentinum episcopum, socios ad se receptos sibi asciscit. Emichonem de Alsehe ad Hainricum Charionum, Tyroliique praesidem opem postulatum proficisci iubet. Auxilia viginti sex millia a Carolo rege Vgrorum amitino suo missa parat. Vgri, Scythae, Daci, Getae, VValachi, Pannonii, Maesii, Ratzii, Bulgari, Serui, et Barbari, Turcae comani erant. Hastatorum duo et viginti millia, sagittariorum quatuor. De regno suo equites mille, atque quingentos, peditum viginti quatuor millia armat. Hisce contractis fratri per nuncios mandat, vt a fronte nimirum a Lyci ora Boios inuadat, se a tergo, nempe Oeno irruptionem facturum aperit. Posthaec ex Austria Occidentalem Boiariam versus hostili animo arma mouet. Agunto Stiriae transitum facit.

[Note: 32] Engelbertus eiusdem fani antistes, atque Bartholomaeus coeli atque syderum peritissimi, diras Friderico canunt, ipsum inauspicato arma cepisse, malis auibus proficisci, inuitis superis exercitum ductare, ad exidium praesens, necem imminentem, veluti victimam sorti suae destinatam properare praedicant. Commonefaciunt, ne iram Dei Opt. Max. proculdubio ceruici suae inpendentem, lacessere pergat, sed ineuitabile fatum est. Fridericus huiuscemodi vatum superstitionem, vanamque religionem contemnit, sese fluminasiccaturum, vniuersas Boiorum regiones consumpturum multitudine rebatur, per Iuuauensem agrum, Muldorffenses Iuuauensium clientes petit, ibi Oenum traducit copias omnes, atque castra locat, praedas agit, cuncta incendiis complet, aduentum fratris Luitpoldi, qui haud ita multo minoribus copiis a Rheno conterminis regionibus infesto intentoque exercitu, per Rhetos ad Lycum contendebat.

[Note: 33] Porro Ludouicus contra et ipse delectus agit, vires vndique comparat, auxilia accersit. Ad eum Ioannes rex Boiemiae, huius gener Hainricus tertius decimus secundae Boiariae rector cum auxiliaribus Balduini archimystae Treuerorum copiis, item Fridericus vrbis Norinbergae praefectus, Hennenbergensis antiquae

Franciae regulus Monachii coeunt cum equitibus mille, et quingentis, peditum vero duodeuiginti millibus. Ludouicus cum hisce et aliis, quas ex suo regno collegerat viribus hosti obuiam pergere constituit. Caeterum tanquam moriturus testamentum condit. VVillenrhod Furstenfeldensibus, vbi parentes sepulti sunt, et ipse condi decreurerat, legat. Inde duodecimo Calendas octobris Monachio egreditur, Muldorffium dein intenta acie procedit, vim vi prohibiturus. Proxime hostes iuxta vicum Ampfing, flumenque Iseniscum, sub monte Dornberg in campo, quem Vechuuisen Boii appellant, castra metatur, atque quinto Calendas Octobris in tumultuario praelio, primaque ferentariorum velitatione maximum numerum Vgrorum, atque inconditorum Barbarorum a Boiis, Francis, Boiemis prostratam esse in annales, atque fastos relatum est.

[Note: 34] Eodem die Luitpoldus frater Friderici, Lyco superato in Vindeliciam ad Ambronem amnem, atque Furstenfeldium pervenerat, Damasiam vicum, atque Monasterium, inde Monachium petiturus, atque obsessurus, occupat, possidet. Conradum Dominicanum, Berchtoldum fratrem eius, qui Machtyldae genetrici Ludouici amitae Austriacorum a sacris, et ab ea Damasianis mystis praefecti fuerant, capit, in vincula coniicit. Illicoque ad fratrem exploratum, quid nam rerum agatur, nuncium, qui a Ludouico interceptus est, mittit.

[Note: 35] Fridericus ergo impatiens morae, incertus vbi nam gentium frater sit, auidus pugnae, et finem bello faciendi, praeceps in fata ruit, ne vnum quidem diem, vt res fratris per speculatores explorarentur, praestolari voluit. Dissuadentibus magnopere, sed frustra hanc operam sumentibus, Theodorico de Pylichendorff magistro equitum, atque Vlrico et Hainrico fratribus de VValdsehe, diem posterum praelio dicit, atque aperto Marte cum omnibus copiis ferro decernere cum Ludouico statuit.

[Note: 36] Atque vesperi eius diei, qui conflictui constitutus est, Fridericus archimystes Salisburgensis, virtutis ergo hosce equites, quos infra enumerabo, vsu auri, atque orichalci donat, quos a numero comitum atque equorum Tritteros, siue vt vulgo loquar Ritteros, ablata ob voluptatem aurium, vocalitatemque prima, vt fieri solet, litera hoc est Tertianos nuncupamus, Romani Torquatos, ac Decuriones Equestres vocitant. Et quod numerus primum fuit, iam honor, atque dignitas, atque qui tum abs Episcopo ritu solenni, ense stricto, semel humeros verberati sunt, Norici, ac Vindelici hi tres atque nonaginta fuere. Nicolaus, atque Eckhardus de Than, comes eorum Hainricus Oder.

[Note: 37] At Fridericus, vbi rei diuinae operam dedit, opemque Superum implorauit, atque illuxit, pontifices euentum belli Muldorffii expectare iubet, confestim copias e castris educit, ordines, cohortes, turmas instruit, in fronte fratrem suum Hainricum, Stvrios, et Iuuauenses, cum Austriae signo, quod Theodericus de Pilychendorff magister equitum ferebat, constituit. Vgros, Scythas barbarorum agmen Hainrico, atque Vlrico de VValdsehe ortis permittit. Ipse cum Austriacis, et Noricis propter Aquilam assistit.

[Note: 38] Ex altera parte Sevfridus Schuueppermannus, homo militaris, atque senex, qui a teneris vnguiculis aetatem in rebus bellicis egerat, legatus Ludouici, exercitum pro loco, atque copiis instruit. Ioannem regem Boiemiae cum genero Hainrico atque popularibus in principiis, ob honorem D. VVentzeslai Boiemiae reguli, cui is dies festus erat, vt pugnam cieat, atque in primis praelium committat, collocat. Ludouicum commutata veste propter Aquilam in confertissimo Boiorum cuneo constituit. Albertum Rindmaul praesidem Neostadii, quod a patria mea quinque lapides abest, Conradum de Baybrun, disciplinae militaris omnium Boiorum tum peritissimos, a laeua, dextra procurare, atque vnum Fridericum petere, in vnum tela coniicere praecipit. Fridericum vrbis Norinbergae praefectum cum quadringentis equitibus, veluti triarios, trans Iseniscum in subsidio atque infidiis delitescere, et dato a se signo erumpere a tergo hostibus instare mandat.

[Note: 39] Posthaec Boiemus paulatim incedit, idem hostes faciunt, infestis tum signis concurritur, fit praelium atrox, et diu anceps, a solis ortu vsque ad occasum ferme per decem continenter horas pugnatum est. Fridericus strenui militis et boni Imperatoris officium simul exequitur. In prima acie cum expeditis versatur, laborantibus succurrit, hostes ferit, pugnat, omnia prouidet. Iam Boiemi loco pelluntur, pedem retro referunt. Rex caballo, cui insidebat, interfecto, in alium equum imponitur. Quingenti iam abiectis armis hostibus se dediderant. Seyfridus qui non magis ducis, quam militis munere fugebatur, cum Boiorum agmine laborantibus, Boiemis subuenit, vim hostium, donec Boiemi editum collem occuparent, sustinet. Ibi restituto praelio, redintegrata acie, virtuti dolum addit. Ventosus, atque serenus dies erat, aciem ita ad solem conuertit, ac componit, vt puluis in oculos, atque ora hostium ferretur, et ex splendore armorum ac repercussione quasi coelum ardere viaderetur, et lumina hostium perstringerentur. Deindeque iussu Schuueppermanm Fridericus Norinbergensis praefectus, signa Austriaca habens erumpit, Isemscum, qui vadosus est, transit, terga hostium, qui Luitpoldum fratrem Austriaci esse, atque sibi in auxilium properare rebantur, inuadit, animum Boiis reddit, recentes atque integri facile fatigatos caedunt,

fundunt, a fronte a tergo instant, vrgent, prosternunt. Quod vbi quingenti, qui se ante dediderant, conspicantur, mox correptis armis in Austriacos feruntur. Acies itaque Friderici turbatur, fit fuga, primo terga dedere Vgri, et barbari, atque inulti more pecudum mactantur. Hainricus frater Friderici, atque Theodericus signifer viuus in potestatem Boiemorum venit. Rindmaulius cum suis optimum decus, capto Friderico, expetens, in equitum agmen, vbi Fridericus erat, irrupit, cuneum hostium perfregit, Friderico instat. Idem pars diuersis locis facit: tum vero similis strages ruinae fuit. Austriaci abiectis armis se dedunt. Tandem Fridericus, vbi se solis cum paucis relictum, copias fusas videt, deditionem Rindmaulio vrgente facit, a quo ad Ludouicum, quem a se interfectum arbitrabatur, deductus arcta custodia obseruari iubetur. Omnes Austriae optimates (mille centum, atque sexaginta fuisse referuntur) viui in potestatem hostium deuenere. Episcopi audita clade suorum, fuga sibi in tempore consulunt.

[Note: 46] At Ludouicus profligato hostium exercitu, reliquiisque captis, receptui canit, suos qui tota die conflixerant, corpora curare iubet. Cum nihil praeter pauca oua, quibus famem restinguerent, epularum curam gerens, suppetere diceret, praecipit vnicuique ouum, Schueppermanno, cuius industria vicerat, duo dare. Id quod in prouerbium [Note: s) [transcriber: note missing]] vulgo protritum cessit.

[Note: 47] Deinde aduersus Luitboldum, quem Lycatiorum agros insedisse diximus, expeditos praemittit. At ille audita fratris, captiuitate, tam aduersa pugna nunciata, suis metu, fama tantae victoriae perculsis, passim diffugentibus et dispersis, quacunque patebat ad fugam via erumpentibus, cedere cogitur. Conradus atque Berchtholdus Damasiae antistites liberati sunt. Posthaec praemia victoribus donantur, captiuique inter eos diuiduntur. Proceres Austriaci Friderico vrbis Norinbergae addicuntur, quiseruati, et vita donati, domum liberi dimissi, sese in clientelam, seruitutemque perpetuo Norinbergensi praesidi dicarunt, adeo vt etiam nunc, quoties fata patroni, clientisue tulerint, sese viuere, ac quicquid habent, non iure suo, sed illius beneficio possidere agnoscant, in verbaque illius iurent. Hennebergensis in senatum principum Imperii allectus est. Hainricus Austriae dux regi Boiemiae traditur, atque ab ipso in Boiemiam captiuus abducitur.

[Note: 48] Fridericus Caesar primo ad Dornbergium, vbi VVolphingerus de Goldeck, filius Ottonis habitabat: deinde postero die Otingam deducitur. Hic coeunt proceres, tribuni, duces, horum consilio ille Reginoburgium in domum Gumperti. inde a VVichnando vicario ad Trausnitz (arx est Nariscorum, haud longe a Nabburgio) abducitur, vbi tres annos, menses sex captiuus detinetur. Cumque nomen arcis, quod Boia lingua, ne credideris, valet, audisset: Vates, inquit, fuit veridicus, atque diuinus superum interpres, qui hoc tibi nomen fatale indidit. Nec enim vnquam fore credidissem, vtitantus rex, et in hac regione omnium opulentissimus, ita captiuus, atque vinctus adte deducerer. Atque hoc praelium factum quarto Calendas Octobris, anno ab ore seruato millesimo, trecentesimo altero et vicesimo. Ampfing vicus antea ignobilis, vbi dimicatum fuit, hac clade emersit. Extat tinnulum decastichon de hoc conflictu.

CAPVT XVI. Certamen inter Imperatorem et Papam quod Imperium Romanum feudum Papae non sit habendum.

1. Saraceni Armeniam vastant. Grates ob victoriam a Ludouico actae, Aduersarii eius se submittunt.

2. Beatrix Augusta moritur. Strubinga conflagrat. Ludouicus Margaretham Bathauam ducit.

4. Papa Luitpoldo decimas concedit, Poloniae Dacem Regem salutat et Lituanos contra Brandenburgensem concitat.

5. Papa per Berchtrandum et Philippum Valesium vrbes Italiae ad se deficere cogit, resistentes interque hos Vicarios Imperii excommunicant. Vicarii VVelphones Mediolano pellunt, Caesaris opem implorant.

6. Imperatores leagtos ad Papam mittit, qui non auditi vt hostes Italia exire iubentur. Papales Mediolanensem agrum vastant.

8. Bulla Ioh. XXII. contra Ludouicum, quae docet Romanum imperium esse beneficium Pontificis.

9. Ludouicus Iureconsultos et Theologos consultat, qui pro Imperatore respondent. Dartes Aligerius cultiorum literarum sator.

11. Pontifex contra se scripta comburit, et Ludouicum per Ottonem excommunicant.

12. Status Imperii excommunicationem Papalem nullam esse decernunt, cui decreto etiam Clerus Germaniae praeterquam Dominicanos nonnunquam pro vtilitate Pontificem sectantes, subscribit. Insignia imperii exponuntur.

13. 14. 15. 16. 17. Ludouicus IV. publicum edictum, in quo Papae impietatem, seditionis Romani imperii euertendi studium, iniustitiam, ingratitudinem auaritiam et fastum abiicit.

18. Inde refutat bullam, nempe negat Papae competere vtramque potestatem, et quae de animo et corpore attulerit non concludere. Etsi contra naturam quod Imperator tanquam Princeps Principum seruo seruorum debeat esse subiectus.

19. Causam ad Papam non pertinere, nec eius officii esse aut eum hac in re iudicare posse probat.

20. Negat imperii curam tempore interregni adeum redundare. Vicariis existentibus, neque verum esse discordantibus Principibus Caesaris electionem nullam esse, vbi contrarium probat.

24. Negat se esse haereticorum fautorem; Papam vero haeresiarcham, Antichristum aut ad minimum eius praecursorem esse commonstrat.

25. VVilhelmus Occomensis satisfacit iis, qui Papam Anti-Christum nominare periculosum esse statuunt.

[Note: 1] EOdem anno Saraceni Armeniam vastarunt, Christianos in seruitutem redegerunt. Porro Ludouicus vbi aediculam Deiparae Virgini triumphalem, Satlariam vocant, extruxit, victricia signa prima Landshutae intulit. Fridericum archiepiscopum Salisburgensem proscribit, Diethmaning supra Burchusium occupat, Vuulfingero Goldeckher tradit. Inde Angilostadium petiuit. Postea tali inclytus triumpho fines Imperii lustrat, ciuitates, municipia, vicos, castella adit, vniuersi victori obuiam procedunt, ob res bene gestas congratulantur. Qui ante eidem aduersabantur, certatim deditionem faciunt, sacramentaque dicunt. Ita enim natura comparatum est, vt eo animus hominum, quo fortuna inclinet.

[Note: 2] Et sicuti laetis semper aduersa interpolantur, Beatrix vxor Ludouici iisdem diebus e medio tollitur. Eius sepulchrum Monachii in templo deiparae Virginis iuxta marmoreum mariti Mausoleum monstratur. Strubinga quoque Vindeliciae secundae vrbs insignis 18. Calendas Iulii vesperi de coelo tacta, media conflagrauit. Verum Ludouicus vbi eluxit, ad secundas nuptias animum applicat. Margaretham Bathauam neptem VVilhelmi Caesaris filiam VVilhelmi tertii, sororem VVilhelmi quarti, sororem reginae Angliorum, vxorem duxit, nuptias regio apparatu Agrippinae facit.

[Note: 3] Auctus itaque viribus, et affinitate Angliorum, opibusque locupletissimae vxoris, quae Selandiae, Phrysiae, Hannoniae Hollandiae haeres erat, visus est Ioanni Pont. Max. Ruperto regi Campaniae, Carolo pulchro regi occidentalis Galliae potentior, quam ipsis vtile forte esset. Caepit ergo ob virtutes, atque fortunam formidolosus, atque suspectus haberi. Quam obrem illi non tam aduersus Ludouicum, quam Germanam libertatem (qua salua, illi salui non essent) conspirationem faciunt: Imperii nomen, atque fauorem ex Italia,

atque Roma excindere conantur, adeo vt nemo in Italia sit, qui Imperatoriis rebus studeat.

[Note: 4] Trahunt facile in partes Luitpoldum captiui Friderici fratrem. Decimas huic, vt Ludouicum in Germania oppugnet, sacerdotes qui in eius regno forent, pensitare Vicesimus secundus imperat. Poloniae quoque ducem, quo immunis Imperii, cui hactenus stipendiarii, ac obnoxii Poloni fuerant, agat, regem appellat. Sacerdos Teutonum equites, cum Lituanis alienis areligione nostra, hostibus Reip. Christianae foedus inire iubet, inducias inter inimicissimos biennio facit. Et Lituani eius iussu in Brandenburgenses, filio Caesaris parentes, crebro atque impune commeant. Vltro, citro arma mouent, cuncta caede, incendiis complent, greges hominum captiuos abigunt, virgines, coniuges alienas stuprant, fana, aedes sacras compilant.

[Note: 5] Sub idem tempus primarius sacerdos Berchtrandum flaminem Rom. Philippum Valesium, qui Vestriaca Francia postea potitus est, cum copiis in Italiam mittit. Ciues, dynastas, oppida ab Imperio, ab Ludouico ad se deficere cogit, fidem seruantes devouet. Eosdem per Berchtrandum Dominicanum impietatis quaestorem haereseos nota inurit, armisque inuadit. Petra Mala, et Matthaeus ab Adolpho Caesare praeses Italiae datus, eius filii Lucinus, et Stephanus, Marcus, ac Galeacius eloquentissimi, ac grauissimi viri, caeterique vi, Pontificiaque seruitute oppressi, Turianos, VVelphonesque partes pontificis Mediolano pellunt, ad opem Caesaris confugiunt, Maiestatem populi Germani implorant, Ludouici auxilium inuocant.

[Note: 6] Is Berchtoldum de Neyffen, Fridericum de Truheding, Berchtoldum, et filios eius Berchtoldum, et Hainricum de Grayspach regulos, Boiariae, Franciae, Sueuiae virtutibus, et natalibus, celebres: qui pro prudentia, atque fatidica suorum cognominum diuinatione pacem, atque concordiam Christianos confirmarent, ad Pont. Max. item ad legatum eius frustra proficisci iubet. Berchtardus ille pactiturbator (idenim Berchtrandus Germana lingua valet) non solum legatos Caesaris a Pontifice ad se reiectos, non audiuit, sed et contumelia affectos, quasi hostes excedere Italia iussit. Moxque Mediolanensem agrum crudeliter depopulatur, stupris, caede, incendiis vniuersa, vri bello fieri solet, complet.

[Note: 7] Ludouicus, quod sacramento rogatus, religione iurisiurandi adactus esset, se maiestati Imperii, Reipublicaeque nunquam defuturum, inopibus contra fas, praeter aequum armis afflictis, ad populi Germani libertatem confugientibus, quos sine maximo scelere deserere non posset, superiores tetrarchas, Caesareis auspiciis suppetias ferre, vim vi repellere, iure gentium imperat. Atque haec ex vtrivsque principis Romani edictis, quae in Boiariae publicis Bibliothecis seruantur, excepimus. Ea si Chronicariorum mendaciis discrepauerint, illorum negligentia, atque temeritas (qui amore, atque odio caecutientes, ac imperitia confifi fabulosa, omissa publica instrumentorum authoritate, sibi conquirere permittunt) accusetur, et vt possint illorum nugae sperni, tamen fides nostra non debet. Quaecunque in diplomatibus reperi, incorrupta profero. Igitur vicesimus secundus hac bulla Caesarem afflat.

[Note: 8] Posteaquam (inquit) a decessoribus nostris, res Romana, a Graecis ad Germanos translata, Carolo Magno in fidem, atque tutelam cominissa est summus ille honor, beneficium Pontificis Max. esse solet. Decretum siquidem est, vt cum Germani principes regem iusissent id demum ratum esse, si Rom. Pontifex, vniuersi orbis Christiani pater, atque princeps author fieret, nec ante cuiquam Comitiis Caesarcis, suffragiis principum designato regineque administrandi, neque regiitituli vsurpandi ius est, quam primarius sacerdos, Dei Opt. legatus, suo numine faueat, et aspiret. Praeterea summa potestas, maximum imperium, vbi orbum capite fuerit, penes Max. Pontificem, cuius beneficium illud est, existit. Itidem vbi septem suffragatores Comitiis Caesareis discordes fuerint, neuter rex est. Episcopus Romanus sicut communis omnium mortalium parens; fasces Romanos ob dissensionem destitutos, Rempublicam derelictam, suo arbitrio temperat. Quemadmodum animus imperare, corpus illi, ciuius beneficio viuit, seruire debet: ita optime consultum esserebus Christianis, nemo ambigit, vbi fragilia aeternis, prophana sacris, corporalia spiritalibus subdita sunt, atque obtemperant. Quod tum fiet, quando Pont. Max. dignitatem vtramque suo arbitratu moderatur. Ecclesia dominatur, eius lege, atque imperio omnis potestas redigitur. Et Imperator religione sacramenti ei, qui terris praesidendo vicem coelestis Imperatoris

perfungitur, addictus est. Hasce ob causas, cum post fata Imperatoris Hainrici septimi, duo Fridericus, atque Ludouicus reges consalutati fuerint, ambo vtpote contra auspicia creati, id igni sunt summo rerum humanarum fastigio. Respublica in medio derelicta, atque dilacerata, a nobis iure nostro administratur. Proinde Ludouicus maximo malo suo, non minore Ecclesiae Romanae detrimento, nec dum a nobis dignus, qui imperet iudicatus, sua sponte regium nomen, rerum habenas temere vsurpauit, atque vi in Italia, atque Germania occupat. Nam Brandenburgensen principatum contra leges atque intercessionem filio suo tradidit. In Italia Galeacio, eius fratribus de crimine haereseos condemnatis, atque renunciatis, suppetias tulit. Nos igitur iuxta munus coelitus nobis datum, Ludouico praecipimus, vt intra menses tres sese abdicet ab regio nomine, gubernatione, functionibus publicis, rebus gerendis penitus abstineat, a se hactenus acta rescindat, nec posthac nisi iussu, et mandato nostro dignitatem resumat. Quod si obtemperare detrectauerit, patriarchis, episcopis cunctis, sacerdotibus, principibus, ciuitatibus imperamus, vt eundem deserant, ac nobis parere cogant. Data, atque publicata Auinione, octauo Idus Octobris, anno dignitatis octauo, Christi vero 1321.

[Note: 9] Haec vbi in Germania comperta sunt, Ludouicus diuini, humanique iuris consultissimos quosque in Italia, Germaniis, Galliis, praecipue Bononiae atque Luteciae, iure vtroque atque sacris literis peritos, consulit. Hiomnes rescripsere, acta, et dogmata Ioannis aduersus Caesarem Christianae simplicitati, et diuinae philosophiae repugnare. Extant huiuscemodi consilia Theologorum in Bibliothecis, in membranis scripta, contra Vicesimum secundum libros quoque edunt: hi amici Ludouici, Marsilius Patauinus. Ioannes Gadunensis, Luitpoldus de Bebenburg, Andreas Laudensis mysta Fruxinensis, Augustae magister Epistolarum, Vlricus Hangenor Augusta ortus, sacro Caesaris scrinio praefectus, Dantes Alligerius Florentinus, qui tum cultiorum literarum semina sparsit, quae paulatim radices egerunt, in herbam exierunt, et nostro demum aeuo maturescunt: tantae molis fuit, exules literas, obstrepentibus vndique barbaris, atque Tyrannis reducere.

[Note: 10] Iisdem diebus VVilhelmum Occomensem, Franciscanum Theologum praestantissimum, atque Dialecticum suae tempestatis acutissimum, duos collegas eius, Bonam Gratiam Bergomensem, et Michaelem Caesenatem Franciscanorum antistitem primarium, sacrarum literarum, vtriusque iuris professores, cum sacris Antonii Patauini Monachium od Ludouicum venisse reperio. VVilhelmus is, Anglia ortus, sectam recentiorum peripateticorum, de quibus in sexto libro mentionem feci, ab omnibus Academiis fere explosam, instaurauit. Ad Ludouicum dixisse ferunt, Tu nos pugnis, ense, ferro, armis a seruitute assere: noste lingua, calamo, literis, stylo, libris, verbis vindicabimus. Atque illi omnes certatim diserti in Rom. Pontificem invecti sunt: ratiocinationes, captiones eiusdem confutant, argumenta diluunt, testimoniodiuini, humanique iuris probant, Ioannem libidine dominandi insanire, in Christi plebem grassari, pontificem Rom. vt infimum Christianorum, si quidem id quod cupit esse vult, quemadmodum Christus, Petrus, atque Paulus fuere, Imperatori subiiciunt: tantum abfuit, vt eius bullas, actaque tuerentur. Qui seruus seruorum est, inquiunt, nemini dominari debet, recumbentibus ministret, amet, pascat, coelo habitet, spretis honore, diuitiis, potentia Christum, cuius se vicarium mentitur, aemuletur: vestigia Pauli sequatur. Hi contumelias, paupertatem, beatitudinem, opes, imperia, spinas, atque scelera, et cultum deorum vocant. Pleraque tum alia praecepta, legesque viuendi, superiores Caesaris consultores libeliis editis sacerdoti Romano dixere.

[Note: 11] Quae Ioannes vbi accepit, illorum libros (pars tamen editi, atque seruati, in Bibliothecis cum blattis, et tineis colluctantur) exurit Ludouico diras dicit, sacra publice, priuatim fieri vetat. Ottonem Charionum antistitem D. Lamperti, Tolossanum, Dominicanorum Tolossae primarium sacerdotem praemiis inductos in Germaniam proficisci, sententiam suam renuntiari iubet.

[Note: 12] Ludouicus hisce turbis adactus Reginoburgium ad conuentus agendos proficiscitur, quinto Idus Augusti, sacra Augustalia, Imperii insignia, hastam, clauos, viuificae crucis magnam partem, quae

Christus seruator noster sanguine suo consecrarit, ensem, atque hastam D. Mauritii diadema aureum, ensem Caroli Magni, et alia huiuscemodi penetralia, numero centum viginti per sacrifi culos ponte in vestibulo aedis D. Haimerami facto, populo monstrat. Adfuere principes, episcopi Germaniae, in quibus fuisse reperio Balduinum, Treuerensem, Hainricum, Agrippinensem, Mathiam, Mogontinum archimystam, Ioannem regem Boiemiae: fit senatus consultum, vt Caesar operam det, ne Germana libertas inseruitutem redigatur, et maiestas Imperii a faucibus tyranni eripiatur. Ex consilii itaque decreto vana irritaque esse vicesimi secundi acta declaratum, quicunque ea tueretur, hostem reipublicae bona eius publica esse placuit. Otto, atque Tolosanus Germania edicto extrusi sunt. Nicolaus pontifex Reginoburgensis pacem a Ioanne emit, atque aere impetrauit, vt immunis Imperii pontificalis foret, neue sententiam pontificiam in Caesarem Ludouicum promulgaret. Rem gratissimam Ludouico fecit. Franciscani, aliique omnes sacerdotes, et monachi, episcopi, Caesaris, principumque decreto steterunt: soli Dominicani modo Caesaris, modo Pontificis, quocunque vtilitas inuitabat, rebus studebant. Argentorati, quod diu publice rem diuinam fecissent, demum pecunia coempti detrectarent, vrbe pulsi sunt. Reginoburgii, atque Landshutae e diuerso primo sacrificiis publicis aliquandiu supersedere, huiuscemodi caeremoniis abstinuere, mox pertaesi solitudinem, sponte templa aperuerunt, passimque, ne egestate perirent, sacra fecerunt. Nam Ludouicus clementissimus natura, atque princeps beneuolentissimus, neminem ad sacra publica adegit. Sed hoc edicto publice ex consilii decreto obnunciauit. Cuius exemplum sicuti tempus postulat, subtexam.

[Note: 13] CHRISTVS Seruator, Dominus, atque deus noster, eius legati primarii Petrus, Paulus, Iacobus, Ioannes tempora periculosa, vbi ad coelum migrarint, nobis imminere cantarunt, et in primis admonuerunt, vt summopere, atque anguium in morem astuti, decreta, Pharisaeorum, Pseudochristos, Pseudophetas, Pseudapostolos, a mendacio simulatae religionis ita appellatos, vitaremus. Qui se mystas Christi ferunt, cumsint nuncii Antichristi. Eos inexplebilis, honoris, potentiae, pecuniae sitis atque luxus auaritia, fastus quae in prouerbium venere, produnt. Non imus inficias, ingentia fatemur, tempora nostra censuram non ferunt. Iam pridem corrustis moribus simplicitas Christiana sordet, longinqua consuetudo potentior veritate vincit, tamen indignatio silentium rumpit. In altissima humanarum rerum specula coelitus positi tacere non possumus: ne canes muti, iuxta vatem sacrum, qui latrare non possunt, simus. Et si lusos pelle ouina tectos abigere ob infelicitatem temporum non valemus, resistere tamen, huiuscemodique prodere, munus nostrum est. Quamuis tantundem, vt vellemus, non possumus, tamen non assequutis voluisse, abunde pulchrum atque magnificum est. Et vt rem pauca conferam, nec diutius ambagibus immorer, circuitioneque vtar, remque aperte dicam, Ioannes ille qui se Papam vicesimum secundum nuncupat qualis sit, ouiculis Christi nostro beneficio operae precium est agnoscere, ne deceptae pelle ouina a saeuissimo lupo deuorentur.

[Note: 14] Nempe sanguinem Christianum sitit, discordiae, seditionum mala vbique gentium inter Christianos serit. In Germania, et Italia, literis, pollicitationibus, auro, principes, tetrarchas, episcopos, sacerdotes, monachos, ciues corrumpere nititur inducit, sollicitat, ad arma vocat. Aduersus diuinam prouidentiam, supremam coeli maiestatem, vnde omnis potestas existit, contra charitatem Christianam pugnat, fratres infratres armat, praecipit, vt Christiani mutuum affectum, et amorem, quem solum pater immortalis a nobis exigit, exuant, arma corripiant, atque in sua viscera vertant, fidem frangant, pacta dissolvant, inuicem fraudent, decipiant, imponant, a sacro sancto Imperio deficiant, rebellionem, conspirationem, caedes, incendia, stupra faciant. Nec licet per hunc Antichristum Christianis pacem a deo datam seruare, tanta est hominis, vel potius Sathanae illius vecordia, publice pro concione scelera sua, quasi benefacta, praedicat. Cum Christiani (inquit) principes inter se discordant, tum vere Romanus sacerdos est. Pontifex Max. demum regnat, demum dominatur, vbi omnibus discordia, seditione, mutuo odio debilitatis formidolosa fit eius potestas, vniuersi eius nutui obsequuntur, et vel screatus obseruant, seditio atque discordia Germanorum, salus est Romanorum Pontificum. Proinde pro virili enitendum est Pontifici Max. sisalvus esse velit, vt aeneum serpentem, hoc est, Alemannorum Imperium conterat, in cineres atque fauillas redigat. Itidem iactitat sua opera effectum esse, vt nullus neque Romae, neque in Italia vltra siet, qui Imperii rebus vel faueat, vel studeat.

Et profecto eius fraude duo rebus impositi sumus, quos vt vel vna quidem literula (cum tamen vndique aurisugae, atque vultures sui circumuolitarent, templa, fana, sacras aedes compilarent) in gratiam redigeret, aut vtiure potius, velapud se, quam armis disceptare hortaretur: tantum abfuit, vt nos vltro adbellum ciuile concitaret. Nullam operam dedit, vt inter nos pacem componeret, imo magis discordiam aluit, modo mihi, modo Austriaco studebat: nunc Friderico, nunc Ludouico fauere se simulabat, vt quisque imbecillior erat, ita magis huic operam suam pollicebatur. Ad consecrationem vltro inuitabat, per fallaciam vtrisque verba dedit, et pronos ad concordiam rursus arma sumere persuasit. Astu haec omnia egit, vt interea dum domesticis armis, cognatisque bellis atterimur, Imperium pessundaret, labefactaret, vrbes, castella, populos, Rempublicam inuaderet, in cuius perniciem conspirauit, populumque Christi in seruitutem redigit, aduersus sanctos dei pugnat. Sacerdotia maxima, infimasordidissimis quibusque, modo hostes Reipublicae sint, committit. Neminem publici boni studiosum, aut pacis amantem in curiam sacerdotum allegat.

[Note: 15] De Pharisaeorum supercilio nimium sibi assumit, nihil pensihabet, modo animo suo atque libidini perfas, atque nefas morem gerat. Diuina, humana decreta iuxta contemnit, atque conturbat. Ius gentium violat, leges naturae prophanat, sacra polluit, indicta causa, necdum, reos condemnat. Sibi licere absque mora actutum, vel in nos indemnatos sententiam ferre iactitat. Cum capitalis sit inimicus, publicusque hostis, tamen in propria causa actor, testis et iudex est, id quod nec apud Turcas, neque Iudaeos, neque Saracenos, neque Sarmatas fieri solet. Eos qui fidem Caesari seruant, et Christo seruatori nostro praecipienti obtemperant, nec vllam aliam ob causam haereseos nota inurit. Quicquid libet, licitum iudicat, metitur opibus licentiam. Quidigitur cum illo agam? neque ius, neque bonum, neque aequum exequi, scire studet. Nihil videt, nihil facit, nisi quod lubet. Sathanae spiritum sibi sumit, se similem altissimo facit, se adorari (quod coelitum quidam sibi a Ioanne fieri prohibuit) pedes sibi osculari, more Diocletiani, atque Alexandri crudelissimorum tyrannorum permittit. Cum Christus manceps, diuinitatis dominus, et deus noster pedes comitum suorum piscatorumque lauerit, vt nuncii sui vicissim illis, ad quos missi sunt, faciant. Vna maiestas atque diuina prouidentia ipsa suispollens opibus, nil indiga nostri, vbique praesens, vniuersis rebus incubat, rebus omnibus per se consulit. Nec in manu factistemplis habitat. Nos Deigenus in eodem viuimus, mouemur, et sumus. Ipse coeli, et terrae rector est, nisi forsitan artifex, natura effoeta, supremusque rerum parenssenio, atque labore continuo fessus, Atlantis ritu (vt est in fabulis Poetarum) Herculis (qui respiranti interea loci coelum humeris sustineat) vicaria opera, atque sempiternus mortalis auxilio indigeat. Sed nihil fortuito, nihil humana temeritate, aut fit, aut regitur. Imperatores quoque terris, neque forte neque casu, neque a mortalibus, neque occulta fatorum potestate dantur, sed a supremo numine eliguntur, atque diuinitus constituuntur, rebusque humanis a patre indulgentissimo imponuntur.

[Note: 16] Porro Romanus sacerdos, cuius conuersatio in coelis esse debet, vrbes, castella, vicos, regiones, opes, potentiam, tantum splendorem, ius gladii, aduentitia non iure suo, sed alieno beneficio occupat, possidet, nempe benevolentia, atque liberalitate, ne dicam socordia, atque ignauia rectorum Germaniae. At mortalium ingratissimi de optime meritis pessime merentur. Ensem, cuius manubrium nostra munificentia tenent, in nostra viscera, quorum beneficiarii sunt stringere non verentur. Obscuri, versuti, versipelles, Celtatum occidentalium freti viribus atque amicitia, gentisque gentilitia infirmitate, hoc est, leuitate atque superstitione confisi, libertati Germanae plagas tendunt, simplicitati Christianae captiosis aculeis sub magna superficie pietatis imponunt. Darios Croesos, Epicuros aemulantur, pauperiem, ignominiam, contumeliam, famem, sitim, aestum, frigus, mortes, vincula, carcerem, crucem pati (sicuti Paulus et Petrus et Christus, cui se operam vicariam praesidendo terrae dare gloriantur, fecerunt, et docuerunt) non solum non callent, sed et peius flagitio timent. Diuitias solas, imperia, regna, honorem spectant: anxius quam vlli hominum ea conquirunt. Quae tamen non tantum Christus, et eius legati contempserunt, verum etiam philosophi, poetae, oratores, historici alieni asacramento verae religionis aspernenda esse viro sapienti, praecipue sacris destinato constanter praecipiunt: vt quae absque scelere, et aliorum damno comparari nequeant. Et fere malos, nunquam bonos (vt est apud Germanos prouerbium) efficiant. Nec sine causa Christus sentes, et spinas: Paulus rete, atque laqueos principis Stygii adpellauit.

[Note: 17] Et vt est dissociabile regnum, omnisque potestas impatiens consortis, iam egregii illi pastores, opibus, et splendore amaioribus nostris aucti ferre parem nequeunt. Caesarem Italia Roma, Christum terris extrusere: illi coelum quidem permittunt, inferos, atque terras sibi asseruere. Deusque terrarum hominumque non solum dici, sed etiam credi volunt, quasi perinde animis atque linguis (quod ne deus immortalis quidem tentat) imperare possint, atque diuisum cum Iove habeant Imperium, repugnant, et maxime diuer sa sunt Crucifixus, et summa potestas miles, et sacerdos: Imperator et pastor. regnum et patibulum: corporalia, et spiritualia: arma et sacra: bellum et pax: Caesar, et nuncius: princeps et minister: Dominus et seruus. Qui vult esse max. inter vos (ait supremus arbiter coeli legatis suis) infimus omnium, atque vester seruus sit. Caeteris recumbentibus quemadmodum ego feci, ad cyathum ministret. Vnus magister, et dominus vester in coelis, vos autem fratres estis.

[Note: 18] Bellua multorum capitum, monstrum biceps est Augustus, et pontifex Max. Id quidem fuisse Decium, atque Neronem, et huiusmodi Tyrannos, falsorum deorum cultores in numismatis et epigrammatis legimus. Quod de animo, et corpore afferunt, nugae sunt, et contortae conclusiunculae, ceu vero nesciamus carnem aduersus spiritum pugnare, et animam nisi e corpore emicuerit, interituram. Ludibrium naturae abominabile, ira dei, socordia atque ignauia nostra est, principemprincipum, seruo seruire seruorum.

[Note: 19] Siseruus seruorum Dei est, cur non seruit? cur non amat? cur non ministrat? cur non pascit? cur non docet? non nunciat? Si id quod cupit esse velit, cur non Christi, Petri et Pauli vestigia in carceribus, et periculis variis aemulatur? Cur mentitur, tergiuersatur, fallit, regnat, dominatur? Auiditate potentiae, pecunia ima summis miscet, omnia venalia, deum et inferos habet. Cur vitam Christi parui pendit? qui de haereditate afratribus captus, etiam arbiter iudicare noluit, sed competitores ad praetores Caesaris reiecit, et tribunal relegauit. Cum populus eidem regnum Palestinae vltro offerret, aufugit, suum regnum inhoc mundo non esse confitetur. Quamobrem vicesimus secundus non sine maxima sua, atque Reipublicae pernicie libidine dominandi inpraeceps abit, aliena, quae nihil ad eum attinent, curat, vsurpat: sua, hoc est religionem, spiritualia, mores, vitam, hominum negligit. Imperium terrae, mortalia, vetante Christo arripit. Praesides, proconsules professus, crucem, atque paupertatem in aliena ditione obtrudit.

[Note: 20] Vbi res ad interregnum redit, penes se summam potestatem esse comminiscitur. Munus praefecti praetorio, Rheni, reguli Boiorum intercipere, atque in se transferre conantur. Nec verum est, nulli qui discordantibus inter se principibus regis cosalutati fuerint, ius esse potestatis tantae. Id ignaris Annalium et hisce qui quidnam sit mentiri nesciant, persuadere conetur. Conradus, et Lotharius, Philippus, et Otto, Richardus et Alphonsus, Adolphus et Albertus, et nuper ego et Fridericus, licet a diuersis delecti principibus tamen reges vterque vocabamur et eramus.

[Note: 21] Nos quidem caeremonia solenni, ex veteri priscae religionis instituto, Francofordiae celebri loco, Comtiis Caesaris, die praescripto habitis, frequenti senatu non solum a pluribus sed a duabus classibus sacrorum et prophanorum, superis rite salutatis, atque consultis, creati, atque renunciati sumus. Atque inde in vrbe quam Aquas Graneas vocant, in penetralibus ac domicilio sacrosancti Imperii rite sacra obiuimus, diadema, ensem insignia auspicato accepimus. Austriacus post comitia dissoluta, contra decus Imperii, aduersus leges, auspicia, contra intercessionem, et institutum maiorum, non stato die nec tempore constituto, obscuro vico, duobus duntaxat pecunia et affinitate corruptis suffragantibus demum irrepsit, vltroque se ingessit. Et nostram sane causam immortalis coeli Imperator (a quo in summo rerum fastigio constituti sumus) et ensem ad inopes, vi oppressos vindicandos, et malos perterritandos accepimus) felicitate faustis ominibus, et victoria adprobauit.

[Note: 22] Idcirco recte, bene ac sapienter, sicuti legibus cautum est, ex consilii decreto, more maiorum Brandenburgensem ducatum (quem ille homo, qui vulgo papa dicitur, Maedenburgensem falso vocat) filio nostro Ludouico in tutelam, atque fidem commisimus.

[Note: 23] Et cum nostri ciues, amici, populares, socii pientissimi in Italia a flaminibus Rom. quod Imperio, et nobis fidem seruarent, nec vllum aliud propter facinus, armis praeter aequum et bonum attererentur, nobis eos deserere non fuit consilium. Quemadmodum sacramemto rogati, religione iurisiurandi promisimus, regulos Germaniae clarissimos,

de Grayspach, Neyffen, Truhedingen ad vicesimum secundum, inde ad legatum eius in Italiam, vti pacem componerent, foedus icerent, proficisci nostro iure iussimus. Nihilominus illis reiectis, aduersus Maiestatem Imperii, populique victoris gentium, legatus ille Ioannis, osor Christianae charitatis, Mediolanum, Comum, Cremonam, Vercellas, Nouariam, Ticinum, Laudem, Mutinam, Veronam, Vicentiam, Felsinam, Placentiam, Parmam, Brixiam, Alexandriam, Terdonam, Lucam, Pisas, Aretium, Cesenam, Genuae exules, item alias vrbes Italiae, insuper Mathaeum, Galeatium, Passerinum, Petrae malae, montis Ferrati, Matinae, Salutiarum limitum praefectos, ciues, praesides, propraetores Imperii, Christianissimos atque grauissimos viros, hostili animo cum copiis vastat, agros, vicos incendit, stupra, caedes, sacrilegia, impune committit. Illos quod bella ciuiiia abhorrerent, anobis, et Imperio deficere nollent, crunen laesae Maiestatis, scelus perfidiae admittere recusarent, haereseos nota inussit. Romanus princeps a deo ad arcenda huiuscemodi flagitia delectus; gladiumque ideo gestans, inopes, insontes ciues, clientes Reipublicae deuotissimos (quibus etiam a propinquis opem ferre instituimus) potentia, vi, armis malignorum oppressos, sine summa infamia, absque summo scelere deserere non potuit, opem tulit fidissimis, atque Christianissimis amicis. Accusetur illius perfidia, qui prior laesit. Vim vi repellere licet. Pascat bonus pastor ouiculas Christi, et amet, non armis oppugnet, vi opprimat. Argutas cauillationes missas faciat, veritatem, simplicitatem Christianam, Christumque, cui verba dare difficile est, amplectatur. Illius conuersatio sit in coelis, spiritalibus deditus, corporalibus se non contaminet. Nos nostro iure, maiorum instituto, sicut ius gentium est, sacra oracula docent, res nostras, nimirumterrena, caduca, fluxa, fragilia agere sinat, et verbum inter nos non commutabimus. At tandem de sinat tam impudenter mentiri, nisi forsitan omnes Germanos (vt Romanenses autumant) stultos, caudices, asinos, stipites, plumbeos existimat.

[Note: 24] Me haereticorum (vt eius verbis vtas) fautorem falso vocat. Christianus sum, at ipse Haeresiarcha est. Non enim discipulus est Christi, cuius vitam irridet, paupertatem floccifacit, pietatem aspernatur, religionem polluit, sacraprophanat, mores spernit, instituta condemnat, dogmata vilipendit. Nam diuum Franciscum, veritatis diuinae praeconem, paupertatis Christianae antesignanum, consecraneos eius vniuersos Auinionae sexto Idus Decembris anno ab orbe seruato M CCC XXII. impietatis condemnauit: Audite obse cro quam ob causam. Homo pecuniosus, auidusque Imperii argentum Euangelio (vbi opes scelera vocantur) aurum Christi inopiae praefert, Franciscanos, fraterculos ignominioso apud se cognomine, item stolidas pecudes, perniciosas vulpeculas, quae simulata religione mundo imponant populum fallant, nuncupat. Illorum religionem excindere, quod Christum, comites eius nihil possedisse in terris, doceant, asserant, praedicent, conatur. Sed contra coetus Franciscanorum Perusiae celebris, vniuersis suffragantibus Theologis, probe eius facta depinxete, veritatemque sacris literis, testimonio diuino tutati sunt, quamuis magis carcere et vinculis, quam disputationibus huiuscemodi genus hominum castigandum foret. Tamen eundem suis depinxere coloribus atque insatiabile auaritiae baratrum et simulachrorum cultorem declararunt. Nam et auri pondus ingens, quod ab orbe Christiano, praecipue Alemannia, Arelatensiregno, Italia, sub specie expeditionis, Asiaticae emunxit, Saracenis, vt Christianis Armeniae, qui ab eo compilari, atque venire detrectarant, arma inferrent, distribuit. Vt Antichristus non sit, tamen eius antecursorem atque anteambulonem esse necesse est. Aquo ad propugnandum templum dei (vnius curanobis coelitus a Deo Opt. Max. data est) ad vniuersumtotius orbis senatum Christianum prouocamus, etc.

[Note: 25] Atque haec appellatio quibusdam novo atque inaudito antea exemplo periculosa, et aduersas implicitati Christianae visa est, scrupulumque iniecit. VVilhelmus Occomensis, collegae eius, libris de hac re editis, nodum in scirpo quaerentibus, satisfecerunt.

CAPVT XVII. Vlterior prosecutio Ducum superiorum et controuersiae Papalis [(perhaps: Papales)] .

2. Status Boiarici duodecim administratores constituunt, non obseruato diplomate Ottonis Regis Vngarorum querunt. Legesque statum publicum concernentes ferunt, quas Duces Boiariae confirmant.

3. Ludouicus Imperator ciuitatem primariam marchionatus Burgam obsidet. Ludouicus et Austriaci in gratiam redeunt, et Fridericus dimittitur. Pactum inter vtrosque de non ambienda dignitate Caesarea Boii eam petentibus, pacisque confirmatio.

4. Luitpoldus et Heinricus moriuntur. Pax a Friderico interturbata restituitur.

5. Ludouicus contra Pontificem in Italiam vocatur Italicam expeditionem clanculum suscipit. Rudolphoque nepoti res Germanicas cominittit.

6. Caesar a multis Italis concomitatus Italiam intrat, Mediolanique coronatur. Galeatius ob malam administrationem in vincula coniicitur, Hugoque Sueuus ipsi sufficitur.

7. Ludouicus Ethruriam intrat Pisam capit. Hostes in Galliam et Campaniam cedunt, Ludouicus nemine resistente Romam peruenit, ibique cum coniuge a sacerdotibus coronatur.

9. Decretum depuritionis, in quo Imperator docet sibi ensem a Deo concessum ad turbatores pacis Christianae puniendos scelera malorum, non amplius ferre non posse.

10. Papam Iohanem XXII. esse caput turbatorum pacis Christianae, qui pecuniama Christianis fraudenter corrasam aduersus Christianos, Lithuanos in Brandenburgenses Saracenos contra Armenios concitando expendisse indeque ansam horrendorum scelerum suppeditasse, aliaque eiusmodi crimina perpetrasse.

11. Imperatoriam dignitatem contra Christi praecepta vsur passe Romanum imperium, cui Christus cum Apostolis obedientiam, et vectigal praestiterint feudum suum venditasse Auinione habitasse, aliaque crimina commisisse.

12. Ad exemplum igitur aliorum Imperatorum, se Iohannem XXII. iam a Fraciscanis haeresiarcham declaratum, ac proinde imperii Antichristi autorem officio suo iure mouere.

14. Imperatrix Ludouicum Romanum Roma enititur. Imperator cunctando rei contra Neapolitanum gerendae facultatem amitttit.

15. Episcopus Aichstadensis et Eboracensis a Iohanne XXII. designatus iussu Imperatoris repudiatur, illius Fridericus Norimbergensis, et huic Heinricus de Stain ab Augusto praeficitur.

16. Iohannes Boiemiae Rex Lithuanis bellum infert eosque profligat, Monachium tertiam partem conflagrat.

17. Imperator expeditionem Neapolitanam deserere Romaque cedere cogitur Nicolaus V. Iohannem XXII. banno fecit haeresiarcham declarat et eius imaginem comburit,

18. Ludouicus Mediolanum obsidet. Fridericus Austriacus moritur. Otto Austriacus Argentuariam obsidet. Imperator obsessis succurrit.

19. Hostes in Italia vires recipiunt. Nicolaum IV in vincula coniiciunt. Imperator contra eos Iohannem regem Boiemiae contra eos mittit cum exercitu.

20. Imperator nepotibus ex fratre Palatinatum Rhenicum Amberga restituit. Fratres et patrueles Boii in inferiori Boiaria bello ciuili impliciti ab Imperatore abarmis recedere iubentur, Boiariaque inter eos intres partes diuiditur.

[Note: 1] DVm talia in prima Boiaria fiunt, in secunda eodem anno, nempe Christi MCCCXXIIII. Landshutae Calendis Octobribus Hainricus tertius decimus, Otto sextus, Hainricus quartus decimus impubis, tertium decimum nactus annum, conuentus agunt. Proceres et ciues Boiariae, quod principes inter se nondum diuisa regione discordarent, tumultuarentur, grandem pecuniam, omnibus prouinciis Reipublicae oppigneratis deberent, magnis sumptibus, luxu immodico, donatiuis superuacuis, intempestiuis largitionibus, omnium prodigorum ingenia superarent, veteres regulorum amicos, Fridericum magistrum Epistolarum, Conradum Camerauer praesidem, Sigfridum Ratenburgensem, item alios dignitate atque curia submouent.

[Note: 2] Deinde suo arbitratu e corpore optimatum duodecim, penes quos administrandae Reipublicae, imperandi potestas omnis foret, in senatum allegunt. Duodecim viri fuere. Adelramus de Hals, Hainricus de Artenberg, Hainricus de Preysing, Sigfridus Buchbergerus, Bernardus Grans, Ebranus de Lauterpach, decem millia passuum a patria mea, Conradus de Fraunberg, Adelhardus Fraunhofer, Arnulphus Massenhauser, Vlricus Loblfinger aulae praefectus, Hainricus Ramsperger, Albertus Rustorffer. Posthaec diploma Ottonis regis Vgrorum, Boiariae inferioris reguli, prolatum. Vti rescissum, id vt vetus, atque obsoletum quiritati sunt, has leges gubernandi principibus praescribunt. Ante biennium, atque quatuor menses Boiaria secunda non diuidator. Foedera nulla, neque tum externis, neque indigenis sunto. Absque duodecim virum [Orig: virûm] consilio, ducibus in gratiam redire, concordiam inire, in quempiam animaduertere, vel munificum esse, senatorem abrogare, vel allegere fas non esto. Praesides, praetores, se tutaturos acta Ottonis Vngariae regis, eius diplomati staturos, sacramento dicunto. Praeses tricenis libris, praetor denis, per quos hisce decretis fraus fiet, mulctator. Regulo qui ista tueri recusarit, nemo dicto obtemperato, cuncti populares ciues, agricolae, sacrificuli, equites exauthorati sunto, conspirationemque faciunto. Hac rogatione promulgata, subscripsere Bernhardus de Abensperg, Diethelmus de Freyberg, Hartlieb Buechberger, Conrad Preysinger, Hainricus Sattelboger, Ortlieb Massenhauser, Adelramus Rotauer, Ioannes VVarter, Vlricus Eckher, Albertus Neukircher, Berengarius, et Ludouicus Gransii, Hartuicus Degenberger, Eprechtus de Haydau, VVilhelmus VVintzerer, Seyfridus Fraunberger de Fraunberg, Hainricus, Torringer, Suitgerus Tuschel. Item ciuitates primariae, Landshuta, Strubinga Vindelicorum, Cham Naricorum in Hercynio saltu Boiemiae contermini, Burchusium Noricorum. Neque tres Boiorum resistere ausi, illa et alia talia sibi placere fatentur, authoresque fiunt.

[Note: 3] Iisdem diebus Caesar arma in Burgionas (tribus est Sueuiae, Austriacis tamen parens) mouet, atque caput pagi arctissima claudit obsidione, Burckhardus de Herlpach, qui cum duobus filiis, atque trecentis equitibus praesidio ibi collocatus fuerat, fortiter limitem tutatur, donec Albertus, ac Luitpoldus fratres, Austriae reguli, suppetias obsessis ferrent, atque diem quo aperto marte cum Ludouico confligerent, dicerent. Intercepere pugnam Hainrici ambo, Tyrolius, atque Goriciae: Vlmae connentu celebrato amitinos in gratiam redigunt, omnium rerum obliuionem decernunt. Fridericus liber dimissus, regium nomen abiurat. Vt Ludouico gratificaretur, et ne victus beneficio videretur, nunquam Austriacos, Boiis candidatis Imperii competitores fore dat fidem, tabulisque cauet, quas Ludouicus Barbatus Angilostadiensis Imperatori Friderico tertio, quo sibi fidem eius, aduersus Ludouicum Gibbosum, filium suum, sibi rebellantem, oppignoraret, resignasse, atque reddidisse fertur Gotfridus Carthusianus Maurpachii rem diuinam fecit, Ludouicus, atque Fridericus vna hostia, pacis stabiliendae ergo, perlitarunt.

[Note: 4] Luitpoldus Argentoratum reuersus, ibi atra bile percitus periit. Hainricus quoque frater eius a Boiemia postliminio domum redit, atque absque liberis fato concedit, dum Friderico fratri e Boiaria Austriacos fines repetenti obuiam procedere parat. Fridericus nihilominus

regem se nuncupat, pacta non seruat. [Note: Vide Cuspinianum in sua Austria. Insbruck.] Quamobrem rex Boiemiae iussu Ludovici, Austriae fines depopulatur rursusque duces Oenobrigae coeunt, pacem de integro, atque foedus iurisiurandi religione sanciunt. Diethmaning episcopo Iuuauensi redditur.

[Note: 5] Crebri quoque legati Italiae ibidem fuerunt, Ludouicum in Italiam aduersus Ioannis pontificis Max. tyrannidem euocant. Nam Galeatius, Castrucius, caeteri Italiae praesides cum copiis auxiliaribus Ludovici, partes pontificias, Florentinos, atque Gallos profligarant. Ioannes accepta clade suorum, Ioannem Vrsinum Flaminem Romanum cum supplemento in Italiam e Gallis mittit Isque cum Ruperto Campaniae, siue Neapolitano rege, Caesarianos persequi coepit. Ideo Ludouicus ab illis frequenter efflagitatus, tandem Italicam expeditionem clanculum meditatur. Vbi iam se ad eam rem paratum arbitratur, Rudolpho nepoti ex fratre, praefecto praetorio Rheni Monachium, Boiariam primam, impuberes filios, res Germanicas committit. Ipse cum vxore sua Margaretha Bathaua, paucis comitantibus Tridentum petit, ibi aliquot dies vndique ad eum ex Germania, Italia, cohortibus turmisque prouolantibus substitit.

[Note: 6] Posthaec a Cane Scalae, Galeatio Mediolanensi Castellano, Veneto, atque Aretino pontifice, Columnis [Note: Columneser.] Romanis, caeteris Italiae ciuitatibus, Veronam, Brixiam, postea Mediolanum, nemine prohibente, atque aduersante (pontificalibus partibus Florentiam cedentibus) festa pace deducitur. Ibi Quinquagenalibus ferreo diademate ex veteri instituto, a Vidone Mala Petra archimysta Mediolanensi ornatur. Galeatium cum filio Accio fratribus Marco, Luca, Stephano, quod multa auare, superbe in cives commiserant, in vincula coniicit. Mediolanum libertati restituit, vbi Hugonem Sueuum, regulum Montis fortis praeficit.

[Note: 7] Composita atque pacata Gallia togata, Italia omni citeriore in deditionem accepta, superato Apennino, in Ethruriam descendit. Lucae cum maximo honore a Castrucio exceptus est: duos ibi pene menses commoratur, gratiam precatore Castrucio, Galeatio facit. Inde Pisas tendenti ciues portas claudunt. Nec mora vrbs arctissima obsidione circum sidetur, nec pontificiae partes auxilio esse queunt. Mense ergo Octobri Pisani Ludouico se permittunt, qui eosdem in fidem acceptos, peculiari beneuolentia posthac prosecutus est. Inde maritiroa ora lustrata, Gallis, qui rebus pontificis studebant, domum redeuntibus, Stephano Columna, Berchtoldo Vrsino, Ruperto Neapolitano rege, Roma in Campaniam cedentibus, summa tranquillitate, nemini molestus, nemine resistente, contradicente, repugnanteue Romam peruenit. A Flaminibus, episcopis, sacerdotibus, Senatu populoque Rom. Imperatorio apparatu, nullo honoris genere, more gentis praetermisso, confluentibus vndique Italiae optimatibus, pontificibus, ciuibus Castrucio cum centum, atque quinquaginta equitibus cataphractis apparente, in vrbem deducitur. Celeberrimo Epiphaniorum festo, frequentissima populi corona, in templo D. Petri nullo penitus refragante crebris acclamationibus, more veterum, Imperator, Augustus, et pater patriae: vxor eius Margaretha Augusta consalutatur: a Flaminibus, [Note: Ludouicus non a Pap sed sacerdotibus Romae habitantibus coronari voluit, vt eo ipso doceret, coronationem saltem solennitatis gratia non vero insignum feudi concessi, vti Papa interpretatus adhiberi, adeoque imperium Romanum non esse beneficium Papae Romani.] et mystis, qui Romae habitabant: in auguratur, anno ab restituta salute millesimo, trecentesimo, duodetricesimo.

[Note: 8] Posthaec pontificum, procerum Italiae, Germaniae, omni die senatu coacto, Vicesimi secundi iniurias commemorat, aliorumque episcoporum Romanorum fastum, ambitionem, Reipublicae perniciosam, veritati Christianae exitiosam docet. Sententiae graues, multalibere, audacter, fortiterque dicuntur. Tandem multis sermonibus vltro citroque habitis, ex consilii decreto, Ioannes pontificatu, atque dignitate abdicatur, aditu Reipub. Christianae submouetur,

aduersus religionem nostram fecisse pronunciatur. Petrus Corbarius Franciscanus admodum sapiens, ouili Ecclesiastico destinatur. Posthaec ad quartum Calendas Maii perscribitur Senatusconsultum, quod vt inueni ex fide, pro necessitate suscepti operis, huc transferre debeo.

[Note: 9] IMPERATOR LVDOVICVS quartus, Caesar Augustus, gentis humanae, orbis Christiani custos, a deo electus, germanis et veris Christianis Salutem: Cuius parandae atque constituendae gratia, relictis focis, aris, patria, genitali solo, pignoribus nondum adultis in Italiam transiui, ad caput mundi, Romam sacrosancti Imperii domicilium, sedem nostram, pacifice summa omnium quiete, atque fauore veni, ibique more maiorum, veteri instituto consecrati imperatoris praenomen, Caesaris Augusticognomen rite suscepimus, atque vrbi et orbi. Dei ope et armis nostra potentia, victrici et insuperabili dextra praesidemus, excisuri nostro iure diuinae maiestati resistentes, pacis Christianae violatores ense, quem ob id a supremo Imperatore acceptum gestamus: Huiusmodi autem tumultus atque turbae discordiarum, perniciosissimaque mala inter Christianos, a malignis pontificatus maximi occupatoribus, alioqui fame et inedia morituris seri et exercitari solent, Dum alienis inhiant, alia vsurpant, falcem proteruam in messem non suum temere porrigunt, et quod ab altero postutant, in se recusant. Equidem hactenus, vt iusticia atque aequitate superarem, conniui. Et quemadmodum pientissimum Dauida (cum filius eius Adonias regnum ambiret, aduersus Solomonem sapientissimum fratrem suum a deo electum conspiraret) factitasse legimus, scetera patienter tulimus atque dissimulauimus. Verum ne tenuis, et infirmi animi, ignoscendo malis, bonos omnes perditum eamus, lethalem ambitum, crimina perditissimorum (qui requiescere, donec animi libidinem expleant, non solent) ad viuum ferro, amore Reipublicae, cuius cura nobis a coelesti numine tradita est, resecabimus, lupo pellem ouinam iure nostro detrahemus, et vt paucis, missis ambagibus, rem aperiam, aures arrigite, fauente, omnium res agitur. Vniuersi vulgus sine authoritate, sine gratia, domi atque foris venales sumus: maiestas et authoritas religionis, tibertas, Imperiumque populi Christiani, leges, diuina, humana prodita sunt hosti acerrimo. Quies in seditionibus in pace turbae sunt. Hommes sceleratissimi, cruentis manibus immani auaritia, nocentissimi, et iidem superbissimi: itidem luxu effoeminati, atque ambitione perditi, quibus fides, decus, pietas: postremo vitia, virtutes, honesta, atque inhonesta omnia quaestui sunt, arcem Reipub. Christianae occupant, tumultum ex tumultu, bellum ex bello serunt.

[Note: 10] Caput factionis Iacobus ille de Barbarco, qui se Papam nominat, ingentem vimpecuniae, quam vndique a Christiana plebe fraudulenter corrasit, aduersus sanctos dei, imperio Christiano deuotos, pugnantibus suasu Ruperti reguli boni publici hostis atque D. Hainrico septimo Caesare Augusto proscripti, expendii. Sicuti Abiathar sacerdos, ense Caesareo nobis a coeli numine commisso, abutitur, temporalibus huius seculi curis contra diuinum praeceptum incubat, regno mundano inhiat, sicuti pastor est personatus, ita mysticus est antichristus, canispellicula tectus, in gregem Christi lupina rabie grassatur. vendit scelera: Inferos, superos, beneficia coelestia cauponatur, cum Saracenis Armenios Christianos quinque annis continenter eius opem implorantes, infestantibus foedus societatemque iniit. Boruscorum primarium praesidem diras, inferiasque comminatus, cum Lituanis hostibus pietatis Christianae acerrimis, atrocissimis latronibanducias facerecoegit, hosti regionem prodidit, fenestram inuadendi Brandenburgenses Christianos aperuit. Lituani coniurati Baburci, vltro citro impune per fines Brandenburgensium commearunt: Christianos ferro, caede extinxerunt: vagientes in cunis, in sinu parentum crudelissime contrucidati sunt. Templa coenobia, collegia sacerdotum, monachorum compilata, incensa, euersa: virgines sanctae per vim stupratae, hostia sacra (quod referens horresco) hasta transfixa, insultante hoste, hoc conuicio sublata, En hic est deus Christianorum. Liberi a complexu parentum, vxores maritorum ad ludibrium hostium abstractae, captiuorum greges velut pecudum abstracti sunt. Adhuc Brandenburgensis populus vulnus acceptum luget. Atque haec omnia scelere V cesimi secundi acta sunt. Quinetiam class m a Franciae occidentalis rege ad opem, Christianis Armeniae incolis aduersus Saracenos ferendam comparatam, astu intercepit. Eadem in Genuensium, qui deuotissimi sunt Christiano Imperio, caede abusus est.

[Note: 11] Imperatoriam maiestatem, authoritatem Reipub. temere contra placita Christi vsurpando labefactat, polluit. Monstrum biceps, mundanus et spiritalis esse contendit. Christus seruator noster, cui omnis potestas in coelo atque terra deta est, tamen Imperium atque regnum terrarum, a oopulo sibi oblatum suscipere detrectauit. Regnum meum, inquit, non est in hoc mundo. Atque satis constat inter omnis diuinae philosophiae, legum et pontificii iuris scientissimos, penes pontificem Romanum nequaquam esse vtramque dignitatem, sacram atque prophanam. Omnis potestas ab immortali, atque suprema est maiestate, coeleste beneficium quod imperamus, non humanum est. Comitiali conuentu delecti, suffragiis principalibus comprobau, mortalis cuiuspam aftipulatione, alioue hominis authoramento nullo pacto indigemus. Sacrosanctum Romanum Imperium, cui Christus, comites eius, obtemperarunt, et vectigales fuerunt, sacrificuli fastuosi beneficum esse pernegamus. Caput orbis terrarum a suprema coeli maiestate constituti, nulli mortalium, quatenus ad huius seculi Imperium attinet, rationem reddere debemus. Alia a illius Iacobi pestilentissimi pessima facinora reticeo: sacrificulos, qui canes muti latrare non audent, poenarum metu, ne veritatem dicant, perterritat. Crimen ambitus sacrilegium, novumque aucupium, aesreceptitium, et quod Auinione habitat, saepius euocatus Romam migrare recusat. Quod omnibus bonis cordi non sit, velut leuissima, missa facio, id quod ad nos spectat, agamus. Ius gladii diuinitus nobis traditum ad eradicanda scelera exerceamus, obuiam ire factionis potentiae, vtilitatis Reipublicae, amor religionis atque pietas subigit.

[Note: 12] Iacobum igitur antea a sacrarum literarum autistitibus hacresiarchen declaratum, ex consilii decreto, more maiorum pontificatu submotum, atque a Christo repudiatum renunciamus. Habemus bonorum exempla, quibus nobis licere id facere, quod illifecerunt, putamus. Otto primus cum populo Romano, sacerdotum eius tribu, Ioannem duodecimum ex albo Pontisficum Romanorum ob scelera (quae si ad flagitia Vicesimi secundi comparaueris, ludus est) erasit, alium pastorem vrbi et Orbi imposuit. Idem alios complures Imperatores, optinosque principes fecisse, in Annales et fastos relatum est. Proinde Iacobum illum crimine verae irreligiositatis nota haereseos antea a Franciscanis, caeterisque Theologis inutum, contemptorem paupertatis Christianae, Imperii antichristi authorem, iure nostro, consilio, sententia, consensu communi principum, pontificum, Germaniae, Italiae efflagitantibus sacerdotibus populoque Rom. exauguratum, abdicatum, haereseos condemnatum declaramus, proscribimus, acta eiusdem rescindimus, vniuersi Christiani eundem in numero impiorum atque sceleratorum habeant: ab eo omnes decedant, aditum, sermonem defugiant, velut contagionem, ne quid incommodi accipiant, deuitent. Eidem nullus honor communicetur, et ab his quorum interest, opera detur, vt deprehensus more maiorum puniatur. Quisquis adversus haec fecerit, hostis Reipubl. esto. Nos confestim cum sacerdotum curia populoque Romano, vrbi, atque vrbi pastorem, communi consilio atque veterum instituto, iuxta sacrae historiae leges allegemus. Hoc edictum ab Imperatore, item sacerdotum senatu populoque Romano signatum est, publicatumque in celeberrimo myslarum, populi Rom. regulorum, dynastarum, tetrarcharum flaminum, pontificum max. minorum antistitum conventu. Datum et factum extra templum Augustissimum, diuis Petro atque Paulo legatis Christi dedicatum, octauo decimo die Aprilis, in vrbe Romana, cunctis sacrificus, vniuerso populo Romano in regione pro concione publice eius rei gratia coacto, Christianae libertatis anno M.CCC.XXVIII. Inuictissimi Imp. Ludouici IV. Caesaris Augusti, principis optimi, regni XIV. Imperii vero primo.

[Note: 13] Posthaeca Flaminibus et sacerdotibus qui Romae habitabant, Petrus Corbarius ouili ecclesiastico praefectus renunciatur, Nicolaus quintus nuncupatur, a Castellano pontifice, eius collegis consecratur.

[Note: 14] Iisdem diebus Augusta Romae enixa est filium, cui hancce ob causam Ludovico Romano parentes dixere nomen. Porro Augustus ad vlteriorem quoque Italiam pacandam animum intendit, expeditionemque Campanam aduersus Rupertum meditatur. Verum cunctando disputationibus dies, tempus consultationibus extrahens, hosti interea sese confirmandae locum fecit, rei gerendae facultatem dimisit, rem cunctando perdidit. Qui si [(reading uncertain: print faded)] nulla interposita mora,

fortunaque vsus, celeritate conatus atque consilia hostium occupasset, Campaniam, regnum Neapolitanum haud dubie, si famae creditur, subegisset.

[Note: 15] Interea dum haec in Italia fiunt, in Germania Gebhardus a Grayspach Aichstadiensis pontifex decedit. Fridericus Leuchtenbergensis praesul Eboracensis a vicesimo secundo templo praeficitur: verum iussu Caesaris, nec a mystis, nec a populo receptus est. Fridericus Norinbergensis praefectus Aichstadium in fidem atque tutelam a Caesare accepit. Eboracensi eodem anno defuncto. Hainricus a Reicheneck Auinione degens, Ioanni serviens substituitur Caeterum Hainricus de Stain a Caesare datus illum extrusit: Rabanus Truchsassius et Albertus de Hohenfels praedia iussu Imperatoris administrarunt. Idem Ioannes itidem in aliis templis tentauit, sed omnes eius conatus frustra fuere.

[Note: 16] Eadem tempestate Ioannes Boiemiae rex, cui intima Germaniae Ludouicus commendarat, Lituanis, qui dolo vicesimi secundi Christianos vastabant, bellum intulit, eosdem profligauit, quendam celsissmum Lituanum viuum cepit, atque spectatum circumduxit. Superiore anno, nempe aerae nostrae M CCC XX VII. Monachium vrbs Vindelicorum maxima, populosissimaque postridie Iduum Februarii, is dies sextus decimus ante Galendas Martias, Caesare tum in Italia considente, casu an fraude, non traditur, intempesta nocte arsit: ignis iuxta Angeronem (sacratarum virginum aedes est) erupit, templum D. Petri cum adito Xenodochium, regio, quam Thalam vocant, regia principum, tertia pars vrbis igne concremata est.

[Note: 17] In Italia Imperator ab vrbe Romana, relicta ibi vxore, aduersus Rupertum Neapolitanum, a se et ante a diuo Hainrico hostem Reipub. iudicatum arma mouet, Tyburtes obsidet. Castrucius atque Galeatius Italiae praesides ex hac vita migrant. Sueui quoque ac Rhenani ciuili tumultu inter se ob praedam discordant. Augustus itaque militari seditione pulsatus, rationibusque suis morte procuratorum conturbatus, mense Augusto cum omnibus copiis Romam rediit. Ibi ocii licentia, vti fieri solet, milites corrupti, iniuria atque contumelia Romanos ciues, alioquin Ludouico, quod minus quam sperarant in eo auxilii foret, indies magisatque magis obtemperare detrectantes, afficiunt. Hasce ob causas Caesar vtcunque a compositis rebus Romanis, omissa cura belli Neapolitani, cum Nicolao V. Pont. Max. Viterbium, inde Pisas concedit, Postorio, Luca, atque Castrucii patrimonio potitur. Ibi Quintus aliquot flamines creat, habito suae sectae concilio, vicesimum secundum rursus diris deuouet, haeresiarchen renunciat, imaginemque eius ligneam comburit.

[Note: 18] At Ludouicus pacata Tuscia, relicto Pisis, Nicolao, Ethruriam Francisco cuidam committit, subinde Mediolanum petit atque obsidet. Circa idem tempus Fridericus Austriacus Idibus Ianuarii decedit: frater eius Otto Ioannis primarii sacerdotis instigatione concitatus, Argentuariam Germaniae, quae est in Gallia Celtica oppidum, circumsidet. Imperator vbi hoc audiuit, Mediolano Accium filium Galeacii imponit: patruos illius Marcum, Luchinum, Stephanum, Canem Scalam, citeriorem Italiam, Patauiam, Veronam, item alias vrbes procurare imperat. Quarto demum anno cum triennio Italiae pacandae operam nauasset, in Germaniam reuertitur, obsessis auxilio venit. Ioannes rex Boiemiae, ob profligatos, pulsosque Lituanos triumphabundus obuiam Augusto procedit: eundem cum Austriaco in gratiam redigit. Isque Augustae Rhetorum concilio habito, in verba Ludouici iurauit.

[Note: 19] Interim in Italia Stephanus Columna, Berchtoldus Vrsinus, caeteri hostes Reipublicae, partes Ruperti atque Ioannis, e latebris rursus prodeunt, coeunt, arma iungunt, Caesarianos opprimunt, Pisani quoque deficiunt. Quintus a Bonifacio Pisano in vincula conii citur, cathenatus Auinionem ad vicesimum secundum deducitur, vbi e medio sublatus est Haec vbi Ludouicus per nuncios cognouit, Ioannem regem Boiemiae, filium eius Carolum Morauici limitis praefectum cum exercitu in Italiam proficisci praecipit. Isque Lucam liberat, Florentinos, qui eam obsederant, vastat. Brixiam, Bergomum, Parmam, Rhegium, Mutinam, item alias plerasque vrbes in fide, collocato ibi

[Note: 20] Sunt qui tradant, eodem temporis tractu Imperatorem ducatum Francorum in Boiaria, cuius caput Ambergomum, ita Nariscos vocant, atque Palatium Rhenanum nepotibus ex fratre demum reddidisse. In Boiaria quidem inferiore ciuilia arma intonuisse constat. Nam Hainricus tertius decimus fratri suo Ottoni, et patrueli Hainrico quartodecimo bellum indicit. Iique reguli impares maximo natu, opem atque fidem Caesaris, communis cognati et parentis implorant. Ille duces ab armis discedere iubet, ipsis diem nono Calendas Septembris Reginoburgium, vbi iure disceptent, dicit. Eo et Ioannes Boiemus ex Italia, relicto ibi filio Carolo, Fridericus vrbis Norinbergensis praefectus, cum Imperatore veniunt. Cumque aliter principes reconciliari non possent, secunda Boiaria in tres partes diuisa est. Tertiodecimo genero Boiemi Landshuta, Strubinga, Schardingium, Pfarkirchen, et hisce contermini vici: Ottoni Noricorum oppida finitima Iuuauensibus, Burckhusium, Braunau, Ottinga, Traunstain, Reichenthal traduntur. Quartus decimus Landau, Dingolfing, Vilshofen Vindelicorum, Teckendorff, vbi habitauit, Cham, Bogen Nariscorum possedit. Hacque diuisione facta atque promulgata, dynastae omnes quisque domum suam abeunt.

CAPVT XVIII. Continuatio capitis praecedentis. Iudaeorum persecutio in Germania. Certamen de successione Carinthiae et Tyrolionum, item de regno Galliae. Mars Heinrici XIII. et Ioh. I.

1. Ioannes Rex Boiemiae Italia repetit cum legato Ioannis XXII. colloquitur. Bellum ciuile in Boiaria inferiori recrudescit. Heinricus XIV. ob libertatis Ecclesiasticae violationem excommunicatus restituitur.

2. Autor belli multatur Imperator Hainricum XIII. foederis superioris violatorem aggreditur Strubingam obsidet. Rupertus Neapolitanus ad Imperatorem deficit, Hungaros successores declarat. Ioannes Boiemus ex Italia migrans Boios reconciliat.

3. Tempestates. Modus euitandi fulgur. Aquarum eluuies. Hainricus XIV. et Otto VI. Boiariaque reducitur.

4. Ioannes Rex Boiemiae reconciliaturus Imperatorem et Philippum Vabesium in Galliam proficiscitur Ioannes XXII. moritur. Benedictus XII. Successor omnia eius acta rescindit.

5. Heinricus Tyrolius moritur Ducatusque Cannorum atque Carinthiae ab eo relicti Austriaris in feudum dantur, Heinricus XIII. exinde aduersus Imperatorem bellum mouet, excommunicationem Papalem intimat.

6. Heinricus XIII. imperium affectat Scharding obsidet. Imperator inferiorem Bolariam inuadit et vastat.

7. Rex Boiemiae Iohannes inuito cum Boio foedere Austriam vastat. Iuliacensis Comes fit Dux Imperator Boiemis obuiam pergit.

8. Induciae et pax conciliatur. Pacis conditiones Anna Boiema Austriaco, Elisabetha Ludouici filia Boio nubit.

9. Imperator Reginoburgium conspiratione duorum clanculum intercipere frustra tentat.

10. Cometa. Iudaei aduersus Christianos conspirant, venetio tollere parant, sacras hostias ludibrio afficiunt.

12. Locustarum vis Germaniam per triennium atterit, donec volucrum agmina illas deuorarent. Varia de locustis illis notabilia irritique conatus imprimis pet Gallinas ad eas extirpendas suscepti.

13. Papa aliorum arbitrio regitur, Germaniae felicitatem inuidet, ipsumque esse stolidissimum optat. Comitia Mogontina contra eos, qui Iohannis XXII. actatuentur.

15. Imperium Romanum a nemine pro feudo agnoscendum, sed a Deo concessum esse, Imperatoremque neque superiorem in terris habentem, nulli rationem reddere debere.

16. Electionem ab Electoribus factam constituere Regem, non coronationem Papae, quae solennitatis et religionis gratia non ex necessitate iuris adhibeatur, Papa seruo gregis existente.

17. Contrariam sententiam, Imperatorem esse vasallum Pontificis a Diabolo esse, vnde bella aliaque scelera orta sint.

18. Asseclae huius sententiae imperii banno feriuntur et criminis laesae maiestatis rei iudicantur.

19. Certamen inter Philippum Valesium et Eduardum Angliae Regem, de successione regni Gallici, illo Germaniae proceres largitionibus, hoc Imperatorem in suas partes trahente. Carolus Marchio Morauiae ad Philippum se confert.

20. Recessus Francofurtanus de auxilio Eduardo praestando et hostibus imperii habendis, qui Imperatorem excommunicatum habeat, aut bullas a Papa in hanc causam datas recipiat. VVilhelmus Occomensis.

21. Diploma Ludouici IV. quo acta Iohannis XXII. ex iis fundamentis rescinduntur, et imperium Romanum feudum Pontificis esse negatur, quia ista thesis a falsis prophetis nata.

22. Quod sit contra principia Christianae religionis, secundum quae maximus sit, qui est minimus, nec sacerdotes sint Domini sed serui gregis.

23. Quod sint incompatibilia corporale et spirituale, coeleste et terrenum, ensis mysticus et ferreus, quippe hic occidat, ille non. Repugnent etiam esse seruum seruorum, et principem principum, et confirmari id vsu omnium seculorum.

26. Prouocat Imperator ad concilium, sententiaeque Pontificis subscribentes, antichristi et hostes imperii declarantur.

28. Reinholdus primus Dux Geldriae creatus. Dominicani Reginoburgenses ad Imperatorem desciscere coguntur.

30. Heinricus XIII. Dux Boiariae moritur, relicto testamentario tutore Ludouico Imperatore.

31. Ludouicus adit tutelam administratoresque ipsisque leges administrationis constituit.

32. Dominicani Landshutae habitantes vt Imperatori reconcilientur et salua existimatione templum aperire possint, technas fabricant. Fridericus de Seuneck Comes Celeiae creatur.

34. Iohannes I. Dux Boiariae inferioris sine liberis decedit, circa successionem concurrunt 1.) Austriaci, 2.) Adolphus Palatinus Rheni, et 3.) Imperator. Partium iura.

35. Sententia Senatus Boiorum Imperatorem heredem declarat, qui et hereditate adita Ottonis Regis Vngarici privilegium statibus datum confirmat. Eius circa facta defuncti praestationes decretum de Boiaria amplius non diuidenda, et cura circa administrandam iustitiam.

[Note: 1] IOannes iussu Augusti rursus cum exercitu in Italiam, vbi filium reliquerat, contendit, velut author pacis, non vindex belli inter partes inducias componere connititur, cum legato Ioannis pontificis Max. de summis vtriusque Imperii rebus colloquitur. In Boiaria inferiore sicuti antea, ita post diuisionem reguli in se ciuili bello saeuiunt, a Martio, capiteque Ieiunii per quatuor continenter menses a Cham vsque Iuuauiam, et a Bathauia ad Monachium igne, incendiis cuncta complentur, villae, agri, casae, vici concremantur. Hainricus minimus natu Vilshofen moenibus lapideis de integro reficit, diuiso inter colonos praesulum opere. Ideo a Conrado Allerspachii antistite dirae ei dicuntur. Sed ab Alberto Bathauensi pontifice maledictis soluitur.

[Note: 2] Inde in Adelramum de Hals authorem discordiae arma mouet, eundem viginti

castellis, atque vicis mulctat, sub ditionem vi et armis cogit. Inde cum patruele Ottone Augusti fidem auxiliumque inuocat. Is Hainrico maximo natu genero Boiemi foederis violatori bellum indicit. Iulio Strubingam, quae eidem parebat, circumsidet, ponte Danubium eo loco, qui Chagarus vocatur, iungit, vrbs duos menses obsessaest. Sub idem tempus Ioannis Bohemi colloquium cum pontificali legato VVelphones suspectum habere coeperunt Hanc ob rem Rupertus ad Caesarianos deficit, deserta pontificis secta, Andream filium Caroli regis Vngariae nepotem suum, successorem declarat. Rex igitur Boiemus pertaesus ractiones Italorum cum filio ex Italia in Boiariam reversus, Boios reconciliauit.

[Note: 3] Subsequenti anno, qui Christi seruatoris nostri M. CCCXXXIII. septimo Calendas Iulii continua fulgura atque coruscationes terruere mortalium mentes, multosque extinxere, sacris, atque victimis vici, vrbes lustratae. Quidam equo vehens, reclinato capite in collum equi, fulmen euitauit. Eluvies quoque aquarum praeter solitum agros inundauit. Eodem anno Hainricus quartus, decimus, filius Ottonis regis, dum Natterbergii saltitando se exercet, crus fregit, in paucis post diebus animam efflault: coelebs fuit, nec liberos reliquit. Sepultus est in Salingthal, in suburbano Landshutae templo. Biennio post et Otto patruelis eius absque liberis obiit: inferior Boiaria rursus ad vnius potestatem rediit.

[Note: 4] Eadem tempestate Ioannes Boiemus, pacis studiosissimus, germana Augustorum soboles summos Reipublicae Christianae principes in gratiam redacturus ad Philippum Valesium, regem Galliae Lutetiam, inde Auinionem petiturus, cum literis Ottonis atque Alberti regulorum Austriae (qui itidem, vt reconciliarentur Pontifex Max. atque Imperator operam nauabant) proficiscitur. Verum Ioannes vicesimus secundus fato concedit, ingentem pecuniarum modum, prope vt fidem excedat, reliquit, diuitiis praeteritos vicit pontifices. Ipsi Benedictus duodecimus suffectus est. Is pleraque acta Ioannis rescindit, legatos Augusti Rupertum praefectum praetorio Rheni, nepotem ex fratre, VVilhelmum Iuliacensem benigne excipit, in gratiam cum illo redire parat.

[Note: 5] Inter haec in Germania Hainricus Tyrolii, atque Charionum dynasta, qui titulotenus regnum Boiemiae atque Poloniae possedit, eius Mausoleum Tridenti monstratur, ex hac vita migrat, relicta vnica filia Margaretha, quae Ioanni filio regis Boiemiae nupta fuit. Imperator Ludouicus Ottoni atque Alberto Austriacis, amitinis suis sorore Hamrici progenitis Lintzii tertio Nonas Maii ducatum Carnorum, atque Charionum in fidem atque tutelam, ritu solenni iure suo commendat: Tyrolios quidem Ioanni, Margarethaeque permittit. Porro Hainricus Boiariae secundae regulus, gener regis Boiemiae, cui soror Ioannis Tyrolii nupta erat, huius frater, Carolus Morauici limitis praefectus, ob praereptos sibi Carnos atque Charionas, bellum Austriacis indicunt. Imperatori amicitiam more maiorum renunciant. Landshutae tum demum fulmen pontificium, vbi hactenus repudiatum fuerat, erupit.

[Note: 6] Quinetiam ipse Hainricus noua molitur: Imperium (nescio quo fretus dolo) affectat. Ludouicum vt gratificaretur Pontifici maximo, vltro a rerum humanarum fastigio descensurum, fibique summam terrarum potestatem, ope soceri, fatisque destinatam esse, rumore dissipat. Inde accitis auxiliaribus copiis a Boiemia, Morauiaque, cum mille, atque quingentis equitibus Neoburgium Austriacorum castellum, in ora Oeni proxime Scharding, quinquagenalibusobsidet, Vlricum Ecker cum septingentis itidem equitibus Allerspachii subsidere iubet. Imperator in altera parte cum exercitu Boiariam secundam inuadit, in meditullio inferioris Vindeliciae Landuni castra facit, auidus pugnae, aduentum hostium operitur: his copiam confligendi dare detrectantibus, Bathauiam versus contendit, Neoburgii obsidionem soluere Hainricum, atque cedere cogit. Commeatu exercitum recreat, annona vehicula onerat, rursus inferiorem Boiariam inuadit.

Vniuersa intra Oenum, Isaramque, depopulatur: incolumi milite Monachium reuerrit. Quadringenri equites VVeichenstefan suburbanum Fruxini coenobium diripiunt atque exurunt.

[Note: 7] Inter haec rex Boiemiae ex Gallia domum reuersus, vbi filio suo intercepisse duos valentissimos Noricorum ducatus, Austriacos accepit, recepto in societatem Hainrico Boio, genero suo, infesto intentoque exercitu in fines Austriae, Boiemiae, atque Morauiae continuos contendit, praeda, igne vniuersa corrumpit. Austriaci ad opem Augusti confugiunt. Is collectis copiis, accito Vlrico VVirtenbergensi, VVilhelmo Iuliacensi, cui soror Augustae nupta erat, Viennam nauigiis defertur. Ibi ex veteri instituto Iuliacensem in classem ducum. transfert, inde cum Ottone atque Alberto Orientalis Boiariae (quatenus cum Danubio infra Oenum extendit) regulis, obuiam Boiemis procedit, proxime hostes castra locat.

[Note: 8] Sed amicis vtriusque partis bella civilia detestantibus atque intercedentibus induciae fiunt, ducesque Lintzii, deinde Neostadii Noricorum conueniunt, pacemque hisce conditionibus confirmant. Sententia Romani episcopi rursus exploditur, iniuria facta Boiemis, damnaque illata pecunia, et auro luuntur. Ottoni Austriaco mortua Elisabetha, Boia, Anna filia regis Boiemiae nuptum dat. Ioanni filio Hainrici Boii, Elisabetha filia Imperatoris despondetur.

[Note: 9] Eadem deinde tempestate Augustus Boiariam peragrat, inter Kefering atque Gebolchhofen octo dies commoratur. Reginoburgium liberam tum vrbem, sedem principum Boiariae veterem et auitam recuperare clanculum atque dolo, quod vi, et aperto non licebat, nititur. Nam et ciues in hoc bello cum Hainrico senserant, auxilia eidem misisse constabat, pontificias quoque partes, hoc est, Ecclesiae, vt vocabant, demum hoc bello tueri coeperunt, et sicuti Landeshutenses sententiae atque fulmini vicesimi secundi demum subscripserunt. Reginoburgensium quidam, praecipue duo, Praepositus, et Haimeranus, qui paucorum, superbe atque auare dominantium potentia oppressi, operam suam in hac re Caesari pollicentur, in aedibus Boiariae regulorum, quae muro haerent, et nunc in templum D. Egidii commutatae sunt, cuniculos, quibus Caesariani irreperent, Boiemo artifice fodiunt. Quartodecimo Cal. Iunii deprehensi, in crucem acti sunt, a moenibusque pependerunt. Artifex Boiemus aufugit. Consilium ac conatus Imperatoris frustra fuit. Adhuc saxum cum epigrammate huiusce facinoris monumentum ostenditur.

[Note: 10] Fuit is annus ab or be seruato M. CCC XXXVII. quo et comites dirus per tres amplius menses Iunium, Iulium, Augustum apparuit. Et Iudaei hostes pietatis Christianae peruicacissimi, ob lethalem simultatem, et plusquam ciuile bellum, summorum principum Caesaris atque Pontificis religioni nostrae (quam alioqui vanam, falsam, confictam existimant) excidium adfore rati, in necem Christianorum per vniuersam Germaniam conspirant, illos veneno tollere parant, sacra nostro furto sublata, furnis ardentibus iniiciunt, incude contundunt, aliisque ludibriis afficiunt.

[Note: 11] Quae vbi prodita sunt (sicut nulla scelera, praecipue huiuscemodi, diu latere possunt, quippe sanguine pluisse traditur) Hartmannus de Degenberg. Teckendorfenses pridie Nonas Octobris Iudaeos in vincula coniiciunt, contrucidant, igne incremant, eorum opes diripiunt Idem Strubingae, caeteris vrbibus Germaniae atque Boiariae praeterquam Viennae atque Reginoburgii factitatum esse reperio, inuitis magistratibus, tamen ob furorem vulgi, tumultumque popularem opem ferre non audentibus. Irato deo illis et nobis, qui neque sancta sancte, neque secreta secrete tractemus, sed religionis nostrae sanctissima mysteria, quibus silentii fides debetur, inuulgando prophanemus, et vniones porcorum pedibus subdamus.

[Note: 12] Locustarum tum ingens vis ab Orientis ora erupit, senas alas habebant, dentibus gemmarum in morem nitentibus armatae erant. Nubium in morem solis conspectum auferebant, longitudine quinque ac triginta millia passuum, latitudine decem occupabant.

Acie instructa aera sulcabant, in terra castrametabantur. Antecursores itinere vnius diei locum aptum castris occupaturi legiones, anteibant, quae in cohortes distributae, cum ortu solis proficiscebantur. Nona demum super tellure sedebant, vbi annona deficiebat, alio migrabant. Hyemis frigore coactae, latebris, aestate rediturae, se condebant. Quarto demum anno Ciconiarum, Gracularum, Cornicum, Monedularum, et huiuscemodi volucrum agmina illas deuorarunt. Herbas, arborum frondes, segetes, foenum, per vniuersam, qua longe late porrigitur, Germaniam tres aestates depastae sunt: supplicationes nec quicquam decretae, frustra coelum aeris crepitu, tintinabulis lacessitum, frustra sacris arua, vrbes lustratae, pars fustibus ac flamma tollere conabantur. In Boiaria ouis Gallinaceis redemptus, gallinarum copias in locustarum agmen educebat.

[Note: 13] Iisdem diebus legati Caesaris, quos supra Auinionem ad Pont. Max. pacis conciliandae gratia missos commemorauimus, in Germaniam reuertuntur: propensum quidem sacerdotem primarium ad concordiam esse, verum illum alieno viuere more, et intercedentibus flaminibus, maxime rege Galliae, inductum atque deprauatum, seque re infecta abiisse queruntur, illis suspectam felicitatem, concordiam populi Germani esse, qui neminem secum dignitate exaequari, nedum superiorem ferre velint, referunt. Postremo prouerbium Romanensium proponunt, quibus maxime vtile sit. Germanos esse quam stolidissimos. Hasce ob causas proceres vniuersae Germaniae, sacerdotes, dynastae in agro Mogontino conueniunt quarto Idus Iulii, hostem Reipubl. atque religionis Christianae proditorem iudicant, quicunque illa acta Vicesimi secundi tutatus fuerit. Sed praestat huiuscemodi Senatusconsultum sensibus suis omnino, partim etiam verbis inserere.

[Note: 14] Anno Christianae libertatis M. CCC. XXXVIII. sexto die Iulii, hora 6. Benedicti XII. Pont. Max. anno IIII. in pomario vici Rhenosei, in ripa Rheni amnis, vbi fere septem viri Caesariani electores conuenire, atque de summis imperii rebus colloqui solent, Hainricus Mogontinus Valentinus Agrippinensis, Balduinus Treverorum archimysta, Rudolphus, Ruperti duo, et Stephanus praefecti praetorio Rheni, cum nondum decretum foret, quisnam eorum Comitiis Caesareis suffragium ferret: Rudolphus dux Saxoniae, Ludouicus Brandenburgensis limitis praefectus, item alii plerique omnes sacrosancti Imperii clientes et optimates, sacrati, prophani, concione vocata, sacramento prius rogati, ritu solenni ex consilii decreto, accitis tribus libellionibus, qui in acta quaecunque fierent, dicerenturue, ex fide referrent, subscriberent, atque in vulgus ederent: Hanc rogationem sciuerunt, iusserunt, decreuerunt, voluerunt, promulgarunt, perpetuo sanxerunt.

[Note: 15] Sacrosanctum Imperium, summa in terris potestas, coeleste donum est. Imperator enim primus ante omnes, secundus post Deum est, et tam grande nomen a sclo Deo traditur. Cui scli ille Reipublicae administrandae rationem reddendam habet. Qui a supremo duntaxat coeli numine in summo rerum humanarum fastigio collocatus est, et in terris, neque parem neque superiorem habet. Per quem leges, iura, regna humanae genti largitur aeterna maiestas. Caesari reddite, quae Caesaris sunt, praecipit Christus. Is et Comites eius omnes, vectigalia, honorem, officium, obsequium obedienter, ac reuerenter Imperatoribus praestiterunt.

[Note: 16] A curiatis igitur Heptarchis rebus impositus, continuo more maiorum atque iure gentium rex est vocatur. Ipsum contra maiestatem Reipublicae, decus Imperii, legatos ad sacerdotem Romanum, vt author fiat, copiam administrandi concedat, mittere, eidem iureiurando fidem astringere atque petere ab eo vsum regii diadematis, religio est, nullum harum rerum ius omnino est pastori, qui seruus ouium est, et in consecrando domino, gregi seruit. Quippe iure suffragiorum beneficio electorum atque populi quisque imperat. Haec verissima esse conuenit inter omnes annalium, rerum humanarum, diuinarumque peritos, atque iam saepius vtriusque iuris Caesarei atque pontificii, coelestis thesauri testimoniis comprobatum est.

[Note: 17] Tamen quidam (vt sunt ebrii successu rerum nimio atque impotentes sui mortalium animi, prosperis enim rebus ferocitas atque superbia augescunt)

impudentissime refragari non erubescunt. Et nonnulli sanctuli, qui sibi sacrarum literarum magisterium arrogantissime sumunt, per fallacias verba domini arguunt, simplicitati Christianae imponunt, diuinae sapientiae viua oracula polluunt, contaminant: sacram historiam falso interpretando suae causae seruire cogunt, suis moribus atque vitiis, nempe ambitioni, superbiae, auaritiae accommodant, veritatem adulterant humanis nugis, coelestem philosophiam commentis deprauant, inuertunt, a germano sensu ad suum negocium, suas nundinas captiosis ratiocinatiunculis detorquent: non voluntatem legi sacrae, sed legem voluntati iungunt. More argutorum hominum magis quam ex aequo atque bono disputant, praeter fas, contra naturae legem docere non erubescunt. Pastoris beneficiarium esse dominum, neque ante principem principum esse, aut nominari oportere, quam ille seruus seruorum author fiat et dignum iudicarit qui regnet. Haecque cum maxima Reipub. Christianae pernicie, intoler abili populi Christiani, Imperatoriae maiestatis iactura, nec sine gravissimo tetrarcharum, dynastarum, clientium, Imperii detrimento, instigante Stigio principe, domino huius mundi commenta esse, cuentus docet, exitus probat. Inde bella plusquam ciuilia, seditiones domesticae, tumultus intestini concitantur, populus Christianus se mutuis vulneribus atterit, cognato sanguine manus polluit, stupra, periuria, adulteria, sacrilegia, peculatus, incestus, perfidia impune committuntur. Haec vbi dogmata pestifera, hisce pestilentibus erronibus classicum concinentibus caedes, parricidia, homicidia, incendia passim eduntur, excidia regnorum, vrbium, regionum direptiones vbique fiunt. Ima summis miscentur, diuina, humana perturbantur, pietas refrigescit, lites, discordia, scelera, simulata religio, caeromoniae cassae feruent et gliscunt. iustitia, pax, concordia, simplicitas, libertas, depulsae terris exulant: diuitiae atque arma dominantur, fraus, dolus, ambitus ecclesiasticus corripiunt gradum, vt posthac huiuscemodi malis euitatis, augusta pace, festa quiete, populus Christianus fruatur ex consilii decreto, hocque plebiscito decernimus quae supra ritu solenni, religione adacti censuimus, perpetuo sancimus edicto, nimirum ex solo electionis beneficio, omnem potestatem, imperiumque proficisci: nec vllo pacto pontificis Romani in hac re sanctimonia, flaminio, authoritate consensu opus esse.

[Note: 18] Quicunque aliter docuerit, senserit, factitarit, crimine laesae maiestatis reus, hostis Reipublicae atque proscriptus esto, capite poenas soluito, bona eius publica sunto, praedia infiscentur.

[Note: 19] Eodem temporis tractu in Occidentali Francia, mortuo Carolo Pulchro absque liberis, duo de regno, iure atque armis disceptant. Philippus Valesius patruelis Caroli et Eduardus rex Anglorum eius ex sorore nepos. Hic iisdem diebus in Germaniam venit, nam vxor eius soror Augustae erat, et filia in gynecio Augustali educabat Iure igitur affinitatis apud confluentes Rheni atque Mosellae ab Imperatore excipit. Francofordiam ambo principes se conferunt: vbi frequentes Italiae, Germaniae, Galliae, Angliaepurpurati et pontifices coeunt. Philippus Valesius a popularibus occidentalis Galliae rex declaratus per nuncios (sicuti et nostro aeuo factitare Celtici rectores solent) Teutonum animos aduersus Anglios auro sibi conciliat, auxilia Germanorum emit, donatiua, congiaria largissima distribuit militaribus tribunis, fidem illorum perpetuis sibi oppignerat stipendiis. Carolus Morauici limitis praefectus iussus fide publica cum ducentis equitibus apparere, cum quingentis venit, ibi in verba Ludouici iurat se in eius potestate fore dat fidem. Atque inde a Francis redemptus in Gralliam Lugdunensem, Lutetiam ad Philippum Valesium se transfert.

[Note: 20] Caeterum praesente Anglio senatusconsultum perscriptum est, lex lata est. Eum qui Imperatorem execratum dicat, aut sentiat, bullasque huiusmodi pontificias absque consilii decreto recipiat contra Rempub. fecisse videri. Eadem quoque quae Rhenosei a principibus constituta, commemoraui, tutanda esse summa vi atque ope, iuratum ab omnibus Anglius quoque sententia procerum rex Franciae, procuratorque, Imperii per Gallias, vt amplitudine nominis Germanos alliceret, consalutatus est. Iussi sunt equites, milites, tribuni, centuriones, duces, pro viribus eidem auxiliares esse. Interfuisse senatui reperio cum

collegis, VVilhelmum Occomensem Franciscanorum primarium sacerdotem, acerrimum Dialecticum, Philosophum, Theologumque acutiorem, quam ea aetas ferebat. Ab illo recentiorum peripateticorum cohortes lectae sunt.

[Note: 21] Eodem consilio acta vicesimi secundi, hoc diplomate Imperatorio, quod latine extat, denuo rescissa sunt.

IMPERATOR LVDOVICVS IV. divino duntaxat munere Caesar Augustus, vniuersis Christianis salutem. D. Petrus atque Paulus nuncii aeternae maiestatis primarii, longo ante tempore praedixere, cecinerunt, sedulo nobis denunciarunt, post fata sua vafros, versutos, audaces, falsos prophetas, sacerdotes, legatos mendaces, futuros facta iam pridem illorum depinxere nobis. In templo Dei (inquiunt) hoc est ecclesia, quasi sint deus, sedebunt, et supra omne id, quod vsquam gentium aut colitur, aut cultum est, extollentur. Neque dicendi neque faciendi vllum, nisi qui libet, noscent modum, gloriam, regnum concupiscendi nec finem scient, nec terminum capient. Dominationem, potentiam, vrbi orbique terrarum, nec minus ipsis exitiabilem, reiecta cruce Christi, arripient, confictis ad quaestum, lucrum, ambitionem, luxum sermonibus de populo Christiano, abusi crudelitate stolidi vulgi nundinabuntur. Quae itaque vates illi veridici, arcanorum dei interpretes nobis ante cantarunt, verissima esse experimentis animaduertimus: et plane, nisi asini ad lyram simus, sentimus. Non imus inficias, est genus hominum superstitiosius, quam vt temporum infelicitas refragetur, ad fraudes et commenta superstitiosa, quibus vulgus imperitum facile lactari atque capi solet, ingeniosissimum existit: ad tutandos mores impudentissimum, crudelitate stultorum, quorum infinitus est numerus, abutitur. Meum est huiuscemodi argutias atque vaframenta, ne hisce simplicitati Christianae imponatur, veritati diuinae illudatur, detegere atque confutare. A spinis non colliguntur vuae, Propheta dei non accipit munera.

[Note: 22] Qui vult maximus esse, sit infimus omnium, nunciis Christus praecipit, et reges quidem dominantur populo, vos autem serui gregis mei, nempe pastores, non domini estis. Nihilominus tamen, quanquam illa clarissima sint, tamen pessimi Pharisaei, perditissimi antichristi, comitiis Caesareis, suffragiis principum, rebus impositum, aiunt, non esse Imperatorem, nisi primarius sacerdos, qui dominus rerum et vtriusque potestatis manceps sit, author fiat. Id etsi prauum, ineptum, falsum, perquam absurdum, alienum a vita sacerdotis crucifixi, diuino humanoque iuri, sacris contrarium, nec rationi consentaneum siet, tamen illi impostores in malicia peruicatiores, quam boni in pietate existunt.

[Note: 23] Quis obsecro non videt, nisi talpa plane perpetuo oculis a rerum summo opifice damnatus, terrae tenebris incubet? Repugnantissima sunt, nec coire possunt, corporale et spirituale, terrenum et coeleste, fluxum et aeternum, caducum et immortale, ensis mysticus atque ferreus, hic Caesari a Deo datus est, vt malis et pacis atque concordiae disturbatoribus neci datis, bonitranquilla quiete perfruantur. Ille concioni Christianae a servatore commissus mortuos vitae restituit, neminem occidit. Diuersa sunt sacrificulus et Augustus vterque coelesti dono constituitur, suis limitibus clausus atque vt sunt humana atque diuina, ille seruorum seruus, hic princeps principum habetur, et esse in bene constituta Republica debet. Nos solius Dei beneficio curiatorum Comitiorum iure, lege suffragiorum, authoritate senatus, maiestate, atque viribus populi principatum tenemus. St quis ambigat, ad sacrae historiae penetralia, annales priscos recurrat, ita dubitare desinet. Quod si ignorare perrexerit, ignorabitur.

[Note: 24] Vt tamen sophistae illi, monstra, et larvae religionis Christianae abominandae, claua Herculis repercutiantur, et suo ense iugulentur, veteres iuris pontificii, cui vacat, euoluat codices, vbi non semel scriptum est, Pontificis, atque Imperatoris omnino diversas esse iurisdictiones, nec vices earum commiscendas esse. Quocirca liquet, quam perperam, atque temere Vicesimus ille secundus Imperii habenas sibi vsurparit, praeter fas, atque aequum Italiam a regno Germaniae separare conatus fuerit, aduersus leges, instituta, morem maiorum, contra auspicia, intercessionem, authoritatem senatus, maiestatem principum, atque populi Romani, Italici, Germanici.

[Note: 25] Non tam nobiscum, quam cum ipsa Republica Christiana bonus sane pastor vi, et armis et manu, non iure disceptauit. Sanguinem Christianum lupus cruentus sitiuit, et hausit. Idem hostis, accusator,

testis, et iudex, atque inimicus noster publicus in propria causa tamen aduersus nos absentes, indemnatos, inuocatos, iniudicatos, inauditos, nec citatos, nec loco legitimo, nec die dicto, contra leges, indicta causa, secundum se homo bellissimus pronunciauit. Sicuti in rebus inuisibilibus et diuinis sacerdoti cedimus: ita iure nostro in humanis, et his quae conspici, tangive queunt superiores eo, qui temporalia, dignitatem regum nostro beneficio possidet, sumus. Oportet magis Christo, quam pontifici Max. obtemperare, ille Imperatori suos dicto audientes esse praecipit, hic vetat.

[Note: 26] Hasce ob causas bene, recte, atque sapienter, ab hoste Reipublicae Christianae ad futurum totius Christianismi, cuius ille membrum (si tamen existit) non caput est, senatum prouocamus: Orbis, inquit Diuus Hieronymus, maior est, quam vrbis Ecclesia. Sententiam igitur illius alterius, et Vicesimi aduersus nos latam, vanam, irritam ex consilii decreto censemus, de claramus hoc edicto, quod Francofordiae in Augustiore templo ritu solenni subfixum, si quispiam pertinax fuerit, qui oblatrare, aut obstrepere ausit, tanquam veritatis osor, pacis conturbator, hostis Reipublicae, inimicus pietatis, satelles Antichristi, mancipium sathanae, perduellionis, perfidiae, periurii reus, non philosophorum argumentis vel decretorum, sed verbere, vinculis, carcere fatigatus, possesissionibus, peculio mulctabitur, et vltimo supplicio, more maiorum parricidium luet. Datum in oppido nostro Francofordia, die sexta Augusti, anno Christianae libertatis MCCCXXXVIII. Domini Ludouici Imp. clementissimi, regni XXIIII. Imperii XI.

[Note: 27] Nono subinde die, peracto conuentu Francofordiae, optimates Imperii rursus in Lonstain (oppidum est in agro Mogontino) frequentes coeunt, postridie in Pomario iuxta Rhenoseum vicum, in Ripa Rheni, sacramenta inuicem, se maiestati Reipublicae non defuturos, sed operam daturos, ne quid Imperium detrimenti capiat dicunt, desertorem periurii nota inurendum statuunt.

[Note: 28] At Imperator Francofordiae hyemat. Vbi proximo deinceps anno Reinoldum filium Reinoldi Geldriae praefectum albo ducum asscribit, et in gratiam cum Reginoburgensibus redit. Dominicani Flaminicas partes (nam Benedictus Pont. Max. amicus Caesari erat) deserere, ad Imperatorem desciscere, nisi vrbe excedere maluissent, publice rem diuinam facere, coacti sunt.

[Note: 29] Eodem anno Otto Austriacus relictis; ex Elisabetha Boia duobus filiis Friderico, et Luitpoldo, ex hac vita migrat. Eius aulici fuere parochus Kalobergensis, et Neithardus Fuchs, antiqua Francia ortus, cuius Mausoleum Viennae, lusibus, quibus rusticis imposuit, insculptum adhuc spectatur.

[Note: 30] Caeterum in Boiaria secunda Hainricus tertius decimus, frater coniugis Ottonis Austriaci, dum Imperator Francofordiae agit aestiua, moritur Calendis Septembribus, anno Seruatoris nostri millesimo trecentesimo, vndequadragesimo. Vxorem Margaretham, filiam Ioannis regis Boiemiae, filium Ioannem, et ducatum testamento Imperatori Ludouico committit. Qui aestatem atque autumnum Francofordiae exegit, ibidem hyemauit.

[Note: 31] Primo vere ad Boios Landshutam concedit, testamentum Hainrici recitari iubet, tutelam adit, legatum imponit, hasque leges, quas subtexam, administrandi praescribit: Praesides ab odio, et gratia, ab amicitia et ira vacui, publico bono consultent, inopes ab iniuria potentiorum vindicent, sedulo causas popularium gratuito, absque sumptu, xeniis, munere, accito scripturario, sapientum consilio cognoscant, prudentium suasu decernant, si qua maiora fuerint, ad nos deferantur. Praetores ipsi per se ius dicant, responsa reddant, ne iuris dicundi prouinciam a se (id quod nostro aeuo fieri solet) in suppositicium quenquam relegent. Patrocinia ne veneant, causidici salario contenti sint, nec clientes onerent. Infames quibus aduocare interdictum, nequaquam in iudicio atque foro appareant. Latrocinia communi ope ab omnibus communiter vindicentur: dent operam magistratus, ne fraus hisce legibus fiat. Nemo, si quis in publica commoda peccarit, impune habeat. Culpa ferro rescindatur. Nullus tamen, cui iniuria facta est, si peccatum condonare, iniuriae ignoscere velit, inuitus accusare cogitur.

[Note: 32] Dominicani, qui Landshutae habitabant, cum Imperator Hainrico bellum indixisset, demum templum suum clausere, rem diuinam in contumeliam Caesaris, gratificari principi suo Hainrico, facere, supersedere: et ne inconstantiae argui possent, vt qui omni vento doctrinae circumferrentur, hactenus, cum etiam in gratiam principes rediissent, defuncto etiam Hainrico, in proposito perseuerabant. At vbi Imperator Landshutam venit, pertaesi solitudinem, vltro amicitiam Caesaris ambiunt, fallaciam, ne leuitate notarentur, concinnant, Satrapam de Deck clanculum orant, sibi conciliant, quid fieri ab eo velint, edocent. Is ex composito faculis postridie prima luce ardentibus, ad contubernium mendicantis religionis prouolat, nisi aedes actutum aperiatur, res diuina, vti prius fiat, sese igne fanum cum monachis concrematurum simulat, vociferatur, clamitat, altercatur, obedienter, atque lubentissime Dominicani huius fallaciae fabri, sua voluntate coacti obtemperant. Aperto templo, nemine repulso, sacra palam quod ante recusarant, faciunt. Posthaec Imperator Monachium reuertitur, Fridericum de Seuneck praefectura Celeiae, in confinio Pannoniae, Norici, Illyrici, Dalmatiae donat.

[Note: 33] Interea Anglius rex affinis Augusti, fretus auxiliaribus Teutonum copiis, in Clusino Flandrorum portu classem regis Galliae, quae Fauonium spectat, inuadit, submergit: vndeuiginti millia Gallorum ferro partim necat, partim aquis obruit.

[Note: 34] Per idem tempus in Boiaria secunda Ioannes filius Hainrici absque liberis decedit, anno aerae Millesimo trecentesimo supra quadragesimum, vndecimo Calendas Ianuarias, quo die ante annos vndetriginta Stephanus eius auus ex hac vita migrarat. Confestim equites, ciues, antistites Landshutae coeunt, Fridericus et Luitpoldus, fratres Austriaci, Ottone superiore, et Elisabetha Boia, filia Stephani, amita Ioannis progeniti: item Adolphus filius Rudolphi fratris Augusti, praefectus praetorio Rheni, ducatum principibus orbum ambiunt. Illi materna quidem origine proximi erant. Nam Ioannem secunda cognatione amita eius procreati, contingebant: sed Imperator Adolpho vna stirpe prior erat: eius pater, auus Adolphi, proaui, Ioannis germabus fuit.

[Note: 35] Senatus Boiorum Imperatorem tanquam legitimum haeredem aliis repulsis agnoscit, legatos ad eundem Monachium mittit, haereditatem adeat, illum efflagitant. Annuit postulatis Augustus, pridie Idus Ianuarias Landshutam proficiscitur, sacramenta sibi equites dicere iubet, fidem dat, sese legi Ottonianae, qua iudicia regulorum ad equestrem ordinem transferuntur, staturum. Inde Vilsouiam petit, ibi quartodecimo Calendas Februarii Margarethae vxori Hainrici (quae eiusdem anni quinto Idus Iulii obiit) Richardae coniugi Ottonis sexti, dotem, paraphernam pensitaturum, aes alienum, quod Hainrici duo atque Otto contraxerant dissoluturum pollicetur, tabulis cauet. Praeterea decreto sancit vt posthac prima atquen secunda Boiaria vnus ducatus rursus sint, quae ante annos quinque atque octoginta primum in duos principatus dissectae fuerint. Quod siquis filiorum contra moliri tentarit, eundem exhaeredem esse iubet. Insuper pacem vbique seruari, latrocinia communi consilio atque ope communiter vindicari mandat. Propraetores quoque edicto submouit.

CAPVT XIX. Margaretha Maultescha Tyroliorum haeres. Successio et inde natum bellum in regno Neapolitano. Iubilaeum Papale ad quingentos annos reducitur. Imperator pacem cum Pontifice bis frustra tentat. Carolus Anti Caesar. VVilhelmus Occam cum aliis contra Papam scribunt. Stemmata variorum Comitum, quorum terris Boiaria adaucta.

1. Iohannes filius Regis Boiemiae ob praetensam ab vxore Margaretha Maultescha impotentiam coniugalem separatur, et a principatu excidit.

2. Margaretha Maultescha Ludouico Brandenburgico nubit, qui titulum Ducis Charionum sibi arrogat et Boiemiae regnum affectat.

3. Coruorum pulli implumes. Primates qui obierint. Capitulum Eichstadiense Episcopum a Papa sibi impositum repudiat, aut Caesar praedia denegat.

4. Rupertus Rex Neapolitanus moritur herede instituto Andrea Vngaro. Carolus Vngariae Rex, Andreae pater, item, Benedictus XII. decedunt.

5. Clemens VI. successor Benedicti iubileum singulis quinquaginta annis celebrandum instituit. Capitulum Reginoburgense et Aichstadiense Episcopis ab eo sibi impositis repudiatis, ex corpore suo alios eligit, quibus et Imperator praedia concedit.

6. Imperator legatos ad Papam de pace constituenda mittit, cui rei totum triennium consultationibus et quare impensum. Philippus Valesius cur pacem promouere laborauerit.

7. Ludouicus pro regno Campaniae a fratre suo relicto Papae ingentem pecuniae summam licitatur.

8. Imperator pacem publicam constituit legesque vestiarias et sumptuarias ferre iubet.

9. Nouus alueus Danubii in fauorem monachorum Altaichiensium ducitur. Vetus Danubius.

10. Papae ad Imperatorem cum Legatis transmissa responsio et postulata, et Recessus Imperii desuper factus.

11. Iohannes et Carolus Imperatori iuramentum fidelitatis praestant. Imperator de pace coneilianda alios frustra ad Papam remittit Legatos, Papa postulatis suis inhaerente. Theologorum et Iure Consultorum Parisiensium et Bononiensium de iis sententia.

12. VVilhemus III. moritur sine liberis, prouinciae eius Germaniae inferioris ad Imperatricem transeunt, quae cum filiis hereditatem adit.

14. Andrea Rege Neapolitano interempto Papa fratri suo regnum et viduam concedit. Frater Andreae Ludouicus Rex Vngariae regnum Neapolitanum vi armata occupat, Iohannam fratris viduam et Papae fratrem Italia pellit, ac Christiano orbi autores caedis dictam Iohannam, Papam et Cardinales nimirum literis notos facit.

15. Proceres quidam Carolum Ducem Morauiae a Papa pecunia corrupti Caesarem eligunt, Pontifex eum a iuramento Imperatori dato absoluit.

16. Imperator Statibus perfidiam Caroli et eius factionis proponit, et vtrum se an illum habere velint Imperatorem rogat? Status Ludouico iurant et auxilia promittunt.

17. VVilhelmus Occomiensis aduersus Clementem et Carolum scribit, istum haeresiarcham et Anti Christium, hunc periurum, indignum, infaustum esse deducit, et technas Gallorum et Pontificis aperit.

18. Alius Libelli Occomiensis, in quo diuersitatem inter Papam et Imperatorem demonstrat, Imperiumque Romanum superiorem non recognoscere, et Imperatorem electione Septemuirali, non

Papali coronatione constitui. Libellus eiusdem sententiae Leopoldi Episcopi Bambergensis.

19. Alius Occomensis liber, Vindex pacis Christianae inscriptus. Franciscani Caesaris partes, Dominicani modo Imperatoris modo Pontificias pro ratione temporis et emolumenti tutantur.

20. Conradus Maidenburgensis VVilhelmum Occam septem annos post eius mortem inepte refutat, et varia inscite nugatur.

21. Imperator Francofurtum concedit. Vlricus Hangen Ohr Cancellarius Imperatoris moritur, metuensque Papales insultus in cineres, vetat testamento, ne in loco consecrato humaretur, qui tamen postmodum in templo magnifice sepelitur.

22. Eduardus Rex Angliae Philippum Galliae Regem ingenti strage profligat triginta millibus Gallorum et compluribus Procerum occisis.

23. Clemens VI. Eduardum excommunicat. Hic a Papa Tyranno ad Papam iustum prouocat. Carolus Boiemus ex Gallia profugus magna clade afficitur, Bonnamque confugit.

24. Imperatrix ex Germania inferiori redux. Carolus Morauiae Dux omnibus inuisus publica fide deductus in Boiemiam deducitur, nec viuo Ludovico ibidem egreditur. Boiemi castello Hatzigstein potiuntur.

26. Ludouicus Imperator inter venandum ob filium ex Augusta susceptum laetabundus apoplexia moritur. Caesaris pratum. Eius sepultura et mausoleum.

28. Ludouicus quoad vixit Germaniam tranquillam eruditoram consilio obtemperans conseruauit, licet vndique Papales et alii ipsam turbare maximo conatu anniterentur.

30. Criminationes aduersariorum. Ludovicus cur pauper fuerit. Noribergae Monachii et Ingolstadii incrementum.

31. Cura illius circa leges prouinciales. Accessiones comitatuum Boiariae factae.

[Note: 1] IIsdem diebus Margaretha Tyrolia Maultescha, ab oris magnitudine ita cognominata, nupta Ioanni filio regis Boiemiae, Leopolaum de Schaumberg episcopum Fruxinensem (qui aduersus Ioannem Verdensem a pontifice Romano impositum, sed Auinione exulantem, a mystis electus Fruxino potiebatur) accersit, se virginem adhuc integram esse, maritum liberis operam dare non posse, comprobat. Pontifex ergo velut arbiter honorarius matrimonium non esse, nunquam fuisse, nec vnquam esse posse pronunciat, dissidiumque iure suo facit. Quapropter Ioannes simul ab vxore, et principatu praeter spem excidit, exactusque finibus ad Berchtrandum patriarcham Aquileiensem inde in Boiariam confert.

[Note: 2] Caeterum Ludouicus Brandenburgensis, filius Augusti, cuius vxor regibus Cimbrorum oriunda, pridem defuncta erat, Maultescham, quamuis eorum aui germani fuissent: vxorem ducit: exacto Boiemo, eius coniuge et ducatu potitur. Se quoque Charionum regulum, quem ducatum Austriaci (quibus eundem Imperator ablatum Boiemo in fidem dederat) possidebant, appellat, et dici imperat: occasionem eius regni arripiendi expectabat, et titulo huiuscemodi aucupabatur. Idcirco etiam Augustus

male audiebat, et quasi haec eius techna atque suasu fierent, vulgo c astigabatur.

[Note: 3] In eiusdem anni Septembri apud Bethmes (vicus est Lycatium superioris Vindeliciae) coruorum pulli implum es in nido reperti sunt, lique tum episcopi atque reges e medio abierunt: In Boiaria secunda Nicolaus Reginoburgensis Altaichii, quod superius cognominant, decessit, ibique sepultus est. Albertus filius Alberti Saxoniae rectoris, consobrinus. Imperaroris, amitinus Austriacorum, Bathauensis episcopus mortem obiit, Hainricus a Reicheneck Aichstadiensibus sacrificis a Pont. Max. impositus, verum a mystis repulsam passus, exul Norinbergae fato functus est. Imperator quidem hunc sacra procurare permisit, verum castella, oppida, Caesarea beneficia, in Albertum de Hohenfels transtulit, isque administrauit.

[Note: 4] In Italia Rupertus rex Neapolitanus vita decessit, Andream filium Caroli regis Vngariae, nepotem suum ad se accitum, haeredem instituit. Eodem anno Carolus quoque Vgrorum rex, parens Andreae, fato naturaeque concessit. Auinione in Gallia Benedictus duodecimus vita defunctus est. Succedit in regno Ecclesiae Clemens sextus.

[Note: 5] Is secundos ludos seculares instituit, et quinquagesimo quoque anno, sicuti octavus centesimo celebrandos, censuit. Reginoburgio Fridericum, Aichstadio Berchtoldum Teutonum sacratum equitem, germanos fratres Ioannis Norinbergensis praefecti imposuit. Verum mystae illos recipere recusarunt, Reginoburgenses Hainricum de Stain, Aichstadienses Albertum de Hohenfels episcopum de corpore suo legunt. Hique, praedia, vrbes, arces, agros possederunt, et Augusto sese in clientelam dicarunt.

[Note: 6] Qui eadem tempestate Humbertum Viennae Allobrogum, et Ludouicum inferiorem in Otingen Sueuiae regulum, Vlricum Hangenhor magistrum epistolarum, ciuilia bella exosus, Auinionem legatos ad Clementem proficisci iubet: amore Reipublicae, iram ponit, in se praeter aequum et bonum commissa condonat, pacem expetit, omnia patienda statuit, quoad spes aliqua concordiae stabiliundae relinqueretur. Porro flamines (vt est genus hominum peruicacissimum) rati ad quos legati mitterentur, iis authoritatem attribui, timorem eorum, qui mitterent significari, orationum atque consultationum ambagibus tempus extrahunt. Sibi deuoti animis indulgent, nullum finem, nec modum, nec cupiditati, nec irae, nisi vincant et voti compotes fiant, neque ponunt, neque norunt. Aliquo manifesto piaculo impietatemin pontifices maximos terrarum deos temere perpetratam luendam esse causantur. Philippus quoque Valesius Romanae Franciae rector, vt animum Augusti ab Angliis abstraheret, sibique conciliaret, sedulo operam nauavit, vt Romanos praesides, pastorem atque Imperatorem in gratiam redigeret. Totum triennium hisce consultationibus extractum est.

Sub idem tempus Vgrorum oratores Auinione in eodem luto haesitarunt. Ludouicus rex Vgrus Campaniam haereditatem Andreae fratris sui, verum a primario sacerdote venalem, proscriptam, ne germanus excluderetur regno, licitatus est, atque redemit millibus marcarum auri quatuor et quadraginta, sunt vnciarum millia trecenta, quinquaginta duo, id est nostratis pecuniae, super sexdecim millia aureum nummum octies et vicies centena millia. Haec ex Ioanne mysta Strigoniensi excepimus.

[Note: 8] Dum autem talia Auinione fiunt, Imperator in Germania ciues et equites concordiam inire, foedus icere, pacem (quam tam diuturnam atque stabilem nullo alio principe in Germania fuisse haud temere inuenies) iurisiurandi religione more maiorum sancire praecipit. Proceres ad parsimoniam, frugalitatemque hortatur, persuadetque, vt leges vestiarias, sumptuarias, quibus luxuriae efferuescentis aestus coherceretur, et ferrent et exercerent. Quippe nobilium plerique (sicuti et mea aetate factitare solent) patrimonia amplissima helluati fuerant supellectilem, familiam, pecuniam, praedia, agros, praeterea arces, castella proluerant.

[Note: 9] Caeterum in secunda Boiaria Altaichii superioris monachi Histrum, quod nimium vicinus templo agros, prata exederet, ab antiquo meatu, qui locus adhuc vetus Danubius vocari solet,

graui impendio alio deriuant, nouum alueum decem continenter annis effodiunt, mille amplius libras Reginoburgenses expensas referunt.

[Note: 10] Quarto tum demum anno legati Caesaris Auinione reuertuntur, mandataque scripta pontificis Max. ad Augustum perferunt, quorum haec summa fuit: Caesar VVilhelmum Occomensem Haeresiarcham, eius collegas, et socios Pontifici Max. dederet. Decreta aduersus Vicesimum secundum vicarium Christi, retractaret, acta rescinderet, opprobria recantaret, edicto perpetuo publice sanciret, Imperium beneficium esse primarii sacerdotis, nec ante Caesarem esse, aut vocari, quam ille author fieret. Haec vbi ad Imperatorem relata sunt, Francofordiae proceres convocat, mandata Sexti recitare iubet. Fit decretum, huiuscemodi postulata praua, inepta, antiquata, argutiora denique esse, quam simplicitati Christianae, atque maiestati Reipublicae conueniret, irrita, vanaque declarata sunt, flaminesque Auinionenes secundis rebus oblitos humanae imbecillitatis, nullum modum neque dicendi, neque faciendi, nisi quem velint, noscere, promulgatum. Quic quid libeat, licitum putare, licentia sanctitatem metiri, acclamatum.

[Note: 11] Ioannes rex Boiemus, filius eius Carolus denuo in verba Augusti iurant. Inde in Franciam ad Philippum regem secedunt. Imperator cum hisce, eosdem legatos ad Clementem redire iubet, vt aequis conditionibus concordia paciscatur, et bene inter bonos agatur, postulat. Sed Sextus nullo pacto postulatis annuit, sua dicta velut fulmen rata esse, atque obseruari voluit. Reges Boiemus atque Francus frustra reconciliandorum principum sumpsere operam. Consulti iussu regum Theologi Lutetiae Parisiorum, rescripsere responsa Clementis non solum iniqua, superba, sed et contraria aequitati Christianae esse. Idem Bononienses fecerunt.

[Note: 12] Inter haec VVilhelmus frater Augustae eius nominis quartus, cuius vxor fuit, Ioanna Ioannis tertii Brabantiae ducis filia, absque liberis fato fungitur, anno Christi M. CCC. XLV. Bathauia, Hollandia, Caninefates, Selandi, Toxandri, Hannonii, Frisii lege ad Augustam redeunt. Quae et eo profecta cum duobus filiis Alberto, et VVilhelmo haereditatem adit, principatu earum gentium potitur.

[Note: 13] Interea Monachii sexto Calendas Iulii, qui dies erat Sabbathum post ferias, quae Christo triumphanti inferos, arcemque coeli ascendenti celebres sunt, Hainricus infans excruciatus crudeliter necatus est, corpus venis excisis sexaginta vulneribus, cultellis confossum in agro extra moenia repertum, in vrbem transfertur, funus omni apparatu atque honore celebratur.

[Note: 14] Hoc etiam anno in Apulia Andreas rex noctu in cubili laqueo necatur. Clemens germano suo regnum tradit. Verum Ludouicus rex Vgrus occisi frater, cum infesto exercitu in Campaniam contendit. Ioannam vxorem fratris, cum marito nouo, fratre Sexti, item alios caedis conscios, authoresque Italia exigit, regno Neapolitano potitur. Literis per orbem Christianum Ioannam: item pontificem Romanum, quatuor flamines parricidii incusat. Ioanna cum coniuge fuga sibi consulit. Auinionem euasit ad primarium sacerdotem.

[Note: 15] Cuius auro, et pollicitationibus (sic vt amicus Auinionensium Conradus de Maidenburg, quasi benefactum iactitat) in Germania Baldouinus Treuerensium archimysta, Rudolphus Saxoniae regulus corrupti, Gerlacus de Nassauu Mogontini pontificatus (quem alter tamen huiuscemodi conatus, ac perfidiam detestans tenebat) spe inescatus, in agro Treverensi coeunt, Carolum Morauici limitis praefectum, filium regis Boiemiae Caesarem designant, quarto Idus Iulii, anno Salutis M. CCC. XL VI. Carolus, qui tum in Galliis cum patre Ioanne, Philippo regi aduersus Anglios suppetias ferebat, ab flaminibus sacramento, quo fidem Ludouico astrinxerat, solutus, annuit, noua molitur, totis viribus imperio inhiat.

Augustus vbi haec comperit, ad Rheni oram cum exercitu contendit Augustae Nemetum concilium cogit, concionem procerum aduocat, perfidiam paucorum, maxime Baldouipi Treuerensis (quo consultore et authore vniverta hactenus a se gesta sint) arguit, Pontificum Max. insolentiam, fastum,

omnium temporum iniurias in se eorum commemorat, a quibus inductum deprauatumque Carolum, item alios, conqueritur, Carolique periurium proponit, senatus authoritatem, populi Christiani libertatem, maiestatem Imperii, fidem religionis proditam, pollutam docet, liberos esse Germanos afferit, rogat, ne se, cuius clementiam, benignitatem, fidem, constantiam, munificentiam iam pridem tot aduerfitatibus comprobatam senserint, imperare, an Carolum, perfidum caput, parricidamque, qui auum optimum Imperatorem impietatis condemnet, regnare velint. Absque cunctatione tote concio conclamat, Ludouicum rerum potiri, Ludouicum a Deo Imperatorem constitutum esse, seque in eius potestate futuros. Perfidiam deinde paucorum execrati, Caroloque innominatis verbis male precati, denuo Ludouico sacramenta certatim dicunt, dantque fidem, operam daturos, ne huiusmodi flagitia inulta sint, et Germanicae virtuti ab hostibus etiam laudatae, tanta macula illinatur.

[Note: 17] VVilhelmus Occomensis librum (qui extat) aduersus Carolum, atque Clementem scribit. Vbi hunc haereseos nota inurit, ipsum Antichristum, paupertatis Christianae osorem, hostem Reipubl. coniuratum Celticorum tyrannorum, Germanorum gentis Christianissimae inimicum, sectatorem Clementis quinti, Ioannis Vicesimi secundi, falsorum pontificum, et saeuissimorum luporum appellat. Carolum periurii, laesae maiestatis, parricidii, impietatis in auum, et parentem postulat, quod fidem iurisiurandi, qua Ludouico astrictus sit, frangat, quod legibus Confluentiae, Francofordiae, in Lonstain, ex consilii decreto perlatis, perfide fraudem faciat, obiectat. Mancipium Auinionensium sacrificulorum, a quibus Imperium emerit, appellat. Contra decus Imperii, maiestatem populi Germani, in loco obscuro et ignobili, contra morem, a perfidis electum, exprobrat. Inauspicatissimum eius fore Christiano orbi Imperium ominatur. Postremo indignum esse, qui in Germania, nationum regina, imperet, docet, maxime quando amicus sit regi Francigenarum: qui perpetuo hostis sit Alemannorum, et Reipublicae Christianae tyrannus, disturbator pacis, author discordiae, et seditionum. Cuius leuitate, atque superstitione, et viribus freti pontifices Max libertatem Christianam oppresserint, Imperii maiestatem labefactarint, Rem publicam antiquarint, Germanicam virtutem discordiae malis debilitarint, attriuerint, populum Christianum in seruitutem redegerint durissimam. Et cum alios (inquit et pergit VVilhelmus) Gallicus rector ad Imperium orbisterrarum iam pridem aspirans, fastu, et gentilicia auiditate perdiderit, seipsum tamen non fefellit. Dum sese, et pontificem Max. et Imperatorem in suo regno esse praedicat.

[Note: 18] Idem VVilhelmus cum collegis alium libellum edidit, in quo pastorem Romanum, atque rerum dominum diversa esse, argumentis probat. Hunc terrae dominari, illum dispensare spiritalia: illius munia, amare oues, pascere gregem, crucem egeni, et mendici Christi ferre: huius imperare, strictum ensem gestare, belligerari asserit. Item docet Imperium nequaquam sacerdotis, sed dei Opt. Max beneficium, cuius populus sit, esse. Caesarem continuo esse, et vocari, posteaquam a septem viris delectus sit, ad Caesarem regna, Imperia, diuitias, bella, huius seculi potentiam spectare, sacerdotem Romanum nihil horum contingere, ac procurare debere, nisi Antichristus esse velit. Caeteri Theologi, item vtroque iure periti, in eandem sententiam pleraque disputarunt, in libellos redegerunt, quae opera cum blattis in Bibliothecis colluctantur. Leopoldus episcopus Bambergensis de hac re scripsit: eius opusculum ante annos tredecim, Iacobus VVimpfelingius sacrarum literarum professione, et disciplina inclytus, excudendum curauit, Fridericoque Saxonum rectori, Musarum patrono, et omnium eruditorum Moecenati dedicauit.

[Note: 19] Alium quoque librum VVilhelmus Occomensis, et eius collegae publicarunt, cui Vindex pacis Christianae titulus est. Ibi sacrae historiae testimoniis arguunt Rom. Pontificem, nisi Antichristi fastum, quam Christi, et eius comitum paupertatem aemulari malit, infimi cuiusque

Christiani, nedum supremae potestatis seruum esse tantum abesse, vt cum maxima Reipublicae Christianae iactura, dominari, quicquid libitum fuerit, factitare, Deus non solum dici, sed credi postulet. Atque Franciscani illa, et Imperatoris partes constanter tutati sunt. Dominicani modo pontificales, modo Caesariani, quo commodum invitabat, erant.

[Note: 20] Conradus Maidenburgensis parochus, et mysta Reginoburgensium, septimo demum post fata VVilhelm anno, illi et Luitpoldo, multa ad Imperatorem Carolum quartum praefatus respondere connititur. VVilhelmum Occomensem authorem scelerum, cultorem tenebrarum, haeresiarcham, deprauatorem philosophiae nuncupat, qui suis argutiis nobilissimae simplicitati Imp. Ludouici principis alioqui optimi imposuerit. Quicquid enim is in Romanam peccarit Ecclesiam, VVilhelmo acceptum fert, quo authore atque consultore vniuersa commissa sunt. Et tandem homo suauis, modos significandi, alia pleraque huiuscemodi sophistarum commenta nugasque nugacissimas ab eodem VVilhelmo Grammaticae pomerio explosas, plusquam tragice conqueritur, atque deplorat. Homo omnium rerum imperitissimus, qui tamen tacere non posset, et ne id quidem sciret, quod nesciret. Chronica quoque scripsit, vbi fabulosissima quaeque conquisiuit. Ea quae de Carolo Magno, et Reginoburgio, diuo Bernardo eius vrbis episcopo, et Scotis vulgo protrita referuntur, primus confinxit, et inuenere similes lactucas labra, adeo nullum tam impudens est mendacium, quod teste careat.

[Note: 21] Sed ad Ludouicum Augustum reuertor, qui peracto conuentu Augusta Nemetum egressus Francofordiam migrat, ibique habitat, et aduentum Augustae operitur. Per idem tempus vita defungitur Vlricus Hangenohr, scrinii Imperatorii praefectus, sapientia insignis, Augusta ciuitate Rhetorum ortus, cuius opera, consilio, domi, foris, in pace, ciuilibus rebus, ocio, negocio plurimum est vsus Imp. Ludouicus, testamento cauit, veritus talionem ab Auinionensibus Antichristis (ita appellabant) et effossi corporis contumeliam, ne in Asylo, sed extra humaretur. Verum Hainricus a Schoneck Augustanus Episcopus, cum fratre Vlrico decessore suo Auinionensium hoste, in templo eundem magnifice condidit.

[Note: 22] Dum haec in Germania geruntur, in Belgica secunda, et Picardia inferiore prope Ambianos atque Abouillam Anglius Philippum regem Francigenarum atroci praelio vicit, copias eius profligavit, sabbato sexto Calendas Septembris, quo die ante annos octo et sexaginta Odagrius rex Boiemiae ab Imperatore Rudolpho pugna interemptus est. Caesa triginta millia Gallorum referuntur, proceres auxiliares ii cecidere, Ioannes rex Boiemiae, rex Balearicarum, frater regis Franciae, regulus Lotharingiae, Ludouicus Flandriae praefectus, Rosenbergius Boiemus, quatuor episcopi, duodetriginta dynastae. Haecque Ioannes a Schonfeld Boius, ex Brugis Morinorum oppido (qui partium Anglii praelio interfuit, et vulnus aduersum in mala dextra, item aliud sagitta percussus in capite accepit) Gotfrido a VVeisseneck Bathauensi episcopo scribit. Rex Philippus, Carolus filius regis Boiemiae, noctu Ambianos aufugiunt, inde Luteciam petunt.

[Note: 23] Sextus amicior Gallis, quam Angliis, Eduardo diras inferiasque dicit. Ille a personato vicario, tyrannoque ecclesiastico ad iustum Christiani populi pastorem prouocat. Porro Carolus in Germaniam, vt Lucilloburgium, Boiemiam auitos paternosque ducatus adeat, redit, ad Aquas Graneas non admissus, a Leodiensi episcopo recipitur. Verum ciues episcopum vrbe pellunt, auxiliaribus Angliorum copiis adiuti illum cum Galliis, Boiemis vrbem obsidentem maxima clade afficiunt, duodetriginta mortalium millia contrucidant, ciuitatem obsidione liberant. Carolus accepto isthoc vulnere, Bonnam ad Baldouinum Treuerorum patruum suum magnum et Baldovinum Agrippinensem, Gerlacum titulotenus archimystam Mogontinum septimo Calendas Decembris contendit.

[Note: 24] Iisdem diebus Augusta Francofordiam ad maritum relicto VVilhelmo filio in ducatibus paternis, reuertitur. Ambo subinde coniuges in Boiariam migrant. Carolus ob perfidiam omnibus inuisus, nusquam receptus, pollicitus se

concordiam seruaturum, publica fide per Francorum fines in Boiemiam deducitur. Nec viuo Ludouico aut Galliis, aut Hercyniae latebris prodire, nec habenas rerum vsurpare ausus est. Clanculum et dolo populares eius Hatzigstain Nariscorum prope Cham castello potiuntur. Arcis praefectus Conradus a Camerauu securi ab Augusto percussus, seu perfidiae, seu socordiae poenas capite dedit.

[Note: 25] Monachii tum ex hac vita migrauit VVilhelmus ille Occomensis Anglia ortus, quarto Idus Aprilis, anno ab orbe servato millesimo trecentesimo quadragesimo septimo, in adyto templi Franciscanorum ad laeuam arae sepelitur, vbi eius ossa marmoreo saxo, cui superius epigramma incisum, conteguntur. Itidem duorum collegarum, et consecraneorum Bonaegratiae Bergomensis, et Michaelis Caesenatis, ibidem monumenta ostenduntur.

[Note: 26] Eodem anno dum Imperator Ludovicus, quod senectus ipsa, quemadmodum vulgo dici solet, morbus sit, valetudini suasu medicorum, venatibus indulgendo, consulit, ac inter Monachium, et Augustam Rhaetiae proxime Furstenfeldium, et vicum Puech, vbi D. Edigna (quam accolae furcis praeficiunt) humata colitur, et ouilia sunt in prato, venationi operam dat, et quod Augusta puerum enixa foret, laetatur, quinto Idus Octobris circiter meridiem, de equo lapsus repentino, atque inopinato fine (Apoplexiam vocant) naturae concedit: vixit annos tres et sexaginta, imperauit tres atque triginta, minus diebus sex. Locus vbi mortuus est, Caesaris pratum inde vocatur. Corpus a monachis Furstenfeldium translatum, vt cum parentibus conderetur. Tertio deinde die Monachium ciuibus deportatur, vbi in templo Deiparae Virginis eius Mausoleum marmoreum magnifice regio apparatu extructum, cum dignitatis insignibus monstratur.

[Note: 27] Omnes Ludouico corporis animique virtutes, et quantas nemini cuiquam principum contigisse, quippe quod ne inimici quidem negent, satis constat. Maiestatem corporis, staturam eminentem, eximiam, venustissimamque formam, fortitudinem egregiam, perpetuam in prosperis modestiam, in aduersis constantiam, aequam vtraque sorte mentem, literarum peritiam (vt captus est principum) non vulgarem pacis conciliandae, amoris popularium, civiumque promerendi, latrocinii extirpandi, concordiae stabiliendae, Germaniae pacandae (licet circumstreperent acerrimorum hostium turbae) mirum, atque efficax studium.

[Note: 28] Tranquillissimo ocio, quiete augustissima, quanta alias non temere Germania hoc rectore perfruita est. Hostes maximi, potentes, dites, factiosi, sortunati, nobiles, ipse pauper, vt qui primam duntaxat Boiariam, cuius vrbes primariae sunt Monachium, atque Angilostadium, possedit. Tamen curauit vnum hoc quidem, vt sibi esset fides. Auinionenses bullae vndique inturgescebant, varia ad conturbandam Germaniam discordiae mala serere tentabant, nihil immotum, nihil denique in eodem statu relinquere connitebantur: Comitia Pontificia, Caesarea in se transferebant, sed industria Ludouici, atque optimorum sane, et eruditiffimorum amicorum consilio obtemperantis, contra omnia quieta, omnia tranquilla fuerunt, benignitate superum tanti principis prudentia, conatus atque consilia Auinionensium pseudochristorum (ita vulgo nuncupabantur) frustra fuere.

[Note: 29] Animi sub vulpe latentes, nec ciues, nec equites, nec sacerdotes, neque monachos fallere potuerunt, tantum valuit virtus, cura atque vigilantia boni pastoris, et vt principem salubrem Reipublicae ex hisce notis (quae adhuc in animis et memoriae hominum nostri aeui notissimae inhaerent) agnoscas, atque plane sciat, Albertum regulorum nostrorum principem, quem eloquentissimum, sapientissimumque nostra aetas (sicuti etiam Itali fatentur et aeternitati literarum commendarunt) vidit principem, quamsimillimum corpore, ingenio, vultu, moribus ataui fuisse, et eius virtutes, quasi traditas, atque ingenitas retulisse reperio. Quemadmodum annalium scriptores et picturae indicant.

[Note: 30] Procuratorum rapacissimum quemque ad ampliora officia ex industria promouisse a monachis quibusdam traditur: sunt tamen, qui contra opinentur. Ad hoc, ad pacem retinendam, necessitate Reipubl. tenuitate fisci, inopia aerarii compulsum. Primus enim Imperatorum priuatis opibus peculio atque aere proprio, ac censu suo Rempublicam administrauit. Frequens domi habitauit, ne prouinciales oneraret, quibus eiiam temperatissimi principis familia grauis esse solet. Et semel duntaxat, quod equidem sciam, tot annorum spatio, tot hostibus, tot aduersis petitus, Boios vngulario aere extra ordinem onerauit. Equus sex atque triginta, Bos viginti, pecora ouis, capra, sues octo assibus censa sunt. Angilostadii, Monachii, Norinbergae fere concilia celebrauit, quamobrem illae vrbes divitiis et moenibus auctae in eam amplitudinem, eumque splendorem, sicut modo enitent, praeter vicinas vrbes, creuere.

[Note: 31] Idem veteres leges Boiorum correxit, nouas tulit. Instituta [Note: Die alte Landsordnung.] gentis in libellos retulit, quibus adhuc Boii vti solent et secundum eas, codice proposito, ius dicunt. Plurimum ciuitatibus tribuit, eas legibus, rogationibus peculiaribus donauit: Boiariae regnum, quod lacerum, egenum accepit, locupletissimum reliquit: adeo vt eus cura adhuc sentiatur, opera adhuc appareat. Accessione et fortuna tetrarchiarum quarundam, quas referre operae pretium est, ditatum fuisse reperio.

[Note: 32] Massenhausen vicus est inferioris Boiariae, Rhodano amni conterminus, eius dynasta Arnolphus Zelotypus vxorem suam, filiam Ottonis de Greyffenberg, cum ministro, a quo falso suspicabatur adamari, illam in Cronsperg combussit. Mulieris innocentis, imprecantisque viro matrimonia infoecunda, vota superi audiuere. Eius progenies defecit, opes infiscatae sunt. Sepultura horum Landshutae in templo Dominicanorum est.

[Note: 33] Hirspergium vero arx est Alemannorum, qui pagus est Boiariae veteris, atque Nariscorum, eius regulos locupletissimos curatores Aichstadiensium mystarum fuisse comperio, ex quibus oriundus fuit Victor secundus Pont. Max. Plancksteten diuo Benedicto condiderunt. Nam Parching, Berngries Alemanni oppida atque vicos possederunt. Vltimi fuere Gebhardus maritus Sophiae amitae Imperatoris Ludouici quarti, et filii illorum Gerhardus et Gebhardus: hi ante genitorem ex hac vita migrarunt, cum matre Aichstadii in templo Dominicanorum, quod condidere, humati sunt. Caeterum parens omnium suorum superstes orbus vxore et liberis decessit anno Christianae salutis millesimo trecentesimo super quintum. IIII. Nonas Martii. Reb. dorffii in suburbano Aichstadiensium coenobio conditus est. Oppida, vicos, praedia, castella episcopo Aichstadiensi legauit, at iurisdictionem, vbi pleraque Nariscorum nobilitas assistens iudices sunt, Imperatori Ludouico quarto Boiariae primae regulo testamento addixit, quam adhuc principes nostri exercent, et bello Boiarico antiquatam instaurarunt, industria et cura Leonardi ab Eckh: qui, vt de P. Crasso Mutiano a Sempronio Asellione dictum est Romanae historiae scriptore, Boiorum ditissimus, nobilissimus, eloquentissimus iurisconsultissimus est.

[Note: 34] Grayspach arx Boiariae primae, tetrarchia ad hostia Lyci, vnde Lechsgmund, hoc est, Lycostoma quoque, et Burckhamensis vocata est. Eius dynastae a praefectis Schirorum, atque Babone Abusino originem ducunt, sicuti monumenta Imperatoris Hainrici quarti, quae Schirae extant, indicant. Isenhofiam, quae postea Schiram translata est, condiderunt. Primus quem reperio est Berchtoldus, huius filius (sicuti Matheus Marscalcus a Fibropago, et Calatino Iureconsultus, et harum rerum peritissimus, mysta Augustanus, mihi haec et alia huiuscemodi tradidit) Hainricus cum vxore Loitgarda, filiis Hainrico II. et VVolgerado Caesaream D. Bernardo adhuc viuenti contubernium monachorum ditissimum dedicauit, anno Christi M. C. XXXI. Soboles VVolgeradi Theobaldus, atque Hainricus tertius: Theobaldus filius Berchtoldus secundus, is cum vxore Adelhaide Schonenfeld sacratis foeminis construxit, Christianae aerae anno 1241. His

Hainricus quarius atque Gertruda Abusina, vxor Vlrici primi, illo Berchtoldus tertius progenitus, qui Gebhardum episcopum Aichstadiensem, Berchtoldumque quartum procreauit. Ab hoc sunt Berchtoldus, et Hainricus vltimi, qui absque liberis decesserunt, opes ad Imperatorem Ludouicum quartum redierunt. Haec partim ab Matheo Marscalco harum rerum diligentissimo, partim ex diplomatibus Schirae, atque Schonfeldarum excepimus.

[Note: 35] Lungiones tribus est Charinorum in Norico vltra Taurum montem. Dornbergium Vindelicorum quondam arx, nunc templum Diuo Vlrico dedicatum monstratur in monte, qui Isenisco imminet, ad quintum lapidem ab Otinga. Leobergomum itidem Vindeliciae secundae arx proximo bello Boiarico exusta, prope Landauu atque Dingelfing, in ora Isarae cubat. Theodomarus filius Babonis Abusini quadragenaria pro le inclyti, Elsenpach monachis proxime Neuenmarckt, quod Rhodanus praeterfluit, condidit. Eius nepos VVolframus Dornbergensis ad montem Diuo Vito dedicatum transtulit. Huius filius Eberhardus Dornbergensis, nepos Berengarius Leobergensis primus, is genuit Bernardum Gaykofii, et Berengarium Vichpachii, vbi eorum ostenduntur conditores. Illius filii Bernardus, atque Hainricus cum parente Gaykofii humati traduntur. Huius proles Hainricus, et Bernardus apud Neuenmarckt sepulti, absque sobole decesserunt. Imperator Ludouicus quartus successit.

[Note: 36] Iuliopagus item arx inferioris Boiariae iuxta Braunauu suos tetrarchas habuit, a quibus oriundi reguli Noricorum ditissimi, quos Schaumburgenses vocamus. Nam Eberhardum Iuliopagum, et Hainricum Schaumburgensem fratres fuisse, et auunculos Eberhardi Dornbergensis reperio.

[Note: 37] In superiore Boiaria sub radicibus alpium peninarum ad Ambronis arua Belaunorum quoque tetrarchae defecerunt. Et haud inde procul in faucibus Ostenlochii praefecti absque liberis decesserunt. Parthanum, VVernfelsium episcopo Fruxinensi parent: Ostenlochium et Murnau, Staphulensem lacum atque Belaunos nostri principes possident.

[Note: 38] Porro isthaec templa Imperator Ludouicus condidit. Monachii Angeronae Virgines collocat, Franciscanos ad aliud templum a se extructum migrare iussit. Augustinianis quoque mendicis aedem ibidem construxit: Et Emicho Episcopus Fruxinensis vno die ambo templa Franciscanorum, et Aurelianorum praesentibus Ludouico et fratre eius Rudolpho inaugurauit. Idem Ludouicus Angilostadii Xenodochium, sicut Ludouicus Barbatus pronepos eius recitat, condidit. Pettendorffium haud longe a Reginoburgio inter hostia Regni, et Nabi Nariscorum, sanctarumque Virginum contubernium dedicauit. Haypachium mystarum collegium a Seoueltis attributum vindicauit, Viechpach auxit. Roma reversus in celsissimo alpium peninarum iugo, vbi fontes Ambronis, Ethalam Diui Benedicti consecraneis a fundamento construxit, quatuordecim sacerdotes, quatuordecim decuriones equestres cum vxoribus ibidem habitare rebus diuinis operamdare, iussit, templum fornicatum vna pila sustinetur.

[Note: 39] In Boiaria Aquilonari contermina Boiemiae in Hercynio saltu Schoffolochii [Note: Schoffloch monasterium hodie Mariazell dicitur.] proxime Brenburgium, Roimari arcis dynastae consensu atque ope Mariaecellam auspicatus est. Gotfridus Puecher cum Gotfrido Strubingensi, et Alberto a Stauff, Fridericus Auer perfecit. Monachi ab Altaichio superiore acciti: Nicolaus, et Fridericus episcopi Reginoburgenses authores facti.

CAPVT XX. Ludouicus V. Stephanus II. Ludouicus Romanus, Albertus, VVilhelmus, Otto VII. fratres. Diuisio Boiariae tertia. Calamitates variae. Carolus IV. pretio et aliis artibus ad Rom. Imperium peruenit. Pseudouualdomarus. Maulteschae nouum matrimonium.

1. Filii Ludouici IV. natu maiores in Boiaria homagium exigunt, et Ottonianum priuilegium confirmant. VVilhelmus et Albertus in Bathauia et Hanouia principatum obtinent, Otto natu minimus a matre educatur.

2. Terrae motus per quadraginta dies Noricum affligit. Terrae hiatus et montium casus. Homines a spiritu terreno rigescunt et insularias statuas conuertuntur.

3. Saeuissima pestis grassatur, quarta hominum parte vix superstite remanente. Causa a vulgo in Iudaeos, fontes veneno inficientes, reiicitur, indeque in illos atrociter saeuitum, vltra 12000. combusta.

5. Sanguinis pluuia et riui. Posterioris causa naturalis docetur. Superstitiosa antiquitas et sacrificuli quaestuosi templum a sacro sanguine cognominatum extruunt!

6. Papa Carolum superiorem statibus Imperatorem commendans ab iis frustra postulat, ne Caesari ante confirmationem imposterum iuramentum praestent, et haeresin esse maximam statuere, quod abrogatio Pontificis ad Caesarem pertineat.

7. Carolus Reginoburgo et Norimberga a vulgo eiicitur, et in vrbe posteriori Ludouicus Brandenburgensis recipitur.

8. Principes Carolo dignitatem abrogant, Eduardum Anglium eligunt, qui tamen hancce dignitatem ob bellum Gallicum repudiat. Idem et Heinricus Marchio Misnensis Caesar salutatus accepta pecunia a Carolo facit.

9. Conuentus quorundam statuum Bathaviae irrito successu. Conradus Haedechius Norimbergensibus bellum indicit.

10. Pistor quidam se VValdomarum esse venditat, auxiliisque Caroli adiutus Ludouicum Ducatu cedere cogit.

11. Conuentus Francofurtensis Güntherum comitem a Schuuartzburg Caesarem eligit.

12. Carolus beneficiis, affinitate et muneribus sibi plurimos conciliat, et per Brandenburgensem Günthero persuadet, vt accepta pecuniae summa sibi imperialem dignitatem cedat.

13. Carolus ab omnibus recipitur. Albertus Boius eius neptem ducit. Margarethae Maulteschae matrimonium cum Ioanne nullum declaratur, novumque cum Ludouico post septennem cohabitationem autore Papa celebratur.

14. Ludouicus Brandenburgensis Carolo regni insignia exhibet, eumque cum Norimbergensibus conciliat. Ludouici cum Iuliacensi lis de iure sceptri Imperatori praeferendo a Carolo IV. dirimitur.

16. Clemens VI. Iubilacum secundum celebrat. Festus dies insignibus imperii institutus.

17. Capitulum Reginoburgense penes Caesarem veniam impetrat, et per Cardi nalem Cecilianum a banno Papali certis sub conditionibus absoluitur.

18. 19. 20. Diuisio Boiariae et terrarum a Ludouico IV. relictarum inter eiusdem liberos.

23. Margaretha Ludouici IV. vidua moritur. Otto Romanus Electoratum Brandenburgicum in feudum accipit.

25. Albertus et Stephanus Duces Boii Petrum Ecker ob vastatos eius dolo aut culpa Boiariae obsident. Imperator Duces cum Eckero in gratiam redigit. Albertus Hilgersbergum receptaculum latronum expugnat.

26. Menardo, Ludouici Tyrolii filio, Alberti II. Austriaci filia despondetur. Stephanus Dux Boiariae cum filiis suis censum extraordinarium imponit, posthaec pruilegtum Ottonis confirmat.

27. Strubingen conditur. Conradus de Braunau Reginoburgii in ludo Pontificali interficitur. Ludus iste quid? Eius abolitio.

[Note: 1] IVstis corpori defuncti Imperatoris solutis, filii eius (quos sex reliquerat) Ludouicus Brandenburgius, Stephanus, et Ludouicus Romanus KL. Nouembribus Landshutae conuentus agunt, sacramenta Boios sibi dicere iubent. Ipsi vicissim (sicuti fieri solet) in Ottonianam rogationem iurant: censum extraordinarium omnem perpetuo abiurant, item indigenas tantum ad officia euectum iri dant fidem. Nisi haec vt rata sint, operam nauauerint, aduersus se conspirandi Boiis potestatem faciunt. Alii duo filii Augusti VVilhelmus et Albertus in Bathauia atque Hannonia principatum obtinebant, Albertusque certior factus de morte parentis, relicto fratre VVilhelmo, cui Machtylda Anglia nupsit, in Germania atque Gallia Belgica inferiore in Boiariam se confert. Otto postremo natus, et adhuc impubes Monachii ab Augusta educabatur.

[Note: 2] Subsequenti deinceps anno octauo Calendas Februarii in Norico, qua Ponnoniae, Illyrico, Dalmatiae, Carnis, Histriaeque continuatur, maximus terrae motus, vespertinusque fuit, durabat, nec ante dies quadraginta sistebatur, varieque terra quatiebatur, miraque edebantur opera. Morauia, Boiaria superior sensit, sex atque viginti vrbes, et castella prostrata esse, in acta eius anni relatum est. Homines cum pecoribus interierunt, moenia, templa, aedes subversa sunt, totae vrbes corruerunt, montes abrupti cladem insuper eam pressere. Nam duo montes concurrerunt, vrbibus deuoratis, agrorumque tractu hausto, villae elisae, animalia permulta, quae intra fuerant, exanimata sunt. Hiatus subsecutus partim remansit, partim cuncta sorbuit, ita inducto solo vt nulla vestigia extent. Quinquaginta amplius homines, villicas mulgentes, cum vaccis extinctas diriguisse, et corpora a spiritu terreno in salarias statuas redactas apud Charinos, haecque simulachra sibi, et Cancellario Austriaco conspecta esse, refert Conradus de Meidenberg, eius tempestatis insignis philosophus, et Mathematicus.

[Note: 3] Saeuissima mox in vniuersum orbem terrarum grassatur pestilentia: plerique mortalium extincti sunt, quarta pars vix superstes fuit, et subito lue raptati, subito dicto citius interibant, pueri, puellae, laeti, mira referentes, animam efflabant. Coeleste auxilium frustra quaesitum, a Pontifice Max. sacrificium peculiare aduersus hanc pestem institutum, pagi, vici ad solitudinem redacti sunt. Quidam irae coelesti haec tribuebant, vulgus a Iudaeis fontes in perniciem populi Christiani intoxicatos credidit, quamobrem in plerisque vicis, oppidis Iudaei igne concremati sunt. Duodecim millia Iudaeorum poenas crudeliter dedisse in regionibus nostris horum temporum scriptores referunt.

[Note: 4] Buessarii tum hominum genus dirum, superstitiosum subito apparuere. Quingenti nonnunquam, aliquando mille viri, mulieres conuolabant: oppidatim bini procedebant, nudi superiora vsque ad vmbilicum se verberibus duriter caedebant tot dies, quot quisque annos natus erat. Hinc quasi expiatus omni crimine domum redibat.

[Note: 5] Sanguine quoque pluit, et riui cruenti manarant: sacra ibi recondita esse vulgus credidit. Sacrificuli spe quaestus affirmarunt decem millia passuum a patria mea, iuxta hostia Alemanni, apud Kelhaim in ripa Danubii torrens

sanguinolentus (qui iuxta conscios secretorum naturae nil aliud est, quam vapor vuidus, qui confusus halitu terreno igneoque rubescit) erupit. Ciues signum a deo lecti loci credentes, confestim aediculam ligneam ibi condunt. Nunc ibi extat templum lapideum, cui est a sacro sanguine [Note: Zum beiligen Blut bey Kelhaim.] cognomen. Veteres religionis nostrae assertores efficaciae desertorum spirituum illa quoque vt hominibus stolidis imponant, attribuunt.

[Note: 6] Dum autem talia post mortem Imperatoris Ludouici fiunt, Clemens Sextus Pontif. Max. Carolo diploma dat, postulatque, vt Germani Carolum Ecclesiae fidum recipiant, et nullum posthac prius fore Caesarem, quam primarius orbis Christiani sacerdos, Vicarius Christi author fiat, iurent. Insuper abrogationem pontificis Max. ad Imperatorem attinere, haeresin omnium perniciosissimam esse profiteantur. At Germani partim tergiuersantur, partim aperte detrectant, atque proclamant, vsque adeo ne servus ille seruorum fastu, libidineque dominandi furit, insanit, atque in praeceps abit, vt omnium saeuissimorum tyrannorum, quos vnquam fuisse legimus, crimina, superbiamvincere propalam perfricata fronte contendat ?

[Note: 7] Caeterum Carolus nunciata sibi morte Ludouici, Reginoburgium concessit. Ciues vbi eius conatus, atque postulata Romani pont. intellexere, armis correptis, ianuis obseratis, vicis cathenis ferreis conclusis, eundem Satzenhofero consule, Hainrico Zanthone vrbis praetore, et Gumperto principe senatus deducentibus atque tutantibus, ne a plebe insultante, circumfremente, conuicia coniectante, vis in eum fieret, vrbe eiiciunt. Ipse inde Norinbergam petit, honorifice a patribus exceptus est. Populus vero concitato tumultu illos ciuitate exturbat: Ludouicum Brandenburgensem filium Ludouici Imperatoris amicissimi Norinbergensibus recipit.

[Note: 8] Posthaec principes coeunt, dignitatem Carolo abrogant, Eduardum regem Anglium affinem Ludouici quarti rebus imponunt. Is quidem gratias ingentes, quod se potissimum supremo humani generis fastigio dignum censuissent, Germanis agit: verum causatus se grauissimo Francorum bello premi, tantam molem subire detrectauit. Hainricus deinceps Misnensis limitis praefectus, cui Machtylda filia Ludouici Augusti nupta erat, Caesar salutatur. Sed ocii appetentior, et detestatus bella civilia acceptisa Carolo sexdecim millibus drachmarum auri, vltro dignitaticedit.

[Note: 9] Sub idem tempus Albertus secundus Austriae regulus, cuius filius Albertus tertius gener Caroli erat, accitis ad se Gerlaco filio Garlaci ad Nassauu, pontifice titulotenus Mogontino, Bambergensi et VVirtzburgensi episcopis, cum Ortholpho, atque Gotfrido fratribus Baronibus de VVeiseneck: hic Bathauiae pontifex, ille Boiorum archimysta erat, cum legatis regis Vngariae, cuius fratri, filia quarti in matrimonium data erat, Bathauiae conuentus agit, paci operam nauat. Apparuit et Ernestus archiepiscopus Pragae, orator Caroli: filii quoque Augusti cum maximis praesto fuere copiis: ob pertinaciam partium re infecta discessum est. Conradus Haedechius iussu Caroli Norinbergensibus bellum indicit, ciues capit, in crucem suffigit.

[Note: 10] In Brandenburgensi regno pistor quidam se VValdemarum Ludouici decessorem, cui quam similimus erat, simulat: ope et armis Caroli adiutus, quasdam, vrbes capit. Eo Ludouicus filius Augusti cum Ruperto praefecto praetorio Rheni patruele suo infesto exercitu contendit, aduersus Pseudouualdemarum pugnat. Saxones, Boiemi iussu Caroli suppetias impostori ferunt, Rupertum capiunt, Ludovicum regno cedere cogunt.

[Note: 11] Is se Francofordiam confert, ibi Hainricus Mogontinus archimysta, Rudolphus praefectus praetorio Rheni, Ludouicus Brandenburgensis, reguli Boiorum, dux Saxoniae Comitia Caesarea habent, Guntherum Schuuartzenburgium (quo nemo tum melior in Germania existimabatur, vnde et optimi cognomen meruit) Caesarem constituunt.

[Note: 12] Is Francofordiam venit, vrbe, finitimisque ciuitatibus menses ferme duos

potitur, subinde aduersa valetudine corripitur. Carolus adest, et vt prudens atque eloquens erat, Boiorum vires, sine quorum ope se rerum potiri non posse animaduertebat, sibi coniungere parat. Ludouicum Brandenburgensem ad colloquium de summis vtriusque rebus euocat, benigne appellat, primus de pace mentionem facit, amicitiam Pontif. Max. pollicetur, filiam Rudolphi praefecti praetorio Rheni sibi despondet. Itidem Margaretham Polonam Ludouici Brigensis filiam, neptem suam Alberto Boio filio Quarti dat in matrimonium: Ludouico Brandenburgensi, huius fratri Tyrolios, vnde is fratrem Caroli Ioannem ducta eius vxore exegerat, in fidem committit: Brandenburgensem ducatum proscripto Pseudovualdemaro reddit, Rupertum redimit. Quamobrem ipsi in Hercynio saltu Boiariae, quae Boiemiae continuatur, pleraque castella dotis atque pignoris titulo tribuuntur, Lauff, Herspruck, Sultzbach, Reichenfeld, Hirsauu, Bernauu, Rosenberg, VVeiden. Hisce inescatus Ludouicus sedulo paci operam nauat, persuadet Gunthero alioqui valetudinario, atque regnum fatis vrgentibus propere relicturo, vt acceptis duodequinquaginta millibus vnciarum argenti, Carolo cedat. Paret Guntherus in paucisque post diebus ex hac vita migrat.

[Note: 13] Carolus itaque posthaec ab omnibus receptus in Boiemiam cum Alberto Boio proficiscitur, neptem illi suam connubio iungit. Cum qua Albertus in Boiariam redit Monachium. Vbi iisdem diebus Paulus Gurcensis, Fruxinensisque pontifex mandato Clementis Pont. Max. primarium sacerdotem cum Boiis in gratiam rediisse, inter Boiemun atque Margaretham Tyrolliam nunquam matrimonium intercessisse , [(reading uncertain: print blotted)] triduanumque dissidium inter eandem, atque Ludouicum Boium promulgat. Quarto deinceps die rursus auspiciis sacerdotis Romabi, hi ritu solenni cum iam septem annis coniuges fuissent, simul rem habuissent, nuptias maximo apparatu faciunt.

[Note: 14] Ludouicus deinde Brandenburgicus Norinbergae Carolo insignia Imperii reddit, ciues et eum in gratiam redigit, cum eodem ad Aquas Graneas proficiscitur. Vbi cum Iuliacensi regulo disceptat. Iuliacensis, in cuius clientela Aquae Graneae sunt, nouo principi sceptrum praeferre conabatur: Ludouicus resistebat, id sui muneris esse dictitabat. Carolus litem diremit, Brandenburgensem quidem cum Caesar inauguratur, caeterum Iuliacensem, vbi princeps erga clientes munificus siet, sceptrum praegerere imperat.

[Note: 15] Postea in Boiemiam redit, ipsum comitantur Rupertus praefectus praetorio Rheni, qui post imperauit, et Ludouicus Brandenburgicus, principatum hic, quem pene perdiderat, recuperat. VValdemarus impostor ad pristinum relicto regno redit.

[Note: 16] Per idem tempus sextus ludos Seculares secundos (quos centesimo quoque anno celebrandos Bonifacium octauum instituisse retulimus) aperuit, quinquagefimo quoque anno in posterum agendos censuit, festum quoque diem insignibus Imperii quotannis in Germania habere iussit.

[Note: 17] Mystae Reginoburgenses astutiam Caesaris timentes, suspectam amicitiam eius, atque filiorum Ludouici Augusti habendo, quod aduersus Ioannis vicesimi secundi, Clementis quoque scita, Imperatorem Ludouicum pro execrato nunquam habuerint, Ioannis mystae diul Ioannis consilio vltro veniam petunt, a Vidone Ceciliano flamine, atque Petro praesule inferioris Altaichii expiantur, hoc pacto. Primum octo dies sacris abstinere iussi, deinde iurarunt neminem posthac pro principe habituros, nisi quem primarius sacerdos iusserit, tertio Reipubl. Christianae curam gerere, concilium Christiani senatus cogere, dignitatem Pontifici Max. ex consilii decreto abrogare, isthaec Imperatori adserere haeresim omnium perniciosissimam esse subscripsere.

[Note: 18] Porro Ludouicus Brandenburgensis regno ad obsequium coacto, in Boiariam redit, ipse et fratres eius Reginoburgii pridie Idus Augusti conueniunt: Rudolphum praefectum praetorio Rheni patruelem suum, Ioannem vrbis Norinbergae praefectum accersunt, principatus bifariam diuidunt. Ludouicus Brandenburgicus, Ludouicus Romanus, et Otto primam

Boiariam, Tyrolios, Brandenburgios possident: Hannonii, Frisi, Holandi, Selandi, Boiaria inferior Stephano, VVilhelmo Alberto tribuuntur.

[Note: 19] Atque hi rursus Landshutae Nouembri coeunt, pacem more gentis publice iuramento sanciunt, praedonibus, incendiariis, homicidis, latronibus a sylua praecludunt. Quisquis hosce hospitio receperit, siue conniuerit, hostem Reipublicae iudicant. Latrocinia communi consilio, ope, coercenda decernunt, hocque foedere, Richardam vxorem Ottonis sexti, et Margaretham Augustam comprehendunt, inde haereditatem partiuntur.

[Note: 20] Augusta cum filio VVilhelmo Toxandros, Bathauos, Canine fates, Frisiosque obtinet. Albertus, et Stephanus Boiariam secundam diuidunt, ille Nariscorum oppida Diethfurt, Kelhaim, Cham, Tekendorff, Vindelicorum Strubingam, Vilshofen, Dingelfing, Landauu, Noricorum Scharding accepit. Vindeliciae vrbes, et vici Mosburgium, Ardingium, Rosenhaim Landshuta, Ottenfelden, Piburg, Pfarkirchen: Noricorum Burckhausen, Ottinga, Byraunauu, Traunstain, Hall, Trostberg Stephano contigere. Ludouicus suffragium in comitiis Caesareis, atque cubicularii, aerariique dignitatem, Tyrolios, Boiariam primam retinet: Brandenburgium Ludouico Romano, Ottonique fratribus reddit.

[Note: 21] Hocque anno octauo Idus Aprilis Conradus regulus de Teck, intimus Ludovico Brandenburgio Monachii in aedibus suis, quae turri Putrichiorum, et vico Sentlingiaco coniunctae sunt, a Suitgero de Gundelfing ferro necatur, quam ob causam nondum reperi, nec inueni, qui sciret. Percussor sexto deinde anno obiit, Scaphulariae sepultus est.

[Note: 22] Per idem tempus Imperator Carolus quartus Caesar Augustus Roma reuertitur Reginoburgium, Stauff arcem et vicum Danubianum a Friderico pontifice, ex vrbis Norinbergae praefectis oriundo, ignorantibus Mystis emit, regno Boiemiae infiscat, quinque millia aureum nummum illi mutuo dederat, oppigneratum vero vndecim millibus drachmarum auri, atque octingentis triginta sex aureolis a Friderico Auer de Brenberg redemit, alia castella in Boiemia se redditurum pollicetur.

[Note: 23] Proximo deinceps anno, qui fuit Christi seruatoris nostri 1356. Margaretha Augusta e medio obiit. VVilhelmus filius in Gallia Belgica atque Germania secunda succedit. Carolus tum Norinbergam ad conuentus agendos proficiscitur. Ludouicus Romanus magnifice instructus apparet, in verbaque Augusti iurat, ab eo Brandenburgium in fidem atque tutelam accipit.

[Note: 24] Interea terra tremuit, Basilea corruit: Angliique capto Ioanne rege occidentalis Franciae, genero Imperatoris, Elsatiam Heluetiorum quondam, Galliae Celtiticae fines depopulantur, cum ingentique praeda incolumes in Galliam occidentalem reuertuntur.

[Note: 25] In Boiaria Petrum Eckher Naterbergii (arx est Vindelicorum ad confluentes Isarae et Danubii) Albertus et Stephanus perfidia suspectum obsident, eius socordia, seu proditione Boiemiae latrunculi Boiariae agros (vti adhuc solent) vastarant. Quippe etiam nunc Boii, atque Boiemi in Orcinio nemore mutuo metu separantur, vt quaeque gens inualescit, aliam inuadit, agros vrit, villas incendit, praedas agit, pecora abigit, viuaria expiscatur, prata secat. Imperator Carolus ex Boiemia egreditur, apud Stauff Danubium transit, ad Naterbergium contendit, duces et Eckherum in gratiam redigit. Posthaec Augustus domum redit. Albertus Hilgersbergium latronum receptaculum inter Teckendorff, et Vilshofen expugnat.

[Note: 26] Porro Ludouicus Tyrotius Menar do filio suo filiam Alberti secundi Austriaci despondet, sponfaliaque regio apparatu Bathauiae celebrantur. Quibus confectis vndetricesimo postea die Albertus parens sponsae ex hac vita migrauit. Per idem tempus Stephanus Boius cum filiis suis Stephano, Friderico, Ioanne, quos ex Elisabetha Sicula progenuit, quinto Nonas Maii conuentus, censumque extra ordinem Landshutae agit. Posthaec priuilegio Ottoniano decaetero se staturum, dicta mulcta praetoribus in istud peccantibus, nunquam nec vi, nec precio, nec quouis alio

modo tributo Boios oneraturum, indigenas secundae Boiariae tantum ad officia promoturum pollicetur.

[Note: 27] Circa idem tempus Albertus Strubingensium vrberh regiam a fundamento extruxit. Reginoburgii turris praetoria conflagrauit. Rudigerus Reich ciuis admodum locuples Conradum de Braunauu philosophum, et mystam praesidentem ludicro pontificali, quinto Calendas Ianuarias ferro occidit. Quotannis noui mystae et recenter in album asscripti ludum personati episcopi, puerorum scholasticorum delectu, prisco more edebant. Moxque caedem superiorem grauiter, atque inuidiose in curia questis, huiuscemodi spectacula edendi finis factus.

CAPVT XXI. Menardus Tyrolius. Comitatus Tyrolius ad Austriacos [(transcriber); sic: ,] peruenit indeque bellum exortum cum Boiis. Albertus II. Bathauus. Anti-Papa [(transcriber); sic: AntiPapa] . Caroli IV. elogium. Quaedam ad historiam literariam spectantia.

1. Ludouicus Romanus et Tyrolius moriuntur, ille sine liberis, hic filio relicto Menardo impubere. Successio in Principatus relictos, et lis de tutela impuberis Menardi.

2. Rupertus Palatinus Rheni et Stepha. ni Duces Menardum in protestatem redigere student.

3. Berchtholdus Menardum Romulum secum in vallem Athesinam abducere frustra tentat.

4. Monachi in Allerspach decimo quarto post mortem Ludouici anno, quod eius partium fuerint absolutionem petunt et impetrant.

5. Menardus Monachio elapsus sine liberis moritur, eiusque portio in Boiaria ad Stephanum peruenit, qui privilegium Ottonis et alia statibus confirmat.

6. Maultescha Rudolpho Austriaco nubit et Tyrolios ad eum transfert, Boii Austriacis hanc ob rem bellum indicunt cui Archi Episcopus Salisburgensis Austriacorum foederatus miscetur, Boiosque depraedatur.

7. Boii Müldorff obsidentur Austriaci Ried. Boii frustra cum Austriacis praelium conserere tentant. Rudolphus moritur.

8. Boii Tyrolios inuadunt. Praelium imminens a Rege Daniae et Imperatore intercipitur, et belligerantes in iure disceptare iubentur.

10. Pax inter litigantes reducitur Comitatusque Tyrolensis diuiditur. Foedus inter Tyrolios Iohannes Stephani filius haereditati Catharinae Goriciae iurato renunciat.

11. Fundationes et aedificia quaedam Landshutae et Reginoburgi. Carmelitae Strubingam migrant.

12. Albertus exacto censu et confirmato priuilegio Ottonis Hanoniam petit, eius vrbes primariae.

13. Stephanus iunior Thadeam Mediolanensem ducit. Bellum inter Augustanos et Boios ab Imperatore componitur. Otto Brandenhurgensis Elector, Imperatori Ducatum vili vendit, reseruato sibi titulo et iure Electoris et pecuniam genio indulgendo cum molitoris vxore consumit Stephanus iunior moritur.

14. Vltimus comes de Hals moritur successore Landgrafio Leuchtenbergensi relicto. Osterhofen conditur. Otto superior mortem ebit.

15. Mors VVilhelmi in Hanonia, vt et Heinrici Tuschel fundatoris collegii in VVilshofen. Albertus II. Paternam hacreditatem in Boiaria occupat. Filii Stephani in communiont Boiariam administrant. Eorum diversus genius.

17. Carolus IV. moritur. Eius filii, aureae bullae constitutio, et vitia in ferendo et instigando fastu Clericali, prodenda Germania.

18. Romae ea conditione coronatus est vt illico Italia excederet. Regni Arelatensis Delphinati ab eo facta alienatio et a Sigismundo facta confirmatio.

19. Alia imperii iura ab eo pro extollendo regno Bohemiae alienata et poena divina in Bohemia conspicua,

[Note: 1] EAdem tempestate Ludouicus Romanus absque liberis anno ab orbe servato 1359. biennio postea alter quoque Ludouicus Tyrolius praefectus Cubiculariorum Caesaris quartodecimo Calendas Octobris fato, naturaeque concedit Zorngoltingii Monachii relicto filio impubere Menardo, moxque ob tutelam tumultus ciuilis in Boiaria excitatur. Otto quidem frater Ludouicorum vtrique fratri in parte succedit, Brandenburgium, Romani principatum vniuersum. Tyrolii vero dignitatem, suffragium nempe in Comitiis Caesareis, titulum praefecti aerarii Imperatorii fisci, Reipublicae procurationem vsurpat. At Vlricus tertius Abusinus, Hadmarus de Labar, Hyltpoldus de Stain, accito in societatem Friderico duce filio Stephani, in quorum potestate, vt amicorum parentis Menardus erat, suo arbitrio Rempublicam, posthabitis patruis pueri, administrabant, se testamento tutores datos a Ludouico iactitabant.

[Note: 2] Contra Rupertus praefectus praetorio Rheni, Stephani duo, pater et filius reguli Boiorum, Albertus tertius Austriacus, cuius soror desponsa Menardo erat, adire tutelam, et in potestatem Menardum redigere connitebantur. Quaedam civitates hisce, aliae superioribus studebant. Stephani copias cogunt, Monachium petunt, Menardum cum VlricoAbusino fugam Norinbergam versus capessentem insequuntur, eos in Kotinguuerd, quod in ripa Ilmi super Geiselfeld cubat, obsidere parant. Verum Menardus ope Friderici simulantis cum patre arque fratre lnducias, elabitur, ambo Vogburgii pontem transeunt, Aichstadiumque se conferunt.

[Note: 3] Eius vrbis episcopus Berchtoldus ex vrbis Norinbergae praefectis oriundus, clanculum Menardum cum paucis per Boiariam ad fines Athesinos deducere conatur: sed Vogburgii agniti, atque ab agricolis capti Angilostadium deportantur. Menardus in potestatem patrui redactus, iussus est sub tutela eius Monachii adolescere.

[Note: 4] Iisdem diebus monachi in Allerspach (vt est genus hominum religiosum) tum demum post mortem Imperatoris Ludouici quartodecimo anno, nuncio Romam misso, quod Imperatorem Ludouicum quartum Caesarem Augusturn aduersus sententiam Romanorum pontificum Christianissimum censuerint, a Francisco Innocentii sexti pontificis Max. piaculario, D. Marci flamine veniam petunt, atque impetrant.

[Note: 5] Altero deinceps anno Menardus occulte Monachio dilapsus, ad Athesinam vallem peruenit, ibique Tyrolii quartumdecimum agens annum, absque liberis decedit, anno Christi Seruaroris nostri 1363. Vbi eius mors diuulgata est, primo eius anni vere Boii superiores Fruxini conueniunt, Stephanum Landshuta adsciscunt, eidem se in clientulos commendant, in fidemque dant. Ipse vicissim legem Ottonianam approbat, incolis duntaxat primae Boiariae se delegaturum officia promittit, iudicia ad equites transfert, alia pleraque statuit, quae scrupulosius referre taedio plenum existimo. Deinde Landshutae pridie Cadas Decembris mmunitatis a Ludovico Augusto parente datae sacerdotibus author fit: Friderico filio gratiam facit.

[Note: 6] Mater Menardi Maultescha Rudolpho Austriaco nubit, cum nuru ex Austria oriunda, Tyrolios ad Austriacos transfert.

Boii occidentales ob praereptum sibi principatum, bellum orientalibus indicunt. Piligrinus de Buechham Salisburgensis archimysta coniuratus Austriacorum Norici fines Oeno conterminos hostili animo de improuiso inuadit, agros vastat, plerosque inca utos capit. Imparati erant equites, regulique. Quamobrem episcopus incolumis abacta praeda domum redit.

[Note: 7] Porro Boii correptis armis vltimo Iunio Müldorffium municipium Iuuauense obsident. Rudolphus, Albertus, Luitpoldus fratres Austriaci, atque orientalis Norici reguli cum exercitu Norici occidentalis fines ingrediuntur, Riedtum vicum in vtriusque Norici, atque Boiariae confinio circumsident. Stephanus et Albertus reguli Boiorum cum auxiliaribus copiis praefecti praetorio Rhenabo, et Norinbergae Burggrafii a Nassauu, Orlamund, et Schuuartzenburgensium dynastarum, manus cum hoste conserturi, intento, infestoque exercitu ad Austriacos contendunt. Qui soluta obsidione, cum Müldorffium, propter quod arma sumpserant, obsidione liberassent, domos abeunt: Rudolphusque ex hac vita migrat.

[Note: 8] At Vindelici Noricum alpibus, Oeno, Athesique amnibus cinctum, Veronae, atque Como et lacui Benaco conterminum inuadunt, Kopffstain, Kitzpuehel, Ratenburgium ad obsequium redigunt, per iuga Pyrenea Stiracios [Note: Stoertzing.] vsque cum copiis penetrant, praeda magna potiuntur, certatim incolis aduolantibus, atque deditionem facientibus. Castella quaedam vi in deditionem cogunt, diem quo cum hoste aperto Marte totis viribus confligant, constituunt. Cumque is appeteret, rex Cimbrorum intercedit. Imperator quoque, qui tum in Italia Mediolanum obsidebat, duces ab armis discedere, apud se potius iure disceptare iubet.

[Note: 9] Vindeliciae Boii, atque Narisci sibi Tyrolios quondam a maioribus suis conditos, sicuti et Austriacos, Stirios, Charionas, iniusteque sibi vi ac dolo praereptos, reddi postulant, vnum quondam ducatum, vnumque regnum Vindelicorum, atque Noricorum fuisse, Boiosque ex his prouinciis Romanos armis exegisse, vi occupasse, colonias deduxisse, Boiariamque communi vocabulo, sicut vetusta diplomata ostendunt, cognominasse. Contra Austriaci, ante Boiariae regnum Archiduces Austriae fuisse afferunt, prolatis Iulii, atque Neronis edictis id comprobare nituntur. Verum ea diplomata tanquam ficta ac falsa Franciscus Petrarcha iussu Imperatoris confutauit.

[Note: 10] Piligrinus deinde archimysta Boiorum, et Ruperius praefectus praetorio Rheni mandato Caroli Augusti pacem hisce conditionibus sanciunt. Tyrolios Austriaci possident, millia drachmarum auri centum Stephano Boiorum regulo solvunt, qui et Kitzpiehel, Kopffstain, Ratenburgium retinet. Incolaeque vtriusque ducatus perpetuo foedus ineunt, ne aduersus se vel ducibus discordantibus suppetias ferant. Ioannes filius Stephani, cui Catharina Goricia nupta erat, praefecturam eam, licet haeres, abiurat, exhaeredem Goriciae se fore tabula cauet.

[Note: 11] Circa eundem temporis tractum Landshutae Parochia, vti vocant D. Iudoci instituta, primus eius fani pastor Hainricus Pilamus. Reginoburgii Augusta aedes ampliata, templum D. Ioannis nimis vicinum solo aequatum, ipse fano excedere, ad sacellum tabularium migrare coactus est. Carmelitae quoque ex aede D. Osuualdi a Conrado Henneburgio episcopo, quod eundem viua, et vera Dei templa construere in concionibus cohortarentur, pulsi Strubingam migrarunt, ibi templa condunt, vbi adhuc habitant.

[Note: 12] Albertus regulus ibidem Nouembri censu exacto, Ottonianam legem se tutaturum promittit, inde Boiariam egreditur, Hannoniam petit. Cuius primariae vrbes, quas ego quidem perlustraui, Bergii, Valentinianae, Hallii Deipara virgine insignes, quo frequens supplicandi gratia coiit populus, multa ibi opulenta regum et populorum visuntur munera, et donatiua quae magnificentia sui reddentium vota gratam voluntatem, Dei opem, responsaque manifestant. Alemannus praesul Altaichii inferioris eo tum profectus Hodoeporicon, hoc est, itinerarium scripsit.

[Note: 13] Eadem tempestate Stephanus filius Stephani Thadeam Bernabouis Mediolanensis filiam vxorem ducit, dos fuit aureum [Orig: aureûm] nummum [Orig: nummûm] , quos ducatos vocant, centum millia. Augustam deinde quod ciues Fridericum Fribergensem praesidem occiderant, Boii obsident Augustus ex Italia rediens discordes in gratiam redigit. Brandenburgium ab Ottone Boio aureolorum millibus ducentis emit, Ottoque curiati principis dignitatem, praerogatiuamque suffragii retinet in Boiariamque migrat. Quinque millia passuum infra Landshutam in VVolffstain (arx est Isarae imminens) habitat, genio indulget, pecuniam ab Augusto acceptam prodigit, Gretulam pistoris vxorem adamat, quippe mola aquaria castello subdita etiam nunc Gretularia inde cognominari solet. Hanc ob causam idem Otto Finnius, id est ignauus vulgo cogno minatus est. Eius statua Landshutae pro hostio sacelli, quod ad dextram in Asylo templi D. Martini conditum est, extat. Stephanus fratris socordiae iratus, sexto atque vicesimo post vxoris fata, anno, qui est Seruatoris nostri 1375. sexto Idus Maii Monachii moritur.

[Note: 14] Hoc anno et Luitpoldus de Hals vltimus regulus mortem obiit. Ioannes Leuchtenbergensis praeses inferioris Boiariae Alberti, succedit: is nouam Coloniam in secunda Vindelicia in vico Podiorum deduxit, fossa et lacu muniuit, Osterhofiam a proximo mystarum contubernio cognominauit. Otto quoque superior vnum annum duntaxat fratri superstes fuit, in Salingthal humatus est.

[Note: 15] Proximo deinceps anno VVilhelmus frater eius in Bathauia, quae nunc Hollandia, e medio sublatus, et in Boiaria secunda Hainricus Tuschell cum filio Suitgero duodecim mystarum collegium in Vilshofen instituit, atque mox sequenti anno duodecimo Calendas Octobris decessit. Albertus secundus filius Alberti primi, nepos Imp. Ludouici quarti, ex Hollandia ad Boios migrat, paternam haereditatem adit, atque possidet, Strubingae habitar. Porro tres filii Stephani, quos ex Elisabetha Siciliae regina tulit, Stephanus, Fridericus, Ioannes, septemdecim armos summa concordia absque herciscundae familiae actione Boiariam administrant, cuique dos sua fuit. Ioannes venatibus aucupioque deditus, simplicitate, quae aeuo rarissima nostro: Stephanus disciplina militari, Fridericus rerum ciuilium prudentia inclytus fuit, sicuti adhuc prouerbium in vsu est: hic pecuniae studiosus, vitibus montes Landshutae conseuit: ille laudis auidus extitit.

[Note: 16] In Italia Romae Vrbanus sextus, in Gallia Auinione Clemens septimus a patribus pontifex Max. legitur: huic Galliae, Francia paruit. Haecque Christiani orbis discessio demurn in concilio Constantiensi anno quadragesimo sopita est. Nam tres pro vno tandem erupere personati pastores, et tot annos gregem Christianum dilacerarunt.

[Note: 17] Eodem temporis tractu anno Christi Domini deique nostri 1378. Calendas Decembris Imperator Carolus quartus Caesar Augustus eruditus, sapiens, astutus, eloquens, multarum literarum peritus, ex hac vita migrauit: reliquit tres filios, VVenceslaum Caesarem designatum, et regem Boiemiae, Sigismundum Brandenburgensem, regem Vngariae, et Ioannem Gorlitz Legem de Comitiis Caesareis habendis, quam rogationem Carolinam, et auream bullam nuncupant, tulit, promulgauit. Et vt annahum scriptores passim notant, et adhuc male audit, sacerdotum furorem alioqui intolerabilem, illis inseruiendo magis instigauit, illorum licentiae immodicae non solum aperuit viam, sed etiam statuit. Libertatem Germanam, maiestatem Imperii Romani, populi victoris gentium fortunam, Christianam simplicitatem hostibus Reipublicae prodidit.

[Note: 18] Ea lege Romae consecratus est, vt continuo Italia excederet, nec eam absque mandato Rom. pontificis adiret. Galliam Narbonensem, quam Viennae principatum Delphinatum, regnum Arelatense vocamus, ab Imperio abalienauit. Ioanni sororis suae marito, eiusque filio Carolo quinto regibus occidentalis Franciae tribuit. Sigismundus filius eius, qui post rerum potitus est, approbauit. Diploma in Bibliotheca Parisiorum amplissima, quae in templo suburbano divo Victori dedicata extat, legi, anno

abhinc duodeuicesimo, dum Luteciae Philosophiae operam nauabam. Sed ad Carolum redeo.

[Note: 19] Idem Septemuiris complura pollicitus est, et cum soluendo non esset, vectigalia Imperii, neruos Reipublicae illis distribuit. Imperium alioquin in ruinam pronum pessum dedit. Gerlaeo episcopo Mogontino, cuius suffragio aduersus Ludonicum rebus impositus est, egregiam sane gratiam retulit. Pontificem Pragensem archimystam creauit, regemque Boiemiae inaugurari ab eo constituit, quod munus hactenus archimystae Mogontini fuerat. Contra auspicia, et intercessiones, aduersus leges auitas, et patrias, contra morem maiorum, nouo, inaudito, et pessimo exemplo imperium sibi primum, deinde filio VVenceslao mercatus est. Quae omnia quam cordi fuerint deo immortali, hodiernus probat exitus: Boiemiam genitale solum, quod tollere voluit, perdidit, templa euersa, monasteria incensa, monachi, mystae, sacerdotes contrucidati, sacratae foeminae exactae sunt. Regio Germaniae opulentissima, in meditullio eius sita, dissensionibus intestinis adhuc laborat, et atteritur. Incolae diuersi religione sunt, pars Teutonas, pars Hussios, alii Iudaeos, illi Pictonas sectantur. Nobiles, ciues inuicem saeuiunt, discordia domestica, mutuis vulneribus sese debilitant: aliena ope egent, externo sustentantur auxilio, adeo vt vltra e corpere suo, atque indigenam regem creare nec valeant, nec audeant. Id quod et caeteris Germanis, nisi caverint (vanus sim precor augur) eueniet.

[Note: 20] Per idem aeui spacium in Italia Franciscus Petrarcha, et Ioannes Bocatius cultiorum literarum semina sparserunt. In Germania interiore, in latebrisque Hercyniae syluae, Athenea, et coetus iuuenum studia aemulantium Erdfordiae, et Pragae instructi sunt. Marsilius Bathauus, Ioannes Buridanus discipuli VVilhelmi Occomensis, recentiorisque sectae Peripateticorum assertores, Lutecia pulsi ad Germanos migrarunt, ille Haidelbergae, vbi sepultus est, hic Viennae in Norico ludum literarium publico salario aperuit, vbi eius autographa commentaria in Ptolomaei Astronomica ostenduntur, Berchtoldum quoque nouitate inuenti a se operis nobilem, eadem aetate fuisse non ignoremus. Teuto is fuit genere, religione Franciscanus, prosessione philosephus, et magiae, et metallariae, artium fallacissimarum (si modo artes, et non vniuscuiusque vanissimi, ludibria dicenda sunt) consultus, inuenit tormenta aerea, quibus iaculamur globos ferreos et lapideos, et homines, pecudes, moenia, muros, arces, vrbes, castra solo quasi fulmine, atque tonitru (vnde Bombardis nomen est) prosternimus.

[Note: 21] In Britannia, quam Angliam dicimus, aemuli VVilhelmi Occomensis Thomas Longastrius, Ioannes Vigilephus, Oxoniensis theologus, Parochus Cantuariensis in vitia sacerdotum diserte fuere, grauiter atque inuidiose Romanorum pontificum, quod duo Vrbanus sextus, Clemens septimus ouili incubarent, ambitionem perniciosam, fastum lethalem questi sunt, atque caninam (vt aiunt) exercuere facundiam. Sextus namque, ac septimus inter se gregem committebant: ille Angliis ac Vgris, alter Gallis fauebat. Septimus regnum Neapolitanum Ludouico Andium regulo, sextus Carolo paruo Vgris oriundo tradit.

[Note: 22] In Hybernia Richardus insulae eius Patriarches, primarius Hermicanorum flamen, aduersus mendicantem religionem librum edidit: Innocentio sexto pontifici Max. dedicauit: vbi testimoniis sacrarii coelestis comprobat, religionem mendicantem, velut cultorum falsorum deorum propriam, aduersam esse veritati, et pietati Christianae, Christumque et eius comites non solum non emendicasse stipem hostiatim, victumqua emendicando quaesisse, sed ne cuipiam quidem vel Christianorum licere sua sponte profiteri mendicitatem. Sed de hisce satis superque delicatis stomachis ptochotyrannorum, ad ordinem historiae redeo.

CAPVT XXII. VVenceslaus Imperator. Foedus Rhenanum. Polonia ad Lithuanum, Vngaria ad Sigmundum transit. Fridericus, Stephanus III. et Iohannes III. Diuisio Boiariae quarta. Heinricus XV. Ernestus et VVilhelmus III. Infelix Christianorum praelium ad Nicopolim.

1. VVenceslaus Caroli IV. successor. Eius vitia et tyrannis, quae tamen Autor in dubium vocat.

3. Duces Boiariae et Palatinus Rheni castella quaedam a VVenceslao vi et armis repetunt.

4. Fridericus Stephani filius Magdalenam Mediolanensem ducit, dos illata. Episcopus Reginoburgensis castella quaedam a Boiemis repetit. Stauff a ciuibus ibidem munitur.

7. Rupertus cum patruelibus Reginoburgensibus pecora abigit, Ciues praeda recuperata cum foederatis Boiariam inuadunt et depopulantur.

8. Foederati damno afficiuntur, eorumque Duces capti, quorum alter in carcere necatur, ipsique a Comite VVirtenbergensi funduntur.

9. Peisenberg cum aliis locis ad foederatos pertinentibus capitur. Suburbium Reginoburgense diripitur.

12. Iagello Lituanus Christianam religionem amplectitur, cui VVilhelmo Austriaco pulso regnum Poloniae cum vxore traditur.

14. Sigismundus Caroli IV. filius regno Vngariae potitus a Carolo Rege Campaniae pellitur.

15. Galeatius Mediolano potitur. Angli Galliam vastant. Luitpoldus Austriacus a Suitonibus caeditur.

17. Stephanus a Gallis contra Anglos euocatus hos profligat, cum quibus foedus et affinitatem iungit.

18. Reliquiae sanctorum in Andechs repertae Monachium transferuntur, indulgentiaeque magnae Papales easdem venerantibus in fauorem Ducum Boiariae conceduutur.

19. Iohannes Monachium occupat. Boiaria unter hunc, Stephanum et Fridericum diuiditur.

20. Vini vectigal abrogatur. Ciues et equites pro tutando priuilegio Ottonis conspirant. Pacta confraternitatis inter Iohannem et Fridericum. Iohannis subditi filiis eius iurant, nouaque privilegia impetrant.

21. Strubinga conflagrat. Sophia Caesaris vxor. Fridericus Dux Boiorum moritur, cuius filio Heinrico impuberi subditi priuilegiis simul confirmatis iurant.

22. Iohannes cum Austriacis et Berchtholdo Fruxinensi Episcopo foedus pangit. Capitulum Salisburgense contra Berchtholdum a Pontifice Romano impositum Eberhardum de Neuhauss eligunt qui Episcopatu potitur. et Ludouicum Angilostadensem Gallis conciliat.

23. Ernestus Iohannis filii Elisabetham Mediolanensem et Carolus VI. Galliae rex Elisabetham Stephani filiam ducit.

24. Ludouicus Stephani filius contra Episcopum Fruxinensem arma mouet, Fruxinique intercipiendispe frustratus, Neostadium occupat et diripit. Praedae magnitudo.

27. Praelium ad Nicopolim Christianis infelix. Iohannes Schiltberger a Turcis captus itinerarium scribit.

28. Iohannes moritur transmissis terris suis ad filios Ernestum et VVilhelmum, qui a Ludouico Angilostadensi Monachio pelluntur.

[Note: 1] IMperatori Carolo quarto sagacissimo, atque cordatissimo principi, dispar filius VVentzeslaus, ineptus, probrosus, saeuitia, et ignauia infamis successit, in latebris Hercyniae veluti serpens delituit, nec vnquam caeteros Germaniae, Imperiique fines adire sibi permisit. Canem ferocissimum, atque carnificem, quem lustricum patrem vocabat, comites eius semper fuisse, et quemcunque ille indice denotasset, absque cunctatione invasisse, atque eundem dum deambulantem praecederet, obuium quemque corripere, ac distento sago impositum, in sublime iactare solitum, narrat Ioannes archimysta Mogontinus in oratione, quam aduersus illum in celebri conuentu fecit. Complura de eo alia scelera referuntur, quae ego falsa, atque conficta, (ita sunt ingenia hominum) ab inimicis esse reor.

[Note: 2] Monasterium tum diui Haimerani Reginoburgii, cubicularium conclaue socordia VVolfhardi Berchtoldsdorferi, Iuvauense quoque templum conflagrauit. Crebro coelum tota nocte ardere visum, sidusque crinitum clades futuras portendit.

[Note: 3] Quippe continuo, vbi Imperator Carolus ex hac vita migrauit, Boii duces, praefectus praetorio Rheni, tres fratres Stephanus, Fridericus, Ioannes, et horum patruelis Albertus Bathauus Caesari bellum indixere, vrbes, arces, castella Boiariae Aquilonaris (quae Boiemiae continuatur, et in Hercyniae saltu cubat,) ab Augusto parente VVentzeslai titulo dotis, atque pignoris occupata, vi et armis repetunt.

[Note: 4] Iisdem diebus Fridericus Magdalenam Bernabouis Mediolanensis filiam, sororem coniugis Stephani fratris sui vxorem ducit, dos itidem aureum nummum Italiae centena fuere millia. Theodericus Reginoburgensis pontifex, ex Abusinae patriae meae regulis oriundus, filius Vlrici tertii, Stauff, Sultzpach Nariscorum, Eglofshaim Vindelicorum castella a Boiemis hactenus possessa? asseruit, et sub eodem anno moritur. Stauff ciuibus Reginoburgensibus oppigneratur, Qui fossam vtrinque muro communiunt, quatuor mensibus opus propere extructum. Vrbanus sextus vrbi Ioannem filium Stephani Pontificem praefecit.

[Note: 5] Eadem tempestate vrbes Caesareae Reginoburgium Boiorum, Rhetorum, atque Sueuiae Augusta, item reliquae Rheno conterminae, iussu VVentzeslai foedus aduersus Boios ineunt, Rhenanum vocant. Ducesque eius societatis a Caesare declarantur Vlricus ab Helffenstain dynasta, et Pilgrinus de Puechham archimysta Iuuauensis. Coactisque copiis, fines Palatini Rhenani ingrediuntur, agros vastant, villas succendunt.

[Note: 6] Rupertus correptis armis hostem in Nemetum agro adoritur, ducentos occidit, trecentos capit, caeteros in fugam vertit, in Augustamque Nemetum cedere cogit. Quadraginta grassatores, qui latrociniis, et flamma longe late fines suos clam attriuerant, in laterariam candentem proiicit, Vos in me (inquit) clanculum noctu igne saeuiistis, at ego vos popalam alto die atque meridie comburam.

[Note: 7] Dum haec apud Rhenum geruntur, in Vindelicia Rupertus minimus natu,

qui postea rerum potitus est, cum patruelibus suis Alberto Bathauo, et tribus fratribus Stephano, Friderico, Ionnne castra in monte, quern ciuium cognominant, proxime Reginoburgium facit, pecora vrbana abigit. Ciues deimprouiso ex porta diui Iacobi erumpunt, triginta caesis, viginti captis, in ciuitatemque deductis praedam recuperant. Tumultus quoque in castris concitatus, duces cedere coegit. Hac victoria elati ciues, archimystaque Iuuavensis, intento infestoque exercitu in Boiariam contendunt, in Aquilonari Danubii ripa ab hostiis Lyci, vsque Reginoburgium nemine prohibente, hostiliter incendiis omnia complent. Marching, caetera castella equitum exgnant, diripiunt, comburunt, solo aequant. Reginoburgii Histrum traiiciunt, ab Abudiaco Augustam vsque Rhetorum simili clade Boios afficuint. In meridionali ora, nobilitatis aedes Rorpachium aliasque solo aequant.

[Note: 8] In Campania legionum, qua Lycus Rhetos atque Vindelicos separat nonnihil incommdi a Stephano duce Boiorum ex insidiis prodeunte acceperunt. Fridericus quoque Piligrinum archiepiscopum in Norico cepit, captiuum Burckhusium duxit. Vlricus ab Helffenstain alter foederatorum dux simili fato functus, ab Eberhardo Comite VVirtenbergensi capitur. Quem cum socii sex millibus aureum nummum redimere pararent, in carcere necatur. Ciues Caesariani necem vlturi, hostili animo VVirtenbergensem agrum inuadunt, cuncta caede, incendiis complent. VVirtenbergensis regulus accitis auxiliaribus copiis a Boiis ingenti strage ciues afficit, castris exuit, in fugam vertit.

[Note: 9] Stephanus in Boiaria nono Calendas Februarii Peysenbergium apud Lycatios castellum VVilhelmi a Seefeld, qui partibus ciuium pronior erat: Belaunos vicinos obsidere iubet: praesidium quod intus erat, quinto obsidionis die deditionem facit, arx igni concrematur, diruitur. Ioannes Zenger eques Boius subvrbanum Reginoburgensium oppidum, Neoburgiumque Danubio conterminum pignoris titulo possidebat, drachmarum auri millibus quatuordecim oppignerata erant, et Zengerus. coniuratus civium erat, Stephanos tribunos militares, Petrum Ecker, VVilhelmum de Puechberg Ioannem VVarter Neoburgium castra transferre iubet, vrbsque duodecimo Calendas Martii, qui tum erat quartus Quadragesimae dies circumsideri coepta, septima die VVeilhardo Zenger traditur. Posthaec Stephanus cum filio Ludouico, Fridericus, Ioannes eius filius Ernestus, Albertus Bathauus, Rupertusque Rhenanus vires iungunt, sub vrbanum Reginoburgensium oppidum capiunt, diripiunt. Mense Septembri castra ad Stauff arcem Danubianam, quae firmo praesidio ciuium tenebatur, mouent, oppidum vi cum templo expugnant, vuas colligunt, vites excindunt, vineas extirpant.

[Note: 10] Erat in castris Georgius Oherhaimer, eques Boius, haud longe e Braunauu Norici vrbe habitabat, huius comes Andreas cum duobus sociis in altera ripa templum Sultzpachii intrant, sacrarium vi effringunt, sacra, hostiamque (thecam auream rati) sacrilegis manibus suffurantur, proxime arcem, vbi nunc templum extat, quod accolae, eius rei gratia venerantur, condunt. Holosericam crumenulam, qua victima seruari solita, septem assibus scorto diobolari vendunt: sacrilegii poenas mox eodem die pendunt. Andreas subi to furiis actus, misere in castris quiritando, omnibusque ad huiuscemodi spectaculum conuolantibus expirauit. Alter sceleris socius, dum aquatum equitat, ab equo excussus, aquis obruitur. Tertius ferro caesus occubuit.

[Note: 11] Sub idem tempus Albertus Austriacus Boiemis, atque Boiis affinitate coniunctus, pacem inter eas gentes componit. Sophia filia Ioannis Boii, virgo vt pulchra, ita prudens VVenceslao Caesari despondetur vrbibus mulcta irrogatur. Augusta Rhetorum mille aureolos sexies tribuit. Reginoburgenses Neoburgium, atque suburbanum oppidum redimunt ducibus atque Ioanni Zenger satis faciunt.

[Note: 12] Dum haec in Boiaria geruntur, in intima Germania lagellus Lituanus speregni Poloniae inescatus, fit Christianus, Vladislaus nuncupatur. VVilhelmus

Austriacus regno pellitur, Heduiga coniunx eius Iagello cum regno traditur.

[Note: 13] In Bathauia Albertus filius Imperatoris Ludouici quarti obiit, tres filios VVilhelmum, Albertum, Ioannem, tres quoque filias Ioannam Alberti quarti Austriaci, Margaretham, Ioannis Burgundi, Catharinam, Eduardi Geldubensis coniugem reliquit, quas ex Margaretha Polona, filia Ludouici Brigensis tulit. *Idem secundam vxorem duxit Margaritham Adolphi ducis Cliuiae filiam, ex qua nullam prolem suscepit.*

[Note: 14] In Vngaria mortuo Ludouico rege, Sigismundus (VVentzeslai frater) eius filia sibi connubio iuncta, regnare coepit. Verum a Carolo Campaniae rege nepote ex fratre Andrea Ludouici exactus, illoque eodem anno a Reginis matre, atque filla interfecto, Vngaria potitur.

[Note: 15] In Italia Ioannes Galeatius a VVenceslao dux Mediolanensis appellatus, Bernabonem patruum, socerum, Boiorum capit, regnoque potitur. In Galliis Anglii debacchantur, et Luitpoldus Austriacus a Suitonibus caesus est.

[Note: 16] Posthaec Francicus Cararia Patauii praeses, ad Stephanum virtute bellica clarissimum in Boiariam cum Florentini populi oratoribus concedit, eundem aduersus Galeatium auri montes pollicendo, concitant. Stephanus cum fratre Friderico arma in Italiam mouet, proxime Mediolanum Galeatio in arce se continente, castra locat. A Flotentinis stipendiis promissis defraudatus, cum Galeatio nouam affinitatem contrahit, Elisabetham neptem illius Ernesto nepoti suo despondet. Cumque vltro citro sermo protraheretur, atque mentio de popularium fide forte incidisset, admirantibus Galeatio, atque purpuratis eius Stephanus asseuerat, nullum Boium esse, cui non audeat vitam suam credere, atque in eius sinu solus et inermis dormitare.

[Note: 17] Hisce confectis a Carolo sexto Gallia, rum rege aduersus Anglios euocatus in Gallias proficiscitur. Auxiliaribus igitur copiis Angliis profligatis, Franci Boiorum (qui tum in Germania potentissimi, maximique censebantur) opem et affinitatem necessariam, atque vtilem sibi aduersus acerrimum hostem rati, foedus cum hisce ineunt, connubiaque faciunt, regi suo Elisabetham filiam Stephani despondent. Ioannes patruelis regis, filius Philippi Burgundi Margaretham VVilhelmi patruelis Stephani sororem, vnde Philippum Burgundum, Flandrumque, et Antonium Brabantinum, patrem Ioannis Brabantini, maritum Iacobae filiae VVilhelmi, progenuit. Itidem VVilhelmus Margaretham, sororem Ioannis sibi connubio iungit. Haec Iacobam, de qua iam dixi, et complura dicturus sum, peperit. Nuptiae magnifice regio luxu Cameraci fiunt.

[Note: 18] Nostri principes ex Galliis domum reuersi Andechusii sacra, quae ibi condita, diutius sub terra latuere (inde locus Hayligenberg, id est sacer mons appellatur) a Iacobo Dachauer Franciscano reperta septimo Calendas Iulii quarto Idus Octobris Monachium transferunt, anno ab orbe seruato 1388. Qua item tempestate morte defunctis Clemente septimo, Vrbanoque sexto, rursus duo regno Ecclesiae imponuntur. Romae Bonifacius nonus, in Gallis Auinione Benedictus tertius decimus. Ille vt Boiorum animos sibi conciliaret, tribus fratribus Stephano, Friderico, Ioanni nepotibus Imp. Ludouici quarti, secularem omnium criminum, scelerum, suppliciorum veniam condonat. Quicunque Monachium voti reus proficiscatur, septem ibidem dies commoratus, quatuor templa, Deiparae Virginis, D. Petri, sacratarum foeminarum, Xenodochium supplicandi gratia intret, quotidie dona faciat, ab vniuersis inferis ereptus, coelo asseritur. Quadraginta piacularii constituti sunt. Erat res tum noua, atque inaudita in Germania. Quamobrem ex Boiemia, vniuersa Germania, frequens populus quotidie coibat, sexaginta millia hominum quotidie, confluxisse in acta relatum est. Durarunt hae nundinae Ecclesiasticae a Martio per quinque continenter memses, inuenta sacra ter septimana monstrabantur.

[Note: 19] Eo anno Ioannes Calendis Octobris (mortua superiore anno Catharina vxore, liberalitate in pauperes insigni) egestate coactus, quod ob probitatem exclusus gubernaculis sperneretur,

et omnis honos, atque vtilitas penes Stephanum, atque Fridericum foret, regiam Monachii, fauentibus sibi ciuibus aduersus fratres occupat. Moxque concilium Boiorum Monachium conuocatur. Ibi de diuisione consultatum, quae tandem eo pacto ex sententia Friderici, qui astutior erat, facta est. Inferior Boiaria vniuersa (praeter eam quae Bathauis addicta fuit regionem) longe fertilior atque populosior prima, Noricorum Reichenhal, Traunstain, Burckhusium, Braunauu, Otinga, Trostbergium, Ried.: Vindeliciae primae Rosenhaim, secundae Landshuta, Mosburgium, Arding, Ottenfelden, Pfarkirchen, Piburg, Dorffen, Neomarckt, Rotenburgium, cum finitimis vicis Friderico traduntur, Ipse se quotannis fratribus octona aureolorum millia pensitaturum pollicitus est. Deinde Boiorum proceres primam Boiariam bifariam reliquis duobus fratribus partiuntur: Stephanus Noricorum vrbes Ratenburgium, Kitzpihel, Hopffstain: Vindelicorum VVasserburgium, Schuuaben vicum, Burckhaim, Neoburgium, Rain, Fridberg, Aicha, Schrobenhauen, Sueuiae Laugingen, Hochstadium, VVerd, Nariscorum Angilostadium (vbi habitauit, et vnde cognomen cum prole sortitus est) Stain, Freystat, Gaymershaim, VVeiden. Ioannes Tunicatum Vogburgium, Neostadium, item Pfaffenhofen, Monachium, Geysenfeld, Mainburgium, Brennorum, Aiblinga, et Tullusium, Lycatiorum Belaunos, Landsperga, Schongia, Murnau: in Aquilonari Boiaria Rietenburgium, Hemmau, Lengfeld Sultzpach, Suuandorff, Halmuntz, Veldorff accepit. Haecque divisio facta est vudecimo Calendas Decembris ab orbe seruato Anno 1392. Landshutae Fridericus, et posteri eius, Angilostadii Stephanus, Monachii Ioannes abauus nostrorum principum, habitarunt, ab illisque aedibus cognomina accepere: Ioannis quarta iam soboles Boiaria potitur, caeterum progenies defecit. Stephanus quarto post diuisionem die Monachio egreditur, Angilostadium se confert.

[Note: 20 [(transcriber); sic: 2] ] Monacenses vero praesente Friderico in verba, Ioannis iurant, vectigal vini perpetuo, quod tamen adhuc penditur, abrogant. Ciues, equitesque Boiorum se priuilegia a maioribus data tutaturos, authoribus Ioanne secundo, Albertoque Abusinae patriae meae dynastis, conspirant. Fridericus, et Ioannes clanculum excluso Stephano paciscuntur, tabulisque cauent, defuncti absque liberis maribus superstitem exasse fore haeredem. Deinde Ioonnes feriis Brumalibus ad se ciues, equites, sacerdotes Monachium accersit, eosdem in verba Ernesti, atque VVilhelmi filiorum suorum iurare iubet, nulli externo officium delegaturum, censu extraordinario, vectigalique Boios nunquam oneraturum, sine consilio illorum nemini bellum indicturum promittit, facit illis ibidem vltro coeundi copiam.

[Note: 21] Strubingensium hoc anno vrbs duodeuicesimo Calendas Iulii de coelo tacta conflagrauit. Iisdem diebus Fridericus Boiemiam intrat, Sophiam neptem suam filiam Ioannis eo deducit, Caesarique dat in manum. Confectisque nuptiis domum reuersus, pridie Nonas Decembris Landshutae moritur, relicto filio impubere Hainrico cum matre Magdalena Mediolanensi, anno Christi 1393. Proximo deinceps Februario, sacerdotes, ciues, equestris ordo Landshutae concilium celebrant, sacramenta Hainrico puero dicunt, foedus quoque ab ipus ictum est, diplomata a principibus data, instituta maiorum, libertatem a patribus acceptam, tutandam esse tabulis cautum. Hainricus et tutores eius, atque patrui Stephanus et Ioannes authores facti sunt.

[Note: 22] Posthaec Ioannes amicitiam atque societatem facit, inconsulto fratre suo cum Austriacis, Berchtoldo cancellario eorum episcopo Fruxinensi, quem Bonifacius Salisburgensi pontificatui praefecerat: verum mystae Eberhardum de Neuhausen elegerant, isque Iuuauia potitus, Benedicti tertii decimi Gallorum Pontificis Max. rebus studuit, Ludouicumque Angilostadensem Gallis affinitate coniunctum arctissimo amoris vinculo sibi conciliauit.

[Note: 23] Caeterum Ioannes eodem remporis tractu Ernesto filio suo dat in matrimonium Elisabetham Bernabouis Mediolanensis filiam, quinque et septuaginta ducatoriun millia dos fuit. Stephanus

quoque cum Elisabetha filia sua, et Ioanne filio episcopo Reginoburgensi in Gallias proficiscitur, illam Carolo sexto regi Celtarum nuptum collocat.

[Note: 24] Interea filius eius Ludouicus Angilostadiensis copias cogit, Fruxinumque, quod eius episcopus hostis Iuuauensis amici sui erat, atque se Salisburgensem nominaret pontificem, occupare conatur. Erat ibi praetor VVinmannus, is ministro vno conscio, vrbem non adeo munitam, octauo Calendas Ianuarii noctu, quam natalem Christo seruatori habemus, et peruigilio celebramus, dum populus frequens in templo sacrificat, tradere parat. Verum indicio ad Berchtoldum episcopum delato, Ioannes dux Borum ex pacto Fruxinum praesidio firmat. Vuinmannus in vincula coniectus capitaliter punitur, comes eius membratim dissectus, more patriae proditorum punitur. Ludouicus igitur spe potiundi Fruxini frustratus, iram atque arma in Ioannem conuertit, eius oppidum Neostadium quinque millia passuum a patria mea, octauo Idus Ianuarias vesperi deimprouiso aggreditur, sagittariorum multitudine moenia defensoribus nudat, oppidum ciuibus compluribus occisis expugnat, diripit: Friderici Kolneri locupletissimi, item aliorum pecunias, non numero, sed galeis metitur, atque inter suos diuidit. Ingenti praeda, quam carrucis imposuit, potitus Angilostadium reuertitur.

[Note: 25] Ioannes et Ernestus, posteaquam hoc accepere, cum exercitu Aicham petunt, vrbem bis oppugnant, bis repulsi sunt, exustis ibi molis, Fridbergam castra mouent, vrbe potiuntur. Sueviam vicum prope Monachium diripiunt, igne concremant, arcemque obsidione claudunt.

[Note: 26] Eodem temporis tractu Basaites Turcarum rex Maesias Vngarici regni fines vastat, pater huius Amurathes primus Turcarum in Eoropam vocatus a dissidentibus Graecis, traiecit, Graecorum seditionem aluit, debilitatos discordia oppressit: Thraciae pleraque oppida pulsis Graecis in ditionem redegit. Inde huius filius reges Vngariae primus armis lacessere ausus est. Sigismundus rex Vgrorum furori Turcarum principio obstaturus opem Gallorum, Germanorum omnium implorat. Ioannes filius Philippi Burgundi cum Francorum manu, atque cum Stephano Ingilostadiensi in Boiariam contendit, Monacenses, atque Angilostadenses regulos in gratiam redigit. Inde Strubingum petit, vbi ab Alberto coniugis suae fratre septimo Calendas Decembris magnifice, regio apparatu excipitur. Multi proceres Boiorum nomina dant, ad Orientemque militatum proficiscuntur. Rupertus quoque, qui et Pipinus, dux Boiorum, filius Ruperti praefecti praetorio Rheni eodem arma mouet, iique coniunctis viribus in Strubingensium ciuitate, in Pannonias Danubio nauigantes ad Sigismundum deuehuntur, atque cum eo in Maesia Nicopoli (quam nostri Schiltauu vocant) copias exponunt.

[Note: 27] Verum a Turcis ingenti clade affecti sunt. Sigismundus nauim nactus Bizantium aufugit. Ioannes Burgundus captus est, magnaque pecunia redemptus, domum redire permissus. Pipinus impedimentis, ac pluribus amissis cum paucis fuga sibi consulentibus, euasit, egenus in Boiariam rediit, Ambergae in paucis diebus animam exhalat, anno ab orbe seruato M. CCC. XCV. Caeteri omnes caesi sunt, pars aquis obruta, pars securi percussi, pars praelio interiit. Ioannes Schiltbergerus tum puer, Monachio oppido Boiariae ortus, captus, ob elegantiam formae, ab filio Basaitis seruatus, in aula Turcarum educatus, et victo Basaite a Tamerlano rege Persarum, arma, victoris sequutus est, et tandem mortuo Tamerlano in patriam postliminio reuersus, a cubiculo Alberto auo principum nostrorum fuit. Istud praelium, et alia a se in Asia visa, et gesta literarum memoriae mandauit.

[Note: 28] Circa idem tempus Ioannes regulus Boiorum Monachii vita functus est, sexto Idus Augusti, anno Seruatoris nostri millesimo trecentesimo nonagesimo septimo, duos filios Ernestum, atque VVilhelmum reliquit, qui simul maxima concordia Boiariae quintam regionem administrarunt, nonnihil aduersitatis a Ludouico Angilostadiensi perpessi sunt. Quippe cum iussu huius atque Stephani parentis eius proceres Boiorum,

quique anno subsequenti Augusto Monachii conuenissent, in verba illorum iurassent, illique more gentis vicissim se priuilegiis, decretis, legibus maiorum staturos tabula cauissent: eodem tamen anno patricii Monachii a Ludouico Angilostadensi, veluti maiore natu, ac legitimo haerede precibus, auro, pollicitis inescati, VVilhelmum, et Ernestum cum vxore, atque liberis concitato tumulm eiiciunt, moxque in vrbem Ludouicum accipiunt. Is aerario, tablinoque vi effracto, instrumentis, gaza, supellectile, vrbe potitur. Deinde Pfaffenhosium ad obsequium cogit. Exules Landshutam ad Hainricum, et Magdalenam matrem eius, quae soror erat vxoris Ernesti, se conferunt, vbi eos tres annos exulasse reperio.

CAPVT XXIII. VVilhelmus II. Batauus, Ludouicus Barbatus. VVenceslaus deponitur, Rupertus sufficitur. Anti-Papae [(transcriber); sic: AntiPapae] et Anti-Caesares. Heinricus XV. Ernestus et VVilhelmus Duces Boiariae. Iohannes Huss. Tumultus Gallici. Venedi ditionem Caesaream in Gallia occupant.

1. Albertus II. Bathauus coelebs vita excedit. Frater eius Leodiensium administrator nomine alterius fratris VVilhelmi II. a Boiis suae ditionis homagium recipit, dato Heinrico Nothoffto praeside.

2. Ludouicus Barbatus Comitatu Mortaniae donatur, et ex Anna Burbonia Ludouicum gibbosum suscipit.

3. VVenceslaus deponitur. Rupertus Palatinus Rheni surrogatus frustra expeditionem Italicam contra Galeacium suscipit.

4. Templum Diui Iodoci Angilostadii comburit, monasteriumque Anger Monachii corruit.

5. Monachium ab Ernesto et VVilhelmo recuperatur, autoresque defectionis, qui non diffugerant, poenam luunt. Neostadium Heinrico XV. traditur.

6. Magdalena Mater Heinrici impuberis obit. Paparum Romae successio. Ladislaus Rex Apuliae Romam occupat.

7. 8. 9. Tumultus ciuilis Landshutae ob impositum vectigal contra priuilegia subditis impositum et malam tutorum administrationem.

10. Iohannes Leodiensium Episcopus obsessus a fratre et Iohanne Burgundo liberatur, Leodiensibus magnam stragem perpessis.

11. Carolus VI. metu Iohannis Burgundi Lutecia excedit, cum quo tamen interveniente VVilhelmo II. reconciliatur. Affinitas inter VVilhelmum II. Iohannem Burgundum et Carolum VI.

12. Duo Papae Romani simul imperantes a Cardinalibus deponuntur et excommunicantur, Alexandro V. suffecto. Rupertus Gregorium XII. tuetur.

13. Discordia in Germania ob schisma hoc Papale exorta. Alexander et Rupertus moriuntur.

14. Iodocus Brandenburgensis et Sigismundus Vngariae Rex Caesares electi. Caesarum et Paparum numerus ternarius.

15. Iohannes Huss Reginae Bohemiae confessionarius cum collegis oritur. Quaenam ipse contra Clerum et Papam docuerit.

16. Iodocus moritur, Brandenburg ad Sigismundum et Morauia ad VVentzeslaum redit. Sigismundus noua electione Caesar.

17. Iohannes XXIII. Alexandro sufficitur, et a Ladislao Campano Roma pellitur.

18. Heinricus XV. egestate coactus sub equitibus Teutonibus stipendia meret, administrationeque sacerdoti commissa aere alieno dissoluitur. Eius matrimonium et frugalitas. Caedes ingens homimum.

20. Anglii in Gallia grassantur. Duplex in ea factio Aurelianorum et Burgundionum rem Gallicanam dilacerant.

21. Lanii Parisiani ciues Parisianos factionis Aurelianae suspendunt. Burgundus Carolum Regem Delphinum et Ludouicum imberbem in potestatem redigit. Lanii Ludouicum Boium et purpuratos contrariae factionis capiunt.

22. Carolus arma in Burgundum mouet, VVilhelmus Batauus dissidentes in gratiam redigit.

23. Stephanus Angilostadiensis moritur. Ludouicus Barbatus cum Delphino et Clinodiis in Boiariam tendit. Delphinus a Burgundo capitur. Ludouicus cum gaza in Boiariam peruenit.

24. Puella biceps nascitur. Scoti Viennae et Norimbergae exiguntur. Matichofen et Romsau monasteria extruuntur.

25. Veneti Caesarianam ditionem in Italia occupant. Scolae ab iis pulsi in Boiariam perueniunt, ex quibus Nicodemus Episcopatu Fruxinensi potitur, sororque Beatrix VVilhelmo Oetingensi nubit.

[Note: 1] EAdem tempestate Albertus Bathauus coelebs, et absque liberis, Chelami fato concedit, tertio decimo Calendas Februarii post natum Christum anno 1399. Corpus Strubingam deportatur, vbi in templo Carmelitarum, in adytu eius mausoleum marmoreum monstratur. Atque istius anni Septembri, Ioannes frater eius Leodiensium designatus pontifex, a fratre VVilhelmo, legatus in Boiariam venit. KL. Octobribus, conuentus, censumque Strubingensium vrbe agit: Boios suae ditionis, ad vtramque Danubii ripam adcolas, sacramenta dicere iubet, legem Otonianam comprobat, Hainricum Nothafftum eius aeui sapientia, in pace, bello, fortitudine clarissimum, praesidem imponit, cum Ludouico Angilostadiensi in Gallias Leodium reuertitur.

[Note: 2] Ludouicus ad sororem reginam Franciae, cum antea a Monacensibus vectigal emulsisset proficiscitur. Vbi a rege Franciae, Constantiarum Celticae Galliae praefectura (quam Mortaniae, siue Moritonii, in Nordomannia Comitatum vocant) donatus est: Annam Borboniam vxorem ducit, vnde Ludouicum Gibbosum genuit. Ea mortua Catharinam Alasonam, sororem Carolae reginae Cypri, connubio sibi iungit. Ambas in Gallia amisit, Lutetiaeque in templo Dominicanorum cum liberis condidit, solum Ludouicum secum in Germaniam abduxit.

[Note: 3] Eiusdem aeui spatio, anno orbe ab inferis liberato, 1400. Tres archimystae Germaniae, qui in Gallia habitant, dignitatem VVenceslao abrogant, Rupertum praefectum praetorio Rheni, Boiorum legatum, pronepotem ex fratre Imp. Ludouici IV. Caesaris Augusti, rebus imponunt. Isque Septembri in Boiariam Reginoburgium se contulit, vbi expeditionem Italicam meditatur, delectus agit, copias cogit: posteaquam paratum se ad eam rem videt, arma in Italiam mouet, cum eo Stephanus Angilostadiensis, Ernestus Austriacus, abauus Imp. Caroli Maximi Augusti, et Ferdinandi Austriae reguli (qui eo die, quo haec scripsi, Angilostadium Austriam petiturus, venit) proficiscuntur. Sed a Ioanne Galeacio Mediolanensi, et a caeteris, qui nondum a VVenceslao defecerant, profligati, domum cum ignominia redire coguntur.

[Note: 4] Sub idem tempus Landshutae templum D. Iodoci cum sacris conflagrauit. Monachii Anger templum Virginum V. Idus Octobris, hora secunda corruit, refectum est quadriennio, mille librae signatae pecuniae duodecies expensae sunt.

[Note: 5] Hainricus tum Landshutensis, Ernestus, atque VVilhelmus fratres infesto exercitu coactis vndique ex Boiaria secunda copiis Monachium contendunt, castra in loco quam Gasteig vocant, faciunt. Deinde vrbem obsidione claudunt, plebes correptis armis, effractis portis, parte moenium iuxta portam Schiueram, vbi Leo adhuc pictus est, (vt more Hieronicarum introirent duces) disiecta, principes in vrbem cum exercitu recipiunt. Nondum enim fossa, pomerioue munita erat. Senatus, authores defectionis diffugiunt, pars fimo tecti, pars sacerdotalibus vestibus euasere. Caeteri capti, in vincula coniecti sunt. Hainricus Dryner, Conradus Stromair, Vlricus Implar, et Fridericus Haidfog, capitali supplicio adfecti,

aliis clementia principum ignouit. Ad luendum tamen parricidium, collo funem insertum, per annum ferre iussi sunt, Neostadium Hainrico, quod copiis pecunia iuuisset fratres, traditur.

[Note: 6] Moritur per idem tempus Magdalena Mediolanensis mater Hainrici, sextodecimo Calendas Augusti, Anno Christi 1404. Quo anno Bonifacius nonus Romae obiit, sufficitur illi Innocentius septimus. Is pulsus Roma, a Ladislao rege Campaniae Viterbium commigrat, inde Romam reuocatus, altero Pontificatus anno decedit. Gregorius quartus decimus regno ecclesiae, ea lege imponitur, vt rursus vltro cedat, si Benedictus tertius decimus se abdicarit. Cumque duo pontifices Maximi conuenissent, nec vt polliciti fuerant, magistratu abirent, sed gregi Christiano illuderent, flamines ab ipsis deficiunt, Pisae coeunt. Inter haec Ladislaus rex Apuliae reuersus, Romam occupat.

[Note: 7] Dum autem talia in Italia fiunt, in Boiaria ciuilis tumultus Landshutae oritur. Hainricus impubis vtrumque parentem amiserat, aetasque adhuc immatura Imperio a Caspare Fraunhofer, Erasimo Preysinger, Ioanne Closner, Sigismundo Affentaler, et Georgio Ahamer gubernatur. Dux Stephanus Angilostadiensis titulotenus primarius tutor nuncupabatur. Omnes magistratus et praefecturae oppignoratae erant: Nemo populo, atque Reipublicae, omnes sibi consulebant: penes paucos opes, imperia, pecunia erant, aerarium compilabatur, fisci peculatus fiebat. Hainricus ad egestatem redigebatur. Cum aere alieno premeretur, suadentibus purpuratis, quos commemoraui, onerare tributo ciues decreuit. Ciues contumacius, freti institutis, et legibus maiorum, libertateque auita, a Friderico quoque parente Hainrici servata, reluctantur, purpuratorum credulitatem obiiciunt, auaritiam praetorum exprobrant, aetatem Hainrici miserantur, non tam ab eo, quam a consultoribus eius, ad Caesarem denique prouocant. Iuuenis huiuscemodi suorum (vt nobilitas interpretabatur) rebellione irritatus, quatuor ex senatoribus, ciuium, Fridericum Pelchinger, Martinum ab Asch, Leonardum Ketner, Ioannem Mosburger, qui duces multitudinis videbantur, proscribit, in exilium agit, bona eorum infiscat. Caeteri quidem impraesentiarum metu poenarum territi, acquiescunt, iram et dolorem dissimulant.

[Note: 8] Verum clanculum coeunt, et consultant, et vindictam de proceribus, qui pueritia principis abutebantur, sumere statuunt: ad exules nuncios mittunt, redire occulte, ad domum, ad liberos, ad coniuges iubent, operam suam offerunt. Dieque constituto, noctu illi ad portam veniunt, Theodorici Rackhel auxilio, cuius aedes moenibus haerebant, per vallum, murumque euadunt: In vrbem, domumque Rackelinam penetrant. Confestim Senatus intempesta nocte ibi frequens coit, eos, qui omnia sua vtilitate metiebantur, et principi dominabantur, peculatum committebant, in vincula coniicere, vt rationem reddant, alios tutores, fidos bono publico, ciuium studiosos dare deliberant.

[Note: 9] Sed in omni re sortuna plurimum momenti habet, vxorem Rackelii, Vlricus Ebran eques Boius adamabat, isque eadem penitus hora forte fortuna (vti suus mos erat) ad amicam viam adfectabat. Mulier prius silentii fide exacta amatori rem pandit, ad coenaculum, vbi ciues consistebant, eundem deducit. Is absque cunctatione ad regiam properat, facinus indignum se comperisse clamitans, Georgio Ahamero praefecto aulae, Sigismundo Affentalero, quae viderit atque audierit, nunciat: illi quoque continuo rem exaggerantes, ad Hainricum deferunt, periculum imminens aperiunt. Ciues in necem principis conspirasse, exules in vrbem admisisse, omnes ni occupentur, in armis fore, grande periculum esse docent. Aulici mox excitantur, arma sumunt, de im prouiso in ciues impetum faciunt. Miserandus oritur tumultus, multi per moenia euadunt, complures latebris se condunt, pars capti, luminibus orbati, pars cum vxoribus et liberis in exilium acti sunt, bona omnia infiscata, Leitgebium, aliosque more maiorum poenas dedisse, adhuc memoriae mandatum est: tertio die ante Paschalia factum esse, eiusque rei postea Hainricum semper, cum gemitu meminisse, fama iactitari solet.

[Note: 10] Bene et sapienter Alexander ille Magnus apud Quintum Curtium, Regum clementia (inquit) non in ipsorum modo, sed

etiam illorum, qui parent, ingeniis sita est, obsequio mitigantur unperia: vbi vero reverentia excessit animis, et summa imis confundimus, vi opus est, vt vim repellamus. Id verissimum esse, docet quod eodem anno Leodiensibus quoque euenit. Qui Ioannem Boium pontificem suum designatum, quod sacra facere, rem diuinam procurare detrectaret, Traiecti Mosae obsidione claudunt. VVilhelmus frater Ioannis, et sororis eius maritus Ioannes Burgundus copias iungunt, obsesso auxilio veniunt, sexdecim amplius millibus Leodiensium occisis, Idibus Septembris Anno Christi 1408. Vrbem atque Ioannem obsidione liberant.

[Note: 11] Nuncio huius victoriae in Franciam delato, Carolus sextus Galliae rector insolentiam Burgundi metuens, Lutecia, quae rebus illius studebat, cum vxore Elisabetha Angilostadio oppido Boiariae orta, et liberis excedit, Turonos se confert. Nec fefellit Sextum opinio, Ioannes victorem exercitum in Gallias ducere nitebatur. VVilhelmus vtrique adfinitate coniunctissimus, intercedit. VVilhelmi soror Ioanni, huius soror vtraque Margarita dicta, VVilhelmo, et Iacoba vnica filia VVilhelmi, Ioanni filio regis Galliarum nupta erat. Quin etiam regina, Stephani, patruelis VVilhelmi, filia erat. Proneptis autem Imp. Ludouici quarti Caesaris Augusti fuit. VVilhelmus igitur vltro citroque missis oratoribus, ducem atque regem in gratiam redigit, principesque in vrbe Carnuntum, quae regio totius Galliae media habetur, conueniunt, de summis rebus collo quuntur, pacem iurisiurandi religione foeciale, atque patre patrato VVilhelmo Boio sanciunt, foedus feriunt.

[Note: 12] Per idem tempus duo pontificatui maximo incubabant. Cum crearentur vterque ad omnia se descendere paratum, atque omnia pati Reipublicae Christianae causa, promiserat, iureque iurando cauerant, vt coirent, atque per colloquium controuersia huiuscemodi componeretur. Verum auidissimi honoris tergiuersantur, populo Christiano illudunt. Flamines igitur ab vtrisque deficiunt, Pisae conuentus agunt, vtrique diras inferiasque dicunt, atque dignitatem abrogant, Alexandrum quintum ouili Romano imponunt. Is Ludouico Gallo filio Ludouici Andium regulo, aduersus Ladislaum Vgrum, multorum periculo, regnum Neapolitanum tradit. Praeterea Rupertus Caesar, qui rebus Gregorii duodecimi fauebat, per edictum obnunciat, irrita huiuscemodi comitia neque libera, Duodecimum verum pastorem decernit esse Christiani gregis, Alexandrum veluti supposititium reiicit.

[Note: 13] Rursus tumultum in Germania maximum, fastus atque ambitio huiuscemodi pastorum excitat. Rupertus et filii eius Gregoriani erant, Mogontinus archimystes, Albertus a Stauff Reginoburgensis pontifex, Alexandro studebant, Ioannes Chattus partium duodecimi, iussu Caesaris, et filiorum eius Ambergae apud Nariscos, et finitimis oppidis, sacrificia publica, priuata procurat, posthabito episcopo Reginoburgensi, sacerdotes suffcit. Idem fit in Mogontina dioecesi. Iisdemque diebus cum latius flamma discordiae perniciosae proserperet, Alexander atque Rupertus Caesar naturae concedunt, Anno ab orbe seruato 1410.

[Note: 14] Curiati principes Francofordiae Caesarea comitia habent, Mogontinus atque Agrippinensis Archimystae Iudocum Brandoburgensis, atque Morauici limitis praefectum, filium Ioannis: Teuerorum vero pontifex, et Ludouicus praefectus praetorio Rheni filius Ruperti Caesaris, Sigismundum regem Vgrorum, rebus imponunt, fuere itaque ea tempestate tres Caesares VVenceslaus rex Boiemiae, frater eius Sigismundus rex Vngariae, et horum patruelis Iudocus. Omnes pronepotes DN. Imp Hainrici septimi Caesaris Augusti. Item tres pontificatu maximo lethali ambitu discept abant.

[Note: 15] In tantoque rerum omnium tumultu, in Boiemia Ioannes Huss (id est Anser) Theologus, cum Hieronymo, aliisque collegis, hinc occasione licentiae arrepra, fretus familiaritate, et opibus Sophiae reginae ex Boiariae regulis oriundae, cui a sacro piaculario erat, in auaritiam, fastum libidinem, communia mala sacerdotum, quae in prouerbium vulgo venerant, et adhuc sunt, grauiter inuidioseque publice concionatur, vitia carpit, scelera arguit: nec a pontificibus Maximis linguam proteruam, petulantemque abstinet, maledicta in eos congerit. Antichristos nuncupat. Eosdemque Caesari

sicut caeteros Christianos, ac episcopos subiicit: Rerum fluxarum, atque caducarum curam sacerdotibus omnino adimit: Omnem administrationem ad Prophanos relegat, pleraque huiuscemodi fauente regina, equestrique ordine licenter, siue vt ipse putauit, libere disseruit.

[Note: 16] Circa idem tempus Iudocus dum Francofordiam petere parat, absque liberis moritur, Brunnae in templo Augustinianorum sepelitur, Brandoburgium ad Sigismundum, Morauia ad VVentzeslaum redit. Et Francofordiae rursus Septemuiri coeunt, Sigismundum denuo Caesarem consalutant.

[Note: 17] Romae Alexandro defuncto Ioannes tertius ac vicesimus sufficitur. Arma in Ladislaum Campaniae regem mouet, copias eius profligat. Ladislaus recuperatis viribus Romam infesto exercitu contendit, vrbe potitur, primarius sacerdos fuga sibi consulit, Florentiam commigrat.

[Note: 18] Eodem temporis tractu Hainricus quintus decimus Landshutensis tetrarches Boiorum, ex intima Germania reuertitur, vbi octo annos apud sacratos Teutonum equites stipendia fecit, aduersusque Lituanos, Polonos, contra Ladislaum Poloniae, eius patruelem Vitoldum Lituanorum rectorem in Sarmatia (vbi millia hominum centum, atque vndesexaginta caesa fuisse Idibus Iulii in fastos relatum reperio) continenter tot annis meruit. Quippe grandem pecuniam debebat, impubis parentes amiserat, omnes praefecturae se puero a tutoribus abalienatae fuerant. Vbi igitur ex ephebis excessit, purpuratorum gregem exauthorat: egestate, ac penuria coactus ad sinum, Codanum, Venedumque, militatum longissime proficiscitur. Administrationem in sacerdotem quendam, cuius nomen excidit, parcum, rei familiaris diligentissimum relegat. Isque interea dum abest Hainricus, obligata, oppignerata redemit, aes alienum dissoluit, vectigalia annua, item impendia in libellos, qui adhuc monstrantur, redegit. Hainricus autem nono anno domum reuersus, Margaritam Austriacam filiam Alberti quarti, et quinti, qui Imperatoris Sigismundi gener fuit, et rerum potitus est, sororem vxorem duxit, rei familiaris studiosissimus esse coepit: divitias ingentes comparauit, diuitiis cognomen quod ad posteros transmisit consecutus est.

[Note: 19] Ciuilitate summa, atque popularitate alios principes superauit. Primum principalium eius operum fuit, supplices audire, popularium quorumlibet causas accurate cognoscere, celeriterque responsa reddere, et ius dicere. Quemlibet cui quidpiam rei in aula esse suspicabatur, vltro ad communionem sermonis prouocabat, et de quo vellet diceret, vltro adhortabatur, pecuniam, quam candidati (vt fieri solet) cum suffragatoribus suis pepigerant, ipse huiuscemodi prudentia, atque opera intercipiebat. Nimium ad rem attentus fuisse, ceruorum greges periculo incolarum, sepibus excisis, adempto insuper canum praesidio, pavisse notatur, pacis tamen studiosissimus fuit. Omnes regionis suae angulos a latrocinii metu seruauit immunes. Ne lupis quidem (ita equites Germani cauillabantur) impune grassari licuit, quin mox laqueo suspenderentur. Negotiatores vbi eius terram (quam Rosogardam, hoc est Rosarum hortum nuncupabant) adigerant, se in vado esse, atque portu nauigare dictitabant.

[Note: 20] In Gallia eodem tempore Anglii vbique debacchantur, maximam Franciae occidentalis partem obtinebant. Carolus sextus rex Francus nonnunquam mentis alienatae valetudine laborabat. Quamobrem duae sectae rem Gallicanam dilacerabant, Aureliana atque Burgundiana: huius caput Ioannes Burgundionum, illius Carolus Aurelianorum regulus, vterque regis patruelis erat, Rex et Regina, frater eius Ludouicus Angilostadiensis, qui tum, vt dixi, in Galliis habitabat, atque adeo omnes purpurati, item Delphinus, ita successorem et haeredem regiae maiestatis nuncupant, Aurelianis rebus studebant. Lutetia Parisiorum caput regni ad partes Burgundionum pronior erat.

[Note: 21] Petrus Esarus Parisiorum praetor, in societatem, laniis Parisianis, quod sanguinarii essent, soli arma ferrent, accitis, authore Burgundo ciues Aureliano faventeis, locupletissimum quemque in vincula coniicit. Deinde bonis eorum publicatis, in crucem agit. Carolus Aurelianus

vltum suos pergit, Ioannes quoque Burgundus aduolat, vterque cum infesto intentoque exercitu Luteciam contendit, Burgundus in vrbem recipitur: isque Carolum regem cum vxore, liberis Delphino, et Ludouico Angilostadiensi, et caetero famulitio aulico in potestatem redigit, legesque dat regi. Lanii quoque eo authore, dissimulante tamen, concitato tumultu in aulam irrumpunt, purpuratos omnes, quorum quidem nomina scripta habebant, in quibus et Ludouicus Boius, frater reginae erat, capiunt, ad supplicia deposcunt, in vincula coniiciunt. Delphinus fidem atque opem Burgundi implorat. Atque hic quosdam, quemadmodum libuit laniis, ad se receptos in suas aedes deducit.

[Note: 22] Posthaec Delphino clanculum euocante, Aurelianus atque dux Borbonis socer Ludouici Angilostadiensis in vrbem cum exercitu admittuntur. Burgundus domum in Germaniam inferiorem cedit. Lanii omnes in castella, quae Burgundo parebant, diffugiunt, Esarus superior securi percutitur. Ludouicus Boius, item alii ab imminente nece eripiuntur factum id Anno Christi 1413. die Lunae ante Vrbani festum. Carolus subinde rex arma in Burgundum mouet, Attrebatium ciuitatem Metacum, in Pictonum regione finitimam Ambian orum, Samarobrigae, Tornacensibus, Cameracensibus obsidet. VVilhelmus, dux Boius Bathaviae, Hannoniae regulus, vtrisque sicuti dixi sanguine; et affinitate iunctus, Margaritha coniux eius soror Burgundi, caduceatores intercedunt, dissidentes in gratiam redigunt, rex soluta obsidione Luteciam Parisiorum redit.

[Note: 23] Eodem anno Stephanus Angilostadiensis, pater reginae profectus in Boiemiam, proceres, regem, vrbes reconciliat, in Boiariam reuersus, Schonenfeldii apud Lycatios moritur, ibidem sepelitur die Lunae ante Michaelis festum. Ludouicus nuncio de morte patris accepto, in Boiariam redire parat, soror eius Francorum regina, filium maximum natu, instructum gaza regia, et supellectile, comite duce Aureliano cum fratre in Germaniam clanculum dimittere decreuit. Burgundus vbi id resciuit, Delphinum intercepit, atque reduxit. Ludouicus potitus opibus regiis, domum reuertitur, signa sacra, simulacra diuorum, preciosae artis, aurea gemmata, Deiparam virginem, Dionysios, Catharinam, Georgium, Quinque cruces, Ioannem Baptistam, Ioannem Euangelistam, Michaelem, Barbaram, Philippum, Petrum, Carolum Magnum, item pleraque alia, quae Germania Clenodia vocat, vulgus Boiorum duodecim nuncios, praeterea diademata, vasa, gutturnia, cantharos, malluvia, pateras, lances, partinas circulos, pocula, cocleraria aurea et huiuscemodi: insuper, torques, annullos, vniones, adamantas, saphiros, sinaragdos, carbunculos, alias gemmas, Gallici luxus ostentationem, secum attulit Angilostadium: vbi adhuc atque Otingae pars tanquam sacra seruantur, atque monstrantur, partem tamen maximam, praefectus praetorio Rheni bello Boiarico, quod cum parente principum nostrorum gessit, occupauit. Commentarius in membranis scriptus Angilostadii extat, vbi huiuscemodi signa, aurum, gemmae, pecunia signata. Illorum numerus pondera precium recensentur, quae hic scrupulosius, referre alienum esse duxi. Ipse Ludouicus fatetur ingenue, partim scelere parta, fraude, dolo, vi intercepta, partim sibi a Carolo sexto rege Francorum, regina Elisabetha sorore sua, donata esse, se quoque auare multa fecisse fatetur.

[Note: 24] Circa idem tempus biceps puella in Bo iaria Aquilonari inter Danubium, atque Alemannum amnes in Sandersdorff nono Calendas Aprilis nata est, in mola pagi, quae et quaterna brachia, totidem manus, pedes habuit. Viennae tum atque Norinbergae Scoti exacti, templa indigenis tradita. In Boiaria Noricorum, Ioannes Kuchler, cum vxore Catharina Matichoviae, vbi quondam regum Boiariae praetorium fuisse vetusta indicant diplomata, collegium mystis Augustinianis instituit. At in ora Oeni, Romsauu mendicantibus Aurelianis, Georgius de Fraunberg aedem dedicauit.

[Note: 25] Sub idem tempus Venetii in Italia ad imperatorias vrbeis auaras manus extendunt, Veronam, Vicentiam, aliasque ciuitates occupant, Brunorium, Frignandum, Paulum, Bartholomaeum, Nicodemum fratres, Scalas, illarum vrbium patronos a Caesaribus impositos, Italiae finibus exigunt.

Ipsi in Boiariam migrant, vbi eorum posteri adhuc habitant: Eorum monumentum Reginoburgii in veteri aede extat. Nicodemus mortuo Hermano Artobergensi, Fruxinensi episcopo, a pontifice Romano et Hainrico Landshutensi, episcopus imponitur, Fruxinoque Ioanne Grunuualder Theologo, notho Ioannis Monacensis reguli Boiorum, quem mystae legerant, caedente, potitur. Beatricem sororem nuptum dat VVilhelmo Suevo Ottingensium dynastae. Deiparae virginis simulachrum Graeco epigrammate inscriptum, suo templo donauit.

CAPVT XXIV. Concilium Constantiense. Certamen inter Duces Boiariae ob inaequalem diuisionem Principatus. Bellum Hussiticum. Iacoba Bathaua. Bellum de successione VVilhelmi II. in Belgio et Boiaria.

1. Sigismundus Imperator Venetis et Mediolanensibus arma infert, sed a Teutonibus non adiutus ad Iohannem Papam tollendum Constantiense Concilium conuocat.

2. Concilii ordinatio. Iohannes XXIII. deponitur. Gregorius XII. vltro cedit. Benedictus XIII. mordicus inhaerens Pontificatui excommunicatur.

3. Fridericus Austriacus Iohanni occasionem fugae praebens ab Imperatore castellis istuc loci possessis multatur. Iohannes capitur tandem successori Martino traditus interimitur.

4. Iohannes Huss comburitur. Iohannes Ziscus eius et Hieronymi mortem vindicat. In Boiaria quidam Hussum defendentes comburuntur.

6. Duces Boiariae ob inaequaliter diuisam regionem a Parentibus tumultuantur. Nobiles quidam foedus pro tutando priuilegio Ottoniano ineunt.

7. Ludouicus barbatus Heinricum Landshutensem Constantiae ob inaequalem familiae diuisionem, tributum non solutum et turbatores pacis publicae in ius vocat.

8. Heinricus spatium deliberandi petit, Ludouico insidias struit, eumque vulnerat.

9. Heinricus fuga elabitur et ab instanti banno opera Friderici Burggrafii Norimbergensis liberatur.

10. Otto Columna Papa Romanus renunciatur. Ludouicus eius et Caesaris opem contra Heinricum implorat.

12. Bellum Hussitis indicitur. Sophia vxor VVenceslai iussu Imperatoris Pisonium comnigrat.

14. Hussitae aliorum auxilio finitimas regiones eaede et flamma complent. Reginoburgium eo bello maxime attritum est.

15. Ludouicus Barbatus cum filio Ludouico Gibbso foederi equestri supra commemorato accedunt. Sigismundus foedus confirmat.

17. Heinricus Neostadium praesidio firmat, quod tamen Ludouicus Barbatus ob pecora Muckentalerorum abacta de improuiso inuadit et concremat.

18. Heinricus cum sociis Torringen aliaque loca expugnat. Donauuerda fit ciuitas Imperialis.

19. Vlteriores Heinrici successus, felix ad Graisbachium pugna et VVasserburgii obsessio. Ludouicus infeliciter agrum Monacensem vastat.

20. Sigismundus cum legato Apostolico partes ab armis recedere iubet. Heinricus culpam omnem reiicit. Pax Boiariae redaitur.

21. Casparus Torringer Heinricum Landshutensem in ius VVestphalicum vocat, contumaciter tamen emanens condemnatur. Heinricus cum Brandenburgo fiunt huius iudicii assessores.

22. Iohannes Dux Burgundiae trucidatur. Rex Angliae Lutetia Parisiorum Rege et Regina Galliae potitur.

23. Bellum inter Margaretham et Iacobam ab vna, et Iohannem Boium Episcopum Leodiensem de successione VVilhelmi II. Belgici, Ducis Boiariae.

25. Iacoba instinctu Philippi Brabantini amitino suo Iohanni Burgundo nubit, in cuius verba prouinciae iurant.

26. Iohannes Brabantinus cum vxore Iacoba Iohannem Boium Dortraci infeliciter obsidet, Boius Roterodamum capit, vtrinque multa damna inferuntur.

27. Philippus Burgundus pacem ponit quibusdam prouinciis Iohanni Boio, Hannoniam vero Iacobae addicit.

28. Hochosaei Ioanni Boio aduersantur, VVilhelmumque de Barckhen ante cubiculum Brabantini interficiunt, pluribusque in partes suas tractis Lugdunum et Gertrudenberg occupant, Hollandique Boio bellum indicunt.

29. Boius Lugdunum recipit, Gertruydenberg exurit. Pax et inundatio in Sutholland.

30. Iacoba instinctu Hochosaeorum matrimonium cum Brabantino tanquam incestuosum relinquit, et Hunofrido Anglio priori marito adhuc viuente nubit et terras suas tradit.

32. Dissidium inter Leonardum de Laiminus et Heinricum de Flock competitores Episcopatus Bathauini ob laudum ab Eberhardo de Neuhausen maledictum componitur.

33. Brabantinus et Burgundus Hunofridum Hanoniam pellunt. Hunofridus Burgundum ad singulare certamen euocans dicto die non comparet Branbantinus terras omnes recipit.

35. Dum Burgundus in Francia Italica abest, Iacoba in Hollandiam euadit, ibique viribus receptis Hunofridum ex Anglia frustra reuocat, a quo tamen copias auxiliares recipit.

36. Philippus Burgundus cum exercitu in Hollandiam tendit, Anglosque fundit. Iacoba duabus insignibus victoriis polita aduersarios opprimit.

37. Brabantinus moritur. Hunofridus aliam vxorem in Anglia ducit. Pax restituitur, et Iacoba omnes prouincias recipit, data fide de non nubendo sine consensu Burgundi.

38. Iacoba clam Franconi Barsilio nubit, quem Burgundus dolo captum in Flandriam ducit.

39. Iacoba pro redimendo Francone provinciis cedit Burgundo, qui ei pro sustentatione quasdam praefecturas largitur. Iacoba moritur.

40. Boii de praefectura Staubingensi inter se concertantur, neglectis ditissimis regionibus Belgicis. Partium iura circa dictam Praefecturam.

41. Strubingenses societatem ineunt competitoribusque omnibus certis conditionibus iuramentum praestant. Andreas monachus Annales Boiariae scribit.

42. Lis de diuidenda Strubingensi praefectura in stirpes an in capita in fauorem posterioris dirimitur.

43. Boiemi auxilio Polonorum Boiariam vastant. Sigismundus, vt Polonis negotium domi faceret, Vitoldum Lituanum Regem Poloniae salutare frustra tentat.

44. Ernestus et Albertus vectigal salinarium a Reginoburgensibus redimunt. Heinricus Landshutensis et Ludouicus Barbatus bellum de nouo moliuntur. Caesar Straubingam venit, et Norimbergae Boiis solenni ritu ius reddit.

[Note: 1] POrro Imperator Sigismundus eadem tempestate, Venetis, Mediolanensibusque bellum indicit, cum Vgrorum duntaxat manu fines illorum inuadit, pleraque castella in ditionem redigit. Teutonum principes, edicto socia arma secum aduersus hosteis Reipublicae iungere imperat. Ne vnus quidem paruit. Quamobrem Caesar omisso tumultu bellico, ad pacis studium animum adplicat. Ioannem pontificem maximum adpellat, vt multorum capitum bellua e templo Dei tollatur, Constantiam Rhetiarum quondam, nunc vero Sueuiae vrbem, totius orbis Christiani optimateis literis euocat.

[Note: 2] Ibidem igitur Cal. Nouembribus Anno Christianae libertatis M. CCCC. XIIII. Ecclesiae Latinae frequentissimus senatus vndique coit, populus Christianus in quinque curias diuisus est, Italicam, Hispanam, Germanam, Gallicanam, Anglicam. Ex quaque tribu sex suffragiis delecti, penes quos foret arbitrium decernendi atque cognoscendi curialium consilia, causasque, et ad collegas referendi potestas. Ioannes tertius atque vicesimus excoriatus est. Gregorius duodecimus vltro se abdicauit. Benedictus tertius decimus mordicus dignitatem, quoad vixit (antiquis victu, et vestitu parco ac parabili contentis onus sine emolumento erat, ideo detrectabant) retinuit. Idcirco a patribus conscriptis, per omnium sacerdotum religiones deuotus, execratus est.

[Note: 3] Ioannes quoque quanto de fastigio decidisset considerans, ope Friderici Austriaci Athesini fugam init, Schaff husium, deinde Friburgum, Brisacumque Priscorum vrbes petit. Sigismundus Fridericum castellis, quae in Rhetia, Sueuia, Gallia possidebat mulctat. Suitones Caesaris iussu finitimas regiones occupant, et adhuc possident. Friderico itaque ad obsequium vi redacto, Ioannes ex fuga retractus, Constantiam deducitur, tribu sacerdotum ex Consilii decreto mouetur, inde in vincula coniicitur, Caesari deditur. Ab eo Ludouico praefecto praetorio Rheni regulo Boiorum traditur, captiuus Haidelbergam deducitur. Inde ab Ottone fratre Ludouici, itidem Boiorum praeside Manhaimium transfertur, arcta custodia seruatur. Posthaec millibus drachmarum auri quadraginta Martino quinto successori suo venundatur, Florentiamque deductus, e medio sublatus, nusquam comparuit, nono Calendas Ianuarias. Hocque epigrammate dodecasticho se de fortuna, vt perhibent, vindicauit.

Qui modo summus eram, gaudens de nomine praesul,
Tristis, et abiectus nunc mea fata gemo.
Excelsus solio nuper versabar in alto,
Cunctaque gens pedibus oscula prona dabat.
Nunc ego poenarum fundo deuoluor in imo,
Et vultum informem quemque videre piget.
Omnibus e terris, aurum mihi sponte ferebant,
Sed nec Gaza iuuat, nec quis amicus adest.
Sic variat fortuna vices, aduersa secundis
Subdit, et ambiguo numine ludit atrox.
Cedat in exemplum cunctis, quos gloria tollit,
Vertice de summo mox ego Papa cado.

[Note: 4] Iisdem diebus Ioannes, et Hieronymus Hussii crimine irreligiositatis condemnati more maiorum comburuntur. Boiemi duce Iano de Trosenauu (quem Ziscum, id est caecum, quod Iuscus foret nuncupant) templa, coenobia, collegia, amplius quingenta atque quinquaginta, subscribente Conrado archiepiscopo Pragensi, inuadunt, diripiunt, incendunt: monachos, sacerdotes, mystas, item flaminicas, et sacerdotissas contrucidant, in ignemque coniiciunt. In Boiaria Reginoburgii quoque Vlricus de Vahendres, et Hainricus Ratgeb, sacerdotes vrbis, quod Hussios veritatis assertores fuisse, vicia duntaxat fastuosorum flaminum, pontificumque increpasse, iniuriaque adfectos esse, publice concionarentur, provocantes ad tribunal Christi, igne concremati sunt.

[Note: 5] Eadem tempestate ciues Reginoburgenses Ioanni de Stauff (sicuti fere inimici capitales sunt equites, atque ciues in Germania) bellum indicunt, Ehrnfelsium Paschalibus obsident, tertia die expugnant, Theodericum patruum Ioannis captiuum in vrbem abducunt.

[Note: 6] Boiorum quoque duces, licet patrueles forent, tamen ob Boiariam haud integra fide inter parentes diuisam, tumultuari coeperunt, cui discordiae fenerstram aperuere equites quidam Boiorum, nempe hi Caspar Torringer, VVilhelmus eiusdem familiae a Barthopago, Ioannes et Ortulphus Laimingeri, Georgius Fraunberger ab Hohenburg, Sigismundus Fraunberger, Ludouicus Pentzenauer, VVilhelmus Maexelrainer, Erasmus, Geskircker, VVilhelmus Gamerberger, Georgius et VVernherus de VValdelk, foedus faciunt, se legem Otonianam caetera priuilegia a principibus Boiorum data, atque empta tutaturos coniurant, alios equites, item ciues Boiariae vniuersae sibi conciliare, ad parteis trahere connituntur.

[Note: 7] Ludouicus Angilostadiensis (quem Bardum, hoc est Barbatum vulgo nuncupant) vt summae popularitatis erga cives quidem, atque comites, ita quod maximus natu foret, fretusque affinitate Francorum, confisus quod multa vidisset, prudentia insolentissimus, adversus caeteros principes Boiariae patrueles suos, item alios finitimos fuit, vniuersos prae se contemnebat, hunc subdititium, illum nouum cognominabat, alium imperitiae notabat. Atque is tum Constantiae, Hainrico Landshutensi diem dicit, in ius ad Caesarem trahit, fraudem sibi factam in diuisione Boiariae conqueritur, dena millia drachmarum auri annuum tributum per quatuor, atque viginti annos nunquam sibi pensitata repetit. Docet inferiorem Boiariam longe locupletiorem prima esse, illam tamen ab Hainrico occupari. Hanc inter se, atque Ernestum et VVilhelmum patrueles suos, diuisam haud aequo iure esse commemorat: praeterea Hainricum, qui Georgium de Gundelfing grassatorem, hostem patriae in Volffstain, vnde crebris incursationibus vicinos infestaret collocasset. Violatorem pacis nuncupat, peculatus, furti, latrociniique postulat, fidem atque authoritatem Caesaris, et Senatus Christiani aduersus latronum propugnatorem implorat.

[Note: 8] Hainricus dissimulata ira, spacium de liberandi petit, et impetrat, domum se proripit, arma clam induit, Ludouicum neci destinat. Eundem cum cohorte puerorum nobilium caeteris comitibus adhuc prandentibus, e conuinio, et aedibus Georgii ab Hohenlohe episcopi Bathavensis, et archimystae Strigoniensis, vbi cum Caesare pransitarat, redeuntem, de improuiso stricto ense, duodecimo Calendas Nouembris Anno aerae nostrae 1417. inuadit. Ludouicus quidem illi ensem e manibus corripit, caeterum a comitibus illius vulneribus quatuor sauciatns, equo delabitur. Mox Hainricus ratus eum interemptum esse, fugam capessit, vrbe excedit, Ludouicus domum defertur.

[Note: 9] Vbi haec diuulgata sunt, fit tumultus, Ad arma, arma ingeminatur. Guntherus a Schuuarzenburg praetor Caesarius, Imperatore Sigismundo subsequente cum copiis, Hainricum persequitur. Verum Hainricus ope Conradi ab Reischach, et Georgii a Burgauu, et aliorum quorundam Sueuorum, incolumis cum suis in Boiariam euadit, Caesar in vrbem redit, vocata concione, quid fieri placeat, rogat. Tota concio exclamat, Hainricum violatorem pacis Christianae, Reipublicae hostem, crimine laesae maiestatis reum, condemnandum, proscribendum esse vociferatur: scelus tam atrox more maiorum vindicandum censet. Caesaris igitur pro tribunali sedentis, atque abdicaturi Boiariam Hainrico, eidemque diras dicturi, Fridericus vrbis Norinburgensis praefectus (cui soror Hainrici nupta erat, et quem eodem anno, Palchalibus Brandoburgensi principatu Sigismundus auxerat) pedibus accidit, obsecrat, obtestatur, vt ferre sententiam supersedeat, donec Ludouicus, aut restituta salute conualescat, aut fato concedat. Annuit postulatis princeps Romanus, iudicium tum dilatum. Interea inuidia, quae ex tam atroci facinore orta erat, temporis spacio lenita est. Commiseratio, et animi vis atque adfectus elanguere occupatis Caesare et concilio aliis rebus.

[Note: 10] Quippe in paucis post diebus, tertio Idus Nouembris, Otto columna Romanus, regno ecclesiae repudiatis tribus, imponitur, Martinus quintus nuncupatur. Et dum is a Caesare, et Friderico superiore ad templum Augustale deducitur, Angilostadiensis regulus erumpit ab equo desilit, supplex pontificis pedibus accidit,

ius aequumque postulat, fidem curamque communis terrarum pastoris implorat, Hainricum furti, parricidii, caedis accusat. Martinus supplicanti bene ominatur, deinde ad templum procedit, Ludouicus iussu Caesaris domum abit.

[Note: 11] In sequenti anno Decimo Calendas Maii, Monachium regia Boiorum ciuitas arsit: Maxima pars vrbis, duaeque regiones, quas Thalam, atque Grackenauu vocant, conflagrarunt. Eodem die atque anno, Concilium quod omnium celeberrimum extitit, soluitur, posteaquam per tres continenter annos 1417. habitum est. Pontifex Italiam, Caesar Vgros petit: iussu pontificis maximi a sacerdotibus decimas exigit.

[Note: 12] Subsequenti tempore mortuo VVenceslao Caesare, Boiemorum rege, fratre Sigismundi, bellum Hussiis (ita Boiemos sectatores Ioannis Hussi vocant) indicitur. Sophia vxor VVenceslai regina Boiemiae, soror Ernesti atque VVilhelmi regulorum Boiariae, Pisonium in confinio Vgrorum, atque Austriacorum iussu Caesaris commigrat, vbi vita defuncta, et sepulta est.

[Note: 13] Hainricus Landshutensis, VVilhelmus, Albertus tertius, auus nostrorum principum, Boiorum rectores, cum rerum Romanarum praeside, cum flaminibus legatis, pontificibus Maximis, minoribus, regibus, ducibus, principibus, tetrarchis, dynastis, ciuibus, equitibus, arma in Boiemiam vndique Hercinio saltu cinctam immani exercitu, qui ducenta millia excesisse fertur, mouent. Pragam gentis caput obsident. Legi literas Hainrici Landshutensis, quas ad Albertum a Preysingen vicarium (vt adpellat) suum, et Conradum Geslar scribam (ita enim, non vti nunc mos, cancellarium magistrum epistolarum vocat) dedit. Quarum aera haec est, Datum feria tertia ante Margaritae in campis, siue vt ego Romane loquar, caltris Pragae, Anno Christi 1420. Quinquies Boiemiam intrauimus, quinquies copiis impedimentis, tormentis, carris, machinis, armis, annona, commeatu, supellectile, instrumentis bellicis, calonibus amissis, plerisque occisis, multis in fuga obtritis, necdum viso hoste, turpiter terga, nescio quo fato iniquo, vertimus.

[Note: 14] Quippe Boiemi adiuti auxiliaribus Lituanorum atque Polonorum copiis non solum patriam, religionemque suam fortiter tutati sunt, sed finitimas quoque regiones, Boiorum, Francorum, Turogorum, Misnensium crebris incursationibus infestas reddiderunt, cuncta caede, flamma compleuerunt. In Boiaria septentrionali VValdsaxen, VValderspach monasteria, templa cum monachis, et sacerdotibus combusserunt, villas, vicos, casas igne concremarunt: vrbes, oppida, castella obsederunt, vi expugnarunt, vici, arces formidine eorum nondum visorum desertae. Imperatorem Sigismundum pontificem Romanum Concilium Basiliense ad iniquas pacis conditiones coegerunt. Metu illorum Reginoburgenses pontem lapideum, qua Boiartam Boiemiae conterminam contingit, fossa, muris, propugnaculo, turribus diruta aedicula, et sacello diuae Catharinae, atque aedificiis Xenodochii communiunt. Vrbem de integro firmant, fossam purgant, moenibus vtrinque substruunt: muros, turres reficiunt, atque isthoc bello maximo apparatu instructi, vniversis amissis, grauiter adtriti sunt, et sicut adhuc rumore iactatur, inde infelicitatis suae initium hausere, subinde in dies magis atque magis paulatim afflicti, et tandem ad summam egestatem redacti, nunc omnium ciuitatum Germaniae, quae quondam prima fuit, postrema est. Haec diligenter et accurate Andreas Reginoburgensis mysta Aurelianus, literis, et memoriae commendavit, idcirco eundem ciues sui Titum Liuium censent.

[Note: 15] Dum haec in Boiemia aduersa fortuna geruntur, nihilo secius Boiariae principes ciuili bello digladiantur. Ludouicus Barbatus Angilostadiensis, cum Ludouico Gibboso filio suo, foederi equestri, quod supra recitaui, socius accedit, cum ciuibus, nobilitateque Boiorum conspirat. Neminem principum, praeter Caesarem, coniugem eius, atque filiam, Carolum Galliarum regem. Item eius vxorem, atque liberos Eberhardum archiepiscopum Iuuauensem excipit. Aichae tum quartodecimo Calendas Ianuarii, Iudocus Abusinus, Caspar, et Hadmarus iunior de Labar plerique alii ciuium, equitumque coeunt, tabulis hancce

coniurationem sanciunt. Sigismundus quoque Caesar author fit. Caspar Torringer inimicus Hainrico Landshutensi, dux foederis, atque multitudinis salutatur.

[Note: 16] Hainricus Landshutensis se peti ratus, et ipse Ernestum, et VVilhelmum Monacenses Ioannem Ambergensem, duces Boiorum, patrueles suos. Item Fridericum Brandenburgensem maritum sororis suae: Ludouicum, Fridericum et Ludouicum ab Otigen Sueuorum dynastas sibi conciliat, foedus cum illis icit. Hi omnes, huiuscemodi conspirationem contra Rem publicam, exemplo nimium periculoso, contra morem maiorum, veteres leges, antiqua instituta esse causantur, sedulo operam dant, ne quid ab coniuratis detrimenti accipiant.

[Note: 17] Hainricus Neostadium in confinio regionum Boiariae praesidio firmat, illi qui in praesidio erant (vti fit) praedatum fines Angilostadiensium primo vere ingrediuntur, pecora Muckentalerorum abigunt: Erhardus Muckentaler auxilium foederatorum implorat, et impetrat: acceptis quoque auxiliariis copiis a Bardo principe suo, capite quadragesimae, cum pridie incolae, ac oppidani more gentis vino, ganeae, luxu nimio obruti, adhuc somno sepulti iacerent, ante ortum solis Neostadium inuadit, expugnat, diripit atque igne concremat. Ingenti potitus praeda incolumis domum reuertitur.

[Note: 18] In altera parte confestim Hainricus, et eius coniurati arma sumunt, Hainricus Torringen Noricorum castellum expugnat, incendit, solo aequat. Lapides Burckhusium deuehit, ex hisce pomerium, atque propugnacula, quae inde Toringia vocantur, extruit. Inde inVindeliciam arma conuertit, Reichertzhofen, Hangel, Goltha, Igel occupat, Roteneck exurit. Ernestus et VVilhelmus Schuuaben vicum, et arcem Nahofen, Lichtenbergium in ditionem redigunt, Baybrun diruunt, Fridbergam sex menses obsident, ad obsequiumque cogunt. Fridericus Brandenburgensis, Fridericus et Ludouicus ab Otingen Sueuiae tetrarchae Monhaimium quod Angilostadiensis Iudoco Abusinae patriae meae dynastae donarat, vi capiunt, viuaria piscium Teutenhusii expiscantur, rescissis aggeribus corrumpunt, Ioannes Ambergensis Nariscorum castella, oppida inuadit, Bernstain solo aequat, Herspruck, VVeiden, Freystat, Hypoldstain, Lauffen, Holenstain, Parckstain, Floss, Hohenstain Barbato vi eripit, se recipere cogit. Hoc tumultu VVerdea [Note: Donauuerd [(reading uncertain: print blotted)] .] quoque vrbs Sueuiae ab Angilostadiensibus ad Imperium deficit.

[Note: 19] Posthaec octauo Calendas Iulii Landshutensis, Otingensesque reguli copias coniungunt, equitum tria millia, noningentos carros contrahunt apud Lycates iuxta Rain in finibus Angilostadiensium castra faciunt. Quatuor ibi dies consident, circum circa vniuersa vsque Neoburgium igne depopulantur Burckhaim vicum vi capiunt, templa ibi vi effringunt, diripiunt. Postea Thierhaupti Lycum superant, Schuuabeckium, Turckhaimium occupant. VVerdeae, quod se in libertatem vindicarat, Histrum traiiciunt, Hegel, Dapfhaim, Reinertzhausen in ditionem cogunt: quinto decimo Calendis Augusti Graispachium Eberhardus Rosenbergensis adoritur (atque vti mos est) obequitat. Deinde Landshutensis, et Otingensis castellum obsident, Angilostadiensis suppetias obsessis ferunt, cum hostibus confligunt, Ludouicum Otingensem capiunt, Fridericum interimunt, tamen amissis centum viginti quinque equitibus cedere coguntur: quarto die obsi dionis Graispachenses deditionem faciunt. Hainricus victorem exercitum per Boiariam Aquilonarem deducit, Hietintingium, Geimershaimium Gensbergium occupat: Sandersdorffium exurit, Neostadii Danubium transit, ex Germania in Vindeliciam concedit, Oenique oram petit. VVasserburgium duodeuicesimo Calendas Decembris hostili animo inuadit, vrbem arctissma obsidione claudit, per mensem oppugnat, mille trecenta sexaginta sex globata saxa tormentis aereis in vrbem iaculatus est, summa vi oppugnata ciuitas, summa vi defensa est. Haecque omnia vna aestate gesta sunt: Ludouicusque Barbatus sex vrbibus, totidem vicis, castellis duodeuiginti exutus est. Qui vt obsidionem VVasserburgii solueret, septingentos equites ducente Ioanne VVessenackhero Monacensium agrum

flamma depopulari praecipit. Ernestus, VVilhelmus, Albertus, armati erumpunt, hostem villas comburentes Hoflachii invadunt, fundunt, in fugam vertunt, ducentos captiuos Monachium deducunt Sabbato, qui tum decimus erat dies ante Calendas Octobris.

[Note: 20] Pridie eius diei Sigismundus cum Barbara coniuge sua, et Branda legatus Martini quinti Reginoburgium se contulerant, moxque Boios ab armis discedere iubent, pacem seruare praecipiunt. Hainricus, eius foederati omnem culpam in Ludouici insolentiam transferunt, per quem stet, ne Boiaria Augusta quiete perfruatur, hominem illum esse contumacem, Gallico fastu, leuitateque Celtica imbutum, caeteros prae se contemnere, amicitiam exuisse, citra rationem sanguinis bellum finitimis intulisse, se vero propulsasse, proponunt. Et sane Barbatus peruicatior erat, Norinbergam ad Caesarem venire recusarat, nec Reginoburgium, donec tot malis coactus, accessit. Ibi KL. Octobribus, Caesari genu posito, dat fidem se pacem concordiae servaturum: Brandae amicitiam ambit, quotidie supplex eum officii gratia aditare solitus, quo illius fauore ablata recuperaret. Quae Caesar se redditurum pollicitus, quadriennales inducias facit. Interea Boiorum reguli ab armis discedere, concordiae bona colere, iure, non vi disceptare apud Caesarem, atque Angilostadiensis Boiaria exulare iussus est. Captiui vtrinque dimissi sunt, pace Boiariae reddita, Branda Norinbergam, Caesar cum coniuge comitante Ludouico Bardo in Vngariam Histro nauigat.

[Note: 21] Casparus Torringer Hainricum Landshutensem in ius Sicambrorum (quod VVestphalorum vocant) trahit, die dicto apparet Hainricus cum Friderico Brandenburgensi, Casparem perfidiae accusat. Ille cum praesto non esset, contumaciae condemnatur, animaduertique in eum more maiorum, indictaque causa Hainrico ex consilii decreto potestas datur. Et Hainricus, et Fridericus albo consultorum, atque huiuscemodi praetorum asscribuntur.

[Note: 22] Dum haec in Boiaria geruntur, in Gallia Lugdunensi Ioannes Dux Burgundiae Flandrorum praefectus trucidatur: Philippus filius eius ad Anglios deficit. Ope eius rex Angliae adiutus, auxiliaribus copiis Ludouici praefecti praetorio Rhenano, Lutetia Parisiorum, rege, et regina potitur.

[Note: 23] In Belgica secunda, Germaniaque inferiore, qua Boiis parebant, armorum procellae itidem ingruere. Sequor autem annales Georgii reguli Boiorum ditissimi, quos eius iussu Fridericus Maurkircher magister epistolarum, et pontifex Bathauensis iureconsultus ex Bathauia insula in Boiariam detulit, et ego apud Tegernsehe reperi. VVilhelmus igitur secundus nepos Imperatoris Ludouici quarti Hannoniae, Hollandiae, Selandiae, Frisiae, Boiariae regulus, ex Margaretha Burgunda, filia Philippi primi [Note: Haec altera eius vxor fuit, quam defuncta Maria Caroli septimi Franciae regis filia duxit. Ex priori nullos liberos suscepit.] Burgundionum atque Flandriae praefecti, sorore Ioannis, amita Philippi secundi, vnicam filiam Iacobam tulit, quam nuptum dedit Ioanni Delphino filio Caroli sexti Galliae Italicae rectoris. Is aerae Christianae anno 1417. octauo Idus Aprilis, qui tum quartus dies ante Paschalia erat, absque liberis decedit. Iacoba ad patrem VVilhelmum reuertitur, qui eodem anno pridie Calendas Iulii ex hac vita migrat. Tum Iacoba, eius mater Margaretha et Ioannes patruus Iacobae pontifex Leodiensium designatus, de principatu vi et armis disceptare incipiunt Ioannes confestim sacerdotio cedit, pontificatum Leodiensem Constantiensibus patribus reddit. Demde liberum procreandorum causa, neptem Imperatoris Sigismundi ex fratre Ioanne de Lausnitz [Note: Alii de Lutzelburg qui vxorem duxit Elisabetham Luzelbergensem, Anihonii ducis Brabaniiae viduam.] vxorem ducit, et Durotracum in Hollandiam migrat.

[Note: 24] * Haec nomina fuerunt factionum, quae exortae fuerunt bello inter Margaritham et Gulielmum filium comitem Osteruanensem excitato. Nam Huxaei fouebant partes Margarithae, quarum principes se profitebantur Praedenrodii, Caebelausi vero VVilhelmo adhaerebant, quorum primarii erant Egmondani. * Hi atque Cauellauni primi omnium exosi mulie. bre Imperium, in verba Ioannis iurant,

subinde caeteras vrbes in partes suas trahere nituntur. At Hochosei Margarethae, Iacobaeque addicti, qui foeminis dominantibus se principatum obtenturos sperabant, Ioanni rebellant, auspiciis Margarethae, atque Iacobae arma sumunt, belligerantur, Ioannem finibus exigere moliuntur. At ille arces, oppida aduersariorum expugnat, diruit, vicos diripit, agros vrit. Hochosei quoque freti potentia muliebri, vires cogunt, eos qui rebus Ioannis studebant, ferro flamma atterunt.

[Note: 25] Dum itaque omnia ciuili bello, cognaris armis flagranr, Philippus Burgundus abauus Imperatoris Caroli Maximi Caesaris Augusti (qui hisce diebus adhuc conuentus VVormatiae agit) sorore Ioannis, amita Iacobae genitus, Margarethae ex fratre nepos, Iacobae amitinus, pronior partibus foemineis, has ad se in Flandriam euocat: Iacobam Ioanni Brabantino patrueli suo, quamuis et ipsi amitini forent, indulgente tamen Romano episcopo, connubio iungit, Hagaeque in Hollandia insequenti anno pridie Nonas Aprilis magnifice regio luxu nuptiae fiunt Plerique omnes finitimi principes, et antistites interfuerunt, in verbaque Brabantini perlustrantis vxorias regiones Hollandi, Hannonii, Selandi, Frisii iurare iubentur. Itidem Iacobae mariti regna peragranti Brabantini, Limpurgii se in eius potestate futuros, dant fidem.

[Note: 26] Inter haec Ioannes Boius nihil hostile meditatus, Durotraci se continet. At Hochoseorum suasu Ioannes, et Iacoba coniuges collecto maximo exercitu Boium hisce finib. exigere contendunt, eundem Durotraci arcta obsidione septimo Cal. Iulii claudunt. Ioannes fortiter vrbem tutatur, crebris eruptionibus diu noctuque, vbi minime rebantur, holtes fatigat permultos occidit. plerosque captiuos in vrbem abducit, Obsidentium quam obsessorum durior erat fortuna, optimus quisque ac maxime strenuus oppetiit. Hisce malis coactus Brabantinus sexto atque quadragesimo die multis suorum amissis, pluribus captis, obsidionem soluit. Boius continuo erumpit, abeuntium agmina inuadit, caedit, fundit. Postea Roterodamum patriam Erasmi illius, qui nostro seculo sacrarum literarum maiestatem asserit, et eloquentissimus omnium censetur, oppugnat, in ditionem redigit, caede, incendiis vniuersa complet. Hostes par pari referentes itidem factitant, ferro, flamma cuncta vastant. Invicem multa data acceptaque vtrinque damna, Bathauia crudelissime deuastata est.

[Note: 27] Philippus Burgundus, atque Flandriae dynasta vtriusque sanguine coniunctissimus (nam Boius eius auunculus et Brabantinus patruelis, Iacoba amitina, Margaretha amita erat) inducias facit, controuersiam dirimit, pacem componit. Hannoniam Brabantino atque Iacobae: Boio vero Hollandos, Selandos, Frisios abdicit, VVorckhemii pridie Calendas Martias anno ab restituta salute millesimo quadringentesimo vndeuicesimo. Posthaec Ioannes collectis viribus auitum paternumque regnum lustrat, sacramenta sibi vniversos sicuti haeredi legitimo dicere iubet. Brabantinus cum coniuge Brusellas reuertitur.

[Note: 28] Hochosei Boio dicto audientes non erant, deuincti beneficiis Margarethae Ioanni aduersabantur: odium certaminibus ortum non facile deponitur, nec simultas desinit, dum aut metus, aut adversarii felicitas durat, inuido quoque oculi dolent, vbi alios plus valere cernunt. Has ob causas Hochosei, aliique pacis turbatores, qui primum ambibant locum, quod ipsis sub Boio adipisci non licebat, profugi Bathauia ad Margaretham Iacobamque se Brusellas conferunt, VVilhelmum de Borckhen decurionem equestrem, quo potissimum authore pax inter principes conuenerat, apparentem, ante cubiculum Brabantini, quasi dominarum suarum proditorem contrucidant. Caede perpetrata in Hollandiam Traiectum fuga elabuntur, quoscunque possunt fraude, dolo, blandiciis, pollicitationibus, pecunia sibi conciliant, factionis opes auspiciis Margarethae coniugis VVilhelmi, parentisque Iacobae confirmant. Nec destitere, donec quasdam vrbes, praecipue Lidios a Boio deficere persuasere, moxque omnia tumultu, et armis confunduntur, ima summis miscentur, Ioanni Bathauo a popularibus suis bellum indicitur. Isque coactis copiis, Lidios syluam luporum patriae obsidet.

Maxima pars ciuium fugam capessit, caeteri deditionem faciunt. Eodem tempore Hochosei oppidum diuae Gertrudis expugnant, eoque vi potiuntur.

[Note: 29] Ioannes eo castra mouet, oppido ad obsequium, et in cineres redacto arcem obsidet, eamque septimo obsidionis mense sextodecimo Cal. Octobris, Brabantino pacis conditiones ferente, recipit, orbe ab inferis liberato anno 1421. Quo etiam tertiodecimo Calendas Decembris noctu subito Oceanus, ventis fluctus et procellas tollentibus inundauit, vniuersam Suitholandiam aquis operuit, pecora simul, et homines interiere, pagi, tribusque Ecclesiasticae (quas Parochias nominant) amplius septuaginta cum templis, collegiis, monasteriis, sacerdotibus, monachis vnda obruti sunt.

[Note: 30] Nihil ominus Hochosei, caeteri exules, atque profugi, amici Iacobae, cum primum locum, vt desiderabant, occupare, atque tueri, nec discordias serere inter principes non possent, in alia pleraque omnia descendunt, fallacia fallaciam trudunt. Tandem ex composito Iacobae ad aures (vt sunt mulierum variae, atque mutabiles voluntates) crebro atque secreto obganniunt. Ipsam cum marito sanguinis vinculo quam arctissimo coniunctam esse. Proinde adversus leges Christianas initum isthuc matrimonium, inauspicatum, ac plane incestum esse, denique calamitosum Reipub. fore: pontificem quidem Rom. indulgere, at Deum Opt. Max. non subscripsisse aiunt. Eadem apud Margaretham matrem Iacobae repetunt. Quid plura? Mater filiaque (ita sunt omnes mulieres natura religiosae, et plus superstitione trahuntur quam consilio reguntur) superioribus consultoribus fidem habent illorumque suasu Iacoba (quicquid illud fuit quod ei in marito displicuit) a Brabantino clam discedit, cum matre in Hannoniam se confert, inde in Angliam nauigat. Vbi ad eam profugorum, exulum quos Boius regno pepulerat, maximus numerus, item procerum quidam, quibus concordia damnosa, et bellum vtilius pace erat, brevi confluunt, horum consilio Iacoba Brabantinum coniugem abdicat, Hunofrido Hainrici regis Angliorum germano nubit, nuptias magnifico apparatu celebrat. Deinde cum nouo nupto in Gallias nauigat, Caletesque petit, declinataque Flandria in Hannoniam penetrat, iussu matris Hannonii in eius verba, Hunofridique iurant.

[Note: 31] Brabantinus tam insigni contumelia affectus, auxiliares copias a Philippo Burgundo patruele, et Ioanne Bathauo affine accersit. Inter haec Boius a Ioanne Flieto praefecto aulae suae, quem Iacoba auro corruperat, veneno appetitur, octauoque Idus Ianuarias, anno Chrirsti 1424. e medio tollitur, Hagaeque sepelitur in templo Dominicanorum. Ioannes a quo toxico sublatum principem rumor erat, in vincula coniicitur, parricidii condemnatur, in quatuorque partes more maiorum dissecatur.

[Note: 32] In Boiaria eodem tempore Georgius episcopus Bathauensis ex nac vita migrat. Duo eliguntur, Leonardus de Laiming, et Hainricus Flock, vterque pontificatum ambiunt, Eberhardum de Neuhausen archiepiscopum Salisburgensem arbitrum capiunt, vtrum episcopum censeat, ratum esse, dant fidem. Hainricus fretus amicitia archimystae, qui eum ante Chiemensi pontificatu donarat, solus Salisburgium cum paucissimis aduocatis venit, sed spe sua frustratus est. Nam Leonardus illuc Hainricum Landshutensem deduxit, prece, precio archiepiscopum suum fecit, ab eoque episcopus vocatur, Bathauiaque potitur. Porro Albertus Austriacus, ad quem se Hainricus contulit, repugnat, cuncta infra Anassum occupat. Post annos octodecim Fridericus Truchsassius archimystes Boiorum litem componit. Leonardus, quem plurimum Aeneas Syluius commendat, cum Austriaco in gratiam redit.

[Note: 33] In Germania inferiore Brabantinus, et Burgundus Hunofridum Hannonia pellunt, ipse Burgundum ad singulare certamen prouocat, atque in Angliam reuertitur. Accepit Philippus conditionem, sed die constituto Anglus praesto non fuit. Posthaec Ioannes Brabantinus cum legatis Philippi patruelis sui, deducentibus illum Cauellaunis caeterisque vrbibus (quae Boii rebus fauerant) ad Bathauos transitum facit, pasism ab omnibus sicuti maritus Iacobae recipitur. Deinde in Hannoniam

vbi Bergii Iacoba cum matre degebat, copias transfert, vrbem obsidet, oppugnat. Philippus Burgundus intercedit, cum Margaretha amita sua matre Iacobae pacis conditiones dicit. Haunonia Brabantino redditur.

[Note: 34] Iacoba a Burgundo amitino suo in Flandriam Gandauum deducitur, vt ibi regiam vitam, donec animus mariti placaretur, duceret, Ipsa veniam crebro postulat, sexum, aetatem, animum muliebrem, consultorum maliciam excusat: per superos omnes obtestatur maritum, vt secum in gratiam redeat, atque coniugem obsequentissimam recipiat: verum surdo fabula narrabatur, et verba fiebant mortuo. Quippe Brabantinus animum obfirmarat, penitus aures precibus clauserat, ei, quae se deseruisset, reconciliari vllo pacto pertinacissime recusabat.

[Note: 35] Dum haec fiunt, Philippus Burgundus caedem paternam vlturus in Francia Italica bellum gerebat- Iacoba nacta occasionem, sumpto virili cultu, duobus duntaxat comitibus vesperi vrbe nemine aduertente egreditur, equos pernicitatis expertae ad hunc casum paratos insidet: diu noctuque fugam non intermittit, in Hollaridiamque incolumis penetrat, ibi quae sit, fatetur, vestem muliebrem resumit. Hoc vbi rumore dussipatum est, eam Burgundi seruitutem euasisse, proceres, ciues, quorum animis nec dum reuerentia, memoria, beneficia aui, patrisque excesserant, conuolant, aduentum gratulantur, saluam aduenisse gaudent: Hochosei quam maximo possunt apparatu excipiunt Goudam, Aldobathrosque deducunt, ciues in eius verba iurant. Iacoba Hunofridum maritum ex Anglia euocat, se potiri primariis vrbibus, caetera facile cogi posfe ad obsequium aperit. Ille quidem auxiliares copias mittit, se vero in Anglia continet.

[Note: 36] Philippus certior de hisce omnibus factus literis eorum, qui eius partibus fauebant, vtrinque compositis rebus Gallicis, domum properat, exercitu infesto atque intento ui Hollandiam contendit. Anglios qui suppetias Iacobae ferebant, superat, profligat Idibus Ianuarii. Iacoba rursus collectis viribus accito auxilio a Traiectensibus, Hochoseis Herulam obsidet. Burgundiani apud Lidios obsessis operam laturi coeunt. Quod vbi per exploratores Iacoba cognouit, obsidionem soluit, venientibus insidias iuxta vicum Alphen in ripa Rheni proxime Lidios ponit, ad liberandam Herulam properantes deimprouiso inuadit, Belgarum, et Gallorum maximum numerum occidit, ducem copiarum, commilitonesque in fugam vertit, victoria potitur pridie Calendas Maii, Quingenti equites, Burgundionum quoque electissimi eo praelio caesi sunt. Lidiorum primarii quinque atque octoginta interierunt. Iacoba admodum paucos desideravit, famaque victoriae vsa, grauiter hostes affligit, agros vastat, villas succendit, vicos diripit, caede, ferro impune in aduersarios debacchatur. Burgundiani rursus vires recuparant, Herulani, Lidi, Emosterodami socia agmina coniungunt, in superiore vico Alphe iuxta Rhenum castra faciunt, Iacobam Bathauia expellere in animum inducunt. Illa cum suis intrepide obuiam pergit, manus cum hostibus conserit, a prima luce ad vesperam continenter decertat, hostes in fugam coniicit, vniuersis signis aduersariorum potitur: victrixque victorem exercitum cum ingenti praeda Gandam deducit, fortunamque plerique secuti a Burgundo, Brabantinoque denfiunt, diversae factionis vires grauiter opprimunt.

[Note: 37] Moritur tum Ioannes Brabantinus: Hunofridus quoque Iacoba repudiata, aliam vxorem in Anglia ducit. Iacoba vtroque marito vidua, intercedentibus amicis cum Philippo Burgundo amitino suo, qui cum exercitu in Hollandiam hisce diebus concesserat, paciscitur. Hanuonia, Hollandia, Selandia Frisia auitum, paternumque regnum ex asse Iacobae permittitur atque restituitur. Verum ipsa dat fidem, se minime gentium absque consilio, et consensu Burgundi nupturam. Ita pax, atque summa tranquillitas ciuibus mutuo congratulantibus redit: explosa discordiae mala, belli furiae exactae sunt. Iacoba sex annos quiete paternos, auitosque gubernauit principatus.

[Note: 38] Verum sicuti ocio lasciuia gliscere solet, et omnes homines a labore procliues sunt ad libidinem, animum inconsulto

amitino ad nuptias impares applicat, clam Franconi Barsilio, capite minori nubit. Quod vbi Philippus, incertum quo pacto, resciuit, dissimulata adventus sui causa, quasi officii gratia, et pietatis ergo amitinam visum in Holiandiam pergit, Iulioque mense Hagae ab Iacoba benigne simul et magnifice apparatu excipitur. Conuiuiis dies complusculos saltitando, ludendo consumunt. Porro iussu Burgundi occulte Franco intercipitur, occulte captiuus in Flandriam, ignorante vniuersa Iacoba deportatur. Posthaec continuo Philippus domum redit. Tum demum Iacoba cognoscit Franconem in vincula coniectum, captiuum abductum ad Flandros, arctissima custodia detineri.

[Note: 39] Quem vt carcere, atque vinculis liberaret, Hannonia, Selandia, Hollandia, Frisia, auitis, paternisque bonis cedit: ea vniuersa Philippo Burgundo tradit. Ideo Franco e custodia dimissus ad Bathauos redit, solenni ritu Iacobam vxorem ducit, nuptias in oppido quod insulam diui Martini vocant, celebrat. Caeterum Philippus perinde ac iustus, et legitimus haeres, nempe pronepos Imperatoris Ludouici quarti Caesaris Augusti, nepos Alberti, atque VVilhelmi Boiorum, amitinus Iacobae, ea praesente ab omnibus ciuitatibus Hannoniae, Holandiae, Selandiae, Frisiae accipitur, quieteque hos ducatus possedit. Caeterum Franconi, Iacobacque quasdam praefecturas precario concessit, sumptusque praebuit. Et interiecto deinde triennio Iacoba aegritudine contabuit, ex hacque vita migrauit anno Christi 1436. septimo Idus Octobris, sepulta Hagae, in praetoriano templo iuxta auum suum Albertum, regulum Boiorum, tetrarchamque Hannoniae, Selandiae, Hollandiae, dynastam Frisiae. Haeque omnes regiones ignauia Boiorum in manus Burgundionum, et deinceps mea memoria Austriacorum deuenere. Nihil humanorum stabile, atque certum existit. Regna quoque non solum commutantur, sed et intereunt, et quasi pila sursum deorsum fatis iactantur.

[Note: 40] Regio autem Boiariae secundae, quae ab hostiis Alemanni cum Histro vtrinque ad confluentes eiusdem, atque Ilissi, et Oeni amnium excurrit, et Bathauis addicta fuit, et ipsa a pluribus petita candidatis, causaque intestinae discordiae fuit. Quatuor patrueles competitores fuere, quinque annos iure disceptarunt. Inferioris Germaniae autem, Galliae Belgicae secundae locupletissimas regiones, quasi vero haeredes non essent, neglexere. Quantula portio, pro qua tot annos crebris conuentibus diuersis locis actis decertarunt, ad illas? Quippe Ludouicus Angilostadiensis maximus natu principum Boiariae, quem ideo seniorem cognominatum reperio, aetatis privilegio relictum principatum: quem ius, et ordo nascendi, et natura ipsa gentibus dedit, sibi more Gallorum, Italorumque, vbi primogenitus duntaxat haeres, caeteris exclusis, esse solet, ex asse vendicabat. Sed caeteri nixi institutis Germaniae, quae nullum discrimen sanguinis, nascendique facit, refragabantur, intercedebant, pernegabant.

[Note: 41] Equites igitur atque ciues Strubingae coeunt, concordi animo societatem ineunt, tabulis sanciunt, atque omnes subscribunt, singulis competioribus aequo iure sacramentum dicunt, fidem suam astringunt. Sed ea lege, atque omine, vt cum discordes illi sint, ipsi immunes belli, nulli suppetias ferabt. Praeterea ad dissoluendum aes alienum, praesidem, atque quaestorem e suo corpore creari postulant, qui vectigalia accipiat, impendia in libellos referat, ac postea rationem reddat. Hisce conditionibus acceptis, primo Ernestus, VVilhelmus, Hainricus Ianuario Strubingam se conferunt, haec seruaturos dant fidem. Deinde Ludouicus Iulio eo pergit: hic eius iussu, Andreas flamen Augustinianus, cuius supra memini, Annales Boiorum inchoauit, scripsit, eidem nominatim dedicauit. Nam Ludouicum literarum studiosum amantissimumque fuisse memoriae mandatum est.

[Note: 42] Post annos quinque, menses totidem, dies duodeuiginti dentum, anno Christi 1429. nono Calendas Iulii patrueles regionem diuisuri Strubingae conueniunt: et rursus controuersia oritur. Principatus iuxta triplicem sanguinis stirpem, legemque in tres partes duntaxat diuidundus erat.

Etenim Ernestus et VVilhelmus fratres germani, ambo, sicuti vnus Ludouicus, aut Hainricus vno generis gradu defunctum contingebant. VVilhelmus hos singilatim, vt se aequo iure haeredem admittant, orat, ambit, vterque vtrunque repugnaturum ratus, hac lege, si alter consentiat, postulatis annuit. Itaque VVilhelmus hoc pacto ab vtrisque tabulas extorquet. Deinde postulat, vt ni quatuor partes haereditas diuidatur. Certamen ad Caesarem in Vngariam defertur. Is causa cognita, quatuor patruelibus aequo iure principatum partitur. Ita VVilhelmus, qui ex sextante solum erat, ex quadrante, qui drachmarum auri octonis, atque vicenis aestimabatur, factus est haeres. Is VVildenstain, Diethfurt, Kelham, Abach, Falckenstain, VVerd, Schonberg, Sigstain, Linda, Saulberg, Peylnstain, Das Aigen, Eschelkam, Neunkirch, Furt, Kotzing, Deckhendorf Cham: Ernestus frater eius Haydau, Strubingam caput regionis, Mitternfels, Bogen, praetorium Reginoburgii, seruitutem vrbanam atque monetariam: Ludouicus Scharding, Neuuhausen, Typbenstain, Dingelfing, Kirchberg, Geyselhering, Iudaeos Reginoburgensis possedit. Hainricus Landauu, Naternberg, Blandling, VVintzer, Hilckhersperg, Hofkirchen, Vilshofen sorte accepit.

[Note: 43] Inter haec Boiemi freti auxiliaribus Ladislai Polonorum regis copiis Sigismundi Caesaris minas floccifaciunt, authoritatemque eius aspernantur, Boium agrum sibi finitimum, Nariscos, Cham depopulantur. Sigismundus vt Polonos domi contineret, domesticum eis excitare tumultum conatur, Vitoldum patruelem Ladislai, quem is Lituanis praefecerat, immunitate donat, regem appellat. Ioannem pontificem Bigradensem atque Ernestum Boiorum regulum, qui illum auspiciis Caesareis corona donent, illo proficisci iubet. Id vbi rescivere Polonorum purpurati, omnes aditus intercludunt. Legati Caesaris re infecta domum redire coguntur.

[Note: 44] Per idem tempus Ernestus et Albertus vectigal salinarium a Reginoburgensibus redimunt mulctitio aere, quod Eberhardus VVirtenbergensis, quia sponsalibus stare detrectarat, luit. Quippe filiam suam Alberto desponderat, et ipsa clam alii copiam sui promiserat. Nondum Hainricus Landshutensis et, Ludouicus Angilostadiensis reconciliati erant. Insequenti igitur anno, dum illi bellum moliuntur, Caesar ab orientis ora Norinbergae conventus acturus, Strubingam venit. Ibi honore maximo a septem regulis Boiorum, Ludouico Angilostadiensi, Ernesto, VVilhelmo, Alberto Monacensibus, Hainrico Landshutensi, Ioanne Ambergensi, Ottone a Mospach excipitur: quatuordecim ibi commoratus dies, Norinbergam ab illis deducitur. Vbi ritu solenni Boiis ius dicturus, Hainrico atque Ludouico responsa redditurus, pro tribunali cultu Caesareo sedet. Dextra Iulianus flamen Romanus, archimysta Mogontinus, VVurtzburgensis, Bambergensis, Reginoburgensis pontifex: laeua vero Badensis limitis praefectus, eius affinis Adolphus Bergiorum dux, cui Elisabetha filia Ernesti Boii nupta erat, Ioannes et VVilhelmus reguli scilicet Boiorum, et Leuchtenbergenses dynastae assident.

[Note: 45] Induciae per quadriennium indicuntur. Iussus est Hainricus templa, sacerdotiaque condere, vnum Constantiae, alterum Landshutae in monte proxime arcem, et euocatus a Ludovico cum equitatu apparere atque servire. Caeterum de fraudulenta Boiariae diuisione verbum nullum, et annuo tributo, quo dolus compensaretur.

CAPVT XXV. Concilium Basiliense. Ludouici Barbati continuatio. Ecclesia Graeca vnionem cum Latina tentat. Zigeni. Ludouicus Gibbosus.

1. Concilium Basiliense. VVilhelmus nomine Caesaris eiusdem curator. Sigismundus Romae coronatur.

2. Boiemorum Legati Basileam tendunt. VVilhelmus Dux Boiariae Margatetham Cleuensem ducit. Episcopus Reginoburgensis VVerd vicum antea oppignoratum gratis recipit.

3. Maxima solis Ecclipsis. Sigismundus Basileam reuertitur. Querimoniae contra Ludouicum Barbatum de uiolata libertate Ecclesiastica.

4. Ludouicus Barbatus ad concilium vocatus ob contumaciam condemnatur et in bannum incidit, cuius executionem Sigismundus meditatur.

5. Ludouicus veniam petit mutuoque Imperatori remisso et abdicato iure in VVerdeam impetrat. Lis Reginoburgi componitur.

6. Graeci a Turcis oppressi cum Latinis in gratiam redire contendunt. Concilium cum Papa desuper discordant, dum vtraque pars se Ecclesiam esse affirinat.

7. Alia huius discordiae occasio, dum Concilium Bambergenses excommunicat, Papa eosdem absoluit.

8. Alphonsus Neapolim occupat. Incendium Bathauiae exortum. VVilhelmus Dux Boiariae moritur, cuius familia mox pentius deficit.

10. Heinricus sub finem induciarum foe dus icit, bellumque occasione Equitum inter se tumultuantium recrudescit.

11. Heinrici Nothofft et Georgii Hertenbergeri ob decimas dissidium. Heinricus arcem Labar occupat, Dingelfing obsidet.

12. Albertus Monacensis bello implicatur, Neostadium occupat, pagos Heinrici exurit. Heinricus Dingelfngen cum aliis locis occupat.

13. Legati a Concilio Basiliensi ad itnplorationem Ernesti pacem faciunt inter litigantes. Pacis conditiones.

14. Monachi sex cum coenaculo in Oenum collapsi incolumes euadunt. Ernestus Dux Boiariae filii amasiam in Danubio submergit, filioque Annam Brunsuicensem matrimonio iungit.

16. Concilium Basileense Papam deponit sufficitque Amadeum Sabauduno. Germani neutralitatem hac in re observant.

17. Ernestus Collegio Andechensi fundato moritur. Eius mos in mandatis nomen suum Diuino praemittendo. Albertus III filius successor statibus privilegium Ottonianum confirmat.

18. Albertus Caesar moritur Fruiericus III succedit. Boiemi Albertum III. regnum frustra offerunt.

21. Aedes D. Mariae Ingolstadii zu der schoeuen Marien et aliae a Ludouica Barbato extruuntur et dotantur.

22. Ludouicus Gibbosus Barbati filius contra Patris voluntatem Margaretham capitalis inimici sui Electoris Brandenburgici filiam ducit, oppidisque a Patre exclusus Angilostadii recipitur et a patre exheredatur.

[Note: 1] EOdem anno iuxta consilii Constantiensis decreta, quibus sancitum est, vt decimo quoque anno legitimus vniuersi orbis Christianae senatus cogeretur, Basileae Calendis Octobribus patres, atque ministri Christianae pietatis frequentissimi coeunt. Caesar eo cum duce VVilhelmo propatruo nostrorum principum pergit: eum propugnatorem atque curatorem sacrosancti coetus constituit. Ipse in Italiam abit, biennio pacandae Italiae intentus fuit. Tandem Romae ab Eugenio pont. Max. inauguratus solennibus sacris, Imperatoris praenomen accepit.

[Note: 2] Inter haec Boiemi Reginoburgium veniunt, quos Conradus vrbis episcopus Basileam, vt cum caeteris Christianis in gratiam redigantut, deducit. Ibi tum VVilhelmus Boiorum rector Margaretham Adolphi Cleuensis filiam vxorem ducit, nuptias concelebrat. Conrado episcopo Reginoburgensi a decessoribus eius oppigneratum Boiis principibus VVerd vicum, et arcem condonata sorte gratis reddit: ideo illi mystae Reginoburgenses (vti quidem aiunt) in Augusto templo quotannis stato die anniuersario sacro inferias referunt.

[Note: 3] Eadem tempestate defectus solis maximus, quem et quadrupedes pauent, quintodecimo Calendas Iulii factus est. Proximo deinceps Octobri Imperator Sigismundus Caesar Augustus ex Italia Basileam reuertit. Caeteri tum principes Boiariae, Otingenses, Sueuiae dynastae, Brandenburgensis limitis, vrbis Norinbergensis praefectus, mystae Aichstadienses, Reginoburgii, Bathauini, et centum equites, item viri, foeminae sacratae, Caesariani, Schirenses, Vnderstorffenses, Geysenfeldenses de Hohenuuart, de Anger, Ludouicum Angilostadiensem, quod more Gallicano aucupibus, venatoribus canibus, equis, volucribus aedes sacras oneraret, criminantur, accusant: Antistes Caesariensis eundem ad tricesimumdiem adesse iussit. Badensis limitis praefectus cum mandatis ab Augusto ad illum Langin. giacum legatur.

[Note: 4] Verum Ludouicus vt peruicax, qui neque superiorem, neque parem ferre posset, cuius alioqui erga populares summae ciuilitatis, atque clementiae multa et ingentia documenta extant, non apparuit. Quocirca eidem, tanquam violatori libertatis ecclesiasticae senatusconsulto sacris interdictum est. Primus monachorum Caesarianorum, Caduceatorque Imperatoris tabulas deuotionis proposuere. Imperator qui tum Vlmae erat, senatus decreto arma in illum, vt hostem Reipub. Carolia lege iudicatum, declaratumque mouere meditatur.

[Note: 5] Ludouicus veniam supplex petit, postulat: Sigismundo grandem pecuniam, quam ei mutuo dederat, condonat, syngrapham, oppignerataque resignat, rescribit, reddit: VVerdea Sueuiae ciuitate, quae a Boiis defecerat ad Caesares, libertatem asseuerat, perpetuo cedit, eaque vrbs Imperatoria posthac hactenus fuit. Reginoburgii deinde opera Imperatoris res transigitur. Barbatus sacerdotibus satisfacturum stipulatur, id quod violatum est, officiis compensaturum pollicetur, chirographoque satisdat.

[Note: 6] Circa idem tempus Graeci a Turcis graviter oppressi, cum Latinis in gratiam redire, atque idem cum ipsis de religione, atque caeremoniis sentire, summopere contendunt. Basilienses tum patres, atque Eugenius Romanus Pontifex discordare incipiunt. Vtraque pars author pacis esse concupiscit, amicitiam Graecorum ambit, sese ciuitatem, et templum dei, quod Ecclesiam vocant, esse asseuerat, ab vtroque naues, sumptus, quae Graecis suppetant, parantur. Inferi clauduntur, coeli reserantur his, qui totidem nummos, quot septem dies absumant, contribuerint.

[Note: 7] Sub idem tempus Bambergenses ob metum Boiemorum oppidum moenibus cingere connituntur. Annuere primo sacerdotes, deinde repugnant. Ciues episcopum cum mystis vrbe exigunt. Basilea ciues deuouet, Eugenius absoluit. itadum alios conciliare volumus, inuicem puerili leuitate, ne dicam stulticia, turpiter digladiamur.

[Note: 8] Iisdem diebus Alphonsus rex Arragonum regnum Neapolitanum occupavit. Et Bathauiae inferior regia, dum nimis incaute tormenta bellica, pollinem sulphuream ex nitro, et carbonibus pila contusis confectam, pontificales

tribuni contrectant, conflagrat. VVilhelmus quoque Basiliensis senatus pater, atque princeps Idibus Septembris, anno seruatoris nostri 1435. naturae concedit, sepultus est Monachii, reliquit Adolphum bimum, et vxorem grauidam, quae VVilhelmum posthumum, qui in paucis diebus animam efflauit, peperit. Nec admodum diu Rudolphus, Margarethaque mater, VVilhelmo superstites fuere. Legi literas VVilhelmi, vbi se Basiliensis concilii propugnatorem, et assertorem, atpus vicarium, legatumque Rom. principis appellat. Margarethae curatorem, atque aulae praefectum Conradum ab Egloffstain fuisse reperio.

[Note: 9] Insequenti anno Strubingensium oppido (vt sunt humana, dum alii seriis intenti sunt, alii ludicris aetatem transigunt) Boii, Sueui, Austriaci Tyrocinium equestre edidere. Orientalium principes fuere Vlricus comes Celeiae, Vlricus comes ab Helffenstain, Reinbertus de VValsee, Christophorus de Liethtenstain, Botho Marauus, Georgius Saurer, VVilhelmus de Stain, Georgius Schuueinbeck, Nicolaus Truchsas, Sueuorum, atque Occidentalium Boiorum primarii, Iacobus, Eberhardus Truchsassii a VValdburg, Hainricus Montis fortis dynasta, Eberhardus, Conradus de Freyberg, Marquardus Schellenbergerus, Ioannes de Pisenaug, Caspar Klingenbergerus, Variomundus, Hainricus fratres a Pentzenau Per idem tempus in concordiam cum Boiemis reditum est. Idcirco Reginoburgii supplicatio decreta est, frequensque populus supplicatum iuit quarto Nonas Februarii.

[Note: 10] Quo mense Hainricus Landshutensis, cum iam fi nis induciarum, appeteret, nouum foedus aduersus Angilostadiensem ferit, trahit in partes Fridericum Brandenburgensem, Ioannem Ambergensem Boium, Ludouicum, Vlricum, VVilhelmum Sueuos ab Otingen dynastas, Leonardum de Laiming episcopum Bathauensem. Has item ciuitates, Rotenburgium Franciae, VVerdeam Sueuiae, Nordlingam, Dinckelspuel, VVeissenburgium, Popfing. Duces quidem se pacem seruare simulabant: Equites partium tumultuabantur, et inuicem velitabantur, Martemque lacessebant. Ab his bellum ortum velut contagio rectores Boiorum inuoluit, rursusque Boii ciuilibus armis in sua viscera ferro, flamma saeuiunt.

[Note: 11] Hainricus Nothafft, Georgius Hartenberger ob decimas in Cholnpach (quas hic sententia Caesaris, senatus Basiliensis, episcopi Reginoburgensis, Eugenii, obtinuerat, ille vero vi vsurparat) disceptant, vterque fautores summos habuit. Hainrizus Labar arcem in Germania Magna supra Reginoburgium, cuius dynastae ab Abusinis patriae meae tetrarchis, atque ab illo Babone multiprole originem duxere, occupat. Inde Hainricum Nothafft tribunum militarem creat, rebusque bellicis praeficit, atque Dingolfing Angilostadiensium municipium Paschalibus obsidet.

[Note: 12] Inter haec nauigia duo Angilostadiensium Albertus Monacensis fide sua interposita e Vogburgio Neostadium, quod Landshutensi parebat, deduci iubet. Praesidium Hainrici oppido erumpit. Alberti auspicia, atque authoritatem floccifacit, naves diripit, Albertus cum Ludouico Angilostadiensi in gratiam redit, foedus icit, Landshutensi bellum indicit: Neostadium arma mouet, vrbem in ditionem redigit. Fridericus Brandenburgensis, Ioannes Ambergensis, Reginoburgium se conferunt, paci sedulo operam nauant. Interim Albertus Monacensis, et Ludouicus Gibbosus Angilostadiensis, qui et iunior, vires coniungunt, fines Hainrici ingredi contendunt. Recepti a Ioanne Abusinae patriae meae dynasta, Affhusium, Mangoltingium, Seuchofiam aliosque pagos Aprili exurunt, obsessisque auxilium, suppetias ferre properant. Hainricus dux, atque Nothafftius obsidionem soluunt, hosti obuiam pergunt, Hic Mainburgium Alberti oppidum Calendis Maii diripit, incendit. Inde Kirchbergium, Gisilariam, Ludouici castella, vicos occupat. Ille Churnstain solo aequat, castra quinquagenalibus Dingelfingium rursus mouet, oppidum obsidione claudit, quartodecimoque die vrbe potitur. Leonardus Laiminger Bathauiae pontifex, ciues eius Kungstain arcem, oppidumque Scharding, et ipsi obsidione claudunt.

[Note: 13] Dumque ita omnia ciuili discordia, domestica seditione atteruntur, Ernestus

pacis studiosus ciues suos, calamitates popularium miseratus, ad opem coetus ecclesiastici, quandoquidem Augustus in extremis Vngariae finibus aberat, confugit, Basileam properat, beneficia fratris commemorat, officia patribus sedulo exhibita proponit: a senatu postulat, et impetrat, vt duo legati in Boiariam proficiscantur, atque inter Boios pacem componant. Cuius legationis princeps fuit Nicolaus ille Cusanus vita clarus, ingenio maximus, cum collega Ioanne Lubicensi pontifice. Hi Reginoburgii Cal. Iulii principes Boios, caeteros foederatos adesse, atque ab armis discedere authoritate senatus Christiani orbis iubet, hasque pacis leges dicunt. Kungstein arx prope Bathauiam solo aequatur: Scharding Ludouici, Neostadium Alberti esto, ciues, sacerdotes institutis, priuilegiisque suis viuunto. Ernestus, Albertus, Adolphus, Monacenses pacis vindices sunto. De reliquis, de quibus adhuc ambigitur, Albertus de Rechberg episcopus Aichstetensis arbiter esto.

[Note: 14] Duas res, ridiculam, atque commiseratione dignam, quas hoc anno euenisse in fastos relatum reperio, referam Varnpach, sicuti supra in libro V. docui, in inferiore Vindelicia, in ora Oeni supra Bathauiam ibi coenaculum tignis compactum prominens Oeno, columnis quibus fulciebatur, vetustate putrefactis, atque corruentibus, cum sex monachis, Georgio praesule, Petro primario monachorum, Liuardo, Georgio, Ioanne, Vlrico, rationem tum facientibus collabitur in Oenum, fluctibusque fertur, donec piscatores, quiritantibus monachis exciti adnauig ant, ripaeque conclaue incolumi monachorum tribu appellunt. Eiusdem anni Octobri Ernestus Strubingam absente filio Alberto petit. Is Agnetem Bermuerin Augustani tonsoris filiam deperibat adeo, vt eam plane loco iustae vxoris haberet, atque publice solennibus sacris ducere concupisceret: ipsaque se coniugem reguli Boiorum, reginamque Boiariae profiteretur, et virginibus instructa, gynecio, famulicioque foemineo prodire meditaretur. Ernestus senatorii ordinis omnes quicunque aderant, accersit, atque ex consilii decreto illam in vincula coniicit, nimiumque proterue muliebri leuitate respondentem, culeo insutam sententia procerum a carnifice in Danubio submergi praecipit, quarto Idus Octobris anno Christianae aerae MCCCCXXXVI. Deinde ad eius manes placandos aediculam extra moenia ad laeuam templum diui Petri extruit, perpetuum sacerdotium addit. Vbi eius ossa conteguntur, saxo, cui annum, diem, quibus e medio sublata est, tacito elogio fati, insculptum legi. Et vt Ernestus filio aegroto medicaretur, illi Annam Brunonis Vico ortam, auiam nostrorum principum vxorem dat. Atque vt consuetudine, et coniugio liberali devinctus facile ex his malis, atque molestiis, quas amor habet, emergeret, nuptias continuo altero atque vicesimo post necem amicae die apparari Monachii festinat.

[Note: 15] Insequenti anno Imperator Sigismundus septuagenarius, magis feliciter ex hac vita migrat, quam moritur sexto Idus Decembris. Succedit Albertus V. Austriacus gener eius, et frater vxoris Hainrici Landshutensis. Vbique in Boiemia, Vngaria, Italia.

[Note: 16] Imperio tum Basiliensis Senatus dignitatem Eugenio abdicat, ouili Christiano Amodeum Allobrogum regulum, auum maternum Philippi praefecti praetorio Rheni, regulique Boiorum praeficit, Felicemque appellat. Vterque vtrumque deuouit, Germania neutrum recepit. Romani Eugenium vrbe eiecerunt.

[Note: 17] Circa eundem temporis tractum idem Ernestus principum nostrorum proauus Andechusii collegium septem mystis instituit, sacra ibidem reperta eo transferri Monachio, illicque condi iubet, templumque ibi Hailigenberg, hoc est sacrum montem nuncupari praecipit. Frequens adhuc populus ter quotannis coit, votaque reddit. Atque eodem anno qui fuit Seruatoris nostri millesimus quadringentesimus duodequadragesimus naturae Ernestus concessit, pridie Calendas Iulii Monachii in mausoleo Imp. Ludouici quarti, Caesaris Augusti proaui sui conditur. Hicque primus morem caeterorum principum in diplomatihus, libellis, epistolis, rescriptis,

edictis diuinum nomen [Note: f) [transcriber: note missing]] suo praeponere coepit, quod etiam nunc posteri obseruant. Albertus filius eius cum Adolpho patruele Strubingam Augusto se confert, conuentus agit, sacramenta sibi dicere iubet. Ipse vicissim legi Ottonianae fidem astringit.

[Note: 18] Proximo quoque deinceps anno Albertus Caesar defungitur quinto Calendas Decembris. Imperator Fridericus tertius Austriacus, proauus Imp. Caroli maximi Caesaris Augusti, in supremo generis humani fastigio collocatur. Boiemi orbati rege, concordi animo Alberto auo principum nostrorum regnum virtutis, comitiis nono Calendas Maii habitis, destinant, ad eumque in Boiariam optimos quosque qui eum in Boiemiam deducant legunt. Albertus Boiemis ingentes gratias agit, quod se tanto fortissimae valentissimaeque gentis Imperio prae caeteris tot egregiis principibus dignum iudicarint, memorem beneficii fore, redditurumque vicem pollicetur, se plures vrbes, et castella, quam vt ab vno commode gubernari possint, habere causatus, molem hancce detrectat, legatosque muneribus donatos in Boiemiam re infecta abire permittit.

[Note: 19] Contra iisdem diebus gentilis Alberti Christophorus Ambergensis, regulus Bolorum, a Cimbris vocatus ad regnum, eo cum plerisque Boiorum equitibus, qui adhuc ibi habitant (sicut epistola Christiernus Cimbrorum rex VVilhelmo principi nostro significauit) profectus, Danorum: Schandinauiae, Schandiae, Gothiae, Suionum, Nordmannorum, Finnorum valentissimo septentrionalis Germaniae imperio potitur.

[Note: 20] Eadem tempestate furacissimum illud genus hominum, colluuies atque sentina variarum gentium, quae in confinio Imperii Turcarum, atque Vngariae habitant (Zigenos appellamus) rege Zindelone nostras peragrare coepere regiones, furto, rapina, diuinationibus impune prorsus victum quaeritant. Ex Aegypto se esse mentiuntur, extorresque domo a superis cogi, se maiorum delicta, qui Deiparam Virginem cum puero IESV hospitio excipere recusarint, septem annorum exilio expiare impudentissime confingunt. Experimentis cognoui, eos vti Venedica lingua, et proditores atque exploratores esse. Tum alii, cum in primis Imperator Maximilianus Caesar Augustus, et Albertus parens principum nostrorum publicis edictis testantur: adeo tamen vana superstitio hominum mentes velut lethargus inuasit, vt eos violari nefas putent, atque grassari, furari, imponere impune passim sinant.

[Note: 21] Circa eundem temporis tractum Ludovicus Angilostadiensis Angilostadii templum Deiparae Virgini a fundamento magnifice extruit, sex sacerdotia addit, signa preciosa legat, fanum speciosum nuncupat, mausoleum marmoreum inchoat, eo Stephani patris ossa a Schonenfeld transfert. Huc quoque vxores e Lutecia Parisiorum, ea lege ibidem in templo Dominicanorum conditas, transportandas decreuit. Ptochotropheion sexdecim bardis, quibus duae foeminae ministrarent, pone Xenodochium aedificauit, illi, et templo superiori Drachmarum auri millia septem, atque nonagena destinauit. Sexdecim quoque cooptauit Psaltas, qui die noctuque continenter per quatuor classes diuisi superos salutarent, hymnosque Dauidicos cantitarent: Basilienses patres horum omnium authores fiunt.

[Note: 22] Dumque isthaec exequi, et Ioannis Cypri regis filiam, filio suo (sicut literae ab eodem rege ad Ludouicum, XII. Augusti Nicosii datae significant) despondere parat, filio Ludouico, inuito patre, vxor, affines inuenti sunt: nempe Ludouicus Gibber (ita cognominabatur filius Ludouici Barbati) Margaretham filiam Friderici Brandenburgensis (cui parens capitalis inimicus erat, vt quem novum hominem appellare consueuerat) connubio sibi iungit: oppidisque ob hoc atque castellis a patre irato exclusus, auxilio Alberti fratris vxoris, mense Octobri Angilostadii a ciuibus velut haeres, et princeps iustus recipitur, aetate parentem delirare dictitabat, moxque in vrbem admissus, cum ciues claues exhibere nollent, vi effracto sanctiore templi aerario, gaza, suppellectile, pecunia patris, qui tum Neoburgii habitabat, potitur. Inde alias vrbes Danubio conterminas,

praeter Neoburgium, et Laugingiacum, occupat. Caeterum Noricorum vrbes, authoratas se parenti causantes, eidem portas clausere: Nariscorum vero, quas supra a socero, et Ioanne Ambergensi in ditionem coactas scripsimus, deditionem fecerunt, dotisque titulo illi redditae sunt. Porro pater exhaeredato filio, vniuersa templo, atque Ptochotropheio legat, filium impietatis postulat. Egenos haeredes testamento instituit, quotidie mille pauperes pascendos curat, Conradum magistrum Epistolarum Imp. Friderici tertii, Stephani Viennensis antistitem, assertorem, eius successores vindices nuncupat.

CAPVT XXVI. Comites ab Abensperg. Typographiae inuentio, Ludouicus X. s. Diues. Albertus Pius, Sapiens et fratres. Infelix praelium contra Turcas.

6. Occasio, qua familia Comitum ab Abensperg in vltimo Nicolao extincta, et de Alberto Sapiente tribusque eius Iohanne Christophoro. Comitatus cum reliquis possessionibus transit ad Albertum IV.

7. Ludouicus Gibbosus patrem capit, et Alberto Brandenburgico in custodiam tradit.

10. Grassatores viarum publicarum in Boiaria commeant, in quos Albertus IV. seueriter animaduertit.

12. Heinricus Landshutensis Ludouicum Barbatum ab Alberto Brandenburgico soluta pecuniae summa recipit. Barbatus moritur.

13. Barbati titulus et soror Regina Galliae, et de ea testimonium Ruperti Gaguini.

14. Heinricus Landshutensis vniuersam Ludouici Barbati hereditatem excluso Alberto IV. herede ex semisse occupavit, quam tamen hic amore quietis publicae non vindicauit. Heinrici IV. et Margarethae Austriacae mors.

17. Ludouicus X. Boiorum Dux eiusque virtutes, educatio et matrimonium et Liberi.

19. Fridericus III. coronatur Romae. Iohannes Tulbeck fit Episcopus Fruxinensis. Fons Laberbergensis ob superstitionem obstruitur.

21. Cometa. Rubigo in Boiaria. Pons Tiberinus Romae corruit, sexaginta hominibus simul intereuntibus.

22. Ladislaus Poloniae et Vngariae Rex a Turcis caeditur, vltimus Dux Cili Huniadesque intereunt. Ladislai Regis Vngariae et Bohemiae mors.

23. Georgius Rex Boiemiae creatur, imperiumque occidentale et orientale affectat. Consilium et Epistola Papalis de hac re. Donauuerda a Boiis recuperatur.

26. Albertus III. monachis Benedictinis, quamuis Nicolao Cussano dissuadente monasterium extruit, et paulo post moritur.

[Note: 1] HOc anno, qui fuit Christianae religionis 1441. sexto Nonas Iulii natus est Nicolaus, vltimus patriae meae satrapes, a Nicolao Cusano, viro eius tempestatis vita clarissimo, eruditione vndecunque maximo, sacro fonte Iustratus est. Eius nobilissimam, magnam, et veterem prosapiam explicare, steinma proponere, imagines et elogia vniuersi generis exequi, opes, castella enumerare, situm, progeniem, originem et defectum enarrare (neque enim alio loco de hisce rebus dicturus sum) vti pietas, atque amor patriae, et suscepti operis necessitas postulat, operae pretium esse duco. Exgente Abusina duae familiae claruerunt: Vetus Schirorum Graos, id est, canos, et noua de Randeck, quos Frigios, hoc est liberos Heroas patrio sermone appellamus. Possedere in Vindelicia Abusinam patriam meam, et Roteneck atque Roram. Apud Nariscos Abinberg oppidum, Altmanstain, Essing et Randeck. Item curatores fuere sacrarum aedium Rorae, Schamhaupten, D. Haimerani Reginoburgensis, et Bariorum, atque Bambergensium mystarum. Item praefectura vrbis Reginoburgensis functi sunt.

[Note: 2] Abusina, cuius et Imperator Antoninus in Itinerario Rom. Imperii mentionem facit, patria mea, in ripa Apsi cubat, in confinio superioris atque inferioris Vindeliciae. Vltima in ora Danubii, Boiariae primae ciuitas, regia magnifice extructa, templo Carmelitarum et munificentia in pauperes, quae et cani solet, insignis est. Quotannis stato die, nempe octauo Idus Decembris, multa millia hominum aduolant. Hisce bobus duodetriginta mactatis, visceratio datur a praetore, atque panes viritim diuiduntur. Scapham frumenti (anno duobus hominibus suppetit) modios vnum atque triginta ciues mei vocant. Duodetriginta scaphae tritici moluntur, inde panes concocti, vniuersi illo die egenis distribuuntur. Modius vero frumenti in agro Abusino non excedit duodetricenas libras, si quis granum ponderet: scio enim in patria modium pondo duodetriginta pendere.

[Note: 3] Oritur Apsus in superiore Boiaria, in initio pagi, quem Hallerthauu incola vocat, qua Aquilonem Fauoniumque spectat, iuxta templum eiusdem cognominis, insigne Deipara virgine, et perquam celebre accolis. Per tria millia passuum torrens est, pluuia quidem auctus, per conuallem et prata paludinosa fluit vsque Augiam vicum. Haud inde procul Enizolusii lacuna et fontes eius, vnde perpetuus fluuius Rudolphusium, Sandolphusium regiam, Mamburgium vicum et arcem, Rhaetoniam, Mylouium, Tranos equestris aedes, Segiburgium vicum, Piburgium, Adelungodoryphos templa diuo Benedicto, Deiparae Virgini dicata, et Abusinam vrbem praeterfluit. Inde adversus Danubio, ad quintum ferme lapidem petit Salingstadium quondam ciuitatem, nunc Neostadium, infra quod Danubio, vbi triginta millia passuum cursu suo compleuit, confunditur. Rotencek in prima Vindelicia regia est modo Lamiorum ad vicesimum a patria mea lapidem, australem occidentem versus distat.

[Note: 4] Rora vicus, et collegium flaminum Aurelianorum ad orientem, atque itidem austrum sexto lapide ab Abusina cubat. Abinberg Nariscorum vrbs, nunc Aichstatensi paret episcopo. Altmanstain arx et vicus mille passus a Danubio, totidem ab Alemanno in Germania magna, Schamopago riuo alluitur, supra quos Schamhaupten collegium Augustinianorum, vbi fontes auratarum altores, et caput riui, vnde nomen templo. Randeck et Essing supra Kelhaim Alemannus irrigat: illa arx in editissimo iugo condita longe lateque prospicitur. Essing vicus sub arce vocatur. Hosque et arcem superiorem istoc anno VVilhelmus regulus Boiorum Leonardo ab Eckh iureconsulto et equiti Boio virtutis ergo contribuit. Eius viri mentionem supra, vti bonae artes, quas in eodem sitas comperi, meruere, feci.

[Note: 5] Sed ad Abusinos reuertor. Babo ille multitudine filiorum insignis, de quo plura in libro V. retuli, Arnulphi, fratris Iudithae, auiae Diui Imperatoris Hainrici secundi, pronepos: diuae Kunigundae aulae praefectus,

VVolframum Abusinum, diuumt Leobrigum Nariscum Suentodoryphum, diuum Hainricum Eburathusium, Rupertum Rietenburgensem, Bezilonem Fridebergensem, Aribonem, Scalam, Diethmarum Lungionem, item alios, quos partim supra recensui, partim nondum reperi (nam triginta habuisse filios supra doc ui) progenuit. VVolframo orti Conradus primus archimystes Iuuauensis, Otto Ambspergensis, VVolframus Abusinus. Ab hoc nascuntur Rapotho Ambspergeusibus Bambergae curator et Gebhardus Abusinus: illius posteri Friderici duo filius, et nepos. Gebhardo atque Sophia Biburgensi geniti Eberhardus et Alemannus Abusini, et Gebhardus Roteneckhius. Proles Eberhardi Bernardus: Alemanni Alemannus alter, et Eberhardus archipresbyter, et praepositus Reginoburgensis. His absque liberis decedentibus anno Christi 1270. defecit progenies Schirorum ac Grauorum, successere Randeckhii. Porro Gebhardus Roteneckhius ex Gisa Bernardum, Maenardum et Rupertum Randeckhium genuit. Maenardus ex Heliouica Maenardum secundum, Gebhardum secunduin, Hainricum episcopum Reginoburgensem procreauit. Is superstes fratribus, qui absque virili stirpe obierant, Roteneckh Ludouico Boiorum regulo vendidit, ipse obiit anno Christianae salutis 1297. Randeckii authorem originis habent Rupertum filium Gebhardi Roteneckhii, nepotem Gebhardi Abusini: Ruperto Hainricus, hoc Vlricus primus genitus, instaurator familiae Abusinorum. Is ex Gerdruda Bernardum, cuius vxor Maria, et Vlricum secundum, eius coniux sophia, atauum Nicolai reliquit. Vlrico secundo Ioannes primus, Margaretha Gebolphia, Vlricus tertius abauus Nicolai oriuntur. Hic cum vxore Elisabetha de Gundelfingen apud Essing, sub arce Randeckh. septem mystis collegium, duodecim egenis Ptochotropheion instituit, anno ab orbe seruato 1363. nouem liberos, sex mares, tres foeminas sustulit. Agnetem Heliobergam, Barbaram Rosenbergensem, Margaretham in Pylnhoven virginem sacratam: Theodericum episcopum Reginoburgensem, qui obiit anno aerae nostrae 1396. Albertum cuius ossa marmore tecta in templo Diui Haimerami Reginoburgii, iuxta Mausolaeum Diui VVolfgandi monstrantur. Vlricum quartum, qui Rhodi obiit mortem anno Christi 1375. item VVilhelmum, VVernherum et Ioannem secundum proavum Nicolai. Is Agnetem de Liechtenstain vxorem duxit, Abusinae Carmelitis templum condidit, anno qui fuit Christi 1389. Ab his sunt Iudocus auus, et Ioannes tertius, pater Nicolai, Fratres Iudoci tres, Vlricus quintus, Georgius et Bernardus: sorores vero sunt quatuor Agnes de Leuchtenberg, Margaretha de Kuchlern, Vrsula Truchsassia a Waldburg, et Elizabetha. Schaumburgia. Porro Iudoci liberi decem Magdalena, Amelia, Barbara Schuuartzenburgensis a Sainshaim, Margaretha Nothafftin, Anna de Bappenhaim, Vlricus sextus, Theodericus, Sigismundus, Degenhardus, Ioannes tertius: hic duas habuit. vxores, Magdalenam de Petau, et Elisabetham de Torringen: illa Claram virginem, quae Elephantiasi apud Essing interiit: haec Nicolaum peperit, cuius vxor Martha a VVerdenberg: ea nihil liberum peperit, ante maritum ex hac vita migrauit.

[Note: 6] Nicolaus postea coelebs hoc pacto absque liberis interiit. Albertus auus principum nostratium quinque filios superstites reliquit, testamentoque cavit, vt duo maiores natu rerum potirentur. Itaque Ioannes et Sigismundus aetatis praerogatiua patri successere. Albertus parens nostrorum regulorum, Christophorus et VVolffgangus literis operam dare iubentur, Mortuo Ioanne, Sigismundus Albertum collegam admittit, et haud ita longo post tempore, vitam victurus pruiatam, cedit, Rempublicam Alberto permittiti Christophorus tum ex testamento aduersus Albertum principatum ambit, ad paciscendum eundem cogit. Ab eo Landsbergam, cum aliis castellis extorquet ad decem annos. Finitis his, Albertus Landsbergam repetit, equetes Boios, quorum dux Nicolaus erat, conuocat Landsbergam recuperat Erat tum Christophorus Augustae in Rhetia, exploratoque nobilitatis, quae contra se arma tulerat, reditu, clam in Boiariam redit, ad Kransperg peruenit. Inde ad montem Fruxino imminentem penetrat, ibi propter aediculam Diui

Iacobi (vnde longe Monachium vsque prospectus patet) in insidiis cum suis delitescit, aduentum redeuntium obseruat, atque praestolatur. Illi nihil minus quam Christophorum timentes securi, palantesque iam Fruxinensem agrum attigerant, ad portamque contendebant. Ibi tum Christophoros qui iter speculatus fuerat, cum suis porta deimprouiso erumpit, inopinatos inuadit. Nicolaus suis diffugientibus, eo tumultu ferro per inguina adacto, interiit. Cum eo caesi sunt Laurentius Bogner frumentarius, et saltuarius Kelhaimorum, et Burckhardus de Rorbach praeses Mainburgensis pridie Cal. Martii, anno servatoris nostri 1485. Ita vetustissima honoratissimaque Abusinorum progenies in Nicolao defecit. Opes, castella, vici, oppida infiscata sunt, legeque ad Albertum tertium principum nostrorum genitorem feliciter rederunt. Haec vti spero alias copiosius iusto opere enarrabo. Ad ordinem coeptum redeo.

[Note: 7] Ludouicus Gibber redactis ad obsequium plerisque vrbibus; et paterno principatu, patrem Neoburgii, supra Angilostadium vltimo Aprili XI. septimanas obsidet, tertio deinceps mense vrbem vi expugnat, patrem capit, sapientissimos quosque sacros, prophanos Angilostadium conuocat, quid de patre capto agat, consulit. Eo quoque tum profectus iussu Ioannis Abusini Petrus Frisius Rorae antistes, vir admodum prudens. Filius autem ne fenestram seditionis aperiret, genitorem reuerenda senectute venerabilem Alberto Brandenburgio, fratri vxoris suae diligentiore custodia obseruandum tradit, atque Onoltzpachium ex Boiaria in Franciam abduci permittit.

[Note: 8] Ipse post biennium, impietatis ne dicam parricidii poenas suprema maiestate expetente, fato concedit septimo Idus Aprilis, anno ab orbe seruato 1445. Margaretha vxor eius Landshutae habitauit, ad impares nuptias transivit, clam Martino de VValdenfels curatori suo nupsit, Sanlingthalae eius sepulchrum ostenditur, socer eius a fratre captiuus detinetur.

[Note: 9] Dum haec fiunt, Ludouicus Delphinus cum Armeniacis et Delphinis Alsatiam intrat, Suitonum cohortem, non tamen inultam multitudine obruit, et longe pluribus amissis, contrucidat. Dumque domum reduces Galli repetunt, a Schletstatensibus graui clade affecti sunt.

[Note: 10] Plerique tum equitum in Boiaria latrociniis victum quaeritare coeperunt, hospitioque ab Ioanne Abusino (quem nobilitatis amatorem, patronumque nuncupant) recepti, passim vltro citro impune commeabant. Hainricus Landshutensis bellum Ioanni indicit, Abusinam cum copiis hostili animo inuadere tentat. Petrus superior intercedit. Vrbes quoque Caesarianae Ioanni amicitiam renunciant Altmanstain, Solern, Hagernhul diripiunt, incendunt, Gebelonem captiuum abducunt, Flugelspergium arcem Murharrorum capiunt, atque igne concremant. Ioannes ab Haideck fanum Augustinianorum Schamhauptum compilat. Albertus praeterea Mouacensis regionem suam grassatoribus purgare animum intendit, duos Cameraueros cum vndecim comitibus Strubingae securi percutit. Neunhusium Pauli Zenger castellum, receptaculum latronum de improuiso circumsidet, vi expugnat, quingentos intus deprehendit, eosdem in vincula coniicit, concathenatos Strubingam deducit, ibi pars aquis obruta, pars in crucem acta est, ceteri securi percussi sunt.

[Note: 11] Eadem tempestate Nicodemus Scala episcopus Fruxinensis decessit. Mystae Ioannem Gruenuualder flaminem Romanum atque Theologum eius seculi praestantissimum pontificem legunt. Hainricus Stilico eundem pontificatum Eugenii iussu ambit, aduersus Basiliensem senatum castella, vrbes, oppida in Norico orientali occupat. Norinbergae tum Electores Reipublicae, Fridericus Gaesar coeunt, Eugenio abdicato, coetum Basiliensem praeferendum censent. Insequenti anno Eugenius moritur. Nicolaus ille quintus Poetarum Moecenas, studiorum cultiorum vnicus admirator et fautor Romano ouili praeficitur.

[Note: 12] Eodem anno Hainricus Landshutensis Ludouicum Barbatum nummum [Orig: nummûm] aureum [Orig: aureûm] millibus duobus atque triginta emit, atque ab Alberto Brandenburgio (qui eum vendidit) cum ter centum equitibus iuxta Angilostadium ad pontem Sudinum, hoc est Australem, exhibitum cum quingentis recipit Idibus Augusti, captiuumque Landshutam, inde Burckhusium deducit, atque ipse post annum, minus duodecim diebus, cum Fridericus Caesar, atque Carolus septimus rex Galliae Italicae, Angilostadiensis ex sorore nepos, legatos Landshutam, qui senem decrepitum liberarent, misissent, nullis relictis liberis animam efflauit, tertio Calendas Augusti, anno Christianae aerae 1447. Rotenhaslachii in Norico sepelitur.

[Note: 13] Superbe, atque auare multa fecit, quod ne ipse quidem negat, se solitus est appellare Mortaniae tetrarcham et fratrem germanum Reginae Franciae. *De qualibet verba Ruperti Gaguini Galliae Romanae Historici recitare: Moritur eodem tempore Isabella (h. e. Elissa) Caroli sexti vxor, fortunae, si reginam consideres tenuis et pauperis, quippe quae sub Anglorum principatu degens, eorum arbitratu, vitam agebat priuatae foeminae non absimilis: patientissima quidem, et ad temporis qualitatem se accommodans, nulla re magis irritata, quam quod Carolum regem eius filium incesto fratris concubitu natum Anglus diffanabat. Cadauer nobilissimae mulieris (pergit Rupertus) quatuor tantum comitibus naui aduectum apud S. Dionysium nulla pompa sepelitur. *Cuius filius Carolus septimus Galliis expulit Anglios victricibus vbique armis virgineis auspiciis puella duce coelitus (vt credi postularunt illi, quorum interfuit) demissa, paternum principatum recuperauit.

[Note: 14] Eodem anno, quo eius auunculus obiit, Margaretha quoque Austriaca vxor Hainrici, nono Cal. Ian. et triennio deinceps eodem die, quo Ludouicus ipse, Hainricus fato concessit. Qui mortuo Ludouico omnes eius vrbes, oppida occupauit, exhaeredato Alberto Monacensi, qui ex semisse eodem gradu Ludouicum contingens haeres erat, et iure potius, quam armis disceptare destinarat: sed potior fuit, qui prior ad occupandum erat. Sueuiam solam vicum proxime Monachium Albertus possidet, caeteris omnibus excidit. A VVasserburgensibus, aliisque ciuitatibus vltro invitatus, tamen abstinuit, ne Boiaria. civili bello ob suam auiditatem inuolueretur: quod ego altitudinem, atque magnitudinem animi reor, alii ignauiam interpretantur. Familiare hominibus est, omnia sibi ignoscere, nihil aliis remittere.

[Note: 15] Circa idem aeui spacium Friderico Caesare connitente, Basiliensis coetus solutus est, et Felix quintus se vltro dignitate, cum pontifex fuisset annis nouem, menses sex, abdicauit, Nicolao quinto cessit, atque legatus Germaniae consalutatus est. Sequenti anno, qui est Christi 1450. ex hac vita migrauit Hainricus Landshutensis cognomento Diues.

[Note: 16] Hoc anno magnum ac vere diuinum beneficium Ioannes Faustus Germanus, ciuis Mogontinus generi humano contulit, nouum scribendi genus haud dubie coelitus reuelatum (quod Chalcographiam excusoriam, impressoriamque vocare solent) inuenit, et biennio compleuit. Consuluit pater indulgentissimus honestis literis, authoribus praeclaris, de quibus actum fuisset, ita torpore languescimus, adeo delicatuli sumus, fugitantesque laborum: tantum literarum vno mense ab vno homine imprimitur, quantum vno anno a pluribus scriberetur. Quod Campanus Aprutinus pontifex vno versu elegantissime scripsit:

Hinc indies magis ingenia vigent, studia literarum florescunt, copia librorum paruo aere egenis suppetit, omnes ad capessandas praeclaras artes tanta librorum commoditate alliciuntur. Hoc coelestissimum munus a Fausto et Petro Schoeffer de Garenshaim genero suo, cui vnicam filiam Christianam desponderat, inter secreta, adactis omnibus sociis fidem iurisiurandi religione, habitum, decimo post anno Fausti ministri Ioannes Guetenberger Argentoratensis in Germania vulgauit. Municipes huius Vlricus Han, hoc est Gallus, Xystus Resius Romae Italiaeque intulere. Vbi hoc artificio, mea memoria, Aldus ille Manutius vir ad instaurandas literas natus, claruit. Nunc vero in Germania Basileae Ioannes Frobenius,

Hagenoiae Thomas Anshelmus, Argentorati Matthias Schurerius, Mogontiaci Petrus Schofferius, nepos ex filia authoris huius inuenti, alli item aliis Germaniae ciuitatibus quotquot vbicunque ante fuerunt, et adhuc sunt, superant, longo interuallo post se relinquunt. Graeca, Hebraica, Latina diligentissime et quam emendatissime excudunt. Optimos quosque authores, sacros, prophanos in triplici lingua, poetas, oratores, historicos, philosophos, maxime religionis nostrae priscos heroas, certatim passimque restituunt, et periclitenti Reipublicae pro virili suppetias ferunt. Perditissimos tamen mortales inuenias, qui tanto Dei Opt. Max. dono ingratissimi ac plane impientissimi existant. Auguror equidem propediem scelestissimum hoc genus hominum poenas auspice Christo impietatis daturum. Sed dimissis male ominatis, potius bonis bene precemur, et reliqua historiae exequamur.

[Note: 17] Parco, ne dicam auaro parenti, liberalitatis eximiae erga omnes mortales successit filius Ludouicus decimus, summae popularitatis, fortunatus, felix, pacis studiosissimus. Multa bella in Germania sua authoritate composuit, summopere connixus, vt Ladislaum regem Boiemiae, atque Vngariae, amitinum suum atque Imperatorem Fridericum reconciliaret, et vt omnia vno verbo complectar, maior omni praeconio fuit: virtutes eius adhuc vulgo praedicantur. Natus est anno Christi 1417. sorore Alberti Caesaris Burckhusii, ibique educatus sub duro atque illiberali patre, vsque annum aetatis tricesimum, multa perpessus penuria vestium, pecuniae, equorum, obsequentissimus tamen parenti fuit. Suadentibus amicis, vt clam in Austriam ad Albertum Caesarem auunculum suum discederet, Authorem vitae meae, inquit, non deseram, nec quoad mentis compos fuero, offendam. Hasta eminus, cominus gladio, saltando, disco, equitando se exercuit occulte. Venationi operam dare coactus est, ita parens ceruos adamabat. Vbi parenti accitis vniuersis Boiariae antistitibus, iusta persoluit, rogationes eius de ceruis perlatas abrogat, saepibus munire arua praecipit, canes villaticos, quibus huiuscemodi ferae abigantur, agricolis permittit. Ameliam Friderici Saxonis filiam vxorem duxit, ex qua Margaretham, matrem Palatinorum Rheni, coniugem Philippi Septemuiri, et Georgium, in quo progenies Landshutensium defecit, tulit.

[Note: 18] Vno die, nempe quarto Nonas Octobris, vna hora, quadraginta vrbibus, vicis, finibus suis, omnes Iudaeos exegit, bona eorum infiscauit. Idem Ioannes Abusinus patriae meae tetrarches factitauit, vbi adhuc vicus, fons, synagoga Iudaeorum, quae nunc carcer est, et tumuli Iudaeorum, sepultura eorundem nominantur.

[Note: 19] Sub idem tempus Fridericus tertius Romae a Nicolao V. inauguratus, Imperatoris praenomen, Caesarisque cognomen accepit, nuptias cum Leonora sponsa fecit, eam Augustam cognominauit. Ioannes tum Tulbeck Monachii Deiparae Virginis parochus, vbi eius Mausoleum extat, albo pontificum Fruxinensium asscribitur. Laberbergii ad decimum infra Abusinam lapidem, propter Lauarum amnem subito fons emanare coepit. Ciues, agricolae, equites, Ludouicus dux, statim aduolant, bibunt, lauantur, valetudinarii sanitatem recuperant. Fridericus de Blanckhenfels pontifex Reginoburgensis Casparem Schenckium vicarium, Conradum Ansorgium, theologum eo proficisci, fontem obstruere iubet, accedentibus religionis votiue causa, lauantibus, potantibus sacris, publico decreto interdicit. Nec tamen insanam superstitionem vulgi leuissimi, cui vel Ludouicus Landshutensis patrocinabatur, prohibere potuit, quin, cum eiusdem anni messe iuges pluuiae frumenta afflixissent, plebes magis superstitiosa, quam religiosa iram coelestem ob violatum fontem interpretata est.

[Note: 20] Monetae tum pondus imminuere Imperator Sigismundus de Volckhensdorff archimysta Iuuanensis, et Leonardus de Laiming Bathauensis episcopus, septima pars lucrifacta, nigra moneta, vti vocant, in albam permutata est. In Boiaria quoque Ludouicus quintam partem argenti aeri miscuit, asses, quos Schinderlingos nuncupabant, maximo pauperum detrimento percussit. In omnium

rerum summa fertilitate, vilitateque annonae, fame laboratum est. Nemo vinum, frumentum, panes aliudue hocce aere vendere voluit. Veteres nummi coempri erant a diuitibus, et seruabantur, vulgus promiscuum nouos duntaxat possidebat, et recipere cogebatur. Veteris monetae asses tum centum atque quinque pro drachma auri, qui nummus apud nos aureus, numerabantur. Placuit tandem ciuibus, in Monacensibus primis, inuitis principibus, sex nouos asses pro vno veteri permutari. Nec hoc quidem absque damno pauperum fiebat, quinta parte defraudabantur. Boiemi tandem, qui apud Ludouicum merebant, coniecto huiusmodi aere, inspectante regulo, in ignem, idque in militari, stipendio recipere detrectantes, coegere Ludouicum, vt novam monetam aboleret, veterem feriret.

[Note: 21] Eodem temporis tractu Cometa solstitio aestiuali visus, mentes mortalium perterruit, excidia, bella, clades futuras portendit. Demum in Boiaria rubigo, coeleste frugum malum, nullo minus noxium, siliginem exussit. Erucae dirum animal visae, quae erodunt frondem, et florem arborum, et depastam arborem turpi facie relinquunt. Romae quintodecimo Cal. Octobris ponsTiberinus corruit aquis obruti interiere quingenti sexaginta homines, qui eo secularibus ludis, quos Nicolaus, contra decreta Constantiensis senatus aperuerat, confluxerant.

[Note: 22] In oriente Ladislaus Poloniae, Vngariae rex, a Turcis caesus est Et pauco post tempore Vlricus Celeiae postremus dynasta, trucidatus. Ioannes atque eius filius Ladislaus Hunnoiani interiere. Ladislaus rex Vngariae et Boiemiae, filius Alberti Caesaris, amitinus Ludouici Landshutensis, Pragae repentina morte, immaturo aeuo raptus est. Mox Vgri et Austriaci, Imperator et Albertus fratres, ciuilibus armis digladiantur.

[Note: 23] Boiemi de suo corpore regem creant. Isfiliam suam Georgio filio Ludouici Landshutensis despondet, atque Imperium vtrunque Romanum, et Orientale affectauit Legi de hac re consilium Martini Marii [Note: Mair.] iureconsulti, et magistri epistolarum Ludouici Landshutensis. Ad hunc quoque de eadem re extat epistola Pauli secundi pont. Max. Landshutensisque auxilio Boiemorum VVerdeam vrbem Sueviae, quae hactenus Boiis paruerat, et ab Ludouico Angilostadiensi ad Imp. Sigismundum defecerat. Idibus Octobris obsidet: Postridie ciues deditionem faciunt. Ludouicus eam annum, atque menses nouem possedit.

[Note: 24] Fridericus inter haec Reginoburgensis pontifex mortem obiit. Mystae Hainricum Abusobergensem pontificem allegunt. Episcopus Romanus precibus Boiorum indulgens, Rupertum filium Ottonis Mospachi reguli Boiorum, Ioanna sorore Ludouici Landshutensis genitum, ouili Reginoburgensi imponit.

[Note: 25] Per idem tempus Hainricus Vendius, quaestor Strubingensis, repetundarum apud Annam vxorem Alberti Monacensis satis imperiosam (marito pedibus aegro) mulierem postulatur, a nobilitate in vincula coniicitur. Cum insons esset, seque purgasset opera Ioannis Abusini, et Petri antistitis Rorae liberatur ea lege, ne vsquam Boiariae finibus pedem referret. Annaque a fastigio rerum descendere iussa, perquam moleste id tulit: clam cum suppellectile aufugere molita est, sed amicis arbitris in gratiam cum coniuge redit.

[Note: 26] Qui eo tempore Hailigenbergii abdicatis mystis, contubernium, aedemque construxit, D. Benedicti consecraneis (Nicalao Cusano, amicorum primario, flamine Rom. Episcopo Brixinensi summopere dissuadente, atque ociosis monachorum gregibus, Boiariae plebem, satis superque velut escamn exedi, atque deuorari caussante) tradidit. In paucisque postea diebus podagricus ex hac vita migrat, Calendas Martias anno orbe ab inferis vindicato 1460. Hailigenbergii sepelitur.

[Note: 27] Pacis amantissimus fuit, musica, aucupiis se oblectauit. Clementia, ciuilitare, modestia, tranquillitate animi adeo celebris, vt pius cognominatus sit, nec ab literis abhorruit. Quam familiarissime Nicolai Cusae (vt qui filio illius Alberto, parenti heroum nostrorum, tum in Italia, et Romae literis studenti,

opus de globo dedicauit) consuetudine vsus est. Tres filias Barbaram virginem sacratam, Margaretham Friderici Mantuani, Elisabetham Ernesti Saxonici coniugem, item filios quinque Ioannem, Sigismundum, Christophorum, VVolffgangum, patruos clarissimorum principum nostrorum, horum parentem Albertum IV. cum vxore superstites reliquit.

[Note: 28] Atque Alberti IV. vitam, et egregia facinora, item ea, quae sub ipso deinde prole eius gesta sunt, quae ego maxime memorabilia existimo, proprio operi dicare decreui. Quanquam sciam, nos recentium incuriosos esse, veteraque tantum admirari, et naturaliter audita visis laudare libentius. Nempe praesentia inuidia, obtrectatione, praeterita veneratio ne prosequimur, quod his nos instrui, illis obrui credimus. Et sicuti Aristoteles tantus philosophus, et Alexandri regum maximi praeceptor docet, admodum nouis, quae adhuc quasi sentimus, cum audimus minime oblectari solemus. Ego tamen nunquam ab officio pietateque deterrebor, quo minus ea, quae facere constitui, exequi pergam, si quidem per fata licebit, et Deus Opt. Max. vitae spatium tantisper dederit.

[Note: 29] Atque ego vsus consilio Horatii, Quintilianique, ne editio praecipitetur, decimumque prematur in annum, opus inchoatum, diligentius repetitum, tanquam lector perpendero, atque arbiter honorarius diiudicaro. Volumen hoc voto coepimus, bene precemur, ad calcem venimus, totum opus voto finiamus. Christe potens rerum, inferum, superum [Orig: superûm] , hominumque immortalis Imperator, te publica voce obtestor, obsecro, principes nostros, quorum ceruices Boiariam sustinent, custodi, protege, serua. Non solum reuirescat, sed etiam floreat Respublica, illisque longissime fato functis, excipiat Boiariae imperium eorum vtinam perpetua, certe diuturna posteritas.

ILLVSTRISSIMO ATQVE EXCELLENTISSIMO DOMINO DOMINO WOLDEMARO L. BARONI A LOVVENDAL DYNASTAE IN ELSTERVVERDA ET HOLLDORF etc. etc. SERENISSIMI AC POTENTISSIMI POLONIARVM REGIS ET ELECTORIS SAXONIAE CONSILIARIO INTIMO AC CAMERAE PRAESIDI DOMINO MEO GRATIOSISSIMO

NICOLAVS HIERONYMVS GVNDLINGIVS Lectori mansuetiorum litterarum cupido S

VITA IOANNIS AVENTINI ex variis monimentis descripta auctore G. H. A.

IOAN. AVENTINI ANNALIVM BOIORVM LIBER PRIMVS.

CAPVT I. Bauarorum varia denominatio.

CAPVT II. Boiariae descriptio.

CAPVT III. Boiorum origo.

CAPVT IV. Germaniae diuisio.

CAPVT V. De Tuiscone primo Germanorum Rege.

CAPVT VI. De Regibus Germanorum post Tuisconem.

CAPVT VII. Continuatio Regum Germaniae et de prima Boiorum emigratione in Italiam.

CAPVT VIII. De regno Assyriorum, Persarum et Graecorum.

CAPVT IX. De aliis Germanorum transmigrationibus.

CAPVT X. De bellis Romanorum cum Boiis in Italia, et horum transmigratione secunda ad Tauriscos, Noricos et Danubium.

CAPVT XI. Cimbri nouas sedes quaerunt.

CAPVT XII. De bellis, quibus Germani vel interfuerunt vel ipsi gesserunt, deque Boiorum transmigratione tertia et exilio in Germania et Sarmatia.

ANNALIVM BOIORVM LIBER SECVNDVS.

PROOEMIVM. De Germanorum potentia, dignitate, item de origine et regimine Romani Imperii vsque ad Iulium Caesarem

CAPVT I. De primo Imperatore Iulio Caesare.

CAPVT II. De Augusto et bellis Germanicis.

CAPVT III. Rhetii, Vindeliciae et Norici descriptio.

CAPVT IV. De statu Romani Imperii.

CAPVT V. De Vindelicia secundum descriptionem Romanorum.

CAPVT VI. Augusti historia continuatur.

CAPVT VII. Tiberius.

CAPVT VIII. Caligula.

CAPVT IX. Claudius.

CAPVT X. Nero.

CAPVT XI. Galba.

CAPVT XII. Oto.

CAPVT XIII. Vitellius.

CAPVT XIV. Vespasianus.

CAPVT XV. Titus.

CAPVT XVI. Domitianus.

CAPVT XVII. Nerua.

CAPVT XVIII. Traianus.

CAPVT XIX. Hadrianus.

CAPVT XX. Antoninus Pius.

CAPVT XXI. M. Antoninus.

CAPVT XXII. Commodus.

CAPVT XXIII. Pertinax.

CAPVT XXIV. Iulianus.

CAPVT XXV. Seuerus.

CAPVT XXVI. Caracalla

CAPVT XXVII. Macrinus.

CAPVT XXIIX. Heliogabalus.

CAPVT XXIX. Alexander.

CAPVT XXX. Maximinus.

CAPVT XXXI. Gordiani.

CAPVT XXXII. Gordianus Caesar.

CAPVT XXXIII. Gordianus.

CAPVT XXXIV. Philippus.

CAPVT XXXV. Decius.

CAPVT XXXVI. Gallus et Volusianus.

CAPVT XXXVII. Valerianus.

CAPVT XXXIIX. Galienus.

CAPVT XXXIX. Claudius.

CAPVT XL. Aurelianus.

CAPVT XLI. Tacitus

CAPVT XLII. Probus.

CAPVT XLIII. Diocletianus.

CAPVT XLIV. Constantius Chlorus.

CAPVT XLV. Constantinus II.

CAPVT XLVI. Constantius cum fratribus.

CAPVT XLVII. Iulianus.

CAPVT XLVIII. Iuuianus.

CAPVT XLIX. Valentinianus.

CAPVT L. Gratianus.

CAPVT LI. Theodosius Magnus.

CAPVT LII. Honorius.

CAPVT LIII. Valentinianus III.

CAPVT LIV. Maximus.

CAPVT LV. Auitus.

CAPVT LVI. Maioranus.

CAPVT LVII. Anthemius.

ANNALIVM BOIORVM LIBER TERTIVS.

PROLOGVS.

CAPVT I. Adalogerio Rex Boiorum. Migratio ad Nariscos. Pugna et foedus cum Francis. Theodo I. Dux Boiorum. Irruptio in Vindeliciam. Ludouicus M. Rex Franciae.

CAPVT II. siue Theodo M. secundus, Dux Boiariae. Irruptio in Noricum. Ludouici M. filii Litomarus, Theodoricus I. Hildebertus I. Lutharius I. Reges Franciae.

CAPVT III. Theodo III., Vto, et Theouualda fratres et Duces Boiariae. D. Rupertus eos in religione Christiana instituit. Gotorum Reges in Italia ad finem regni vsque. Reges Franciae Theodobertus, Lotharius I. eiusque filii.